()ï8fl11EI)l!Jl8 l)EltJEl-)l(llLîJI')8l?I1ë LEIIEIt,ktJJIIEGESCHIEDENIS
DER
N~D~R1AND~~H~ L~TT~RKUND~
IN DE TWEE LAATSTE EEUWEN
DOOR
DR. W. J. A. JONCKBLOE'l'.
E E R STED EEL.
flEt1DE DRUK, HERZIEN EN TOT DEN TEGESWOORDItiEN TIJD BIJHEWERKT
DOOR C. HO~IGH.
TE GRONINGEN BIJ J. B. WOLTERS, 1891.
0E8CH lEDENl8
DER
jë#E2tàj#8f#ëLEIIë2àëdg@
D00R
DR. W . J. A. JONOKBLOET.
V IJ F D E D E E L.
ylsltl)il RIJk , I1EItïli:5 Ilï TûT l)i15 TktllîïM'tptlltllltlllj TIJ) 3IJIJIIIIXRkT
oooR 0. 110 N IG H.
TE GROXINREN BIJ J. B. W OLTERS : 1891.
Stoomdrukkerij van B. MToltery.
INHOUD.
E E R S T E B 0 E K.
V. DE DAGERAAD EENER BETERE TOEKOMST .
I. HET BLIJSPEL .
II. NAVONKELING .
III.
IV.
VI.
VII.
VIII.
IX.
TOONEEL EN DECLArtL<\.TIE • .
OMZICHTIGHEIDS-POETEN
EEN RLIK OP RELGIE.
EEN MORALIST • .
DE ROMAN
ZELFKENNIS EN CRITIEK
TWEEDE BOEK.
Bladz.
3
29
. . • • 63
105
154
. 207
. 210
. • 220
284
1. INLEJ DING TOT DE NEGENTIENDE EEUW
I I. VERDRUKKING EN BEVRIJDING
III. TOLLENS EN ZIJXE SCHOOL. •
. 325
354
. . • • • 390
gï jëgELLàJg8(ëE LETTEZkLJgE lj gE TïEE L)lI8IE EEgbyEj.
E E R S T E B O E K.
D E A C H T T I E N D E E E U W .

HET BLIJSPEL.
De zon der Poëzie , die de drie eerste kwartalen der zeventiende
eeuw soms zoo schitterend verlicht en gekoesterd had , was gaandeweg
ter kimme gedaald. Omstreeks 1670 was de schemering
begonnen ; van lieverlede zou het volslagen nacht worden.
Die nacht overschaduwt een groot deel van de achttiende eeuw.
Nederland : aan zichzelf overgelaten , ging in ieder opzicht achteruit.
Na het heldengeslacht komt de epigonenteelt : de kunstenaars worden
vervangen door liefhebbers 1). Tot welke laagte wj na den dood
van W illem III waren gezonken , zoowel ten aanzien van binnenals
van buitenlandsche staatkunde , is maar al te bekend. En ook
op maatschappeljk gebied was groote achteruitgang merkbaar ,
althans zoo men nog iets anders op prjs stelt dan stofeljke welvaart.
Eigenbelang en jdelheid zjn de machtigste drjfveeren , die
ons in beweging brengen. Flauwheid en bekrompenheid van inzicht
beletten elke grootsche opwelling. De politieke conventies maken
voor de Regenten en kennis en karakter en degeljkheid onnoodig.
Bj de erf-Burgemeesters en Vroedschappen , de bj onderling
contract van voordeelige betrekkingen in de hooge Oollegiën van
1) 9,De scheppende kracht , l 7e eeuw, evenals
geheel Europa , ook Nederland zich onderscheiden had , was tijdelijk uitgeput.
De natuur , vermoeid van het voortbrengen , scheen weder op adem te
willen komen. Te midden van een verbazenden , onveranderden welstand,
en ofschoon Nederland voortging onder de groote mogendheden van Europa
te behooren , stond op een heldengeslacht eene epigonenteelt te volgen. W as
de l7e eeuw op bijna ieder gebied de eeuw der kunstenaars , de l8e zou op
bijna ieder gebied de eeuw der liefhebbers zijn.'' Cd. Busken Huet , Litt.
Fantasien, vierde reeks , 11 D., b1. 5.
waardoor in de eerste helft der
ZEDENVERBASTERING.
Gewest , Generaliteit , of Admiraliteit verzekerde Patriciërs , die
zich ten slotte de Koningen van het land waanden 1) , wedjverde
vaak opgeblazen laatdunkendheid met onkunde en domheid. Der
Burgerij was het alleen om winst en stofeljke welvaart te doen.
Geestkracht en ondernemingszueht , die eenmaal onzen handel
hadden geschapen , gingen in de meer en meer toenemende couponknipperj
te niet.
W j hebben vroeger reeds opgemerkt :) , dat we meer en meer
onder den invloed van Fransche zeden , mode en smaak kwamen ;
en dit nam alle zelfstandigheid in wezen en maar
evenzeer een goed deel van ons
voorkomen ,
volkskarakter weg. Ook hetverbljf
van den zoon van den Engelschen koning Karel l hier te lande, en onze
betrekkingen tot het Britsche hof hadden geen gunstigen invloed
op onze zedeljkheid gehad 5. W ie de Journalen van Constantjn
Huygens' oudsten zoon heeft doorgebladerd , moet versteld hebben
gestaan over de vele gevallen van dronkenschap en gemeenheid ,
daar vermeld van mannen uit den fatsoenljken stand ; of van
speelzucht en verregaande zedeloosheid bj een aantal vrouwen ,
dikwerf uit de voornaamste kringen , en die de Secretaris van
W illem III met zjne vrouw bepraatte en in zjn dagboek opteekende
:). Daarmee gaat een gebrek aan veerkracht en Qinkheid
gepaard , dat men verwachten kon in de eeuw , waarin het theedrinken
algemeen werd 5). En volgens een openhartig schrjver
1) Het woord van den Groningschen Raadsheer Lucas Trip.
2) D6 Nederl. Letterkunde fn de Zeventiende eeutc , 11 D. , bl. 414.
3) In het .lournaal van 1688 tot 1696 gehouden door Const. Huygens ,
den Zoon , leest men op l 7 April 1692 (II D, , b1. 43) : l,smidd. at de Marests
by ons , en seyde dat hij van sin was over een jaar of twee , als de vrede
gemaeckt soude wesen , te gaen reysen met sijn soon , ende dat Portland
hem geseght hadde , dat hem de sijne oock medegeven wilde , ende hem naer
sijn twaelf jaer uyt Engelandt soude doen , om de debauche niet te leeren fn
dat landt-''
#) Ik was begonnen eenige plaatsen op te teekenen ,
waar men staaltjes van zedenverbastering ontmoet; maar ze zijn zoo talrijk ,
in het eerste deel twintig , in het tweede meer dan vijftig , zoodat ik volstaan
moet met te zeggen : passim.
5) Herhaaldelijk wordt in genoemd .Tournaal van theedrinkers gewaagd ;
b.v. I D., bl. 89 , 98 , 102, 103, 387, 41 1 , 412 , 427.
uit dat .Tournaal
DE W ETENSCHAP BESCHERMD.
uit de achttiende eeuw was in den aanvang daarvan rde oude
Hollandsche rondheid al rjkeljk achtkantig geworden'' 1).
Dat die algemeene verslapping en ontaarding ook van invloed
moesten zjn op de letterkunde , ljdt geen twjfel. Alleen met de
wetenschap toonde men zich nog al 5 ingenomen , maar op eigenaardige
manier : bj voorkeur
Busken Huet heeft daarvan de
Nergens, X
bj den rjkdom gevonden , dan toenmaals in Nederland.
als rverzamelaar en liefhebber-''
volgende levendige schets gegeven 3) :
kan men zeggen , heeft ooit de wetenschap meer steun
Overal
leggen door de fortain begunstigde particulieren kostbare verzamelingen
aan : van penningen , van munten t van gesneden steenen
, van schelpen , van rupsen , van kapellen , van prenten , van
etsen , van schilderjen , van autografen. Hunne kabinetten zjn
wereldberoemd , en op de onbekrompenste wjze stellen zj die ter
5
1) M. Corver , in zijne Tooneel-Aantekeningen (geschreven in l 782) over
Punt sprekende , zegt , bl. l99 : rrHij was in 't jaar l 71l geboren ,
dus , schoon de oude Hollandsche rondheid al rijkelijk achtkantig was geworden
, eene opvoeding , zeer verschillende van den tegenswoordigen tijd , genoten.
Reken dat men te dien tijde de Kinderen beter indruksels , als tegenswoordig,
gaf : dat *er minder geest, en meer gezond vernuft onder den Burger huisvestede
, dat men in 't algemeen bij alle Lieden , nog schaamte zag regeren,
en hadt
en dat men
aftewijzen ; die in hun lagen burgerstand ,
en waarlijk deugdzaam waren : de Vader van Duim , die eerwaardige Grijsaart,
die ik als mijn buurman vele jaren gekend heb , strekte daarvan een waarnog
menschen vond , die alle rampen met een sterke ziel wisten
verhevener als Vorsten dachten ,
achtig voorbeeld.''
M en mag
deze ontboezeming, bl. 79 : T/k
vonden , dat vriendschap niets dan eene chimere , en geene wezenlijke zaak
heb mij al lang verbeeld , te hebben onderis
, even a1s eer , deugd, llefde, trouw , christelljke pligten , enz. enz. enz. , altemaal
mooije klanken , die in proza en in verzen cierlijk pronken , en op den gantschen
aardbodem bijnaar niet te vinden zouden zijn : een arm onnozel mensch,
die
zou ze moogelijk , in een ver afgezonderd leven ,
wenschte zulk eenen we1 eens aan te trefen.''
geenonderwij s dan van de natuur en het licht der redeontvangenhadt ,
kunnen bezitten ; maar ik
intusschen niet verhelen , dat Corver een pessimist was , blijkens
:) Niet algemeen : BetjeWolF immers zucht in baar Lierzang aan B. de Moor.
11O kunstrei, door Onweetendheid verstooten ,
En gy , o W etensehappen , niet altijd
3)
Naar uw waardy gekend by onze Grooten !''
Litterarische Fcg?fcdfen , vierde reeks , 11 D. , bl. 7- 8.
DE W ETENSCHAP BESCHERMD.
beschikking van
nelis Yan Lennep
de geleerden. Schoemaker helpt Van Loon ; Corhelpt
de herdrukkers van Huydecoper's Proeve ;
Schynvoet, Vincent , d' Acquet helpen de uitgevers van Rumphius'
Rariteitkamer. Linnaeus brengt drie jaren in Holland door , op
het buitengoed van George CliFord , wiens kabinet en plantentuin
hj verzorgt , en onder wiens dak hj zjne eerste werken schrjft.
Nog meer : deze verzamelaars en beschermers vormen tevens het
publiek , dat de werken der geleerden koopt 1) . . . . . . . . Volgens
de overlevering van boekverkoopers uit die dagen , bleef bj de
oplaag van elk werk van eenig belang de helft binnen Amsterdam.
En die werken zjn meestal monumentaal : X zware folianten of
kwartjnen , gcbonden in bruin leder (geheele bibliotheken zagen
er toen zoo lzit) en versierd met honderden kopergravures van
Houbraken , Hoet, Picart, Vinkeles ,Balen. Ik noem de Godsdienstpleehtigheden
van Maubach ; den geïllustreerden Bjbel ; W agenaar's
Vaderlandsche Geschiedenis ; zjne Beschrjving van Amsterdam ;
het Kruidboek van Rumphius ; den Hortus M alabaricus van Van
Rheede ; de beschri.jving van Japan door Montanus ; de Vaderlandsche
Insekten van Sepp ; gde Vogels van) Nozeman ; de verzameling
van Zee- en Landtogten ; Sepma's Kabinet van Zeldzaamheden
; planken vol . . . . . Tot die soort van werken heeft o0k
Valentyn's Oud en Nï6'lfvl Oost-lhdie , met zjne pmeer dan tienhonderd
en vjftig prentverbeeldingen'' behoord-''
En men durfde voor die werken veel geld besteden : een exemplaar
van Nozeman's Vbgels b.v. kostte 424 gulden.
Men mag aannemen , . dat de zucht om den Patriciër , den
Maecenas uit te hangen hier doorgaans meer in 't spel was dan
eigenljke liefde t0t de wetenschap q maar die jdelheid wrocht
hier althans iets goeds. Ook op het gebied van Kunst en Poëzie
hebben de hooge beschermers zich niet onbetuigd gelaten ; maar
hier konden ze niet veel voortreFeljks in 't leven roepen. Grootsche
gedachten of dichterljke beelden ontkiemden niet meer in het
brein onzer saletjonkers :
gemaakt : en de vj1 speelde in de poëzie de hoofdrol. Doch daar
alleen van den vorm werd veel werk
6
1) !,En leest ,'' voegt hij er biJ , hetgeen ik om goede redenen achterwege
laat. De bibliotheek , de verzameling behoorden , volgens den ook door Huet
aangehaalden Van Lennep , vooral rrtot het ameublement.''
MAECENATEN.
uiterljke vroomheid en regelmatig kerkbezoek tot de deftige vormen
van den tjd behoorden , spreekt het vanzelf , dat godzaligheid en
kwezelarj in de plaats traden van bjna elk ander vereischte in
de talrjke letterproducten , waarmede wj werden overstroomd.
Uit het gezegde valt reeds op te maken , dat , ondanks de
geringe dichterljke aandrift , die ons bezielde , het toch niet aan
zoogenoemde Zij zijn integendeel
legio ; maar het was meer bestelwerk dan iets anders. En geljk
het met de dichtkunst ging t zoo ging het ook met de andere
kunsten. Zj zouden misschien geheel te gronde zjn geraakt , hadden
stofeljke welvaart en patricische jdelheid haar niet een uiterljk
schjnleven verzekerd. Jakob Van Lennep , die met de achttiende
eeuw goed vertrouwd WaS : heeft ditvoor een deel uitstekend in
het licht gesteld in zjn Ferdinand ffvgcà 1) : xHoewel onze Amsterdamsche
Patriciërs
enkele en treFeljke uitzonderingen) weinig met de beoefenaars
der kunst op hadden : zj konden , bj de steeds klimmende weelde ,
de kunst zelve hoe langer hoe minder missen. Men bouwde overal
(ik spreek hier in 't algemeen : er bestonden
nieuwe en prachtige huizen :
kunstvoortbrengsels mangelt.
maar dan moesten
goed : men betaalde de bouwmeesters
wel q
portalen en
er ook beelden en vazen zijn in de voorgangen
; schilderjen op de behangsels ; basreliefs boven
de deuren , allegorieën , beeldspraken en deviesen aan de gevels ,
stoepen , tuin- en zomerhuizen. Men had fraaje rjtuigen ; - maar
de paneelen moesten met de wapens des eigenaars en met keurig
schilderwerk prjken. Men had cierljk aangelegde lusthoven ;
maar dit moest een ieder weten ,en daarom moesten die in een
deftig dicht'', geljk men 't noemde , bezongen X worden. Men had
boekerjen ; - maar het was niet altjd de zaak des eigenaars om
die zelf te verzamelen. Eindeljk , men had van Augustus en
Maecenas hooren spreken , van de aanmoediging en bescherming ,
door hen aan de kunst verleend , en hoe zj , ter wedervergelding ,
door dichters en kunstenaars werden geëerd en geprezen : en nu
moest ieder , die geld had , een Augustus of Maecenas worden en
ten minste aan een paar schilders of dichters zjne hooge gunst
doen bljken. Dat bj sommige aanzienljke ingezetenen een wezenljk
gevoel voor het schoone en goede bestond , kan niet geloochend
7
1) 1 D., b1. 72-74.
8 MAECENATEN.
worden , en ik zal de eerste zjn om hulde te doen aan mannen ,
geljk ik er velen gekend heb , die met den luister hunner geboorte
en het aanzien , dat stand en rjkdom hun gaven , vernuft , geleerdheid
, goeden smaak en echten kunstzin wisten te vereenigen ;
maar dat het bj de meesten een zaak van mode was, zal evenmin
wedersproken worden door iemand , die van den toemaligen tjdgeest
slechts een Eauwe kennis heeft : - en zöö gebeurde het dat schilders
van den eersten rang hun goddeljke
die te doen strekken tot het vercieren
kunst moesten verlagen om
van vertrekken of staatsiekoetsen
of tot het teekenen van perspectieven aan het einde eener
laan en op de wanden eener oranjerie : of we1 tot het af beelden
van hun beschermer en zjn huisgezin , in de door hen gekozen ,
vaak belagcheljke gewaden en houding : dat de dichter zjn
vlucht beperken moest binnen de
ter eere van den rjkaart , die hem
enge grenzen van het lofdicht ,
betaalde , en van het beschrjven:
gedicht, ter verheëng van de buitenplaats , waar hj nu en dan
het onwaardeerbaar voorrecht genoot van een paar dagen door te
brengen , wanneer er nameljk geene meer aanzienljke gasten waren
dan de jongste boekhouder en diens familie. W ant, waagde hj
het, hooger toonen aan te slaan , hj kon van te voren berekenen ,
dat. zj hem geen stuiver zouden opbrengen.''
Men veroorlove ons hierbj eene aanmerking. Zoo de rol der
patriciërs hier naar waarheid is geteekend , die der kunstenaars
wordt al te zeer met een poëtisch oog bezien. W aar waren die t
schilders van X den eersten rang''1
goden'' misbruikt werd ? W aar de
vlucht intoomden om niet te
wier genie door ilollands saardsche
dichters , die met moeite hunne
steigeren boven de bevatting of de
bestelling hunner beschermers ? llet werktuigeljke hunner kunst
mogen zj doorgaans meester zjn geweest , dat valt niet te ontkennen
5 maar van de sgoddeljke kunst'' 1die hunnen boezem
blaakte , kan alleen de ironie gewagen.
gaf dit alles aan het geheele tjdperk eene tint , een
vernis van beschaving , dat gunstig afsteekt bj hei gebrek aan
Vorm en ,
Intusschen
tjd soms vervalt. Men late zich slechts door
dien oppervlakkigen schjn niet bedriegen yq maar vrage zich af , of
die vormen ook een inhoud hadden. En op die vraag zal maar
Tiaarin later
hooWgseti nzigel dveenrk weeink kbeeljvkrse dsitgaeant donasntwoord te geven zjn.
dus te wachten bj de beschouwing
ABRAHAM ALEW IJN.
van dit tjdperk onzer letterkunde , dat daarom echter niet minder
leerrjk za1 wezen , als het ons opmerkzaam maakt op datgeen ,
waarvoor de dichter zich te meer moet wachten , naarmate onze
natuurljke eigenschappen er ons te meer toe trekken.
9
Alleen
althans in
op vooreerst nog eenig leven waar te nemen ,
het bljspel, dat het spoor , door Asseljn gebaand 1) nog
eenigen tjd met goed geluk volgt. Hetgeen daarbj ook de aandacht
trekt , is , dat het muzikale drama weer in de mode komt ,
over welks waarde of aantrekkeljkheid wj evenwel niet kunnen
oordeelen , daar wj volkomen in het duister verkeeren aangaande
de rol, welke de muziek daarbj
kunnen op geen voortrefeljkheid bogen.
De man , die het eerst onze aandacht vergt , is Abraham Alewjn 2),
die zich a1s bljspeldichter zekeren naam heeft verworven , en wiens
stukken indertjd nog al toeloop hadden ,
hem zelven mag gelooven. Toch moet dit verwondering
vervulde : de teksten der stukken
althans wanneer men
baren , want
zj hebben alle iets mats en langdradigs. Hj schreef : Orpheus
helleraart pzzl Euridice ) muziek-spel , zonder jaartal , dat a1s letterniet
veel te beduiden heeft. Daaraan sluiten zich
het tooneel is
dat
gewrocht
musicaale
Xtwee
zaamenspraaken'' waarvan ik alleen weet te zeggen ,
de sage gaat , dat ze pmet een goed gevolg'' werden vertoond.
In 1693 gaf hj Amarillis , blj-eindend treurspel , waaruit later
mede een zangspel werd getrokken. Men ziet daaruit , hoe vroeg
de opera hier in zwang kwam. Voorts vermelden wj in 't voorbjgaan
nog twee pHarders-spelen'', het eene voor de bruiloft van
F. 57. Alandt, op 14 December
verjaring van Cornelia Pruimer ,
De ùd#rppqç: Woekeraar, bljspel , werd in 1702 en 1739 gedrukt.
Verder : Latona , PJ de rerandering #6r boeren ïzl kikvorschen ,
Xkluchtig treurspel, met kunst- en vliegwerken'', zoo :auw mogeljk
en alles behalve seene niet prl.
g:6.sfïg: satyre op de in zjn tjd nog
bestaande boerenrederjkerskamers'', zooals W itsen Geysbeek het
1699, geschreven; het andere ter
den 20 Februari 1702.
we1 geliefde te noemen.
1) Zie Gesch. d6r N6d. Letterk. in de XVI1e Eeuw , 11 D., bl. 45l vlgg.
:) Zie over hem vooral het opstel van dr. Jk A. Worp in het Tjdschr. n.
Nederl. taal- en letterkunde 1V, bl. 246.
10
Phil%àpjjn , Mr. Koppelaar , bljspel van 1707 , is stellig het
beste zjner stukken , ofschoon zonder veel comische kracht en
zonder boeiende intrigue.
De schrjver vertrok naar Batavia 1) en zond van daar drie spelen
over t die zich lang op het Amsterdamsche tooneel hebben staande
gehouden. Het eerste : Beslikte ksfgltzczltj: en Drppg: Fobert , PJ de
boere reehtbank , bljspel, in Februari 1714 geschreven , en in 1715
en 1742 gedrukt , bevat eene onbeduidende , langwjlige parodie van
de pleidooien , voor eene boeren-rechtbank gevoerd. Daar de vertooning
evenwel van meen zo goeden uitslag geweest (was) , door
de groote toevloejing der liefhebbers van vermaaklyke tooneelstoFen'',
schreef hj er in 1718 een vervolg op , getiteld : De Puiterwddzl.
sc/l: Hellereeg PJ Be8likte svJclkz(# aaït den ftz.p, waarvan alleen
te zeggen valt , dat men zich moet verwonderen , dat zoodanig
in 1782 stuk , voor 't eerst in 1720 gedrukt , nog herdrukt werd.
Eindeljk in 1721 gaf hj Jan fzp,s of den bedroogen tlpqsfïzltfïtsc/l
Valr. - Hj bralt er op , dat al die stukken pmet eene goede uitwerking
ten tooneele gebracht'' zjn , hetgeen zeker noch voor de
ontwikkeling noch voor den smaak van zjn tjd pleit. Zoo dergeljke
stukken gich op het tooneel hielden , dan was het , althans wat later ,
door het uitnemende spel der groote tooneelspelers Punt en Duim :).
Gelukkig hebben wj een naam te noemen , die in onze ooren
een beter klank heeft , dien van Pieter Langendjk.
Deze tooneeldichter werd den 25en Juli 1683 te Haarlem geboren , .
waar zjn vader , die eigenljk Kort heette , dezen naam had aangenomen
naar het Noordhollandsche dorp ,
was 3). Dien vader : een welgesteld metselaar ,
comicus al vroeg , en de weduwe , eene zeer . slechte huishoudster ,
waarvan hj afkomstig
verloor de aanstaande
verviel allengs tot armoede. Zj vestigde zich in Den Haag, waar
zj kommerljk van de opbrengst van een klein winkeltje leefde.
Haar zoon : die in de goede dagen een tjdlang te Amsterdam bj
den bekenden spraakkunstenaar W . Sewel onderwezen was , legde
zich thans op het teekenen toe. Dit hielp hem niet aan den kost ,
ABRAHAM ALEW IJN.
1) Zie over zjne betrekking daar , W orp , t. a. p. , 266.
:) M. Corver zegt in zijne Tooneel-Aantekeningen , b1. l22 : ,,ZiJ speelden
ook de Twee Advocaten in d6 Boeren Rechtbank zeer schoon , zoo men mj
gezegt heeft.f' Verg. Joh. Hilman , 0ns Tooneel , b1. 107.
3) Zie J. A. Alberdingk Thijm in De Gids 1880 , II, b1. 457.
PIETER LANGENDIJK. 11
maar was hem toch van dienst , toen hj de Damastweverj begon ,
en naar eigen patronen kon werken. Eindeljk trok hj naar Amsterdam
, waar hj als teekenaar voor een voornaam fabrikant een
onbekrompen leven kon leiden.
Hj begon thans vooral aan zjne zucht voor de dichtkunst boi
te vieren , toen hj met letterminnaars en poëten , waarschjnlljk de
leden van Nil 'ppl6zlfïlzr.s Arduum , in aanraking kwam. Op zeventienjarigen
leeftjd had
dat nu , in 1701 ,
andere bljspelen : De Zwetser en Ilet wederzyh ffzfv/:lg/c.slp6tfrp.g ;
het eerste , een kluchtspel vol geestigheden en X boerteryen'', zegt
zjn levensbeschrjver. ln 1715 verschenen Krelis Zpzrvld/l en De
Y ï.s/rps,sfdzlclr.g , welk laatste , volgens den zooeven aangetogen
hj zjn eerste bljspel, Don Qzfïcàpf, geschreven,
werd vertoond. Een jaar later volgden twee
beoordeelaar , shet uitmuntenst zyner spellen'' zou wezen. Tegeljkertjd
zette hj een ander bljspel op 't getouw , waaruit een
tooneel buiten zjn toedoen werd openbaar gemaakt onder den titel
van Boertige ù:qsc/lrywfzl.
g ran den dzzltsf:rtftlzp.,sc/l:s Schouwburg , en
het 'p6rfppzàezl ran Aran en Tïfvd. Delevendigheid van dit fragment
doet het betreuren t dat hj het stuk niet voltooide : hj heeft het ,
waarschjnljk wegens de ontjdige in het licht zending van dit
tooneel, niet voortgezet.
Ofschoon hj getoond had bjzonderen aanleg voor het Comische
te hebben , bracht het toeval hem in aanraking met de tragische
Muze. Hj hielp nameljk zjn vriend Herman Angelkot in 't vertalen
van Addison's Cato , waarbj zoo'n groote haast was , dat
Langendjk twee bedrjven moest vertolken. Eenige jaren later , in
1720 , vertaalde hj , onder den titel van Julius Cesar JAl Kato ,
Xtreurspél'', een stuk van De Champs. Hj volgde in dit voortbrengsel
zjner pen de spelling van het rKunstgenootschap.''
Het boertige bleef hem echter bjzonder aantrekken. Ik gewaag
maar pro memorie van zjne
der X neis , in navolging van
eerste boeken gedaan had. Ik
parodie-vertaling van 't vierde boek
hetgeen Focquenbroch voor de beide
wjs liever op de nieuwe bljspelen ,
die de tjdsomstandigheden hem in de pen gaven : De mïp#/l@zl#6-
laars , in 1720 4n 't licht verschenen , en weldra gevolgd door
Arlequyn dcffpsïdf , welke beide herhaaldeljk onder levendige
toejuiching vertoond werden.
ln 1721 gaf hj zjne gedichten uit t in twee kwartodeelen , later
12 PIETER LANGENDIJK.
door een drietal andere gevolgd. Van die verzen is niet veel te
zeggen. Ofschoon ze vjf kwartjnen beslaan , zouden zj zjn naam
niet tot ons gebracht hebben , wanneer daaronder niet zjne bljspelen
waren. Zjne ernstige gedichten kunnen niet op poëtischen
inhoud roemen : daarbj zjn ze meestal pruikerig en gemaniëreerd
van vorm , ofschoon met groot gemak berjmd. Men kan daarom
zjn levensbeschrjver wel toegeven , dat zjne pherders- en visscherszangen'',
in welken vorm hj doorgaans zjne bruilofts- en andere
gelegenheidsverzen kleedde , pdoor hunne malsche vloejendheid'',
en nu en dan ook pdoor zjne schilderachtige tafereelen'' uitmunten ;
maar paltoos behaaglyk blyven'' is alleen voor meer wezenljke ,
innerljke verdienste weggelegd.
In 1722 vestigde Langendjk zich in zjne geboortestad , en had
daar a1s toekenaar voor verschillende fabrikanten peene rykelyke
kostwinning''. Maar de spilzucht zjner met hem samenwonende
moeder stond aan zjne welvaart in den weg. En toen die moeder
in 1727 overleden was , huwde hj eene vrouw , die hem , èn door
hare kwistigheid èn door haar onaangenamen inborst , het leven
vergalde. Zj stierf in 1739. Hszelf schjnt ook geene bjzondere
orde op zjne zaken gehad te hebben , want zj gingen eindeljk
dermate achteruit , dat hj zich gelukkig moest rekenen op zjn
ouden dag , door de gunst der stedeljke Regenten , met den titel van
1)Stads-llistorieschrjver'', in het Proveniershuis onder dak te komen.
Ondanks dat alles verloor hj echter zjn goeden luim niet : hj
bleef poëtiseeren en schreef onder anderen nog drie bljspelen. Hj
overleed in 1756 op drie-en-zeventig-jarigen leeftjd.
Behalve zjnel tooneelpoëzie en zjne veelvuldige gelegenheidsverzen
, heeft hj n0g enkele uitgebreider gedichten nagelaten ,
welke hjjals Fccfpr derHaarlemmer Rederjkerskamer Trouw moet
blgken vervaardigd had , maar die z0o weinig dichterljke waarde
hebben , dat wj ze stilzwjgend kunnen voorbjgaan.
Omtrent den vorm zjner gedichten was: hjzelf , bljkens het
Vborbericht , voor zjne eerste bundels geplaatst , zeer op rnaauwkeurigheid''
gesteld 1). Toch nog niet genoeg om den smaak der
L) ::My is niet onbekend dat sommige geleerde mannen , en groote vernuften,
de naauwkeurigheid der letterkonstenaarsl beschimpen : maar dewijl
die konst een wezenlykt cieraad dec' Poezy is , volgt daar uit dat men hier
niet te naauwkeurig weezen kan.''
PIETER LANGENDIJK.
verschavers'' te voldoen. Alihans in zjn rLeven'' heei het (bl. X
31) : xongemeen vaardig was hy in 't dichten , en de verzen rolden
hem als uit de pen ; deze vaardigheid , waarop hy dikwils te veel
vertrouwde , was ook veeltyds oorzaak dat hy den tyd niet nam
om zyn werk naar eiseh te besehaven.'' Toeh moest men erkennen :
XByzonder heeft hy zich toegelegd
wraakende de zinnelykheid der
mannelyken styl des zinryken
schryver in zyne gedrongenheid
op de vloejendheid der vaerzen ,
zulken die , verlekkerd op den
Hoofts , dien onvergelykelyken
poogen na te volgen.'' De uitspraak
is zoo karakteristiek mogeljk voor den tjd.
Bezien wj thans zjne comische drama's wat van naderbj, waarvan
een tjdgenoot getuigt : rzjn bljspelen deden voortdurend genoegen''
1).
In de verschillende tjdperken zjnslevens draagt zjn tooneelwerk
een verschillend karakter. In
dus gedurende zjn verbljf te schreef hj eigenljk
kluchten , ofsehoon hj er den naam van bljspelen aan gaf. Sedert
zjne verhuizing naar Haarlem , had hj zich mmeer dan twintig
jaaren niet met de tooneeldichtkunde bemoeid'' ') , en toen hj dat
gebied weer betrad , heeft hj er naar gestreefd , proeven van hooger
bljspel te leveren. Met de rstakken in (zlyn jeugd ten halven
afgemaakt ,'' had hj niet bjzonder veel op : de lateren stelde hj
veel hooger. En toch , de eersten zjn bjna tot heden op het
Amsterdam
zjne jeugd , van 1711 tot 1720 ,
tooneel gebleven , de anderen geheel in 't vergeetboek geraakt :
zj worden zelfs niet meer herdrukt, terwjl in 1831 die eer nog
aan de kluchten ten deel viel.
Vanwaar dat onderscheid ? Is het , omdat zjne vroegere gewrochten
zooveel voortrefeljker zjn ? 't Valt te betwjfelen.
De D0n Qzlc/lpf was , volgens des Dichters eigen getuigenis ,
van den beginne af mvry gelukkig op het tooneel.'' En toch , het
stuk is noch van aanleg , noch van inkleeding bjzonder geestig.
De dolende ridder , die er in optreedt , is eigenljk alleen comisch
voor die den roman van Cervantes kent. Hj heeft met de intrigue
van het stuk niets te maken. Een land-edelman t eene soort van
heereboer ,wi1zjne dochter liever aan den dommen maar rjken
13
1) Zie het geschrift , aangehaald bij J. Hilman , Ons Tooneel , bl. 108.
2) Nabericht van Xantippe, Gedichten , IV D., b1. 132.
LANRENDIJK 1 S DON QUygyyory.
landbouwer Kamacho geven , dan aan den Edelman , die minder
van de fortuin begunstigd is , maar hare liefd. e bezit. Deze veinst
zich uit wanhoop te doorsteken en dan wordt hem toegestaan in
crffczfîp morth te huwen.
Zoo men lacht , 't is om de fguur van Don Qaichot en
schildknaap , en om de brabbeltaal van den Franschen kok ;
aan eigen geest ontbreekt het geheel , en zelfs de ruwe scherts is
zeer dun gezaaid 1).
De tjdgenoot was dus meer dan beleefd , toen hj dit stuk noemde :
ZJi*n
m aar
Een blijspfl zo vol geest,
Dat ieder die het ziet of leest,
Dien schrandren Dichter hoog moet achten ,
Die , door de schors , met zijn' gedachten ,
Tot in het merg der zaaken dringt.''
Men zou zeggen , dat er wat achter stak ) en dat de Dichter nog
een hooger doel had beoogd dan door de vertooning van eenige
domme dwaasheden de lever te schudden. Hj heeft daartoe trouwens
zelf aanleiding gegeven. In de opdracht zegt hj van sden
vroomen Ridder Don Quichot'' :
11Ik voer hem hier ten schouwtooneele,
Opdat hy met zijn zotterny
Voor and'ren (zyns gelyken) speele ,
Dat alle waan maar zotheid zy ;
Hoe al des waerelds schoone dingen
Maer by verbeeldingen bestaan ,
En even als ft geluid na 't zingen ,
In wind en lucht terstond vergaan.''
't Moge de levensaanschouwing van den armen wever geweest
zjn 5 maar die treurige wjsbegeerte zal waarschjnljk niemand
uit het stuk putten. Deze klucht kan er alleen döpr , wanneer zj
zonder eenige pretentie optreedt ; - maar waardoor zj zich zoolang
op 't tooneel gehouden heeft ,
niet wist, met h0e weinig geest het groote Hollandsche publiek
tevreden was en is. Yoorts heeft het spel van goede auteurs ,
z0u een raadselzijn 1a1s men
a1s b-v. van den pgeestigen'' Schmidt ,die volgeus S. Stjl peen
1) Witsen Geysbeek noemt het LBiogr. Ant. en Crit. Woordenb., IV D. ,
bl. 151) :qeen zeer geestig en vroolijk stuk , dat nog in onzen tijd behaagt-''
LANGENDIJK !S ZWETSER. 15
koddige ,'' volgens Corver Deen beste Sanche'' was 1) , zeker tot
de populariteit van het stuk bjgedragen.
De Zv/df.sdr heet seen kluchtspel vo1 geestigheden en boerteryen-''
Ik kan er niets anders in zien dan eene platte klucht voor
't zklootjesvolk-'' Een vader wi1 zjne doehter niet aan een burger
geven : 't moet volstrekt een edelman zjn , al was het
,1Een sltoeshaan , daar niets schynt als harsen aan te ontbreken-''
Een pmof '' doet zich als adelljk Kapitein voor , maar wordt te
goeder uur ontmaskerd 5. En dat is niet moeiljk , want hj weet
eigenljk van niets te spreken dan van pfressen ond saufen 5'' en
bluft op
ironisch
onmogeljke heldendaden , zoodat het meisje dan ook
uitroept :
,1Papa , ik kryg nu al wat zin in deezen heer ;
W ant vechten , zuipen , dat is braaf , wat wil men meer ?'*
De aardigheden bestaan deels in platheden van den vader , als :
DGj zult de snater roeren ,'' of : slk zeg u dat gj aan myn' dochter
niet zult ruiken ;'' deels in onbeschoftheden van den mofen-knecht
Slenderhinke 5 eindeljk in 't overlandsch dialect : dat de vreemden
spreken. Men vond dat van ouds heel aardig 3) , en in de meesten
van Langendjk's boertige stukken komt dan ook een W aal voor ,
die 't Hollandsch radbraakt.
Het Wederzydsch ffzfzth:lgà.sô6#rp.g is een bljspel in vjf bedrjven ,
waarmee de dichter stellig de in Holland stervende comische Muze
wilde te hulp komen 4). pverbetering der zeden'' stond daarbj
1) Zie M. Corver , Toneel-Aantekeningen , bl. l 18.
2) Die rol werd zeer goed vervuld door R. Drayer, voorts door W ighman
en Starrenburg. Stijl noemt den laatsten in dit stuk sronnavolgbaar,'' doch
Corver trekt hem de beide eerstgenoemden voor. Zie t. a. p., b1. 122.
3) Verg. Gescbledenis der Nederl. Letterkunde fn de XVII Eeuw , I D., b1.
29: ; 11 D., bl. 455.
#) In het voorbericht heet het van Dichters en Kunstkenners : s,l'ltoe schaars
zyn die heden te vinden ! Zwermen van Vaerzemaakers , die met een ydel
gesnor, en woorden van een' halven vaam den zangberg verveelen , komen
genoeg te voorschyn , en vertoonen de waereld wat ze zyn , naamelyk zotten.
Vitters die de zaaken over 't hoofd zsen , en aan de woorden knabbelen zyn
'er ook geen gebrek ; maar mannen die der Nederduitsche taal kundig, de
LANGENDIJK S W EDERZ. HUW ELIJKSBEDROG.
geheel op den voorgrond 1) , volkomen in den geest van Nil FpIeAltibus.
Hj had intusschen ook over de wjze nagedacht , waarop dit
doel moest worden nagestreefd. Hj meende , dat de dichters het
zouden bereiken , a1s zj rde kentekenen (karakters) der ondeugden
met kunst op 't tooneel bespotlyk maken ;'' en hj stelde zich zoowe1
Hooft en Bredero a1s Molière ten voorbeeld e). Of hj daarin
met dit stuk geslaagd was : liet hj oaan het oordeel der kunstverstandigen''
over ; maar , dus besloot hj zjn voorbericht , xlees en
aanschouw het, tot leering , en verfoejing van een gebrek dat al te
veel by onzen Landaart is ingekropen , naameljk : kaal en groots
te zjn , en het laatste door bedrog staande te houden-''
Toch is het H'ttwelykubedrog geene oomaie de oaraotère. De
intrigue heeft niet veel om 't ljf. Eene arme dame van goeden
huize wi1 hare dochter aan den man brengen , en doet zich daartoe
als rjk voor. Een even arme edelman : die maar eerljk en deugdzaam
is gebleven
Zo veel als ft de armoede en de nood heeft konnen lyden ;''
die , door een liederljken knecht verleid , zich met valsch spelen
op de been houdt , geeft zich voor een rjken Poolschen Graaf uii
en dingt naar de hand van 't schatrjk gewaande meisje. De dochter
tooneeldichtkunst zelf luister 'er , helaas ! weinig over. Boven
al schynt het blyspel den geest te geeven , verdrukt door een menigte historiespelen
, weinig dienende tot verbdtering der zeden , 't welk de grootste eigenschap
is , die het tooneel luister byzet-'' Gedichten , 11 D. , b1. 138.
1) s,Wat zou den Nederlander beletten om de Franschen in het blyspel,
ja ook in het treurspel te boven te streeven , indien men in het eerste de
ongebondenheid , en in het laatste de hoogdravendheid wat maatigde ; mitsgaders
de onkuische uitdrukkingen , en snorkeryën verbandde , die niemant
dan het graeuw , en de losbollen kunnen behaagen.''
Sommigen willen Vrankryk de eere toeschryven dat 1, Molière ons eerst
de oogen geopent heeft, in 't verbeelden van de aartsgebreken der raenschen:
maar zy zyn verdoold ; Holland heeft den roem dat de doorluchtige Drost,
P. K. Hooft, een spel van dat slag dichtte , naamelijk : W arenar met de pot,
:)
en de Geestige Brederoo zijnen Spaanschen Brabander , die we1 haast gevolgd
wierden van verscheidene onzer Landgenooten. W el is waar dat de schikking
deezer spelen in dezen tyd gebrekkelyk is ; maar de natuur hunner Personaadjen
wykt nergens van haar eigenschap, noch doet zulke buitenspoorige sprongen
a1s men in MoliLre vind.'*
byzetten , zyn
LANGENDIJK 1S W EDERZ. HUW ELIJKSBEDROG.
laat zich door hare moeder tot het bedrog gebruiken , hoewel zj
nu en dan tegenspartelt , b.v. als Mama haar wi1 laten schaken
ten einde van het geven van een bruidschat verschoond te bljven ,
en dus de eer van haar kind minder dan haarschjn-fatsoen telt.
In 't eind komt alles uit 5 maar de jongelui zjn oprecht in elkander
verliefd geraakt , en krjgen elkaar , daar een broeder van 't meisje
te goeder uur met een fortuintje uit de lucht komt vallen.
De toestand is ontegenzeggeljk vermakeljk, en sommige tooneelen
zjn werkeljk kluchtig en getuigen van echt comisch talent. Ik wjs
b.v. op dat , waarin Charlotte , in gezelschap van haar minnaar
door schuldeischers overvallen , deze weet te beletten aan 't woord
te komen (IV , 9). Maar van :jne karakterteekening geen spoor.
Vorm en dialoog munten ook door niets uit. Toch is dit bljspel ,
vergeleken met de kluchten van den tjd , een meesterstuk , en op
zichzelf niet onverdiensteljk. 't Heeft bovendien de goede eigenschap
niet oneerbaar en niet plat te zjn in de uitdrukkingen. In de
opdracht getuigt dan ook Langendjk met zeker welbehagen ,
,1Dat 't kenners heeft gesmaakt , en niemants oor ontsticht
Door snoode boertery of vuile onkuische reden.
Tooneeldicht jokt somtyds ; maar ze is een reine maagd.''
In den Krelh fzpzfvld/l , die drie jaar later verscheen , is merkeljke
vooruitgang te bespeuren. De Dichter noemde dit stuk een kluchtig
I?If/.TJJ somdat men meerendeels gewoon is een spel van een enkel
Bedryf een Klucht- , en een van drie of vyf Bedryven een Blyspél
te noemen ,'' terwjl dit t ofschoon in drie bedrjven , slechts zeen
kluchtig geval behelst ,'' en het niet aan de hooger eischen van
het bljspel voldeed'' 1).
Het stuk is in lossen , natuurljken toon geschreven en vermakeljk
van inhoud. Kees , de hoofdpersoon , is een boer : hj heeft
eene weduwe getrouwd ,
bracht. Evenwel is Alida niet het kind der
hare
die eene voordochter mee ten huweljk
Yroegere
boerin , maar dat van
meesteres : de vader was naar 't buiienland ver-
1) Blijspelen zijn , volgens het vooorbericht , srspelen die een ernstiger taal
vereischen , naamelyk : zulke , waar in zich hevige hartstochten van liefde en
haat onder persoonen van staat opdoen , met tusschenpoozingen van blijdschap
en droef heid , tot dat zy in volle vreugde eindigen.'' Gedichten , 11 D., bl. 229.
JoxcKsl-os'r , Ned. Letterk. in de fkre: laatnte Aku?pen , 1 , 40 druk. 2
18 LwxGExolzx's xRELls Louwsx.
trokken en men had sedert niet meer van hem gehoord. Het
meisje werd als eene jufer opgevoed : hare pleegmoeder had haar
In Braband ook van alles 11 laten leeren ,
En dus bequaam gemaakt met ieder te verkeereno''
Daarom kon dan ook een rjke jonge heer op haar verlieven en
haar ten huweljk begeeren.
De boer had een lot uit de getrokken en daardoor was
hem het hoofd geheel op Hj was een bezoeker van
de kroeg geworden , waar hj gansche nachten kon rmet de boeren
zitten zuipen'' en zwetsen. Nu hj rjk is , moet hj ook van adel
worden :
loterj
ho1 geraakt.
11Hij wi1 naar Duitsland gaan , en doen zich ridder maaken-''
De jdelheid maakt hem onhandelbaarder dan ooit ,
dronken is , slaat hj zjne vrouw harder dan gewoonljk.
Ferdinand , de minnaar van het meisje , wi1 hem van zjne nieuwe
dwaasheid genezen. Hj heeft een tooneelstuk geschreven , dat door
de acteurs goed gespeeld is ; en de gewoonte brengt meè , dat
men hen dan onthaalt. Daartoe zullen zj naar Ferdinand's buitengoed
komen , waar dan tevens repetitie zal gehouden worden van
h ij
nieuw stuk.
en a1s
een
Krelis wordt in volkomen dronken toestand naar het kasteel
gebracht , en men beduidt hem bj zjn ontwaken ,
de Groote is. De tooneelspelers , in oostersch
dat hj Alexander
gewaad , vervelen
hem met hunne plichtplegingen. Maar weldra ondervindt hj nog
sterker de schaduwzjde der grootheid : een afgezant van Porus
verklaart hem den oorlog ,
Prins Ferdinand ten huweljk te geven. Het kasteel wordt bestormdj
Krelis neemt de vlucht in den kelder en wenscht weer boer te
omdat hj weigert zjne dochter aan
zjn a1s voorheen. Eindeljk lost alles zich op , en
1,Och jy hebt groot gelyk , 't was beter Kees te weezen
Als Mallesander; want toen leefde ik zonder vreezen-f'
Hij vraagt zijne vrouw vergifenis , die ze hem schenkt , mits hij
niet meer denke aan 't koopen van adeldom of heerlijkheid. Hj
is volkomen genezen en antwoordt :
'k Beloof je dat ik nou naar Duitslangt niet ze1 loopen.''
LANGINDIJK 7 S KRELIS LOUW EN.
Dat ten slotte de verloren vader terugkeert en Ferdinand zjne
Alida huwt , spreekt vanzelf.
Men heeft indertjd dit stuk te hoog gesteld door het als eene
fjue comedie te beoordeelen 1) : terwjl het niet meer is dan de
voorstelling van peen kluchtig geval ,'' maar met veel levendigheid
geschilderd. Kees is de echte dronken boer , wiens verplaatsing in
de wereld zjner idealen comische toestanden schept. Maar ook de
teekening der bjzonderheden verdiensteljk. Hoe
levendig is niet het verhaal , dat Kees doet van zjne vrjage
(b1. 242) , waarbj men genoopt wordt aan Bredero te denken â) ;
en niet minder natuurljk zjn de tooneelen , waar hj aan zjne
identiteit twjfelt en zich voor 't eerst in zjn nieawen toestand
tracht te schikken (b1. 275 vlgg.). De verdienste van den diehter
is som s zeer
werd daarenboven vaak door uitmuntende tooneelisten , als Gerrit
De Ridder en Spatzier , in het volle licht geplaatst 3).
Alles samengenomen , dan begrjpt men , dat dit stuk zich lang
op het tooneel gehandhaafd heeft ; maar de zeden , die er in geschilderd
worden , beginnen te veel te verouderen om het er nog
op te houden 4).
De 'cï.s/czfsqgf6zlctv,s golden
stukken : ik weet evenwel niet ,
en gelden nog voor hei beste zjner
waarmee 't dien lof verdiend heeft.
1) Zoo zei b. v. De Tooneelknker (111 D., 1818 , b1. 397) : :,De dichter
houdt hier alle menschen eenen helderen spiegel voor, waarin elk het beeld
zijner dwaasheid in vollen glans kan zien*' enz.
29 Niet altijd is Langendijk zoo gelukkig geslaagd. Van vrijerij in een
anderen stand had llij geen begrip. Men herleze slechts het dwaze tooneel
uit de Windhandelaars (1 , V1H , bl. 381).
3) Stijl had van Spatzier gezegd : jyvan Krelis Louwen heeft hij zo veel
eer gehad als Langendijk.'' Daarop antwoordt Corver fTooneel-Aantekeningen,
bl. l 19) : ,,Dat is wat sterk ; hij speelde , dat is waar, Krelis Louwe zeer goed ,
hij was een schoone Boer : maar Gerrit de Ridder, waarvan gij niets rept , en
dien gij ook al niet gekend hebt, was ruim zulk een sterke Krelis Louwe a1s
Spatzier.'' - Ik herinner mij in mijne jeugd die ro1 voortreflklijk door Stoopendaal
te hebben zien vertolken.
1) Men denke slechts aan de maatschappelijke positie der tooneelspelers.
Die is nog niet benijdbaar , maar in 't stuk behandelt de knecht hen met
eene gemeenzaamheid , die niet voor hun aanzien pleit, te minder daar zij
hem met zeker ontzag toespreken. Zie b. v. b1. 246 , 250. Verg. omtrent dit
punt Ferd. Von Hellwald , Geschichte des Holl. Theaters , S. 48 E
20
Ik beken , dat er levendige en vrooljke tooneelen in zjn , b.v. het
vierde van het eerste bedrjf t waarin de knecht aan den minnaar
het verhaal doet zjner zending ; maar als geheel heeft die klucht
weinig te beduiden. Dat de samenkomst der verschillende personen
in de herberg te Loenen door niets gereehtvaardigd wordt , laat
ik daar ; want zelfs de grootste lofredenaars van Langendjk zjn
het eens over de pgebrekkige zamenstelling'' zjner spelen 1) ; maar
de kern van dit stuk , de strjd tusschen de twee geleerden , of de
aarde om de zon draait dan omgekeerd , is noch op zichzelf , noch
door de wjze , waarop hj gevoerd wordt , comiseh of aantrekkeljk.
De helden zjn hier zelfs als caricaturen niet vermakeljk q Duim ,
die voor Eelhart speelde Q) t moest door zjn spel veel goed maken.
Quincampoiz PJ de Windhandelaars is zoo zeer een gelegenheidsstuk
, dat het thans de analyse nauweljks waard is. Nog veel
minder is dit de arlequinade , het rkluchtig blyspély'' van Arlequyn
ccffppïdf. Beide maken de dwaasheid der agiotage van 1720 aanschouweljk
3).
Missehien had hj nog te Amsterdam de vertaling berjmd , door
een vriend voor hem gemaakt , van een Fransch bljspel , getiteld :
De bedriegery 'ptxs Cartouche , dat vrj vermakeljk is , maar waarbj
wj niet langer behoeven stil te staan. Ik hqrinner slechts , dat
dit en de Vaderlandsehe Xpp.
plïp#e?1 de eenige stukken van Langendjk
zjn , in vrje rjmregels. geschreven , terwjl al zjne andere
tooneelwerken in rhythmisch regelmatige verzen prjken.
Na zich meer dan twintig jaren van allen tooneelarbeid onthouden
te hebben , werd op eens Langendjk's lust voor het Drama weer
opgewekt. Hj schreef het pblyspel'' Xantlàpe PJ het ôppz: wyf de8
Flpzpp/': Sokrates beteugeld. Dat zjne eigen huweljkservaring hem
dit onderwerp in de pen gegeven heeft : mag worden vermoed.
Sokrates , de bekende wjsgeer , wordt te Athene bezocht door
Daria , de Koningin der Amazonen , die zich in platonische liefde
tot den rwjsten aller menschen'' voelt aangetrokken. Dit wekt de
jverzucht der booze Xantippe , die pin verwoedheid uitspat , maar
de macht en dapperheid der Amazoone ontziende , zich alleen op
Sokrates zocht te wreeken. Dus wordt die princes de onschuldige
1) Zie b. v. De Tooneelkgjker , III D., bl. 54.
S) M. Corver , Tooneel-Aantekeningen , bl. 126.
3) Verg. 'Wagenaar , XVIII D. , bl. 224 vlgg.
LANGENDIJK !S W ISKUNSTENAARS. - XANTIPPE.
LANGENDIJK S XANTIPPE.
oorzaak van een echtscheiding , waardoor Xantippe , door 't verlies
van haaren bruidschat , in de uiterste armoe en wanhoop gebracht ,
tot kennis van zich zelve komt, en weder met Sokrates op de
voorspraak der vorstin vereenigt'' (Nabericht).
Langendjk zelf had vrj hoogen dunk van dit stuk , dat rgeen
gemeenschap heeft met eenige tooneel-speelen , die van alle oude
tyd af tot op heden het licht hebben gezien , en derhalven een
nieuwe vinding is.'' Hj stelt het vooreerst als oorspronkeljk werk
tegenover de navolgingen uit het Fransch , die in sommiger oogen
alleen genade vonden. Dat ook hj hier vooral optreedt tegen
't Kunstgenootschap ,'' springt in 't oog 1).
Maar hj beschouwde dit stuk ook als eene proeve van hooger
bljspel : van comédie de caractère. Dit bljkt uit de karakteristiek ,
die hj in 't Naberioht van de hoofdpersonen geeft. Bovendien meent
hj paan het allervoornaamste oogmerk van een blyspel voldaan te
hebben , namelyk , de opleiding tot de deugd , zonder welke alles
Verg. Geschiedenis der l'Yederl. Letterkunde in de X VI1e feuw , 11 D. ,
b1. 486. Ziehier , hoe hij zich .in het Nabericht (Gedïcifen, IV D. , b1. 132)
uitlaat : !:*t Vooroordeel , de waanwysheid , de knibbelzucht en onkunde van
rymers loopen zoo ver, dat zij meenen dat *er geen volk onder de zon is ,
zo bequaam om treur- en inzonderheid blyspellen , uit den geest te maaken
a1s de Franschen : Duitschers , Nederlanders en Engelschen , staan als botterikken
en weetnieten by dezelve te boek , zy blyven verwonderaars en aanbidders
van de Fransche geesten ; zij stellen al hunne krachten te werk om
de glorie deezer natie ten hemel te heFen , denkende dat het hep tot een
byzondere eer verstrekt , a1s zij een tooneelstuk , naar de regelen der Nederlandsche
rym- en taalkunst , hebben vertolkt. Men moet deernis met die arme
geesten
weezen zyn. Hoe dikwils byten zy
hebben , om een ongeloooijken arbeid , daar zy op Parnas toe veral
hunne nagels af , om een rymwoord te
vinden , verslyten
zy hunnen tyd , tot dit vermaak geschikt , in slaaverny zonder de vryheid te
durven gebruiken , om zelf iets groots in
dat aan den zin van hun voorschrift niet te kort doet. Dus
hunne moedertaale te onderneemen.
Ondertusschen worden
erfziekte , namelyk, een onverdraagelyke waanwysheid , die hen aanzet , om
dg werken van hun vaderlyk vernuft onvernuftig te veroordeelen , indien zij
onder het vertaalen ongevoelig Ij* besmet met een
niet
rymen
OP @
een recht van meesterschap bekomen hebben , om over alle speelen
den Franschen leest geschoeid zijn ; . denkende datZydoor hun
van eigen vinding
bidden om hem de oogen te openen ; opdat zy , hunne dwaasheid ziende , van
te oordeelen. Indien ik een heiden waar, zoude ik Apollo
1)
rymers in poëten zouden veranderen.''
22
ydelheid is. Hiertoe was niets nutter uit te denken , dan de kennis
van zich zelven ; een leerstuk , dat alle menschen behooren te
betrachten , en eigenlyk de ziel van dit blyspel is.''
Hoe heeft hj zich van zjne taak gekweten ? lk spreek niet van
de handeling , die luttel is , en waarvan het comische meestal in
stokslagen en platheden bestaat. Hj verontschuldigt zich over dit
laatste zelf : dit is alleen in het stuk gebracht rom het gemeen te
behaagen , dat doorgaans met zulke
Ook het gebrek aan handeling heeft
maar zonder daarin te slagen 1). En
die laat mede te wenschen over.
vodderyen word aangelokt-''
hj trachten te vergoeljken ,
wat de karakteristiek betreft ,
Hj heeft Sokrates willen voorstellen als pvooral niet besmet
met de zotte gemaaktheid der geleerde flozoofen, die men pedanten
noemti'' en toch is er nauweljks iets pedanters uit te denken dan
juist die Sokrates. Een enkel staaltje. Hj voegt zjner vrouw toe :
LANGENDIJK 1S XANTIPPE.
Ik grimlach nooit om u : maar wel om uw gebrfken.
Myn tydverdryf , indien ik 't zoek ,
Is in een welgeschreven boek.
Al myn betrachting is my zelv' te leeren kennen.''
En zulke bewjzen van nederigheid en eenvoud
op elke bladzjde.
Ook strekt het niet om den eerbied voor den wjsgeer te verhoogen
, wanneer men hem als een sukkel ziet voorgesteld , in
wiens huis ieder meester is behalve
er de wet niet stelt, dan is het
oude wjsgeer op de Amazone
wat bespotteljk.
hjzelf ; want a1s zjne Xantippe
Diogenes of Daria. Dat voorts de
verliefd wordt , maakt hem ook wel
vindt men schier
,1Sommigen schynen te denken , dat dit blyspel te veel of te lange
redeneeringen heeft, en voor een blyspel op die plaatsen veel te ernstig
word. M aar schoon ik in myn ouderdom , de vrolykheid nog niet verlooren
hebbe , zie ik wel dat de voorwerpen zeer verschillen , welke myne blydschap
opwekken moeten. Stukken te leezen , daar niets voor ft verstand in is , in
plaats van my te verblyden , zouden my onderdrukken , daar tusschenbeiden
eene verstandige aanmerking my op de gevoeligste wyze vervrolykt. M en
zegge dan niet , dat redeneeringen
maar wel , dat dit stuk
Van deezcn aartgeen stof is voor blyspellen :
geen blyspel voor jongelosbollen is ; evenwel men
ziet , dat ik iets ten hunne gevalle gedaan heb.''
1)
LANGENDIJK 1S XANTIPPE.
En nu zjne vrouw ? Zi.j wordt geschilderd als een toonbeeld van
kwaadaardigheid , maar op zoo'n ruwe wjs , dat daardoor alle eerbied
verloren gaat voor den man , die met zulk eene vrouw kon
huishouden , en zelfs durfde beweren , dat ze hem ten zegen is ,
11Ja , en zelfs tot vreugd ,
W ant ze is de wetsteen van myn deugd.''
Niet slechts dat zj in hare uitdrukkingen zich steeds zoo plat
en onbeschoft mogeljk voordoet , ook hare daden zjn van geljk
allooi. Zj dreigt haar mans boeken te vernielen , spreekt van hem
af te touwen , snoeft dat zj hem zal doodslaan , en vliegt hem
ook werkeljk naar de keel om hem te worgen. Zjne vrienden ,
zjne slaven en slavinnen , jaagt zj het huis uit of slaat er op l0s
met den bezemsteel. Diogenes voegt zj toe :
Vrees dezen bezem ! vrees myn nagels ! vrees myn tanden-''
De lieve vrouw is daarenboven huichelachtig en op haar ouden
dag nog jdel en coquet. Het geld is haar afgod. Zj verwjt
Sokrates , dat hj haar om haar bruidschat getrouwd heeft ; zj
wil Daria niet bj zich in huis nemen , maar a1s deze haar eene
ruime som geeft , is het blaadje gekeerd , en zj zegt vleiend :
11Heb dank , grootmoedige heldin,
Wij neemen u met eerbied in.''
De boosheid zat haar dus we1 in merg en bloed. En toch , als
haar bruidschat en hare juweelen , die zj bj het scheiden van
haar echtgenoot meeneemt , haar ontstolen worden , verandert zj
op eenmaal van aard. Diogenes tracht dat te verklaren : hj ziet
in , dat eene vrouw
11Die driftig is , als gy , door slaagen niets kan leeren :
ATaar dat de Ilerael haar door rarapen raoet bekeeren-''
Op het goud , door haar verloren ,
11Daar hebt gy op gesteund ; dat maakt u onverdraaghelyk
Voor ydereen.''
5:Ik heb my zelven op den rykdom verhoovaardigdp'
Ja ) zegt zi. j1
m aar nll ,
24 LANGENDIJK S XANTIPPE. - PAPIRIUS.
lk leer ray zelven heden kennen.
Ik- hoop de dwaasheid van myn driften my te ontwennen . . . .
Ik ben vernederd en wil voortaan nedrig weezen.
fk Ben arm gelyk een worm ! maar fk za1 den Hemel vreezen ,
Die heeft my wonderbaar verlicht.
De vliezen vallen van 't gezicht.
Gy schildert my de deugd zoo heerlyk voor myne oogen ,
Dat ik llaar volgen zal met al myn zielsvermogenl'
Zj kruipt dan , a1s bewjs van onderwerping , gewillig in de ton
van Diogenes. En om de kroon te zetten op alle willekeurige
omwenteling in haar binnenste , zegt ze later van Sokrates :
Zyn goedheid heeft 1: myn ziel gered ,
Myn dwaaze zinnen omgezet,
En leert my de ydelheid van *s waerelds goed verachten-''
Het is te verwonderen , dat eene tooneelkunstenares van talent ,
zooals mej. Bouhon , zich verwaardigd heeft die rol te spelen. Zj
deed het nochtans , en Stjl zegt zelfs , dat zj peen onbetaalbare
Xantippe'' was , waarbj zich Oorver aansluit met de verklaring ,
dat zj die ro1 we1 speelde'' 1).
Ik heb bj deze eerste proeve van hooger bljspel wat langer
stilgestaan , om de vraag te kunnen beantwoorden , of Langendjk ,
toen hj meer over den aard van het Comische Drama had nagedacht
, ook beter kunstwerk geleverd heeft ? Die vraag moet ,
althans met betrekking tot dit stuk , ontkennend beantwoord worden
; en ik geloof ook hier niet mis te tasten , a1s ik zjn
slagen verklaar door datzelfde gebrek aan scheppend vermogen ,
dat wj a1s een algemeen gebrek van onze dichters hebben leeren
kennen :).
Ook in
kwaljk
zjn volgend pblyspel'' : Papirius , of het pwrpdr detrrouwen
sïzlzlds Romen )komt 'Nj die klip niet te boven.
Kalfurnia is boos , omdat haar zeker staatsgeheim wordt verborgen
gehouden. Als haar man weigert het haar mede te deelen ,
tracht zj 't haar zoon te ontlokken , zelfs door onedele middelen :
1) Iooneel-Aantekellingen , b1. 122. Van der Goes deelt in zijn opstel : Le
J'cznïdie Bouhon (Het Tooneel 1, b1. 282; twee anecdoten mede , waaruit blijkt,
dat zij voor woeste partijen bij uitstek gesehikt was.
S) Verg. Geschiedenis der Nederl. Letterk. in d6 X VIIe Eeuw , 1 D. , b1. 308.
LANGENDIJK ' S SPIEGEL DER 5 r A D . KOOPLIEDEN.
door hema te
afkeer voor hem
bedreigen , dat zj zjne nieht , welke hj bemint ,
zal inboezemen. Hj maakt haar nu wjs , dat de
Senaat besloten heeft in 't afnemend getal van Romeinsche burgers
te voorzien door ieder Romein nog eene vrouw te laten
trouwen. Zj verspreidt dat gerucht , en de geheele vrouweljke
bevolking komt in verzet. De burgerwjven loopen te hoop om
tegen het Kapitool op te rukken. De Senatorsvrouwen plaatsen
zich aan haar hoofd. Op 't Raadhuis bljkt spoedig , dat alles op
misverstand berust , en dat de Senaat nooit zoodanig plan gehad heeft.
De dames zjn bevredigd , maar de w'jren stellen al te kwade voorwaarden.
Intusschen verloopt haar leger , en de plebeïsche woordvoerdsters
worden voor vjf-en-twintig jaar naar 't spinhuis gezonden.
De hoofdgedachte van het stuk is niet zeer comisch : zj kon
het alleen worden door inkleeding en uitwerking. Dit had in het
tweede bedrjf moeten geschieden ; maar daar vindt men niets dan
platheid , geen zweem van geest of karakterteek-ening.
Eindeljk komen wj aan zjn laatste , zelfs niet geheel van zjne
hand voltooide stuk t den Spiegel der raderlandsche koopliedelt 1).
Dit is ontegenzeggeljk het beste zjner bljspelen , eene comédie de
op,oezfr.s , zooals wj er wellicht geene tweede hebben aan te wjzen ,
en. waarvoor hij misschien in zijne Haarlemsche omgeving de stof
had gevonden 2).
TAvee eerzame kooplieden hebben door eerljkheid , vljt , orde
en zuinigheid goede zaken gedaan , en ten slotte hun kantoor met
hun vermogen overgedragen aan hunne beide zonen , bj welke zj
blijven inwonen.
De jongere chefs der frma zijn kinderen van hunnen tjd. De
oude eenvoud is voorbij , zoowel als de spaarzaamheid : lichtzinnig
en kwistziek , omdat zij rijk zijn , willen zij de aanzienlijke lieden
in leefwjs , weelde en overdaad niet slechts evenaren , maar overtreFen.
Gastmalen , speel- en comediepartjen , maskerades bljven
aan de orde van den dag , ofschoon de kas lang uitgeput is en
de goederen uit het pakhuis beleend zjn. Om geld voor de speel-
1) Afzonderlijk met eene inleiding en eenige aanteekeningen uitgegeven door
F. G. Van Pesch , (Deventer , 1875) , en ook in zijn geheel afkedrukt bij Penon >
Nederl. Dicht- en prozawerken V, bl. 8 vlg.
2) Men denke aan den lotswissel van den koopman Koolaart.
LANGENDIJK !S SPIEGEL DER VAD. KOOPLIEDEN.
tafel te vinden worden zelfs kostbaarheden verpand. Zj weten ,
dat zj op den rand van 't bankroet staan , dat hunne wissels geprotesteerd
zjn , en dat de gerechtsdienaars op hun stoep wachten
om hen te vatten : toch bljven zj zich in den zwjmel der vermaken
storten.
De jdele praalzucht heeft hen o0k hardvochtig gemaakt. De
zonen zoowel a1s hunne vrouwen zien laag neer op de oude ouderwets-
eenvoudige vaders , die zj in huis hebben , en voor wie zj zich
schamen. Zj maken hun het leven zuur door schampere behandeling
, en denken er over hen naar 't Oudemannenhuis te zenden.
De oude zjn de volmaakte tegenstelling hunnerzonen :
Xoude patriotten ,'' eerljk , zuinig en eenvoudig , maar korzel genoeg
over de hun aangedane behandeling om den naam van rknorrepot''
te verdienen. Toch drjft hunne goede natuur boven. Zj hebben
vjftienduizend pond sterling in eene Engelsche loterj gewonnen ,
en daarmee komen zj hunnen kinderen , of eigenljk hun eigen
goeden naam , te hulp , want geen hunner wil
heeren
Dat zyn zoon met een afront raakte uit zyn zaaken.''
Maar nu nemen zj het beleid dier zaken ook weder op zich.
Er wordt in dit stuk misschien wat te veel geredeneerd , te weinig
gehandeld. Voorts valt het niet te ontkennen , dat de fguren t
ofschoon juist van teekening , wat al te schril gekleurd zjn , dat de
tegenstellingen van toestanden en karakters al te scherp afsteken.
Daardoor dreigt niet slechts de natuurljkheid soms in caricatuur
over te gaan , maar - en dit is de grootste grief tegen het stuk -
door dit alles komt de didactisch-ethische strekking zoo op den
voorgrond , dat het geheel iets doctrinairkils en dors verkrjgt.
Men ziet, dat de dichter oud en deftig geworden is , en ernstiger
dan misschien met het bljspel overeenstemt. Zjne boert is
tot een minimum ingekrompen , en het rAtthisch zout'', waarvan
hj ergens gewaagt 1) , is niet met kwistige hand gestrooid. Toch
19 In het Nabericht tot de Xantippe heet het : r,ons inzicht is geweest,
om met dit blyspel tevens kundige en onkundige aanschouwers te vermaaken ,
en daarom hebben we onder het boertige zo veel Atthisch zout gemengd ,
dat geleerde en deftige mannen smaak in dit blyspel hebben gekreegen , die
anders niet veel achting voor het tooneel hadden.f' '
SVAARDEERING VAN LANGENDIJK S TALENT.
steekt er wezenljke verdienste in de studie van menschen en
zaken , zoowel als in de verscheidenheid en levendigheid van voorstelling.
En er worden hier tooneelen aangetrofen , die niet kunnen
nalaten eene comische werking te doen. Aardig is het b.v. , hoe
beminneli.jk de kinderen worden t als zj merken , dat de oude
heeren een honderd halve rjders bezitten , die zj hun tot speelgeld
ter hand stellen ; en hoe natuurljk , dat men dan terstond zpapa
lief '' te 1jf gaat om een harddraver te betalen , dien men pop een
dronken avond gekogt heeft.'' En hoe o'verbeleefd worden ze , als
zij vernemen , dat de vaders groote sommen gewonnen hebben !
VoortreFeljk vooral is het , dat ze maar niet begrjpen
dat de oude heeren hun niet terstond te halp zullen snellen.
kunnen ,
W aarom ?
W el omdat het de grootste onredelykheid van de !, waereld weezen zou
Dat zy hunne eigen kinderen niet in den nood zouden byspringen !''
Goed geslaagd is ook het tooneel , waarin op het theesalet eerst
de poëtenclubs van den dag worden aan de kaak gesteld en dan
de kwistigheid der dames zoo natuurljk mogeljk aan het licht
komt. Uitmuntend , dat , waar de verkwisters , als de afgrond voor
hunne voeten begint te gapen , elkander gaan verwjten , dat zj
daarvan de schuld zjn.
Uit al het aangevoerde zal men we1 met ons willen instemmen ,
dat Langendjk als bljspeldichter oneindig veel hooger staat dan
zjne tjdgenooten q ja , dat hj buitengewonen aanleg voor het
Comische Drama bezat. Corver , die met zaakkennis kon spreken ,
noemt hem dan o0k onzen laatsten waren dramatischen dichter t na
wiens dood wj slechts pYertalers en
dichters , die iets zeggen wilden''
halve eeuw vroeger geleefd , hj zou
Rjmers, maar geen Tooneelhebben
gehad l). Had hj eene
waarschjnljk voltooid hebben ,
wat Bredero had begonnen. Maar hj kwam te laat in de wereld ,
en kon zelfs zjn talent niet bj tjds , in de frischheid zjner manneljke
jaren , ontwikkelen. Daaraan hadden zjne levensomstandigheden
en zjne vrj verwaarloosde opvoeding schuld. Eerst viel het
laag-comische , dat zich meer vermeit in kluchtige gevallen dan in
geestige scherts , in zjn smaak , evenals het bj voorkeur in den
smaak van het publiek viel. Hj heeft daardoor ook te veel toe-
19 Tooneel-Aantekeningen , bl. 117.
28
gegeven aan platheid , waarbj men echter niet mag vergeten , dat
hj nooit onzedeljk is.
Toen hj zich aan 't hooger bljspel waagde , omdat hem edeler
kunstuiting voor den geest zweefde , leverde hj althans één stuk ,
dat hem nevens Molière eene plaats had moeten verzekeren. En
toch , het handhaafde zich niet op het tooneel 1) , terwjl Krelin
Zpvz/ldzl , Don Qzfïc/lpf , De Wiskunstenaars voor weinige jaren nog
steeds voor ons werden vertoond. W at is daarvan de oorzaak ?
Yoor een deel het zeker daaraan,dat men dat de
ruim zoozeer het
voelt ,
Spiegel
is van wijsgeerige bespiegeling als van onmiddelljke plastische
aanschouwing des Kunstenaars , waardoor dit stuk den gloed mist ,
die in de werken van Bredero tintelt , waardoor het ook in sommige
opzichten beneden de bestgeslaagde blj- of kluchtspelen van Asseljn
bljft. Maar stellig moet de vergetelheid , waartoe dat stuk
gedoemd werd , nog veel meer daaraan worden geweten , dat ons
publiek , ook thans nog , meer aangetrokken wordt door de klucht
dan door de Comédie de ccrccfâr: , het hooger bljspel.
kooplieden voortbrengsel
ligt
der raderlandsche
W AARDEERING VAN LANGENDIJK S TALENT.
1) Misschien kwam het er in 't geheel niet op , omdat het bij des schrijvers
ood nog niet voltooid was.
I1.
NAVONKELING.
W j vatten in dit hoofdstuk eenige dichtwerken samen ? die .
hoe verscheiden ook van vorm en inhoud , toch dit met elkander
gemeen hebben , dat zj nog niet het wezen der poëzie in onberispeljk
vloeiende verzen zoeken , zooals de school van Nil Fp!:Altibu,
R cr#lzfpz dat meebracht. Zj zjn dan ook in zekere mate te
beschouwen als eene navonkeling van den gulden tjd onzer letterkunde.
Trouwens , het zou wel vreemd zjn , dat er geene enkele
uitzondering gevonden werd op de doorgaande middelmatigheid ,
die thans aan de orde komt , al zjn ze ook geen zoo vonkelende
sterren a1s waarvoor zj lang gegolden hebben.
In de eerste plaats komt Elisabeth Koolaart , geb. Hoofman
(1664- 1736) , in aanmerking. Te Haarlem uit welgestelde ouders
geboren , ontving zj eene zorgvuldige opvoeding , die haar in
staat stelde niet alleen Hollandsche , maar ook Latjnsche verzen
te maken. ln 1693 huwde zj een voornaam koopman uit hare
geboortestad , maar die door eene al te weelderige levenswjs en
dwaze verkwisting , en ten slotte doorbelangrjke handelsverliezen,
in bekrompen omstandigheden verviel. ln 1721 erlangde hj eene
betrekking bj den Landgraaf van Hessen, en verhuisde naar Kassel.
Hj kon nu met de zjnen op bescheiden voet leven , en zjne vrouw
toonde hare dankbaarheid door een tal van verjaarverzen op hun
weldoener. Bj diens dood , in 1730 , werd hun inkomen tot op de
helft besnoeid , ondanks het deftig gedicht , waarmede Elisabeth
den opvolger verwelkomde. Toen Koolaart in 1732 overleed , bleef
de weduwe in kommerljken toestand achter , die waarschjnljk
twee jaar laier , bj het huweljk harer dochter met den Hofboekdrukker
Hermes , wat verbeterde 5 maar zj had daarvan weinig
genot , daar zj in Juni 1736 overleed.
ELISABETH KOOLAART.
Van haar zesde jaar af maakte zj reeds verzen. Zj had zieh
door vertalingen van de Klassieken geoefend en ging eindeljk
haar eigen weg. Niet alles , wat zj dichtte , is tot onze kennis
gekomen. Eerst in 1774 gaf W . Kops eene bloemlezing ait hare
Naagelaatene Gedichten uit , ofschoon hj verklaarde t dat zj
gedurende haar leven pals een wonder haarer eeuw werd aallgezien.''
W at kan de oorzaak geweest zjn , dat hare gedichten zoo
laat het licht zagen ? Niet Omdat ze uit het brein eener vrouw
kwamen ; want Kops
aan welke der beide
zei , dat phet thans moeiljk te beslissen valt,
kunnen in ons Vaderland in 't oefenperk
der Poëzje de lauwer toekomt 5'' waarbj men echter in het oog
houde , dat hi.j den bundel aan Lucretia Yan Merken opdroeg.
Ik meen ter verklaring van àet feit te mogen wjzen op de volgende
ontboezemingen van den uitgevcr : (bl. V1). rDe kieschheid
deezer eeuwe za1 over het geheel, hier en daar , stofe tot
vitten vinden , voora'l om dat 'er somtjds meerder vrjheden
gebruikt zjn , dan men thans den dichteren toestaat ;'' en elders
(bl. XVI) : pde thans heerschende kieschheid , die op zig zelve
lofwaardig is , zoo zj niet , geljk somtjds gebeurt , meer op de
schors dan
aarzelen
op 't weezen der zaake let , heeft mj dikwerf doen
om deeze verzaameling in 't lieht te geeven.'' Het begin
der laatste aanhaling strekt het dichterljk gevoel van Kops tot
eer , en is niet minder merkwaardig ten opzichte van den tjd
a1s van de diehteres , die eene uitzondering op den algemeenen
trant maakte. De verzen van Elisabeth Koolaart dragen de bljken
van hare bedrevenheid in het werktuigeljke van hare kunst : zj
vloeien gemakkeljk. Ik geef als proeve haar Veenberger Beekzqng
(bl. 27) , waarin een eenvoudige , natuurljke toon heerscht ,
gunstig afstekende bj het overdeftige oude-mannetjes-achtige van
haar suitnoodiging aan myne Gespeelen , dat ze my op Veenberg
, in Aalbertsberg , komen bezoeken ,'' dat toch mede uit hare
J-eugd is.
Klaare beek , wier kronkel-stroomtjes
Schitteren met gouden zoomtjes,
A1s het licht natuur doet leeven ;
W at kan ons uw waterval ,
In dit zielbetoovrend dal ,
Niet al lust en blijdscha'p geven ?
ELISABETH KOOLAART. 31
fs Morgens , eer de zon de dropjes
Afdroogt van de roozeknopjes ,
Lust ons , vrolijk , korf en mandjes ,
Van ft gebloemt , dat langs uw boord
Ons op 't veldtapijt bekoort ,
Op te vullen langs uw randjes ,
Of in ft lommer neêr te duiken
Van nabuurige elzestruiken ,
Blijden morgenzang te paaren ,
Met de weergalooze keel
Van de schelle Philomeel,
Dat het scllatert door de blalren.
's Avonds , a1s uwe ijpe-dreeven
Langer schaduw van zich geeven ,
Schaft ge ons aangenaame plassen ,
Laauw van middagzonneschijn ;
Daar we ons in uw kristalijn ,
Loopend , lobb'rend , speelend wasschen.
Deze streek is vrij en veilig ,
Boom en bron Diana heilig ,
Zonder laagen , zonder smetten ;
Daar geen Satijr , daar geen wigt ,
Trots op zijn gevreesde schigt ,
Dartle voeten in durft zetten.
Hier verslijt men , zonder zorgen ,
En den avond , en den morgen ,
Middernagt en middag-uqren ;
Altoos lustig, altoos blij ,
Altoos vreeze en kommer vrij.
Lang moet zulk een leeven duuren !''
Ik voeg er nog het kleine stukje Bruin ùptlezl Blond bj (bl. 158) :
Ruilt nooit uw verf , bevallige Bruinetten ,
Voor blanke kleur of blonde kuif.
De roos verbleekt voor bruine violetten ,
De witte wijkt de purpren druif.
De bloesemknop, zo teêr , zo ligt verstooven ,
Zwigt voor de rijpe kers in geur.
De staatige eik , hoe bruin van verw , praalt boven
De taaije wilgen , wit van kleur.
32 ELISABETH KOOLAART. - LUCAS SCHERMER.
Al wat natuur poogt kragten bij te zetten ,
Hult ze altoos met een bruine huif.
Ruilt nooit uw verf , bevallige Bruinetten ,
Voor blanke kleur of blonde kuif''
Hoe gemakkeljk deze verzen ook rollen , hoe ze door eenvoud
en natuurzin uitmunten , nieuwe beelden , verrassende wendingen ,
dichterljke verheëng treft men er niet in aan. En dit geldt over
het algemeen van harepoëzie t die ook hoofdzakeljk uit gelegenheidsverzen
bestaat 1). Als zj in een herderszang (b1. 109) den
smaak des tjds huldigt , doet haar werk voor geen geljksoortig
stuk onder ; maar zj weet dien smakeloozen trant door geen enkelen
nieuwen greep aantrekkeljk of pittiger te maken. En waar ze
hoog wi1 steigeren , zooals b-v. in den Schouwburg #6rl Vel'woestinge
(bl. 49) , een droomgezicht , waarin haar de vernietiging van al wat
geschitterd heeft voor oogen wordt gevoerd, en
Ter nutter leer , (haarj- in het !, hart geprent ,*'
daar toont zj onbeslagen op glad js te staan. Hoe glansrjk zj
ook de vergeljking met de latere helden van de vj1 kan doorstaan ,
al het aangevoerde zal ons toch doen meesmuilen a1s wj zien ,
dat Siegenbeek haar pals de vrouweljke Yondel , aan het hoofd
der Nederlandsche dichteressen''op hare plaats achtte.
Hoe grif men vroeger was een rjmkunstenaar met Yondel
te vergeljken , bljkt uit hetgeen eenmaal getuigd is van haar
ietwat jonger Haarlemmer medeburger Lucas Schermer (1688-
1711) , nameljk , dat hj ,
,1Had hy slechts meêr leevens tyd gehad ,
Voor Neêrland mooglyk waar geweest een tweede Vondel.''
Zo0 sprak
sonnet geplaatst vöôr Schermers Pppy t in
dood , door P. Vlaming uitgegeven. En wj
hj bj zjne vergeljking nog
zes Latjnsche en twee-en-dertig
weerklonken t waarin hj nu eens heet de
1712 , kort na zjn
verwonderen ons , dat
twjfelt , als wj ons herinneren , dat
Hollandsche lofdichfen hem ter eere
groote of de uitmuntende ,
dan de hoogdravende , zoetvloeiende en zinrjke , of roemruchtige
P. A. De Huybert , plleer van Kruiningen ,'' in een
1) Het beste is zeker wel de Geboortezang voor Landgraaf Karel op bl. 95.
LUCAS SCHERMER.
dichter ; dan weer de roonkerster ,'' rprins der Nederdyische Dichleren
,'' sApolloos grootste zoon ,'' die pal de Poëten groot te
boven gingh.'' Men verklaarde , dat zjn werk en zjn naam palreeds
aan d'eewigheit gewjd'' waren. Die groote verdienste ,
33
Die deed (zijnq 1of aan 't blaau Asuur 11 gewelf trompetten ,
En ghemq in d' eerste rang van Hollands Digters zetten-f'
Geen wonder dan ook, dat bj zjn dood
,5De Stroomgodt van *t vermakelyke Sparen
Ruktgeq uit zyn hooft vol rouw de zilvre hairen ,
En klaagt dat al zyn eer met Schermer sneeft-''
op dien uitbundigen lof af te dingen !
5en September 1688 te Haarlem geboren.
Eerst voor de
wankele gezondheid ,
echter ook in dit vak de
studie der Godgeleerdheid , later , wegens
voor die der Rechten bestemd , heeft
Z iJ-ne
h ij
eindpaal zjner studiën niet bereikt , daar
de pjnljke kwaal , die hem al van zjne jeugd af gemarteld had ,
reeds den loen Februari 1711 een einde aan zjn twee-en-twintigjarig
leven maakte. Hj heeft dan ook niet kunnen houden , wat
hj scheen ie beloven , hoe vroeg hj ook de lier begon te hanteeren.
Het oudste gedicht , dat wj van hem kennen , een rverjaardicht''
op zjn vader , werd vervaardigd , toen hj eerst veertien jaar oud
was. Het getuigt zeker van aanleg , maar had gerust ongedrukt
kunnen bljven. Het is evenwel merkwaardig , omdat de mengeling
van natuurzin en classieke woordenkramerij er ons op wijst , hoe
natuurljke aanleg kan worden bedorven door den geest des tjds.
Voor een goed deel is daaraan dan o0k wel te wijten , dat hj
zich van den beginne af aan meer voelde aangetrokken door het
deftige dan door het verhevene , dat trouwens boven zjn bereik
was. Hj heeft zich bljkbaar vooral Antonides ten voorbeeld gesteld
, maar moest overigens op eigen wieken drjven , daar hj in
Haarlem ternauwernood iemand vond , van wien hj eenigen raad
had kunnen ontvangen 1).
En toch , hoeveel is er niet
Lucas Schermer werd den
1) In Vlamingfs j:Aan den Lezer ,'' vöör de gedichten geplaatst, heet het:
,,Menigwerven beklaagde hy zich dat *er in zyn geboortestad zeer weynige
gevonden wierden, die zo veel kennis van zaken bezaten , dat hy zyn werk
hen konde voorlezen , om door eens anders oordeel zyn eigen nut te bevor-
JoxcKsLoxT , Ned. Letterk. in de twee laatste Eeuwen, 1, 4e druk. 3
34 LUCAS SCHERMER.
Vlaming , die den druk zjner gediehten , door hemzelf begonnen r
voltooide , spreekt met den grootsten l0f van zjn karakter en van
zjn talent. Het eerste is aannemeljk , en er is geene reden om
aan zjne zedigheid te twjfelen l). Maar wat het oordeel over zjn
talent betreft , dat zullen wj slechts onder benefcie van inventaris
kunnen aanvaarden e). Intusschen , men heeft hem zoo lang oe
goed geloof ten hemel verheven , dat het noodig schjnt ons afwjkend
oordeel met bewjzen te staven.
gewaag niet van zjn treurspel Meleager en Atalante , da:
niets van eene tragedie heeft. Ook zjne pMengeldichten'' zullen
ons niet lang ophouden : zj bestaan deels uit bjschriften , in den
vorm van sonnetten , op de krjgsoversten , die hj reeds in anderen
Ik
vorm verheerljkt had , deels uit bruiloftszangen. Ik ga niet te
ver , wanneer ik verklaar , in de eersten geene enkele oorspronkeljke
gedachte of eenig dichterljk beeld , dat ons aangrjpt , gevonden
te hebben. En de tweeden bevatten zelden meer dan klanken
deren , en , het geen zyne gedachten ontbrak , door de vernuftige
onderrichtinge van eenen anderen te vervullen en te verkrygen , een der
nodigste zaken waarlyk voor hen , die in de dichtkunde zoeken uit te blinken ,
. schoon zy door velen , die, naauwlyx leerlingen zynde , zich groote meesters
wanen , te dwazelyk van de lland wordt gewezen.'f
1) T. a. pl.: s,overal spreekt hy zedig van zich zelven we1 verre van dat
hy zich by Virgilius of Horatius durfde gelyken , (eene ongehoorde stoutheit,
hem naar
waar zommiger opgeblazenheit zich nu niet schaamt toe te komens achtte hy
zyne gedichten meermalen minder dan hunne waarde , en voldeed altoos de
waereld meerder dan zich.''
beloofde den vaderlande eenen dichter , die de
steeken , en weynige van onze Dichteren zyn in
die jonge jaren zoo verre in de Nederduitsche dichtkunde gekomen.Zyne
Ilerderszangen zyn teder , natuurlyk en eenvoudig , eene eigenschap die hunne
schoonbeit maakt. grootsch is zyn Treurspel. verheven en vo1 schoone gedachten
zyn zyne Heldendichten , waar in hy vier der hekigste jaaren van
dezen bloedigen oorlog den Lezer in zo veel kunstige taferelen voor ogen
stelt . . .
meen , dat men die van
De voortreFelykheit van de ader zyner dichtkunde is zoo ongegeenen
misslag beschuldigen kan , a1s van te grote.
en te onbesnoeide rykheit en weelderigheit , de beste dichteren in hunne jeugt
meest eigen : andere oordelen staan hem niet te duchten . . . . . Ik twyfel dan ,
en met groot recht, niet het allerminste aan de algemeene gunst, met welke
- deeze verzameling van de gantsche waereld staat te worden ontvangen.'f
;) T. a. p1.: jyzijn Poezye
beste naa de kroone zoude
LUCAS SCHERMER.
vo1 onnatuur 1). Men ontwaart bj de lezing , hoezeer de smaak
veranderd , en ik durf zeggen , gelouterd is : wat
nog in het begin dezer eeuw , voor buitengewoon
werd geholzden , geldt thans voor niet veel meer dan jdelen
klinkklank. Dat leeren ons ook die gedichten , die hem bjzonder
kenmerken , en waarop hoofdzakeljk zjn roem gebouwd is : ik
bedoel zjne herders- of visscherszangen en zjne heldendichten.
vroeger ,en zelfs
poëtisch sieraad
genre ,
te onnatuurljk en te gemaniëreerd is om ons nog te kunnen behagen,
ook al wordt het gebrek aan waarheid en wezenljk gevoel
getemperd of beschaduwd door naieve opvatting en dichterljke
inkleeding, die hier echter doorgaans ontbreken. Bj Schermer
moet men zich vergenoegen met de herhaling van honderdmaal
misbruikte klanken. Toch heetten zj xteder , natuurljk en eenvoudig-''
Ja , in buitengewone mate. Alen denke slechts , hoe een
Hollandsche koopmanszoon en zjne bruid ons dooy twee xby
beurten zingende''Arcadische herders worden voorgesteld 2) :
De eersten behooren tot een dat uit den aard der zaak
35
MsRls.
1,Nu zal die wakkre knaap , vol kuische minnelusten ,
In d'armen van Alcippe op roozebladen rusten ,
In eikelover, daar het kronklend beekie vloeit.
Koaloox.
Ntv za1 die schoone maacht , wanneer haar man vermoeit
Des avonts wederkeert, uit klaverryke dalen ,
Haar lief op lekker moes en schaaperoom onthaalen.f'
H0e weinig die echo van classieke bucolica uit het hart welt ,
hoe kunstmatig de opwinding
uit de ontleding van een gedicht , dat zjne aantrekkeljkheid juist
alleen aan eaar gevoel kon ontleenen. Ik bedoel rAmintas Veltgezang
, of lof van het Haarlemmermeer'' (b1. 412). Gewoonljk zjn
bj hem de eerste verzen van een stuk de beste ; z00 O0k hier :
is , die er uit spreekt, moge blijken
11De Maizon rees in 't oost met goude morgenstraalen ,
Yerwelkomt met een liet van duizend Nachtegaalen ,
1) Verreweg het beste is het gedicht jyTel- zilvere bruilofte van Matthys
Houbakker , en Agneta Kille ,'' b1. 377- 380.
:) ::A.lcippe. Herderszang, ter bruilofte van den Heere Jakob van Oosterwyk,
en Jongkvrouwe Anna Bruin ,'' b1. 210- 215.
36 LUCAS SCHERMER.
Als gints in 't donkerste der groene lommerstreek ,
Daar ft zilver duinkristal der krinkelende beek
De Hemelnimfjes noodt, om Febus gloet t' onduiken ,*'
Amitas , d' eer van 't wout'' tusschen struiken X en bloemen in
slaap valt , en door rRozemontje en haar zoete speelgenooten''
ontdekt wordt. Sommigen vatten hem bj armen en beenen ,
W yl d' andre maagden met haar mandetjes belaaden ,
Narcissen , violet , en teedfre roozebladen ,
Noch versch van morgendauw , tot boertig tydverdryf ,
By heele handen vo1 hem wierpen op het lyf.*'
Zoo dwingen zj hem een lied te zingen , en nu begint hj te
kweelen , hoe de Mingod
,1hout alles in zyne orde en evenwicht ,
En doet den wereltkloot rontom zyn aspnnt draajen-f'
Hj spreekt dien god dan ook eerbiedig aldus toe :
Gevleugelt wichtje tuk op duizent zoete laagen ,
Dat gulde schichten wet by Pafos mirtehaagen ,
Of op uw moeders schoot van duifjes door het zwerk
Getrokken , u ter eere op aardt zo meenig kerk
Ziet toegewyt , wy alle armzaalge herders knaapen ,
En nimfen opgevoet by onze onnoosle sehaapen ,
En teedre lammetjes zo meenigmaal geslacht
Op ft auter van de min , erkennen uwe macht ;
W y wyden ook in 't groen der ritselende telgen
Aan u ons veltgezang , al zou 't Apol zich belgen ,
Apol en Atlas Neef , beide op de gulde lier
Bedreeven , beide door *t Idalisch minnevier
Zo meenigmaal ontfonkt,gy kunt getuigen weezen
Emonisch Tempe , en gy o Rynstroom , die voor deezen
Uw zilvre stroomen met de golven van de zee
Mocht mengelen , en , a1s gevlerkte Alcione
By held'ren zonneschyn haar broeinest maakte op 5twater,
M et Doris dochteren , en Glaukus op 't geschater
Der vlugge Tritons , ging ten reie aan 't vlakke
Eer u rampzaalige, eer u 't opgestoove zant
De keel toestopte , en gy uw noodlot alle dagen
Op Katwyks duinen zat den Oceaan te klaagen ,
Uw droevig noodlot, dat wy zingen in ons liet.f'
strant y
Heel geleerd , heel zoetsappig ; maar weinig waar en weinig H0llandsch
voor eene vaderlandsche ontboezeming.
Lvcws SCHERMER. 37
In een belommerd dal op Cyprus , waar
11E1k telge is schier bezet met schelle nachtegaalen ,'*
had pde koningin der liefde ,'' haar verbljf ,
Verzelschapt met haar zoon , en drie bevalligheên ;
Eontom haar zweefde een zwerm van zuikerzoete kusjes ,
Van dertle jokjes , en gevlerkte minnelusjes ,
Als byen om hun korf-''
nMajaas vlugge zoon'' bespiedde haar eens in 't bad , stal haar
gordel en snelde er mee heen. Het minnewicht hem na j dat hem
onder 't vliegen een pjl in de borst joeg : de gewonde liet toen
den gordel uit zjne hand gljden , dien de knaap aan zjne moeder
terugbracht. Maar nu durfde Merkuur , uit vrees voor spotternj,
niet naar den hemelgaan. W jl hj niet cjnsplichtig wilde worden
aan de Min , besloot hj zich daar te verbergen ,
11Alwaar men tot zyne eer nooit duif of doflkr slachtte ,*'
en ging naar Holland , welks bewoners hij aldus beschrijft :
11Daar is een strytbaar volk , dat nooit dan wapens achtte ,
Gevoerde Pantsers, die geen py1 doorbooren kan ,
En ronde schilden , elk is daar een oorlogsman ,
M et eene morgenstar, of harde knods gelaaden ;
Zy stryden nooit om eer, om palm of lauwerblaaden,
M aar om de vryheit , hun veel meer dan ft leeven waart :
M en noemtze Bataviers , gf Katten wreet van aart.
By hen ging zich Merkuur voor 't minnewicht verschuilen.'*
Daar liep hij rond a1s een peenvoudig visschertje-''
11De zilve Dageraat , na ft wyken van de Nacht ,
Rees uit de morgenkim , veel schoonder als zy placht ,
A1s Godt Merkuur , van elk een Dorilas geheeten ,
In een bepekte boot . tot visschen neergezeeten ,
Dreef met de golfjes van den kabbelenden Rhyn ,
Allengskens naar de zee, wiens ruischend kristalyn ,
Vermits de Hemel metgeen neevlen was omtoogen ,
Vol diamanten scheen te Cikkeren in dfoogen ;
Brittanjes krytgebergte , en ft omgeleege duin
W eerkaatsten wederzyds op hun verheeve kruin ,
Het vrolyk strantgedruis der dertele meerminnen :
M en zag *er Amhtrite , en andre Zcegodinnen ,
38 LUCAS SCHERMER.
Cimothoë , Panope en Drimo blank als snee ,
De Nimfjes van den Rhyn op 't vlak der stille Zee ,
Ten dans noôn , ieder ging de gulle vreucht aan *t herte ;
Palemon , Inos zoon , voor deezen Melicerte ,
Sloeg heene en weder met zyn blaaugeschubden staart
Het water, dat het schuim in Tritons groenen baart
Quam stuiven , overal zag men bruinvisschen leeven ,
En tuimlende dolfyns rontom de pinkjes zweeven ,
Mraar in knaap M ikon , met Jölas , wyl hy 't want
Hadt uitgeworpen , vast een lietje , zoet van trant ,
By beurten , tot vermaak der vlugge Zeegoôn speelde.
Schoon alles dertelde , schoon alles was in weelde ,
De grootste vreucht nochtans hadt Proteus.''
Deze drukt peen Rhyngodinnetje'' in zjne armen. Op haar gezicht
vergeet Merkuur zjne angelroe : het minn' evuur tast hem aan.
Hj poogt haar van haar minnaar af te brengen , door hem in al
zjne veranderljkheid te schildéren. En hjzelf is niet wat hj schjnt :
A1
In 't arme boere
dekt mf een' Visscherspy, al schyn ik ongeacht
hutje , eenvoudig opgebracht:
't Kleet kan een edfle ziel aan glans noch luister helpen ,
Zo schuilt de parel in verachte mosselschelpen,
De Diamantsteen in een grondelooze myn.
fk Ben ook onsterfelyk, o dochter van den Rhyn ,
Ik mag Godt Jupiter a1s mynen Vader eeren,
Ik ben zyn afgezant , en kenbaar aan myn veeren ,
En gouden slangenstaf-''
Maar dit alles mag niet helpen. De verstoorde god schaamde zich
nu , dat bj
Ten spot der Hemelgoon een 1, slechte vlietgodin
In een verachten schyn zo lang hadde aangebeeden.''
W are de god niet in drift ontstoken ,
1,Helmryke heuveltjes
Gy zout noch hedendaags van uw verheeve kruin
Zeeharder Proteus met zyn Nimfje blont van haaren ,
Neptunus schulpkaros zien volgen door de baaren ;
Gy zout noch heden zien den Rhynstroom , wiens kristal
Uit Zwitsersche Alpen spruit, en langs een groot getal
Van wyngaart heuvelen en sterk bemuurde steden ,
Als een gekrulde slang komt slingren naar beneden,
van lfatwyks zandig duin ,
LUCAS SCHERMER. 39
Gy zout hem heden noch aan uw schulpryken voet ,
Zien bruisschen in de zee met onbekrompen vloet.
Het heucht u al te wel , gy kunt het noch verhaalen
O duinen ; hoe Merkuur 't gezicht vol bliksemstraalen ,
Driewerf naar zee toe wierp , en driewerf naar den Rhyn ,
En eindlyk uitbol'st, gy zult dan te vreden zyn ,
En my met uwe bruit in 't aangezicht braveeren,
A1s of myn Godtheit u noch uwe min kon deeren :
O monster, dat veracht en zonder hoEykheit ,
In een bemoschte rot: , dolfyn en zeekalf weit,
En , in 't gezelschap van lzw beesten opgetoogen ,
Ook hebt deu woesten aart der beesten ingezoogen ,
M aar 'k zweer vermeetle by den bliksem , by de zon ,
En by den zwarten kolk vln stix en fegeton ,
Gy zult niet langer meer uw Nimfjes
En streelen my ten trots haar poezelige
zy bekleeden ,
leden.''
Daarop begeeft hij zich pijlsnel
Naar ft out Eolië , ft onstuimig vaderlant
Iler storlnen ,''
en wendt zich tot den beheerscher van dat rjk :
1,Gy die zo menigwerf uit goud en zilvre schaalen ,
(Dus sprak Merkuur den voocht der stormen aan) verheucht
Ter Tafel van Jupyn den Nektar drinken meucht,
En eertyts om uw dienst, dien gy zo trou deedt blyken ,
M et d' alderschoonste Nimf van Junoos hof gingt stryken ,
O Eolus . . . . . .'*
En daarmee breekt gelukkig het fragment af. Het is moeiljk te
gissen , wat de loop van het gedicht zoa geweesi zjn ,
hebben wj van deze Arcadische klanken al meer dan genoeg. En
dat was dan de poëzie , welke men te dier tjde ten hemel verhief s
en waarvan 's dichters vriend Geldorp getuigde (bl. 490) ,
raaar zeker
1,O , had de dood hem niet gerukt ter neer,
W at zoudt gy dan , o Haarelemmer Meer !
DoorZ)T11 gozaDg VoropllAsrigt Zyn gebleven ,
W aar van hy reets een schetse heeft gegeven.
Dan hadde hy op wieken van de Faam ,
Aan *s werelts end doen klinken uwe naam ,
A1s de Ystroom , door Antonides beschreven ,
Zoo zoudtï: medeop ieders tonge leven-''
40 LUCAS SCHERMER.
Z0u het iemand nog invallen dien dichter een tweeden Vondel te
noemen ? Zeker niet hem , die zich de moeite gegeven heeft den
bnndel door te lezen.
En nu de pheldendichten ,'' die reeks van beschrjvingen van de
heldendaden der bondgenooten in de jaren 1706- 1709. W il mea
een opgeschroefden toon verheven poëzie noemen , ja , dan staan
deze zegezangen hoog ; maar wie iets anders begeert dan schelle
klanken , klatergoud
matig
eenige staaltjes )
genooten van den jaare 1708'' :
en overdreven gekleurde beelden , za1 maar
met dien sehitterenden klinkklank zjn ingenomen.
ziehier den aanhef van pDe Dapperheit der Bont-
W i1 mea
Hoewel myn Zangeres , die 't 11 buitenleeven mint ,
En steets haar veltdeun strooit onachtzaam in den wint,
A1s Kumaas Strantsibil haarf Goddelyke zangen ,
W eêr lauwertelgjes schroomt om d' edfle kruin te hangen
Der Helden , die ft gewelt van Vrankryk tegenstaan :
Nochtans biedt haar Apol de goude citer aan ,
Om , onder het gedreun van hondert veltmetaalen ,
Te heflkn hunnen lof tot aan de zonnestraalen.
HoortVaderlanders , hoort naar onzen zegetoon ,
En zwaait vo1 dankbaarheit d' onsterFelyke Goôn
Den eelsten balssemgeur van ft morgenbaarend Oosten.
't Herleezen zal misschien uw naazaat kunnen troosten ,
W at dappfre telgen van
Heenstooven door den
Gradivus, in dit jaar,
gloet der vyantlyke schaar ,
En , volgende gezwint de Heerszucht op de hielen ,
Haar nederzwaaiden , en met heete zegewielen
Rontsleepten om het heir , tot Vrankryks ongenucht.
Naauw week de winterkou voor aangenaamerlucht,
Die 't Westewintje blaast uit Zefirs roozenhoven ,
Of 't vreeslyk plondernest Duinkerken , door zyn rooven
Op zee van outs befaamt, braakt een geheele vloot
Vo1 watermonsters uit, voorzien met kruit en loot.
W acht u o Edenburg , o Schotlant 't zal u gelden ;
De dapp're Ridder van Sint Joris , met zijn Helden ,
Rydt moedig op een draak , die bliksemvlammen spout,
Om lz , die licht te veel op 't Leliryk vertrout,
Van 't Bontgenootschap met Brittanjen af te rukken ,
Brak niet 's ryks Admiraal zyn dreigement aan stukken-''
Zooals men ziet, moeten opgeschroefde groote woorden a1s uitdrukking
van verheven gedachten dienst
uitzondering. B.v., b1. 99 :
Lccws SCIIERMER. 41
doen. En dat niet bj
O Febus , die ft heel al verligt met 11 goude straalen ,
Trof u de schrik dan zo der loeiende metaalen ,
Dat gy uw vierspan, langs de heirbaan van de lucht
Aanzweêpende, zo snel gelyk een arentsvlucht ,
A1s of de werelt schokte in duigen uit haar assen ,
Vooroverstruikelde in Neptuinus zoute plassen.
Hoe loofde u Vrankryks macht, doortintelende Zon ,
Die, door degunst des nachts , ten deele ontvluchten kon
Het alverteerend vuur der dappere Oorlogsgoden ,
Die, vechtende in den mist der duisterheit , noch dooden
En vleugelen , die zy ontdekken by het licht
Der oorlogsfakkel , hun geslingerd in ft gezicht.
Hoe zwol uw zilvfre plas , door 't driftig nederstroomen
Der bloetrivieren , langs uw schaduwryke zoomen ,
O Schelde , toen gy zaagt Vorst Marlbourg en Eugeen
Op bekkeneelen en verslaage rompen treên !**
Of heerscht er misschien geen schromeljke overdrjving in eene
schildering als deze , b1. 102 :
1,Ach onbezweeke Eugeen!
Daar snort een kogel door uw gouden hellem heen ,
En treft uw waardig hooft, waar uit het bloet komt stroomen ,
A1s water uit de kloof der bergen , langs de zoomen
Der zilvfre Deule ; die , al zuchtende , ter sluik
Dit dierbaar purper vangt in haar kristalle kruik ,
W aar in zy et stroomkleet doopt, dat, leliwit, voorheenen,
Den gloet van Tirus tart.e'
Eindeljk het laatste staaltje van onnatuur (bl. 115) :
11Het dreunen van 't kanon vervult aan alle zyen
H et platte lant met schrik. De teere Boschnimf vlucht :
Den geilen Sater, die den damp der buskruitlucht
Inademt, lust het niet haar kuischeit te belaagen ,
Noch zich te schilderen , by d' opgeschoote haagen,
Met root moerellesap , hy denkt niet om zyn krans
Van pynloof , noch den rei te leiden aan den dans
Op ft rieteiuitje , neen , de Boksvoet weggeschoolen
Krimpt beevende a1s een blat in 't binnenstf van zyn'
En gy, o Schclde, schoon uw oor zo menigmaal
Vermoeit wierdt door ft geloei van gaapend veltmetaal,
hoolen :
42 LUCAS SCHERMER. - H. CZ. POOT.
Gy echter in uw hart van grooten schrik beneepen ,
Vloot naar uw oirsprongk toe , en liet de vlugge schepen ,
Ten dienste van 't beleg met oorlogstuig gelaan ,
Te deerlyk , door 't gebrek van uwe stroomen , aan
Den modderigen gront hun' zwakke kielen stooten.''
Dat is de poëzie , waar men , langs de trappen van Antonides ,
Anslo , Oudaan en Yollenhove , toe moest afdalen. Gekunstelde
verheëng , onmatig gezwollen beelden , is al waartoe de machteloosheid
in staat is zich op te schroeven. Er is hier navonkeling
van den goeden tjd , maar toch meer het knetteren der vonken
dan verwarmende
L nlet meer mooi
gloed. Ik hoop , dat men dit soort van poëzie
zal vinden , ook al erkent men , dat de jonge
dichter hier en dayr een vuurpjl laat schittereu , die toont , dat
h ij omstandigheden tot iets beters in staat zou zjn
geweest. Maar wat een enkele dichterljke sprank niet kan veronder
andere
goeljken , is dat doorgaand gebrek aan waarheid en innig gevoel ,
dat schier alles tot klinkklank en klatergoud maakt.
W j komen op natuurli.jker bodem met Hubert Oornelisz. Poot,
die dan o0k a1s natuurdichter buitengewonen naam maakte. W j
moeten er evenwel voor waarschuwen , dat men ook hier de verwachting
niet al te hoog
dienste is te ontzeggen ,
gekweeld , werd hj toch
hooger geschat dan hj
doorgaans in hyperbolen.
W anneer men zjne gedichten kon lezen zonder zich te herinspanne
; want ofschoon hem geene verofschoon
hj menig liefeljk gedicht heeft
gedurende meer dan eene eeuw we1 wat
eigerljk verdiende. Alaar men sprak toen
Deren , wie WaS j en leefde hj wanneer hj , men zou zich soms
verwonderen , dat er zoo ongemeene ophef van hem gemaakt is.
Maar als men bedenkt , dat hj , die in 1689 te Abtswoud , nabj
Delft , geboren werd , een eenvoudige boerenzoon was , in een tjd
toen onder den boerenstand nauweljks eenige beschaving werd
aangetrofen ; dat hj in het bedrjf zjner ouders opgevoed , na
luttel dorpsschool-onderwjs , zichzelf gevormd had , dan vindt men
het niet meer dan natuurljk , dat deze pboerenzangery'' zooals
hjzelf zich doorgaans noemde , met verbazing werd aangestaard
en alomme gevierd ; ofschoon het van den anderen kant verwondering
moet wekken , dat hj z00 bovenmatig werd gelauwerd in
een tjd , toen natuur en waarheid z00 geheel buiten het gewone
H. CZ. POOT.
dichterljkeprogramma
tegael van Abtswout'' in de aehttien
gewjd door Hoogvliet ,
genieën , ruim zooveel bewonderd a1s een rzeldsaem wondery'' a1s
die zpaerel , gevist in zwart moeras ,'' dan geprezen om zjn talent.
En waar men dat op het oog had , gold het denkeljk vooral die
0n8 koud laten.
lagen. Maar waarschjnljk werd pde nachljkzangen
, die hem werden
Smits , De Haes en een aantal onbekende
stukken , welke
Maar juist de scherpe tegenstelling met den gemaakten , opgeschroefden
modetrant , die men in zjne beste stukken aantreft ,
in die , waarin hj zichzelf durfde zjn : doet hem a1s eene aangename
verschjning begroeten op die heide , die zoo weinig frisch
gebloemte oplevert.
Hj had eene aangeboren neiging t0t Kunst en Poëzie : de laatste
vooral trok hem aan , en hj scheen sdoor de natuur als met eige
handen in den schoot der zanggodinnen nedergezety'' zegt zjn
levensbeschrjver 1). Hj maakte kennis met de Rederjkers uit de
buurt , wier werk hem pverrukte.'' Maar weldra kwamen hem
beter voorbeelden onder de oogen : Hooft en Vondel; en men
beweert ') , dat zj pniet alleen met oordeel van hem gelezen ,
maar zelfs door veel herlezens als in merg en bloed bj hem verandert
waren ;'' hetgeen nog al veel zegt.
In het algemeen had hj zich door studie zooveel mogeljk ontwikkeld
: en het was dus meer jdelheid dan iets anders , 'die hem
betuigen deed , dat hj zjne gedichten had gezongen pin het
midden myner vee- en akkerbezigheden , zoo goed , zoo quaet a1s
ik van de natuur , myn eettigste hulp en ldïA Ze tlz'pzf in dezen Y
ontvangen
Hoe het
hebbe-''
zj ,
1721 vermeerderd
een tweeden gevolgd werd. Ilj wilde dien eersten bundel doen
in 1716 gaf hj zjn eersten bundel uit , die in
en verbeterd het- licht zag , en in 1727 door
verschjnen onder den titel van Minnezangen; maar de uitgever
vond dien pwat te afzigtigh', : daarom werd aan die stole nog
eenige mengelpoëzie toegevoegd en de titel daarnaar gewjzigd.
Sommigen dier minnedichten zjn natuurljk en goed , een enkel
zelfs uitnemend (1 j 272). Men oordeele :
43
1) In het derde der 80 uitgave zijner gedichten , b1. 248.
2) Aldaar , b1. 252.
44 H. CZ. POOT.
UCHTEKSTONT.
Aurore , die het al verblyt
Behalven ons , wat wrevle nyt
Prest u zoo vroeg te wagen ?
W ilt gy de snelle morgenstar
Te rugge ryden met uw kar
Om lieven dus te plagen ?
W y lagen immers stil in vrê :
De midnacht zweeg : myn Doris mê.
W at doet u dan vergrimmen ?
Ik wed gaf fs ouden Thitons koets
IJ wat min leets en wat meer zoets ,
Gy zoudt wel later klimmen.
Een jongeling hielt 11 gewis
Op 't rozendons in hechtenis :
Daer zou Cefael u boeien.
M aer, goede goden , 'k most dat woort
Zoo luid niet denken dat ze 't hoort;
Het mogt haer bet doen spoeien.
En gy , myn lief, schoon 't licht alrê
De werelt op haer oude stê
Komt leveren en wyzen ,
svat raekt ons , fs hemels wenteling ?
Die om geen nacht te bedde ging
Hoeft om geenf dagh te ryzen.ff
Maar zeer vele
anacreontische
zjn gemaniëreerd , en niet zoo liefeljk en rvol
zoetvloejendheid'' als Van Kampen het wilde doen
voorkomen 1). Over het geheel waren zjne eerstelingen , zelfs
volgens het getuigenis van zjn levensbeschrjver , pzwellend van
stjl ten alleruitersten ,'' daar hj zich toelegde om pde sterkstuitgezette
spreekwjzen'' van Antonides na te volgen (111 , 249).
Spoedig echter zag hj het overdrevene dier richting in en keerde
meer tot de nataur terug.
Hj zou intusschen geen kind van zjn tjd geweest zjn , z0o
hj zich geheel door dien drang had laten leiden. Hj geeft maar
al te dikwjls toe aan zucht naar hyperbolen ; en waar hj classiek
en deftig wi1 zjn , vervalt hj doorgaans in valschen smaak. W at
ons echter overal treft , is de zuiverheid zjner taal , en het gemak
zoowel als de verscheidenheid zjner verskunst.
1) Beknopte Geschiedenis der Letteren enz. , 11 D. , bl. 89.
H. CZ. POOT.
De waardj zjner gedichten is zeer verschillend , er is veel kaf
onder het koren ; ja, het eerste heeft misschien de overhand. Toch
bljft er onder 't wannen tameljk veel goeds over. Van zjne
Bjjbelstofen , Brieven of TQJf- en Zeezangen valt niet veel te zeggen.
Onder de Mengeldichten zjn er een aantal , die los , natuurljk en
bevallig zjn. Onder anderen : Glori der Azfgf , 11 , 6 1) ; Nut wcAl
den Fkd& , 11 , 16 :) ; Morgenzang , 11 , 69 3) ; Dankbaerheit , 11 ,
90 4) ; Poëtenstryt , 11 , 99 5j.
Beoordeelaars , die meer hunne verbeelding dan zjne gedichten
raadpleegden , hebben beweerd , dat zjn verbljf op het land aan
zjn geest , pwanneer het schilderachtige tooneelen gold , eene veel
grootere levendigheid bjzette , dan wanneer dezelve binnen de stedeljke
muren in een naauw boekvertrek was opgesloten geweest ;''
en dat de landbouw rhem dageljks gelegenheid verschafte om de
voortbrengselen der schepping , waarvan hj zich omgeven Zag ,
naauwkeurig gade te slaan , en het verhevene en goddeljke , dat
in derzelver aanzjn doorblinkt , naar het leven en met juistheid
en warmte te bezingen'' 6). Waarschjnljk heeft alleen het zeer
bekende uitmuntende
oordeel uitgelokt ; want niet zelden is zjne natuurbeschouwing
stlzkje ) Akkerleren getiteld (II , 59) 7) , dit
die lofspraak niet waard. Lantrermaek , b.v. (1I , 212) 8) is eene
zeer alledaagsche bespiegeling ; al vrj laag bj den grond bljft hj
in zjn Zomer (II , 220) 9) ; terwjl het Zomeronweer (lI , 224) 10) ,
ofschoon erg gekunsteld , niet meer dan berjmd proza mag
Beter is de Herfst (II , 228) 11) ; goed , hoewel niet vrj van valsch
vernuft , het lofgedicht op de Mei (II , 216) 12) ; natuurljk en
liefeljk Een tsc/lpprl: daglt (II , 246) 13) ; smeltend en geheel in
overeenstemming met het onderwerp , Naeht (II , 252).
Niet zelden zjn o0k zjne huiseljke gelegenheidsstukjes bevallig,
daar zj bljkbaar uit het hart waren geweld. Z66 de Geboortezang
op de acht-en-zestigste verjaring zjns vaders (11, 237) 14) , de geheeten.
45
1) Bj Penon , Ned. Dlcht- en prozawerken , V, 88. S)
3) t. a. p., 99. A) t. a. p., 101. 5) t. a. p., 102.
6) Zie W itsen Geysbeek , Biogr. czlf. en crit. 'lFoordenù-, V D., b1. 120 121.
D Penon , t. a. p., 97. 8) t. a. p., 117. 9) t. a. p., 122.14 10) t. a. p , 125.
11J t. a. p., 128. i2) t. a.p., 1Q0. 13) t. a. p., ,131. 11) t. *a. p., 111.
46 H. CZ. POOT.
lukwensch voor zjne aanstaande (1I , 329) t) , het gedicht op zjn
huweljk (111 , 150) 2) , de Nagedachten pw het J/.9fdrt'6Al mjner
moeder (111 , 176) 3) , en eindeljk het liefeljke stakje 0p & doot
pc/l m'jn #pc/lfdrtjd (111 , 234) 4) , dat zjne laats'te poëtische snik
was. Gaarne geef ik een paar staaltjes van zjn talent.
M ORGENZANG.
ui6n den ffeere Valerius lïover.
De blanke dageraet bemaelt 11 met gulde glanssen
De dagkim , a1s hy plagh.
Het kriekende oosten pronkt met koele roozekranssen ,
En gaet in arbeit om den arbeitzamen dag
Te baeren. midlerwyl verkrygen alle dingen
Hun verf en wezen weêr.
D' ontwaekte nanacht wykt : de stomme wouden zingen ,
Beluistert van het velt langs 't vlakgekemde meer.
Gins streeft een herderin die fer op natte struiken
Heur naekte voeten zet.
De ploeger wekt zynf os : de visser licht zyn fuiken.
De reizer tygt op wegh : de jager spant zyn net.
Thans ziet men melkerbuur den vollen eemer dragen ;
Hy zingt en kent geen leet.
Hy pryst zyn jeugdigh vee : hy pryst de jeugt der daghen :
Hy pryst de klaverwei die room en boter zweet.
Hy hoort den nyvren smit het heiligh kouter smeden
Dat zynen akker bout.
Ook toont hem 't nuchtre licht dehuiverige steden
Daer hem de noeste markt zyn zilver telt en gout.
O lachende uchtentstont, gewenscllte troost der kranken ,
En leven van myn lier,
Ik zou met langer liedt uw vrolyke aenkomst danken ,
M aer och ! gy vaert te snel , gy vaert te snel van hier.
Uw vliegent radt draeit radt, en d'avont volgt den morgen
Dus nadert ons de doot.
De dagen zyn haer schreên , verzelt van bleeke zorgen :
W ie zou den lust versmaên daer hem de tyt toe noodt?
Legt ge , o Valeer, nu nogh van loomen slaep bekroopen
En staet ge nogh niet op ?
Ai koom toch vaerdigh hier ; hier gaet de hemel open.
D'alkoesterende zon vergult der bergen top.
1) , Penon , t. a. p., l l4. 2) t. a. p., 134. 3) t. a. p. , 106. #) t. a, p., 137.
H. CZ. POOT, 47
Neem uw Kornelia, d1e Rovers kan beknellen
In boeien , aen uw hant.
Zoo doe de morgenvreugt twee eedle harten zwellen
Gelyk de milde dau het dorstig groen op 't lant.'f
AK KERLEVEN.
Aen den Heere M r. Kornelis *: Graevezande.
Hoe genoeglyk rolt het leven
Des gerusten Lantmans heen',
Die zyn zaligh lot , hoe kleen ,
Om geen koningskroon zou geven !
Laege rust braveert den lof
Van het hoogste koningshof.
A1s een boer zyn hygende ossen
't Glimpend kouter door de klont
Van zyn' erflklyken gront,
In de luwt der hooge bosschen ,
Voort ziet trekken , of zyn graen
ft Vet der klai met gout belaên ;
Of zyn gladde mellekkoeien ,
Even lustigh , even bly
Onder 't grazen , van ter zy ,
In een bogtigh da1 hoort loeien ;
Toon my dan , o arme stadt ,
Zulk eenf wellust , zulk een' schat.
W elige akkers , groene boomen ,
Malsche weiden , dartel vee ,
Nieuwe boter , zoete meê ,
Klaere bronnen , koele stroomen ,
Frissche luchten : overvloet
Maekt het buitenleven zoet.
Laet eenf koopman koopmanswaeren
Huis en hof en kas en gout
W' aegen op het schuimend zout
Daer de witte zeilen vaeren ,
Vaeren , maer met groot gevaer,
Veemans rykdom blyft vandaer.
Laet de drokke pleitzael woelen,
M enigh vreezen dat de schael
Van de vierschaer ryze of dael*
Voor de strenge rechterstoelen ;
Veeman houdt zich by zyn vee ,
En daer blyft zyn zorregh meê.
48 H. CZ. POOT.
Zaeien , planten en verzetten
Geeft hem werk , hy vist en jaegt.
Dikwyls valt hem eer het daegt
Vliegent wilt in looze netten :
Dikwyls voert hy met zyn raên
Grazigh zuivel stêwaert aen.
Appels enten , peereplukken ,
M aeien , hooien , schuur en tas
Stapelen vo1 veltgewas ,
Schaepescheeren , uiers drukken ;
Zeven kinders en een wyf
Zyn zyn daeglyx tytverdryf.
Vork en riek en schup en spade
Zetten zyne lusten pal,
't Zy de welgemeste stal ,
ft Zy de boomgaert hem verzaede,
ft Zy de kruitben niet te loom
Op zyn laege tafel koomf.
Als de lente 't lant beschildert,
A1s de zomer zweet en gloeit
Ploegt en spit hy onvermoeit.
A1s de winter 't wout verwildert
Houdt hy den berookten haert
Met zyn vrienden, ront van aert.
ft Herfstsaizoen , vooral te danken ,
Snyt hem druiven , perst hem most,
Most die slechts wat moeite kost:
Hemelwaerde wyngertranken
Vullen dan met wyn zyn ton ;
Onlangs schutten ze ook de zon :
W ant des zomers , na veel zwieren ,
Neemt hy , om zich goet te doen
Onêer 't loof een slaepje in ft groen
Daer de vogels tierelieren ,
Daer een levendige vliet
Van de steile rotsen schiet.
Els , zyn liefste door het trouwen ,
sriegt raetzang
Schoonze vry al wyder gaept
Dan de hoofsche staetjonkvrouwen ;
En hy kust 'er Elsje voor.
hem daer hy slaept
Dus brengt Melker 't leven door.
Zeg my nu , o fs Graevezande ,
Die behalve meer ook weet
H. CZ. POOT. 49
Hoe een boer zynf tyt besteet :
Toon me , o Rechtlicht in den lande ,
(Zoo zy u myn zang gewydt)
W ie zyn leven zachter sl)-t.''
11Zoo verdween met natte leden
's W inters graeuwe dwinglandy
Voor de groene monarchy
Der bebloemde lieQykheden.
Zoo genaekt de zomerbrant
't Vee- en vischryk Nederlant.
D* overvriendelyke Lente,
W eêr bezielt door 't zonnevier ,
M onstert met haer' schoonsten zwier.
D' eedle Bloeimaent , naer gewente
Met de prilste blaen bekranst ,
Pronkt en lonkt en lacht en danst.
-t W esten waeit, met bolle vlaegen ,
W eligh t' onswaert , pas op pas.
Spichtigh riet en molligh gras
Danken 't zoet der zachte dagen
Voor den groei , die ft hart bekoort,
Daer men hem nu piepen hoort.
Haegen worden paradyzen.
En het verschöntloâen kruit
W aessemt zulke geuren uit ,
Dat 'er doden van verryzen.
D* aerde toont , in wyk by wyk ,
Schaduwen van 't hemelryk.
'k Zie het dartelende Arkaedje
Met zyn bruine heuvels hier.
't Beemtheilzaligt mensch en dier.
Akker , weide , duin , bosschaedje ,
Zeen , rivieren , grysheit , jeugt :
Alles zwymt byna van vreugt.
D* uchtent dauwt Godts zegeningen
Op de bloesems , boôn der vrucht.
Loof en wemelende lucht
Hoort men liefdedetlntjes zingen.
't M innen had noit beter aert.
Zie # ei zie #hoe alles paert.
-TnYf!R nT.nmhrr Lpttprjz .,'e) d. fv/7y!, lnnlgf. F'-e?zvzwn T .4e rlrlxk'.
50 H. CZ. POOT.
Zie , hoe ft ront gaet met de jaren.
Daer de snoek lest schoot door 't nat ,
Graest nu 't levend botervat ,
Dicht by malssche zomerâiren ,
En daer 't al in hemelwol
W echkromp , staet de weelde vol.
't Velt vergeet zyn' mont te sluiten.
En de steên , met lust verlaên ,
Ryden, varen nu, en gaen
On: een Afeigezigt naérbniten.
Daer verdwalen d'oogen bly
In Gods lantschapschilderlr.
A1 hing myn gezang van roozen ,
Leli/n en tym aenëen ,
ft Zon zyn ampt te schrael bekleên.
Ja al schreef ik , zonder poozen ,
Met een straelpunt van dit licht ,
't Hechtte naeu. Maer zwyg , myn dicht.
Dat de Blyschap , langs dees velden ,
Met al haer lieftalligheên ,
Zelf voor ons in 't vleesch verscheen ,
Heel zou zy niet kunnen melden
't Schoon, dat ons de M eityt biedt.
Denkt nu eens , die 't hoort en ziet :
Bleef qt geschapen onvolprezen
Van den keûrelyksten toon ;
Hoe volmaekt en overschoon
Moet de Schepper dan wel wezen 1
O hoe kunstigh is de hant ,
Die het Oost en W est bespant !
Hemel , leer ons recht bemerken ,
Hoe gy voor ons welzyn waekt,
En de tyden vruchtbaer maekt.
Leer ons in die milde werken
U meer vinden , vrij van smart,
En vernieu ons wintersch hart.
Dat blyv' dor noch koudt van deugdeny
Afaer vereere uw Alajesteit
W asdomryke dankbaerheit.
Met de schepsels die 't verheugden
Hou 't uw' lof zoo fris en groen
A1s gy 't groenste bloeisaizoen-''
H. CZ. POOT. 51
OP DE DOOT VAN MYN DOCHTERTJE.
Jakoba 11 tradt met tegenzin
Ter snode werelt in ;
En heeft zich aen het endt geschreit ,
In haere onnozelheit.
Zy was hier naeu verscheenen ,
Of ging , we1 graeg , weêr heenen.
De moeder kuste 't lieve wicht
Voor 't levenloos gezigt ,
En riep het zieltje nogh te rug :
M aer dat , te snel en vlug,
W as nu al opgevaren
By Godts verheugde schaeren.
Daer lacht en speelt het nu zoo schoon ,
Rontom den hoogsten troon ;
En spreit de wiekjes luchtigh uit ,
Door wee noch smart gestuit.
O bloem van dertien dagen ,
Uw heil verbiedt ons 't klagen.''
Ten slotte geef ik een gedicht van later tjd , dat de zwakker
zjde van zjn talent aan den dag brengt :
LANTVERMAEK .
Aen #en Heer Mr. Simon Schaep ,
Raedsheer in den Hove van Hollant enz.
5:Datmeestentyts de steên heel graeg
Is vreemt noch wonderlyk.
naer buiten willen
Zy schudden 't heet gewoel , waervan' haer leden trillen ,
Eens af, langs velt en dyk.
Daer hieten Beurs noch Veer het klokgeslagh te tellen ,
By markt- of graftgeruisch.
Daer blyft geen blint geschil ft alweegend Recht oit quellen ,
In Raedzael of Stadhuis.
Geen eeuwigh straetgeschreeu , noch staêg geklop van maken
En breken , letten daer.
Het quinkeleerend ruim heeft louter leedverzaken ,
Voor lust en aendacht , klaer.
ft Vertoont , gereedt en breet , den overschoonen hemel,
't Lief vaderlant der deugt :
4*
52 H. CZ. POOT.
Ook 't ront der blanke lucht , wiens schildrend wolkgewemel
't Begeerigh oog verheugt.
Voorts schynt nogh eenigszins te blyken , dat het goede ,
Toen 't qu: 't weleer verstiet ,
In velt en akkerhut , schoon droever na die woede ,
Den jongsten voetstap liet.
M et reden ruilt gy dan , om iet de zorg te sussen ,
O wyze Schaep , niet nô ,
In uw' ontslagen tyt , het raedsheerlyke kussen
Voor een begraesde zô.
Met reden zoeken dan uw rechtsgeleerde zinnen ,
Gedrukt door hoogen plicht ,
Verquikking in het wout , dat , om zyn stilt' te minnen ,
U groet in myn gedicht.
Zo plagt out Rome mê te veldwaert om te kyken
Naer rust voor ft staetsverstant.
O d' aerdsche zaligheit schuilt in de groene wyken
Van 't welgelukkigh lant.
Dat vlecht , van nieu gebloemt , den bruiloftskrans der Lente ,
En houdt den Zomer groen ;
Ja geeft ons , met een Herfst , een jaerelyksche rente ,
Tot troost in 't Sneeusaizoen.
Hoe biedt de werelt ons haer beste zaeken buiten ,
Ten trots der rykste stadt !
Geen vest , hoe ruim , kan oit de schoonheên binnensluiten ,
Die 't breede groen bevat.
Hier hebt gy bosch by bosch , der Duitschqn oude tempels ;
Daer beemden , bly en frisch ;
Gins weligh graengewas , den zegen aller drempels ;
En elders vliet en lisch.
fk Zie weide , blaeu gebergt , vlak dal , bemoschte bronnen ,
En zee, die zedigh barnt ;
Bescheenen altemael van vriendelyke zonnen ,
En zegenend gestarnt.
Godts werken zyn zoo goet , zoo schoon en uitgïlezen ,
Die 't lant den oogen biedt,
Dat hy we1 dubbelblint en harsenloos moet wezen ,
Die geenen Schepper ziet.
Of wil men hem niet zien ? dat 's een vervloekte blintheit.
Naer 's afgronts nacht daermê.
Doch 't schepsel hechte ons ook , door kleevende aerdschgezintheit,
Noit aen dees laege stê.
Zo ga fk dan 't schoonste schoon des aerdryks voorts beschouwen ,
En geef den Hemel lof.
H. CZ. POOT. 53
O liefelyke lucht ! o vrolyke landouwen !
W at schaft ge al zingens stof !
Gy brengt my , met genoegt', myn' ouden stant voor d' oogen ,
En kommerlooze jeugt ;
M et welke bei de tyt gezwint is heengevlogen.
Hier zie 'k myn' lust en vreugt.
De lantbou , ros van ve1 , puurt gout , in duizent perken ,
Uit klei , die mynen dooft.
Dus is het leven niet, te wezen , maer te werken.
Godt vordert hant of hooft.
Afen weidt of raelkt het vee; en ent of plant, pzat spader
Of vroeger , ruim of dicht.
Of zet den. wynöogstvoort , des lachens milden
Al wellust voor 't
vader ;
gezigt.
ft Loos vischnet tyd ter beek , ft fix vogelroer aen 't mikken ,
En ft jagen vangt al aen ,
Eer nogh de blyde zon den nuchtren dau komt likken
Van gras en koele blaên.
Voorwaer, ft zoet Lantvermaek en lieve Buitenleven
Herbaren ziel en hart,
En hebben menigmael den boezem rust gegeven ,
4 Van eedle zorg benart ;
Van eedle zorg , getrou , onwankelbaer, en eerlyk
Besteet aan Lant en liên.
En znlk een rust voegt wel , staet deftigh en hoogheerlyk ,
En maekt niet min ontzien.
Dat dies, welbraeve Schaep, de lustkaros u drage
Nogh langh , langs akkerlant,
En tuin, en velt , en heî , van 't hoofsche 's Graevenhaege
Naer 't heesche fs Graevezant.
Stier daer , ter Quxe jagi , uw snoggre duinmolossen
Den noordewint voorby ;
Of schiet , by dichte heg , en laege kreupelbosschen ,
Patryzen , zy aen zy :
Of kies de bruine schaeu der zingende priLelen
Uws Lusthofs , eeuwigh ryk.
Zoo moete u Godt zyn gunst en zegen mededeelen
Aiet dierbaer blyk op blyk.
Ik wensch u overvloet van luisterryke jaeren ,
Tot heil van 't heiligh Recht ;
En neem dus afscheit nu van beemt en frissche blaêren ,
W aeraen
O Zaligh Lantvermaek !
O aller
myn geest zich hecht :
o Veltvreugt, zoet en aerdigh !
weelden Stoel !
54 H. CZ. POOT.
U kroont verdiende lof. Gy zyt der glori waerdigh.
Het dwarlend stêgewoel
Kan by u slechts een' krans bereiken of berennen ,
Daer 't waenen 't weten schupt , en 't kiezen gaet voor 't kennen.'f
Samengenomen , boer , die zichzelf gevormd
en zoo veelzjdig ontwikkeld had , daarvoor niet slechts
onze bewondering ; maar men moqt zelfs erkennen , dat , waar hj
getrouw bleef aan de natuur , en door jdelheid of slechte voorbeelden
niet genoopt werd een gekunstelden classieken vorm na
te jagen: vele
Doch verheven
zjner verzen zich nog met genoegen laten lezen.
poëzie zoeke men bj hem niet te veel. Trouwens ,
men bedenke , dat hj stellig menig vers berjmde om het geldeljk
voordeel, dat het hem aanbracht 1). Niant den akkerbouw gaf hj
in 1724
Hj had zich in 1732 in het huweljk begeven en Delft tot verbljf
gekozen , waar hj ruim een jaar later stierf 5.
Niet minder komt , ofschoon uit een ander oogpunt , Balthazar
Huydecoper in aanmerking , die , in 1695 te Amsterdam uit het
bekende patricische geslacht gesproten : eerst als dichter opgang
op , en hj was niet door de fortuin gezegend.
maakte ,
eeuwigen. Zoo wj ook bj hem stilstaan , At is vooreerst ,
hj ons de gelegenheid aanbiedt om te wjzen op hetgeen voor de
studie der moedertaal gedaan werd , en ten anderen om nog eens
een blik te slaan op het wegstervend heldendrama.
Reeds zagen wj , hoe de aandacht onzer dichters op zuiverheid
om later a1s uitstekend taalkenner zjn naam te veromdat
Alles dan verdient deze
Hij zegt ergens (1 , l 8l) , van zijne jeugd sprekend :
Toen zong ik slechts uit lust ; nu d.11 wingt my 't lot daer toe ;
W ant noodt is bitter kruit. in noodtyt bulkt de koe.''
Dit geldt vooral zijnen Trouzangen , waarin hij jjde paerende gelieven , zoo ik
le in hunnf persoon en verdiensten al niet kende, dierwyze beschreven heb ,
gelyk ze my door anderen , daer ik met reden geen wantrou van verwachten
kon, beschreven waren.'' Aen den Lezer , vöör het tweede deel zijner gedichten ,
zie de uitg. in 80, I D. , b1. 50.
2) Poot was slechts 20 maanden gehuwd. Zijne weduwe hertrouwde , meer
in den stand harer fttmilie , met J. Van Hees , wiens geslacht wel bekend is
onder de ambtenaren van den ouden prins en de republiek. Zij stierf 25 April
l 722. Zie de mededeeling van J. G. Frederiks , Ned. Spectator 1882 , bl. 428.
1)
TAALSTUDIE. 55
van taal,
werd gevestigd : weldra zullen wj ontwaren , hoe zj
daarvan het meeste werk maakten. Niets natuurljker dus o0k ,
dan dat in dit tjdperk wetenschappeljke taalstudie met grooten
jver werd ter hand genomen. In 1706 had de dichter Arnold
Moonen eene zeer verdiensteljke Nederduitsohe Spraakkunst in het
licht gezonden ; en twee jaar later gaf Sewel de zjne uit. David
Van Hoogstraten had de beoefening der taal bjzonder gebaat door
zjne Geslachtlpt der Zelfstandige zltzczzlznpprAzl , waarvan steeds
verbeterde uitgaven elkander opvolgden 1) 5 maar het was vooral
Lambert Ten 'Kate , die in 1723 de wetenschappeljke studie der
taalwetenschap hier plantte door de uitgave van zjne Aenleiding
fpf de FrdAlzlï,st:: ran het rerheven deel de'r N6#6r#.yf.9cA: Sprake
(twee deelen in 40) , waarin hj , hoe Bilderdjk ook , puit louter
taediam vitae ,'' tegen hem uitvaren moge ') , de eerste degeljke
proeve gaf van historische en vergeljkende taylstudie zoowel als
van wetenschappeljke etymologie.
man , die meer n0g dan Ten Kate den eigenljken stoot aan
de ernstige studie der moedertaal gegeven heeft , was Huydecoper.
Reeds bj zjn eerste optreden wees hj op den plicht der dichters
om er naar te streven rom de volmaaktheid onzer schoone en
heerlyke moedertaale te bereiken'' 3). W eldra zou hj eene poging
doen om hun daarin behulpzaam te zjn. Een eerste , maar uitmuntend
geslaagd , bewjs van zjn ruim taalonderzoek gaf hj in
zjne Proeve 'pcAl Taal- en Diohtkunde , in wr#zzlpd#ïqg: aanmerkingen
De
1) B.v. in 17 10 ,
van Ad. Kluit. Zie
ftProgratlr;a V0Or
2) Brieven , 11 D. , b1.
3) Aan het slot der voorrede tot zijn Achllles (1 719) roept hij uit : jjDit
moet ik alleen noch zeggen , dat het schande is , dat er , in een tyd als
deezen , in den welken immers alle wegen en toepaden om de volmaaktheid
onzer schoone en heerlyke moedertaale te bereiken , geopend zyn , noch stukken
in het licht komen , in eene taal , daar noch schikking, noch spelling ,
noch waarneeming van geslachten , ja zelfs daar dikwils
is. Anders oordeelen alle andere volkeren , die zeggen ,
kennen moet, gaat; by ons neemt men 't zo naauw
niet : men schryft , en men kent zelfs de taal niet , in de welke men schryft ;
ja men durft het spreeken en redeneeren over de zelve eene onnoodige tydkwisting,
en lafe hairkloovery noemen.''
geen zin in te vinden
dat men eerst de taal
eer men aan 't dichten
1722 , l 733 , 1759 , 1783 met de merkwaardige inleiding
over Van Hoogstraten de bijdrage van Th. Nolen in
1886 van 't Erasmianum.
166.
56 BALTHAZAR EUYDECOPER.
op Fpp& I.9 vertaalde Herseheppingen ran oe f4ï'?x,s , die in 1730 het
licht zag , en waarvan in 1782 eene veel verbeterde uitgave door
Van Lelyveld en Hinlopen werd bezorgd. Vooral om historische
taalverklaring was het hem daarin te doen. Nog grooter invloed
heeft misschien zjn tweede wetenschappeljk werk gehad , waarin
hj vooral de 'aandacht op onze middeleeuwsche schrjvers en taalvormen
vestigde , nameljk zjne uitgave van de Rnmkronjjk ran
Melis Sfpà: , met Historie-oudheid- en Taalkundige Aanmerkingen ,
in 1772 in het licht verschenen. Dit was eene eerste
critische uitgave van een oud-Nederlandschen schrjver ,
als zoodanig zjne waarde , die bjzonder verhoogd werd door de
uitnemende taalkundige paanmerkingen ,'' welke nog heden met
vrucht worden
Proeve van
en had
geraadpleegd. Huydecoper heeft zich door die twee
werken eene onvergankeljke gedenkzuil gesticht , meer dan door
zjne poëzie , ofschoon deze hem indertjd misschien grooter vermaard
heid heeft verworven.
In 1737 heeft hj eenoberjmde vertaling uitgegeven der
dichten en Brieven van Horatius , die wj buiten beschouwing
laten , zoowel als de gelegenheidsverzen , welke voornameljk den
inhoud uitmaakten van den in 1788 (na zjn dood) uitgegeven
bundel zjner Gedichten , ofschoon in beide wel stof tot prjzen
voorhanden is. Wj bepalen ons tot zjn tooneelarbeid , omdat
daaraan steeds bjzondere waarde is toegekend. Hj was daarmede
als Dichter opgetreden , en had eene vertaling van Corneille's
Ed%àu,u (1720) benevens drie oorspronkeljke treurspelen vervaardigd
: De Trïp-y//leerdzl#: standrastigheid (1717) , Anhille8 (1719)
en Arzases PJ het edelmoedig rerraad (1722).
Men heeft hoog met die stukken geloopen : zj heetten ,zeer
we1 bewerkt , en wezenljke sieraden des Amsterdamschen tooneels''
met seen echt oorspronkeljk karakter'' 1).
Het laatste kan Einkweg worden tegengesproken. Zjn eerste
stuk is eerbiedigljk geschoeid op de leest der voorschriften door
Pels , pin zjn
des Tooneels ,''
geschreven. Hoe
Hekelonwaardeerbaar
werk van het gebruik en misbruik
gegeven , en geheel in pde maniere der Franschen''
bjzonder hj met Pels en zjne bent was ingc-
1) Witsen Geysbeek , Biogr. anthol. crit. W oordnnboek . III D., bl. 432 , 3.
Zie ook De Fooneedàpker , 11 D., bl. 91.
BALTHAZAR HUYDECOPER.
nomen , bljkt ook uit de voorrede van den Edipus ; en zeer zeker
werd hj tot die vertaling geprikkeld door de overweging , dat
Nil Fpl:zlfïlzf.s er vruchteloos eene beproefd had j terwjl men zei :
dat dat Konstgenootsehap niet heeft kunnen vertaalen r , zal niemand
wel doen-'' Dat hj ook hunne verschavingslessen betrachtte,
bljkt uit zjne verzekering : pik heb zeer dikwjls stil gestaan , ja
sommige vaarzen drie of viermaalen moeten vertaalen , om my
zelven te voldoen-''
dat men het heeft gezocht l* n dl*e
Xlierzangerige alleenspraken , die ,'' volgens Jer. De Yries1) , shet
gebrek van Rejen , welke de zedekundige toepassing aan de Treurspelen
bj de Ouden gaven , eenigzins vergoedenl' 2) ; maar men
vergat daarbj, dat Huydecoper voor dien vorm bj Corneille was
ter school gegaan , evenals Dr. Mejer , in zjne Verloofde ffppïzlàdbruidt
, al vroeger gedaan had.
Ook op de dramatische waarde valt wel wat af te dingen. De
Arza8es b.v. waarvan Van Efen in den Spectator (no. 200) zei ,
dat men dit sbillyk het pronkstuk noemen mocht der Nederlantsche
treurspelen van eigen vinding ,'' zal waarschjnljk in onze dagen
een minder vleiend oordeel uitlokken. Het stuk heeft wel is waar
't Schjnt, oorspronkeljke
in dien bloeitjd der vertalingen de verdienste , dat pzo wel de
stof als de vaerzen'' den Dichter peigen'' zjn , zooals hj in de
voorrede getuigde ;maar daarmee is dan ook alle verdiende 1of
uitgeput.
De luchtigste omtrek van den inhoud kan dit oordeel staven.
Yaranes heeft zich van den troon van den onmondigen Arzases
meester gemaakt en dien negen jaar lang bezeten , pgevierd door
't gansche land.'' Eindeljk begint hj te vreezen , dat de jonge
Prins , dien hj aan zjn h0f heeft opgevoed , zjn erfdeel zal terugeischen
, en hj besluit hem ter dood te doen brengen. 's Prinsen
o0m Tiridates , die tot hiertoe den mopgeworpen dwingeland'' trouw
heeft ter zjde gestaan , biedt zich aan om dat vonnis te volvoeren.
57
1) Bekroonde Verhandeling, 1J D., b1. 129.
:) Die zinledige uitspraak van srden belezenen en smaakvollen'' Jer. De
Vries , vonden de beoordeelaars fraai genoeg om haar de ronde in hunne
boeken te laten doen. Men vindt haar herhaald in den Tooneelknker ; t. a. p.
en bij W itsen Geysbeek , t. a. p.
58
Dit aanbod is evenwel niets meer dan eene list om tjd te winnen.
Hj heeft besloten zjn neef weer op den troon zjner vaderen te
plaatsen ; en daar nu eensklaps diens aanhang overgroot is geworden,
slaagt hj er in , dit pedelmoedig verraad'' te volbrengen.
In dit alles heerscht niets dan bloote willekeur : geen der voorvallen
is Op
geen sprake zjn : alle Eguren zjn houten
van vleesch en been. Ten einde de
te winnen , meende de Dichter hem , volgens den Aristotelischen
regel, te hebben voorgesteld pnoch heel snood noch heel deugdelyk.''
Maar , de deugdeljkheid van den regel daargelaten , hj
is er toch niet in geslaagd hem anders te schilderen dan a1s een
snoodaard , die een troon vermeestert en zich daarop door moord
wil handhaven. En nu is het meer dan naïef , a1s hj ons in de
voorrede toeroept , dat men hem raanzien moet als een man , die
onder de deugdelyken en vroomen gesteld zou mogen worden ,
indien zjne staatszucht hem niet misleid had-'' Het klinkt dan
ook bjna comisch a1s de geweldenaar op het eind van het stuk
uitroept :
eenigerlei wjze gemotiveerd. En van karakters kan
poppen , maar geen wezens
belangstelling voor Varanes
HUYDECOPER 1S ARZASES.
11ek Ontsluit te laat myn oog , en zie, in deezen schyn ,
Dat ik te deugdsaam was , om een tiran te zyn-''
En zeker stemt men in met Tiridates' antwoord :
'k Beken , het voegt u wel , op uwe deugd te roemen.
Dat bleek , toen gy my zelf tot 's Prinssen beul dorst noemen ,
En my verwyzen , meê te sterven door uw woên ,
Indien ik weigrig was uwf wreedheid te voldoen !''
Dit staaltje moge voldoende zjn. Yoeg daarbj de onbehageljke
verzen , zonder eenige poëzie t doorspekt met de potsierljkste ,
platte uitdrukkingen j zoodat de doorgaande toon van het' stuk
eer in eene parodie van een treurspel dan in eene werkeljke
tragedie past.
Trouwens , uit
van handeling en
stuk naar zekere
de voorrede , waarin Huydecoper rekenschap geeft
karakters , bljkt ten daideljkste , dat hj het
regels in elkander zette , maar dat daarbj geen
dichterljke aandrift in het spel was.
Toch zwaaide de Critiek er uitbundigen lof aan toe j en nog
HUYDECOPER !S ACHILLES.
eene eeuw later vereenigde W itsen Geysbeek zich met Van EFen's
Xwelverdiende lofrede van dit treurspel'' 1).
Nemen wj thans den Aohilles in oogenschouw , die zoo lang op
het tooneel bleef , en in den Tooneelkgker (b1. 105) opgehemeld
werd als reen zeer verdiensteljk treurspel , en der vertooning
overwaardig ; . . . . dat den dichter en de natie , welke het met
wellust aanschouwt , vereert : den dichter om het schoon dat hj
wrocht : de natie omdat zj dat schoon gevoelt.''
W at is er dan , dat dien Achilles aanspraak geeft op onze
sympathie ? Agamemnon heeft hem zjne gevangene , Brizeïs t men
weet niet waarom , of onder welke omstandigheden , afgenomen ;
en daarover is de pheld'' zoo vertoornd , dat hj zich in zjne
tent terugtrekt en de Grieken aan het zwaard der Trojanen prjs
geeft. Huydecoper zelf zegt ons in de voorrede , dat Achilles'
karakter poploopende , onverbiddeljk , wraakgierig , hoogmoedig
is'' : hj had er bj kunnen voegen : jdel , laatdunkend , wreed en
bloeddorstig. Zjn leermeester Phenix zelf noemt hem (V , 3)
Ben m an ,
11Die fs lands welvaaren min , als eige glorie, telt.''
En niet slechts het volk moet het slachtoFer van zjne woede
worden , maar aan zjne gekrenkte jdelheid oFert hj zelfs zjn
besten vriend op , van wien hj voorziet , dat hj den dood zal
vinden in den strjd tegen Hector. Toch had Agamemnon zich
in 't algemeen belang voor hem vernederd : hj had Ulysses en
Ajax tot hem gezonden , met de verklaring , dat hj hem rvoor
1) Biographisch , Antbologisch en Critisch
A1s curiosum deel ik hier het volgende
stuk mede : ,,De eenheid der plaatse heb
niet in acht konnen neemen , of daar
W oordenboek , III D., b1. 432.
uittreksel uit de voorrede van het
ik hier zo zuiver naar den regel
is eenige gedwongenheid in , di.e wel
door het gebruik gewettigd , maar volgens de natuur der zaake niet onberispelyk
is. W ant dat Varanes met Tiridates en Artaban eenen geheimen
raad houdt , op dezelfde plaatse ,
overlegt, hoe men den dwingeland aantasten en overvallen zal, strydt roîkomen
met d6 reden en de voegelnkheid. Ik weet wel , dat my dit niet tot eene
fout gerekend za1 worden , omdat men , gewoon zynde zulks te zien , zelfs in
daar Tiridates naderhand metZynevrienden
de fraaiste Fransehe stukken , hierin geene aanstootelykheid meer vindt,
evenwel . . . .'' Evenwel brengt hij de fout in practijk !
60 Huvo>zcopEn's ACHILLES.
al het leger'' de meest sprekende voldoening zou geven. Maar
neen , had Achilles gezegd (1 , 3) :
Vlei u niet . 1, . . . dat myn harte
Door hunne klagten , of door de algemeene smarte
Vermurwd za1 worden , neen. Ik za1 hen hooren , maar
Alleenig om my te verheugen in 't gevaar,
W aar in de Grieken zich gebragt zien.''
Niets j niets kan hem vermurwen : hij eischt van den Koning (11, 3) :
11Hy zelve zal my tot zyn' vriendschap komen nooden ,
En vallen my te voet , en smeeken om genaê ;''
zoo niet , dan mogen zijne geliefde , zijn halsvriend , alle Grieken ,
vergaan :
11W ant ik kan zonder hun wel leeven ,
Maar zonder eer leeft Held Achilles niet !''
Zoo luidt het vjfmaal herhaalde
alleenspraak ,'' waarmee hj het
zegt dan ook Agamemnon (Y, 3) :
referein van de plierzangerige
vierde bedrjf opent. Zeer juist
1:W at heeft dien wreeden tot bedaaren oit gebrogt ?
Dien toomeloozen , die , door ydele gedachten
Vervoerd , waant , dat hem e1k , gelyk een God , moet achten-''
Had hj geen geljk ? Men oordeele uit
iets later (V) 5) toevoegt:
hetgeen Achilles hem
11Gy zyt het Hoofd van 't heir : maar uwe heerschappy
Strekt zich zo ver niet uit, dat die ook over my
Gebieden zou. Neen ; 'k ben gekomen voor deezf wallen ,
Om hen door myne hand ter neder te doen vallen :
Niet , om te luisteren naar Agamemnon ; niet ,
Om uit te voeren , 't geene een ander my gebiedt.''
Brizeïs had hem goed beoordeeld , toen ze zich beklaagde (V, 2) :
11Hoe schoon , hoe heerlyk zoude Achilles heldendeugd
Niet blinken door 't heelal indien hy van zyn' jeugd
W at minder hadt betrouwd op zyn' gevreesde krachten !
Nu wi1 hy , dat hem e1k , a1s zynen Heer , za1 achten ,1
Om dat de Godspraak hem voorspeld heeft, dat zyn* hand
Het moedig Troje za1 doen vallen in het zand.''
HUYDECOPER S ACHILLES.
Dat was het , wat hem het hoofd op hol gebracht had ; en die
jdelheid doet hem dan ook herhaaldeljk wenschen , dat Patroclus
toch niet te veel mocht overwinnen. Na diens dood noopt de
woede hem naar 't zwaard te grjpen , en hj verslaat Hector. A1s
hj dan triomfeerend terugkeert , vindt hj Agamemnon in zjne
tent , die hem ' Brizeïs terugbrengt en zich voor hem vernedert.
Daarop beduidt Ulysses hem , dat de Goden hem om zjne wraakzucht
gestraft hebben door den dood van Patroclus , en dat ziet
de woestaard dan op eens in , en hj verzoent zich met den
Koning.
Daarbj
van het
vergete men niet , dat die held tot geheel aan het slot
stuk werkeloos in zjne tent zit t en , met de toesciouwers
, mde deftige welsprekendheid , die
bedrjven gestadig heerscht , en veelligt
volken gevallen zoude'' 1) , aanhoort.
dat een schouwburgbezoeker van onze
dagen kan aantrekken ? Is hier iets , dat ook maar eenigszins de
stof van een modern treurspel kan uitmaken ? De bewonderaars
van het stuk redden zich met te zeggen : rdat Huydecoper ons
den Achilles van Homerus heeft willen schilderen , en dat dus
de beoordeelaar van het treurspel dien Achilles dient te kennen'' :).
Maar de mbeoordeelaar'' is het gemengde schouwburgpubliek , dat
naar eigen indrukken , getoetst aan eigen levensopvatting , oordeelt
, en niet vraagt naar de werking , die de stof op Grieken
gedurende de vier eerste
bj geene meer levendligle
Is er in dit alles iets
heeft kunnen maken.
Hoe heeft dan dat stuk zich zoo lang op het tooneel vermogen
te houden ? Vooreerst wellicht omdat het weinig ontwikkelde
publiek zich bjzonder voelde aangetrokken door de svertooningen'',
1) De Tooneelknker , 11 , 95 , die den aangehaalden
comische woorden : maar van groote uitwerking is op den 1, meerder koelen en
deftigen Nederlander , voor wien het stuk geschreven
G) Aldaar , bl. 92. Dit was toen en al wat vroeger een mode-denkbeeld.
A1s Corver in
mache tot het onderwerp van een treurspel te maken , voegt hij er bij :
zijne Tooneel-Aantekeningen , b1. 91 , Stijl uitnoodigt Andro-
1,Homerus kan uw leidsman zijn , maar zorg, dat gij als Racine , die zijne
helden en heldinnen meest alle verfranst heeft , 'er geene Hollanders van
maakt ; maar treft de Characters zoo wel , als Huidecoper in zijnen
Wer d .9:
Achilles
gedaan heeft, en het zal goed zijn-''
volzin besluit met deze
62
die er in voorkwamen , en in geestdrift raakte bj het schouwspel ,
hoe Achilles het ljk van Hector aan zjn strjdwagen door het
stof sleurde 1). Maar zeker ook omdat er eene krachtige persoonljkheid
in voorkomt , die een goed tooneelspeler de gelegenheid
schonk om zjne gaven te toonen en daardoor het publiek mee te
slepen. En men weet , dat de beroemde Jan Punt , en later de
niet minder vermaarde Andries Snoek en W ard
onder groote toejuiching speelden. Maken wj
de tooneelspeelkunst en de voornaamste tooneelspelers dier dagen.
Bingley die ro1
daarom kennis met
HUYDECOPER S ACHILLES.
1) P. Haverkorn van Rijsewijk , De oude Rotterdamsche Schouwburg , bl. 122.
TOONEEL EN DECLAMATIE.
Punt heeft een buitengemeen begaafden en in zjn tjd zeer
gevierden levensbeschrjver gevonden in Simon Stjl , die ons met
enkele merkwaardige bjzonderheden heeft bekend gemaakt aangaande
de tooneelspeelkunst omstreeks de helft der achttiende
eeuw. Dat boek is geruimen tjd vooral beschouwd als een pronkstuk
van historischen stijl; maar het komt mj voor , dat het in
dit opzicht thans zjn roem overleefd heeft , evenals het gebleken
is ook om den historischen inhoud
hebben. Het laatste wordt ons duideljk uit de
van den (toen rustenden) uitstekenden tooneelspeler M. Corver ,
welke , a1s antwoord op Stjl's levensbericht , in 1786 het licht
zagen , en de rjkste bron werden voor de geschiedenis der tooneels/
eelkunst van 1730 tot 1780. Corver verwjt hem daarin zelfs
(bl. 102) , dat zjn boek ruit logenachtige berichten verzamelt , en
opgesmukt ter nedergesteld'' was.
men moeten toegeven , dat die in gemaaktheid en zoogenaamde
En wat den vorm aangaat ,
hoogdravendheid geheel en al beantwoordt aan den hoog opgeschroefden
toon , aan deze eeuw eigen , en dien wj reeds in de
besproken heldenverzen hebben opgemerkt. Corver , geen zachte ,
wellicht geen geheel onpartjdige beoordeelaar van het werkje 1) ,
kenschetst den stjl nu eens a1s rpedante uitdrukkingen , (b1. 36) ,
za1
geene bjzondere waarde te
Tooneel-Aantekeningen
1 Dat er overal T:wrok'' ) en ijverzucht tegen
zooals Joh. Hilman op verschillende plaatsen van zijn jongste werk , 0ns
Tooneel (b1. 14l , 152 enz.) , te kennen geeft, is niet juist. Men kan veeleer
aannemen , dat Stijl , gekrenkt door Corverfs geringen dunk over de tooneeldichters
van zijn tijd , zich j,trachtte te wreken ,'' door in' het Leven rcn .l'an
Punt Corver te beschimpen , zooals r. Haverkorn van Rijsewijk zegt
Oude Rotterdamsche Schouwburg , b1. 97.
* Z iJ*n
Punt in zou doorstralen ,
64 GOEDE TooxyrELspELERs.
dan a1s pklatergoud'' , of rzoogenaamde verheve uitdrukking'' (bl.
37) , dan a1s spoëtisch pho , pha'' (bl. 174) : en haalt voorts de
volgende regels uit den vertaalden Mhantrope aan (bl. 36) :
Die schilderende still , die elk zo schijnt 11 te vleijen ,
Gaat buiten rede , en ordre , en buiten waarheid weijen.
't Is zoo wat opgepronkt, doch altemaal gemaakt.
O ! de Natuur die spreekt heel anders : klaar, en naakt.
M aar , 'k zie 't, onze eeuw vervalt geheel tot valsche smaaken.''
Ik erken ,dat die critiek maar al te dikwerf verdiend is 1).
Aan beide geschriften zullen wj enkele bjzonderheden ontleenen ,
voor zoover ze in onze ljst passen ').
Dat sedert Vondel zich zoovele dichters tot de dramatische kunst
voelden aangetrokken , moet zeer zeker ook daaraan worden toegeschreven
, dat , vooral in de achttiende eeuw , hunne stukken op
den Amsterdamschen Schouwburg werden vertoond met eene volmaaktheid
, die het publiek in verrukking bracht , en zoodoende
den roem der dichters ook niet weinig luister bjzette :).
W j hebben er vroeger op gewezen 4) , dat , ofschoon het gebouw
geen
speler lreen geestigen kamerling van Thalia'' te noemen ? En wat denkt men
van gezegden als dit : srBij den pragtigen bouw van den nieuwen Amsterdamschen
Schouwburg , dacht niemand , dat ook hier de bijkorf door vuige
hommels zoude onteerd worden , veel min dat de buitenspoorigste bastaardij
dit grootsch Tooneel , inderdaad de W aereldstad waardig, zo willekeurig
beheerschen zou ?'* Of we1 dit : :,Om te begrijpen , hoe 't eene vergrijp uit
1) Is het b-v. klinkklank , in nuchter proza
het ander geboren werd , moet men deze Horzelen zelve hunnen roem hooren
uitbrommen ?''
2) Zie over Punt ook nog Joh. Hilman , 0ns Tooneel, passim en Van Vloten's
opstel : Punt en Corver , Bndrage tot de Nederlandsche tooneelgeschiedenis der
l8e eeuw. (Het Toonee! , I , Utrecht, l 872).
een comischen tooneel-
3) Stijl meende er op te mogen wijzen , s,hoe de Hollandsche Helikon in
achting toenam en rijk aan glorie bloeide ,'' en dat s,de beroemde Feitama ,''
uitgelokt door den toeloop dien Punt's spel had , s,eene menigte van de beste
Fransche stukken , te voren reeds door hem vertaald , op nieuw herzien , en
achtereenvolgens ten tooneele gevoerd heeft. Vele anderen volgden dat voorbeeld-'
f Leven van .Tan Punt , uitg. van 1851 , bl. 102. Zie echter ook de
opmerking van Corver , t. a. pl., b1. l 12- 1 17 , en hetgeen wij later over de
zaak zelf zullen zegyen.
3 Zie Geschiedenis der Nederl. Zelferklfnd: in de X VII Eeuw , I D. , bl. l 92-
193 ; 360- 361.
AMSTERDAMSCHE TOONEELSPELERS.
van lieverlede beter naar de behoefte werd ingericht , en vooral
ook aan het decoratief meer en meer zorg werd besteed , toch de
classieke treurspelen , zelfs die van Vondel , het publiek niet trokken ,
dat een tjd lang alleen oog en oor had voor rspektakelstakken
zonder eenige litteraire waarde''. Daarin kwam intusschen vrj
poadig verandering. Het Amsterdamsche pKonstgenootschap'' s bracht
weer classieke treurspelen op het tooneel 1) , en het gelukte Mn
een uitstekenden troep tooneelspelers ook het publiek weer na'ar
de zaal te lokken.
uitmuntende tooneelspelers
gehad t o. a. dien A. 0z. Vangermez (Adam Carelszen) , door Brandt
a1s peen der welsprekendste tooneelspeelderen zjner eeuw'' geroemd;
voorts Ad. Bz. De Leeuw , Jac. Sammers, Dan. Admiraal , H. Yan
Akersloot , Jeuriaan Baut , Abr. Hz. Blank , Kornelis Lz. Krook ,
H. Van Halmale , H. De Boer ; en vooral Th. Van Malsem , Th. De
Keyser : of Herm. Koning : van wien Corver (b1. 3) rin (zljne
jeugd goeds (had) hooren zeggen , en
die voor Punt niet behoefde te wjken. Beide glaatsten) zjn zj
door oude lieden zeer veel
zeer goede Treurspelers geweest.'' Verder Daniël Kroon en Enoch
Krook. Deze laatste , in 1677 aan den Schouwburg gekomen t heeft
zeker grooten invloed op de vorming van de Amsterdamsche tooneelspelers
uitgeoefend. Zelf leerling van Prof. Francius , die in de voordracht
door A. Cz. Vangermez was onderwezen , werd Krook ,
denkeljk in 1708 ,
Actrices'' (Corver , bl.
touwwinkel deedt ,'' werd Corver geboren (1727).
De Amsterdamsche Schouwburg was de eenige in Nederland , die
aangesteld a1s onderwjzer svan Acteurs en
20). In zjn huis , waarin zjne vrouw peenen
door een vast gezelschap bespeeld werd , en daar had zich langzamerhand
eene school van acteurs wier
Reeds in de zeventiende eeuw had men
vertegenwoordigers
tegen het begin van het tweede kwart der achttiende eeuw , volgens
sommigen , het hoogste toppunt van kunst hadden bereikt. En toch
was hunne stelling in de maatschappj noch eervol,
men z0u dus zeggen , weinig aanlokkeljk. Immers sedert de tooneelspelers
hunne kunst a1s zelfstandig en bezoldigd bedrjf uitoefenden ,
stonden zj bj geene enkele klasse der Nederlandsche maatschappj
hoog aangeschreven. Wj gaven van de minachtende behandeling, die
noch voordeelig :
evormd ,
65
') Aldaar, 11 D. , b1. 415 , 441-
vmv mvv v.v mva-, ï%TArl r nt4n..B J.a WA 4q,..,A lnntoeo >Qa,a,,Av, 'r z4 o zl .*441,.
66 TOOXEELSPELERS WEINIG GEACHT.
hun ten deel viel , een staaltje , ontleend aan $ Langendjk's Krelis
Louwen 1) ; en daarvan zjn voorbeelden te over. Toen de jonge
Corver zich aan den . Amsterdamschen Schouwburg a1s acteur
wilde verbinden , ried Jan Punt t de gevierde tooneelspeler , hem
dit sterk af , womdat het , in ons land : eene laage broodwinning
was'' 2). Eerst later kwam hj tot de bittere ervaring van de
waarheid dier woorden. ln zjne Toovteel-Aantekeningen gewaagt
hj herhaaldeljk van de geringe waardeering , die de tooneelisten
genoten en de minachting , waaraan zj bloot stonden. Reeds
terstond op b1. 1 zegt hj , rdat men in Holland de Tooneelspelers ,
wanneer zj goed zjn , gemeenljk mishandelt.'' Zj worden , rnaar
de wjze van ons land , betaald en - vergeten.'' Op b1. 25 erkent
hj niet zonder bitterheid , dat men rvooral hier in Holland , eenen
Tooneelsp'eler gantsch niet , of zeer weinig acht . . . . . Ja een goed
Acteur is nog nimmer in ons Vaderland , naar waarde beloond ,
maar wel gesmaad , als hj zich aan geen gekken , waar van wj in
ons land rjkeljk , ja overvloedig voorzien zjn , onderwerpen wil.''
Z0o de in bepaalde steden verbonden tooneelspelers al niet hoog
stonden aangeschreven , met de reizende stond het nog erger
geschapen. Corver (b1. 176) had deze raltjd met verachting zien
beschouwen ,'' ofschoon. ook de besten , als mlufrouw Jordaan ,
Adriana Maas , de Ridder , Brinkman , Spatzier , Punt zjn eerste
VZOQW 11 dit niet beneden zich rekenden. Toch was het
Xdat men bj het grootste
Grooten , die niet beter
landloopers uitmaaktgel'' pl.).
tooneelisten kwamen doorgaans uit de laagste klassen
voort , waren zonder beschaving ,
dageljksch leven door een toon en door manieren , die hun omgan:
weinig begeerljk- maakten voor de fatsoenljke standen. Het is te
betreuren , dat daarin zelfs in onzen tjd geene algemeene en
afdoende verandering is gekomen , want daarin ligt een voornaam
beletsel voor de ontwikkeling van ons tooneel.
De geldeljke belooning was ook niet van dien aard , dat men
beter ontwikkelden voor het tooneel kon winnen. De artiste.
der maatschapp%
en onderscheidden zich in het
W aar ,
gedeelte des Burgerstands , ja zelfs bj
weten , de reizende Tooneelspelers voor
(t. a. Troawens , zelfs onze beste
**
1) Zie boven , b1. 19 , noot 3.
2) M . Corver , Tooneel-Aantekeningen , b1. 48.
TOONEELSPELERS BEZOLDIGING.
trokken eerstgeen jaargeld , maar werden of bj de week , of vaker
nog per speelavond
dat in het jaar 1664 de Amsterdamsche Schouwburg drie-en-twintig
tooneelisten bezat , die elk voor iedere speelbeurt eene bepaalde
som gelds ontvingen , zonder dat de hoeveelheid vermeld wordt. In
1658 waren er acht tooneelspelers , die per speelavond minder dan
betaald. Ferd. Von Hellwald deelt ons mede1) ,
zeve:
gulden tot 2 gulden , 15 stuivers , terwjl Jan Meerhuysen , Heere
1 gulden t 16 stuivers ontvingen 5 anderen kregen van 2
Pietersz. en Jilles Noseman drie gulden ontvingen ; alleen de beroemde
A. Cz. Yangermez kreeg vjf gulden. De meeste dames trokken
2 gulden 10 stuivers , met uitzondering van Adriana Noseman , die
tevens dansereswas , en 4 gulden , 10 stuivers ontving. Yan Enoch
Krook is het bekend , dat hj in 1677 , bj zjn eerste optreden ,
e'Jn per speelavond kreeg , in 1680 tot 1 gulden 16 stuivers
verhoogd , in 1690 tot 2 gulden 5 ' stuivers , in 1691 tot 2 gulden
10 stuivers , in 1695 tot 2 gl. 16 st. , en eindeljk in 1703 tot 3 gl.
Zoo was het in de zeventiende eeuw : in de volgende iets beter.
gulden
Ptlrver geeft het volgende ljstje , betrekkeljk Punt en zjne eerste
vrouw (bl. 57) : z1730. A. M. de Bruin w0n per spel J 4- ; 1732
verhoogd tot f 4 : 10 ; 1733 tot f 4 15. In 1733 getrouwd met
Jan Punt Junior , die 1732 per spel won J 4 10 ; 1733 verhoogd
tot J 5 5. Zjne vrouw , die van 1730 in dienst is geweest , w0n
per spel J 4 15; in 1737 verhoogd tot J 5 ; 1738 tot f 5 5 ; 1735
een Jaarljksche Recognitie voor hun beide J 50 ; 1742 verhoogd tot
J 100. 1744 Recognitie voor hem alleen J 50. Zj is in 1744 overleden
; hj heeft gediend tot 1745. In 1753 is hj weder aangenomen
op een vast Tractement van f 1072 : 10 's Jaars ; zjnde op 90
Spellen gerekend , tot J 5 5 ieder spel. Dit maakt dus eene somme
van J 472 : 10 in 't jaar : en J 600 voor eene Recognitie. In 1755
den 3 October is hj tot Castelein aangesteld , alleen per spel
J 5 5, zonder Recognitie rwegens de voordeelen , die aan deze
betrekking verbonden warenl.'' In 1747 trok Spatzier een jaargeld
van f 400 (1.1. , b1.
Rotterdam voor 18
47) en wj weten : dat Oorver in 1774 te
voorstellingen J 1400 bedong :).
67
1) Geschichte des Hollandischen Theaters, S. 48.
2) Zie over traktementen van tooneelspelers vooral P. Haverkorn van
Rijsewijk , D6 Oude Rotterdamsche Schouwburg , passim.
68 MEDE-ACTEURS VAN PUNT.
Toen Punt in 1732 zich aan den Amsterdamschen Schouwburg
verbond , vond hj er verscheiden zeer gevierde kunstbroeders 1).
Daar was Kornelis Bor , vroeger lid van het gezelschap van J. Yan
Rhyndorp , en die op zjne reizen rden grooten Baron'' dikwerf had
zien spelen , van wien hj veel had overgenomen. Punt, die door hem
onderwezen was , had veel met hem op q en Corver zegt (bl. 18) :
Zoo Bor de rol van Agamemnon in de X Iphigenia zoodanig
gespeeld heeft , a1s ik het hem van Punt , op zjne kamer , heb
zien nadoen , moet het zeer schoon werk geweest zjn.'' Voorts
Van der Sluis , volgens S. Stjl pom zjne overheerljke deklamatie
en uitvoerige manier'' vermaard ; en omtrent wien Punt aan Corver
verzekerde,
gehoord heeft : dan van hem ; dat hj zoo lang
Xdat h ij nooit lieFeljker noch schooner uitspraak
muntend Acteur was , maar , als hj zweeg ,
van den geenen , die tegen hem over speelde , altjd met beide de
handen in de zjden stondt t en dus de gedaante van eenen pot
hj sprak, een uitgedurende
de reden
met twee ooren uitmaakte'' (Corver , bl. 16). Volgens zjne afbeelding
was er pveel edelheid'' in zjn voorkomen.
qrerdernog Em. Robjn, Van der Hoeven , Yan Hattum , Krinsje,
volgens Corver (.Brinkman , bl. 86) een uitstekend tooneelspeler ,
die zin talent voor Duim noch Punt behoefde te wjken-'' Toen
Punt het tooneel voor de eerste maal verliet , speelde hj diens
rollen rdikwjls met veel toejuiehing'' en xmet meer activiteit als
Punt'' (bl. 40). Hj had het gebrek , dat hj zjne r0l niet altjd
kende : en dat hj rsomtjds een weinig outreerde.'' Oorver verdedigt
hem met warmte tegen de onverdiende critiek van Simon Stjl.
Eindeljk de pberoemde'' Duim , weldra Punt's mededinger , die ,
zooals Stjl zegt , sgeljk de laatste in het grootsche , zelf in het
deftige onnavolgbaar'' werd geacht. Deze bétrad in 1727 , op zjn
een-en-dertigste jaar, voor 't eerst het tooneel met de ro1 van
Juba in Cato (Oorver , b1. 125) en speelde tot zjn tachtigste jaar.
In 1776 vervulde hj ten afscheid de titelrol uit hetzelfde stuk :
waarin hj het eerst was opgetreden. Hj stierf in 1782 :). Ofschoon
voorireFeljk in het Treurspel , speelde hj in den beginne , zoowel
IJ Zie over de tooneelspelers van de zeventiende en achttiende eeuw vooral
ook Ferd. Vbn Hellwald , Gesehichte des Holldndisehen Theaters , S. 31 F; 48 fl-.
') Ferd. Von Hellwald , Geschicbte des Hollönd. Theaters, S. 59.
MEDE-ACTEURS VAN PUNT.
als Punt , ook in het Bljspel , en eerst later werd hj van dit
emplooi ontheven (1.1. bl. 126). In het Bljspel muntten vooral
Fokke , Gerrit De Ridder , Jac. Jordaan , Yerkuil , Spatzier en
Schmit uit. Van Fokke had Corver (bl. 119) pwonderen gehoord ,''
en hem van kundig en onkundig altjd hooren X prjzen-'' De Ridder
Xwas een overaartig comiecq Acteur ,'' getuigt dezelfde (bl. 124) ;
Xzulke susjetten komen 'er niet weer.'' Van Spatzier legt hj hetzelfde
vleiende getuigenis af a1s van Brinkman ; en een ander
tjdgenoot verklaarde : pzjn voorkomen alleen is
toeschouwers in te nemen'' 1). Lekain , die hem in
genoeg
1760 zag spelen,
om de
prees hem als n'un fort :pw, ccfdvr'' 2). Hj had echter het gebrek ,
dat hj dikwerf snakerjen vertoonde , die niet in zjne rol pasten 3).
Ondanks zjn talent is hj , volgens Corver , rin Amsterdam nooit
naar zjne merites betaald geweest'' (bl. 47). Toen de Schouwburg
in 1747 wegens de tjdsomstandigheden bjna twee jaar gesloten
werd , zag deze kunstenaar zich dan ook genoodzaakt , om niet
van honger te sterveu . het schoenmaken bj de hand te nemen ,
pn men zag hem smet een schootsvel voor , en een hoosje , voor
't kerven van 't pikdraad , aan de hand , langs de straat sehoenen
t'huis brengen.'' Hj overleed den 9en September 1776 psubit'' aan
eene beroerte 4).
Maar Punt vooral was de magneet , die het publiek aantrok.
Zjn stout spel pmoet een betooverend vermogen gehad hebben''
Om ODZB bedaarde natie te kunnen meeslepen , geljk hj jaren
lang deed.
Hj was den 2en April 1711 te Amsterdam uit geringen stand
geboren : - zjn vader was drager aan de waag 5). Hj had slechts
driemaalop een liefhebberj-tooneel gespeeld , toen hj sterstond op
het groot Tooneel gerraagd wierdt'' 6). Hj trad voor 't eerst in den
Amsterdamschen Schouwburg op tegen kermis van hetjaar 1732 , dus
op zl-jarigen leeftjd , met de rol van Rhadamistus in Crébillon's
treurspel van dien naam , en gaf daarin szeer veel genoegen'' 7).
69
1) Zie P. Haverkorn van Rijsewijk , De Oude Rotterdamscbe Scbouwburg ,
bl. 47.
2) H ldaar , bl. 48. 3) Aldaar , bl. 49. #) Aldaar : b1. 182.
5) Corver , Tooneel-Aantekeningen , bl. :9. 6; T. a. p1. 51 .
% T. a. p1. , b1. 2 l .
70 JAN PUNT.
Toen hj voor de tweede maal optrad in de ro1 van Agenor in
Quinault's Astrate , slaagde hj maar matig , evenals in zjne derde
eol Karel fr//rïp.g ran Spanje ; doch bj zjn vierde optreden t in
de titelrol van Huydecoper's Aehilles , muntte hj zo0 uit , rdat de
I'eer Huydecoper direct naar boven bj de Regenten ging , en tot
hun zeide , zpp lang als deze Jftzpî aan het Tooneel ï,s , geen 1/14/60-
Achilles als A# t dit rerzoek ik rriendeljjk tlppr m'jn dfv/c , dat ,
zo lang Punt aan 't Tooneel is geweest , ook geschied is'' 1). Punt
muntte verder vooral uit in de rollen van Caesar in Corneille's
Pompejus 1van Mithridates in het
en in die van Don Luis in
geli,jknamige stuk van Racine ,
het naar Calderon vertaalde stuk Don
Zvf.s de 'rorgtz,s e) , dat zeer geliefd was. In de eerste jaren speelde
hj ook , zooals reeds gemeld is , in het Bljspel , maar hi.j verzocht
al spoedig daarvan ontheven te worden om tjd over te houden
voor het teekenen en graveeren 3), waarmede hj
had bezig gehouden. Hj behoefde dan ook maar
de negentig speelavonden op te treden.
In 1 733 huwde hj de schoone en talentvolle
zich al
veertig
vroeg
maal in
tooneelspeelster
Anna Maria De Bruin , die hem den 24en Mei 1744 ontviel. Een
jaar later verliet hj , waarschjnljk om dat verlies , het tooneel ,
spelende tot afscheid rmet veel luister'' de rol van Herodes in
K. Lescailje's treurspel van dien naam 4). Zjne rollen werden
aanvankeljk door Brinkman zeer goed gespeeld 5) , en wat later
door Bor. Toen deze aan het tooneel ontviel , werd Punt , dien
men noode ontbeerd had , met buitengemeenen aandrang : door
aanzienljke aanbiedingen aangezocht zich op nieuw aan het tooneel
te wjden. Ofschoon ; zjne tweede vrouw Anna Maria Chicot er
veel tegen had, meende Punt evenwel geen weerstand aan de
herhaalde aanzoeken te moeten bieden : daar hj met zjn
werk slechte zaken deed , en men hem , naar zjne eigen
king peen schoon Tractement'' toelegde ,
meer dan 1072 gulden en 10 stuivers in
uitdrukhetgeen
het jaar beliep. Den
22en September 1753 , des zaterdags vlôr kermis , trad hj weder
intusschen niet
schilder-
1) T. 1. a. p1.
2) Verg. Gescbied. der Ned. Letterk. ïn de A-r././e E. , 11 D., b1. 39 l .
3) Verg.. M. Corver , Tooneel-Aantekeningen , bl. 126.
#) T. a. pl., bl. 34. 5) Aldaar, b1. 39.
JAN PUNT.
op in den Aehilles , voor eene zaal popgepropt van aenschouweren.''
Die toeloop hield echter slechts korten tjd , tot den 18en October ,
stand. Toen hj op dien avond de ro1 van Orestes in de Eleetra
speelde t die mede een zjner beste genoemd wordt , pwas het hek
al verdraaid'' 1) : hj vond peen bjnaar ledige zaal.'' Zoo bleef het
ook de volgende avonden , en Corver beweert (b1. 63) j sdat het
naderhand evenveel was , of hj speelde of niet.''
In October 1755 was hj daarenboven Kastelein van den Schouwburg
geworden : hetgeen hem t behalve de daaraan verbonden
voordeelen , ook vrje woning gaf. Toen zjne tweede vrouw in
1771 gestorven was, huwde hj niet lang daarna de verdiensteljke
tooneelkunstenares Cath. Elisab. Fokke. En in die laatste jaren
verdiende hj met zjne betrekkingen aan den Schouwburg en met
zjn schilderwerk geld genoeg - Oorver zegt (bl. 79) peen 7 à 8
duizend guldens ,'' wat hem in staat stelde paard en rjtuig te
houden , tot groote ergernis van de patriciërs , die het ongepast
vonden , dat hj pzoo een front sloeg-''
Maar weldra zoa die welstand te gronde worden gericht. Den
Schouwbarg af , en Pant verloor daarbj
al wat hj bezat : zjn inboedel, zjne ieekeningen , gravures en de
schilderjen , die hj verzameld had. Simon Stjl heeft in zjn Leven
wcs Punt die verwoesting meesterljk geschilderd , maar terecht
heeft Corver hem verweten (bl.
vermelden , hoe manmoedig Pant
wanneer hj zjn Vroaw weder vond , tot haar zeide : Kiltd , wj
hebbett zo #ïà'?gJdr/ die grppfe zielen , die #ppr It'ttnne rcvlyezl gedrukt ,
128) t dat hj daarbj vergat te
dien ramp verdroeg t daar hj
eehter Ipzpdzl het geval 'p:0'/l:?J:#l bleven , op het Tppzl86l rerbeeld:
laat tlzl,s n'u, ftlp-pz , dat '?#Jz# het '?w6zdn#lfj/c z'jn , en '8r ïdet meer
fgtzzl spreeken. W aarop hj over iets anders begon te redeneeren-''
Had de verhaler geen geljk , toen hj er bjvoegde : zlk vind dit
groots in zulk een omstandigheid.'' ?
Thans rees de vraag , of de Schouwburg weer zou worden opgebouwd.
Terwjl die vraag nog hangende was , legden de Regenten
aan de tooneelspelers , welke reeds voor het volgende speelsaizoen
waren aangenomen , een wachtgeld toe t0t Mei 1773 t ronder voorllen
Mei 1772 brandde de
71
1) M. Corver , t. a. p1., b1. 6 l .
72 PUNT TE ROTTERDAM.
waarde , dat zj zich allen , wanneer 'er een nieuwe Schouwburg
kwam , weder zouden engageren'' (Corver , bl. 133). Aan Punt en
zjne vrouw bood men J 1000 benevens vrje woning , vuur en
licht. Hj bedankte voor het geld , maar nam de woning aan.
Intusschen had hj reeds in Augustus het plan gevormd pom een
soort van een Societeit-Theater in Amsterdam
(Corver , bl. 130) , waardoor hj , toen de Regenten
OP
er achter kwate
richten''
men , rin groote disgratie'' bj hen geraakte , daar zj hem nog als
hun ambtenaar (kastelein) beschouwden. Men noemde dit een
onderkruipen'' van den Schouwburg , een pverraad'' X ; en hem werd
aangezegd , dat hj tegen Mei zjne vrje woning ruimen moest.
Punt maakte er nu werk van om verlof te krjgen in Rotterdam
te spelen , hetgeen hem in Mei 1773 gelukte. Hj had inmiddels
zjne oude makkers overgehaald zich bj hem aan te sluiten , en
trachtte hen te overreden , zich te verbinden om niet weer bj het
Amsterdamsche Tooneel in dienst te treden , tenzj men ook hem
en zjne vrouw weer aannam. Den 26en Mei 1773 werd de Rotterdamsche
Schouwburg geopend in een lokaal , dat door den stalhouder
Erkelens in 1766 gebouwd was , en hetwelk Punt voor
acht dukaten per speelavond huurde t ofschoon hj er nog veel
geld aan moest ten koste leggen om het tot peen zeer mooi en
proper Schouwburgje'' in te richten (Corver , b1. 137).
Maar Punt was de man niet om een Schouwburg te besturen.
Al spoedig lieten zes zjner acteurs , onder wie de treFeljke Juffrouw
Bouhon , hem in den sieek en gingen te Utrecht voor eigen
rekening spelen. Hj vulde zjn gezelschap zoo goed mogeljk aan ,
maar weldra verminderde de toeloop van het publiek en de zaken
gingen achteruit. De Rotterdammers , die toen reeds veel voor
het Tooneel over hadden , vormden eene vereeniging : er traden
Commissarissen van de deelhebbers a1s bestuurders
legde zijne directie neder. Hij werd nu met zijne
traktement van f 3200 geëngageerd en tot kastelein benoemd ,
OP een
met vrje woning in een huis , dat J 700 huur deed. De vereeniging
nam kleederen en tooneelschermen voor zeven of acht duizend
gulden van hem over , en liet nog eenige verbeteringen in
het lokaal aanbrengen. Men speelde daar toen met vrj goeden
uitslag tot kermis 1774.
Ten gevolge van oneenigheid met den eigenaar over den huurOP,
en Punt
VrOuW
PUNT TE ROTTERDAM.
prjs , besloot men een eigen
weken voltooid werd , zoodat
27en December konden
gebouw te stichten 1) , hetwelk in 32
de vertooningen daarin reeds den
aanvangen , wanneer Yan Merken's M aria
ran WpsfrgpAldïl' werd ten tooneele gebracht.
Maar weldra ontstond er twisi tussehen Punt en de Oommissarissen.
Punt was onder anderen erg ontstemd , dat men Corver
(over wien had aangenomen om tweemaal
spelen , daarbj veel volk naar den Schouwburg trok 2).
Reeds bj den bouw van den nieuwen schouwburg hadden er
onaangenaamheden plaats gehad , en bovendien viel Punt als
acteur niet mee , terwjl het hem vooral scheen te ontbreken aan
jver om nieuwe stukken in te studeeren.
De breuk bleek onheelbaar , toen Jufrouw Punt in de onaangenaamheden
betrokken werd. Zj schjnt hooghartig en jdel te zjn
geweest. A1s zj niet speelde , ging zj in de loges zitten , palsof
zj de geljke was van de dames der aandeelhouders en Commissarissen.''
Men was daarover zoo verstoord , dat men haar daarvoor
op kleingeestige wjze strafte. In den G'jsbreght speelde zj voor
Badeloclt , volgens haar emplooi , en nu wilde men haar dwingen
hei tableau in het klooster ook als Egurante op te treden. Zj
later) 's maands te
en dat deze
b ij
weigerde , en werd toen maar ontslagen.
Daar wegens de slechte zaken , die de Yereeniging deed , de
bezoldiging der acteurs moest worden verminderd , ook die van Punt,
wilde zjne vrouw het hoofd in den schoot leggen 5 maar bj
Commissarissen werd de zaak als afgedaan beschouwd : zj bleef
Xgedemitteerd.'' Daar Punt zelf o0k bezwaar gemaakt had om tot
het nieuwe engagement toe te treden , werd hj mede pgehouden
bedankt te hebben.''
Nu begon men met Corver te onderhandelen over de directie,
en toen dat ongeveer zjn beslag had gekregen , kwam men terug
op het besluit aangaande Punt , daar men aarzelde hem aan den
djk te zetten. Hj bleef kastelein en werd voor achttien voort)
Zie daarover vooral P. Haverkorn van Rijsewijk , De Oude Aofferdamsche
Schouwburg , bl. 80 vlgg.
Q) :,De ontvangsten aan het bureau en bij den kastelein op den dag, dat
hij optrad , bewijzen dat er dan tweemaal zooveel menschen kwamen als
anders.'' P. Haverkorn van Eijsewijk , De Oude Rott. Schouwburg , b1. 157.
74
Zjne vrouw verliet
zoon werd : hoofdzakeljk om wangedrag , ontslagen.
De voorstellingen brachten echter al minder en minder
op een traktement van f 600.
t776 het tooneel, en ook zjn
aangenomen ,
met October
OP : men
moesi op nieuwe bezuinigingen denken , en daar er kans wasOP
het verpachten der kasteleinj , besloten Commissarissen , pdatin
aanmerking genomen de zware Lasten van den Schouwburg en
de weinig of geen dienst die het tooneel gheeft) van den Acteur
Jan Punt , wiens gemis in het minst geen schade teweeg brengt
niet alleen , maar daarenboven zjn tractement word uitgehaald en
de Casteleinj alsdan den Schouwburg ten bate komen zal , den
genoemden J. Punt niet weder zal worden geëngageerd.''
De eenmaal zoo gevierde kunstenaar was door dit besluit zeer
verbitterd. Hij protesteerde ; maar het hielp niet : in de maand
September 1777 trad hj voor 't laatst
Semiramis van Nomsz 1). In October
Punt keerde nu naar Amsterdam
op als Ninus in het treurspel
verliet hj Rotterdam 2).
terug ; maar de zeven-enzestigjarige
kunstenaar trad niet meer op in den nieuwen Stads-
Schouwburg , die op het Leidsche Plein gesticht was. Hj stierf
reeds den 18en December van het jaar 1779. Zjne vrouw overleefde
hem verscheidene jaren. In 1781 werd zj Kasteleines van den
Rotterdamsehen Schouwburg. In 1788 werd haar , wegens noodige
bezuiniging , die betrekking ontnomen ; maar om haar behoeftigen
staat werd haar een jaargeld van (' 250 toegelegd rals dat van
't batig slot af kon.'' Den laatsten April 1789 kreeg zj voor 't
laatst haar geld. Zj verhuisde toen naar Amsterdam , waar zj in
1791 in het Oude Mannen- en Vrouwenhuis stierf 3). Sic transit
stellingen 's jaars
gloria mundi !
Vooral in de jaren 1732 tot 1745 oogstte Punt de meeste lauwers
in. En terecht , want hj was waarljk een groot acteur , ofschoon
JAN PUNT.
1) Haverkorn van Rijsewijk zegt (t. a. p1., b1. 18% , ssden l4en Aprili''
maar dien avond werd niet Ninus , maar lphigenia in Aulis gespeeld , zooals
blijkt uit den brief, dien hij , bl. l 79 , zelf aanhaalt. Joh. Hilman zegt Lons
Tooneel , bl. 156) , dat het in September was.
Q) Uitvoerig wordt de geschiedenis van het ontslag der familie Punt mee.
gedeeld in P. Haverkorn van Rijsewijk , De oude Rotterdamsche Schouwburg ,
b1. l 53 , 155 , 177. Verg. ook Corver , Tooneel-Aantekeningen , bl. l 70.
3) Aldaar , b1. 250 , 285.
PUNT 1S TALENT.
meer door de natuur dan door diepe studie tot kunstenaar gevormd.
Hj had niet veel tjd aan zjne algemeene ontwikkeling
kunnen geven : wat de Oudheid betreft , zei hj zelf , pdat hj
Plutarohu8 doorlezen , maar anders niet veel tjds aan het lezen
besteed hadt'' (Corver , bl. 63). Hj had zich vooral op het teekenen
en etsen toegelegd , hetgeen hem natuurljk als tooneelspeler voor
zjne standen en drapeeringen te stade kwam. Eerst later, na 1742 ,
liet hj zich onder het etsen door zjne leerlingen eenige malen
in de week voorlezen ; maar dit was hoofdzakeljk uitspannings
lectuur 1). Hj muntte vooral door natuurljke gaven uit : zjne
houding was rdeftig'' en edel , phet scheen dat hem ongevoelig
iets heldhaftigs aankleefde'' (Stjl).
speelde ppathetiek'' (Corver , b1. 194). Hj had beweegljke gelaatstrekken
, en was meester in de mimiek. Ziehier , hoe Corger , in
Daarbj was hj vol vuur , en
vele opzichten zi.jn tegenstander , en eene geheel andere kunst-
Hchting toegedaan , hem beoordeelt ; en ik haal die plaats te eer
wat uitvoeriger aan (bl. 7- 9) , omdat er uit bljkt , hoe uitnemend
Punt ondersteund werd.
gewagend , herinnert Corver aan peene
van die rollen in welke zj het meest uitmuntte . . en die ik
altjd onder de schoonste zaken , die ik op verscheidene Tooneelen
gezien en bjgewoond heb , telle , de rol nameljk van (Nrnelia in
Pompejus. Dit was inderdaad iets heerljks ; en ik kan mj nog
verbeelden haar in die rol te zien , en de volgende regels te hooren
Van Anna Maria De Bruin
uitspreken :
Zie , Caesar ! mij geboeid , u en mijn' ramp trotseren.
Gij kunt mij kluistfren , maar niet tot Slavin verneêren,
Vertrouw niet dat mij 't 1ot zoo fel kan neder slaan ,
Dat ik u hulde doe , of eerbied toe zal staan.
Hoe zwaar ten doel gesteld van doodelijke rouwe ,
'k Blijve echter Crassus en Pompejus W eduwvrouwe,
Een telg van Scipio, een Romeinin , wiens moed
Dit alles overtreft, dit all' te niete doet.''
lvaak , Caesar ! waak ; 't is tijd :
Men stemt , men zweert uw' val: 't verraad doemt u te sneven.'*
En verder:
1) Zie de werken opgenoemd bij Corver, Teoneel-Aantekeningen, b1. 65.
76
Nog:
PUNT S TALENT.
Ik wi1 rechtvaardig u naar 't helden leven staan.
Pompejus heeft nog zoons : die moeten u verslaan ;
Die moeten aan het hoofd van hunne krijgsslagsörden ,
In 't aanzien van uîv heir , door mij gemoedigd worden-*f
Gelijk ook :
Neen ; nog niet naar Rome , !, ô Caesar ! neen-''
Z
En in dit laatste t waar zj met de Ljkbusch van Pompejus verschjnt
, was zj uitmuntend . . .
(En niemand zou) Punt , in dat zelfde stuk spelende ) zjnen
welverdienden 1of hebben kunnen onthouden. Zjne opkomst in het
charakter van Caesar was groots , recht groots. A1s Brinkman ,
die de ro1 van Ptolemeus speelde , t0t hem zeide :
11Mijn Heer , beklim den throon ; aanvaard mijn z-ijksgebied !''
was het spel en oogenblikkeljk veranderen der wezenstrekken , en
het gantsche gelaat van Punt , eer hj hem antwoordde , en op
zjn zeggen dadeljk dus toesprak :
11W at snoode vleijerij ! hoe ! kent gij Caesar niet.?f'
verwonderlijk ; wanneer verder Septimius ,
aanbieden , tot hem zeide :
,, 'MiJ- n T'Teer ,. . . .''
en hij antwoordde :
hem Cornelia komende
11Ontrouwe l wi1 uw' Meester gaan berichten
Datjnooit verrader mij kon met zijn dienst verplichten.
Vertrek , ontiart Romein ! keel' tot uw slavernij ;
Ga dien eenf Vorst, daar ge eerst Pompejus diende , en mij ,''
sprak hj dit met zulk eene ferheid en op zulk eenen heldhaftigen
toon uit , dat ik het nimmer schooner gezien heb , en het na zjnen
tjd , ook nimmer wederom zoo gespeeld is. De verachting dien hj
op de woorden : Ga ? dien een 'Kprdf , liet vallen ) en daarop zich
verheFende, daar ge
met een oogenblik
volgbaar. De wjze , op welke hj deze regelen uitsprak , maakte
eerst ppzzlw6qj'lf.s diende , en op een laager toon
tusschenpoozing en z?z# , uitsprak t was onnaPUNt
T 'S TALENT. 77
den Speler , die Septimius vertoonde , zoo van zjn stuk , dat hj
bedremmeld van het Toneel ging.''
En elders (bl. 26) : sHier valt mj j wj1 wj op het articul van
schieljke gelaatsverandering zjn , een geval in 't geheugen , dat
ik , in den jaare 1742. of 1743. , heb bjgewoond. Men vertoonde
M ithridates ; Punt vervulde deeze rol , Duim die van Xiphares , en
Brinkman die van Pharnace8 , welke laatstgenoemde ro1 ik nimmer
door iemand ter waereld zoo goed , a1s door laatstgemelden Acteur
heb zien uitvoeren ; Anna Maria de Bruin speelde Monima bj uitstek
; Appel . . . . . vervulde de rol van Arbates , en speelde dien
avond meesterljk. Als men nu in het stuk zoo verre gevorderd
was , dat M onima tot Mithridates zegt rseigneur , vous changez
de visage'', door Arends in onze Nederduitsehe Moederspraake
onvergeeijk aldus overgezet:
11Mijn Heer, gij schijnt ontsteld ; wat doet u dus verandfren ?''
veranderde het gelaat van Punt zo snel, even a1s van iemand ,
die , in weerwil van zich zelven door zjn gelaat verraden wordt ;
en op het zelfde oogenblik herstelde hj zich zoo spoedig , dat hj
een bedaard gelaat vertoonde , toen hj antwoordde : rGeenzins
Mevrouw : 't is wel enz.b', dat het te verwonderen was. Men was
ter dier tjd zo gereed niet als tegenwoordig , om een Acteur met
handgeklap te vereeren , maar ik hoorde rondsom mj zeggen :
XKjk Punt ! kjk Punt ! dat 's wonderbaarljk ! zie hem zjn gezigt
veranderen !'' Hj deedt dit , zonder met het ljf of de handen
eenige beweeging te maaken , of eenigzins van stand te veranderen ,
enkel met zjn aangezigi. Ik heb het nooit weêr zien doen.''
En eindeljk (bl. 157 , noot) : rzie hier noch iets . . . . 't welk
ik van hem gezien heb in Sesostriu , daar hj in het eerste Bedrjf ,
van het tweede Tooneel , beschouwende de plaats daar zjn Vader
en gantsch Geslagt vermoord is , zegt :
En gij , helaas ! wsens rookend bloed
Zich aan mijn' oogen hier vertoont aan alle kanten ,
O waarde Schimmen van mijn' ed'le Bloedverwanten !
Gij spookt , en schreeuwt noch uit het naarste van uw graf ,
En eischt de wraak van mijn' getergde handen af.''
Dit sprak hj op zulk een toon , dien hj mei een gezieht en
houding paarde , a1s of de schimmen voor hem alleen zichtbaar ,
78
en voor de Aanschouwers onzichtbaar rondsom
aanhitsten en hj tegen hen sprak : dit is ,
Ware spelen-''
DZjne uitvoering was zoo doordringende ,'' zegt Stjl met nadruk
(b1. 26) , rdat zj dikwjls op de aanschouwers een al te diepen
indruk maakte.'' Men za1 dan ook wel willen gelooven , dat als
er soms een stuk was , zooals b-v. Don Zzfï.s de F'crgc,g , waartegen
de spelers waren ingenomen , en dat sommige dichters wel
gaarne van het tooneel wilden gebannen hebben , mpunt het zelve
door zjn talent : in hunnen wederwil deedt uitmunten , en voor
de aanschouweren behaagljk maakte'' (Corver , bl. 15). Zoo zegt
ook Le Francq van Berkhey in zjn Hekeldicht tegen Nomsz 1) :
hem stonden, hem
mjns oordeels , het
Uwe onvolmaaktheid zelfs volmaakt de kunst van Punt.'f
PUNT S TALENT.
Achilles , in Huydecoper's treurspel ,
muntte hj uit. Hj speelde die zoo , dat hj , naar de uitdrukking
van Stjl, in het oog van kenners , pniet meer Punt, maar de
goddeljke Achilles zelf '' was. Bj de treFendste plaatsen voelde
ieder toeschouwer geheel met den held mee, en Punt oogstte
Xalgemeen handgeklap'' in , en het algemeen geroep : pde donder!
dat is speelen ! dat is schoon ! dat is fraai ! dat is het regte''
(Corver , b1. 59).
Ofschoon wj gaarne izan het onbetwistbare talent van Punt 11
rechtmatige hulde brenjen , bljft er toch we1 reden tot verwondering
over den ovjlrweldigenden indruk , dien hj teweeg I bracht. Niet zoozeer orjzdat hj de mcaprice ,,had om b.v. de
Romeinen met handschoehen en linnen aan te
Yooral in de ro1 van
spelen ') (Corver ,
bl. 115) , of in de ro1 van den Leidschen Burgemeester Van der
W erf met rmantel, carrépruik en bef'' op te treden (aldaar, bl.
60) ; maar vooral moet de gemaakte indruk hem vreemd voorkomen
, die zich herinnert , op hoe overdreven wjze toen gedeclameerd
werd , geheel in strjd met de meer nataurljke voordracht t
die thans geëischt wordt op straFe van smakeloos of belacheljk
1) Gedichten (1 776) , b1. 120.
S) Tot het kostuum van Achilles behoorde o. a. jqeen staartpruik , lobben
en witte zijden kousen-'' P. Haverkorn van Rijsewijk , De Oude Rotterdamsche
K houwburq , b1. 66.
DECLAMATIE.
te schjnen. De toon was miet in overeenstemming met den toestand
of het karakter der personen , men scheen er alleen op uit
om verzen te declameeren '). Vooreerst moest men , zooals Porver
getuigt (b1. 76) , rten dien tjde altjd iets gemaakts bezitten , en
dat noemde men Romeinsch.'' De declamatie was dan ook t naar
Stjl's verzekering (bl. 76) , slepend a1s peene soort van muzjk ;''
en Punt droeg de verzen voor op reen vierde van den zang, nu
eens meer dan minder.'' Voorts eischte men daarbj reen verheven
trant , die , geljk Antonides zich uitdrukt , lang daarna nog davert
in onze ooren , en die niets gemeen heeft met dat ongelukkige
gerabbel , hetwelk sommigen tegenwoordig den nieuwen smaak
noemen.'' Hj bedoelt daarmee de meer natuurljke voordracht t die
Corver weer in
dien hj in bescherming neemt , aldus (bl. 64) : pRemeenljk verheft
de dichter zich wat boven den natuurljken spreektrant , somtjds
zwang wist te brengen. Stjl verdedigt den trant,
vrj verre ; zoo doet ook de tooneelspeler . . Zulk eene afwijking
is noodzakeljk om aan den toestel der diehtsieraden en aan de
Van een tooneel te voldoen. pracht aanzienljk Men verbeelde zich
den Atlas van het Stadhuis :
aanwjzingen uitgedrukt
eene smalle laan ? En zoa
zJi- verre !''
Die stelling is in het algemeen waar ; doch dat wettigt de overdrij
ving niet , die regel werd , en evenwel ieders bewondering
opwekte. Men galmde bovendien zoo , dat de zaal er letterljk van
daverde. rW jl de Schouwburg zeer nadeelig voor de stem gebouwd
was'' (Oorver , bl. 45) , moest men , om verstaan te worden , psterk
articuleeren ,'' of liever schreeuwen. En dat werd dan ook meer
en meer gedaan. Yan EFen beklaagt zich in het 28e vertoog van
den Spectator al over dat
en Corver vermeldt (bl.
5onmanierljk geschreeuw der acteurs ;''
68) het pbulken en verzen brommen y
moeten zjne spieren niet met sterker
worden , dan die van een tuinbeeld in
hj daarom onnatuurljk sehjnen ? Dat
79
19
de
Haverkorn van Rijsewijk haalt in zijn Oude Rott. dcAouzpùurp , bl. 40 ,
volgende plaats aan uit R. Prölls' Geschichte des neueren Drama's, waar
hij zegt , dat in Frankrijk in de tragedie T,man tkst alle aufmerksamkeit auf
die stilisirte Declamation legte , die nicht aus der Natur des Gegenstandes
und der Charactere , sondern aus einem falschen Begrife der W ohlsthndigkeit
und Klapgschönheit entwickelt war und sich a1s een Mittelding von Gesang
und Rede darstellte-ff
80 DECLAMATIE.
dat thans voor reciteeren doorgaat'' l). Dat noemde men sden
Hollandschen Heldentoon'' (Corver , b1. 159) !
Ook Punt liet zich daartoe verleiden, misschien we1 omdat zjn
orgaan van nature zwak was , en , zooals Duim zei , siets vrouwaehtigs
had'' (Corver , b1. 45). Reeds op het eind van zjne eerste
periode geschiedde dat. In een vlugschrift van 1745 heet het o.a. ') :
Want ziet Timantes gd.i. Puntj schreeuwt 1, zoo luid ,
Dat men ZO Waar gevaar ZOu loopen,
Om ft met een doof heid te bekoopen,
Wanneer dat hij zijn liefde uit-''
Dat schreeuwen schjnt een inkruipsel van later tjd geweest te
zjn : zoo althans beweert Corver (bl. 157). En hj vertelt , ten
bewjze daarvan (bl. 68) , hoe eene vrouw , omstreeks 1660 geboren
,
ouden
jeugd placht te geschieden : ren dan reciteerde ze maar vrj goed
ook : 't was geen bulken noch verzen brommen , dat thans voor
en die raltjd veel den Schouwburg bezogt'' had , op haar
dag sommige treurrollen declameerde , zooals dat in hare
reciteeren doorgaat , neen het was spreeken op maat en rjmirant ;
en wanneer ze uit Joseph , of eenig ander stuk van Vondel , of
uit Genoveva reciteerde , wisi zj we1 natuurljk te beduiden , op
welke wjze Hermanus Koning en Van Malsem dat uitgesprooken
hadden , met gebaarden en al, en , naar mj haar beduidenis en
geluid nog voorstaat , zjn die voornoemde Lieden zeer goede
Acteurs geweest-'' En evenzoo had hj rde oude JuFrouw Niewellon
te Leiden ,'' reen Actrice van den ouden tjd ,'' de rol van Kas-
.stzstsrc in Agamemnon hooren opzeggen in de manier , die men
Xnieuw gelieft te noemen ,'' en rzoo goed'' had hj het rin lange
jaren op ons Tooneel niet gehoort'' (b1. 158). Het declameeren
was dus eenmaal niets anders dan rspreeken op maat en rjmtranty''
en Punt zou rin zijn eersten tijd (d. i. vpör 1755) in die
Spotvogels drukten zich aldus uit (Corver, bl. l l8) : ryMen vertoond . . . .
Treurspelen, daar men het verhevene in brengen wil , met zo almachtig te
schreeuwen , datmen de Regenten bewegen moet, hunne Tooneellisten meerendeels
van Breukbanden te voorzien , wi1 men zorg voor hunne behoudenis
dragen , en dat ons a1s het vijlen van een zaag in de ooren klinkt.'' Verg.
ook P. Haverkorn van Rijsewijk , De 0ud6 Rott. Scbouwburg , bl. 39.
Q) Zie t. 1. a. pl. , b1. 40.
1)
DECLAMATIE. 81
manier gespeeld'' hebben (verg. b1. 203) : eerst later skon men zjn
spelen eer zingen als spreken noemen.'' Het is niet waarschjnljk ,
dat Corver's geheugen hem hier geheel bedroog ; daartegen pleit
de volgende anecdote. Toen hj op zjn achttiende jaar , dus in
1745, dat is lang voor Punt's tweede tooneelperiode , den
uit Yondel's Palamedes voor hem declameerde , had Punt
voordracht zoo gebrekkig gevonden , dat hj hem toeriep :
JJ 'lz
ziJ'ne
XSchei
er maar uit , want het deugd niet met al'' (b1. 50). pEenigen tjd
daarna ,'' zoo verhaalt hj verder (b1. 202) , rvond ik op een van
onze werktafels (in Punt's teekenatelierj , onder eenige boeken ,
die daar gemeenljk lagen , een J. 'p. Vondel's Palamedes ; ik naP
hem zonder erg in de hand , en de ro1 van Ajaz , in het vierde
bedrjf , opslaande , zag ik , met verwondering, , de gantsche ro1
met inkt aangehaald ; en het wit papier , buiten den druk , hier
en daar : met zeer kleine letters beschreven : ik las dezelve met
veel nieuwsgierigheid , en bevond , dat het eene volmaakte 1es was ,
van de wjze op welke men deze schoone verzen declameren
moest . . . . Deze 1es was van geen onkundige hand : en zeer duideljk
en klaar , doch echter zeer eenvoudig opgesteld. lk nam dit
boekje des avonds mede na mjn huis , en begon er zoo vljtig in
te studeren x dat ik het binnen weinige dagen volkomen meester
was q nog zoo vast in mjn harsenen geprent , dat ik het
nooit vergeten zal. Eenigen tjd hier na , een zeker Joodsch Heer ,
die bj ons het Teekenen leerde, mj op een middag verzoekende
dat ik iets voor hem reciteren zoude , en Punt dit toestaande ,
en het is
begon ik dezen Aiaz op te zeggen. Punt luisterde scherp , en
toen ik voleind had t zeide hj: dat is zoo goed als het gedaan kan
worden ; maar waar hebt gj dat van daan gehaald ? lk antwoorde
dat ik 'erop gestudeert en het dus gevonden V d ; maar verzweeg
hem dat ik met zjn kalf geploegd had ; doch in 't vervolg van
tjd heb ik het hem ontdekt. Deze 1es heeft mj een groote handleiding
gegeven. Hieruit kunt gj duideljk zien , dat Punt in dien
tjd , even in dezelfde manier waargin) ik spele t gespeeld heeft.
De gantsche muziek van het vers , die ik vast vertrouw van den
Heer de Roode's werk geweest te zjn , was als proza , en zo na
aan de natuur , en de denkenswjze van Yondel in deze r01 verknocht
t dat het niet anders wezen kan , of Yondel zou , zoo hj in
wezen was geweest, gezegd hebben : shet moet niet anders uitge-
JoxclkBLox'r , Ned. Letterk. k'n d6 twee laatste Eeuwen , 1, 4e druk. 6
82
drukt worden : zoo begeer ik
Ik heb mj verder op dat
onderwezen.''
Daar staat nu wel tegenover , dat een medewerker van Yan
EFen , die in het 14e nufnmer van zjn Spectator , den 3en Maart
1733 in het licht verschenen , verslag gaf van eene tooneelvoorstelling
, onlangs te Amsterdam
heid''verwjt en pdat hy op
8preeken ,'' maar van 't begin af aan niet deed dan oonophoudeljk
aan Punt gegeven, reeds sgemaakthet
tooneel niet scheen te kunnen
zingen of schreeuwen.'' Daarbj zou hj szoo kwistig in zyn' gesten''
geweest zjn , pdat zyne armen en handen a1s door yzerdraden
getrokken werden , zo nochtans , dat de linker den regter by
beurten aQoste , tot datze eindelyk beide in beweging geraakt ,
elkander hulp boden , om de natuur kragt en geweld aan te doeu
en d'eene souEet op de ander te geven.'' Daaronder speelt stelligveel
overdrjving. Punt moge toen op het tooneel harder en meer
gemaniëreerd gesproken hebben dan hj dit in de beperkte ruimte
van zjn atelier zou hebben goedgekeurd t dat is waarschjnljk.
Maar eerst later schjnt hj zich het sschreeuwen'' meer en meer
te hebben aangewend. Immers de zeer gunstig voor hem gestemde
schrjver van het Leydsclte xs'c/lp'lfvgù?zfrp-lrï6v-: over 1765 kan niet
ontkennen , dat hj phier en daar zjne stem wat overschreeuwd''
had , of dat hj pbj zjn afgaan van het tooneel somwjlen te veel
schreeuwde'' 1). Dat hj evenwel toen reeds onophoudel'jk zou
geschreeuwd hebben , is daarom te minder aan te nemen , omdat.
hetgeen van zjne gebaren wordt gezegd , onmogeljk waar kan
zjn. Had hj z66 gegesticuleerd als de berichtgever wil doen gelooven,
hj zou zeker door kenners niet z0o zjn toegejuicht geworden.
Alaar wj weten , .dat er eene sterke scabaal'' tegen hem bestond :
daarvan heeft zich de correspondent van den Spectator t0t tolk
gemaakt, zoowel als de schrjver van het hekeldicht , dat verspreid
werd , toen Brinkman eens de rol van Heroden gespeeld had , en
dat Oorver ons (b1. 39) heeft meegedeeld. Het luidde aldus :
het , en zoo heb ik het gemeend.''
voetspoor geoeFend , en ben daarin
JAN PUNT.
Herodes is nu weer gespeeld.
Heeft u dat schreeuwen niet verveeld?
Of keurt gij ook voor goede munt
1) Zie Joh. Hilman, 0ns Iooneel, b1. l 12 , l 13.
JAN PUNT. 83
Het btllderen van Monsieur Punt ?
Neen , Brinkman speelde deze ltol
W at meer bezadigd , minder dol ;
En ft geen het beste was van hem ,
Hij bleef steeds meester van zijn stem.
De Bak in oordeel veel verscheelt ,
W ie van deez' twee het beste speelt :
Zelfs Michel 1) sprak , en dat was veel ,
Een fraai Copij van 't orgineel.''
De Staanplaats vonniste op het lest :
Punt speelt zeer wel , maar Brinkman best-f'
De laatsie regel bewjst de overdrjving van de eerste.
Maar hoe dat ook zj , men vond dat bulderen over 't algemeen
zeer fraai , ook buiten het tooneel.
Halma , de bewonderaar van Lucas Rotgans , en uitgever zjner
gedichten , geeft ons een duideljk denkbeeld van die al te overdreven
voordracht van vaak bombastische
Voorbericht vöör vriends
verzen , als hj in het
dat deze menigwerf
zjne gedichten voor goede vrienden smetzooveel kracht van
zyne donderende stemme uitbromde , dat er d' aarde pronkvaten en
glazen van weerklonken , en de wanden en grondt zelfs , als op
nieuw , aan 't beeven scheenen te raaken , geljk (soms) de natuur
der zaake , zjns gedichts , en zjner doordringende uitspraake ,
wanneer hj ze op dien hoogsteigerende toon zette , medebragten.''
En hoe schoon dit geacht werd , bljkt uit eene andere plaats :
W anneer hy sommige zyner hoogdravende dichtstukken t in 't gezelschap
van vrienden uitbromde , geschiedde zulks met zoo eene
donderende en luidruchtige uitspraake , dat vloer en wanden
en het vertrek noch naderhant
Z iJ-ns Poëzy herinnert ,
scheenen te beeven, eenige uuren
lang g!!) met zyne schaterende uitgalminge , by 't ryzen zyner
stoFe (want bj het daalen wist hy wonder wel zyne stemme te
matigen) vervult scheen : waarom Zyn Edt. voor een der grootste
personaadjes op den Schouwburg , vooral in den heldentoon , en
van zyn eigen tooneelstukken (ware dat bedrjf voor hem niet te
onwaardig, en tot zyne verkleininge geweest) zoude gespeelt hebben.''
Hoe indrukwekkend men die rdonderende uitspraake'' rekende ,
1) Michiel de Roode , kundig liefhebber en vriend van Punt : hij was een
dier T,rrooneelrechters ,'' die zelden deze voorstelling oversloeg.
BULDERENDE DECLAMATIE.
ziet men daaruit , dat Hoogvliet in
(bl. 31) ook God laat spreken :
zjn Abraham de Aartsvader
Met een verheve stem , bezielt ,! van hemelval ,
svaar door de dorpels en dq hemelposten beven.''
Dat bulderend declameeren bleef lang in zwang. Bilderdjk was
er een meester in , en men zal dat begrjpen , als men hoort , hoe
hj in het zjn vader prjst. In zjne Eigen l:p6Al.s#:.:c/lf6#:01ï,: ( Vad.
Gesch. , XI D. , bl. 173) verhaalt hj het volgende :
XOnder de begaafdheden , waar men vroeger wel den meesten
prjs op stelde , was het declameeren van verzen. Geen gezelschap
van eenige statigheid of van eenige vroljkheid t of jonge meisjes
moesten er zingen , en jonge Heeren een rol uit een Treurspel, of
we1 eenig ander vers reoiteeren. Hier in muntte mjn vader uit.
Zjn stem was sterk en buigzaam , en hj had haar op 't voorbeeld
van Duim , die in zjnen besten tjd daarin den meesten roem had ,
leeren leiden. Zonder eenig het minste gevoel of (geljk men het
noemt) gehoor voor Muziek , was hj echter volstrekt meester van
zjn toon , en ik heb in mjn kindschheid hem meer dan eens
porceleinen kommen op een ouderwetschen sehoorsteen , onder
welke hj zat te reeiteeren , te barsten zien leezen. Voor mj , ik
heb Duim in zjn kracht niet gekend , kan hem dus in geen vergeljking
brengen , maar Punt en zekere Adriaanse . . . . overtrofen
mjn' vader in het krachtig en tevens aangenaam reciteeren , doch
geene personen dan die twee kwamen bj hem in aanmerking.''
Hoe algemeen die gemaakte manier schoon gevonden werd ,
uit het 28e nummer van Van Efen's Spectato'- : ,W i1 een
Zyn
bljkt
Vader kind pryzen , de .jpzlg: , zegt hy , leest c,î.: een 'ptlprl:z:r ,
'tgeen beteekent , dat hy zingt , in plaats van te spreken , en zo
a1s het geval het goed vind zyne tonen verheft en vernedert ,
zonder dat aan de natuur of reden de minste invloed op die
belagchelyke deun gegund wordt.'' In hetzelfde vertoog heet het
verder , dat zoo men meer op een natuurljken toon bj 't lezen
lette , pmen zoude op ons Tooneel zulke onverwagte uitvallen , die
kant noch wal raken , zo dikwils niet hooren 4 onze Tooneelspeelers
van beide de sexen zouden zich waehten voor een onmanierljk
geschreeuw , 'twelk in de eerste Bedryven , daar in 't gemeen de
hevige hartstochten noch geen plaats hebben , reeds begint ; waar
TOONEELKUNSTENARESSEN.
door de stem heesch en schor geworden , 'wanneer 't 'er op aan
komt , versche en onaangename pogingen doet , om de vinnigste
gemoeds beweginge te beantwoorden. Men moet zich doen verstaan ,
dat is waar , maar dat geschied beter met duidelyk te spreken ,
dan met gillen en bulderen , en men tracht luiden van aanzien ,
die doorgaans niet schreeuwen , af te beelden , en geen kruyers
en appelwyven.'' Dat schreef hj den 28en Januari 1732 : en men
ziet daaruit, dat de verstandige lui in dat opzicht naar verandering
haakten. Vooral beschaafde vrouwen. Freule De Lannoy keurt in
haar Gastmaal (DïcAf- Werken , bl. 76) rde ysseljke galm'' van
een declameerend poëet af , en Betje W olF schreef in de voorrede
van hara Economhche .fvï:#.#,9 (1 D. , bl. XXIII) : rDe meeste
menschen lezen zo dat men zich moet slegt , bedroeven als men
dat hoort. Lieden , vooral de
lezen ons hunne Vaerzen zoo
zynen ergsten
Maar die
vyand waarlyk
enkele protesten mochten niet veel baten , en het
duurde nog jaren , eer men van dat gebulder verlost werd en tot
rnatuur en waarheid'' terugkeerde. In de dagen t waarvan wj hier
spreken , was het eene gezochte eigensehap , op het tooneel niet
slechts in de mannen , maar ook in vrouwen gewaardeerd , ja ,
hemelhoog geprezen ; en dat niet bj uitzondering , maar a1s regel.
In het tweede kwart der achttiende eeuw mocht de Schouwburg
op verscheiden zeer goede tooneelspeelsters bogen. W j noemen
slechts Adriana Van Schajen , geb. Maas 1) , Anna Maria De Bruin,
die in 1734 Punt's eerste vrouw werd ; voorts de dames Bor , Yan
Til , Jufvr. Jordaan geb. Van Tongeren , Cath. Elisab. Fokke
(Punt's derde vrouw) , door Stjl ponvolprezen'' genoemd , welk
poëten , die wel: die schoon schrjven ,
armhartig voor , dat een' mensch het
niet zoude wenschen.''
85
! h
J Zij was s,de dochter van een Biertapper , en in hare jonge jaren een
naaister , die bij de luiden . . . . haar brood won'' rcorver , bl. 102). llln die
kwaliteit kwam zij bij Jufrouw van Tongeren . . , . Deze Actrice liet zig door
haar dikwils hare Rollen overhooren , en vond zoo veel naturel en talent in
haar ,
'er veel genegenheid voor betoonde , liet zich niet lang noodigen-''
had buitengemeen veel met haar op. Hij noemt haar, b1. 4 , syde beste actrice ,
die het Amsterdamsche Tooneel by heugenis gehad heeft,'' s,de Hollandsche
Clairon'' (bl. 6) , j,de lkoningin van alle actrices'' (b1. 101). Verg. Joh. Hilman ,
Ons Tooneel , bl. 129 , 130.
datzij haar voorsloeg om het Tooneel te betreden. Adriana Maas , die
Corver
86 ONNATUURLIJKE VOORDRACHT.
oordeel volgens Oorver (bl. 92) echter pte vleyend'' was ; en vooral
Jufrouw Ghyben (f 1759) 1). Onder hare voortreFeljkheden rekent
Stjl (b1. 95) , nevens hare Juno-gestalte , Corver zegt : rhaar
postuur was vrj kloek'' (b1. 93) - ook oeenen schellen toon , die
met overredende kracht door hart en nieren drong , en de uitvoerigste
werkzaamheid van gebaren , met bekoorljker handen bestierd ,
dan immer door Yan Djk geschilderd zjn.'' En pwanneer zj
eenmaal uitborst , om , bj voorbeeld als Octavia of Oamilla , Rome
in brand te vloeken , dan rolde er eene algemeene siddering door
den ganschen Schouwburg.'' De rol van Roxane scheen voor haar
geschapen ; sen geen wonder , dewjl geen speler noch speelster
ooit zooveel gemeenschap had met den heldentoon van Antonides ,
die hier gedurig onder dondert.''
En ioch werd het publiek door dergeljke voordracht in verrukking
gebracht. Een enkel bewjs nog slechts. Toen de dochter
der laatstbesproken kunstenares , Jufrouw Bouhon , in de school
der moeder gevormd , en in 1752 aan het tooneel gekomen , in de
rol van Hermione in de Andromaehe de woorden uitsprak :
Ach ! moest ge luistren naar een minnares 1, vol woede !''
riep reen gemeen man van de staanplaats : Dat kan geen sterveling
op den aardbodem u nazeggen.''
W at hare manier van zeggen was , leeren ons de Amsterdamsche
verslaggevers van 1762. rZj teemde te veel in de teerhartige
rollen q de woorden sprak zj te onnatuurljk , te zingende uit. In
J'ulius Ceqstzr heeft zj de rol van Octavia behoorljk gespeeld ,
behalve het gewone galmen harer stem. Door haar tragischen
toon verwierf zj in De Deugdzame Hoveling veel toejuiching.
Zarucma had zj verrukkeljk gespeeld ? doch zj
ttturl'jk in hare stem geweest , en had de stem geweld aangedaan
met klagend uitgalmen'' :).
was al te onna-
Men begrjpt licht , dat die
declameeren in de gedichten
plechtige , statige manier van
jdelen woordenpraal , bombast en
1) Zie over haar F. Van der Goes , De familie Bouhon , (Sef Tooneel 1,
bl. 27 1 vlg.).
S) Joh. Hilman , Ons Tooneel , bl. l 12. Men vergelijke over haar het hiervoor
genoemde opstel van F. Van der Goes.
MARTEN CORVER.
sesqltkàedalia verba niet weinig in de hand werkte 1) ; terwjl bj
de aanwezigheid van zooveel , zj het ook verkeerd begrepen , talent
van uitvoering , de aandacht doorgaans van den gebrekkigen
inhoud der tragedie afgetrokken , en geheel op den tooneelspeler
overgebrachi werd.
Ik laat daar ,
nadeel voor kunst en
wezenljk
kunstwaardeering was , om er op te wjzen ,
dat mei het verval der tooneelspeelkunst , met het uiteenspatten
van den Amsterdamschen troep, waarbj o0k zjne kunstoverlevering
verloren ging , de aantrekkeljkheid van het hooge treurspel verdat
het eene zoowel als het andere een
dwjnen , en dus o0k deze twjg der poëzie verdorren moest.
87
Een onverhoopt geval bracht dit grootendeels te weeg : de brand
nameljk , die in 1772 den Schouwburg verwoestte. De kunstenaars
verspreidden zich : gedeelteljk trokken zj naar Rotterdam , waar
Punt t geljlt wj zagen , zich weldra genoopt vond de tooneelspelersloopbaan
vaarwel te zeggen.
Toen weinige jaren later de prachtige nieuwe Amsterdamsche
Schouwburg gereed stond , pwas het getj verloopen om naar goede
spelers om te zien'' : men nam wat men krjgen kon , en het
tooneel verviel deerljk.
Inmiddels had zich in Den Haag een nieuw tooneelgezelschap
gevormd , waarvan Alarten Corver de ziel was. Deze voortrefeljke
acteur 2) en tooneel-hervormer werd in 1727 te Amsterdam t in het
huis van den tooneelspeler .Enoch Krook . uit eenvoudige ouders
geboren. Hj heeft zich eerst op de teeken- en graveerkunst toegelegd
, en volgde daarin van 1742 tot 1748 de lessen van Punt.
Dat hj zich te dier tjde reeds ernstig met tooneelstudiën bezig
hield , hebben wj straks gezien (boven bl. 81) ; en hj vertelt zelf ,
1) Corver wees er op , dat het verval der tooneelpoëzie l,al over jaren een
aanvang genomen'' had , namelijk tijdens het ontstaan van het kunstgenootschap
Nil Volentibus. Sedert :,is het by trappen vermindert ; en thans (1782)
is het zoo ver, dat men versen , zonder gedachten kan maken. 't Tooneel
poëtiseeren wordt thans een gekkespel, en zulks is dat groote legioen zooge-
'noemde dichters , maar geensints de Tooneelspeelers te wyten'f (zooals Stijl
beweerd had). Men vergelijke ook bl. l l7.
2) Zie over hem P. Haverkorn van Rijsewijk , De Oude Rotterd. Scioukrbur
.q , b1. 9 1 vlgg.
88 MARTEN CORVER.
(b1. 51) , dat hj in die zes jaar seen getal van bj de honderd
rollen , alle van het eerste emplooi , Helden uit den stoet van
Melpomene . .
geen hem later ,
zich nam , zeer te stade is gekomen. Hj
dikwerf hooren declameeren ; en schoon het naar de letter waarheid
was , dat hj diens sleerling in het tooneelspelen nooit geweest''
was , zooals hj zegt (b1. 50) , had deze toch zeker wel invloed op
hem geoefend 1). Overigens speelde hj ook op lief hebberj-tooneelen ,
ongevoelig zo vast van buiten
toen hj dat pemplooi'' aan
geleerd'' had ; hetden
Schouwburg op
had zeker Punt ook
Punt hetgeen hem sterk afried.
Corver had tot leermeester gehad , rden advocaat Jan Seba Marcus.''
Die man , saan wien (hj) de gronden (zljner kunst te danken
(had) , die onder den Professor Vrjhof (die een groot Tooneelkundige
was) gestudeerd had die mj (zegt hjà en andere
Liefhebbers onderweezen heeft , die over mj vjf jaaren lang een
streng regter is geweest . . was extra streng in zjn onderwjs ,
gantsch niet toegevend , en onpartjdig in zjn oordeel'' (bl. 41).
Dit had hem zeker op den goeden weg gebracht met betrekking
tot de opvatting der karakters. Hoe ernstig hj dit behartigde ,
bljkt daaruit , dat hj vooral trachtte door te dringen in den geest
der rollen , die hj te vertolken had. Daar de Hollandsche vertalingen
dikwerf erbarmeljk slecht waren (zie boven , bl. 78) nam
hj zjne toevlucht tot het oorspronkeljke. rW anneer ik studeer
(zegt hj , bl. 204) , bestudeer ik altjd mjn origineel ; en een uit
het Fransch vertaald stuk , van wie het ook zj , confronteer ik
altjd , zoo ver ik de taal versta , tegens zjn origineel ; niet in de
verzen , maar in de gedachten : ik zoek in mjn Moedertaal , de
gedachten van Corneille , Racine , Voltaire , of wie het weezen mag ,
mjnen aanschouwer , zoo veel mj moogljk is , voor te dragen ; en
schik mjne declamatie na 't caracter dat ik verbeelden moet , en
verder na de scheiteek-ens mj voorgeschreven , en ik ben van
gevoelen dat deze mjne studie op goede gronden steunt.''
Zoo voorbereid kwam hj in 1749 aan het tooneel , waarheen
zjn renthusiasmus'' hem gedreven had. Hj was eigenljk al in
1747 aangenomen ; maar toen in dat jaar de Schouwburg wegens
de tjdsomstandigheden gesloten werd , en tot den 28en Juli 1749
1
,
' Verg. ook Joh. Hilman , Ons Tooneel, bl. 141.
MARTEN CORVER. 89
gesloten bleef j was hj naar huis gezonden pmet toezegging (dus
verhaalt hj , b1. 48) dat , als de Schouwburg weder geopend wierdt,
en ik mjnen dienst wilde presenteeren , men mj weder aan zoude
neemen.'' Toen hj zjn wedervaren aan Punt mededeelde : wiens
discipel'' hj toen nog was , en die al sedert X eenige jaren het
tooneel verlaten had , hield deze hem voor , pdat ik nog terug
moest treeden , en het Tooneel verlaaten ; dat het , in ons land ,
eene laage broodwinning was , mj teFens de gantsche directie van
den Schouwburg voorhoudende , waarin hj de Regenten niet spaarde;
maar schoon ik alles , wat hj zeide ) ja noch veel meer , naderhand
ondervonden heb , kon ik toen ter tjd op
Ik bleef volstandig met dat Enthusiasmus
in het jaar
de rollen
mjn gemoed niets winnen.
ingenoomen , en heb mj
1749 weder aan laten neemen.'' Men wilde hem terstond
van Eneas in Eneas en Tzfowv,s , Xlàhares in Mithridates
Wqgdwpr in Astrate laten spelen ; maar op raad van zjn meester
verschoonde hj zich daarvan , tot dat hj sbeter geformeerd'' zou
wezen. Juba in Cato was rde eerste ro1 van aanzien ,'' die hj , op
aanraden van Duim en J. De Marre , schoon pmet zeer veel
schroom ,'' den 13en December 1749 op zich nam.
Een paar jaren later keerde ook Punt tot den Schouwburg
terug , en Corver stelde zich daarvan veel goeds voor ten bate
zjner eigen vorming (b1. 58) ; maar hj had buiten den waard ,
of liever buiten Punt's najver en njd gerekend. Iets later (bl. 123)
vertclt hj : r1k partageerde met Punt in de Jeunes Premiers , en
uit deze partage ontstond onze oneenigheid'' 1).
Die oneenigheid met hare onaangename gevolgen was oorzaak y
dat Corver besloot den Amsterdamschen Schouwburg vaarwel te
zeggen. Daar kwam nog iets anders bj. Van 1760 af deelde het
Hollandsche tooneel al minder in de gunst zoowel van de Regenten
19 Hij speelde o-a. bbcyrus, Er/prins , Servilius in
Manlius Capitolinus , Orestes in Agamemnon , Pyrrhus in Philoctetes , Gysbrecht
van Amstel, Sifsmundas , Lynceus ixf Ilypermnestra , Farnabasesn' (bl. 1 55).
Punt zegt llij was altoos nijdig , als ik een rol van het eerste emplooi
gpeelde ,
ro1 mij was opgedragen en die hij in vroeger jaren gespeeld had , een cabaal
en bovendien Jaag genoeg, om , toen men de Cyrus vertoonde , welke
van jongens te formeren , die mij in het eerste en tweede bedrijf uitEoten ;
doch in het derde dwong ik hen tot zwijgen , en het geschiedde dien avond
Abenzaid , de 02*: , Karel
niet weder-''
FRANSCHE EN ITALIAANSCHE OPERA.
als van het publiek. Het Hollandsch begon a1s minder fatsoenljk
beschouwd te worden , en vreemde tooneelisten , vooral de Fransche
Opera werden begunstigd en deden veel nadeel aan het nationaal
iooneel. En zoo is het , helaas ! althans in de Residentie , maar al
te lang gebleven.
In . Den Haag
van eene Fransche Opera 1). Al vroeger hadden Santo Lapis en
Ferrazi het beproefd te Amsterdam eene Opera te vestigen , maar
zj hadden geen verstand van de zaak , en hunne onderneming
gewag gemaakt
verliep. In 1760 bevond zich daar ter stede de uitstekende comische
zanger D'Amicis , met zjne dochter en een derde , Singoni genaamd
: in Augustus traden zj in den Schouwburg op ; en daar
zj nuitstekend
maar zelfs het
zj pniet alleen de Grooten ,
gemeene volk , dat hunne taal niet verstond , maar
uit hunne gebaarden en houding hen volmaakt kon verstaan , naar
den Schouwburg'' (Corver , bl. 82). Maar drie personen was niet
genoeg : men noodigde D'Amieis , die zeer gezien was en wiens
#oed waren'' trokken
wordt al in de zeventiende eeuw
1) Men vergelijke vooral het belangrijke opstel van dr. H. C. Rogge , De
opera te Amsterdam Loud-oesederland V, bl. l 77- 201 , 241-263) , waaraan wij
het volgende ontleenen. In 1686 werden te Btliksloot zangspelen gegeven , in
1688 speelden in Den Haag en Amsterdam eene r,compagnie operaisten.''
Ook Duitsche gezelschappen, o.a. dat van Abt vertoefden enkele weken , vooral
tijdens de kermis , in Amsterdam of buiten den kermistijd in de nabijheid der
stad. In 1752 vestigden Fransehen een eigen tooneel te Amsterdam , dat meer
dan eens verplaatst werd. Hlln repertoire van kleine operafs is bewaard gebleven.
Vooral 't gezelschap onder directie van Dallainville en Brochard , dat
driemaal in de week speelde , en ook Italiaansche opera's gaf , vond veel
bijval. Liefhebberij-genootscllappen werden opgericht , die ook opera's gaven -
o-a. in 1 :50 een van Portugeesche Joden , die Spaansche tooneelstukken en
operaes-bouflk vertoonden. In l 787 werd een grlloogduitsche tooneel-societeit''
opgericht, die in l 79l in de Amstelstraat een Hoogduitschen Schouwburg
opende , waarin tooneelspelen en opera's werden gegeven en die onder velerlei
lotswisseling tot 1852 bleef bestaan. Een Joodsch Hoogduitsch tooneelgezelschap
, dat ook opera-voorstellingen gaf- , werd in l 784 opgericht, en in 18 15
ontbonden. Het had geen eigen schouwbtzrg , maar wel eene tooneelschool,
die onder leiding van Dessauer tot 1838 bleef bestaan en ook geregeld voorstellingen
van tooneelstukken en opera's gaf.
In l 788 werd op de Erwtenmarkt het Theâtre français geopend , de daar
gespeelde operafs stonden bij die der Duitschers achter. Hierover en over de
Italiaansche opera-gezelsehappen leze men verder het opstel van Rogge.
AIARTEN CORVER.
talent alom gewaardeerd werd , uit , om een volledigen troep te
vormen. Hj voldeed daàraan , rdeedt volk overkomen , onder
anderen eenen schoonen Zanger , den Heer Magalli . . . . en formeerden
eene zeer goede Opera.'' Zj gaven nu alle Dinsdagen
eene voorstelling smet veel toeloop'' : in die mate , dat het afbreuk
deed aan het Hollandsch tooneel , rwant 's Maandags was 'er
gemeenljk geen volk , en de afkeer der Lieden van de B0n Tpp,
voor het nationaal Schouwtooneel werdt 'er niet door verminderd''
(Corver , bl. 85). Ofschoon die troep reeds het volgende jaar te
niet ging 1) , schjnt er toch al spoedig een nieuw operagezelschap
gekomen te zjn , en het bleef mode voor wie als fatsoenljk wilde
aangemerkt worden zich voor die voorstellingen te interesseeren en
het Hollandsch tooneel aan de pBurgerluidjens'' over te laten ').
Onder die omstandigheden besloot Corver in 1763 , met zeven
zjner makkers , onder wie Bouhon en zjne vrouw , Amsterdam
te verlatqn , en een reizend gezelschap te vormen , dat sgantsch
Holland ,'' in de eerste plaats Rotterdam, Leiden en vooral Den
Haag bezocht. Reeds omstreeks 1660 was hier een vast gezelschap ,
dat in 't begin der achttiende eeuw ook elders , ja zelfs buiten
's lands voorstellingen gaf 5 maar het schjni omstreeks 1730 verloopen
te zjn 3). Sedert was er af en toe door een reizend gezel-
1) Zie over de oorzaak Corver Tooneel-Aantekenin.qen , bl. 83-84 , en Ferd.
'von Hellwald , Geschichte des Holl. Theaters , S. 126.
2) Uit bl. 263 van het 11I deel van Wolf en Deken's roman Cornelia
Gïltbc/tttf (1 792) zien wij , dat men toen rrmeest altoos operaes speeltde) ;'' en
dan heet het verder : rronze comedie was vöör dat men die speelde geheel in
verval, en een jong Heer die hier veel komt, en veel verstand in de wereld
heeft, zei ook altoos , dat de Hollandsche Comedie voor de Burgerluidjen:
was , maar , zo als ik zeg , sedert men er altoos opera's speelt, is zy zo vol ,
als onze Fransche kerk zelve.'' D. I , bl. 82 hadden zij al gezegd : s,lk hoor
dat het hier even vidicul is in de Hollandsche kerk als in de Hollandsche
Comedie te gaan.51
Van Efen
En als men er kwam , dan gedroeg men zich niet zeer
betamelijk. klaagde al Lspectator , no. 176) over het onbetamelijk
gesnap van het publiek in den schouwburg ; en uit Sara Burgerhart blijkt (1
D. , bl. l 87) , dat omstreeks 1780 j?lachen , praten , badineren , onder ft spelen
van de zielroerendste treurspelen , thans de ton is ; en dat menig Champignon
en Champignone de Fortune daarmede ontegenzeggelyk bewyzen , dat zy lieden
van rang zyn , en ten minsten reeds deeze zes laatste jaaren geweest zyn.''
3) Zie Mr. L. Ph. C. Van den Bergh , Haagsche Bjponderbeden, I , bl. 28.
MARTEN CORVER.
schap gespeeld. Zoodanigeoeondgaande troepen waren niet ongemeen,
hetzj men denke aan acteurs van den Amsterdamschen Schouwburg
, die zich in de vacantie-maanden vereenigden om de provinciën
te bezoeken ,
standplaats. Onder de laatsten komt in de eerste plaats voor dat
van J. B. Van Fornenburg , voorts dat van Jacob Van Rjndorp ,
waarbj onderscheiden goede tooneelspelers gevormd werden 1).
Eindeljk besloot Corver zich in Den Haag te vestigen pom er
des W inters vast door te spelen ;'' r't welk , zegt hj (bl. 153) , ik
of wel aan bljvende gezelschappen zonder vaste
ook van den jaare 1766 tot 1773 gedaan heb.'' Hj bouwde er
met geldeljke ondersteuning van twee Duitschers 2) een eigen
schouwburglocaal , dat hem minstens f 30000 kostte. In 1774 ontbond
zich zjn troep , en ging bj de heropening van den Schouwburg
rte Amsterdam spelen'' (b1. 164). Hjzelf schjnt zich toen in
Leiden gevestigd te hebben , waar hj driemaal 's weeks speelde ,
terwjl in Den Haag pde Duitschers (zljn Tooneel occupeerden''
(bl. 165). In dat jaar werd hj aangezocht om te Rotterdam
tweemaal per maand te spelen voor eene somma van 1400 guldens
(b1. 166) : hj deed dit , zooals wj reeds
groote toejuiching van het publiek. Eindeljk
van dien schouwburg opgedragen , dat hj den 14en October 1776
aanvaardde (b1. 169) , om het in 1779 weer op te geven. Na 31
zagen , (bl. 67) onder
werd hem het bestuur
Mei 1782 schjnt hj niet meer te zjn opgetreden. Hj vervulde
toen te Rotterdam de rol van Cato in Addison's treurspel van dien
naam 3). Hj bleef echter vol belangstelling voor het tooneel 4) en
92
1) Verg. Ferd. von Hellwald , t. a. pl. , bl. 73 en zijn opstel Nederlandsche
ttloneglqpe/ers in Duitschland (zVe#. Tooneel 1 , 25l vlg.). Vgl. ook het , bl. 239
vlg., daar meegedeelde. In Duitschland , tot in Iveenen toe , gaAeen onze landgenooten
voorstellingen. Ook in Stockholm en ltopenhagen speelden ze van
tijd tot tijd. In 1684 speelde in Altona , Kiel, Lubeck en Hamburg een H01-
landsch gezelschap. In laatstgenoemde stad was zelfs een Hollandsch tooneel ,
waar eerst Van Rijndorp , later Spatsier speelde. Van Rijndorp dichtte ook
een gelegenheidsstuk : !!De blijde
der Deenen'' welk stuk den 1 l
geboortedag van Frederik de Vierde , Koning
Oct. 1703 gespeeld werd.
2) De slAschbaas'' J. Brants en de l,Bontwerker'' G. C. Schmolk (zie bl. l 53).
3) P. Haverkorn van Eijsewijk , De Ottde Rotterd. Schouwburg , bl. 244.
#) Wij lezen t. 1. a. pl.: gr'ln 1793 liet Oorver , volgens een vel'haal in de Arke
Noacbs , zich naar den schouwburg dragen om Andries Snoek te zien spelen-''
CORAv ER lS HERVORMINGEN. 93
was nog eigenaar van den Haagschen schouwburg , die toen door
Xonze Nationale tooneelspelers'' (b1. 2) bespeeld werd.
Hj stierf den 9en Augustus 1794.
Corver is niet slechts een uitmuntend tooneelspeler geweest, maar
heeft zich ook a1s tooneel-hervormer zeer verdiensteljk gemaakt.
W at het laatste betreft , is het bekend , dat hj als directeur bj
zjn gezelschap de noodige zsubordonantie'' had ingevoerd , die in
Amsterdam ontbrak (bl. 169). rAlles vloog op commando.'' En
dat is voor de goede uitvoering van een stuk een hoofdvereischte.
W aar niet een aesthetisch gevormde en strenge tooneelmeester
(regisseur) de tucht handhaaft , eenheid van opvatting , licht en
bruin benevens perspectief in de vertooning van een drama brengt ,
kan die vertooning onmogeljk goed zjn. Eenzjdig inzicht , jdelheid
, onkunde en waanwjsheid van acteurs , die , ongedisciplineerd ,
er zich alleen om bekreunen in hunne eigen ro1 te schitteren , zonder
zich om samenwerking met hunne medespelers te bekommeren ,
bederven vaak alles en beletten , dat zelfs een goed stuk die uitwerking
heeft , die het zou kunnen hebben. Dat groote gebrek is
in onzen tjd de kanker , die het Nederlandsoh Tooneel belet zich
te ontwikkelen.
Voorts weten wj , dat hj eene hervorming bracht in de dwaze
plaatsing der personen op het tooneel 1) en de vaak smakelooze
en de ongeschiedkundige tooneelkleedj.
Maar wat wj vooral aan hem te danken hebben , was de wederinvoering
van eene minder onnatuurljke wjze
Wj wezen er op , hoe het te Amsterdam gebruik geworden was
om op het tooneel de verzen onnatuurljk zingend
Xuit te galmen.'' Corver daarentegen had al spoedig zich op eene
van declameeren.
en bulderend
1) In de ntlot op bl. l52 zegt hij : 9,De Tooneelrang
in mijn tijd , aldus : de Vorst moest altijd in het midden staan , even als een
Trekpot voor een schoorsteen , daar men de kopjes en schoteltjes ter wederzijde
plaatst. De Prinses moest altijd op de hoogerhand staan , de Vertrouwde
aan haar linkerzijde , en bij wat gelegenheid het ook ware , zelfs in de uiterste
verwarring, trachtte men altijd dezen rang te bewaren. Ik heb deze onnatuurlijke
en zotte stijfheid van het Tooneel gebannen : maar welk een moeite
had ik hier in Amsterdam niet mede ! ik was een Ketter in de Kunst , bij
de meeste mijner fanatiken medebroeders , die de domme meenigte gaarne
hadden opgemaakt, om mij te steenigen.''
was te Amsterdam
94
natuurljke voordracht toegelegd , die hj door studie en het navolgen
van goede voorbeelden steeds verbeterde. Toen hj voor 't eerst
den Rodrigo in den Cid gespeeld had , was hj , op raad van den
heer J. J. Mauricius naan het bestuderen der Fransche Tooneelspelers
gegaan , 't geen deze hoog noodzakeljk voor alle onze
Tooneelspelers vond'' (bl. 189) , iets waarvan Punt noch Duim in
hunne pwaanwjsheid'' wilden hooren. Hj volgde den raad en ging
daartoe in 176 1 naar Parjs 1) , waar hj alle avonden den Franschen
schouwburg bezocht. Hj zag en bewonderde er Le Kain : pzjn
Nero in Brittannicus zal mj noolt vergeten ,'' bl. 160. vNero door
Le Kain , B'ttrrus door Brizard )
Britrannic'tts door Molés , is het
van mjn leven gezien heb'' (bl. 161). l-lj kwam dan ook uit
Partjs terug , pvervult met veel goeds , 't welk (hj) er in dien
korten tjd vergaard'' had (bl. 1601.
Maar die natuurljker toon , die ongedwongener trant, die hj
we1 niet van de Franschen geleerd of afgezien had , maar waarin
hj toch door hun voortreFeljk spel versterkt was , dit alles was
een doorn in het oog van den najverigen Punt. Hj maakte dit
Agrippina door Dumesnil , en
schoonste dat ik in het Treurspel
tot een thema van de hevigste en meest ongegronde verwjten en
klachten tegen Corver , en zjn vriend en levensbeschrjver Simon
Stjl is daarvan de , waarschjnljk niet verzwakte , echo. Nu eens
heet het : pllj ontleend van eenige gemeene Fransche Speelers
een nieuwe manier , en ziet hun verder eenige postuuren af , die
bj geval eens met eenig handgeklap vereerd werden.'' Dan weer
(bl. 130) : pvermits de goede Man , behalven eene onzuivere uitspraak
, eene valsche en piepende stem had , moest 'er een hulpmiddel
ter liefde van deeze gebreeken gezogt worden. Geen gereeder
middel in 's Gravenhage dan den Franschen slag 'er over te
leggen ; dat is te rabbelen , zo snel als de adem door neus .en
mond kon vliegen : onverstaanbaar , en daarom zonder fouten.''
Elders spreekt hj svan die schorre geluiden en gewrongene stuipen,
CORVER 1S NATUURLIJK SPEL.
1) Ferd. von Hellwald meldt in zijne Geschichte des Holl. Theaters , S. 93 ,
dat het in 1262 plaats had. Corver zelf zegt , b1. 2 l : s,voor 24 jaar , toen ik
in Parijs was ;*' maar bl. l59 duidt hij dit nauwkeuriger aan : ,,De Troup van
Parijs . . . . was in den jare 1261 , toen ik de zelve gezien heb , zoo schoon ,
dat men ze in geen Eeuw mogelijk weer zoo goed zien zal-''
CORSv ER 1S NATUURLIJK SPEL
die het voortrefeljkste gedeelte van zjne nieuwé manier uitmaakten.''
Punt pplagt diergeljke discoursen , achter (zljn rag we1 te
Yoeren 11
speelde,
(b1. 156) : zj waren zeker hateljk genoeg , en overdreven ook.
W at zjn orgaan betreft , erkent Oorver (bl. 162) , dat hj op zjn
19e jaar paan de linkerzjde van de keel eene schorrigheid bekomen
. . zen omdat (hj) in plaats van schreeuwen , sprak en
trachtte hj (hem) door diergeljke redenen te verslagen''
(had) , door het al te zwaar spelen Minnenjjd y
in een Societeit of Liefhebberj ,'' en hj voegt er bj : pDit heeft
mj zo lang werk verschaft , om mjne organe in order te krjgen ,
maar ze heeft mj , sints ik uit Amsterdam vertrok , van tjd tot
tjd verlaten. Ik wil zulks niet verbergen , als weinig ter zaak
doende.'' Elders , bl. 156 , zegt hj : plk wil op mjne organe niet
roem en )
gewerkt
en durf welzeggen , dat ik van het jaar 1752 tot 1763
heb , om dezelve te formeren , en van dien tjd af , vast
te stellen-'' Men ziet daaruit , hoeveel moeite hj zich gaf om dat
Orgaan zjn natuurljker spreken en gebaren
aangaat , toont hj bj herhaling aan , dat dit niets nieuws was ;
en daarenboven zegt hj (bl. 158) : plk heb Hollandsche , Duitsche ,
Engelsehe en Spaansche Tooneelspelers gezien , en alle die goed
onder dezelve waren , speelden op een en dezelfde wjze ; eenvoudig
op de rede en de natuur gegrond : zonder geweld : ferm en niet
te verbeteren. En wat
opsnijend
toon-'' En
langd , die heb ik nooit gemaakt, daartoe verstaa ik de Contrasten
te wel , en kan noch te veel teekenen , om dit in navolging van
in den valschen
eindeljk : pwat gewrongene stuipen en gebaarden be-
zoogenoemden Hollandschen Heldeniemant
over te nemen.''
van Claudius in de
Ontegenzeggeljk bracht Corver de natuur weer t0t haar recht 1).
XHj was geheel natuur , maar de natuur veredeld ; nimmer daalde
hj tOt het gemeene , nimmer vergat hj kunstenaar te zjn. 't ls
mogeljk dat hj daardoor in sommige zoogenaamde hoogdravende
rollen , bj velen minder indruk maakte , omdat de verzen , die
1) Onder de actrices speelde Juf. Molster , geb. Van Thil , in zijn trant.
De een noemde haar s,een Comeeriaan in 't natuurlijk spelen ,'' en een ander
zegt, dat ze i:in de Fransche smaak'' speelde. Zie P. Haverkorn van Rijsewijk ,
De oude Rotterd. Scbouwburg , bl. 46. Joh. Corn. W attier was ook uit grcorvers
school.'' Aldaar , b1. 100.
CORVER GEW AARDEERD.
hj voordroeg , zëlf onnaiuurljk waren , doch hj maakte desniettegenstaande
opgang'' 1).
Hoe groot die opgang was , kan men uit een brief eener
beschaafde vrouw van den jare 1781 opmaken ') : roorver ! W y
hebben zo véll gehoord van Garrick , maar zo Corver al geen
Garrick zy , dan echter , is hy de beste acteur die ooit onze
Schouburgen beroemd maakte ! Ik za1 u alleen dit zeggen , dat
hy in zyn onderwerp döördringt , en dus de schoone natuur , op
het allertreFends , naar volgt. Hy is Corver niet ; hy is Mercurius ;
hy is de oude Man :
al de trekken van
alles beantwoord aan zyne rol. Hy moet
zyn gelaat j alle de bewegingen zyner oogen ,
volkomen onder zyn gebied hebben , of ik begrjp niet hoe alles
tot het oogmerk dus kan medewerken.'' Zelfs Bilderdjk , die
den ouden trant van declameeren was toegedaan .
gelooven 3) , zdat er niet licht iemand by ons op zal staan , die
betuigde te
hem OP de hielen treedt-''
De meer natuurljke voordracht was dan ook beter in harmonie
met de afnemende deftigheid der maatschappeljke vormen, en met
den toon van het zoogenoemde Burgerljke Drama , dat begon te
ontluiken 4). Zeker is het , dat , toen , volgens de uitdrukking van
Stjl , die heerljke gtooneelspeelqkunst met de laatste snikken van
Punt en Duim den adem uitgeblazen'' had , ook het deftige classieke
treurspel in de schaduw raakte.
Lang daarna gaven Snoek: W ard Bingley en Mevr. W attier-zizenis
er weer een schjn van leven aan; maar thans schjnt het voor goed
ten grave gedaald. Moet men dit betreuren , of er zich in verheugen ?
Ik waag mj niet aan de beantwoording dezer vraag ; doch men
vindt haar misschien vanzelf , als men zich rekenschap tracht te
geven van de oorzaak van het verschjnsel. Is ze niet voor een
deel daarin gelegen , dat het ideale in onze moderne maatschappj
meer en meer inkrimpt ? Is het niet , omdat wj gaandeweg al
lager en lager bj den grond kruipen en het Verhevene weinig
96
1) Mr. L. Ph. C. Van den Bergh , t. a. pl.
2) Wolfr en Deken , Brieven over verscheiden onderwerpen , 11 D., b1. 26.
3) Brieven , III D., bl. 306.
1) Zie daarover vooral P. Haverkorn van Rijsewijk , De Oude Rotterdamsche
Schouwburg , bl. l42 vlgg. , 325.
HET BURGERLIJK DRAMA.
aantrekkeljkheid voor ons heeft ? Ik durf daar geen neen op zeggen.
Sedert de Renahsance had men er zich toe opgeschroefd ; maar
ratuurljk en nationaal was bj ons die neiging nooit. Toen de Aris-
%ocratie had uitgebloeid , was er nauweljks iemand meer te vinden ,
die voor patricische onderwerpen in aristocratischen trani partj
'koos : men had genoeg van heldentragedie en alexandrjnen. Het
burgerljk element , dat op den
lande , zoowel a1s in Frankrjk en
in een anderen toon , meer in
voorgrond trad , eischte hier te
Duitschland , andere onderwerpen ,
overeenstemming met hetgeen men
eondom zich zag en hoorde ; en daarmede was het burgerljk
drama van Beaumarchais , van Lessing en Schiller geboren 1).
Trouwens ,
geleefd , dat
wj hadden al zoolang ,
het we1 niet anders
misschien altjd , van navolging
kon , of wj moesten ook weer
Yooreerst kwamen hier de navolgingen uit het Fransch
opgang.
werden onze modellen. W at later
meegaan.
op het tooneel en maakten terstond
La Harpe
groote man on ook Iëand. Het Vaderlqke Sz/ï: , De 'Tc#dr.g van
den laatste ,
werden a1s
Destouches , Diderot ,
werd Kotzebue de
vooral Afenschenhaat en Jydr/v- van den eerste ,
meesterstukken uitbundig toegejuicht en bleven bjna
eene eeuw op het répertoire.
97
Rotgans had men nauweljks een oorspronkeljk treurspel
Deer gezien. Hj behoorde eigenljk nog tot de achterhoede van
het vorige tjdperk , en had ook zjn to1 betaald aan de heerfchende
mode , door op te treden met twee treurspelen : Aeneas
es Turn'ttn en Seilla ; naiuurljk znaar het voorbeeld der Fransche
tooneeldichteren-'' Zj
'talingen te zjn , en dat was toen al veel 2). Maar daarom
hadden ten minste de verdienste geen verza1
men
mog niet met Halma's uitspraak instemmen , dat
Sedert
Des dichters hooge geest munt in het treurspel uit-''
Evenwel , z0o zijne drama's al niet door tragische toestanden
1) Men denke aan den Barbier de Seville , Le Mariage de Figaro , Emklia
'Galotti, Die Raûber.
D) Van Efen zegt in den Spectator, no. 27!, I D. , b1. 309 : :,lk ken maar
twee treurspelen , die oorspronkelijk de onze zijn , geschikt volgens gemelde
'tooneel-wetten , door den vermaarden Rotgans.''
Joxcxnrox'r , Ned. Letterk. in de fwe: laatst6 A'euwm; , I , 4e druk. 7
LUCAS ROTGAKS.
noch door karakterteekening uitmunten , toch moet men erkennen ,
dat daarin , vooral in zjn Scilla , tooneelen voorkomen , pathetiscb
genoeg om het publiek te boeien 1); en het verwondert dan ook
niet , dat die stukken sop den Amsterdamschen schouwburg eene
algem eene
hebben''
goedtkenninge en toejuichinge der aanschouwers behaalt
(llalma). Dien toeloop hadden zj zeker ook te danken
aan de plechtige en
verzen , die , gelijk wij zagen , toen in den smaak viel. En nu y
schaterende uitgalminge'' 5 der brommende
wat volgde daarop ? Hoofdzakeljk de vertaalde stukken, die , zooals
Simon Stjl zich uitdrukte , rde beroemde Feitama , te voren reeds
vertaald ? kthansq op nieuw overgezien ) en achtereen ten Tooneele
gevoerd'' had. Hj achtte dit een bewjs , rhoe de Hollandsche
Helicon in achting toenam , en rjk in glorie bloeide-'' Maar w%
zien daaruit , met hoe weinig men toenmaals tevreden was , en
h0e gemakkeljk het viel zich daarover in hyperbolischen stjl op
te blazpn. Corver reeds heeft dien rjkdom van glorie tot de juiste
termen teruggebracht. Hj vertelt ons :) , hoe in 't geheel van
Feitama in drie
zich slechts twee
jaar zes stukken waren vertoond 3)) waarvan er
Pyrrhus
minste van al
OP
en Gabinia staande
het tooneel hielden :5zes stukken , waarvan
gebleven zjn , en Gabinia , dat het
die bovengenoemde Spelen is , altoos het meeste
volk getrokken heeft. Een schoone smaak in dien z0o beroemden
98
1) Verg. over Scilla , Stijl, Leven van .Tan Punt , b1. 67.
2) Tooneel-Aantekeningen , b1. l l 2 vlgg.
3; Pyrrhus, den 9en December 1754 op het tooneel gekomen , en toen jjtwee
maal achtereen vertoond ,*' voorts 10 Mei l 755 , 19 M aart en 12 November 1757.
Gabinia volgde den loen Februari 1255 en werd toen g,vijfmaal achtereen
gespeeld ;*' ook nog 19 November 1757 en in Mei l 758.
Stilico werd sedert l 7 November l 755 lrdrie maal achtereen gegeven.*'
Pertbaritus, 15 Maart l 256 sytwee keeren achtereen.'' Het stuk viel, omdat
het jjmet spelen wierd gerabraakt ,'' daar het jjnog door de Aanschouwers nog
door de Spelers regt verstaan wierd.'' Het was q,wat hoog voor Amsterdam
om het zelve we1 te verstaan , en moogelijk wel voor meer plaatsen hier
te landw''
Brutus , 16 September 1256 , dat tweemaal gespeeld werd , jr't geen goed
ging, maar de vertaling van Haverkamp behield het veld-'f
Marius, 7 Februari l 757 j,twee keeren achtereen-''
Darius, 5 December l 757 , tweemaal. :qllit stuk had ook zijn va1 aan de
ritvoering te danken.f'
VERTAALDE TREURSPELEN. 99
tjd !'' Van December 1755t0t Februari 1763 werden drie-en-twintlg
vertaalde stukken vertoond 1) , niet alle helden-treurspelen '). Over
de oorspronklljke stukken laat hj zich in dezer voege uit (b1. 115) :
Op den 21 Januarj 1754 , deed 's Lands n Grarinne Ada , door
den Heer Steenwjk vervaardigt , haar intreede Dit stuk is
zoo straf van
het onthouden
elkander vertoond. Op den 26 April deszelven jaars , gaven wj
Krhp'jn Fïlpdppw/l. Dit Bljspel , kan 'er even door. In 't jaar
1755 was de geest der Dichteren , zo 't scheen , niet werkzaam in
eigeh vindingen. Maar den 26 April des jaars 1756 trad M'ustafa
V0rZ0n) datg00n 00n Van ONZ0 TrO0P, t6n dion
kon : het wierd vier malen bij zijn intrede :
tjde j
achter
en Zeanger ten Tooneele : dat elendig stuk , moesten de arme
Tooneelspeelers , tegen hart en zin , als een spoegdrank in nemen ...
1) j,l 755 , 15 Dec. Aristomeltes , drie maal agter een gespeeld. l 756 , 8 Nov.
AFantippe, drie maal , 22 dito De Heracliden , twee maal. l 757 , 18 Apr. De
'loràtcldfer, twee maal. l 758 , l 6 Jan. Philoctetes , twee maal. 20 Maart De
Graa/ van Essex , twee maal. l l Nov. Hendrik en Pernllle , eens. l 759 , l 2
Feb. Dionys de Tlrcn , twee maal. 12 Maart , De W cder.
qeî:onden Zoon , vier
maal. l : April, De Nleukve W eereld, vier maal. 26 Nov. 3lelanide , drie maal.
l 760. l 7 April, Cenle , drie maal. 3 Nov. .lugurtha , twee maal. l 5 Dec.
Naninc, twee maal. l 76 l , l 9 Jan. Gustavus ; drie maal. l 4 Maart , Edaard
de Derde , twee maal. 20 April, Demopltontes, drie maal. 8 Dec. De m e&rflenonde
Dochter, drie maal. l 762 , l 5 Febr. Hypermnestra , drie maal. 15 Maart ,
'f Valsch Vooroordeel , twee maal. 5 April , De Moeder Jkrtrouwde van haar
Dochter , twee maal. 8 Nov. Adêla , drie maal. 1 763, 7 Febr. De 'Hvqs/?ellurùe ,
drie maal.ff
S) Elisabeth W' ol# roemt
rerbranden des Amsterdamscben
vonden zoon :
in haar Zedenzan.q ccn de Menschenli6de, ù,y het
Scbouwburgs, in l r72 , vooral den W edergeAndreas
! nimmer scheen dedeugd voor ons zx schoon ,
Dan in u : menig ging door u verbeterd, heenen :
W at hebt gy menigmaal J weergevonden zppn .!
Het eerlyk hart geroerd , en ft staarend oog doen weenen !''
De hoofdrol in het stuk werd door Punt gespeeld (Corver, bl. 127) , dien de
dichteres in het aangehaalde stuk tegelijk met Duim prijst :
1,W ordt weêrgaêlooze Punt van braven niet geprezen ?
Is Duim , de schrandre Duim , niet ieders achting waard ?''
Haar grootste lof van et Amsterdamsche Tooneel luidt :
11Hier was Thalia wars van laFe en vuile kluchten ,
Hier toonde M elpomeene ons , dikwyls , onzen pligt.''
:*
OORSPRONKELIJKE STUKKEN.
Men besloot 'er het Tooneel mede , en om de fraaiheid , wierd het
'er weder mede geopend. In het jaar 1757 , 1758 en 1759 zjn in
de Haven van Amstels Helicon geen eigen vindingen gearriveert :
zo 't schjnt was de wind hier toe niet gunstig : maar den 10
Maart 1760 arriveerde de 'Zkg/l#dc/lc.
p, q dit wierd vier maal achter
een vertoond , en in dit stuk ss waarljk veel goeds . . . . In 't jaar
1760 openden wj , op den 4 Augustus met de Opening ran 'f Saisoen ;
een Alegorisch stukje door gden tooneelspelerj Starrenburg vervaardigt
, dat niet gedrukt is : het is vier maal gegeven. In het
jaar 1762 , den 12 J'anuarj , gaven wj Arunti'tts twee maal. W agt
mjn Heer t ik kan de Guasker en Spzczzlfr: van Van Elverveld ,
hetgeen men waardig oordeelde om in de M in fzl 'f Lazarus ffzlï.s
vertoond te worden . hier niet voorbjgaan ; die is ook een eigen
vinding , en op dien tjd mede in Helicons Haven gearriveerd. Nu
vind ik 'er tot het jaar 1763 geen een meer , als de e/kfc/ld/lA Schouwb'urg
van Pater, die wj op de 125 verjaaring van den Schouwburg,
den 4 Januarj des gemelden jaars , met gesloten Deuren , voor
Heeren en verdere Burgemeesteren voornaame na het
Treurspel Polieukte , en vervolgens
gaven ; zo dat in tien jaaren
twee middelbaar , en het
personen ,
pabliek agtmaal achter elkander
tjds , drie Treurspelen , waar van
andere een zeer slegt stuk was ; een tameljk
middelbaar Bljspel , eigen
Zeedespel , twee Allegorisehe
vinding , van drie Bedrjven , een zoet
Tooneelspelen , met een Parnas Bergje ,
en een Apollo 'er in . . . q en eindeljk een Marionetten Spel alle
gerechten door zuivere Vader en Moederstadsche Koks toebereid !''
Heel voornaam was dit alles niet 5 en waar zoo weinig oorspronkeljk
talent en zoo luttele scheppingskracht aanwezig waren , kon
het ook niet missen , of het Treurspel moest vervallen en allengs
achter de bank raken. Men deed ook niets om dramatische dichters
te lokken of aan te moedigen. Het was steeds gewoonte geweest ,
dat de schrjvers hunne stukken aan de Regenten om niet aanboden
1) , en dat bleef zoo ; alleen rkreeg een Dichter voor zjn
stuk een vrje Entré, volgens ordre, voor een jaar, raaar hield
haar gemeenljk voor al zjn
zoo meenigmaal als zjn Stuk
leven , en vier Lootjes in de Bak ,
vertoond werd'' e). Misschien was
100
1) Verg. Nederl. Letterkunde in de X plfe Eeuw , 11 D., b1. 421.
% eorver , t. a. pl., b1. l 17.
HET SCHOUW BURG-PUBLIEK.
dat echter ruim genoeg beloond voor het slag van dichters van
dien tjd. rllet grimmelt tegenswoordig (zegt Corver , bl. 117) van
Knaapen ,
eenige tjd geleden , tot mj, rhunne naam is
die zich Dichters laaten noemen. Zeker Poëet zeide
Legio , want zj zjn
veele , maar konde ze met hun alle maar een vierde van een Hooft
of Vondel maken , het zoude beter zjn.'' ''
En het publiek ? Mogen wj Corver gelooven , dan was het ,
vooral te Amsterdam , al zeer weinig geneigd of bevoegd om een
gunstigen invloed op het tooneel te hebben. Vooreerst verminderde
de lust om er heen te gaan. ronze Natie ,'' zegt 'Corver (b1. 75) ,
schjnt voor de Tooneelspeelen niet langer geporteerd te zjn , X
vooral niet voor 't Nationale.'' En dan , hoe weinigen waren bevoegd
tot oordeelen ! W j zagen reeds , hoe het slechtste der stukken van
Feitama steeds het meeste volk trok. Geen wonder dan ook , dat
Corver uitriep (bl. 164) : pllet getal van Tooneelkenners is door
gantsch Holland klein : in Amsterdam ishet schande , dat 'er zo
weinig zjn.'' En elders (bl. 67) teekent hj aan : rhet getal Liefhebbers
is in gansch Holland klein , en het getal der
als ik 'er de Vreemdelingen uitzonder , zal in gansch
naauwernood OP Persoonen
De Duitsche tooneelspeler Pilotti, rdaar de Hollanders zoo van
schreeuwtdlen ,'' zei tot Corver : pW at moet ik van uwe landslieden
zeggen ? W at een kluchtig volk is dat ! Zj zjn Liefhebbers van
de tooneelspelen voor een tjd ; evenwel bezitten zj gelds genoeg
om die te soutineeren , en de donder haal mj , zoo ze verstand of
50 of 60 kunnen berekend worden.''
smaak van de schouwspelen bezitten : hoe komt dath'' Ik haalde
mjne schouders op , en antwoordde , dat ik dat alles voor lttng al
ondervonden hadde , pmaar ,'' zeide ik tot Pilotti , rwaar beklaagt
gj u van ? men doet immers regt aan uwe talenten ? gj wordt
hier a1s aangebeden.'' pAch1wat donder houdt gj mj voor een
Narh'' zeide hj. rW anneer ik iets goeds speel, dat ik zelf gevoel ,
dat het goed is , laat men mj koelkens vertrekken , en wanneer
ik Narrerjen en Hansworsterjen vertoon , klapt men in de handen
t0t aan de wolken en schreeuwt bravo ! bravo ! alsof 't wonderen
kundigen :
Holland ter
waren , die ik verrichte.'' Hij speelde o.a. den Deserteur. pvind gj
't goed ?'' zeide hj. rNeen ,'' antwoordde ik , rgj speelt hem vrj
slegt-'' pzeg vrj , duivels slegt ,'' zeide hj , ren uwe Natie houdt
het voor mooi! neen , zj bezitten geen kennis van het Tooneel-''
101
102 HET SCHOUWBURG-PUBLIEK.
ervaren , toen hj en zjn pconfrater'' Starrenburg
te Amsterdam seene weddingschap aangingen , om beiden onze
Rollen averechts verkeerd en dwars tegens alle reden aan te speelen ,
het welke wj ten uitvoer brachten , waar over wj met zeer veel
handgeklap toegejuicht wierden ; en , wanneer ik in het laatste deel
mjnen toon veranderde , en wel naar de reden speelde , ritselden
'er geen mensch , en het scheen hun niet aan te gaan'' (b1. 42).
Men begrjpt licht , dat zoodanig publiek niet naar den schouwburg
ging om den inhoud , de aesthetische waarde der stukken.
Een tjdgenoot klaagde reeds 1) , dat zelfs bj Punt's optreden in
den Aehilles pde menschen niet allen attent waren , maar een
gezelschap gedurig badineerde , zoodat het moedwillig de schoonste
Corver had dat zelf
passages zich ontglippen liet , aanstoot gaf aan de oplettende aanschouwers
en de speelers hinderde.''
Men werd alleen aangetrokken door de stukken met gruwelen
of met vertooningen (tableaux vivants). p'Deze werden zoo op prjs
gesteld , dat op de biljetten het bericht niet vergeten werd als een
stuk was pversierd met vertooningen.'' '' Soms werd de beschrjving
er van gedrukt achter het treurspel 2).
Zie P. HaArerkorn van Rijsewijk
Yerg. ook de noot alhier , b1. 9 1.
29 Aldaar , b1. 6 l , 125. Om een denkbeeld van die vertooningen te geven
deel ik hier hét vervolg dier plaats mede : !,De fraaiste vertooningen varen
wellicht te zien in Bontius' Het beleg en ontzet der Stad Leiden, blyeindend
treurspel. Daarin moesten worden vertoond en werden werkelijk vertoond de
zegewagen van Alva, de verdrukte Provintiën , de vlucht der Edelen , de
zwerende burgerheel-en. Maar ft puikje van alles waren de vertooningen van
de wreedheid der Spanjaarden , die eerst werden voorgesteld zittende aan een
tafel , waarop een kleine galg, een roede en eenige zwaarden lagen ,
vervolgens twee jongens wurgden , en een aan de galg hingen , een vierden
radbraakten , een vijfden op het schavot onthalsden , en een gebakerd kind in
maar die
't vuur wierpcn. Misschien was de vertooning van den hongersnood nog akeliger
: ltinderen knaagden aan een beestenvel , kloven op een been , droegen
een doode weg, en de burgers smeekten om brood , te midden van een aantal
1 ijken. Aan het slot kwam een voorstelling van den intocht van Boissot en
den Prins Aean Oranje , waarin vooral schuiten , het water waarop deze voeren ,
en een vreugdedans der bootsgezellen met hun riemen eflkct maakten.''
Ik verwijs voor meer voorbeelden naar het boek zelf , en herinner
dat wij jaarlijks in den Gysbreght nog de aanlokkelijke tableaux
Qunnen bewonderen.
De oude Rotterd. Scbouwburg 1) , bl. 59.
slechts ,
vivants
HET SCHOUWBURG-PUBLIEK.
0ok het ballet behoorde tot de aantrekkeljkheid : zonder dans
kon er geen voorstelling worden gegeven. In het begin van 1645
werd er al op den Amsterdamschen Schouwburg gedanst 1) , en
van het ballet werd steeds veel werk gemaakt.
nog veel dieper. In 1774 onthaalde b.v. een
Franschman het Rotterdamsche publiek op het tooneel op eene
nabootsing van het gezang van verschillende vogels ').
Corver haalt verder eenige merkwaardige bjzonderheden aan (b1.
178) waaruit bljkt , hoe uiterst laag het peil van het schouwburgpubliek
was. slleeft men wel immer ,'' vraagt hj, pden schouwburg
zonder Apenspel in Amsterdam kunnen voortkrjgen , of doen bestaan
? ten minsten in geen 40 of 50 Jaren. Zoude men bj u de
Maar m en zonk
Min ïzl 'f Lazarus Sifï,s we1 willen zien , indien dit Bljspel door
geen Aapenkuren ontsierd wierd ? op een balk die op twee schragen
legt als op een koord te dansen : Lieden a1s door betoovering stil
te doen staan, en dan het aanzigt met stroop te besmeren , en daar
veren in te plakken , en honderd gekhedens noch lager a1s op de
stellaadjes voor de Spellen te maken , doen immers uwe Stadgenoten
met meenigte naar den Schouwbarg loopen ; en deze Aapenkuren
zjn zoo ruchtbaar in ons Land , dat , waar ik het gemelde stuk
gespeeld heb , ik altjd genoodzaakt was , die gekheid te volgen ,
wilde ik geld met het zelve ontfangen : ja ik maakte het hoe langer
boe gekker , in hoop dat het publiek 'er een walg van zou krjgen :
ik heb zelf in 't gemelde spel een levendigen 0s , in zekere Stad ,
op het Tooncel gebracht ; die door Marten en Klaasje laten verloten
; en het Volk kwam waarachtig om den Os te zien. . . . . Het
geheugd mj, dat ik de Toverjen van Armlda eens zeven maal , te
Amsterdam , achtereen heb helpen rabraken : ik heb 'er Loges zien
verhuren, enkel om den Aap te zien , die door het Kind van Schmit
zeer aardig gemaakt wierd : de gantsche Stad was vo1 van het
Aapje in Armida ; ja men kwam bj het uiteinde van het spel met
heele Gezelschappen achier het Tooneel het Aapje visite geven-''
Elders 3) vinden wj gewag gemaakt van een tusschenspel swaar
103
1) Joh. Hilman , Ons Tooneel , b1. 189. Zie over dq balletten uit de achttiende
eeuw P. Haverkorn van Rijsewijk , t. a. p., b1. l37 vlgg.
:) T. 1. a. p1. , b1. 128.
3) P. Haverkorn van Rijsewijk , De Oude Rotterd. Schouwburg , b1. 63.
104 HET SCEOUWBURG-PUBLIEK.
een acteur met zwartsel werd ingezeept , daarna met poeder wit
gemaakt - pdaar we1 om gelachen werd'' - met een zkleine
houwer'' geschoren , en met reen overgroote menigte'' water overstelpt.
Vervolgens werd hj gekamd met een proskam ,'' en hj die
dat deed , klopte telkens den roskam op den grond uit en trapte
op den vloer , alsof hj rongediert'' doodde.
Het kon wel niet anders , of in dien Eauwen tjd moest de
Eauwheid zich ook op deze wjze openbaren.
Zoo erg is het thans niet ; maar is het veel beter ? Kunnen wj
bogen op oorspronkeljke stukken ? Zjn de vertaalden met veel
takt gekozen ? Kan men zeggen , dat er thans een aesthetisch ontwikkeld
,
a1s ik het
oordeelkundig Schouwburg-publiek is ? Zeg ik te veel >
betreur , dat men ook thans met weinig tevreden is ?
en dat dikwerf grappen van het minste gehalte het uitbundigst,
worden toegejuicht ?
Maar 't is hier de plaats niet daar dieper in door te dringen y
later zullen wj gelegenheid hebben het zeer belangrjke vraagstuk
van het Nederlandsch Tooneel met zjne spelen , zjne auteurs y
zjne acteurs en zjn publiek nader te behandelen.
IV.
OMZICHTIGHEIDS-POXTEN.
De dichters , die wj in dit hoofdstuk
zich bjna allen ook aan dramatische
naam , dien zj verwierven , danken de
hetgeen zj op het gebied van het
Is die naam verdiend ? Daaraan
vrees van hun te kort te
tafereel van het letterkundige
eene plaats in de geschiedenis
mits die plaats niet te breed zj.
Zoo ze vroeger hooger werden geschat dan ze in waarheid verdienen
, het kwam daar vandaan , dat de Critiek meer laimig dan
wetenschappeljk was , en zich niet zelden vergenoegde met de
echo te zjn der overdreven loftuitingen , waarmee de vrienden der
dichters vaak maar al te kwistig waren geweest. Daarbj kwam ,
dat men veelal begreep , dat de geschiedenis niet anders dan een
doorgaande lofgalm mocht zjn , op strafe van den schrjver a1s
een verrader des Vaderlands beschouwd te zien. W j moesten nu
eenmaal een poëtisch volk zjn j en zelfs de middelmatige rjmwerken
der achttiende eeuw moesten Men denke
zullen bespreken , hebben
poëzie g-ewaagd ; maar den
meesten hunner alleen aan
Heldendieht hebben geleverd.
mag getwjfeld worden , zonder
doen. Evenwel vordert een volledig
streven onzes volks , dat ook hun
onzer Letteren worde ingeruimd ,
dat bewijzen.
slechts aanlofspraken als aan Elizabeth Koolaart , of Lucas Schermer
toegezwaaid
dit hoofdstuk
werden , en de even hoog opgeschroefde , die wj in
nog zullen ontmoeten.
Staan wj thans , tegen het einde van de negentiende eeuw , op
een beter critisch standpunt ? Kunnen en durven wj de waarheid
beter onder de oogen zien ? Als dit in vele gevallen nog ontkend
moet worden , dan ligt de schuld aan ons. Er zjn er immers nog ,
(ik wi1 veronderstellen , dat het uitzonderingen zjn) , er zjn er
n0g , die geduldig de versleten overlevering bljven aankleven ,
DE CRITIEK.
omdat het zoo gemakkeljk is , als men niet uit eigen oogen behoeft
te zien. En waartoe heeft men Critici en Aristarchen , a1s men
hen niet mag napraten ! Maar was de Critiek altjd eerljk , en
lieten niet sommige harer penvoerders zich liever leiden door
onaesthetische beweegredenen , soms zelfs door afgunst , haat of
wrok , dan door zucht tot waarheid ?
Heeft men mj niet verweten , dat ik heb durven zeggen , dat
de geschiedenis onzer letterkunde maar al te vaak een doorgaande
lofgalm geweest is , en dat men ons per Jc,9 et S8JJ.9 tot een
poëtisch volk heeft willen lnaken ? - W aar was dit beweerd ? wie
had dat gezegd ? - En de tallooze voorredenen dan , en de levensbeschrjvingen
, en de lofdichten ? Ik gaf er al een paar staaltjes
van , en zal in 't vervolg nog op verscheidene nndere wjzen. Ten
overvloede leze men
een brief , door eene schrandere vrouw , den 4en Januari 1776
geschreven 1). Die vrouw was Elisabeth W olF, voor wie men wel
nog deze enkele aanhaling , ontleend aan
eenig crediet za1 hebben ; zj schrjft : pEr zjn thans zo een ontzacheljke
groote menigte Dichters en Dichteressen , dat het raer
er van af is. Ik eenvoudige ! heb altoos geloofd , dat er , exept
een waar vriend , niets zeldzamer was dan een Dichter j en zie
daar ! lees zelf de
a1s
Lijsten onzer bekwaame Lieden : de minste is ,
Puik en Panpoëet. Milton 't je blieft 1een en Pope zjn er
maar leerlingen bij . . . .''
Men ziet dus , dat ik met mjne overtuiging niet alleen sta.
bljf haar dan ook handhaven, en zoa mj niet verantwoord rekenen,
wanneer ik thans nog nationale jdelheid boven de waarheid stelde.
Dat wj geene uitstekende heldendichten geleverd hebben , za1
niemand verwonderen , die met ons instemt omtrent hetgeen wj
over het gebrek aan dichterljke vormkracht bj ons volk gezegd
hebben. En dan bedenke men , dat in de achttiende eeuw de tjd
voor het Epos lang voorbj was , terwjl de geest der Poëzie , die ,
onder gunstige omstandigheden j slechts weinigen waarljk bezield
had , nagenoeg geheel ontbrak , en het wezen der Kanst alleen in
technische vaardigheid gezocht werd.
Het beschrjvende genre was hier altjd zeer gewild geweest :
het kwam met onzen volksaard overeen. Bj minder geestdrift had
Ik
1) Aan Lucretia Van Merken , afgedrukt in Ned6rland 1878 , 11 D., b1. 425.
LUCAS ROTGANS. 107
het zich bepaald tot huiseljke onderwerpen , met eerzame en leerzame
bespiegelingen opgesmukt ; bj opgewekter stemming waagde
het zich aan schilderingen van merkwaardige heldenfeiten of treffeljke
Europeesche gebeurtenissen. Het poëtisch gehalte , de meer
of minder lyrische verheëng hing daarbj van de bezieling des
dichters af.
De achttiende eeuw had te weinig gelegenheid en neiging om
lyrisch gekleurde zegezangen te ontboezemen , en voor huiseljke
poëzie was zj te deftig en te ingenomen met zichzelf. Het plechtige
, historische heldendicht , dat meer gaf en minder scheen te
eischen , moest in haar smaak vallen. Dat zj er de hand aan
sloeg , kan ons niet verwonderen : evenmin , dat zj het daarin
niet boven het middelmatige bracht en meer dichterljke , neen
berjmde levensgeschiedenissen , dan wezenljke kunstgewrochten
vervaardigde.
In de eerste plaats komt de Stichtsche patriciër Lucas Rotgans
in aanmerking : die in 1654 te Amsterdam geboren werd. In 1672
nam hj vrjwillig dienst , en werd spoedig tot vaandrig bevorderd.
Hj legde evenwel na twee jaren het zwaard af en vestigde zich ,
nadat hj eene reis door Frankrjk gedaan had , op zjn buitengoed
Kromwjk aan de Yecht , niet verre van Maarseveen. Hj huwde
Anna de Salengre , die hem eehter reeds na twee jaren ontviel.
Sedert was de poëzie pzjne voornaamste bezigheid ,'' hetgeen
evenwel niet belette , dat hj , vrooljk van aard , van gezelligheid
hield en daarbj soms pwel wat buiten de maat uitspatte.''
Het is zjn vriend en levensbeschrjver François Halma , dia dit
verhaalt , en er bjvoegt , dat a1s voorname vrienden hem kwamen
bezoeken , pzoo kon hy we1 eens boven de peil van heughelykheit
=et hen vrolyk , en door het geestwekkend druivenvocht, in Rinkau
of Bacharach geteelt j wat ruimspqakelyker in redenwisselingen ,
en milder in 't uitbrommen zyner vaarzen zyn , die hy meest
gelukkig in zyn geheugen hadde-''
Hj stierf in 1710 aan de kinderpokken.
Rotgans stelde zich Vondel ter navolging voor , maar hj slaagde
er alleen in dien in het werktuigeljke der kunst op zjde te
streven. In zjne Mengeldichten rollen klanken en strofen hem
gemakkeljk genoeg uit de pen , maar Poëzie zoekt men daarin
te vergeefs , zoowel als pstoutheid van denkbeelden en kracht van
LUCAS ROTGANS.
uitdrukking'' 1). Als hj verheven wil
en de klinkklank wordt maar al te
zjn , is hj vaak bombastisch ,
veel vermeerderd , doordat zjn
werk pdoorgaans sierlyk met de fabelkunde doorstikt'' is , geljk
men toen zei. Dit was grootendeels een gevolg zjner verkeerde
opvatting van het wezen der Kunst , dat ook hj te veel in het
uiterljk stelde.
daarbj vooral
teren haarer
Hj maakte veel werk van de taal , en raadpleegde
Vollenhove en Moonen , pdie twee groote keurmeeszuiverheit.''
Hj werd overpuristisch. Halma getuigt :
niet de minste schryFeilen of hardigheit mogten X door den beugeli''
en men wist , dat hj pzyne vaarzen wel tienwerf , en somwylen
mneer,overlas en herhaalde-'' Vooralop 't laatst van zjn leven
was hj zheel scherp : en niets toegeevende omtrent de gronden
der taale , spellinge , en rymklanken.'' Dat bj die richting het
oorspronkeljke en dichterljke buiten rekening bleven , springt in
't oog 5 en zelfs zjn hoogdravende loftrompetter moet erkennen ,
%dat niet altoos de langstbeschaafde vaarzen, vooral wegens woordtwyfelingen
omtrent de keuze , de beste zjn.''
Rotgans trad , geljk wj zagen , met twee treurspelen op ; maar
hj rekende zich vooral tot Episch dichter in de wieg gelegd. Zjn
Xvoornaam hoofdwerk'' was getiteld W ilhelm de Derde, door Gp#.:
genade Koning ran Engeland , enz. izl heldendieht ??6.gc/lrdpd/l , en
behandelde in acht boeken 's Konings leven tot aan den Rjswjkschen
vrede (1697) , gesloten
:1Op 't huis te Nieuwburg , daar 't muziek van 't pluimgediert
Dien zegenryken dag op groene telgen viert k!).''
't Is 1wat men er
gekleurde levensbeschrjving , eene rwaarachtige #eschiedenisse ,''
die hj rtot het voorwerp van (zlyne bezigheden uitgekeurt'' had.
Om er den vorm van seen heldendicht'' aan te geven , en pdeze @
ongemeene stofe niet op eene gemeene wyze , en als een Rymkronyk
, te verhandelen ,'' begint hj de levensgeschiedenis niet van
meat af aan , maar laat dat wat hj overgeslagen heeft door rde
Teemsgodin , op 't prachtigst versiert ;'' aan rhaaren W aterstoet''
verhalen ! De allegorische en mythologische personages ,die hier
ook vanzoggen moge , niet meer dan eene hoog-
19 W itsen Geysbeek, Biogr. anth. erit. W oordenboek, V D., b1. 184 , kent
hem die toe.
' DERDE. ROTGANS WILHELM DE -- BOEREKERMIS. 109
vaak onder de heldenfguren optreden , maken niet zelden eene
potsierljke vertooning en gevenaan het geheel eene wanstaltigheid ,
die het dichtstuk , ondanks eenige schoone plaatsen en levendige
beschrjvingen , ter vergetelheid gedoemd heeft.
Dat Rotgans' naam tot ons gekomen is , heeft hj hoofdzakeljk
te danken aan zjne Boerekermis , een comisch gedicht in twee
zangen , dat , toen het in 't licht verscheen , pmet de grootste
greetigheit en blakinge , in geen kleen getal , begeert en verkocht ?''
werd. Het bestaat uit eene reeks van tafereelen , op boertigen
toon geschetst , waarin niet de minste eenheid wordt aangetrofen j
en waarvan de toon maar al te vaak gewrongen , would-be-aardig
is. De voorstelling is bjna doorgaans plat en dikwerf onkiesch ,
ja zelfs vies , zoo door den aard der tafereelen zelf als door de
vergeljkingen , die ze heeten op te sieren. 't Is waar , men kan
aan die groepen , die langs ons heen slenteren ,
geene levendigheid en waarheid ontzeggen , voor zoover ze bljkhaar
naar het leven gecopiëerd zjn. Dit heeft wel eens doen
wjzen op hare overeenkomst met de voortbrengselen onzer oude
bonte meestal
schilderschool; maar zoo ze al het onderwerp daarmee gemeen
hebben , ze staan daarbj geheel in de schaduw , wat oorspronkeljkheid
en geestigheid van opvatting en voorstelling betreft. 0ok
de vergeljking op ander gebied leidt tot geen zachter oordeel :
men hergnnere zich slechts de geestige tafereeltjes in den ouden
Reinaert , of die , welke ons door Bredero en Huygens
schetst , om te voelen wat hier ontbreekt. Men heeft dan ook geen
reden om te roemen op vooruitgang in den volkssmaak , die zoo
115:
ZiJ- n geop
de boert van Rotganste gast ging.
Hoogvliet ,
grootste gedeelte van
in 1687 te Vlaardingen geboren , bracht het
zjn leven aan verschillende kantoorlessenaars
door , en eindigde het ten jare 1763 in zjne vaderstad als tafelhouder
van de Bank van leening. Als Dichter heeft hj zich grooten
naam verworven , zoodat Feitama hem zelfs begroette als
Arnold
11De eer van Neerlands hoofdpoëten ,''
en sommigen zoo met hem dweepten , dat zj rzelfs de minste
ongunstige aanmerking voor heiligschennenden laster'' uitkreten.
Hj trad de diehterljke loopbaan in met eene vrj stroeve vertaling
van Ovidius' Fasti (1719) , schreef twee deelen Mengeldichten,
110
die niet
danken
Abraham
hebben , en had zjn roem vooral te
twaalf boeken verdeeld dichtstuk :
en peYen
deftige huisgezinnen aangetrolen werd'' (Witsen Geysbeek).
H0e hoog men er ook meô geloopen hebbe , toch valt er niet
weinig op af te dingen. Yooreerst is 't eene volledige levensbeschrjving
, waarin de held wordt geschilderd
sedert 1727 e1f uitgaven beleefde ,
Cats , a1s huisboek in verscheiden
veel te beteekenen
aan zjn uitvoerig , in
de Aartsvader , dat
a1s de werken van
Schier van zyn wieg tot 11 aan zyn graf ;*'
A ! . HOOGYLIET S ABRAHAM DE AARTSVADER.
en al wie den moed heeft gehad de 288 kwarto-bladzjden achter
elkander door te lezen , zal levendig getrofen zjn door het gebrek
aan kunsteenheid , waardoor vanzelf een bevredigende totaalindruk
onmogeljk wordt.
Den Dichter stond dan ook veeleer een ethisch dan een aesthetisch
doel voor oogen. Zjn stervende vader had : met het oog
op de heidensche Fasti, den wensch uitgesproken , dat de zoon
een gedicht mocht vervaardigen , hetwelk de eer van den eenigen
waren God kon bevorderen : aan dien wensch moest de Abraham
voldoen , voorgesteld als een toonbeeld van geloovige onderworpenheid
aan God ) wiens nboezemvriend'' hj genoemd wordt.
Dat vrome zielen het vrome dichtstuk in eere hielden , is natuurljk
: te eer , daar het in vloeiende , gepoljste verzen geschreven
was 1). Toetst men het echter aan de eischen der Kunst , dan
komen de elf uitgaven : die het beleefde : ons onverklaarbaar voor.
Maar zoo was ons volk : godsdienstig en vroom , doch zonder veel
kennisse des onderscheids , waar het de Kunst gold.
Bj de bewerking heeft Hoogvliet zich geheel aan het bjbelverhaal
gehouden , hetwelk hj paraphraseert , en soms aanvult.
Dat hj bj dit naschrjven allerlei zaken moest opnemen , in over-
1) (Hj hechtte veel aan den vorm , ofschoon hij op kunstgebied niet de
hoogste macht aan de vijl toekende. Van zijne
Voorbericht , dat j:eenige oordeelkundige
dat j:de beschaving langzamerhand had konnen geschieden ,*' en hiJ geeft daarop
dit antwoord : j,W egens 't schaven en polysten , ntwelk den geest rerstompt ,
belyden wy , dat deze onze lettertelgen van den dierbaren levenstyt alreede
deels genoeg hebben wechgesleept, zoo dat 'er by de naarekening niet veel
meer voor haar overschoot.''
Ilengeldlchten
lezers'' waarschijnlijk
zegt hiJ in het
zouden meenen,
A. HOOGVLIET #S ABRAHAM DE AARTSVADER.
eenstemming met eene andere levensbeschouwing dan die in den
nieuweren tjd kan gelden , springt in 'toog; maar dat hj zoodoende
het voorgestelde doel niet bereikt , is even duideljk. E,n
waar hj het bjbelverhaal aanvult , is hj , verleid door de zucht
tot navolging der Ouden , en door de gewone smakeloosheid van
zjn tjd , in onbegrjpeljke buitensporigheden vervallen. Ik wjs
slechts op de beschrjving van de hemelstad en den hemelraad ,
15Die wonderlyke Raat van godtlyke Eigenschappen ,''
in 't begin van het tweede boek , waarop zijn eigen regel toe- . . . % passelj k is :
,1Ai my ! hoe schemert al die dwaasheit in myne oogen !'*
W at voorts het gedicht a1s zoodanig niet aantrekkeljk maakt y
is het theologisch geredekavel, dat er eene zoo ruime plaats in
beslaat , en waarbj de brave Arnold Hoogvliet veel meer zjne
eigene orthodox-gereformeerde beschouwingen en indrukken meedeelt
dan die van den Aartsvader.
Daarbj komt eindeljk zekere eentonigheid
streven om alles , ook het eenvoudigste en
even statig te beschrjvell. Het ontbreekt hier geheel aan tweeden
grond of perspectief , hetgeen trouwens bj een mozaiek , waaraan
het gevolg van een
nietigste ) even deftig ,
dit dichtstuk doet denken , niet vreemd is.
Slaat men het oog op de bjzonderheden , dan ziet men , dat
het Proza daar welig tiert , zoowel in den vorm van uitvoerige
schildering van allerlei ondichterljke kleinigheden , als in weelderigheid
van nuchtere en alledaagsche opmerkingen.
Maar van den anderen kant kan men ook niet blind zjn voor
de lichtpunten , die zich daarbj voordoen. Z00 Hoogvliet niet uitmunt
door breede , dichterljke opvatting van het onderwerp , hj
had eene levendige verbeelding in het klein , a1s men zich zoo
mag uitdrukken. Dit bewjzen de tallooze vergeljkingen , als versiersel
aangebracht , die meestal juist zjn ,
ten laste kan leggen , dat ze met overdadige kwisiigheid zjn
en waaraan men alleen
gestrooid.
De poëtische kracht van den Dichter reikt eehter verder : vele
zjner beschrjvingen zjn trefend van levendigheid en waarheid t
en die enkele fraaie plaatsen hebben zeker niet weinig bjgedragen
ABRAHAM DE AARTSVADER. -- NAVOLGINGEN.
om den roem van het werk te vestigen en te onderhouden. Ik
herinner aan de goedgeslaagde schildering van de drokte , die te
Memfs heerschte (1 B. , b1. 17) , aan het afscheid van Abraham
uit Ur (111 , 66) , de overrompeling van Laomer's dronken heir
(Y, 115) , de liefeljke
eindeljk de krachtige
van Siddim (VlI , 170).
De opgang , dien de
van zjn dichter moesten we1 tot navolging uitlokken. Nederland
werd dan ook weldra overstelpt met eene geheele raeks van zoogenaamde
heldendichten , die bjbelsche personages vierden. W j
hadden reeds Paulus , Judas de Verrader , Jonas de Boetgezant ,
thans kregen wj nog
en Darid. Dat wj die bjna alle met stilzwjgen voorbjgaan , za1
men niet vreemd vinden , als men zich het juiste oordeel herinnert,
door Van Kampen over het minst gebrekkige van die alle , Steeneen
Gideon , Mozes , Jacob , Jozef, Jofrzf.g
beschrjving van den avond (X , 223) , en
voorstelling van de verwoesting van het dal
Abraham maakte , het gezag en de invloed
wjk's Gideon , geveld 1).
112
De geest van den tjd proeft men best uit dezen regel van Poot
(II , 346) aan Hoogvliet :
De glory is voor ,1 zweet te koop.f'
Die woorden schenen de zinspreuk geworden van een rjmkunstenaar
, die. wellicht evenveel invloed heeft uitgeoefend a1s Pels ,
en die zeker meer dan eenig ander de richting van Nil FpI:9ztibus
vertegenwoordigt. Die man was Sybrand Feitama, in 1694
te Amsterdam , uit bemiddelde doopsgezinde burgerouders , geboren.
Sinds twee geslachten werd er in die familie gepoëtiseerd.
Zjn grootvader , ook Sybrand geheeten , en met wien hj we1
eens is verward , was , naar eigen getuigenis , peen oud drogist ,''
en schreef eene reeks van Christelyke en Stichtelyke
sïAl#:Al , die hj in 1684 , op vier-en-zestig-jarigen leeftjd,
Rym-oefeuitgaf
Q).
1) Beknopte Geschied. der Letteren , enz., 11 D., b1. 122 : j,l-let plan is
onberispelijk, de eenheid van het geheel wordt nimmer geschonden ; de stijl
is vloeijend , het vers welluidend , en de taal keurig; er ontbreken slechts
twee vereischten : roëzy en smaak.''
5 In 80 te Amsteldam , biJ Fredrik Vorster.
SYBRAND FEITAMA.
Daarin komen in de eerste
we1 kan zeggen , dat de
boren was.
Daar de kleinzoon niet
studeerde hj voor
kunde en de
zicht van den
noodig had van een beroep te leven ,
Poëet : L. Ten Kate onderwees hem in de taaltreurspeldichter
01. Bruin in de Poëzie , onder toeoordeelkundigen''
Ch. Sebille.
Hj begon met zich aan het drama te wjden , en leverde achtereenvolgens
, wat Hoogvliet noemde (1 , 442)
plaats vertalingen voor , zoodat men
vertaaldrift den jongen Sybrand aange-
113
Een schoone ry
Van dertien fyne treurjuweelen ,''
welke alle ,
mige
OP
daarvan hebben
na , uit het Fransch vertaald zjn. Over somwj
boven (b1. 98)gehandeld.
zegt hj : sllet ware te wenschen , dat alle , en inzonderheid jonge
dichters , nevens het poëtisch vuur, altoos de noodige bezaadigheid,
en het verëischte geduld behielden , om zich met de voltnojing
hunner kunstwerken wat langzamer dan doorgaans gebeurt , en
dus ook tevens wat veiliger en gewisser te spoeden.'' En hoe hj t
van den beginne af aan , die les in practjk bracht , bljkt uit
zjne verklaring , dat hj , het zinnespel De triomferende Ppl'zy en
Sc/lfîAràvzldf pvan den jare 1719 af tot in 1724 hebbende gedicht
en beschaaft ,'' het bj eene volgende ujtgaaf nog weer met pde
beschaving van sommige harde verzen verbetert'' had.
Zjne tooneelpoëzie gaf hj in 1735 in twee deelen uit. Reeds
twee jaren vroeger was zjne vertaling in alexandrjnen van Fén/-
lon's Télémaque verschenen , een werk , dat hemelhoog geprezen
In de voorrede
werd , en waarvan een der loftrompetters zei ?
twee
Dat al de wereldt juicht op dat bazuyngelulrdt,
En staat verbaast, en van verwondfring opgetogen.
had dan
leveren ,
ook zijn uiterste best
geene tyd 5 en vlyt te hebben
gedaan
Yaerzen11
gegpaart'', zoodat hj svele vaerzen dikmaals op drie- of vierderlye
wyze (had) moeten verrymen-'' Toch was hjzelf met zjn werk
te en bekent
n0g niet tevreden en ging zjn geheele leven , dat is nog vjf-entwintig
jaren , voort met het te beschaven. Die verbeterde berjming
werd in 1763 door zijn vriend P. Van Steenwjk , den .dichter van
Gideon en het treurspel Gravinne Ada , in 't licht gegeven.
JoxclkBlaox'r , Ned. Letterk. in de fwee laatste Eeuwen , I , 4e druk. 8
H ij om rvolwrochte
FEITAMA #S HENRIK DE GROOTE.
doorgeworstelde beryming'' van den Telemachus
begon hj eene vertaling van Voltaire's Henriade. De bezwaren ,
daaraan verbonden , deden haar , na de bewerking van den eersten
zang , staken ; maar pdoor eenige voorname dichtminnaren
noopty'' vatte Feitama in 1735 het werk weer op, ofschoon zjn
verklaarde, vooral
aangevriend
Sebille het gedicht voor popvertaalbaar''
Xten ongemeen krachtige uitdrukkingen en der welrgalooze
beknoptheid des styls.'' Maar dit was juist voor den vertaler
een prikkel te meer. In 1738 was hj somtrent halverwegs
gevorderd ,'' toen de dood zjns vriends hem sbjna een jaar lang*'
lust en moed benam om verder te arbeiden. In 1743 had hj echter
aanzien der
den weer opgevatten draad afgesponnen ; maar hj durfde zelfs
Xna de volkomen afryming ,'' geljk hj in de voorrede getuigt y
Xniet eenigen tyd berekenen ,
te zullen voleindigen , veel min
werk
waarop
bepalen , wanneer
ik dachte myne beschavinp
ik het gantsche
aan 4 rverstoutte''
hj zich dan ook eerst in 1753 , nadat het werk , dat :%
Henrik de Grppf: doopte , dus bjna twintig jaar onder handen
het gemeen zoa kunnen lededeelen.'' Daartoe
was geweest ; en toch besloot hj zjne voorrede nog met deze
woorden : rrl'ot het wagen van dien hagehelyken stap , door den
vernieuwden aandrang myner dichtlievende vrienden min overreed y
dan door hun gezag overwonnen , verklaar ik daarby we1 ernstig ,
volkomen overtuigd te zyn , dat ik , met alle myne omzichtigheid ,
de gewenschte volmaaktheid op verre na niet bereikt heb.''
Ta1 van lofdichten verzelden de uitgave. Het brommendst van
alle was dat van Lucretia W ilhelmina Yan Merken , die den vertaler
, als pdes Aemstels hoofdpoëet ,'' toeriep :
Terstond na de
!!De dichter onzer eeuw , dien wy op 't hoogst waerdeeren , . . . .
Die 't kunstorakel strekt der vrye Nederlanden ,
Is de eerste lauwerkroon , met Pope en Vondel , waerd.
Met recht wordt u die kroon door 't kunstchoor toegeheiligd ,
Beroemde Feitama ! nû ge ons uw' Henrik wydt.'f
W erkeljk werd hj als een orakel beschouwd door Neerland's
5zanggezinde Rejen ,'' aan wier lier hj , volgens de genoemde
Dichteres 1) psieraad en leven gaf.'' Gedurende eene lange reeks
Verschelden Gedichten , achter Het Nut dev Teflenspoeden , bl. 305.
SYBRAND FEITAMA. - DIRK SMITS.
van jaren was die man - hj stierf in 1758 - de vraagbaak der
aankomende diehters : geen wonder, dat aomzichtigheid'' in de
plaats trad van het dichterljk genie.
115
lk zou de tallooze zoetvloeiende , rkeurige t'' m aar
terljke poëtasters ,
wel geheel met stilzwjgen willen voorbjgaan ; maar het is ons
om geene lofrede te doen , we1 om eene karakteristiek van den
tjd. En daarom zullen wj althans de voornaamste , hen , die het
hoogst stonden aangeschreven , hoe weinig zj dit inderdaad ook
verdienden , in oogenschouw nemen.
De eerste , die zich ter beoordeeling aanbiedt , laat zich in onze
weinig dichuit
de school van Pels en Feitama voort. gekomen ,
dagen misschien nog het best van allen lezen , ofschoon het alleen
de vorm is , die hem tot aanbeveling strekt.
Dirk Smits was in 1702 te Rotterdam geboren , waar hj een
klein postje aan het kantoor van impost op den wjn bekleedde ,
hetgeen hj in 1745 met een niet veel beter ambt te Hellevoetsluis
verwisselde 1). Na een kommerljk bestaan stierf hj ten gevolge
van een ongeluk in 1752. Hj gold bj zjn leven voor een Feniks :
de groote Smits ,'' noem de hem Lucretia Yan D M erken , en H oogvliet
zoowel als Bernardus De Bosch vleiden hem a1s rder Zanggodinnen
lust.'' Lucas Pater , weldra zelf als pde Apollo onzer
eeuw'' gevierd , bewierookte hem als rde Orfeus onzer eeuw'' â)1
Ook volgende beoordeelaars hebben hem hemelhoog verheven. Moge
hj nu al vroeger en later te uitbundig zjn geprezen , onder de
Dii minorum gentium munt hj , a1s gezegd , toch zoozeer uit,
dat wj hem te kort zouden doen , wanneer wj hem onbesproken
lieten. Hj heeft tal van onbeduidende , liefeljk vloeiende verzen
nagelaten ; maar het gedicht , dat zjn naam aan de vergetelheid
ontrukt heeft , is zjn Rottestroom , in drie zangen , waartoe hj
bljkbaar door Antonides' Ystroom opgewekt werd. Het werd prachtig
in quarto uitgegeven , aan den Erfstadhouder opgedragen j en in
niet minder dan dertien lofdichten bewierookt.
De dichter had ,er den ijd toe genomen. Aa.n het slot van het
1) zie over hem ook : dr. A. De Jager , Dirk S/nf/.s , eezle voorlezing. Rotterdam
, 1852.
2) Poëzî) rcn Lucas Pater , bl. 3 l 5.
116 DIRK SMITS.
derde boek staan de jaartallen 1738- 1745 , en de stoewying'' is
eerst pden 15en der Herfstmaand , des Jaers 1750'' gedagteekend.
Trouwens , uit alles bljkt , dat het gedicht den maker niet gemakkeljk
uit de pen schoot. Stoutheid van opvatting , hooge dichterljke
vlucht lagen niet in zjne natuur. Afen kan W itsen Geysbeek
toegeven , dat hj pbevallig , kiesch . . . en zoetvloeyend'' is - ik
laat met voorbedachten rade de qualiEcatie van rnaïef '' achterwege
- , en met Jer. De Vries (1I , 138) zeggen , dat piets muzjkaals''
in zjne gedichten het oor aangenaam aandoet
zachtheid en bevalligheid'' zjner taalwendingen X ; men kan er
bjvoegen , dat hj in beschrjving , zelfs in schildering , soms gedoor
de
lukkige
aldus het
oogenblikken heeft ; maar als men dat toegegeven , en
talent van Smits erkend heeft, dan is hj ook al den lof
deelachtig, waarop hj aanspraak kan maken. Talent van uitdrukking
, van vorm toont het gedicht , maar het is zonder wezenljken
dichterljken inhoud : de voorstelling is gemaniëreerd , gekunsteld ;
het ontbreekt Smits aan innerljke waarheid t aan smaak, en, 't geen
erger is aan waar gevoel. Een sterk sprekend bewjs van het
laatste vindt men in deze plaats uit het tweede boek van De Spff6-
stroom (b1. 90). Hj verhaalt , wat de rivier al in haar loop ontmoet.
Zacht ! . . . Hier groet zij Hilgondsberg ,
Daer 't , op 't kabbelen der baren ,
Haer belonkt uit loof en blaêren.
W at uw strand myn cyter verg',
'k Moet , o Dorp ! den lofgttlm smoren ,
Die uw buurt ten stroomdansf ncod ;
fk M ogtf myn kroost , dat in uwf schootf
Sluimert , in zyn grafrustf storen.
Boeit ge my ? Ja , 'k word gespoort ,
Om Kornelisje en zyn Zusje
Nog te omirmen , en een kusje . . .
M aer de Rotte trekt my voort.
Ei , bewaer myn huwlykspanden
Hoe ? met welk eenf lossen zwierf
Kromt en draeit de stroom zich hier'' enz.
Ziehier daarentegen een proefje van zjne bevallige schildering.
Als , in den eersten zang (bl. 12) , het der Rotte lust
Pindus stoet ,
M et ons zwevende op haerf vloedt ,
SMITS 1ROTTESTROOM.
Haer gevallen op te zingen ,
Yder vlyt zich by haer neêr ;
't Spelend nat vergeet te bruisschen ,
't Windje doet geen blaedjes ruisschen ,
Kuscht geen bloempje , roert geen veêr.
'k Luister des met hart en ooren
Naer dat langgewenscht verhael.
Stil ! laet niets haer gladde tael,
't Vloeijen van haerf stroomzang storen :
Vlietgodessen , Beeknajaên ,
Danssende Rivielworstinnen ,
!!Stroompoëet en Zanggodinnen ,
!,Die ten reij' gaet langs myn paên ;
Vogeltjes , die aen myn zoomen
Zoo bevallig tiereliert ;
Zwanen , die hier zwemt en zwiert ;
Spruiten , bloemen , velden , boomen ,
Pronksieraden van mynf vloedt ,
lteijen , die , naer elks behagen ,
11My , op mynen waterwagen ,
Stadig volgt en hulde doet !
!,svilt ge, uit weetlustf, hier verzamen ;
'k Za1 u toonen , dat ik my ,
Alyner stille heerschappyf,
11Noch myn' daden heb te schamen-f'''
117
Liefeljke breedsprakigheid , niet waar ? In den tweeden zang wordt
o.a. de turfmakerj uitvoerig baschreven , hetgeen wellicht het
TBrandziek landt'' mocht behagen , maar voor ons weinig aantrekkeljks
heeft. Of schept
ling'' te volgen (bl. 64) ,
gj er genoegen in, den pnyvren Bagger-
1,Hoe hy , onder 't vlytig slooven ,
Araek geleenigt door een liedt,
't Baggerwerktuig grond waerds
En vo1 veengronds trekt naer boven ;
Hoe de veenklomp voorts de veen
Met al de opgehaelde flodder,
Dikke vocht en taeije modder ,
Roert en mengelt onderëen ;'*
schiet ,
en hetgeen er meer volgt in dien trant ? Evenmin kunnen wj ons
verlustigen bj de schildering der svlugge W aterrejen ,'' die den
dichter swelkoom zingen ,'' terwjl
118 SMITS ROTTESTROOM.
Tweemael 11 zesden Stroomnajaên
Schieten molenwieken aen ,**
(welk een smakeloos beeld !) en den stroom te doen zwellen.
Gelukkig dat dit gezochte gebrabbel weldra vervangen wordt door
deze regels , die van 's dichters natuurzin getuigen (b1. 88) :
'k Zie den schoonen Bergschenhoek ,
fk Zie het frissche Berkel pryken.
W aer de Kunst Natuur doe wyken ,
Hier fs Natuur de Kunst te kloek
In het schildren van gezichten ,
Dorpen , hoven, meer en plas ,
Velden , ryk van graen en gras ,
Die voor geen uitheemsche zwichten.''
Ik zou nog willen wjzen op de beschrjving der visscherj in den
tweeden zang (b1. 67) , die van ervaring in het vak getuigt , en
waarin soms gelukkige grepen gevonden worden , a1s b.v.
11W ie kan melden , met wat vlyt
Hengelaer, op deze vloeden ,
Met zyn bogtige angelroeden ,
Zyn geduldige uren slyt ?
Hoe het simple vischje dartelt ?
Hoe et om ft aesje spelemeit ,
Tot het, door 't bedrog verleit,
In zyn bun of korfje spartelt ?''
W il men een proefje van gemaaktheid en wansmaak , men
herinnere zich de plaats , waar hj vertelt , hoe hj, nadat een
11gryze Stroomnimf'' hem den weg gewezen heeft , zich voortrept :
'k Zeil weêr voort , op uwen raedt ,
Teer belonkt van beemden , weyen ,
W aer natuur gaet spelemeyen
In haer loddrig landgewaedt.''
Terwjl hj door het rustige gedeelte van den vliet trekt , look
zjne Muze hare oogen,
,1't Zy de kunstbespiegeling ,
't Zy de slaep haer kracht beving.-f
En dan heeft ze een prachtig visioen , want toen
SMITS 1 ROTTESvuooM.
11Zag ze een Afaegdt, wiens aengezicht
Glinsterde , a1s het morgenlicht ,
't Bloem- en grasryk veldt betreden.
Een verheven stedekroon ,
Juist doormengt met klaverblaêren ,
Sierde haer ontsnoerde haren ,
Die a1s van haer schoudren vllôn.
't Kleedt , dat hare leden dekte ,
W as Quweel of groen satyn ,
Met een' zilvren wederschynf,
Die de zon tot spiegel strekte.
Juist gelyk de Rottestroom
Kronklend vloeit langs kromme paden ,
Golfden ook haer praelgewaden ,
In wier eêlgeweven zoom
Goudswaerdt , Schepers en de namen
Starrenburg , 'pcn Boetselaer ,
Vander Does en Wassenaer ,
Schielands Heemraên , zich verzamen.
*s Dykgraefs naem , haer glorytrap ,
Straelde uit haer ontzaglyk wezen ,
Op haerf gordel stond te lezen :
Schieiands Hooge Heemraedschap . . . .
Aèn haer zyde trad een Maegdt ,
Haer en all' den veldrey' dierbaer ,
Schielands H of en hooge Vierschaer ,
Die en zwaerdt en schalen draegt.
W aer dit edel Paer de zolen
Drukte op klavergroen en gras ,
Bloosde kruidt en veldtgewas ,
Bloeiden rozen en violenf' (! !).
119
Is dit niet voldoende om ons oordeel te rechtvaardigen ?
Yalt er veel te zeggen , dat is , goeds te melden van Jan De
Kruyf? Z0o weinig ,dat ik hem zelfs ter nauwernood zou hebben
genoemd , ware het niet , dat hj ponder de verdiensteljkste dichters
van zjnen tjd'' gerekend was , en geschilderd sals een' man
van schranderheid , vindingrjk vernuft en gezond oordeel'' l). Het
laatste za1 niemand ontkennen 5 maar is dat voldoende om hem
1) Witsen Geysbeek , Biogr. dnt/à. en Critisclt moorAn&-, IV D., b1. 135.
120 JAN DE KRUYFF.
tot een verdiensteljken dichier te stempelen 8 De bandel zjner
Gediehten , in 17:7 door zjne zonen uitgegeven , en door dezelfde
Critiek voor xkeurig'' verklaard , bevat , mjns inziens , niet een
sprankje poëzie.
Jan De Krayf werd in 1706 in het rparadjs'' van Leiden (b1.
182) , pHollands Tempe'' (b1. 180) geboren , en hj stelde er eene
eer in een Leidenaar te zjn (bl. 190). Zjne opvoeding was niet
schitterend geweest : hj was niet slechts ponbedreven in Geleerdheids
Moedertaal'' (bl. 122) , maar o0k in de moderne vreemde
talen (bl. 129) ; en dit was zeker mede een van de redenen , dat
hj de oorspronkeljkheid tegen de vertaalwoede van zjn tjd in
bescherming nam in het gedicht , dat hj noemde Spoore fpf Eigen
Vinding aan een gezelschap tlczl beroemde Dicltteren (bl. 124- 135).
Ook kwam hj op tegen (b1. 66)
Die valsche smaak , thans sterk gewild ,
Doch daar 't gezond vernuft van grilt ,''
namelijk
Om wonder veel in schijn , maar waarlijk niets te zeggen ;''
maar dit neemt niet weg , dat hij , evenals Poqt en al de anderen ,
toch van meening was , dat p'Kunst wordt door arbeid verkregen'' q
want de ware dichters zijn (b1. 32)
Poëten ,
Die yvrig zwoegen , werken , zweeten ,
ln ft klauwtren op den Helicon-''
Het varstand heeft dan o0k we1 het meeste deel aan die vier-enveertig
gelegenheidsstukken , die zjn bundel uitmaken. Hj achtte
het goed snaar roem te streeven ,'' mits wj maar (b1. 143)
,1 wars van hovaardy', .
Aan 't leerzaam nut den voorrang geeven.''
Die weinige gedichten uit eene tjdruimte van twee-en-dertig jaren
(1743- 1775) zjn met zorg door de zonen uitgekipt uit den grooten
voorraad , omdat zj rgeen stuk der drukpersse waardig keurden ,
dan 't welk den toets der kundigen doorgestaan had : of voorheen
reeds gunstig ontfangen was'' 1). Toch is er niet één onder , dat
1
: Aan den Lezer , vöör de Gedicbtenv', bl. lX.
JAN DE KRUYFF.
om den #ïc/lferlVàd'l inhoud voor de
waard bljven. De KruyF bevroedde
Dichtkunst niet bestond , ofschoon
zochten. Zoo hj al een voorstander
hj was te verstandig om niet te
daaraan zooveel gewicht te hechteny
nakomelingschap moest bewel
, waarin het wezen der
zjne tjdgenooten het daarin
van het pbeschaven'' is geweest ,
vatten , dat het verkeerd was ,
121
A1s oft de ziel der ,1 dichtkunst waar ;**
maar , ondanks den goeden
waarachtige aanblazing der poëzie
ook we1 , en was bescheiden ; en
geesteskinderen niet in de wjde
klaarde , zeker in alle oprechtheid
dunk zjner kinderen , heeft hj de
nooit ondervonden. Hj wist dat
daarom had hj misschien zijne
wereld gezonden ; want hj ver-
(bl. 26) :
11Ik pas niet by een reeks alöude Konstenaaren ,
Vergood door hunne snaaren.
Ik wijk , met eerbied , graag voor die van jong'ren tijd ,
Den Zangberg toegewild ;*'
onder anderen voor Lucas Trip en Le Francq van Berkhey. Ik
geef a1s proeve van zjn trant het gedicht Aan den Weledelen
gestrengen Heer Mr. Zlfcc.s TrI;p , Raadsheer der stad Gr/zlïolg6'l ,
enz. enz. enz. by de uitgaave ran zyn' Tydwinst in Ledige uuren ?
onder de Zdffdrt:. M . L. doclt byzonderlyk , op
uitmuntende Dfc/lfdf'lfà , ten p.pdcArï/f voel'ende , Godt zichtbaar in
't onaanzienelyke.
het daarin geplaatste
11ô Trip ! wilt gij uw' naam vernommen ?
W eet, dat uw dichtpen u verraadt ,
En straks een' leezer doet verstommen ,
Die konst en oordeel gadeslaat ,
En noch bij spel, noch wijn , kan duuren ,
Maar Djdwinst zoekt ïn ledlge uuren.
Een hard gevoelen , streng bepleit',
Een stof , een tekst, door speelend gissen ,
Min klaar ontvouwd , dan uitgebreid ,
Moge u , zomtyds , het wit doen missenl,
Uw Godsvrucht en 't natuurlijk schoon
Staan, echter , blad voor blad ten toon.
Doch geen van alle uw puikgezangen
Verschaft ons aangenaamer stof ,
Die langer d' aandacht houdt gevangen ,
122 JAN DE KRUYFF.
Geen vordert algemeener lof,
Dan dat , waarin ge ons God leert merken
In ft onaanzienlijkst zijner werken.
W at es uw tooneel ? een dorre hei :
svie zijn uw spreekende persoonen ?
Een Vlieg, een blaauwe Bes , een Kei :
En moeten die Gods aanzijn toonen ?
Ja, zij verkonden zelfs Gods eer ,
Gods almagt , wijsheid , en nog meer.
Verwacht niet , onnavolgb're Dichter,
Verwacht niet, kristen ilosoof ,
Dat ik , ô schrandre Zielenstichter,
ô Breidel van het ongeloof ,
Dat ik uw dichtstuk za1 ontleeden ,
Of , hinkende , u poogf na te treeden !
Neen , wijze Trip ! ô neen , mijn pen
Is niet vermaagschapt aan uwf veder ,
En , daar ik mijn geringheid kennf,
Buige ik me , eerbiedig , voor u neder ,
En gaa , met graagte , vast ter feestf>
Op de eelste vruchten van uw' geest.
Maar , schoon ge uw ziel , e)k uwe snaaren ,
Aan God en godsdienst hebt gewijd ,
Zo lang gij dagen telt en jaaren ,
Denk echter , dat ge op aarde zijt ,
En zonder lofspraak natejaagen ,
Naast God , ook menschen moogt behaagen.
Ja, 'k twijfel , of et niet pligtflyk zj ,
Naar wezenlijken roem te streeven ;
Als wij maar , wars van hovaardijl
Aan 't leerzaam nut den voorrang geeven :
Is ooit een ingeschapen trek ,
Naar eisch bestierd , een zielsgebrek ?
Het pronkstuk- uwer konstgedichten ,
Dat , aan geen kerkbegrip veltuit ,
Elk leeren , streelen kan , en stichten ,
Haalt mij uw' 1of ten boezem uit.
Hoor , Trip , wiltge allen roem verzaaken ,
Dan moetge eerst slechte verzen maaken.
JAN DE KRUYFF. 123
Verstand , vernuft , verbeeldingskracht,
Natuur- schei- tuig- wis- hemelkunde ,
M et oordeel dan te pas gebracht ,
A1s u de stof ft gebruik vergunde ;
Dit alles siert uw meesterstuk ;
Geluk dan , Trip , nog eens , geluk !
W at kan de gaaf van schrander denken ,
Verzeld van grijze kundigheid,
Ons niet een' schat van wijsheid schenken ,
Als haar 't vooroordeel niet misleidt !
Hier van geeft ons uw vers bewijzen ;
En zou 'k u dan , ô Trip , niet prijzen ?
Beschouwt mf uw dichtstuk in den grond ,
ft Is mannentaal , 't is geest, 't is leven ;
Elk woord , e1k bijwoord weegt een pond,
En doet den Godverzaaker beeven ,
Die , vaak voor 't licht der reden blind ,
Zijnf Schepper in uw verzen vindt.
W ie kan aan ft leezen zich verzaaden ,
Daar zo veel wond'ren van Gods hand
De siersels zijn van uwe bladen ,
De slijpsteen van uw vlug verstand ?
Uw pleiten voor een Alvermogen
Verdient den naam , schier , van betoogen.
Hoe streelt, verrukt ge 't keurigst oog ,
Door geestig schild'ren , konstig trefen ?
Elk prijst uw vinding hemelhoog ;
E1k hoort mf uw stout penseel verhefen :
Dus vrolijk weidt het scherpst' gezigt
In alles , wat ge schrijft of dicht.
Maar , groote Geest ! 'k wil niets verbloemen :
Hoe mild ge ook anders zijt begaafd ,
Nog egter zou mf u grooter noemen ,
W aar heel uw werk nog meêr beschaafd ;
Men kan , in zulke dichtjuweelen ,
Geen naauw'lijks zichtbaar vlekjeveelen.
Verschoon mijn ongeveinsd bestaan ;
ft Is uit geen vitlt1st voortgesprooten !
Op taalsieraaden acht te slaan
124 JAN DE KRUYFF.
W eegt zwaar bij onze tijdgenooten ;
Ja , bij de mcesten zelfs zo zwaar .
Als of 't de ziel der dichtkonst waarf.
Zo kies en vies zijn onze Baazen ,
Hoe min ook voor 't verwijt beducht ,
Dat ze al te graag , te . dikwerf aazen
Op buitenlandsche lettervrucht ,
Zij laaten elk , dien 't 1:1st , maar smaalen
Op 't lastig ambacht van vertaalen.
M aar dus is ft niet met u gesteld ,
ô Denkend Eerlid der Poëeten.
Neen , de achting , die uw werk verzelt ,
Hebt ge aan geen and'ren dank te weeten :
't Is eigen vinding, eigen teelt ,
A1 wat uw gunst ons mededeelt.
W ie , wie toch zou ft dan durven waagen ,
Door zwakgespierde Poëzyf,
Uwe eed'le pooging te onderschraagen ,
Daar niemand d'eerprijs won , dan gij ?
Elk wi1 die blaas van ijdelheden
Zo ligt ook niet te barsten treeden.
Uw brein , geleerdheids voorraadschuur ,
sveet zelfs uw drift nog aan te spooren ,
En levert dichtstof , op den duur ,
Daar zo veel schoons uit wordt gebooren :
W el , schoei dan nog op netter leest ,
En voeg dus 't minste ook bij het meest.
Maar 'k heb te veel mij onderwonden :
Vermaane ik u , daar ik , helaas !
Zo vaak , gebrekk'lijk word bevonden ?
Hoe dus vermetel, hoe zo dwaas ?
Verzot , verslingerd op uw toonen ,
Moest ik hen eeren , maar niet hoonell.
Ik hoonen ! neen , geloof me , Trip :
Het kan me , tot in 't hart toe , deeren'.
:
Wen slechts u ft minste feiltje ontglipp',
svaar door me u niet genoeg zou eeren :
ft Is dan , men noem' het zo men will'
't Is louter een verliefde gril.
JAN DE KRUYFF.
ft Zou vruchtloos zijn , u natestreeven ;
Nooit denkt ge , of ft is iet ongemeens ;
En moet ik daar een schets van geeven ,
Ei , leen me dan uw dichtpen eens !
't Is zonder haar niet uitteleggen :
Elk ziet we1 ft fraai', maar wie kan ft zeggen ?
Bij u vindt mf altijd gangfbre munt ;
Vaar voort dan , deugdgezinde Zanger !
Als u de Rechtbank tijd vergunt;
Uw ziel gaat toch van konstmin zwanger.
Zo worde uw naam , uw faam verbreid ,
In weerwil uwer ned'righeid-''
125
Wj zullen later aantoonen , hoe de vriendschap den lofzanger in zjn
oordeel verblindde , terwjl hj juist zag , als het zjne tjdgenooten
in het algemeen gold (coup. 16 , 17). Met het oog op de navolgingswoede
der dichtgenootschappen kan ik mj niet weerhouden
uit de Spoore fpf eigen tlïgzWz?.g een paar coupletten af te schrjven.
Van het vertalen zegt hj (bl. 126) :
fk Beken , ft is prijslyk en menschlievend :
Maar is 't ook niet wat gloriegrievend ,
W at laag voor een' Bataafschen geest,
Niet dau verwonderaar te blijven
Van 't vreemde schoon , en voorts , in et schrijven
Te schoeijen op eens anders Leest?.
W at heeft men telkens de eer van 't denken
Aan buitenlandsch vernuft te schenken ?
Is onze ziel dan niet bekwaam ,
Om eigen werk in 't licht te geeven ?
M oet ze eeuwig in de laagte zweeven ,
Of pronken met eens anders naam ? . . .
En , daar ge reeds doorluchte blijken
Van 'bondigheid in ft oordeel strijken ,
Van geest , van vuur , van kennis gaaft,
M ag 't dan wel edelmoedig heeten ,
Dat ge u , als waart ge Broodpoëeten ,
Aan 't overzetten dus verslaaft ?
Al de eer , die ge immer, door 't vertaalen
Van eenig dichtstuk, kunt behaalen , #
Of u , met recht, te vord'ren staat ,
126 JAN DE KRUYFF.
Is in deez' maagfren roem gelegen ,
Die noit uw arbeid op kan weegen ,
ft Is net , ft is sierlijk nagepraato''
En zoudt ge u , voor uw letterploegen,
Met zulk eenf schralen loon vernoegen ?
Neen , Dichters ! neen , uw kunst , zo eêl,
Heeft, om geen armoê van gedachten ,
Dit schimpig vonnis ooit te wachten :
Het vaars is goed ; maar '11 t zegt niet veel.f*
Men mooge dan vrij lauw'ren plukken ,
Als Tolk van grootsche meesterstukken ;
De eer blijft nochtans van laager soort ,
Dan die , door geestige Eigenvinding ,
Door werk van eed'ler onderwinding ,
Ons rtlim zo billijk toebehoort . . . .
(Waare ik , in talen ookq ervaren ;
'k Leende echter nooit zo graag mijn snaaren
Aan ft vreemde dichtmuzijk , hoe schoon :
Zijn fraai zou -k poogen aftekijken ,
En daar mijn ziel dan meê verrijken :
. Dit 's taalgeleerdheids grootste loon.
Dus hoeft men juist geen Tolk te weezen ,
Om nut te trekken uit het leezen.
Een Tolk , voorwaar, een arme Bloed !
Hij geeft al wat hij op kan delven ;
En houdt 'er niets van voor zichzelven ;
Met reden : 't blijft eens anders goed . . . .
't Is konst , maar boven al zijn 't zaaken
Die 's Dichters naam onsterf'lijk maaken :
En dat dit waar zij , toont uw vlijt ,
Om ons geen and're dichttafreelen ,
Van Theems of Seine , meê te deekn ,
Dan die ft vernuft zijn toegewijd . . . . .
Het spijt me in 't hart , dat (wle onzen dichten ,
Zo schaars , zo traag , eene eerzuil stichten :
W ie weet, hoe spaarzaam et zij geschied ?
'k Za1 hier niet naar de reden gissen ;
Schoon deeze stelling niet kan missen ; @
't Strekt zeker tot onze achting niet-'@
LUCAS PATER.
Kon
standige
men den wi1 voor de daad nemen , dan had deze verbeoordeelaar
rechtop al den lof , die hem al8 DïcAf:r is
toegezwaaid. Maar zoo zjne gewroehten niet door poëtisch gehalte
uitmunten , het zal niemand verbazen , dat een man van zjn doorzieht
en oordeel, verzen heeft nagelaten t die door eenvoud en
natuurljkhqid zich zoo gunstig onderscheiden van de opgeschroefde ,
gekunstelde manier zjner tjdgenooten. Hj voelde ten minste de
gebreken van de heerschende mode , en door zjne meening onverholen
uit te sprekén , heeft hj misschien Iets bjgedragen om eene
betere toekomst voor te bereiden.
127
W elk eene tegenstelling maakt met De KruyF's stemmigen
octavo-bundel , de rjke kwarto , in 1774 uitgegeven , die de Poëzy
ratt Zzfcc.s Pater bevat , en die in 1784 door een dunner kwartjntje
met Nagelaaten f'pFzg werd gevolgd. Mocht men geloof slaan aan
de opgewonden taal zjner zestien ljkzangers , dan leed de Nederlandsche
zangberg door zjn dood een onherstelbaar verlies. In
hem stierf de mkunstheld ,'' de rlfunstvorst ,''
Die ktzndigen vergastte op keur van poëzy ;'*
de Apollo onzer eeuw ,'' de pwakkere Aristarch X ,'' mde eer van
Febus voedsterlingen ,'' van wien het zelfs heette :
!,W ie ook , in kunst , voor Hooft moet wyken ,
W ie zwichten moet voor Vondels toon ,
Hy stak henbeiden naar de kroon.'*
En zelfs de jonge Bilderdjk beweende hem als
Het dierbar hoofd van Neêrlands Dichtrenreien ,
De grote Pater.''
Het is waarljk grappig op te merken , hoe bj elke ljkstatie van
poëten of poëtasters hetzelfde misbaar werd gemaakt , en hoe naief
men de groote trom sloeg om elkander op te hemelen ! Jammer
slechts , dat ook later historieschrjvers dit alles voor goede munt
opnamen , en het niet waagden zich rekenschap te geven van het
al of niet overdrevene in die loftuitingen. lk wil niet ontkennen , dat
ik mj verbaas over de lauwers , waaronder een middelmatig kunstenaar
a1s Pater schier is bedolven.
Lucas Pater (1707- 1781) was een Amsterdamsch koopman , die
LUCAS PATER.
zich verbeeldde een groot dichter te zjn , en in die meening niet
weinig gestjfd werd door de leden van het genootschap Oefening
beschaaft de Xvzl.sfezl , waarvan hi.j vier-en-dertig jaar lid is geweest.
Hj was , volgens zjne vrienden en medeleden , rbljgeestig ,
vreemd van waan ;'' maar , hoe deftig , hoe godgevallig , hoe gezellig
hj ook moge
mj niet overtuigd ,
geweest zjn , de lezing zjner werken heeft
dat hj
128
In de eedle poëzy vo1 vuurs 11 heeft uitgemunt ,*'
zooals zjn zboezemvriend ,'' zjn slonathan ,'' Bernardus De Bosch ,
onder zjn portret schreef. Behalve hetgeen hj voor het tooneel
leverde , en dat niet schitterend was , heeft hj hoofdzakeljk drie
soorten van gedichten nagelaten : Sonnetten , Trouw- en Grafdichten
en vooral vertalingen. Ze zjn deftig , ze zjn stichteljk , ze zjn
glad berjmd en angstig beschaafd , maar daarom niet minder ki1
en laag bj den grond kruipend , ofschoon vol van wat hj zelf
noemde rkeurig dichtbanket ,'' gezochte , klinkende
uitdrukkingen , maar arm , zeer arm aan poëzie. Dat deze genootschapszanger
een groot vereerder was van den grooten Feitama ,
spreekt vanzelf. Het verwondert ons niet , dat een zoo jverig
vertaler a1s Pater dien pllollandsche Aristarch ,'' pder Dichtren
Letterzon ,'' vooral roemt 1) a1s
d. i. vo1 van
11Die met den schoonsten zwier , la Motte , Crebillon ,
De Caux , Duchd, de Brueys , Voltaire , Fenelon
En twee Corneilles volgde op onnavolgbre toonenl'
Toen deze pEer
Groote het licht deed
eindelijk zjn Henrik de
zien , was het rop aandrang (zljner dichtlievende
vrienden ,'' en daaronder in de eerste plaats van Pater ,
die den sverheven Puikpoëet'' eene Spoore gaf , in zjn bundel
opgenomen (bl. 344 vlgg.). De stukjes , die zich nog met genoegen
laten lezen , niet omdat er veel poëzie , maar omdat er eene zekere
pointe in steekt , zjn gemakkeljk te tellen. lk geef er hier een
paar a1s proeve ; maar ik waarschuw , dat men zich deerljk zou
bedrogen vinden , als men waande , dat de geheele verzameling
van geljk gehalte was : het zjn letterljk uitzonderingen. Eerst
>
des Amstels'' in 1753
1) sgqaer Gedachtenisse van den beroemden dichtez' den Heere Sybrand
Feitama ,*' in zijne Poëzy , bl. 380.
een staaltje van zjn laag bj den
buitengewoon natuurljk van vorm :
Lvcws PATER. 129
grond loopenden trant, maar
op HzT Gsxososx 1).
A1 kan ik aan een' kostbren disch
Mijn Vrienden daaglyks mild onthaalen ;
Al pronkt myn huis met grootsche zaalen,
Daar alles even sierlyk is ;
Al vliegen dienstboôn op myn wenken ;
Al kan geen Nyd myn welvaart krenken ;
A1 heb ik goedren , land en erf ,
ft Is niets , zo ik 't genoegen derf.
A1 is myn kelder opgevuld
M et allerhande soort van wynen ;
Al kan ik voor elks oog verschynen
M et rytuig , zwaar en trotsch verguld ;
Al kan ik vlugge draavers ryden ;
A1 moet my e1k zyne achting wyden
Opdat hy myne gunst verwerv';
't Is niets , zo ik 't genoegen derf.
Genoegen ! grootste schat op aard',
Zo schaars gezien in Vorstenhoven !
W ie kan u dan naar waarde looven ?
W at is 'er dat u evenaart ?
Kom altoos in myn huis vernachten !
Vervul myn zinnen en gedachten ,
En blyf my by totdat ik sterf !
'k Derf alles zo 'k uw' invlocd derf.''
Onder de betere reken ik deze vier op elkander volgende stukjes ') :
BITTERE 8PIJT.
In een vermaard Paleis , de roem 1, der Stadgenooten ,
Daar Rykdom , wys bezorgd , haar' schat verbergt voor 't licht ,
Daar Themis op haar' stoel voor goud noch bede zwicht ,
En dierbre wetten geeft , die 't heil des Volks vergrooten ;
Daar de eedle Trouwgodin haar choordeur heeft ontsloten,
Voor harten , diep gewond door 't kleine M innewicht;
In 't achtbaar praalgebouw , dat W elvaart heeft gesticht ,
Toen Dwinglandy door Deugd wierd van 't gezag verstooten ;
1) Pouy , b1. 4 l 4. s) Aldaar , b1. 434 vlgg,
Joxcxsxaoz'r , N6d. Letterk. in d6 twee laatste Eeuwen I , 4e druk. 9
130 LUCAS PATER.
Daar de Ontrouw word gestraft, de Onnozelheid versehoand ;
Daar X hoog en ruim gewelf een' open hemel toont ;
Daar Bouw- en Beitelkunst elks oogen kan bekooren ;
Daar 't marmer echoos vormt , op 's Volks herhaald gedruis ;
In 't agtste W onderstuk , in 't Amsterdamsch Stadhuis
Heb ik (ô bittre spijt !) myn' Neusdoek laatst verloren-f'
or Dx asroo.
O Jeugd , zo vol 11 aanminnigheden !
ô Lente van den Sterveling !
W ie kan naar eisch uw zoet ontleeden ,
Bevallig door verandering ?
De lagchjes heerschen in uw jaaren :
Is 't vreemd dat e1k u hulde bied ?
Gy huuwt de keel aan heldre snaaren ,
En weet van zorgen , noch verdriet.
Een frissche verw versiert uw kaaken :
De Liefde zet uw borst in brand ,
En doet u naar een weêrhelft haaken :
't Genoegen leid u by de hand.
G zyt het schoonsf getf van ft leven,
Het dierbaarsk' tooisel der Natuur :
M et reden word gy hoog verheven :
M aar ach ! wat zyt gy kort van duur !''
OP DEN OUDERDOM.
11Wanneer de jaaren ons ontvliên ,
Dan is *er geen meer vreugd te hoopen :
Dan moet men op drie beenen loopen :
Dan moet men door vier oogen zien.
M en kan ons byzyn niet verdraagen :
Men hoort ons steenen , kugchen , klaagen :
De jicht maakt onze leden krom.
ô W elk een last is de Ouderdom !
De Veenzon ,
Moet in dien staat ons koestren , stooven :
W y zitten in een' hoek verschoven :
Ons leed wordt dag aan dag verzwaard :
De krachten hebben 't 1yf begeeven :
Ons leven is byna geen leven.
ô W elk een last is de Ouderdom !
aan den warmen haard ,
Nochtans e1k Stervling wenscht 'er om.''
LUCAS PATER. 131
PILLIS BEELDTENIS.
Min ! hoe groot Js uw vermogen ,
Nu myn hart verwonnen is !
Alles watmy komt voor oogen
Toont my Fillis beeldtenis.
A1s de nachtegaal haar zangen
't Luistrend boschje hooren doet ,
W aan ik Fillis toon te vangen;
Zy zingt , dunkt my , ook zo zoet.
Streelt de slaap myn matte leden ,
Straks komt Fillis in den droom
Naar my toe met zachte schreden ,
En ik kusch haar zonder schroom.
Als de zon aan de oostertz-anssen
Haaren gloed verspreid op 't kruid ,
Vergelyk ik haare glanssen
By de schoonheid van myn Bruid.
Als wy ons in 't groen vermaaken ,
svord ik onverwacht verrukt :
In de minste zelfs der zaaken
Vind ik haar gelaat gedrukt ;
'k Vind haar in een madeliefje ,
In een lelie , in een roos.
Waarde Fillis ! hartediefje !
Blyf de myne voor altoos.''
VERGELYKING.
W anneer 11 ik ben by Leliaanf,
Avier schoon gelaat de Herders roemen ,
Dan vergelyk ik haar by allerhande bloemen ,
Die voor myn oog te pronken staan.
Zy kan dit dartlen niet verdraagen,
En wenscht uit wraak , om my te plaagen ,
Dat ze in een bloem verandren kon ,
Opdat ik nooit haar hart verwon.
Ach , Leliane , indien uw wensch u mogt gelukken ,
W ord dan een hiacinth , of roos ,
Of veldviool, of tydeloos :
'k Verzeker u , ik zal u plukken :
M aar word , tot Damons groot verdriet,
Toch nooit het kruidje roert my niet.''
132 L. PATER. - B. DE BoscH. - F. DE HwEs.
Ik vestig nog de aandacht op het puntdicht (b1. 462) :
ONTYDIGE NOORZORG.
Jan , die vol droef heid voor lyne Egaês krankbed zat .
Sprak haar dus aan : Myn lief ! myn schat !
'k Zal, vrees ik , in het kort het eind zien uwer dagen :
Ei , geef my raad in mynen rouw :
W ie denktgy dat ik moet , na u , ten huwlyk vraagen ?
Gy weet toch dat ik niet kan leeven zonder vrouw.
Zy noemt hem Hillegond. W aar word gy heen gedreven ?
Zei Jan ; haar M an isnog niet dood ;
Zelfs heeft by nog geen'stervensnood.
W el , sprak Sophia , ik ben ook nog in het leven.''
Van Bernardus De Bosch (1709- 1786) zj het gepoeg te zeggen ,
dat hj een braaf man en een pkeurig'' berjmer was van stichteljke
onderwergen , die rnetheid , zuiverheid van taal en zoetvloeyendheid
de hoofdzaak achtte in een dichtstuk'' (Witsen Geysbeek) ;
en het kan daarom niet van ons gevergd worden langer bj hem
stil te staan.
Thans volge Frans De Haes. Hj stamde uit een geslacht van
rjmers. Zjn grootvader en
Brandt) , schreef
Diens zoon Joan
naamgenoot (de schoonzoon van Geraert
verzen , waarin de vroomheid de poëzie vervangt.
(1685- 1723) , stond wellicht iets hooger op den
Parnas , en werd door Poot , die zjne gedichten uitgaf , boven e1k
ander gesteld. Hj is evenwel alleen bekend gebleven door zjn
Leven van Geraert Brandt , dat eerst in 1740 het licht zag. De
kleinzoon , naar zjn grootvader Frans genaamd (1708-1761) t werd
als de X gloriel' van zjn zstam''1
,,De wellust gzijnerq tydgenooten ,
De vreugd van 't kunstryk Rotterdam''
beschouwd. Hj was koopman te dier stede 5 maar het schjnt , dat
zjne zaken niet voordeelig gingen. Dit bluschte soms zjn dichtvuur.
1,Merkuur maekt dat ik thans aen Febus niet kan denken !''
zegt hj in een vers aan Elzevier 1) , en uit zjn Dankoner aan
Mr. Abr. Du Bois :) leeren wj , dat deze' Burgemeester hem op
zjn verzoek begunstigd had met een post. Zijne gunst
Nagelaten Gedichten , bl. l 32. ;) Aldaar , bl. 159.
FRANS DE HAES. 133
11Zij heeft een balzem uitgevonden
Tot zalving myner nierewonddn ,
Die 't zittendf leven heeft gevoed ;
Ja koomt om Dyne smert te weren ,
Op myne beê, my dien vereeren :
svat is haar heuschheit mild en goed !
Zy lokt my uit de sombre dalen
Van 't diep gepeins , dat zooveel kwalen
Voor 's menschen geest en lichaem baert.
Staek , roept ze , dat gedurig denken ;
ft Is lang genoeg met harssenkrenken
En letterblokken 't hart bezwaerd.
%Yy zullen uwe nyvre zinnen ,
Die loflklijken arbeid minnen ,
W el stof verschafen , om hun vlyt
Aen minder slaefsche bezigheden ,
Ten dienst' der M aesstad en haer Leden ,
Te wyden voor uw* levenstyd.
Zoo spreekt ze , en doet me een plaets beschouwen
In een der otzdste Hoofdgebouwen ,
W aer 't heilig Recht zyn zetel sticht ,
En eene reeks van Amtenaren ,
Veel duizenden van Handelaren
En Burgers , door hun vlyt verpligt.
Hier, laet zy anderwerf zich hooren ,
Hier is ook u een post beschoren-f'
Hij was daar zeer mee ingenomen 5 want , zegt hj
1,Myn leven , vaek in leed gesleten ,
Za1 nu voortaen eerst leven heten.
De welvaert treed my te gemoet-'f
*
Hj trad in 1744 op met een Poëthche Uitbreiding en Bespiegeling
pti6r de Evangelisehe gelykenis 'pc'zl den 'n rlprd'?l Zpp/l , die
ondanks het volslagen gebrek aan dichterljke verdienste nog in
hetzelfde jaar herdrukt werd. In 1746 volgde een deftige kwartjn
met Stichtelyke Gedichten ; en het is zeer merkwaardig , dat zjne
nicht Lucretia Yan Merken het noodig vond dien druk te doen
voorafgaan van een Spoore ccAl de .Ppl'feAl , dat zy mynen Ale'p:
Fk.atts de Haes ft/:g6s.s de '?.fïf.
gc:/ zyner Stiehtelyke Gedichten , ter
:6/*: zingen , waaruit ik alleen dit couplet aanhaal t waarin van
zjne pBybeldichtnimf '' gezegd wordt :
134 FRANS DE HAES.
Zy is gedaelt van 11 's Hemels boogen ;
Haer afkomst schittert uit haere oogen ,
En blykt aen haer' verheven zwier;
Zy huwt , door wonderbaer vermogen,
Elks aandacht aen heur gouden Lier-''
De bentgenooten konden nu natuurljk niet zwjgen , en zes loftuiters
, onder wie Hoogvliet , Versteeg en Smits , deden de trompet
schetteren om al die stichteljkheid voor pzuivren hemelval'' te
doen aannemen. Men moet wel gelooven , dat zj te goeder trouw
waren ; en toch komt het ons nauweljks mogeljk voor. Onze
indrak is , dat wj hier niet veel meer dan de afgezaagdste gemeenplaatsen
aantrefen in overdeftigen dos , soms tot klinkklank opwaarts
strevende. W aar hj zich tot het Verhevene laat vervoeren ,
slaat hj de groote trom op wjze , en moet daarbj
niet zelden zjne toevlucht nemen tot de platste stoplappen. Ziehier
een proefje uit het eerste gedicht van den bundel , het Tafereel
des Zpzl#wlpdts.s , ter gelegenheit der p'pdr.sfrppzzlïzl,g:s iït den jare
smakelooze
1741 : den Nederlanderen toegewydt ,
deel onderwerp ) omdat het nog in onze eeuw als proeve van een
Xregt dichterljk'' tafereel heeft dienst gedaan.
Noach treedt
dat ik te eer aan ieders oor-
Zyn driftig cederhuis en waterwoning in ,
Die , ter beveiligingf van al haer huisgenooten ,
Voor golf en regenvlaeg terstond word toegesloten ,
En op het digst' voorzien door 't Opperste beleid.
Fluks daelt , als op den wenk van Gods Gerechtigheit ,
De strenge Hemelwraek in een verschriklyk weder
Op gloende vleugelen van bliksemstralen neder.
Zy
Jkl de aerd' beeft
torst een vlammend zwaerd in hare rechterhand.
op haer komst. Natuur schokt uit haerf stand ,
En gilt haer' Schepper toe. De lucht verschrikt, de Starren
Bezwymen op haer wagt , en menglen zich , en warren
Van doodschrikk' onder een. De M aen besterft. De Zon ,
De bron van ft aerdsche licht, zoekt schuilplaats by haer Bron ,
En haelt het glansryk hoofd zelfs op den middag onder.
't Is sveerlicht wat men ziet. Al wat men hoort is Donder.
De stormen rukken 1os , en schudden 's aerdryks grond.
Detweepaer winden treên dolzinnig in verbond :
bulderen van Oost en W est en Noord en Zuien ,
jagen , voortgezweept door felle hagelbuien (!) ,
Zy
En
FRANS DE HAES.
Het schuimend Element langs berg en heuveltop
En steile torenspits (!) ten hoogen Hemel op.
De Lucht en de afgrond loeit , en zetten , als bekropen
Van doodscbrikk' in het hart, hun sluizen teFens open ,
W e1 veertig dagen lang en een gelyk getal
Van nachten . . . .
Iloe deerlyk
En kleen en oud en
ryk en arm en groot
jong in dezen hoogsten nood'.
Hoort gy dat kermen wel , dat blaten en dat loeien
Van mensch en stom gediert', van schapen en van koeiep ?
Onze ooren dreunen van dat jammerlyk akkoord l
't Is al in rep en roer'. De nood slaet ylings voort.
De dood waert over al , niets kan zyn woên ontwyken :
De vloed spaert hoog nogh laeg , en grimmelt van de lyken.
Daer poogt een vrouw haer' man , ginds weêr een man zyn vrouw
Te redden uit den nood' ! wiens hart breekt niet van rouwf ?
@
worstelen nu
Daer dryft een zuigeling met toegesloten oogen
By df omgekeerde wieg , door ft zeeschuim overtogen.
Ginds zoekt men by een' boom zyn laetste toeverlaet.
Daer neemt men vlot en plank en dieren zelfs te baet.
M aer dier noch plank noch vlot noch boomen kunnen baten ,
W aer 't menschdom aen Gods wraek' ter prooie word gelaten.
De vloed verslint het al , en dompelt boom en duin
En kerk- en toorenspits , ja de allerhoogste kruin
Des allerhoogsten bergs., o onbegryplyk wonder ,
W el vyftien ellen diep als in een' afgrond onder.''
En nu de toepassing. Zoo ook thans een watervloed dreigt ,
135
Vraegt, vraagt my niet wat God , de Aertsgoedheit, 11 heeft bewogen
Om ons met bliksemende en alverschrikkende oogen
Zoo grimmig aen te zien , en Neêrland , al voor lang ,
Te dreigen keer op keer met zynen ondergangq.
Datvrage een ieder , wie zich zelf ' niet heeft vergeten ,
Slechts aen de Orakelstemm' der ziele , 't rond geweten ,
Dat
verbolgendheên.
De vloek der zonde , al lang hier boven 't peil gestegen ,
wyzen op ons en onze daên alleen,
Jkls de oorzaek en de bron van Gods
zal
Doet thans den watervloed opryzen allerwegen ,
En zwellen boven 't peil, terwyl hy dag op dag
Vast steigert , en ons dreigt a1s met den laetsten slag.
De Geldzucht, Dronkenschap , de W ellust, booze zeden ,
De Gramschap, bitsche Nyd , vervloekte Ontuchtigheden ,
De Luiheit , W aen , Verraed , Schynheiligheit en Pracht,
136 FRANS DE HAES.
Zyn zoo veel Belials , die door hun helsche kracht,
De pylen van Gods wraek' en heete gramschapp' wetten ,
En fs afgronds sluizen thans in Neêrland open zetten ;
Terwyl een dolle storm van opgeblazen moed
Den stroom nog opwaerts jaegt , en daeglyks ryzen doet.
W ie twyfelt of een' reeks van zooveel gruweldaden
Zoo zwaer een strafvermag op onzen hals te laden ?
W ie twyfelt of Gods stem des al voorlang niet riep :
ft Berouwt my dat ik ooit in Neêrland menschen schiep.''
Voorwaargeen glansrjk getuigenis , sgod'lyk voorgeslacht''
uitgereikt. En hj was werkeljk zoo overtuigd van onze diepe
verdorvenheid , dat hj de aanklacht nog eens herhaalde in Het
rerheerlykte en rernederde Portugal , in 1758 uitgegeven , naar
aanleiding van de aardbeving , die drie jaar vroeger Lissabon had
verwoest. Die verwoesting was de straf voor hunne zonden , en
geljke straf staat zjnen landgenooten te wachten.
éan het
Of laetge min uw hart ,
* @ * Zien we
Niet vaek voor
Jkls gy den hoogmoed eert; de schandlyke ontucht voedt;
De heiligschennis steunt; de pracht en vreelde broedti-...
Kan brassende overdaed uw' dartlen ingeboren ,
ô Neêrland ! minder dan den Portugeesf bekoren ?
W eet valschheit , slinksch bedrog , vermomde huichlary ,
Meineedigheit , geweld , en wat een schandvlek zy
Te houden in een volk , by u een ro1 te spelen
Min schrikkelyk dan op Barbaersche schouwtooneelen ?
Nog zwygen wy een kwaed , een' gruwel voor natuur',
't Geen eertyds heele steên , gestraft door Hemelsch vuur,
In 't helsche heeft gesmakt , 't bedryf der stomme zonden ,
En korenzatheit , och ! niet min by u gevonden
u , met lofgeschallen ,
Dagonsen Astartes nedervallen ,
1,Gy hebt niet min misdaen . . . .
door afgodsdienst, beheeren ?
Dan in het wulpschste deel van 't gansche weereldal . . . .
En zoudt ge van een' God , die 't al bestuurt naer reden,
W iens zuivre heiligheit geen vlek of rimpel duld ,
Eene ongelyke straf , door een gelyke schuld',
Verwachten ? Neen , gewis , dat waer' u zelf misleiden.''
lk zou wenschen , dat wj hier met vrome overdrjving te doen
hadden , maar wj weten j dat ook elders geen bemoedigend tafereel
lnawxs DE HAEs.
van ons zedeljk gehalte wordt opgehangen 1). Dezelfde klacht
wordt dan ook teruggevonden in zjn Gebed wppr den Welstande
&,: Vaderlands ') :
137
,,Gy hebt ons Nederland , weleer zoo zwak en kleen ,
Gelyk een zon , in 't oog van 's weerelds Mogendheên ,
Doen Qonkeren , en zyn bewooners zoo gesteven ,
Dat zy zelfs Koningen en Vorsten deden beven ;
Maer , met den aenwas van uw* gunst en heil, o Heer ,
Zyn onze zonden ook
Des zien
sFant
Wy
gewassen meer en meer .
ons wel haest ook door uw tuchtroêslaen ,
wy, wy hebben meer dan Ninivd misdaen ,
Die stat viel u te voet met zuchten en gebeden ,
Beweende , in zakk' en aschf, hare ongerechtigheden ,
En zocht , met hart en ziel', 't boetvaerdige gemoed
Te reinigen in 't bad van zulk een' tranenvloed.
Doch waer heeft Nederlant, niet min bevlekt van zonden ,
In die ootmoedigheid en boete ooit smaak gevonden ?
De W ellust , die zich daer heeft op den troon gezet ,
Geeft aen den mensch', zoo 't schynt , veel liefelyker wet
Dan die , waer door ft berouw van alli
e onze euveldaden
Ons afgevorderd word in uwe Orakelbladen.
De ontmenschte Dronkenschap , wiens drift uit de
Daer ze op haer' ronden voet langs markt en straten zwiert ,
W eet in ons Nederland , helaes ! in alle deelen ,
Oogen viert ,
Haer eervergeten rol te jammerlyk te spelen.
De Hoogmoed , van de deugdf en godvrucht' gansch ontaerd ,
Verblind zich in den glans van zynen paeuwenstaert.
Geen Neêrlandsch lkoopman zal, in 't leveren der blyken
Van trotsheit, Babels Vorst of Sidons Koopman wyken.
E1k bouwt zoo veel hy mag , en roept verwaent en stout :
Heb ik dit Babel niet tot mynen roem gebouwt !
1) Weinige jaren later , in l 778 , leest men in de Hedendaagsche Vaderlandsche
Letteroelèningen (bl. 193) : s,Mèen legt zich thans veelal nergens anders
op toe , dan om zyn tyd door te brengen in losbandige vermaken , meest
geschikt om de zeden te bederven , de gezondheid te ondermynen , en zich
zelven en zyn huisgezin in den grond te helpen. Het algemeen bederf der
zeden is ontegenzeglyk thans zoo hoog geklommen als het nog immer onder
onze natie geheerscht heeft. 't Is niet ongelyk aan eenen verderfelykën vloed ,
die van alle kanten uitbarst, en met een toomeloos geweld doorbreekt, het
beklaaglyk gevolg van zulk een levenstrein.''
:) Stichtelyke Gedichten , b1. 125.
138 FRANS DE HAES.
Dus spot men met uw magtf en hooggeduchte wetten ,
En durft op 't hartaltaer verzierde goden zetten.
Hoe meenig is fe1', die , a1s ft Heidendom , nog leeft,
En eenen Tuin- en Bosch- of Huis- of Haertgod heeft,
Dien hy het reukwerk van zyn liefde , na het paeien
Van zynen heeten lust, gedurig toe za1 zwaeien ,
En wenscht, met Babels Vorstf, dat e1k , met mond' en
Den god', dien hy verkiest , ook reukwerk aen koom' biên ? . . .
Hoe vaek word thans uw naem , niet dan met diep ontzag
Van Serafynen zelfs te noemen , dag op dag
Ontheiligt en misbruikt , op zulke snoode wyzen ,
Datwy op -t herdenken daervan yzen !
W aer word de Sabbathdag geviert als Gy begeert ?
Ouders van hunn' kindren thans
met reden
knien ,
s7aer worden de geëert ?
blyft onbevlekt van snoode menschemoorden ?
W aer word de Huwlyksknoop , die , met gewyde koorden ,
Door U bezegelt is , zoo heilig in zynf aert ,
A1s uwe W et gebied, in dezen tyd' bewaert ?
W ie durft thans niet bestaen zyn' naesten iets ontstelen ,
En weet het met den naam' van gaeuwheit niet te heelen ?
W at is 'er meenig een , die , met een valsch gemoed ,
En eene tong', gehuurt voor weinig gelds of goed ,
De zuivre onnoozelheit, aen dubbelheên en treken
W at stat
En nooit bedreven kwaedt, voor schuldig uit durft spreken ?
Och ! wierd die zonde door geen zonde nog vermeêrt,
W aerom gy steden zelf in asche hebt verkeert ,
En Neêrland ligt voor lang in asch hadt doen verkeeren ,
Indien geene Abrahams , om zulk een straf te weren ,
Zoo geen oprechte Loths , door geestelyk geweld ,
Zich hadden in de bres voor 't Vaderland gestelt.''
Relukkig , dat er nog Abrahams en Loths in genoegzaam aantal
gevonden werden om Nederland aan het hemelsche wraakvuur te
onttrekken ! Maar men ziet , in welke poëzie men voor eene eeuw
behagen schiep ! Dit is meer te verwonderen dan dat deze melancholicus
, wiens stemming door eene pjnljke ziekte , welke hem
jaren lang kwelde , niet rooskleuriger werd , zich in zoodanige
ontboezemingen vermeide. Overigens heeft hj meestal gelegenheidsverzen
geschreven , bruilofts- en ljkdichten op vrienden en magen ,
enkele bjschriften en zedeljke bespiegelingen , die in 1764 , drie
jaren na zjn dood , door zjne weduwe ztjn uitgegeven onder den
titel van Nagelaten Gediohten. Geen enkel daarvan verdient hier
FRANS DE HAES.
toch zou willen stilstaan bj
het laag bj den grond kruipende zedekundig vertoog , in zestien tienregelige
coupletten , op De S.pïzlzl:/cp.p (b1. 185) , of bj het Tafereel
r@s het kwaede F:r&lp6&s (bl. 229) ! En toch eischt de eerljkheid
hem
om eene keuze te doen. 't Meest karakteristieke misschien , ter
kenschetsing van zjn trant t en ter afmeting van de kracht zjner
nog van een anderen kant te doen kennen. Ik sta verlegen
zangwiek , zjn de gedichten aan zjne beide vrouwen gewjd : die
mengeling van zekere harteljkheid en volkomen alledaagsheid ,
waar hj niet in godzaligheid zwemt , toont hoe weinig dichter hj
eigenljk was q en tevens hoe weinig waar gevoel er in den boezem
der dichters van dit tjdperk klopte. Het gedicht 0p het negen en
'dertigste rerjaren myner waarde Azfïdtlrpzfvg: Alida .!l::.:.:6Al 1) , in
achttien zestienregelige coupletten , is wat te
te nemen : ik doe dus liever een greep in den
Gelt 0/1///16
lang om hier over
Lofde'. Lydzaemheit ;
h'uisrrouwe Adriana 'pczlA y- Tooren : harel't 22en Jorjaerdag
, den 15en der Slachtmaend #6,s Jaers 1735 :
in herinnering te worden gebracht. W ie
139
Gij vergt !1 , o Adriana , my ,
o Tweede leven van myn leven ,
Dat ik , op uw verjaergety ,
U zoude een teeder snakje geven
Van myne duitsche Poëzy'.
M aer zeg , wat kan u des bekoren ?
Ei zeg my toch , om welke reên ,
Geeft gy myn' dichtgeest/ dus de sporen ?
'k Heb op uw' jaerdag , my voorheên ,
Toch meer dan eenmael laten hooren.
Kan 't zyn ook , dat ge denken zoudt,
Dat myn bedrukte Huwlyksliefde,
Door kille droefheit, is verkoudt,
Sints u de bleeke ziekte griefde,
Die 't minvuur onder de assche houd ?
Neen , neen , dat waer' 't vertrouwen krenken ,
Dat ge op myn liefde hebt gevest,
Toen gy my hand en hart woudt schenken.
Oprechte liefde denkt het best ;
Des kan ik dat van u niet denken.
1) Nagelaten Gedichten , bl. 296 vlgg.
140 FRANS DE HAES.
W at dan ? Indien ik zie op 't pit
En merg van uw weetzieke reden ,
Dan meen ik is alleen uw wit
Te zien of 'k , in uw tegenheden ,
Myn hart in lydzaemheit bezit.
Dit zyn alle uw bekommeringen.
o Ja , gy knikt my toe , welaen ,
'k Za1 des , om van die twyi-elingen ,
Myn Allerliefste , u gansch te ontslaen ,
Der Lydzaemheit ter eere zingen.e'
Daarop volgt , in een-en-twintig coupletten , eene koude t kunstmatige
schildering van de verperàoonljkte Lydzaemheit , waarbj
van zjne eigen aand.oeningen , of de aanleiding er toe , met geen
woord gerept wordt. Dan besluit hj het gedicht aldus :
Zie daer , o svellust van myn leven,
W at dunkt u myne zielvriendin ,
Zou zulk qen M aegd my reden geven ,
Om , uit een dwazen tegenzinnf,
Haer wyze wet te wederstreven ?
Neen , neen , ik zal, in myn gemoed
Die Schoone eenf schoonen Tempel bouwen :
W ant al wat God' en menschf voldoet,
Is by de Lydzaemheit te aenschouwen
In eenen vollen overvloed.
Ik oflkr Haer myn dankbre toonen ,
Of ik , door lieiyk kunstgeschal,
Haer liefde en bystand af mogt' troonen ,
Opdat ze , in vrengde en ongeval,
Voor eeuwig aen myn zy' moogf wonen ,
Ten blyk', dat ik dit wit beöog ,
Bid ik , deez' dag , geen aerdsch verblyden
Voor u , myn Liefste , van omhoog ,
Maer dat ge , in voorspoed' en in lyden ,
W enscht dat Gods wi1 geschieden moog'-''
Ten slotte herinneren wj ) dat hj , ter wille van de netheid
van taal, eene spraakkunst opstelde ? die na zjn dood werd uitgegeven
, en die omstreeks 200 bladzjden in quarto beslaat.
LUCAS TRIP.
Ook het Noorden liet zich niei onbetuigd in de godzalige rjmelarj.
Het wordt vertegenwoordigd door Lucas Trip , in 1713 geboren
en in 1783 overleden te Groningen , waar hj als Raadsheer en
Burgemeester leefde. W aren de zoo even besproken dichters vroom
en braaf , Trip spande daarin de kroon t ook door zjne steile
rechtzinnigheid. Hj liet in 1764 te Leiden een bundeltje drukken ,
waaraan hj den naam gaf van Tydwinst ïs ledige vfzfrd?z , PJ
Proeven 'pcs Stigtelyken aandagt ,
maar de letters M. L. plaatste. Ofschoon van jongs af aan door
waarvoor hij niet zijn naam ,
1,dichtvuur ontgloeid , #esmolten t verhemeld ,'' deinsde hj 5uit
schroom voor vervolginge ,'' uit vreeze rdat (zlyne konstfeilen en
ruwigheden ketelige kenners zouden afschrikken ,'' er voor terug t
de zkinders van (zlyne herssenen of harte'' de wjde wereld in te
zenden. Men pporde'' hem echter ter uitgave. Nog weifelde hj ,
toen hj zjne toevlucht nam tot het raadplegen van den Bjbel
als orakel. ptzlyne aandagt werd gevestigd op Efezen V, vs. 19
en 20 in den samenhang beschouwd. - En straks was de Uitgave
bepaald ; ja Voorrede , Opdragt , en Tytel , gevonden-'' W ant , heet
het verder , pspoorde ik verstandig na , wat Godt wilde , volgens
vs. 10 , ik vond , dat hj smaak hadde in eene algemeene stigtinge
onder malkanderent 4ppr P8almen , Lofzangen en Geestelyke Liedjes ,
naar de lesse van het 19ëe.'' En nu begreep hj tot de uitgave
verplicht te zjn : rlk had dan geen uitvlugt meer , om myne bespiegelingen
en gezangen langer ie verdonkeren. Zorg voor eigene
eere , moet voor verpligting tot Godts eere onderdoen-'' En wat
DW aren deze uitspanningen geboren in ledige
uartjes, door wederhoudende genade ontrokken aan onwyze gezelschappen
; Uurtjes van beteren smaak en nasmaak , dan die van
overdaad ; hoe kon ik dit myn onschuldig , neen pligtschuldig tydverdryf
, beter dopen dan met den naam van Tydwinst ïzl ledige
den titel betreft :
Uuren 8'' En wat den inhoud aangaat , komt hj er rond voor uit ,
dat vroomheid verre boven poëtische aanblazing staat : rlfitteling
van eigene vindinge verrukke eenen hoogmoedigen Zanger , en
wekke de jalouzy van konstgenoten : hier is de konst en het
genoegen zoo veel volmaakter , hoe nader men , ontbloot van eigen
zinlykheid , kome aan de gevoelens en gemoedsaandoeningen van
den Heiland ; hoe zuiverer het geschiede in den name wlAl onzen
Jfdr: Jezus Xrf.sfvd.'' Hj zendt dan ook de kinderen van zjnen
141
LUCAS TRIP.
geest de wereld in met de bede : pGeeft mynen Lezeren een stigtelyk
tydverdryf !'' Doch al genoeg aanhalingen uit de stichteljke
5Voorreden-''
Leest men de gedichten , dan staat men verwonderd over het
samentrefen van zoo uiteenloopende trekken : hier Eitsen van vernuft
, spranken van natuurzin en fjne opmerking : daar smakelooze
platheid en geestdoodende gerektheid. Zoo het onderwerp , de
gedachte , soms dichterljk is , bjkans nooit wordt het dichterljk
opgevat of uitgewerkt. Daarbj komt de eentonigheid van uit alles
godzaligheid te zuigen. Hoe kwam een man van smaak als Jero.
De Vries er toe om stichteljkheid voor poëzie te houden , toen hj
schreef 1) : rllet dirhterljk schoon uit de echte bronnen puttende ,
verhief hj zich boven het lage van zjnen tjd-'' Alsof niet al
zjne tjdgenooten denzelfden toon aansloegen ! En in poëzie steigert
hj niet hooger dan een hunner. W eet men iets platters dan al de
zestien eoupletten van den Spiegel der Verdorrenheid , in 't .g:FJC/J
ran den Heere 0. Z. ran Haren (b1. 176) , iets smakeloozers dan
De #ïJfï#: Spinnekop (bl. 58) , of den Inral p.p het zien 'pczl een
zydeworm (bl. 131) ? Gaarne hadden wj iets bewaard gezien van
zjne erotische poëzie , waarvan hj zegt (bl. 1) :
142
Ik zong we1 eer ,
M aar nu niet meer,
Door onrein vuur ontstoken ,
Op dart'len trant een minnelied ;
Myn Heidensch hart ontzach zich niet
In schaduw van Godts huis der Astarot te roken.''
Maar hj heeft waarschjnljk we1 a1, wat hj
ten vure gedoemd. Als proeve van zjn trant
uittreksels uit het aan vrouw en kinderen a1s
opgedragen gedicht, getiteld
in dien geest schreef ,
geef ik een paar
5Nieuwjaars Gift''
DE WARE VRIENDSCHAP.
11W are Vriendschap ! zalig zoet
Van 't gezellig Menschen-leven ;
W ellust-dauw van Edens dreven
Artseny van tegenspoed ,
1) Bekroonde Verhandeling , 11 D., b1.y 246.
LUCAS TRIP. 14&
Spiegelglas , dat onze kwqlen
Door mêwarigheid verkleent ;
En aan onze blyschaps stralen
Luister by verdubb'ling leent ;
W aar, waar is het , myn Beminde !
Dat ik u , o Vriendschap ! vinde ?
Zelfsbelang , door Veinzery
M et blanketzel overstreken ,
Heeft u houding afgekeken ,
Datze net gelykt als Gy.
Maar , heur smeerzel , dat de dagen
Onzer Lente , ons heil, verduurt,
Rimpelt door onze onluksvlagen ,
A1s een herfstbui 't aanzicbt schuurt.
W aar, waar is het , myn Beminde !
Dat ik u , die stand houdt , vinde ?
Zoeke ik U by lagen rang ,
Die , als onderdane slaven ,
Van de han.d gewillig draven ,
Uw vertoning duurt zo lang ,
A1s ft geklater van de schyven :
Neemt Fortunes wind een keer ,
'k Zie uw beeltenis verdryven.
't Graau mint Voordeel boven Eer.
W aar, waar zytge , myn Beminde !
Dat ik u , die stand houdt, vinde ?
Zet ge uw* troon op *t Kapitool?
Of by Hoofsche Baanderheeren ?
Neen ! de ervaring kan my leren ,
Dat ik in die mening dool.
Dikwerf ligt het eerbewyzen
Den begunstigden de voet :
Agterklap steekt onder 't pryzen ;
Zelfs , a1s hoofschheid hulde doet.
W aar, waar zytge , myn Beminde !
Dat ik u , die 't egt meent, vinde ?
Houdt ge , o Zielen-harmony !
Niet te grootsch , noch dorperachtig ,
Maar der middelmaat gedagtig,
By de nyv're Burgery
144 LUCAS TRIP.
Ilwe haardstede en altaren ?
Daar zich , vry en zonder waan ,
Trek en zeden konnen paren ,
Om in ëJn gareel te gaan ?
Is het hier, o myn Beminde !
Dat ik uw verblyfplaats vinde ?
Neen ! ik mag niet voor de hand
ft Zegel aan die stelling stryken.
Daar , helaas ! de Borgerwyken ,
Al te veel door misverstand
Erg verdeeld , den W revel roken.
Huizen , daar de Jalouzy ,
Bitze Haat , en Schimplust, spoken ,
Gaat der Vriendschaps voet voorby.
W aar, waar zytge , myn Beminde ?
By wat rang , dat ik U vinde ?
Zeker zogte ik U in 't bloed ,
Dat, uit énen stam gesproten ,
Onder bloed en stamgenoten
Ligt dezelve neiging voeèt ;
Sprong me niet het spreekwoord tegen
*t Geen , och armen ! Kains koers
Overbrengt op onze wegen :
E/ndragt vindt men schaêrs by Broêrs.
By wat Vrienden, myn Beminde !
W oont ge tog , dat ik U vinde ?
'Iu, nu wete ik waar ge rust
Zo ge op aarden zyt te sporen;
ft Huwelyk , die zegenhoren
Van genoegens , troost en lust,
Schudt de peluw voor een Vrindschap ,
Die door Liefde in Jén geweld ,
En gesteund door 't lachend Kindschap ,
Beider welvaart samensmelt.
Hier vertrouwe ik ,
Dat ik uwe slaapstê
myn Beminde !
vinde.
Dan, hoe strelend , lief , en schoon ,
Zich de jeugd dien staat verbeelde ;
ft Is een onvolmaakte weelde ,
Een verwelkerende kroon.
LucAs TRIP. 145
Huwlyks Vriendschap slagt de rozen :
Doornen van onze av*regtsheid
Steken onder 't lachend blozen ;
Daar men Evaas schuld beschreit.
W aar , waar zyt ge , myn Beminde !
Dat ik egt en regt U vinde ?
Zoek vry beide polen rond ,
Van dien morgen af, dat Eden
Toegemuurd wierd hier beneden ,
Tot der waerelds avondstond ;
Noch zo zult ge u , diep verlegen ,
Zo geen glimp uw oog bekoort,
Na al 't zoeken , wikken , wegen,
Houden aan dat raadloos woord :
W aar , waar zyt ge , myn Beminde !
W aar tog , dat myn ziel U vinde?
En dan volgt in zeven coupletten het betoog , dat men die vriendschap
alleen vindt
Daar men Jezus aanschijn ziet ;*
terwjl deze vriendschap
W enscht men hem in
ngzlyne keus'' is.
verhevener
nen , dan ziet men waarschjnljk
Godt ziehtbaar ï/l 'f onaanzienelyke :
::Al Keit sltwzflô:tst:: , en Vlieg , waarop wj Jan De KruyF zulk
een warm loEied hoorden zingen , en dat Jero. De Vries nog als
een rheerljk dichtstuk'' ter lezing aanbeval 1) , swaarin men telken
reize nieuwe schoonheden ) meerdere voortrefeljkheid ontwaren''
zou. Ik verbeeld mj echter , dat de hedendaagsche lezer zich bj
de kennismaking onaangenaam zal bedrogen vinden. Ontwjfelbaar
leent zich het onderwerp tot dichterljke behandeling , en ik za1
niet ontkennen , dat de dichter somn den rechten toon aanslaat ;
maar over 't algemeen kan dit stuk eer eene wjsgeerige bespiegeling
dan een gedicht heeten , bovendien is het niet van gerektheid
vrj te pleiten en het wemelt van platheden in voorstelling en
uitdrukking. Reeds de statige aanhef wordt weldra ontsierd :
bespiegelingen te leeren kenuit
naar het gedicht getiteld :
rertoont ïzl de ù:dc/lpvvlïAlg: ra.tt
t) Bekroonde Verhandeling , 11 D., bl. 250.
JoxcKsLos'r , Ned. Letterk. in de twee laatste Eeuwen 1, 4e druk.
146 LUCAS TRIP.
Laaten duizend 11 zonnestelsels
In Natuurs oneindig ryk ,
Schoon 't een bott'rik voor vertelsels
Houden mag , waarschynelyk,
Namaals aan vergeestlykte oogen ,
In den staat der zaligheid
By Godts werken rond geleid ,
fs Heeren majesteit betoogen
Eën der minste hemelbollen ;
Die in 't ongemeeten zwerk
Rondsom onzen dachtoorts rollen ,
Levert hier genoegzaam werk
Aan vernufts bespiegelingen.
De Aarde , een kleine waereldstip ,
Heeft een waereld voor 't begrip ,
Daar geen sterv'ling door kan dringen.
W ysheit, Almagt , Goedheid , hangen
Lootjes van des Scheppers beeld ,
Naar de drie verscheiden rangen ,
Daar de stof zich in verdeelt,
Aan e1k keitje , blompje , diertje ,
Dat uit ft albezielend nat
Groei door aêr of vezel vat :
Godt is groot in pt minste siertje.f'
Daarmee is het onderwerp aangegeven , en het bewjs wordt aan
de drie genoemde vertegenwoordigers der drie natuurrjken ontleend.
Kei en diamant zjn geljk in waarde : de eerste is bewonderenswaardiger
: zie hoe hj gevormd wordt :
Honderd millioenen zandjes ,
Fyn geâderd , scherp getakt,
Sluitende in elkanders tandjes ,
Op hun broeinest , 't Oer gezakt,
Lymen zich in stille gronden ,
Talryke eeuwen agter één ,
Tot eqn Key , een' groven steen
Van onnoemelyke ponden.''
W ordt deze schildering niet bedorven door de toelichting ?'
!,M enschenkonst bakk' tichelsteenen
Uit in éJn getreden klei ;
LUCAS TRIP.
Zand rolt door de vingers heenen ,
Knikkerzand en gruis van kei
Laaten zich ongaarne binden
Door de rondheid , die hen scheidt.
Goddelyke Alwetendheid
W eet alleen hun 1ym te vinden.''
147
En wat dunkt u van de volgende opmerking ?
Vraag niet (*t zou geen !, wysheid heeten ;)
Of het wel der Godheid past,
Dat zy de eeuwen noch laat zweeten
Onder ztzlken zwaaren last ,
Nu Civilis agterneeven ,
Hunnen lyken , ongebust ,
Ter verzek'ring van hun rust,
Zerk in steê van Keisteen geeven ?''
W el neen , want de kei heeft nog zjn nut :
Spotters ! die u zagt laat wiegen
In een rytuig over straat ,
Ziet , eer ze 1.1 in 't aanzicht vliegen .
W aar 11 Koetswiel over gaat !
Om den modder te plaveijen
Onindrukbaar voor de vragt ,
W as des Hemels zorg bedagt ,
Op een vloer van harde keyen.
Om de lompe styl te schooren ,
Die des Heiboers nooddruft schraagt ,
En de balkjes , onder ft koren
Zuchtende , op zyn endhout draagt ,
Vergt hem Godt geen kostbfre vonden ,
Heijing , zerknoot , of tiras.
Op dit steenen veldgewas
Mag de boer zyn stulpje gronden.''
Kleingeestiger teleologie is we1 niet denkbaar. Ziehier nu het
eerste couplet van de toepassing voor die preek :
Hebtge dan , o Ongodisten !
Niet de grofste kei in 't hoofd ;
Die Godts aanzyn durft betwisten ,
Daar de Duivel aan gelooft ?
LUCAS TRIP.
Zoo ge in dit verbaazend teeken
Hem niet eert met diep ontzach ;
In den grooten oordeelsdach
Zal die Kei u tegen spreeken.''
Nog een laatste proefje uit de blaauwbessen- en vliegen-afdeelingen :
Schaft de Rykdom ananassen ,
Kaapschen wyn , en suikerpragt ;
Godt, die de armoe op gewassen
Van 't gemeene veld verwagt ,
Tapt haar drank uit blaauwe vlessen
M et een zeegroen lint bekroond ,
Daar geen W aerd noch Gastheer woont ,
Om den heeten dorst te lesschen . . . .
Lacht niet, Dichters ! met die speeling
Van uw' gryzen Bestevaêr ;
Vliegen zyn eene onderdeeling
Van Jehovaas legerschaar ,
Om verharde muitelingen ,
Aan te randen in hun erv' ;
En by straff van landbederf ,
Tot gehoorzaamheid te dwingen.''
En dit heetten pde eelste vrachten van gzjnj geest'' !
Dat zjn nu , die door velen nog geprezen dichters ! Za1 men ons
tegenspreken , als wj zeggen : hoewel allen meester zjn van den
vorm , is de inhoud van hun werk zoo onbeduidend mogeljk 1) ?
Maar hoe zou men ook pittige poëzie verwachten van die verwjfde ,
gekapte , gepoederde , rhofpoppen'' , rdie mannelyke vrouwtjens , die
Hermaphroditen , ten minste naar de ziel zyn'', zooals Van EFen
zjne tjdgenooten schildert in het negen-en-dertigste vertoog van
zjn Spectator 2) !
1) Corver sprak in zijne Tooneel-Aantekenin.qen , b1. 18l , niet ten onrechte
van gedichten l:in een Cabinet geëxamineerd en gelikt, zoo als thans (1782)
veel Dichtertjes doen , die beter voor schoolpedanten als voor Poëten kunnen
doorgaan''.
;) Hetgeheele vertoog , van 10 Maart l 732 , is wel waard gelezen te
worden , maar te lang om hier af te drukken. Veertig jaar later (16 Augustus
l 774) schreef Betje W olF: :,*t Is my onbegrypelijk , dat er eenig mensch ,
die gezond verstand heeft, een jaar aaneen in de Beaumonde leeven kan.
Niets is zoo fade, zo insipide als het leeven onzer grooten. Gedebaucheerde
'WINTER. W . YAN MERKEN.
W j dienen echter althans een oogenblik te verwjlen bj een dichterpaar
, dat vrj algemeen tot de besten uit die school gerekend wordt.
Nicolaas Simon Van W inter , een rjk Amsterdamsch koopman ,
was in 1718 geboren en had het waarschjnljk aan den letterkundigen
roem zjner tweede vrouw , Lucretia W ilhelmina Van Merken
te danken , dat zjn naam aan de vergetelheid ontkwam.
ln zjne lyrische ontboezemingen en in zjne fabelen vindt men
niet veel meer dan alledaagsche gedachten in vloeiende rjmen.
Dat is ook het karakter van zjn Amstelstroom , een beschrjvend
gedicht in zes zangen , dat in 1755 het licht zag. Terecht kon
hj uitroepen (b1. 138) :
149
W as myn kunst- !, en zangvermogen
Aan myn' yver nu gelyk . . . .
'k Zong op vader Vondels trant . . . .
M aar myn lier kan ft kunstgeluid ,
Van zyn dichttrompet niet vatten''.
P rees zjne schoonmoeder zjne r tooverende lier'' ,en zijne
vrouw , zjne pgouden vaerzen !'*
Het laag bj den grond zwevend gedicht is vol van o ! zoo lieve
partjtjes , met een :jn penseeltje getoetst. Hj versmaadt het niet
eene brandspuit te beschrjven (bl. 47) of eene pverwe- en drukkerj''
(bl. 131) ; en in den vorm spelen verkleinwoordjes eene groote rol.
Men hoore slechts , hoe hj kweelt (b1. 40) van het
aanstaande
Toch
1,Veldtapyt van malsche kruidjes ,
Daar men onder duizend spruitjes
Duizend boterbloempjes telt !''
lichaamen , zenuwlooze (permitteer my dit woord !? , kinderachtige
neigingen , een popachtige smaak , eenige oppervlakkige lecture , iets dat naar
vernuft zweemt ; zo zijn de meesten die figuur in die Gezelschappen
maaken , welke ik zoo zeer veragte. Onze dames doen niet veel meer eer aan
eene Sexe , die de liefde en glorie
licences a1s 't volk zich verbeelden durft , begaan zy ,
wende drift voor dat monster van slegten smaak , de Opera , ziedaar dit is
haar kenmerk ; en eene Jufr. Neytz overtreft eene Van Merken zo zeer by
is van e1k wel denkend man Grooter
eene alles overschreeuhaar
als Niëvri , Col-vel--ff
Bij Mr. R. H. J. Gallandat Huet , 'lzrcn e2t orer BeLje +0!1, bl. 80.
zielen
LUCRETIA WILHELMINA 5rAN MERKEN.
In 1769 volgden zjne Jaargetyden , in vier zangen. Jarenlang
had hij
delen'' (Voorbericht). Bj de uitwerking maakte hj veel gebruik
van Thomson's gedicht over hetzelfde onderwerp , en ook bj
voorraad vergaderd'' om die stof rin X poëzy te verhananderen
ging hj ter leen. ,,De dichtkunst , door een Christelyke
W jsbegeerte gesterkt in het beschouwen der schepselen te doen
dienen tot eer van den grooten Schepper'', ziedaar zjn doel.
Hj heeft dan ook niet veel meer dan eene berjmde verhandeling
geleverd , deftig van toon , maar weinig poëtisch. W at hier
vooral ontbreekt , is natuurfrischheid. Alles is gekunsteld. Soms
zou men wanen , dat men Cats voor zich had , maar een Cats met
een allongepruik op. De vorm is
In 1768 ging hj een tweede
zeer jeugdige jonkvrouw Lucretia
1721) , die de boezemvriendin zjner eerste vrouw geweest was.
Beide dichters hadden elkander bj aanhoudend huiseljk leed ,
dat zj doorleefd hadden , getroost: thans brak voor hen een tijdperk
aan van rustig geluk.
Lucretia was eene ontwikkelde en beschaafde vrouw , die
onberispelijk : Feitama waardig.
huweljk aan met de reeds niet
W ilhelmina van Merken (geb.
1!De Dichtkunst zocht op 't glibbrig gloripad'',
onder leiding van den
maar ondanks den
doopsgezinden Predikant Pieter Fontein 1) :
roep , die van haar is uitgegaan , een zeer
middelmatig dichtgenie. Zj versi:ceert gemakkeljk , maar hare
opvatting is zelden dichterljk q doorgaans vervalt zj in bespiegelingen
, die van Poëzie niets dan den vorm hebben. W i1 men haar
kunstideaal leeren kennen , men zie slechts hare waardeering van
hare poëtiseerendè--fTdgenuqtln. Yan pden grooten Smits'', gApolloos
grootsten zoon'' bewierookt zj de stooverende lier'' '). Hoogvliet's
Abraham vond zj , èn als geheel, èn om de pgouden vaerzen'' ,
verruH end schoon 5. Van Snakenburg getuigde zj , dat ,de zuivre
galm van (zjn) verheven zangen'' hem peindlooze eer verwerven''
deed 4). Feitama was natuurljk voor haar ,de roem van Neêrlands
1) Zie hare Verscbeidot G edichten , achter Het z'Vuf #er Tegenspoedeït , bl. 186.
n) Verscbeiden Gedicllten , achter Het z'Vtff #er Teqenspoeden , bl. 238 , 240 ,
243 , 254 , 255.
3) Aldaar , b1. 276 , 277. 6 Aldaar , bl. 283.
LUCRETIA WILHELMINA VAN MERKEN.
lettergrooten'' ; szjn geest , verliefd op keurig maatgeluid'' die
zich in rzyn verrukkend dicht'' openbaarde , kwam haar zoo buitengewoon
voor , dat zj den gladden vertaler herhaaldeljk bj Vondel
vergeleek 1).
W aar zj haren natuurljken
zj zich bepaalt tot eenvoudige
haar viel waar te nemen , of tot ontboezeming van waarachtige
gemoedsaandoeningen , laten hare verzen zich met genoegen lezen.
Maar als zj hooger vliegen wi1 , vervalt zj of in klinkklank of
in ondichterljke redeneering. Haar gedicht op Het n'ut der Tegenspoeden
, dat tweemaal gedrukt werd (1762 , 1768) , staat niet
hooger dan De Waare Geluksbedeeling (1792) ; en de rjm-brieven ,
aanleg geen geweld aandoet , waar
schildering van hetgeen rondom
waarin zj veel smaak had , worden niet zonder inspannning doorgelezen.
Er bestaan twee groote , verhalende gedichten
Vooreerst David : in fvlccff boeken : hetwelk twee uitgaven beleefde
(1767 1768). Zj heeft haar held pvan zyns Vaders huis af : door
eene menigte van rampen ep wederwaardigheden ? naar den ryks
zetel van Juda geleid''. Zj had pdoor het schroomachtig volgen
van willekeurige kunstwetten een gewyde historie geen geweld
willen aandoen of verduisteren'' , maar toch skarakters uitgewerkt''
en pde eenvoudige schoonheden der bevallige natuur getracht te
schilderen''. Zoo zegt zj in haar voorbericht.
Die den moed gehad heeft de twaalf boeken door te worstelen ,
za1 zich kwaljk beloond vinden. Het geheele gedicht is niets dan
eene breedsprakige paraphrase van het Bjbelverhaal : het staat tot
een Epos ongeveer a1s Vondel's dramatische gedichten tot de echte
Tragedie ; met dit onderscheid echter , dat men hier niet als bj Yondel
schoonheden van behandeling vindt ;want er behoeft niets teruggenomen
op Bjbelsche
berjmde geschiedenissen uitgesproken. Men moet zich dan ook
verbazen over de ingenomenheid
te worden van het oordeel blz. 112 over de
met dit dichtstuk van eene zoo
ontwikkelde vrouw a1s Jufrouw W olF ') 5 en niet minder over den
1of , die hier en daar nog heden aan dit gedicht wordt toegezwaaid ,
van hare hand.
15t
1) Aldaar , bl. 303 , 304 ; en verg. boven , b1. l 14 , 133.
') Zie haar brief aan Van Merken van 5 Maart l 774 , Nederland, 1878 ,
11 D., b1. 413.
152
dat verre bj Hoogvliet's Abraham achterstaat , en door eentonigheid
en volslagen gebrek aan alle poëzie hoogst afmattend is. Het
moge geschikt zjn om rin een aantal brave godsdienstige .
huisgezinnen de genoegeljkste uren van voorlezing en aangename
stichting
kan het zeker niet. llet
te verschafen'' (Jer0. De
gunstig
Critici over dezen Darid geveld ,
tische Critiek hier ontwikkeld was.
Yries) , den kunstzin voldoen ,
oordeel , vroeger door de meeste
toont wel , hoe weinig de aesthe-
Nog minder vleiend moet ons oordeel
in zdtsfïdzl boeken, die in 1779 volgde.
zijn over den Germanicus ,
Hier is : zoo mogelijk nog
minder eenheid dan in den Darid. Het is eene
van des Imperators krjgstocht in Germanje
eenige , soms goed gelukte , natuurschilderingen vooral in het
laatste boek , - en opgesmukt met brokken uit eene oudheidkundige
verhandeling en een handboek der oude aardrjkskunde , maar alles
berjmde kroniek
opgeluisterd door
behalve een Epos. De Germanicws is een werk van vljtige studie ,
niet van poëtisch vernuft : men bewondert het geduld der schrjfster ,
maar zj laat ons koud. De reden daarvan is niet ver te zoeken :
er is hier geen held : die ons al8 mensch sympathie inboezemt.
Germanicus wordt ons wel voorgesteld als een edel veldoverste ,
die tegenover Tiberius meer of min de ro1 van David tegenover
Saul vervult ; maar eenesprekende persoonljkheid , in wiens gemoed
wj lezen , en aan wie wj ons hechten , in wiens persoonljke l0tgevallen
wj belang stellen , wordt ons niet geschilderd. W at aan
het geheel ontbreekt , leert duideljk de episode van Flavius uit het
derde boek (b1. 73-86). En daarbj komt er geen eind aan het
werk , dat overigens , zooals van zelf spreekt , glad gerjmd is. Hoe
de schrjfster ook wegens dit gedicht gevleid werd , als die seen
streit met Homerus en Virgilius heeft durven waagen'', die haar
dezelve onster:jkheid'' a1s deze twee zou bezorgen T , leert ons een
brief van den geleerden David Runkhenius van 6 Januari 1779 l).
LUCRETIA W ILHELMINA VAN MERKEN.
Medegedeeld door Prof. Th. Jorissen , iWederland, 1878 ,' 11 D. , bl. 4 l 5.
Ook de Letteroe/eningen van l 780 , b1. 84 toonden groote ingenomenlleid
met het dichtstuk , dat zij prezen , omdat
geen rrmachine'' in voorkwamen. Voorts wezen zij op de ::voortrefl-elyke schilderingen
, die wy durven 't zeggen , in de levende talen geheel zonder voorbeeld
zijn.'' Eindelijk wezen zij op de groote kennis hier grals een tresoor vergaderd''
er geen srbovennatuurkundige svezens''7
waardoor het gedicht in de toekomst ::een classicaal gezag'' zou hebben.
1)
LUCRETIA W ILHELMINA VAN MERKEN.
Grooten naam had de Dichteres ook als dramatisch schrjver. Zj
heeft inderdaad een aantal zoogenoemde treurspelen vervaardigd
en doen vertoonen , die eerst afzonderljk uitgegeven , later , met
enkele van haar echtgenoot , in twee bundels Tooneelpoëzy verzameld
zjn (1774 , 1786).
Den roem , dien zj op dit gebied verwierf , had zj bljkbaar
meer te danken aan den vaderlandschen inhoud van vele dier
stukken 1) , dan aan hunne
aan de eischen eener ware
dramatische waarde. Geen enkel voldoet
Tragedie. Maar het kan niet bevreemopgewekt
vaderlandsch gevoel , toen
en ùlp6f der Vereenigde Nederlanden
den , dat in die dagen van
Simon Stjl zjn Opkom8t
in het licht gaf , stukken , welke rde natuurlyke , burgerlyke , en
godsdienstige vryheid , en liefde voor het Vaderland'' tot onderwerp
hadden , grooten opgang maakten. Zj had , om xaan deeze
uitmuntende onderwerpen'' zooveel recht te doen als in haar vermogen
was , den dramatischen vorm gekozen , rals zynde best
geschikt om de karakters en hartstochten in hun waare licht en
sterkste werking te vertoonen'', ( Vborbericht). Toch heeft zj geen
meesterstukken geleverd. Grooten toeloop schjnen zj 0ok niet
gehad te hebben , als men Corver m ag vertrouwen , die haar niet
meer dan een suecès d'estime toekent 2).
153
1) Zie het oordeel der Hedendaagsche Vaderlandsche Letteroefeningen ,
aangehaald door J. Hartog in de Gids , l 82y , Ille D. , bl. 92.
:) s:svij kunnen op onze tooneelpoëzij niet roemen : wij hebben tegenwoordig
(1782) wel braave dichters , maar rechte tooneel-poLten hebben wij
sints zestig jaren niet gehad. De stukken van JuFrouw Van Merken , alsmede
eenige andere van onderscheiden dichters , veracht ik niet ; daar is veel
goeds in , en men had die sedert den tijd , datze het daglicht zagen , al
moeten afgespeeld hebben , om dus een voorbeeld tot opwekking voor anderen
tegeven ; mooglijk , door den tijd , nog we1 iets uitmuntends
voor den dag komene'. Tooneel-Aantekeningen , bl. 196.
dan zou 'er
DE DAGERAAD EENER BETERE TOEKOMST.
Tegen de gladgekemde vormkunst kwam verzet , en wel het eerst
uit het Noorden , uit Friesland. Het openbaarde zich op merkwaardige
, zj het dan ook zeer eenzjdige wjze , in het streven van
twee mannen , die , zonder zich om de regelen der kunstgenootschappen
te bekreunen , hun eigen weg gingen : de gebroeders
W illem en Onno Zwier Van Haren.
Uit een edel Friesch geslacht gesproten , hoog in aanzien aan
het Stadhouderljk hof , in voorname ambten geplaatst , bj uitsluiting
in aristocratische en diplomatische kringen verkeerend ,
meer gewend Fransch dan Hollandsch te spreken en te schrjven ,
en dus denkeljk ook te lezen , moesten zj als vanzelf onttrokken
worden aan den invloed der burgerljke school. Aristocratisch in
alles , ook in de Letterkunde , vroegen zj aan geen Letterlievend
Genootschap een brevet.
De oudste , W illem , in 1710 geboren , is bekend geworden door
enkele lierzangen en een groot episch gedicht. De eerste , ofschoon
niet zonder dichterljke waarde , hebben doorgaans meer staatkundige
beteekenis. Dat hj echter a1s ethisch-lyrisch Dichter iets uitmuntends
kon tot stand brengen , bewjst het stuk , dat het .f:zltsc/l:lfjà
Leven is getiteld. Trouwens , het was uit zjne ziel gegrepen , naar
aanleiding van eigen bittere levenservaring. Ik wjs slechts op
enkele plaatsen :
Helaas l helaas ! hoe vlieden 11 onze dagen ,
Hoe spoedt zich ieder uur met onzen luister heen !
Hoe Qaauwe vreugd , hoe bittre plagen ,
Hoe min vermaak , hoe veel geween !
WILLEAI VAN HAREN. 155
O dierbaar perk van drie tot zeven jaren ,
Als ieder voorwerp 't oog bekoort , het harte streelt :
Och , of ze zonder einde waren ,
Als alles lacht, a1s alles speelt !
Beminlyk kind , speel, nuttig u deezf dagen ,
W ant 's waerelds grootheid schaft aan ons 't genoegen niet ,
Dat u door uwen houten wagen
En door uw kaartenhuis gesehied.
Haast za1 men u door strenge meesters leeren ,
W at taal Demosthenes verkondde in Pallas stad
En Cicero voor 's werelds heeren ,
Toen Rome nog de kroon op had.
O moeilyk werk , benaauwde en pynlyke uren
Ze is maar een schets , deezf roe , waarmeê men u kastyd,
Der slagen , die ge eens zult verduuren
Van ft stuursche 1ot in laterf tyd . . . . . .
In zulk een stryd ziet gy de dagen klimmen ,
Gelyk het fris gebloemt zich opheft in een' tuin,
En word een man. M aar, ach ! wat schimmen
Omcingelen op nieuws uw kruin !
Nu vlugt de slaap reeds in den vroegen morgen ,
Ja , somtijds heeft de nagt geheel voor u geen rust.
Vermoeden , vree' s wantrouwen , zorgen
Verdoven kennis , yver , lust.
Nu ziet ge eerst klaar de broosheid aller dingen ,
Hoe min het wuft geluk naar breidel hoort en toom ,
En hoe de staat der stervelingen
Gelyk is aan een' vluggen droom.
Terwyl de vreugde u bloemen scbynt te geven ,
Ach , zieldoorgrievend nieuws ! ontrukt u 't lot een' vrind ,
Een' vrouw , beminder dan het leven ,
Of 't waardste pand , het liefste kind.
Vlugt dan , reis vry naar afgelegen staten ;
Zeil door de middellyn naar 't verre Zuiderland ;
Hun denkbeeld zal u nooit verlaten ,
Het staat , het wagt u reeds op strand.
156 W ILLEM VAN HAREN.
De droef heid is gelyk aan wreede dieren ,
Verwoeder dan een leeuw , in netten styf verward ,
Doorknagende , a1s een worm , de nieren,
Verscheurende als een gier het hart . . . . .
Zomwylen rukt, voor ft eind van uwe dagen ,
Fortuin uw staat ter neer , gelyk men in het woud
Een hoogen eik , omverrf geslagen ,
Na 't woeden van den wind aanschouwt.
Dan wordt een dwaas op uwen stoel verheeven ,
't Geweld verwoest uw erf ; de laster verft uw kleed ;
Geen vriend durft zich naar 't huis begeven ,
Daar 't bleek gebrek den vloer betreed.
W at is de mensch , hoe magtig, hoe vermetel?
Genaakt het uur, al staat een heir rondom het hof ,
De Koning valt van zynen zetel
En wordt een handvol asch en stof . . . .''
In al de lierdichten leeft een krachtige , edele , wjsgeerige geest ,
die zich echter in wat al te stroeve verzen uit. In 1741 verscheen
het gedicht , dat ten opschrift heeft Gerallen t)col Friso , Koning
der Gangariden en Prasiaten : in twaalf boeken 1). Het werd door
de tjdgenooten , onder pafkeuring van alle dichtgezelschappen'', zeer
ongunstig ontvangen a1s peen onrjpe vrucht''. Niet alleen omdat
het aan den eisch des tjds : keurige taal en vloeienden rhythmus ,
niet voldeed ; maar o0k als pstrjdig met de z0o hoog geroemde
eenheid der daad , of des oogmerks van een Heldendicht'' :).
De latere Critiek daarentegen heeft den Frho soms tot in de
wolken verheven. Yoor den een is het een pheerljk gedicht'' 3) ,
voor den ander misschien het eenige eigenljke heldendicht, dat
wj bezitten'' #). Of zoo men dit wil betwisten , zegt dezelfde : sik
laat mj echter niet gemakkeljk ontstrjden , dat het een uitnemend
1) Zie het eerste boek in Penon's Dlcht- en prozawerken, V, bl. 141.
2) In de Taal- en Dichtkundige Btjdragen , aangehaald door Jer. De Vries
in zijne voorrede tot het le deel der Dichterl. llor/cen der Fcn Harens (uitg.
van Westerman) , bl. l0.
3) W itsen Geysbeek , Biogr. anth. crit. Woordenb-, 11l D., bl. 89.
:) Jer. De Vries , Bekroonde Verhandelinfl , 11 D. , bl. l 79.
W . YAN HARKN S GEVALLEN VAN FRISO.
en zeer leerzaam dichtwerk is'' l). De leerzaamheid was voor die
Critici de hoofdreden van goedkeuring 1) , en daarbj kwamen dan
in de tweede plaats schoonheden van détail. Jer. De Vries erkent 3) ,
dat rde geschiedenis voor allen niet even belangrjk en aanlokkend
is'', maar pdat werk is vol diehterljke schoonheden , stout en schilderachtig
, vervuld met de heerljkste lessen''. Die schoonheden zjn
niet altjd oorspronkeljk , maar men rekende dit eene verdienste
te meer : pwelk eene fjne navolging en begluring der Homerische
en Virgiliaansche schoonheden'' #) !
Een onbevangen oordeel zal moeten erkennen , dat het verhaal
der omzwalkingen van een Indiaanschen Prins , zonder doel, zonder
eenheid van gedachte , op weinig kunstwaarde aanspraak heeft.
De poëtische behandeling had dit eenigszins kunnen doen vergeten ,
geljk Van Kampen reeds heeft opgemerkt ; maar hj komt er eerljk
voor uit : rhet
twintig maal
gemis daarvan doet dit gedicht , bj den besten wil,
uit de handen vallen. Hard als metaal zjn de verzen :
zj dragen den stempel eener nog ruwe j ongevormde taal; men
verbeeldt zich tot de zestiende eeuw teruggekeerd te zjn , en
het schjnt , dat Spiegel , wanneer hj een helbendicht gemaakt
had , omtrent zoo zou geschreven hebben''. Daarbj komt eene
stroeve versi:catie. Maar wat het ergste is , doorgaans is de gedachtengang
hoogst prozaïsch. W e1 treft men er veel philosophie ,
veel bespiegeling in aan ; hier en daar komen , het is waar , enkele
krachtige of fraaie schilderingen en kleurige vergeljkingen voor ;
maar dat alles vormtnog geene dichterljke opvatting of inkleeding.
Ik twjfel dan ook , of Bilderdjk's voorspelling za1 bewaarheid
worden (DW . VIII , 300) :
1) Dezelfde , in de Voorrede tot de Dichterl. meràen der Fcn Ilarens ,
1 D., bl. l2.
T. 1. a pl. wordt het , b1. 10 , vooral geprezen Nrom wijze
regeer- en staatkunde van deugd en Godsdiensf'. En b1. 14 : ,,De Friso is ,
als het ware , een werk der klassieke oudheid , een eenvoudig, maar toch
eerbiedwaardig leerboek van zeden en staatkunde voor volkeren en vorsten''.
Van Kampen alleen heeft een juister oordeel geveld. Zoo hij al de ver-
2) de lessen van
diensten van het gedicht erkent (Geschied. der Letteren , 11 D. , bl. 138) . hij
i! ook niet blind voor zijne gebreken (b14 143).
3) Bekroonde Verhandeling , 11 D. , b1. 180.
:) Jer. De Vries , Voorrede enz. bl. l4.
158 WILLE1\{ EN O. Z. VAN HAREN.
"Doch wat nimmer zal versterven,
Is u w naam, 0 Praziaat!
Zoolang hart in Friesland slaat,
Hollands strand in 'It water baadt,
Zal hy eel' noch glorie derven ,
Maar steeds nieuwen roem verwerven,
Nu van Harens Heldenlier
Hem omvlocht met Dichtlaurier l"
Willem Van Haren maakte den 4en Juli 1768, door het nemen
van vergift, vrijwillig een einde aan zijn leven 1).
Zijn broeder Onno Zwier was drie jaar jonger. Het grootste
gedeelte van zijn leven bracht hij in de beslommeringen van het
politieke leven door: het was in zyne laatste jaren , dat hij, volgens
Halbertsma's uitdrukking 2), "als staatsman bezweek en als dichter
opstond".
Het is zeker een merkwaardig versehijnsel , dat deze Franschsprekende,
in de Fransche letterkunde doorknede aristocraat, die
tot op rijpen mannelijken leeftjjd , tot zijn zeven-en-veertigste jaar ,
zich in hofcirkels, en staatsvergaderingen en diplomatieke salons
bewogen had, op eens behoefte gaat gevoelen om in dichterlijke
taal voor zijne landgenooten bloot te leggen, wat er in zijne
ziel omgaat.
Eene sehrikkelijke gebeurtenis uit zijn eigen leven schijnt daartoe
de aanleiding geworden te zijn.
Zoowel als zijn broeder leefde hij in de zeer bedorven hoflueht
dier dagen. Dit verklaart, hoe hij er toe komen kon - want aan
zijne schuld valt niet te twijfelen - om zich ten opzichte van
twee zijner dochters te laten verleiden tot "onbetamelijkheden"
van de ergerlijkste soort. Die dochters lieten zich overhalen daarover
eene verklaring af te leggen, die den familiekring, vooral
zwagers en aanstaande zwagers, in groote opschudding moest brengen.
De zaak werd echter gesust, toen Onno Zwier den 18en Februari
1760 zich de onderteekening eener acte liet afpersen, waarbij hy
zijne schuld bekende en zich verbond de provincie Holland te verlaten,
en daarin niet zonder schriftelijk verlof terug te keeren,
1) J. H. Halbertsma, Letterkundige Naooqst , bl. 478.
2) Aldaar , bl. 457.
ONNO ZW IER YAN HAREN.
Toen hj evenwel
in de Staten-Generaaleen jaar later op nieuw vanwege Friesland
was afgevaardigd , liet hj zich verlokken
naar Den Haag te gaan en daar den 15en April 1761 in de vergadering
van hunne Ho. Mo. te verschjnen. De Hertog van
Brunswjk , die in naam van den onmondigen W illem V de teugels
van 't bewind voerde , en die reden meende te hebben zeer op
Van Haren gebeten te zjn , gaf de hooge vergadering kennis van
hetgeen gebeurd was , en toen werd besloten den Frieschen afgegevaardigde
niet toe te laten , zoolang hj zich niet gezuiverd had
van de sysselyke geruchten'' die over hem liepen , van de beschuldiging
aangaande de pongehoorde misdaed , waer van de natuur
een afschrik heeft''. De zltak werd toen ruchtbaar en de gevallen
staatsman trok zich op zjn buitengoed bj W olvega terug , en
deed nu al wat in zjn vermogen was om zich te rehabiliteeren >
niet slechts door het schrjven van deductien , waarin hj zjne
maar ook en vooral onschuld trachtte bewjzen , door zuiver letterkundigen
en dichterljken arbeid.
Deze stelling van Busken Huet komt
verklaart zoo volkomen Onno Zwier's
Diehter , dat ik niet aarzel
van den dichter in hem ,''
verklaar- en verstaanbaar-''
mj zoo juist voor? en
optreden a1s Schrjver en
haar over te nemen. pllet ontluiken
zegt hj 1) , pwordt alleen op die wjze
OTe zamen en afzonderljk hebben al zi.jne geschriften ten doel ,
zoo mogeljk den indruk van het gebeurde in Februarj 1760 uit
te wisschen. Overal treedt te dien einde de regtzinnige burger ,
de brave echtgenoot , de teerhartige vader op den voorgrond.
Telkens wordt den lezer de gevolgtrekking in den mond gegeven ,
dat wie zoo edel dacht , zich onmogeljk aan zulk eene buitensporige
overtreding kon hebben schuldig gemaakt. En dat nog heden ten
dage over Onno Zwier's schuld of onschuld strjd wordt gevoerd ,.
is een bewjs , dat zjn toeleg niet ongelukkig geslaagd is''.
O0k hj schreef lierdichten 2) en een groot poëem , maar maakte
zich tevens als dramatisch dichter bekend. Op zjne lyrische gedichten
is in nog grooter mate toepasseljk , wat van die zjns
l59
19 Litter. Fantasien , Nieuwe Reeks, 11 D., bl. 46. De geheele studie over
de Van Harenfs , aldaar, bl. 1- 57 , is overwaard gelezen te worden.
2) Zie een zestal daarvan bij Penon , d1. V.
160
broeders geldt : nameljk , dat zj meer door wjsgeerigen trant dan
door dichterljke opvatting uitblinken. Daarbj komt veelal een
vertoon van geschied- aardrjks- en oudheidkundige kennis , die
het vermoeden wettigt , dat zj meer uit het hoofd dan uit het
hart zjn geweld.
Behalve een allegorisch gelegenheidsstuk Piefe 6n 2.gAl9(# PJ
de tfpp.s ran Pczltfprc (1779) , dat van verre naar het Fransch
gevolgd is , en waarin tooneelen voorkomen , die niet onaardig
zjn , schreef hj twee treurspelen : Agon , Sulthan wcol Bantham
(1769) en Willem de Eerste. W j zullen alleen bj den Agon ,
verreweg het beste der twee , eenige oogenblikken stilstaan.
Het stuk werd bj zjne verschjning door de Critiek veroordeeld:
niet wegens dramatische gebreken , maar om de stroef heid der
verzen. In de N. F'cArlczltfdc/l: Letteroefeningen heette het : slloeveel
toegevendheid men ook wille gebruiken , men vind zich , dat
Stuk doorbladerende , genoodzaekt te zeggen , het verzenmaken en
rymen is 's mans werk niet. Des het voor ons een raedzel zy ,
wat de Autheur mag bewogen hebben , om dit Treurspel in het
licht te geven'' 1). Hooger eischen dan een gladden vorm , stelde
men aan het Treurspel niet. Toch werd de Agon , zoowel als de
beide andere door Corver ten tooneele gebracht,waarschjnljk
omdat de Amsterdamsche Schouwburg dit weigerde. Corver j
die van de gevierde tooneelwerken zjner dagen zei : r't Zjn niets
dan mooje opgesmukte woorden , zonder zaken'' ') , noemde Van
Haren's stukken sgoed''. Toen hj ze liet spelen rtrokken een
menigte liefhebbers hanne neuzen op''. Men riep : ywelke vaerzen !
welke vaerzen ! h0e kunt gj lieden die van buiten leeren ?'' Hj
antwoordde , dat men den Agon in veertien dagen geleerd had.
Hoe echter het publiek tegen de beide stukken was ingenomen ,
bleek bj de vertooning. Ondanks den goeden wi1 van Corver
had hj den 18en April 1780 geen toeschouwers , nadat hj den
16en W illem de Eerste had vertoond ; en den 24en Mei , toen Agon
was aangekondigd , kon de voorstelling niet doorgaan , omdat er
niemand kwam'' 3).
stukken ,
ONN0 ZW IER VAN HAREN.
1) III D, , le st. (1770) , bl. 237.
') Tooneel-Aanteekeningen , l 786 , b1. 183.
3) P. Haverkorn van Rijsewijk , De oude Rotterdamsehe Scbouwbur,q , bl 186.
0 9 . Z. VAN HAREN S AGON.
Men ziet , de strj; liep uitslaitend over het rhythmische der
verzen. Corver wilde die van Yan Haren , uit oppositiezucht, zoo slecht
'niet vinden : maar hj liet toch duideljk doorschemeren , dat hj
ze niet bjzonder gepoljst vond 1). Ongetwjfeld steekt de Agon
gunstig af bj menig stuk , dat niet tegen de gladheid van versiffatie
zondigde : er was ziel in de verzen ; maar is dat genoeg ,
om er eene goede Tragedie in te zien?
Agon wil
verdeelen.
afkeerig; en de vader , beducht ,
OP hoogen leeftjd zijn rjk onder zjne beide zonen
Sedert hunne jongelingsjaren zjn deze vjn elkander
dat de Hollanders in Batavia
daarvan partj vermeesteren ,
tracht daarom beiden tevreden te stellen door hun een deel van
mochten trekken om ook Bantam te
't gebied af te staan. De oudste , Abdul , zou Bantam hebben ;
de jongste , Hassan , xTartassa's mindre kroon'' en de hand van
Fathema , de dochter van wjlen den verdreven Sultan van Macassar ,
die aan het hof van Agon is opgevoed. Hassan en Fathema beminnen
elkander. Abdul staat o0k naar de hand der wees , rmaar
bloot uit haat jegens zjn broeder en omdat zj de erfgename van
zjke landen is , die hj met behulp der Hollanders hoopt te erlangen.
Deze zenden , op zjn verzoek , eene vloot af om Agon
ïe dwingen alles , ook de hand van Fathema , aan Abdul af te
staan. De Bantammers verzetten zich : in den strjd brengt de
ontaarde zoon , die reeds de kris tegen zjn broeder getrokken had ,
zjn vader eene doodeljke wonde toe. Hassan wordt vermoord , en
Fathema doorsteekt zichzelf , nadat zj den Renegaat Steenwjk , die
de min eervolle rol van politiek opruier vervuld
geveld. Agon , wien dit alles verhaald wordt, sterft
Yoegen wj er tot aanvulling dezer schets bj , dat het stuk geheel
op de Fransche leest geschoeid is. Er wordt veel in rerhaald;
maar toch komen er enkele trefende tooneelen in voor , die eene
heeft , had neerdan
op het tooneel.
sterke werking konden hebben. Fathema is eene grootsche fguur ,
vo1 leven en edele gevoelens. Men kan in 't algemeen zeggen x
dat de karakters goed geteekend zjn. Zoo daardoor het stuk aan
zekere dramatische eischen voldoet , mag het daarom ook a1s tragisch
1) Tooneel-Aant. , bl. l87 : jrHij die lamme en stijve voor gepolijste verzen
verkiest, toond een elendigen smaak: maar 'gepolijste verzen zonder ziel, zijn
nog elendiger a1s ongepolijste daar ziel in zit-''
JoxcKBrosT , Ned. Letterk. in de twee laatste Feutcen , I , 4e druk.
162
drama op onze goedkeuring aanspraak maken ? W aar is hier het
Tragische ? Zoo men medeljden gevoelt met de drie edele personages
, is het een tragisch medeljden ? Is hun val een gevolg van
eigen vergrjp tegen de zedewet ? Zageviert hier niet de booshei:
in den ergerljksten vorm van landverraad , broeder- en vadermoord ?'
Of moet men het tragische daarin zoeken , dat het zich wel vermoeden
laat , dat Abdul de vrucht van zjne snoodheid niet smaken
zal, dat de Hollanders Bantam aan zich zullen onderwerpen ? Maar
kan Abdul daardoor ooit een tragisch held worden ? En aangenomen y
# dat zjn töekomstig lot al met genoegzame duideljkheid in het.
oog sprong , kunnen zj , die als de zedeljk medeplichtigen van
den snoodaard worden geschilderd , wel optreden als de wrekers,
van het geschonden Recht ? Al ware het stuk niet om volslagen
gemis van het Tragische teverwerpen , dan zou het zich toch op.
geen Nederlandsch tooneel kunnen handhaven , omdat de sprekende
âchtergrond der handeling gevormd wordt door de sluwe ea
onedele politiek van het voorgeslacht , die voor geen middel terugdeinsde
om te verdeelen ten einde te heerschen.
W j komen aan hei uitvoerige , stro:sche gedicht , in een tWintigtal
zangen , dat eerst (1769) onder den titel zltzzl het Vaderlanl
het licht zag , in 1772 omgewerktr, op nieuw gedrukt werd onder dien
van De Gev,s6zl , met de bjvoeging : pproeve van een Vaderlands
Gedicht''. In 1776 verscheen eene derde uitgave, waarvoor de naam
Licht zou men van De G:vqsezl behouden bleef. uit die herhaalde
drukken opmaken, dat het
ontvangen: toch zou men
in 1776 : shet gemeen nam weinig deel in het werk.'' De geringe
aandacht , door het publiek aan dit gedicht geschonken , is zeker
gedicht met groote ingenomenheid wer:
zich bedriegen. De Dichter zelf erkende
voor een deel te wjten aan het allerongunstigste oordeel , daarover'
door de Nieuwe Vaderlandsche Lettel.oefeningen bj de verschjninp
van de eerste uitgave uitgesproken. Men zei (1771 , IV D. , bl. 85) :
TMen heeft grond te vertrouwen , dat Jonkheer van Haren dit onderwerp
met 1of in prosa zou kunnen uitvoeren ; maar ieder , die des
Autheurs Agon gelezen , en die proeve zyner bekwaemheid ter
poëzye met deernis heeft aengezien t staet verwonderd , dat hy
't anderwerf onderwind , om zig eenigermate aen Rym en Maet te
binden 5 daer 't duidelyk blykt , dat dit , hoe bekwaem zyn Ed. ook
anders zy , volstrekt zyne zaek niet is-''
VAN HAREN 9S AGON. -- DE GEUSEN.
0 1 . Z. VAN SAREN S DE GEUSEN.
Bj de uitgave van 1772 (Hedendaegsche Vaderl. Letteroefeningen ,
1773 , 11 D., b1. 252) zjn dezelfde beoordeelaars , misschien wel
om het daarmel beoogde doel mvan Nederlands vryheid en welvaaren'',
een weinig zachter gestemd. Ofschoon zj het nog betreuren ,
dat deze zangen niet voldoen paan de keurige regels der Dichtkunde'',
meenen zj toch , dat het gedicht aan velen snog al genoegen
in deze
verborgenheid'' 1). De exemplaren werden door Van Haren pmeest
geven'' zou. Terecht is omtrent die critiek opgemerkt : sdat
schelp een parel zat , was voor de Letteroefeningen eene
alle aan zjne
het eigenljke
goede vrienden weggeschonken'' (Halbertsma) : en
publiek raakte er nauweljks meè bekend. Er kleefden
ook te groote gebreken aan om het dichtstuk opgang te doen
maken. Bilderdjk , die er zeer hoog mee liep , erkende het : ,De
ruwheid van versmaat , of liever , 't gebrek aan een geregelde en
draagljke versmaat ; de hardheid , de gedwongenheid der uitdrukkingpn
, de ongeljkheid van den stjl , die nu eens tot de hoogte
der Heldentrompet opklom , dan weêr tot de laagste platheid verzonk,
het volstrekt gebrek aan eene zuivere dikwjls aan eene leesbare
en verstaanbare taal . dit alles moest noodwendig De Gcvts6zl in
hunne geboorte a1s versmoren , en in de vergetenheid brengen ,
zelfs eer zj bekend konden zjn. Vandaar dat eenparig verslag in
de letterkundige berichten , die den schrjver alle aanspraak op
den eernaam van dichter ontzeggen'' 2). Maar hj was tevens van
oordeel , dat er ware Poëzie onder die ongenietbare schors school ?
en hj bewerkte daarom , met behulp van Feith , eene uitgave , die
in 1785 het licht zag. De geheele aanleg was behouden , maar de
stjl beschaafd , door rhem aan zich-zelven geljk te maken , en
er meerdere waardigheid aan bj te zetten.''
Van Haren zelf had het voorbeeld van zoodanige verbeteringen
egeven : gaandeweg is de vorm in de elkander opvolgende
gaven gekuischt.Yoorts zjn niet slechts de vjf laatste zangen
eerst later aan het geheel toegevoegd , o0k enkele strophen werden
weggelaten , andere ingevlochten , hetzj om het verhaal te verduideljken
, hetzj om het met vergeljkingen op te sieren. Maar
xlit-
1) zie J. Hartog, Ult het ?epen van een z'gicAr'y'f , in De Gz4, 187: ,
11 D., bl. 498 ; en verg. III D., b1. 8a.
:) voorrede tot de door hem bezorgde uitgave, bl. xIII.
ll.
164
daarbj zjn dikwerf natuur en eenvoud verloren gegaan of is eene.
gelukkige en krachtige uitdrukking verwaterd. Dit laatste geldt
ook van Bilderdjk's bewerking.
Is nu , ondanks de groote gebreken in den vorm , 0ok van de
latere uitgaven , dit gedicht evenwel een rwaardig kleinood''
(Bilderdjk) , een zmeesterstuk van waarachtige Poëzy'', het ,pronkjuweel
onzer Dichtkunst'' (Van Kampen) ? Men twjfelt , a1s men
ziet , welk een verschillend karakter aan het geheel is toegekend.
Van Kampen zou daaraan pongaarne den naam van heldendzcht
ontzeggen'' ; Bilderdjk daarentegen wil het aangemerkt hebben
als een Samenstel van vaderlandsche Lierzangen X , die met elkander
een geheel uitmaken.'' Zonder over den naam te twisten , mag men
echter de vraag stellen , of eenheid van opvatting en afronding in
de voorstelling De G:?.f.::> tot een waarachtig kunstgewrocht stempelden
? Een beknopt overzicht van het gedicht moge die vraag
beantwoorden.
Het geheel bestaat uit vier-en-twintig zangen van een onbepaald
getal tienregelige strophen 1). De eerste zang vormt de inleiding.
Nederland wordt door Spanje onderdrukt : maar evenals uit de
overstroomingen van het Njldal welvaart ontstaat , zoo baarde ook
druk hier de Vrjheid. Verzet der Geuzen , aanbieding van het
smeekschrift te Brussel. Montigny en Bergen naar Spanje. Het
vonnis van 's Konings Raad is : dood aan alle Nederlanders.
In den tweeden zang komt de wraak over het land. De edelsten
worden onthalsd. W ie zal hulp verleenen ? Oranje alleen kan
de vrjheid met zich brengen.Hj roept de Geuzen te wapen :
Lamark stelt zich aan hun hoofd.
zang schilderen de inneming van Den Briel;
de vjfde en zesde de verdediging tegen
Als hj verjaagd is , wacht men getroost Oranje's overkomst.
Daarmee is het eerste tafereel voltooid. Verder volgt , in zes zangen
(7- 12) , een hors-d'oeuvre. De Prins ziet in een droom Neerlands
roem en toekomstige grootheid. De slotschildering vertoont den
jubelenden intocht van Willem IV als Stadhouder te Amsterdam.
Dan keert de Dichter tot de Geuzen
(13- 15) verhalen De Rjk's tocht naar Engeland om hulp
terug. De drie volgende
Zangen
den aanval van Bossu.
De derde en vierde
0 9 . Z. VAX HAREN S DE GEUSEN.
1) ln de eerste uitgave bestaat iedere zang regelmatig uit zestien strophen.
0. Z. YAN HAREN #S DE GEUSEN.
te halen. Voorts ziet men in detwee volgende afdeelingen (16- 17) ,
hoe de Spaansche vloot , met den Landvoogd Medina aan boord ,
komt opdagen ; en de zwakke Zeeuwsche scheepsmacht haar te
gemoet trekt en aanvalt. In den achttienden en negentienden zang
wordt de strjd geschilderd : het hoofdtafereel is de heldendaad van
Schipper De Lange , die , door vier driedekkers ingesloten , zich
met vriend en vjand in de lucht doet springen.
De twee volgende zangen (20 - 21) geven ons andere episoden
van den strjd te aanschouwen. Eindeljk wordt de Spaansche
oorlogsvloot vernield , de Hoofden redden zich ter nauwernood in
eene sloep op de Vlaamsche kust. De nacht daalt neer , de storm
steekt op , en buldert over de Spaansche wrakken , waaruit de
ljken langs Maas en Schelde spoelen.
De twee-en-twintigste zang schildert het liefeljk en aandoenljk
huiseljk tafereel van De Lange's gade en kroost in Ter Yeer. Zj
heeft haar echtgenoot aangezet het leven voor de vrjheid veil te
hebben - maar toch , zj zou zjn dood niet overleven. Met hare
drie kinderen wacht zj zjne terugkomst ; en , ofschoon de storm
daarbuiten woedt , vindt zj troost en kracht in het gebed en slaapt
gerust in. Men hoore den dichter zelf , naar de uitgave van 1772.
11't Geweld der winden aan het woelen
Heeft niet alleen aan Vlaandfren's rand ,
Maar hare werking ook doen voelen
Langs W alchfrens W est en Noorder Strand ,
Ter Veer , de Oostlykste der Fteeden
Heeft door het Onweêr niet geleeden
M aar reegen wel gehoord en wind.
W ie kan gerust in stormen weezen
W anneer men heeft in Zee te vreezen
Voor Lot van Vader, M an of Kind ?
Maar niemand heeft in deeze wallen
Met meerder angst den avondstond
En donkfre nacht verhaast , zien vallen
A1s Gy , deugdryke Rosemond !
't Is juist agt jaaren thans geleeden ,
Dat Rosemond beroemd door zeeden ,
Haar Trouw de Lang' aan u verbond ;
Dat gy , gelukkigste der menschen
Genoot het toppunt van uw wenschen
In 't bly bezit van Rosemond l
166 0. Z. VAN HAREN S DE GEUSEN.
't Is waar , wanneer de Lente-dagen
M et d' eerste milde Sonne gloed ,
Verdwynen deeden wintervlagen ,
En minderen der golven woed' ;
Dat jaarlyks dan , uw nyvfre zorgen ,
U maanden lang voor 't oog verborgen
Van uwe Vrouw en Huisgezin ;
Maar welke vreugd', in Na-jaars tyden !
A1s Vader , Huys en Vrouw , verblyden
En voeden kwam door zyn gewin !
Zo lang de Dwinglandy , aan ft woeden ,
Nog wederstand nog paalen kend ,
W as hare zorg voor drift te hoeden
De Langf , aan hare raad gewend :
Dog als nu God , getergd door Spanje ,
De Vryheid toonde by Oranje ,
W as zy de eerste , die haar Man
Vermaandf , in kryg en in gevaaren
Syn bloed en leeven niet te spaaren ,
Daar God en Land hem roepen kan !
Sy zeide , ik za1 nooit overleeven
ô W aard' , ô dierbaar' Echtgenoot ,
Den dag die u de dood zou geeven ,
Voor 't Vaderland , op Kust of Vloot !
M aar 'k wensch het einde van myn dagen
Veel eer , als datmyn oogen zagen
Dat voor gevaar, de Lange beefd;
Dat ik verwyt zou moeten hooren,
Dat laflk rust hem kon bekooren ,
Als 't Vaderland hem nodig heeft !
Hy antwoord , ô myn ziels beminde
Myn welzyn altyd is gewis ,
Mits Rooemond maar ondervinde
Dat hare man haar waardig is !
Ik ga voor Godvrueht, en de Landen ,
Voor Rosemond , en onze panden ,
De Vryheid zoeken of de dood !
Het zal Oranje nooyt berouwen
W at zyne zorg mag toe vertrouwen
Aan my , te landf of op de Vloot !
9 0. Z. YAN HAREN S DE GEUSEX.
Hy scheen nog meer te willen spreken ,
Maar ft oog gezwollen , toond een Vloed
Van vogt , gereed om door te breeken
In weerwil van zyn taeye moed !
Dog Rosemond durfd vrylyk storten
Die traanen , welk' ons leed verkorten !
Een kus scheid haar en hare man ;
Een teed're kus , die op de lippen
Haar beider zielen zaêm doed glippen ,
En kuyssche M in maar geeven kan !
W y1 Tweedragt uit de Hel ontslooten
Rondsom in Neêrland rust belet,
En dat het menschebloed vergooten
Rivieren , Kust , en Zee , besmet ,
Vuld zagte Vreê (de Deugds belooning)
ô Rosemond ! uw hart en wooning ,
In beid' is alles even rein !
Geen driften gaan in ft harte zweeven ,
Geen W eelde smoord de rust van 't leeven ,
Het zeedig huys is net, en klein.
Drie kind'ren , zoet'
Gewenscht , verkregen
Vermeerderen de
en waarde panden ,
in haar Trouw ,
Zo heilig by
De oudste Soon
teedfre banden ,
de kuyssche Vrouw !
nu zeeven jaaren
Spreekt reeds van op de Zee te vaaren;
Het meisje
De meerdfre
speeld bij 's Moeders schoot.
gunst schynd haar te spyten ,
W anneer de Moeder , op het kryten
Van ft zuygend kind , de borst ontbloot.
Een weinig melk , een weinig water ,
Met meel (misschien een ey) gemengd ,
Geeft d' eene vroeger , d' and're later
H et voedzel eerst op vuur gezengd.
Terwyl gaan fs Moeders oogen dwaalen ,
Sy zoekt op wien zy meest kan praalen ,
ft Is egter of zy 't hoogste prykt ,
M et hem , die haar is eerst gegeeven ,
Die verst gevorderd is in leeven ,
Die meest na haren man gelykt !
167
168 0. Z. VAN HAREN 9S DE GEUSEN.
Dç buyen , die
ft Gehuil der
zig laten hooren ,
winden in de lucht,
Koomt deeze zoete vreugde stooren ,
En oorzaakt meenig bange zucht.
W ie weet, zegd zy , in zwaare reegen ,
W ie weet waar hy nu is geleegen ,
Of zwerfd verwaeyd in woeste Zee !
Sy spraaken laast van uit te vaaren ,
En nergens Spanjens Vloot te spaaren , # Zelfs niet op Engflands Kust of Reê !
ô Dat men tyden mogt beleeven ,
Dat ieder ted're jonge Vrouw ,
Niet hoefde voor haar Man te beeven ,
Nog wie haar W eezen voeden zouw !.
Haar W eezen ! Rosemond bewoogen
Voeld reeds de tranen in haar oogen !
Haar handen veegen die we1 af ,
M aar d'oudste kind'ren laaten 't speelen
Om door haar zoentjes 't leed te heelen
ft Geen ieder vreesde dat hy gaf !
Die kind*ren vergen nieuwe zorgen ,
Haar matte leeden eysschen rust ,
d' Aanstaande nacht za1 voor de morgen
Bereiden kracht en nieuwe lust !
De moeiheid blykt alreed' aan ft gaapen ,
Een kort gebed verhaast de slaapen ;
Haar rust is zuiver , onverstoord ;
W y1 Rosemond a11* oogenblikken ,
En met verdubbeling van schrikken ,
*t Verzwaaren van het onweêr hoord !
Sy denkt , wat kan myn zorgen helpen ?
Hy is , ô God ! in uwe hand ,
't Zy hem de golven overstelpen ,
Of zyne plicht hem vindf aan land !
Ik moet voor deeze kindfren leeven ,
Nog eens de borst aan ft klein gegeeven !
En a1s de lamp is uitgeblust ,
Keerd Rosemond zig , in gebeeden ,
Tot 's Hemels goedertierenheden !
En haare slaap is ook gerust.''
0. Z. VAN HAREN'S DE GEUSEN. 169
Drie-entwindgste zang. Eerst eene uitweiding over de moederliefde
en eene warme hulde aan zijne eigen vronw :
Maar welk' is van 11 de Schouw-tonneelen
Die 't menschdom aan uw oog ontdekt,
't Geen u het minste kan verveelen
Of meest genoegen by u wekt ?
Het is , wanneer de M oeders borsten
Verzagten eigen kind'rens dorsten ,
En voeden ft kroost dat God haar gaf !
Als zy , haar teed're zuigelingen ,
Bewaard voor melk van vreemdelingen ,
En weigerd aan 't ontydig graf !
Gelukkig hy ! aan wien in leeven
De Voorspoed zelv' dit deede zien ;
Aan wien de Godheid heeft gegeeven
Een Vrouw die driften kan gebiên ;
Die hare jeugd in
Voor hare kind'ren
jonge jaaren
durfde spaaren :
Die , by de dart'le Rey gelaakt ,
De W eeld' en W ereld za1verachten ,
Die streng haar plichten gaat betrachten ,
Die zagt, haar huys een Hemel maakt !
W ie kan 't genoegen ooyt bezefen ,
Van hem die zulk een lot geniet ?
Die , als de Nyd en Haat zig heflen ,
Om zig, de stille Deugden ziet !
' M aar reeds bedekt de bloos uw koonen !
Ik zal uw zeedigheid verschoonen ,
o Adeleid' ! ik noem niet wien ;
Dog voeld men 't vuur in versen gloeyen ,
Zo hart , en Mroorden , zamen vloeyen ,
Ik schilder 't geen myn oogexl zien !
Sy zien we1 niet die frisse wangen ,
Ilaar roos en lely voor verdween;
Daar by de schoonheid , jeugd gevangen ,
En veertig jaar gekeetend , scheen !
Maar nog is voor myn oog gebleeven
Uw zoet, en vriend'lyk , meede-leeven ,
Uw weldoend' inborst, heusche mond !
Dtls koomt , na Phebus gulde straalen ,
De Maan in silvfre luister praalen ,
En çierd een lieoyk' Avondstond !
170 0. Z. VAN HAREN !S DE GEUSEN.
Misschien dat Haat, in korte daagen ,
(In Neêrlands rust !) en Man , en Vrouw ,
Door moorden doed ten grave dragen
Gevolgd door zeven kind'ren 's rouw !
Zo egter myne Lier mag leeven ,
En et lydend hart tyd korting geeven ,
Of ooyt kan sussen ongeneugd:
Gun dan, ô gy, dien Nyd deed bukken,
Een zucht aan beider ongelukken,
Een traan aan Adeleidefs deugd !''
Na dit aandoenljk intermezzo vervolgt de Dichter zjn verhaal.
De Zeeuwen bergen den buit ? welks rjkdom in bjzonderheden
beschreven wordt. In den laatsten (24en) zang heeft Oranje tjding
gekregen van 't gebeurde. Een groot deel van Nederland ziet verlangend
naar hem uit; reeds jubelt men : roranje komt en 't Land
is vrjl'' Noordholland heeft zjne zj gekozen : de Yrjheid daalt
op Holland's bodem neer , en ieder biedt haar zjn dienst aan.
Paulus Buys noodigt den Prins uit zich herwaarts te begeven. Hj
komt. Zoo de Voorzienigheid den weg gebaand heeft , het verdere
staat aan zjn beleid. En de Dichter besluit :
,1Nu rust , mijn lier , Oranje koomt !*'
Uit deze schets bljkt , dat van de vier tafereelen , waaruit het
gedicht bestaat , er slechts drie innig samenhangen , terwjl het
vierde , 's Prinsen droom , werkeljk een hors-d'leuvre is wegens
zjne al te groote uitgebreidheid , waardoor de verhouding eener
episode tot het geheel verbroken wordt 1).
De oorzaak dier wanverhouding en der verloren eenheid ligt
daarin , dat de Dichter op twee gedachten hinkte. Hj had lang
het denkbeeld gekoesterd den triomf van zjn vriend W illem IV
te bezingen : later vatte hj het plan op , het stout bedrjf der
Geuzen te vereeuwigen : ren ,'' zegt hj :) , rhet kwam mj niet
onmoogeljk voor om de Revolutie van 't jaar 1747 hier in te
kunnen brengen''. Dit was eene fout , door niets te vergoeljken ,
1) Die droom beslaat l05 van de 415 strofen , dus ruim een vierde van
het geheel. De episode van Roosemond , De Langefs echtgenoot , beslaat er
slechts 16.
:) In de Ophelderingen achter de uitgave van l 776 , bl. 160.
0 9 . Z. VAN HAREN S DE GEUSEN.
wat hj er ook van zeggen moge. W ani er is niet veel kracht in
het volgend beioog 1) :
XDrie tegenwerpingen zjn er gedaan tegen dit Byverhaal 10. of
't niet te lang is na eevenreedigheid van het gebeele werk ? 2e. of
het natuurljk uit het Gedicht is vloeyende ? 30. of het er noodzakeljk
is ? Myn antwoord op het eerste , dat elk die het te lang
vind zig zelven kan helpen , met het over te slaan. Op het scfvzlrlyke
, dat niet de Autheur , maar ieder Leeser eigensmaakelyk hier
over moet gevoelen. En eindeljk voor zo veel het noodzaakelyke
aanbelangd , dat in een verhaal van de daaden der Geuzen , dit
By-verhaal zeekerlyk niet noodzakelyk was : alzo weinig als de
reys van oe neas na de Elizeesche Yelden , dewyl Virgilius dien
Held van Troojen na Alba had kunnen zenden , zonder dat die
omweg noodzaakelyk was''.
Dat pbyverhaal'' is evenwel niet rover te slaan'' zonder het
gedicht te verminken , daar allerwege bljkt , hoe 's Dichters ziel
vervuld was met de herinnering aan den laatst overleden Stadhouder.
Ja , het geheel wordt door de gedachte aan de pRevolutie
van 't jaar 1747'' beheerscht. De komst van Oranje alleen reeds
was redding voor 't Land. Yandaar, dat eene episode uit den
vrjheidsoorlog , met die komst besloten , in Van Haren's oog een
afgerond geheel was.
Op den aanleg is dus vrj wat aan te merken ; en zelfs Bilderdjk
meende t dat rmen zich daarvan geene naauwe uitpluizing veroorloven''
mocht :). Zeer zeker heeft De Geusen niet de allerminste
aanspraak op den naam van Heldendieht. Men zou er veel eer
dien van Romance op groote schaal aan kunnen geven. Het heeft
er althans den stroEschen vorm en den lyrischen toon van.
Niettegenstaandehet vele voorbehoud, dat men moet maken , wordt
toch de lezer meegesleept door den krachtigen , waarljk poëtischen
geest , die er ons uit tegenwaait. Als men pas Hoogvliet of Feitama
uit de hand heeft gelegd , is het , of men in eene andere eeuw , in
eene andere wereld verplaatst wordt. De teekening van dezen meester
moge schetsachtig zjn , zj is Qink en stout , de toetsen breed en
krachtig , het koloriet gloeiend. De Gel.s6?l werpen op eenmaal de
1) Aldaar , bl. 162.
2) Zie zijne Brleven , 11 D., bl. 244.
172
gekemde , gekuischte en verschaafde omzichtigheids-poszie in duigen ,
zoowel a1s de meening , toenmaals aan pde meeste Hollanders''
eigen j pdat Vriesland niets dan turfboeren uitlevert'' 1).
Ondanks de gebreken in bestek en uitwerking bljft dit gedicht
een glanzend lichtpunt aan den grauwen letterkundigen hemel der
achttiende eeuw. Een meesterstuk kon het niet worden ; want een
volmaakt technisch ontwikkeld dichter wordt niet op eenmaal in
zjn drie-en-vjftigste levensjaar geïmproviseerd ; en men .is geen
meester over Holland's taal , als men zjn leven lang in 't Fransch
heeft gedacht en geschreven. Maar er zit pit in : de Dichter heeft
er zjne geheele ziel in uitgegoten ; en dat geeft er eene aantrekkeljkheid
aan , die geen omzichtigheidswerk der broeders uit de
Lik collegies'' ') bezit. Hier geldt juist het tegendeel X van hetgeen ,
volgens Elisabetk WollBekker 5 , de eigenaardigheid van deze
uitmaakt :
0 9 . Z. VAN HAREN S DE GEUSEN.
11Ja 't vaers is glad ; maar ! ft Zeid niet veel !*' #).
Bj dezen waarachtigen Dichter vond men iets anders dan ,
zooals Van Elen zich in den Spectator (ne. 96) uiidrukte , pkeurlyke
woorden , die wonder wel gelyken naar geborduurde kleederen
met stroo opgevult.''
Onno Zwier Van Haren stierf y na zich in den herfst zjner dagen
door de bitterste huiseljke rampen geteisterd te zien , in 1779.
Moeten wj, na in Onno Zwier Van Haren den morgenglans
van een beteren dag aanschouwd te hebben , ons nog bezig houden
met de wegstervende achttiende eeuw ? Als men eene uitzondering
maakt voor Rhynvis Feith , aan wien wj eene uitvoeriger beschou-
1) De Hollandsche Spectator , no. 7y.
2) Het woord is ontleend aan de
E. Bekker, wed. àvolfl- en A. Deken
Brieven over verschelden onderwerpen van
(1 78 1) , 11 , b1. l 13. Op blz. 308 aldaar
wordt gesproken van jrhet Likkers veem op den Vygendam.f'
3)
#)
Bilderdijk in een brief aan Kesteloot (Brieven , V , bl. 249) : syMèijn vader
maakte zeer goede verzen , maar beschaafde en likte ze dan altijd zoo lang
(en dit somtijds tien of twaalfmaal weêr op nieuw en Jaren achter ëën) tot
Beemster- 'Xfnfcr-ôuïfenlepen (1 r:8) , bl. 6.
Het s,likkeno moest wel alle geur aan de verzen ontnemen. Men hoore
hy ze meestal bedorven had-'f
CHR. DE NEUFVILLE. M. YAN DER W JLP.
wing zullen wjden , zal men ons veroorloven daaraan niet meer
tjd te besteden dan noodig is , om te doen zien j van hoeveel
duisternis dat schemerlichtnOg OmgQVQX WRS; Om dan 00n OOgenblik
stil te staan bj die weinige mannen , die met hem aan de
bezorgde rjmkunstenaars den rug toekeerden , en de hope op eene
betere toekomst verlevendigden.
Aan vrouweljke Rjmers , of , wi1 nlen , Dichteressen , heeft ons
land nooitgebrek gehad;vooral niet in de achttiende eeuw 1) ;
maar de laatstbedoelde dames staan niet hooger dan hare kunstbroeders.
W j zullen dus niet bj haar verwjlen : zelfs niet bj
Christina De Neufville (1713-1781) , of Sara Maria Van der W ilp
(1716- 1805) , ondanks het diploma van pmanljke deftigheid ,''
haar door de Letteroefeningen uitgereikt , die er bjvoegen : pZe
doet 'haar eer aan , als een bewys haarer maniere van denken ;
terwyl haare zuiverheid van taal , keurigheid in 't gebruiken van
woorden en spreekwyzen , en vloeibaare trant van verzen , samenloopen
om een ieder deezen dichtkundigen bundel aangenaam te
maaken'' '). Dit bewjst nog niet veel voor het poëtische van dien
bundel , evenmin a1s het overvleiend getuigenis door de ietwat
jongere Dichteres Elisabeth W olf omtrent beiden afgelegd 3) , op
welke vermaarde vrouw wj terugkomen.
Een enkel woord ter vermelding verdient Juliana Cornelia De
Lannoy , in 1738 te Breda geboren , en aldaar in 1782 overleden.
Volgens hare eigen uitdrukking , was zj reeds a1s rjonge maagd
der diehtkunst toewjwjd'' #) , en had daarbj raad en hulp genoten
van Prof. Schonck 5). Als treurspeldichteres verwierf zj een naam t
die zich evenwel niet heeft kunnen handhaven.
173
1) Vergel. Jer. De Vries , Bekroonde Verhandeling , 11 , b1. 269.
2) Jaargang l 272 , 1, b1. 224. Zie J. Hartog , in De Gids van 1877 ,
111, b1. 80. '
3) Aan zngnen geest (1 :74) , bl. 42 :
Ik weet 11 de smaak is vry.
M en kieze Hoogvliet, goed ; voor my , ik kies van M erken.
Gy weet , 'k lees dag en nacht Neufvilles schoone werken ,
Haar noem ik een Genie van de allereêlste soort :
M aar -k duld , dat Van der W ilp een ander meer bekoort.
En word het geene ik schrijf , ook niet met smaak geleezen?
Hoor, dit te ontveinzen , zou alleen gemaaktheid weezen.''
Dichtkundige Yerken , bl. 13. 5) Aldaar , b1. 10.
JUL. CORN. DE LANNOY.
Haar Leo de Groote b.v. (1767) werd door Le Francq van
Berkhey in een brommend lofdicht 1) ten hemel toe verheven t
omdat hj puit eigen denkbeelden keurig opgesteld'' en niet vertaald
was zooals Feitama's tooneelstukken. 0ok de N. Vaderl.
Letteroefeningen gaven haar grooten 10f 2). Bilderdjk was uitbundig
in het roemen harer pschitterende verdiensten'' 3). Op zjne eigen
vorming als Dichter had zj dan ook , geljk hj dikwerf erkende ,
grooten invloed gehad. En zeker , ofschoon zj tegen Feitama en
Hoogvliet als onsterfeljke Poëten hoog opzag 4) en hun deftige ,
bespiegelande geest maar al te dikwerf hare lierzangen beheerscht,
moet men toch erkennen , dat er in de door haar 5n 1780 uitgegeven
DichtkItndige W erken verscheiden stukken voorkomen , die
1os en levendig van toon zjn , en getuigen zoowel van schalkschen
geest 5) a1s vau krachtiger dichtvuur dan gewoonljk in haar tjd
smeulde.
Zj liet bj haar dood een , volgens Bilderdjk , rkeurigen voorraad''
van Fransche gedichten in handschrift na , dien hj beloofde
uit te geven 6). Maar later erkende hj , dat de Dichteres geljk
had , toen zj er niet meer in zag dan wat pfransch gerjm'' 7) ;
de bundel werd niet gedrukt , omdat hj pkrielde van feilen tegen
de Fransche versifcatie'' 8).
Is zi.j soms al wat gezocht geestig , doorgaans is zj natuurljk ,
niet gemaakt: dat was hare betere eigenschap , die on8 vooral treft.
't W as in haar tjd bjna een waagstuk , dat zj in hare voorrede
174
1) Gedichten , b1. 318- 19.
2) I D., le st. (1 7689 , b1. 13l vlg. Het heet daar o.a. : j,MejuFrouw Jul.
Cor. Lannoy , die dit haren eersteling noemt, geeft door deze vinding een
gchitterend bewijs van hare bekwaamheid voor die soort van Dichtkunde ; te
meer daar de tael- en dichtcieraden over 't geheel zeer we1 aan *t onderwerp
beantwoorden. De verscheidenheid der characters is 'er inzonderheid uitmuntend
wel in 'toog gehouden , en ieder persoon speelt bestendig de rol die
hem eigen l* S.59
3) In zijne voorrede van hare door hem uitgegeven Nagelaten Dlchtwerken.
Zie ook zijne Brieven , 1, bl. 42 , 50, 91 , 92.
#) Dichtkundige meràen , b1. l l , 29.
5) Vooral bekend is het stukje , getiteld onbestendlgheid , t. a. pl., b1. 193.
6) Voorrede voor hare Nagelaten Dichtwerken.
T) Dichtk. mer/cen , bl. 29.
5 Bilderdilk's Brielwisseling met de Tydeman*s , I , bl. 153.
HUIZINGA BAKKER. - J. LE FRANCQ YAN BERKHEY. 175
durfde verklaren , dat ponze schoone taal toch niet minder geschikt
is voor die beschaafde gemeenzaamheid die men den stjl van
't goed gezelschap noemt , als voor de verheven onderwerpen in
welke ze zoo voortreFeljk uitmunt.''
Zj streefde er naar , de praktjk in overeenstemming te brengen
met hare theorie : maar in beide liet ze zich n0g te veel beheerschen
door de gejkte overlevering.
En wie van de Dichters verdient een blik ? Slechtszeer weinigen.
Pieter Huizinga Bakker (1713-1801) , wien men den bjnaam
van den pkeurige'' heeft gegeven , schreef een reeks van gedichten ,
die hj eerst op zjn ouden dag in het licht zond. Zj behooren
niet tot de slechtste uit zjn tjd ; maar zoo men al het oordeel
van den njdigen Le Francq van Berkhey , die hem onder de
Mejeriaansche Dichters'' rangschikte 1) , en sprak X van zjne rstyve
en afgelikte Gedichten'' :) , niet bjzonder gewettigd acht , toch
za1 niemand hem voor een groot poëet houden ; en ik verbeeld
mj , dat de Critiek hem niet licht meer, met W itsen Geysbeek 3) ,
een pvindingrjken geest'' en plevendige verbeeldingskracht'' ol
Xgoeden smaak'' za1 toekennen ; rzuiverheid van taal en zoetvloeyendheid
van versifcatie'' willen wj hem niet ontzeggen ; maar
zoo het pdaarop in zjn' tjd hoofdzakeljk aankwam ,'' thans stellen
wjaan een dichter andere
Verre beneden hem staat
eischen.
zjn vinnige
Francq van Berkhey , die evenwel gedurende eene lange reeks
van jaren ten hemel toe werd verheven. Ter
eeuwfeest van Leiden's ontzet , 3 October
openbaar een gedicht voorgedragen , Het rerheerlgkte Leiden getiteld
, dat uitbundig werd toegejuicht en de opgewondenheid der
toehoorders gaande maakte. Het gedrukte stuk toont aan , dat die
gelegenheid van het
1774 , had hj in Eet
geestdrift , waarvan Leiden's straten weergalmden , moet worden
toegeschreven aan de warmte van voordracht en de feesteljke ,
opgewonden stemming van zjn gehoor. En toch werden er lofdichten
op gedrukt , die ons met stomme verbazing
een (J. De Kruyf) zei :
vervullen. De
beoordeelaar Dr. J. Le
1) Zie over Dr. L. Meijer, Gesch. der Ned. Letterk. in de XV1Ie Eeuw,
II, b1. 41 5 vlgg.
:) In het Noodig Voorberigt voor zijne Gedichten (1 226) , b1. IV.
5 Biogr. Anthol. en Crit. Woordenboek, I , b1. 194.
176 J. LE FRAXCQ S'AN BERKHEY.
sgNeen groote Dichter, neen , wij kruipen , daar gij vliegt.
't Is stout , 't is trotsch genoeg , schoon met verstandig schroomen ,
Uw Zangeres van ver slechts onder 't oog te komen-''
Een ander (Yan Rojen) jubelde :
Uw Lier verstomt Homeer en Naso en Virgil :
Ja , Vader Vondel zelfs zou 't U gewonnen geeven.*
De lof , dien Bilderdjk hem toezwaaide , ziet meer op zjn Oranjevuur
dan op zjne poëtische gave :
Berkhey ! wij volgen u , wij hangen aan uw klanken
Hef aan ! ons zwakke riet verstomt voor uwe Luit ,
Uw Dichtvuur schittert niet van de echte Hemelspranken ,
Maar vlamt, en bruischt , en knalt en barst ten boezem uitf' 1).
dat Elisabeth W oll zoo hoog met hem
1 iep. In een brief van 24 Januari 1777 schreef zj ') : pHj is een
groote genie : hj is misschien de eenigste ware Dichter die wj
thans hebben , schoon er ellendige bonken in zjne vaerzen zjn :
maar er zijn ook somtijds trekken in die mij verstommen . . . .
Zijn smaak is niet kiesch genoeg ; en zijn vernuft fopt somwijlen
Vreemder klinkt het
zjn oordeel. Zelden of nooit vind men ware verhevenheid , en
natuurljke eenvoudigheid in een extra net Dichter. Onze Van
Merken zou veel grooter zjn , zo zy minder likkers gebruikte.
Zo heeft yder genie zjn fort. Het mjne b.v. is de rNatuur-'' Ik
schreef , wat ? Niets dan 't geen ik voel.''
't Schjnt , dat ze zjn
veel zlikkers.'' Daaruit
genie stelde in het gebruiken van niet
bljkt , dat zj het Noodig Trpprùdrïgf aan
den Leezer , vpör zjne Gedichten , gelezen had , dat een jaar
vroeger was gedrukt ; en dan is zeker de volgende volzin (b1. IY)
niet zonder invloed gebleven op haar lof : ,Is de geestige JuFrouw
W oll, geboore Bekker , niet daarom boven alle , die van haare
kunne zyn , te stellen , dewyl dat schrandere wyf haare geestigheid
aan geene banden legt , maar het vuur der Dichtkunde door
sterklichtende qonker-vlammetjes naar haare eige manier van
denken aantinteld-''
sröör Berkheyfs Lykgedachtenis rcn W illem T .
Nederland, 1879 , no. 6 , b1. l 51.
L LE FRANCQ VAN BERKHEY.
Intusschen, ondanks
ondanks den 1of van
met hare afkeuring
zal men bj hem smaak ,
stelde er roem in niei te
geest of dichterljk vernuft zoeken. Hj
behooren tot die dichters , welke hun
werk rop de schaafbank van meetzieke schrynwerkers'' brachten ,
en hj laat zich daarover sterk uit in het Voorberzgt , dat voor
de kennis van den tjd belangrjker is dan de poëzie , die er op
volgt , waarom ik er de merkwaardigste plaatsen in de noot uit
afschrjf 1). Zj vergunnen ons een blik in de eigenzinnige , schoolzjne
hooge ingenomenheid met zichzelf ,
dat sschrander W yf'' is er meer reden om
dan met haar 1of in te stemmen : te vergeefs
177
1) !!De Bondel , die U, geagte Lezer, hier voorkomt en aangebooden wordt,
zal naar gedagten onder de menigte, die men thans , by de toeneemende
zugt tot de Dichtkunde, ziet uitkomen , Gn der byzonderste zyn , nademaal
dezelve zoo ten aanzien van de stof, als van de schikking der M engeldichten ,
geheel afwykt van die streng-vittende Regelen en die styve bellandelingen ,
welke in onze dagen zoo veele begaafde Dichters of Diehteressen doen beeven ,
om iets van hunne eigene en natuurlyke vindingen aan den dag te brengen ; -
W y , en meer weldenkende Beminnaars der vaderlandsche Dichtkunde , zien
met grievend leedweezen , hoe de zuivere en op goede regelen gegronde keuze
van op een vryen en vrolyken trant te dichten in de geestige , en door de
natuur met vinding bedeelde, Dichters en Dichteressen moet zwigten en
bukken voor zulke Dichters en Dichteressen , die , door een of andere Cabale
ondersteund , niet in staat zyn om twee regels naar de naauwgezette paalen
van hunnen al te kieschen smaak voor de vuist te maaken , of zy moeten
eerst van stad tot stad , ja van huis tot huis, op de schaafbank van meetzieke
schrynwerkers gebragt zyn , welker onderscheide manieren van werken
zoo zeer van elkander verschillen , a1s het oude kabinet-werk van het
nieuwe . . . . . Zekerlyk zoude men op dezen by gelykenis voorgestelden grondslag
na genoeg kunnen aantoonen , gelyk zulks door den kundigen Boekhandelaar
C. Heyligert in het Leidsche Kunstgenootschap vry sterk betoogd
is , dat onze hedendaagsche Dichtkunst in zeker opzigt, in plaats van te
verbeteren , in een vry laager staat schynt, dan voor dezen. Onze gestelde
gelykenis is jtzist het Zinnebeeld van onze hedendaagsche Dicbter-cabale . . . . ,
het is eene Cabale, een t'zamengespanne menigte die gezworen heeft alles ,
wat door haare gezellen niet word gekookt,
koopers niet â la ragoût , à la bon ton word opgedischt,
door haare Koks en Boekveren
niet door haare
mostert-wyven en jongens met agt-daagsche verlengte mostaart smaaklyk
word gemaakt , als gemeene spys , of , zoo 't nog genadig is , als stinkende
oude Hollands'e Kaas en starke Boter te veragten , tervryl men Kaas en Boter
thans op de Hoofsche tafels zoo wel, als de deftige, vrye en stoute Oudhollandsche
Dichtstylelders* met den nek aanziet.'f Na zich over zijne vijanden
JONCKBLOET,Ned. Letterk. fn de twee laatste A'du@tMn I , 4e druk. 12
J. LE FRANCQ VAN BERKHEY.
meesterachtige
hetwelk , onder
cabaal der toenmalige dichtgenootschappen , als dat ,
de zinspreuk Kunstliefde spaart geen rlyt , in Den
Haag , en dat , 't geen onder die van Kunst v?p,.#f door arbeid verkregen
, te Leiden bloeiden. - Het z0u een verbljdend verschjnsel
zjn , a1s werkeljk talent tegen dien dwang en de verschavingsmanie
ware opgekomen , maar wj hebben hier hoofdzakeljk gekrenkte.
jdelheid in rekening te brengen. Hj zelf dacht niet gering van
zjne dichtergave : zuit deze staaltjes za1 men , zoo ik vertrouw z
klaar genoeg kunnen zien (immers , als men zien wil) dat ik niet
minder genoegen schep in zagte en tedere Vrienden-toonen te.
slaan , als dat ik gedwongen zynde stoutelyk durf doordraavvn.''
Ik za1 zeer spaarzaam zjn met aanhalingen ; maar eene enkele
is noodig om mjne uitspraak te rechtvaardigen. Ziehier een staaltje
uit : J0k en frsdf , PJ de onaangenaamheden ecs het p/ltlpprzkfï.g
Rekeldicht , sehertsend roorgesteld aan het aanzienlyk .Dïc/lflfdtldzld
genootschap Kunst Ypr4f door arbeid rerkregen , rergaderd ??ïAlgcdzy
de dfc# Leyden , den 20 ran Bloeimaand Ao 1773 , en aldaar pme:
genoegen gehoord en ontfangen.''
178
Ik hefmyn Dichttoon lustig aan ,
Om , zonder hovaardy of waan ,
Voor aller oor te leeren ,
Hoe ft ons , a1s braave Dichfren voegt ,
Dat wy, daar kunstdrift zweet en zwoegt,
Met luister triumpheeren.
te hebben
ving, de
beklaagd , gaat hij aldus voort : s,zekerlyk houde ik de beschaabesnoeijing,
en den kieschen smaak van Gedichten van deze drukpersse
, voor zoo verre men de paalen van bescheidenheid niet op een meesteragtigen
trant te buiten gaa, voor goed en zelfs noodwendig ; - maar zoude
ik , om dat ik myne Gedichten niet wi1 laaten likken , of op die gesleepen
pers laten drukken , nogte zoo styf zyn als anderen , zou ik daarom altyd
eigenzinnige en ingebeelde schoolmeesters ontzien , ofte onder de plak zitten
van factien of van zulke , die , a1s zy de billen hunner Scholieren eerst blaauw
geslagen hebben , door de etterbuilen hunner schoolmeesterlyke strengheid het
schurft aan hunne handen krygen , en eindelyk hunne Leerlingen met zulke
fouten , die zy opzettelyk willen schynen te vergeeten , en zy zelfs aan hen
te vooren geleerd hebben , aan de kaak stellen : - Neen zeker niet , ik wil
liever den naam hebben van een koppigen scholier , die de plak ontloopt , dan
op de krukken springen van een verminkten Schoolmeester, die niets a1s
kinderachtige prentjes uitdeeld , en zelfs in de kafstoel zit.''
J. LE FRANCQ VAN BERKHEY. 179
Verkiest men dan de snaaren vry
Op eene Hemel-melody
Te tokkflen en te dwingen ;
Men weere dan gehaaten spot ;
Men loove en pryze eerbiedig God ,
M et al de Hemelingen,ff
Alle onderwerpen moeten worden behandeld ; b.v. :
!1Men geevf Natuurkunde ook een beurt,
Daar zy veel' wonderheên bespeurt ,
In vlieges , vloon en luizen ,
Doch dat men , daar zy rangen schikt ,
Niet smaadlyk van Linnaeus kikt !
Hy maakt ons Vledermuizen.'f
Ziehier een proefje van deftige poëzie. Voor de sclterp-lasterende
laster-zugt selterp-hekelend Hekeldieht , uit de Herdenkel. tlczl den
9 Juny 1766 (bl. 134) :
1,Vervloekte Laster, yslyk M onster, godloos Beest ,
Afschuwelyk Gedrogt, *t welk He1 nog Hemel vreest :
Gy , die in 't lngewand van Razerny
Aan uw* heillooze Moer den boezem
gedraagen ,
kon doorknaagen ,
Tot gy in 't Ikker-hol des Afgronds aan de borst
Van eenen Vloek-Draak zoogt , tot lessching van uw dorst.
ô Ondier ! kon de damp der Helle u niet versmooren ,
Toen ge uit het stinkend zaad des Satans wierd gebooren ?
Moest gy Opregtheid, Deugd en Trouw den oorlog bien ?
Moest W aarhet'd U ook by haare Aartstirannen zien ?
En kan de Liefde zelfs uw' woede niet ontvlieden ?
Of durft nu niemant meer aan u
ô Ja ! al vreesde ft
Een
al ,
zyn
ik vrees uw laster niet:
weerstand bieden ?
uw schoft metSchaapen-vagten ziet
Bedekken, word door u in zulk een schyn bedroogen ;
Ik zie u onder 't vel met scherp doordringende oogen ;
Uw' Baseliskusvtong ontdekt zig aan ft geluid ,
En spuuwd met honing drop uw' bitt're spot-gal uit ,
ek Hoor uw Sireenen-zang , wyl adderen en slangen
M et lillend blaauw Venyn
En vloeken door den muil uw'
uw heeschen gorgel prangen ,
Laster-spreuk vast voort
Tot daar ze in df Echo van de schyndeugd worè gesmoord ;
Het heilloos Buskruid , in uw oog-straal aangetonderd ,
Door 't smeulend vuur van wrok , houd and'ren vry bedonderd ,
Ontzet, beangst, verschrikt , als ge in de duisterheid
Gelyk een tygerin uw loens gezigt verspreid :
ander, die
180 J. LE FRAXCQ VAN BERKHEY.
Ik nogtans vrees u niet , nog schrik niet voor uw' laagen;
Uw Klaauw mag wonden , en de W rok u zelve plaagen ;
't Geweeten schetse op uw gelaat. door svangunst , vry
Megerafs Irekken , en uw eigen Schildery :
Het lust my tog, ondanks uw lasteren en vloeken ,
'(J in den M oord-kuil, daar gy huisvest , op te zoeken . . . ,
Ja , ik zoek , o Gedrogt, 't welk God en Godsdienst tart,
T-T in den Jammer-poel van fs menschen godloos hart,
Daar leeft , daar zweeft uw Geest , daar kunt gy met uw vrinden ,
Snoode Afqunst , W'ijd en Toorn , om beurt een gchuilhoek vinden.
Uw Vloek-verwandtschap spand zyn god vergeeten raad ;
Daar, onder schyn van Deugd , ja opgeruid door Haat
En 'lFrepel , Hoogntoed, W(/#, ontvlammen de Ingewanden
In Laster , daar de Ziel verteerd door ''t hevig branden :
Dan spand ge in 't einde met de tong gantsch listig zaam ,
En loeid de logens op de schend-bazuin der Faam ;
Of , is dit niet genoeg, dan kiest gy te gaan woonen
By ïvyn-bacchanten , en by kallende Matroonen ,.
Doch daar de gulle Vreugd en ft eerlyk tydverdryf
Opregte Zielen streeld , daar houd gy geen verblyf''
W iJ men hooren , hoe uitnemend hj den kindertoon weet te vatten ,
men luistere naar deze proefjes uit den Nieuwjaars kinderzang
wppr de lieve /cï'n#::'6p. 'van N. N. (bl. 261) :
Kom myn Zusje 1, , laat ons zingen ,
Volg my met uw Itinderstem !
Geeven wy door huppflend springen
Vrolyk aan Natuurwet klem !
Die was nooit van ltindervreugde , nog van haare deuntjes schuw ,
A1 ons hipp'len , al ons tripp-len , vriendelyke Ouders , is voor U.
Hebben wy , op onze koontjes ,
Lente-roosjes malsch en teêr ;
Hebben lelietjes hier troontjes ;
Pluk ze van onz' wangen weer ;
Want de bloempjes onzer kaakjes , en de blosjes van ons bloed ,
Kreegen uit uw zuiv're liefde , uit uw koest'ring eerst haar gloed.
A1 die vonkjes ,
Kreegen uit uw
Lonken onze jeugdige oogjes
M et onnooz'le vriendlykheid ,
Lacht de wenkbraauw ; zyn die booges
Tekens van aanminnigheid ;
al die lonkjes , al die lachjes van Natuur ,
liefdestraalen zuik een hartenstreelend vuur.''
J. NOMSZ.
Mj dunkt , met deze proeven van zjn talent zal men wel tevreden
zjn. Ik besluit met de opmerking , dat zjne Nat ?fzfrltrjl': historie
wcp, Ilblland meer bekend is gebleven dan zjne dikwjls smakelooze
gedichten.
Zullen wj van den veelschrjver Jan
wagen , die zichzelf in alle vakken een
zoogenoemd heldendicht W illem de Eerste , in vier-en-twintig zangen
, is nauweljks door te worstelen ; en zjne tooneelstukken verdienen
, vàor zoover ze oorspronkeljk zjn , in geen enkel opzicht
den naam van treurspelen. Onder zjne vertalingen uit het Fransch
zjn er sommige (Athalie , de G# , Zaïre) verdiensteljk. Ze zjn
vrj wat beter dan zjne vertolking van Florian's Numa Jbmylflïzrs'
of de gebrekkige navolging der fabelen van La Fontaine. T0t bljspeldichter
had hj meer aanleg , maar toch heeft geen zjner vrooljke
stukken zich Op het tooneel kunnen handhaven. Hoe gering
zjn inzicht in de tragische kunst was , bljkt uit het volgende. In
1767 had bj Amosis uitgegeven , phet eerste stuk zyner eigen
vinding'', dat niet zeer gunstig was beoordeeld 1). Maar men had
hem buitendien beschuldigd van plagiaat van Steenwyk's Beon ,
waarvan hj pde schoonheden heimelyk gestoolen'' zou hebben.
Daartegen kwam hj o.p in eene afzonderljke brochure. Er was
wel eenige geringe overeenkomst in beide stukken ; maar , zegt
hj , dat is onvermjdeljk ; pwant de onderwerpen zyn geheel uitgeput
; 'er zyn geen Treurspellen meer te maken ; zonder dat men
in het eene of andere Tooneelstuk valt , dewyl 'er geene Caracters
of zyn , die niet reeds geschikt en ten
Nomsz (1738- 1803) gemeester
waande ? Zjn
onderhandelingen meer
tooneele gevoerd zjn'' 2).
Hj schreef pom roem te behalen'', en tevens r0m de Stad eer ,
en de Godshuizen voordeel aan te doen''. Het laatste wit heeft hj
geruimen tjd bereikt onder medewerking van sommige tooneelspelers
, die in enkele rollen uitblonken ; maar roem heeft hj
weinig verworven. Zjne Maria ran Lalain , ofschoon elke eigenschap
van eene Tragedie missende , heeft zich lang op het tooneel
gehouden , deels door het talent van Mevrouw W attier t deels door
181
1) Nleuwe Vaderlandsche Letteroefeningen I D., le st-, (1 :68) , bl. 444-448.
h Zie de beoordeeling van zijn Noodlge Onderricbting ran .I. Nomsz, omtrent
nerschddene uffdfroof,sel,s , rakende zyn Treurspel Amosls , aldaar , b1. 529.
182 HIERONYMUS A-AN ALPHEN.
den pgloed van vrijheids- en vaderlandsliefde'', die er in tintelt.
Hij stierf , geheel verarmd , in een gasthuis 1).
Ten slotte zou toch de tirannie der Dichtgenootschappen worden
gebroken 5 en het is ons eene verademing , als wj kennis gaan
maken met enkele dichters, die niet in hun gareel liepen , maar
zieh naar beter modellen vormden of natuur en gevoel tot leids-
Trouw en nam en.
Meer dan eenig ander is Hieronymus Yan Alphen bekend gebleven
, zj het dan ook om eene bjzondere reden. Hj werd in
1746 te Gouda geboren , bekleedde verschillende hooge staatsambten
, doch werd ten gevolge der omwenteling van 1795 tot het
ambteloos leven teruggebracht , en overleed in 1803 in Den Haag.
Hj trad de letterkundige loopbaan in met eene Proeve wczl
stigtelyke Jfdn.geîwpl'zp, in 1771- 1772 uitgegeven in gemeenschap met
zjn vriend Pieter Leonard Van de Ifasteele 2) , evenals hj , een
bewonderaar van de Hoogduitsche dichters.
Sedert heeft Van Alphen nog verscheidene bundels het licht doen
zien , die alle denzelfden godsdienstigen geest ademen. Ofschoon
hj door sommigen (Van Kampen b.v.) tot in de wolken verheven
is , moet de nuchtere Critiek bekennen , dat hj juister is beoordeeld
door De Génestet , die zegt 3) : zvan Alphen was zeker een goe;
en edel dichter , maar sporen
nialiteit, zult ge zeldzaam bj hem vinden. Daar klinken weinig
nieuwe tonen van zjn gemoedeljke
getuigen niet van zeer fjnen smaak of
luite. Vele z iJ-nerdichtregelen
keurig oordeel. Schoon
dichter , hj is geen zeer dichterljke persoonljkheid''.
Zelfs zjne Cantaten , geroemd als pmeesterstukken , die noch
vôdr , noch na hem in Nederland hunne wedergade hebben gezien'' A),
stempelen hem niet tot een genie. De Starrenbemel , het meest gevan
oorspronkeljkheid , vernuft, ge-
Joh. Hilman heeft eene lans voor hem gebroken in 0ns Fo/neel, bl. 316.
2) Van de Itasteele (1748-1810) gaf in 1798 eene vertaling van de Oden
van Klopstock en W ieland uit, en in 1793 eene metrische navolging van Ossian.
Zijn zoon Jacob Curel bezong in 1822 Het *d Gravenhaagsche Bosch.
3) In zjne verhandeling Over Xfnddrwoéb'e , geplaatst achter het tweede
deel zijner Dichtwerken (182 1) , bl. 32 1.
#) Van Kampen , Beknopte Gescltied. der Letteren , 11 D., 376. Verg. b1. 379.
1)
HIERONYMUS VAN ALPHEN. 183
yrezen
van den aanhef
genre, moge ons door den verheven eenvoud
aantrekken , weldra verwatert het zich in alge-
D eenheden , die de uitspraak van De Génestet volkomen wettigen.
Maar zjne gedichten ademen toch een beter geest q en hj heeft
1en minste de verdienste , dat hj zich losmaakte van de keurigheids-
sleur , en niet , zooals doorgaans zjne tjdgenooten , laag neerzag
op de Duitsche dichters , die eene geheel andere inspiratie volgden.
V j zullen later zien , dat hj een juist inzicht had in de gebreken
der kunstgenootschappeljke verzenmakerj , en den Apollo's zjner
eeuw de waarheid durfde zeggen. Als oestheticus vooral heeft hj
eene betere toekomst willen voorbereiden.
stuk van het
Den meesten naam heeft hj door zjne Kindergedichfe? verworven
, nog bj velen , a1s onovertrefbaar door hun kinderljken
eenvoud , in hooge achting. lntusschen , zoo zj al , volgens
Jeron. De Vries , rproefondervindeljk welbehageljk gevonden zjn'',
dan wekt dit thans onze verwondering. W ant dat die gedichtjes
doorgaanu alles behalve kinderljk van toon , nin 'f algemeen te
wjs en te pedant'' zjn , en de kinderen , die er in optreden , voor
ons vaak ponuitstaanbaar'', heeft De Génestet niet ten onréchte
gezegd 1). W el heeft hj de hardheid van dat oordeel getemperd ,
thans
Over Xïnderwopl'e , bl. 31 1 , waar hij spotachtig ondeugend zegt :
Hieronymus ! daar ligt voor mij in dien naam iets deftigs 11 , gemoedelijks ,
breeds , iets zwaar-op-de-hands , iets,
kinderdeugd-achtigs, dat bijzonder overeenstemt met den persoon , beschouwd
als vervaardiger van allerlei ouwe-mannetjes-gedichtjes en allerlei onaangename ,
hoe za1 ik zeggen , de naarstigheid-dieonnatuurlijke
Jantjes en Pietjes , kleine Hieronymusjes. Het voorgeslacbt vergeve
mij . ... ik ben terstond bereid toe te geven , dat er wel vier , (neen maar ,
daar zijn er waarlijk meer dan vier 1) aardige kinderversjes in 't beroemde
bundeltje te vinden zijn. Maar vele kinderen van mijn kennis en ik vinden
die gedichtjes in 't algemeen te wijs en te pedant voor ons en de zedelijke
heldjes gedichtjes min of meer onuitstaanbaar. Wij hebben meer sympathie
voor de hollandsche jongens van Hildebrandf'. . . (b1. 316). sjln hem ,
die waarlijk uw dichter wezen zal , die u , o mijn lieve en dartele , mil'n rijke en
heerlijke kinderwereld ! uw poëzie zal geven ; poëzie , die uwe ooren kluistert,
uw hartje kloppen doet, die niet alleen uw gemoed stemt en treft,
legelijk uw fantazie ontwikkelt (dat doet Van Alphen nooit !) , uw vernuft
scherpt, uw geest bezielt ; poëzie , die u niet tot zoete , schoolsche knapen , tot
ondenkbare engeltjes opleiden, wil ;
jongens , vol edel gevoel, vo1 levensmoed en lust , en kracht'' - in hem eischte
llij eigenschappen , die juist Van Alphen in zijn tijd missen moest.
raaar ook
maar u vormen kan tot frissche , wakkere
5-an di e
1)
184 HIERONYMUS VAN ALPHEN.
door er op te wjzen 1) , dat Van Alphen niet alleen pgebreken''z
maar ook puitnemende deugden'' bezat ; want , zegt hj,
klinken in deze dichtjes fpc/l ook Y:J zeer gelukkige tonen'', er
zjn pware meesterstukjes'' onder : pde naïefste en heerljke poëzietjes''
; - maar men za1 moeten erkennen, dat die pmeesterstukjes''>
5daar
slechts bj uitzondering tusschen het mindergeslaagde :onkeren.
En toch , hoe waar die beoordeeling o0k zjn moge ran prl.stegenwoordig
standpItnt , zj laat Yan Alphen geen volkomen recht
wedervaren. 11 Jc'lff juget' !:,9 bkrits #'toerâ.s leur date , geldt hier
vooral. Komt ons de toon te vaak onkinderljk V00r) men zal het
oudemannetjes-achtige van sommige zijner swichtjes'' begrijpen y
a1s men de prentjes bj de eerste uitgave beziet. De kinderen ilt
die dagen zagen er , met hunne haarzakjes , stjve statie-rokjes en
korte broekjes , a1s miniatuur-volwassen-menschen uit. En vergeljkt
men deze kinderdichtjes met den zooeven aangehaalden pkinderzang''
van Berkhey , dan kalt het in 't oog , dat Van Alphen , ook
in zjne minstgeslaagde stukjes , toch vrj wat natuurljker is. Hoe.
zjn werk dan ook werd gewaardeerd en bruikbaar geacht , bljk:
uit het feit , dat het binnen vjf jaren twaalf maal werd gedrukt.
In het algemeen bedenke men , alvorens Yan Alphen te har:
te vallen , in welken tjd , in welke atmosfeer deze gedichtjes geschreven
werden. W ie zjner tjdgenooten zou het niet beneden
zich geacht hebben zulke stof te behandelen ? En wie hunner zoa
er ook maar in de verste verte toe zjn in staat geweest ? lk
geloof thans ook , dat zjn voorbeeld gunstig gewerkt heeft , en
neem met Hofdjk aan , rdat Yan Alphen onzer Letterkunde missehien
het voordeeligst is geweest als kinderdichter , en dat zjne
gedichtjes voor kinderen (wellichtl meer dan eenige andere dichtbundel
hebben bjgedragen tot de terugkeering van het natuarljke
in onze poëzy'' 5.
Den meesten naam van alle dichters van het eind der achttiende
eeuw heeft wellicht Jacobus Bellamy gehad , ofschoon hj
jong gestorven is. pHj is een van de geliefkoosde dichters der
natie : men kent zjne meesterstukken van buiten'' zei Yan Kampen 3) ;
1) Aldaar , bl. 351.
;) Aangehaald door J. Hartog , in D6 Gids van l 877 , III D., bl. 109.
5 Beknopte Geschiedenis d6r Letteren , 11 D., b1. 393.
JACOBUS BELLAMY.
en in geljken zin liet men zich eene halve eeuw geleden doorgaans
uit. Ja , tot welk eene walgeljke aanbidding die bewondering
kon stjgen , leert ons de lofrede van Yereul , die zooveel wierook
aan Bellamy's phemelsche gedichten*' toezwaaide , dat hj er zelf
van duizelde.
Moge thans onze 1of al niet zoo hoog
arkennen dat deze dichter
opgeschroefd zjn , toch
wJi' gaarno, met eere verdient te
worden genoemd.
Hj werd in 1757 te Vlissingen geboren en aanvankeljk tot de
bakkerj bestemd. Enkele lettervrienden , onder welke de latere
professor te W ater , die door des jonkmans aanleg getrofen waren ,
lieten hem eene betere opleiding geven en zonden hem eindeljk
naar de Utrechtsche Hoogeschool. Nog voordat hj het leeraarsambt
in de Hervormde Kerk kon aanvaarden , stierf hj in 1786.
Zjn eerste bundel Gezattgen zzlz#z/:r jeugd , in 1782 uitgegeven ,
zou misschien de opmerkzaamheid niet getrokken hebben , wanneer
niet bjna geljktjdig zjne 'Vaderlandsche Gezangen ran Zelandus ,
evenzeer zonder vermelding van zjn naam , het licht hadden gezien
, die terstond grooten opgang maakten. De laatste verschenen
oorspronkeljk a1s vliegende blaadjes van 14 tot 16 bladzjden
druks en werden 0ok wel in openbare bjeenkomsten voorgelezen 1).
Bijna zjne geheele dichterljke nalatenschap Q) is in 1816 in een
deeltje herdrukt.
Bj het intreden der poëtische baan had hj zich aan het gewone
mythologische klatergoud vergaapt : weldra kwam hj daarvan
terug , waarschjnljk door de lezing van De Gdzfz:s , die grooten
indruk op hem maakten. Hetgeen ons dan ook vooral in Bellamy
treft , in tegenstelling met de gevierde dichters , die hem onmiddelljk
voorafgingen , is eene loFeljke zucht om tot natuur en
eenvoud terug te keeren. Ook als hj daarin niet slaagt , is toch
zjn streven onmiskenbaar. Zjne Vaderlandsche
forschheid moeten ademen , getuigen dikwerf van
Gezangen , die
wezenlijke bezie-
185
1) Nederl. Spectator, 1882 , b1. 92.
29 Enkele min algemeen bekende gedichten , die in de Vaderl. Letteroeyènfngan
het licht zagen , heeft de Heer J. Hartog aangewezen in D6 Glds ,
l 877 , 11I , bl. l l 8. Verg. b1. 120 , en Van Vloten , Uit Bellamy's nagelaten
ôrferen en papleren , Middelburg , 1878.
186 JAC. BELLAAIY. - PIETER NIEUWLAND.
ling ; maar toch hindert
opgewondenheid en t0t aan
Zoo o.a. in het door
ons ook menigmaal zekere ziekeljke
't belacheljke klimmende bombast.
alle bloemlezers opgenomen en opgevjzelde
gedicht Aan eenen verrader &.: Vaderlands 1). Elders is hj niet
van gezochtheid vrj te pleiten ) die zich openbaart in jacht op
efectmakende uitdrukkingen of gekunstelden eenvoud. Evenwel
gepichten als b.v. Het onweder ') toonen , hoeveel waar gevoel hj
heeft en welk een open oog zoowel voor liefeljke a1s verheven natuur.
Zjne erotische stukjes bevallen ons het minst ; zj zjn doorgaans
te gemaniëreerd om waar te zjn : slechts enkele, a1s bj voorbeeld
de Y'fjtv:dr , maken daarop eene gunstige uitzondering.
Hj is vooral bekend gebleven door zjn roerend-eenvoudig verhaal
Roosje , dat het innigst gevoel aan den grootsten eenvoud
paart , ofschoon de aanleg van het geheel toont, hoeveel de dichter
nog aan zjn smaak te beschaven had.
Eindeljk nog een kort woord over Pieter Nieuwland (1764-
1794) , die niet alleen den naam mocht verwerven van peen voortreFeljk
mensch'' te zjn , zoowel als een degeljk , buitengemeen
ontwikkeld geleerde , maar o0k a1s dichter overgrooten lof heeft
ingeoogst, hoe kort ook zjn poëtische zaaitjd mocht wezen.
Te Diemermeer ,uit den handwerkersstand geboren, werd ook
hj door de bescherming van aanzienljke Maecenaten , onder welke
vooral de gebroeders Bernardus en Jeronimo De Bosch te noemen
zjn , in staat gesteld , zjnen uitnemenden wetenschappeljken aanleg
le ontwikkelen. Niet slechts in de letteren , maar vooral in de
wis- en natuurkundige wetenschappen bereikte hj eene buitengewone
hoogte , en werd eindeljk in 1792 Hoogleeraar aan de
hoogeschool van Leiden.
vroeg eenen ongemeenen
aanleg , waarvan hj reeds op tienjarigen leeftjd merkwaardige
proeven gaf. Op dien aanleg rust hoofdzakeljk zjn naam. Het is
mogeljk , dat hj ronze beste dichters in alles zou geëvenaard , of
misschien overtroFen hebben , indien hj zich geheel der dichtkunde
kad toegewjd'', zooals een zjner lofredenaars zei; hj heeft zeer
zeker niet kunnen verwezenljken , wat hj scheen te beloven. Hj
Bovendien toonde hj al dichterljken
1) Z1e Penon , Nederl. dlkht- en prozawerken V, 325.
5 A1s boven , b1. 333.
HERLEVING VAN GEVOEL EN NATUURLIJKHEID.
stierf daarvoor te vroeg. Evenwel , hj heeft goedgeslaagde vertalingen
nagelaten , zoowel uit nieuwe a1s uit oude Dichters ; en
zjne eigen stukjes , ofschoon gering in aantal , toonen doorgaans
gevoel , soms oorspronkeljkheid van opvatting en altjd groot gemak
in de bewerking. Zjn roem steunt voor een groot deel op zjn
lierdicht Orion , dat zeker enkele schoone , dichterljke , zelfs schitterende
trekken bevat 5 maar waaraan de wetenschap toch grooter
aandeel heeft dan de verbeelding t en dat in enkele opzichten voor
Starrenhemel Van Alphen's onderdoet.
Roerend daarentegen is zjn ljkdicht op echtgenoote en kind ,
waarin ongekunsteld , waarachtig gevoel spreekt , en dat ons juist
daarom treft door eenvoud en natuurljkheid.
Dit was het , wat Nieuwland en Bellamy , en weinig minder
ook Van Alphen , gunstig onderscheidde van de gevierde dichters
der achttiende eeuw : hunne poëzie welde uit het hart. Dat was
het , wat hunne tjdgenooten moest trefen en hun eene lofspraak
ontlokte , die niet meer kon zjn dan een wissel, getrokken op
eene toekomst, voor de twee jonggeknakte
legd. Hoezeer men ook draafde in 't gareel der blokkers , men
kon niet voorbjzien , dat de matheid , die aan deze eigen was ,
hier werd weggevaagd door het opbruischend gevoel. W ant ofschoon
Nieuwland op zjn tiende jaar tot kweekeling van het Haagsche
Dichtgenootschap werd aangenomen , dat ook Bellamy reeds vroeg
Ilichters nietWeggeonder
zjne vleugelen nam , wisten beiden zich , zoo goed als' Onno
Zwier Van Haren , boven den fabriek-arbeid der rlikcollegies'' te
verhefen 1).
Eigen aanleg en aandrift waren daarbj de hoofdfactoren ; maar
dat die zoo eigenaardig konden werken , moet toch voor een groot
deel worden toegeschreven aan de opgewekte , hartstochteljke
stemming van den tjd , waarin zj leefden. De kalme rust, waarin
wj zoo lang hadden gedommeld , was voorbj; de maatschappj
187
1) ,jHet verdient opmerking dat terwijl Feith en Bilderdijk , zijne tijdge-
Aooten , destijds nog in het geheel niet weigerden , gouden en zilveren medaljes
aan te nemen uit handen van de hemel weet welke kunstrechters - schrale
eer, die zij met Kornelis Van der Palm , met De Stoppelaar, ja met Olivier
Porjeere , den kropsla- en tuinboondichter, moesten deelen ! - Bellamy daarentegen
niet fen enkel pz-ijsversdelict voor zijne rekening heeft.'f Huet , De
Nederl. Letterl. Letterkunde onder de Bataa/sche reyttùîz'eà.
188 RHIJNVIS FEITH.
werd weer in gisting gebracht door de edelste denkbeelden , waarvoor
de menschheid kan kampen. Vaderland en Vrjheid waren de
tooverklanken , die menigen boezem deden zwellen , die menige verbeelding
prikkelden en in vuur zetten. Die gisting moge in Europa
de voorbode van strjd en bloed en tranen zjn geweèst , in zoodanige
atmosfeer
en verbreekt de
klopt het hart onstuimig , bruischt het gevoel,
Dichtkunst haar boei.
Daarom staarde men met welgevallen en met gespannen verwachting
op Bellamy en Nieuwland , echte zonen van hunnen tjd ,
voorloopers van een schooner dag 1).
De dichter , die meer dan eenig ander de schakel tusschen de
achttiende en negentiende eeuw uitmaakt , is Rhjnvis Feith. W are
aan Bellamy en Nieuwland een langer leven gegund geweest , zj
zouden met huntjd meegegaan , en hun invloed op het nageslacht
waarschjnljk merkbaarder geweest zjn , dan nu het gaval is.
Feith was in dit opzicht ganstiger bedeeld.
Met Bilderdjk heefi hj , ofschoon beiden in de verte niet op
geljke poëtische gaven kunnen bogen , een beslissenden invloed
op onze Dichtkunst van later dagen gehad, en men zou kunnen
weifelen , of de Zwolsche zanger
Bilderdjk tot het volgende tjdperk moet worden gebracht ; maar
alles samengenomen behoort hj beter hier t'huis. W ant z0o de
laatste zjne beste werken in de tegenwoordige eeuw schreef , en
vooral tegen de denkbeelden , die haar in beweging brachten , strjd
niet met even veel recht als
voerde x om toch a1s Dichter meer en meer ten voorbeeld aan
het jonger geslacht te strekken ,
achttiende eeuw naam gemaakt , en siaat hj door inkleeding en
heeft de eerste zich vooral in de
manier van behandeling toch nader bj hen , die hj verving , dan
bj het geslacht , dat hj hielp vormen.
Rhjnvis Feith werd den 7en Februari 1753 te Zwolle uit een
burgemeesterljk geslacht geboren : hj
opvoeding , aan de Leidsche hoogeschool voltooid , waar de jonge
ontving eene zorgvuldige
1) jjBellamy is de vaderlandsche dichter, in wiens persoon onze poëzie
den overgang gemaakt heeft van het conventioneele en leugenachtige der
achttiende tot het waarachtige en natuurlijke der negentiende eeuw.'f Huet,
t. a. p. , 135.
RHIJNVIS FRITH.
Rechtsgeleerde reeds in 1770 promoveerde. Hj werd eerst Burgemeester
zjner geboorteplaats , later Ontvanger der Convoyen en
Licenten ; maar hj getuigt zelf , dat zjn leven pgeheel aan de
Poëzy toegewjd'' was. Met eene hem waardige gade sedert
November 1772 vereenigd , sleet hj zjne schoonste dagen op het
buitengoed Boschwjk , in de onmiddelljke nabjheid der stad ,
waar hj den vrjen tjd , die van sgeestverdoovende bezigheden''
overbleef , tusschen letteroefeningen en gul vriendschappeljk verkeer
verdeelde. Hj was alom geacht en geëerd , en zoo vloeide
zjn leven kalm daarheen , tot hj den 6en Februari 1824 overleed.
Hoe hoog men ook met Feith geloopen hebbe 1) , thans kan
men , na kalme overweging , gerust zeggen, dat hj geen poëtisch
genie was ; maar hj heeft de verdienste , dat hj de geestdrift wist
op te wekken , doordien zjn voorbeeld een einde maakte aan die
verzen-fabricatie , waaraan gevoel of verbeelding z0o weinig deel
hadden. Zjne bekendheid en ingenomenheid met de nieuwere
Hoogduitsche Dichters , zoowel als zjn aanleg , hadden hem , even
als van Alphen , een anderen weg doen inslaan. De zanger der
Messiade trok hem bjzonder aan : hj schjnt gedacht
te hebben diens hoofdgedicht te vertolken 2). Even hoog liep hj
met W ieland en Kleist. Zelf gevoelvol en droefgeestig van naiuur ,
dweepte hj met Young , den zwaarmoedigen sentimentalist , en
met Ossian , naar zijne eigen uidrukking ) pde vriend der treurigen ,
er zelfs aan
de dichter van het hart.''
Hj ontboezemde het eerst zjn dichterljk vuur in eene reeks
van lierdichien. Het uitgeloofde eermetaal van het Leidsch Dichtgenootschap
Kunst fwpr#f #ppr arbeid rerkregen (!) lokte hem sedert
1779 menigmaal in het strjdperk , en doorgaa- was hj overwinnaar.
Zjne meeste lierzangen zong hj ) zooals hjzelf zegt ,
Voor God, voor Vaderland 11 en Deugd-''
189
In het Voorberigt van 1812 zegt hj : zlk heb als Oud Nederlander
, ik heb a1s Christen gedicht . . . . . (Ik vertrouw) dat mjne
Gedichten altjd door dezelver inhoud , en het warm gevoel, waar-
Men zie b-v. Bilderdijk's uitbundigen lof , Brieven , I D., b1. 31.
Zie Bilderdijk 4) s Brieoen , I D., b1. 38.'
190 RHIJNVTS FEITH.
mede ze vervaardigd werden , bj Nederlandsche en Godsdienstige
harten eenige waarde zullen behouden , en mogeljk hier en daar
nog een gevoel verwekken , of verlevendigen , dat den onsterfeljken
mensch helpt vormen , en hetwelk de kunst alleen noch verlevendigen
kan.''
Zjn streven werd weldra nagevolgd. Hj getuigt in het voorbericht
voor het eerste deel zjner oden en G6tsïc/lfdzl (1796) ndat
er eenmaal weinig (stukken) in dien smaak bj ons vervaardigd
werden , en dat zj dus medegewerkt hebben , om die dichters
onder ons te vormen , gezangen de mjne
overtrefen.'' En later wees hj er nogmaals met voldoening op ,
dat hj in dit vak was voorgegaan 1).
Het valt niet te ontkennen , dat sommige zjner Oden blikkeren
van phet vuur der jeugd'' niet alleen , maar ook wezenljke Poëzie
bevatten , die soms eene hooge vlucht neemt , ja , t0t duizelingwekkende
stoutheid klimt. Maar men mag o0k niet verhelen , dat
het verhevene nog vaker in opgeschroefdheid ontaardt q en dat
zjne godsdienstige ontboezemingen , waar zj niet tot onpoëtische
bespiegelingen afdalen , niets beoogende dan mnuttige waarheden ,
zinneljk en in het bevallig gewaad der dichtkunst'' voorgedragen ,
meestal in de algemeenheden van holle klanken zwemmen. Bljkbaar
overkwam hem al te dikwerf , wat hj maar een enkele maal
guluit durfde bekennen (De .Sp60zl) :
wier thans oneindig
ATergeefs vond ik raij de aarde onttogen,
Uw grootheid schemert voor mijne oogen ;
Mijn aandrift groeit , mijn dichtkunst zwicht.''
1) In het voorbericht voor het vierde deel der Oden en Gedlchten heet het r
Toen ik eerst a1s dichter op het tooneel verscheen , was 11 de toestand onzer
Nederlandsche dichtkunst ver van zeer bloeijende te zijn. In den lierzang
bearbeidde ik een vak , dat geheel in verval was. Behalve dat men toen vrij
algemeen het wezen van de lierische poëzie enkel in het metrum stelde , en
een' lierzang meende vervaardigd te hebben , zoodra men zich slechts van
geen Alexandrijnen bediend had , hetzelfde van welk eene,
en het geheele onderwerp lijnregt tegenwerkende , maat men vervolgens
gekozen mogt hebben , was die soort van wijsgeerige ode bij ons ten eenemale
onbekend , welke nuttige waarheden zinnelijk voordraagt , en zich , in
het bevallig en aantrekkelijk gewaad der dichtkunst, toegang tot het hart
der denkbeelden
ook
weet te bezorgen-''
vooral
sHlzxvls FEITH. 191
Gelooft ge niet aan onnatuurljke opschroeving , a1s de stadsman ,
de Ncfv'llr verheerljkend , uitgalmt :
Kan men
Kerkhof:
O zalig hij , die aan de kimmen
Der steden torens slechts zietglimmen ,
Maar wien het lot aan 't veld verbindt ,
En ditir ,op dons van malsche zoden,
Bij veel genot en weinig nooden ,
Een' hemel in zijne onschuld vindt !*'
zich eene voorstelling maken van dat blaadje op Het
Dan ruischt 't gebloemte 11 een blaadjen af ,
En dwarrelt op de zerk ,
En draait in kleine kringen rond
Zich tot een kransje aan Gn ,
Dat, vo1 van zoete profectie ,
Zich vast hecht aan den steen.''
W aar hj niet geleid wordt door het waar gevoel , loopt hj aan
den band van het rjm , dat hem nu eens verleidt tot het gebruik
van zeer onjuiste uitdrukkingen , of gemeenplaatsen , dan weer in
den ellendigsten klinkklank doet vervallen. Ik geef daarvan een
enkel staaltje ; in de gedichten , die wj in 't geheel zullen mededeelen
, za1 men de bewjzen te over vinden voor onze stelling.
!,De tijd drukke overal zijn stappen
In rots of stuivend muurcement ,
Hoe rusteloos zijn wieken klappen ,
Hij spoedt met arendsvlugt ten end-''
Sommige zjner vaderlandsche ontboezemingen wekken thans ,
om den hooggespannen toon , wellicht een glimlach ; maar men
miskenne daarom de bedoeling niet , noch vergete de opgewondenheid
van den tjd , waarin zj werden geslaakt. Men begrjpt , dat
h ij
of
1 de vurige Patriot , gedurende den Engelschen oorlog , in '86
'95, liederen vol vrjheidszin en vaderlandsliefde zong - dat
dczl mjjn Vaderland (1786) is een zjner besten - ; en men treurt
met hem , a1s later het verval zjner rschandeeuw'' hem de wanhoopskreet
uit de keel wringt :
11Vergeten wij hetgeen wij waren ,
BiJ- 't wreed gevoel van 't geen wij zijn l''
192 ItHlzxvls y'EITH.
Ziehier een paar voorbeelden van zjn trant.
Door angst en zorgen 1, voortgedreven,
En vaak onzeker van mijn' pligt,
Blijft hier mijn oog , van nacht omgeven ,
Op u, o Oorsprong van mijn leven !
Beschikker van mijn lot l gerigt.
Hoe onnaspeurlijk zijn uw wegen ,
O God ! a1s ge u met magt omkleedt !
Een siddring rilt mijn' beendren tegen -
Hoe vreeslijk wisslen straf en zegen ,
Mraar ge , Eeuwige l ten oordeel treedt !
Mijn ziel voelt d' eindpaal harer krachten ;
En zinkt in stomme aanbidding neêr.
Gedachten zwijmen op gedachten ;
lk dool bij voor- en nageslachten ,
Maar ken mijne eigen eeuw niet meer.
Zelfs in dit eenzaam woud gezeten ,
W aar ik weleer de zielrust vond ,
En , bij een stil , gerust, geweten ,
Altijd mijn nooden kon vergeten ,
W aart om mij bange kommer rond.
Slechts luttel jaren zijn vervlogen ,
En zetels zonken aan mijn zijf.
Ik zie , verbaasd , mij zelvf onttogen ,
Een nieuwe wereld voor mijne oogen ,
En eeuwen schijnen achter mij.
De Heerschzucht sprak, maar korts geleden ,
En de aarde knielde zwijgend neêr.
De menschheid lag in 't stof vertreden ,
En Quisterde in ft verschiet de Reden ,
Haar qaauwe stem verloor zich weêr.
Een kerkleer die de menschheid hoonde,
Zat met de dwinglandij ten troon.
Zij doemde, wat Geweld verschoonde,
En als de W aarheid zich vertoonde s
W as een veracht schavot haar loon.
RHIJNVIS FEITH. 193
Daar schoot een lichtstraal uit de wolken ;
Maar de Afgrond trok zijn magt bijeen ,
Bezielde heiren , wette dolken ,
Opdat geen Eikkring 't oog der volken
In hunnen donkren nacht bescheen.
Vergeefs ! de menschbeid werd gewroken.
H et licht verwon dien tegenstand.
ft Geweld zag df ijzren arm verbroken ,
En 't bijgeloof , in woede ontstoken ,
Vond doove bliksems in zijn hand.
Daar juichte ik , in mij zelv' verloren ,
Het uitzicht aan , dat ik mij schiep ,
Totdat de He1 mijn vreugd kwam storen ,
En feller noodkreet dan te voren
Mij uit mijn zoete droemen riep.
'k Ontwaakse, en waar mijn oog zich wendde ,
Een stroom van rampen dreef voorbij ;
M aar nieuwe bronnen van ellende ,
W ier namen et voorgeslacht niet kende ,
Ontsprongen rustloos aan mijn zij*.
fk Zag wijzen in het strijdperk treden ,
En duizend schimmen slonken neêr.
ft Vooroordeel viel , alom bestreden ;
Maar de eigen hand trof deugd en zeden ,
En gaf het hart aan de ondeugd weêr.
Ik hoor de schoonste leer belijden,
M aar in ft verschiet geeft de eigen bron
Beginslen, die het hart verwijden ,
Bij daden, die het moer der tijden
Aan 't oog naauw zwarter toonen kon.
Hier zwelt mijn ziel bij halve Goden ,
En lacht verheven menschheid aan ;
Dl,<r stuit mijn oog op lage snooden ,
Die , woekrend met ellende en nooden ,
In 't heiligst kleed de deugd verraAn.
Oneindige ! in de ziel verslagen ,
Zinkt voor uw' troon de worm ter neêr.
W at kan , wat moet ik , danken ? klagen ?
Ik blijf vergeefs miJ zelven vragen -
Naauw ken ik deugd en ondeugd meer !
Joxcu ror , Ned. Letterk. 2'n de twee laatste Eeuwen, 1, 4e druk.
194 RHIJNVIS FEITE.
Is ft zegen , waar gedrogten blinken ,
De boosheid Deugd noch Godsdkenst schroomt ?
Is 't vloek , waar duizend banden zinken ,
Die ft menschdom aan de dwaling klinken ,
En 't licht vox onze treden stroomt ?
Mijn matte geest krimpt weg. Ik stare
Mistroostig in eenf donkren nacht.
Geen star verrtjst, wat om mij ware,
En mooglijk zwijme ik op de bare ,
Eer mij de blijde morgen wacht.
Genoeg , Gij toont, door duizend merken ,
W at pligt voor 't eerlijk harte zij ,
En wilt , dat allen medewerken ,
Om ft heil van 't Algemeen te sterken.
De ware deugd kent geen partij !
G1 eischt, dat we ons der menschheid wijden .
Het licht hier volgen , waar wij 't zien ,
Het goede schragen , 't kwaad bestrijden ,
En met de deugd gewillig lijden ,
Sdhoon ft misdrijf ons een kroon mogt biên.
Loopt hier ons pad door wildernissen,
Of boort het door een lagchend groen ;
ft Zegt luttel, zoo wij 't spoor niet missen ,
En ook langs et hol , waar slangen sissen ,
Naar ft Vaderland ons henen spoên.
W at is op aarde ons ijdel leven ?
Een rook , die dwarlend zich verteert,
F<n schaluw, die rustloos voort blijft zweven y
Een beek, naar 't grondloos meer gedreven,
Daar nooit een golf van wederkeert !
W at zie ik , naauw aan 't niet ontgleden,
Nog voor mijnf eigen oorsprong blind ,
En met het graf voor mijne schreden ,
Van ft groote plan , dat eeuwigheden
Door oogenblikken zamenbindt ?
Genoeg ! ik blijf voor waarheid zwichten ,
W aar ook mijn oog haar Qikkren ziet;
Partijschap doemen , nood vervligten ,
En in mijn kring al 't goed verrigten ,
Dat Jezus reine leer gebiedt.
RHIJNVIS FEITH. 195
Komt de onspoed dan mijn dagen rooven ,
Baart mij mijn deugd slechts smart -
Uw weg gaat mijn begrip te boven.
Ik voel mijn niet, maar blijf gelooven ,
En zoete rust bedauwt mijn hart.'f
Bovenstaande
riseering van
gedicht zou misschien voldoende zjn ter karakte-
Feith's manier , daar het al zjne goede , al zjne
zwakke eigenschappen afspiegelt. Ik voeg er nog eene ode van
het jaar 1810 aan toe om de merkwaardige overeenkomst van de
laatste strophe met die van het bekende vaderlandsche vers van
Adam Simons Aan de Bataren.
H ET VADERLAND.
11Schreit, schreit , mijne oogen ! bloed voor tranen ,
Mijn voet vindt nergens hier weêr rust.
Waar 't lot mij ook een' weg moog' banen ,
Ik dool aan eene vreemde kust.
De Samojeed aan Oby*s golven ,
Hoe lang in sneeuw en nacht bedolven ,
Ziet met de zon ziln Land toch weêr ;
Maar ik , die mij eens Belg mogt noemen ,
En op der Vaadren Schepping roemen ,
Ik heb geen Vaderland hier meer.
Een storm , geperst uit fs Afgronds kolken ,
Die lang aan Neêrlands kimmen dreef ,
Breekt 1os , giert door de donkre wolken ,
En sloopt wat Neêrland ovrig bleef.
Die grond , ontweldigd aan de baren ,
Ontzaglijk voor Geweldenaren ,
Zoo rijk zoo groot , zoo vrij
Die grond , daar trots en dwang
De milde wijkplaats van verdrukten ,
Die grond - helaas 1 hij is niet meer !
weleer ;
voor bukten ,
Zoo zag een eik , des aardrijks wonder ,
Twee eeuwen a1s een' nevel vliên.
Zijn kruin weerstond orkaan en donder,
En bleef geslqchten schaduw biên :
Hij schudt zijn loof nog in de stormen ;
Maar aan zijn wortels knagen wormen ;
13*
196 RHIJNVIS FEITH.
Hij prijkt nog , maar zijn kracht is heên.
Daar brult de orkaan , verheft zich weder -
Hij buigt, kraakt , plort in -t stof ter neder,
En de eerkroon van het woud verdween !
Ligt wijst , na meer dan honderd jaren ,
De zeeman nog het deinzend strand ,
W aar eens het aardrijk op bleef staren ,
W aar nu de zeemeeuw eenzaam landt.
Diir , zegt hij , jjwaar die 1, duinen glimmen ,
En nevels uit moerassen klimmen ,
51Eees 't magtig Amsterdam aan 't IJ.
1,Zijn mastbosch dekte eens zee en meren :'*
Hij zwijgt , en poogt eenf traan te weren ,
Maar drijft al schreijende voorbij-''
Eindeljk nog eene romance van 1788. Het genre kwam in de
mode , en Feith en Bilderdjk wedjverden daarin met elkander :
de eerste heeft er zich geen meester in getoond. Hier volge zjne
vertaling van Stolberg's romance :
AGNES.
In der Vaadren Halle rustte
Ridder Rudolfs heldenspeer,
Rudolfs, wien de strijd verkwikte ,
Rudolfs , voor wien Frankrijk schrikte ,
En de Sarraceen weleer.
Hij , van zijnen stam de laatste ,
Mveende om zijner zonen val.
Tusschen dikbemoste muren
Deed de smart zijn jamren duren ,
Zwarte dagen zonde tal.
Agnes met de gouden lokken
Was des grijsaards troost en staf ,
Zacht a1s duiven , blank a1s zwanen ,
Kuste zij haars vaders tranen
Van de bleeke lippen af.
Ach ! zij zelve weende in stilte ,
Als de maan door 't venster scheen;
Als door 't ledig ruim der zalen ,
Met de laatste zonnestralen ,
Agnes laatste hoop verdween.
RHIJNVIS FEITH. 197
Albrecht minde 't edel meisje ,
Albrecht met de lieve stem ,
Albrecht , op wiens open wezen
Deugd en adel was te lezen ,
En het meisje minde hem.
M aar het noodlot was haar tegen ,
Horst, die honderd krijgers voedt ,:
Horst, gevoelloos voor haar tranen ,
Pronkte met bevochten vanen ,
En de vader was hem goed.
Eens bij ft vrije gastmaal kuste
Albrecht hare blanke hand.
Agnes minzame oogen streefden
Naar een' straf blik - ach ! daar beefden
Tranen op den boezemband :
Horst ontbrandde , blikte zjwaarts
Op zjn klettrend moordgeweer ;
Op zijn blasse wangen blonken
Toorn en liefde; 't oog schoot vonken
Op den kalmen ridder neer.
Dreigend grijpt hij naar zijnf handschoen ,
W erpt ze in Agnes kuischen schoot -
(Agnes stamerde, Agnes schreide)
11Albrecht , neem ! aan gindsche heide
Wacht ik.*' - ft Ros is daar , hij vlood.
Albrecht nam het veedeteeken ,
Juichte, met een' stillen blos ,
Dat de tranen stalg vermeêrden ,
Die de liefde en hem vereerden ,
En besteeg gerust zijn ros.
Rood van 't vuur der avondzonne
Blonk hun krijgstuig langs den grond.
Van de hoeven hunner paarden ,
Die het schichtig vee vervaarden ,
Dreunde 't aardrijk in het rond.
Van den geelbemosten toren
Volgt hen Agnes oog en hart.
Ach ! zij ziet de speren blinken ,
Ziet den eedlen Albrecht zinken ,
Zinkt met hem , en sterft van smart.
198 RHIJXVIS FEITH.
Bang van voorgevoel, wendt spoedig
Horst zijn schuimend , bloedend paard ;
Hoort van verre reeds de rouwe ,
IJlt ter kamer der jonkvrouwe ,
Blikt , en stort zich in zijn zwaard.
Rudolf drukt de koude dochter
Aan het vaderlijke hart;
Houdt haar zoo twee lange dagen ,
Tranenloos en zonder klagen ,
En bezwijkt ln stomme smart.f'
't ls te hopen , dat niet alle dienaren van schrik daron zjn geloopen
, en er iemand is overgebleven om de ljken te beaardigen.
Ik besluit deze aanhalingen met eene ode , waarvan ik zou
wenschen ? dat ze eene profetie en geene nabetrachting ware ; het
schetteren van den klank , de uitgelaten opgewondenheid is kenmerkend
voor den tjd.
AAN NAPOLEON.
W at schendt ge, o dwingeland 11 ! vermeten
Gods schepping in nw' overmoed ,
En treedt, door helsche drift bezeten ,
De menschheid met eenf ijzren voet ?
Uwe eerkroon druipt van bloed en tranen ,
De vloek der aarde volgt uw vanen ,
De dood treedt uwe zege op zij.
Of kan 't uw vreeslijke eerzucht streelen ,
Om op een' troon van bekkeneelen
Te heerschen in een woestenij ?
Schouw 't gruwzaam 1ot der aartstirannen ,
Ten toppunt van hun fbltrende eer.
De rust was uit hun hart gebannen ,
Geen slaap streek op hunne oogen neêr.
Te midden van een* drom aanbiddren ,
Bleef 't Ondier op den zetel siddren ,
Ook met den bliksem in zijn klaauw ;
En zag , waar ft vliegend oog mogt blikken,
Een' dolk op ft wroegend harte mikken ,
En beefde voor zijne eigen scha:uw.
RHIJNVIS FEITH. 199
W at waant ge uw' naam een zuil te wijden ,
Door praalgesticht en eertropheên ?
ft Zinkt alles in den nacht der tijden ,
En meldt eens dwinglands trots alleen.
Slechts ware grootheid houdt haar waarde ,
En hangt niet aan het lot der aarde ,
W at de eeuwstroom op haar vlakte schendf;
Zij blijft op ft rookend puin nog blinken ,
W aar steden in het niet verzinken ,
En 't nakroost naauw heurf naam nog kent.
Ik zoek Palmira. Dorre zanden
Verstuiven op den eigen grond ,
W aar eens de Euphraat de pracht deed landen ,
W aar ge eens , o trotsch Palmira ! stondt.
Bij hutten , die in puinen schuilen
Yan tempels en geknotte zuilen ,
Denk ik uw vroegre grootheid na. -
Mijn borst wordt eng , mijn hart wordt teeder.
fk Zink moedloos op een marmer neder ,
En ween , en zucht : Zenobia!
Ook g ij ,m ij n
En Neêrland
Vaderland ! moest bukken ,
zag zijnf jongsten stond.
De dwingland werkt, zijn horden rukken
Verraderlijk op uwen grond.
Geweldnaar ! beef Gods wraakzwaard tegen !
Hoe hoog uw trots u waanf gestegen ,
Eens zinkt gij in het stof ter neêr.
De deugd kan uw geweld weêrstreven ,
Blijft z1j in ft hart der Belgen leven ,
Dan rijst in ft eind' hun grootheid weêr.
Getuigt het, b'ange tachtig jaren !
Toen Neêrland , door zijn deugd nog groot,
Het magtig Spanjen op de baren
En op het slagveld weerstand bood !
Zjn stalen moed kon martelvuren ,
Schavotten , honger, pest verduren ,
Vertrouwde op God , en overwon ! -
Daar rees het zaligst Land der aarde ,
Dat aan zijnf voorspoed , roem en waarde
Twee schittrende eeuwen boeden kon.
200 RHIJNVIS FEITH.
Zoo bonzf de zee op klip en rotsen
A1 dondrend met haar golven neêr ,
De blinkworm blijft haar woede trotsen ,
En spot met al 't geweld van 't meer.
Zoo rijst , in walm van ambergeuren ,
De Feniks , schoon van dos en kleuren,
Op 't ouderlijke nest uit de asch ;
En schudt en klapt de vlugge wieken ,
En groet het blozend uchtendkrieken ,
Sabea ! op uw kruidgewas.
W aar zijt gij, edele Nassauwen !
svaar zijt gij , Trompen ! Ruiters ! waar ?
Ach ! daar we uw praalgraf nog aanschouwen ,
Eert Neêrland een' Geweldenaar !
Neen , neen , het zwicht ; maar vloekt zijn keten.
Mrat zijt ge op uw* triomf vermeten ,
Tiran ! gij boeidet nooit zijnf geest,
Y e lage Gaul moogf willig knielen ,
Den Belg blijft de oude deugd bezielen ,
Die eens zijn erfdeel is geweest.
Hoor, hoor uit de afgeloopen eeuwen ,
Ten schrik van elk Geweldenaar,
ft Vergoten bloed langs de aarde schreeuwen :
W ee ! wee ! wee ! den Veroveraar !
Eens wordt zijn hart van Gn gereten ,
Hoe schel ter smoring van 't geweten
De loftrompet ook om hem klinkt.
Hij staart nog op zijn' valschen luister -
Daar schudt zijn troon , 't verschiet wordt duistery
En ft oogenblik is daar , hij zinkt!
Hij zinkt.
En de
Zijn va1 wekt jubeltoonen ,
aarde zingt een zegelied :
Zijn glorie bleef de menschheid honen ,
Zij zwijmt, en volgt verdelgers niet.
Door trots tot aan 't gestarnt' gerezen ,
Dacht hij een halve God te wezen -
Daar blijft van al zijn' valschen glans
Alleen de vloek hem overleven ;
Ttij ziet zijn' schandnaam aangeschreven
By Gengiskans en Tamerlans.''
FEITH !S THIRZA. - INES DE CASTRO.
Eigenljk was Feith geen lierdiehter'', heeft Hofdjk evenwel
gezegd : en hj heeft geljk. Hem ontbrak de waarachtige aanblazing ,
welke alleen de hooggestemde Ode belet zich in holle klanken te
verliezen , die koud laten , waar ze niet belacheljk zjn. Hoe dat
zj, hj liet weldra dit vak , waaraan hj zich eens onverdeeld wjdde ,
varen, en bewoog
Niet slechts den
zich sedert in zeer verschillende dichtsoorten.
proza-roman gaf hj een nieuwen vorm , geljk wj
straks zien zullen; maar o0k aan het treurspel waagde hj zich.
In 1784 trad hj op met zjn eersteling : Thirza PJ de zege 'pc/l
den godsdienst : in 1791 volgde Lady. t/b/llzlzltz Gray , in 1794 Ines
de Castro , eindeljk , in 1795 , Muciltn Corduu. Het eerste en derde
stuk verdient eene korte beschouwing.
Thirza rwordt door velen voor zjn meesterstuk gehouden''
(Van Kampen) : misschien omdat dit kunstwerk meer dan eenig
ander des Dichters innigste gevoel uitdrukte , die het leven als
eene preis naar de eeuwigheid'' beschouwde 1) , en hier denzelfden
toon aansloeg , dien hj later in Het Graf zou aanslaan , van welk
gedicht hj getuigde , dat hj pnimmer iets vervaardigd had , daar
over 't algemeen meer van (zljn eigen ziel in overgegaan'' was.
Toch is er weinig in dit treurspel , dat daaraan op het tooneel
toejuiching kan verzekeren.
Xllet onderwerp is uit het zevende hoofdstuk van het tweede
boek der Mackabeen genomen.'' Nu is zeker het eenvoudig verhaal
van de moeder, die , ofschoon reeds zes harer zonen zjn ter dood
gebrttcht , evenwel haren zevenden aanmaant om den beul niet te
vreezen , doch standvastig in zjn geloof te bljven , aandoenljk
trefend ; maar toch is het de vraag , of pzulk eene vrouw een
waardig hoofdpersoon voor een tooneelstuk zj ,'' omdat bj het
uitwerken van den gegeven toestand het nauweljks mogeljk schjnt ,
die moeder zoo te schilderen , dat wj sympathie voor haar gevoelen.
Dit is Feith althans niet gelukt. Thirza is bj hem altjd de
dweepzieke Jodin , die den val der haren als eene straf des hemels
beschouwt ) en zich troost met de gedachte
1,o Ligt moest al dat leed ons hier een poos genaken ,
Om voor een eeuwig heil ons hart bekwaam te maken.''
1) Zie het voorbericht voor Lady .Tohanna Gray.
202
En dit maakt haar zo0 groot - of zoo hard, naar men 't neemt - ,
dat men zich genoopt voelt met Selima uit te roepen :
Ach Thirza ! zijt ge een vrouw 1, ? een moeder ?'*
FEITH 9S INES DE CASTRO.
En van den anderen kant ljdt de Koning , een geestverwant
van Salmoneus , aan de krankzinnigheid der tyrannie en jdelheid
en wordt daardoor niet veel meer dan een wreede zwetser. Om
Jedidia tot zich over te halen had hj geen ongeschikter middelen
kunnen kiezen dan hj deed.
Alles is hier onnatuurljk en overdreven : alleen Selima ademt
waar gevoel. 00k op het samenstel van het stuk is veel aan te
merken. De personen komen en gaan zonder noodwendigheid. Die
technische zwakheid is Feith in zjne latere stukken niet te boven
gekomen.
Ines de Castro is aan de Lusiades van Camoëns ontleend. Het
eerste bedrjf is zeer zwak : men voelt hier , dat de Dichter het
stuk niet uit eigen aandrang schreef , dat het onderwerp hem was
aangepreekt. Van lieverlede vermeerdert intusschen onze belangstelling
in den wezenljk treFenden en aandoenljken toestand ;
maar ook hier bljktFeith's dramatisch talent te zwak om een
treurspel te scheppen ,
opwekt. Zeer juist zegt hj ergens 1) , rdat de historische getrouwheid
op haar zelve geen verdienste hoe genaamd aan een tooneelstuk
geeft , maar wel het spel der hartstogten en driften , naar de
verschillende karakters berekend.'' Intusschen kon hj daarmee de
gewenschte werking niet verkrjgen ,
Tragische geen begrip had , hoezeer hj ook over het wezen der
Kunst had nagedacht. Evenals hj tragischen schrik meende teweeg
te brengen door het gezicht van een 1jk of eene doodkist , acht
bj het tot op.wekking van het tragische medeljden genoeg , dat
zjne helden tranen storten. Hjzelf merkt op , dat in dit stuk rhet
misdrjf en niet de deugd triomfeert ;'' maar hj verdedigt zich
met er op te wjzen , dat dit rin de natuur'', waarvan het tooneel
eene navolging'' is , gewoonljk ook zoo gaat. Buitendien heeft X
hj, en dit beschouwde hj a1s zjn eigen dichterplicht , rde deugd ,
hoezeer van rampen omgeven , en de ondeugd , hoezeer over alle
dat waarljk tragischen schrik en medeljden
omdat hj van het eigenljk
1) In het voorbericht voor Lady .Tobanna Gray.
FEITH S HET GRAF. 203
hinderpalen zegevierende , zoodanig geschilderd , dat e1k de ellende
van de eerste verkiezen , en van het rampzalig geluk van de
laatste terug beven moet-'' Is dit genoeg voor de gewenschte
loutering der hartstochten'' om ons te verzoenen X met zedeljke
wereldorde of Voorzienigheid ? 't Is waar, de Prins heeft zich door
zjn huweljk vergrepen aan eene rjkswet ; maar die zonde wordt
slechts Eauw aangeduid. Had de Dichter willen doen uitkomen ,
dat dit , in de bjzondere omstandigheden , waarin hj en het Rjk
verkeeren , een vergrjp was , 'twelk de strenge boete rechtvaardigt ,
dan had dit in 't beloop van het stuk duideljk uitgedrukt moeten
zjn , en de slachtofers zelve hadden ten slotte van die waarheid
moeten zjn doordrongen. Dit ontbreekt juist , en daardoor mist
de Ines , bj al het aandoenljke , dat het stuk kenmerkt , het echt
tragische karakter.
Op dit gebied mocht hj dus wellicht nog minder het meesterschap
bereiken. Liet het zich niet aanzien , dat , bj zjne bespiegelende
natuur , het leerdicht hem duurzamer lauweren beloofde ? Hj
beproefde het , en gaf in 1792 Het G'-CJ, in vier zangen uit.
Later (1803) volgde De th#drtfpz?l , en nog een paar andere , die
wj met stilzwjgen kunnen voorbjgaan.
Men kan zich , ook zonder analyse , voorstellen , wat de inhoud
van Het Graf moet zjn : eene verzuchting , eene vertroosting en
verwjzing naar de eeuwigheid. Het onderwerp is uit den aard
der zaak meer wjsgeerig dan dichterljk ; maar dit sluit geene
poëtische behandeling uit , daar een leerdicht, ook naar Feith's
opvatting , pvatbaar is voor alle schoonheden van de Poëzj''
( Voorberigt). Het is intusschen de vraag , of Feith's natuur zoodanige
dichterljke bewerking toeliet. En dat laat zich betwjfelen.
Z0o Yan Kampen hem ergens zden dichter des gevoels en der
droefgeestigheid'' noemt , dan ontleende hj die omschrjving zeker
aan dit gedicht , waarin aan die gemoedsgesteldheid zoo ruimschoots
de teugel wordt gevierd. Immers in die sentimenteele verzuchting
naar de rust des grafs slaakt hj , die nauweljks veertig
jaren oud was , en van wien wj weten , dat zjn leven zich kalm
en gelukkig ontrolde , de kreet :
71Mijn beste tijd vloog heen in tranen en ellende !''
en hij maakte zich diets , dat hij niets rondom zieh zag dan xeen
204
vale doodsche he1.'' Dat is geen waar gevoel, dat poëzie kan baren.
Overigens bevat het gedicht soms treFende , verheven qedachten ;
hier en daar niet alleen fraaie , kernachtige regels , . maar ook
wezenljk schoone plaatsen , die echter doorgaans bedorven worden
door de schromeljkste overdrjving , waarin de dichter telkens
vervalt
De
1).
doorgaande reeks van bespiegelingen wordt nu en dan verlevendigd
door enkele episoden. Eene daarvan behoort tot de beste
gedeelten van het gedicht : het is de herdenking (in den derden
zang) van den indruk , dien voor vele jaren een schoone nacht
op den Dichter en eene hartsvriendin maakte. Maar hoe waterachtig
gerekt en ultra-sentimenteel is daarentegen niet de uitweiding over
Lucia in den tweeden zang ! Hoe ziekeljk overdreven die i: den
vierden , betrekkeljk Sophronia , welke zich over het verlies van
haar eenigen zuigeling al te gemakkeljk heenzet met de gedachte j
dat het misdrjf misschien gereed stond haar zoon aan haar hart
te ontrukken , terwjl zj nu het geluk kon smaken , dat hj haar
als Seraf ten hemel inleidde.
Datzelfde ziekeljke denkbeeld vinden wj in Thirza terug en
wederom aan het slot van De Ouderdom.
Voeg bj dit alles de vele herhalingen , waarin de Dichterzich
schjnt te vermeien , pde slapheid en eenzelvigheid'' zjner Alexandrjnen
(Beets) , en men zal moeten erkennen, dat, zoo dit gedicht
Dmet groote ingenomenheid werd ontvangen ,'' dit wederom meer
pleit voor den godsdienstigen geest , dan voor den aesthetischen
zin van ons volk.
Eindeljk zj nog herinnerd , dat j zoo Feith langzaam arbeidde 2) ,
dit geschiedde , omdat hj veel werk maakte van het technische
der Kunst , waaraan hj dubbel hechtte , omdat hj meende , dat
het een poëtisch waas wierp over wat anders ,in proze gezegd ,
dor en stjf '' zouzjn geweest 5.
FEITH 9S HET GRAF. -- DE OUDERDOM.
1) Zie de eerste twee zangen in Penon*s Ned. Dfcàf- en prozawerken V.
% Zie het voorbericht voor Ines de Castro.
3) In de voorrede tot Het Graf geeft hij eenige denkbeelden over Poëzie
ten beste : :,Er is geen onderwerp zoo afgetrokken , dat een waar dichter niet
zou kunnen verzinnelijken , en dezelfs leeringen onder beeldtenissen en in
schilderijen vertoonenef' Intusschen bestaat de Dichtkunst niet bloot uit beelFEITH
S HET GRAF. 205
bespiegelend , rustig voortkabbelend
gedicht , ook vo1
De Dichter zelf
wjsgeerige opmerkingen en godsdienstig . gevoel.
noemde het pde tegenhanger'' van Het GrJJ: het
is dit vooral in dien zin , dat het niet dien overdreven onnatuurljk
sentimenteelen geest ademt , hoewel het niet geheel van herinneringen
aan die richting vrij is.
rust en berusting. A1s geheel moge het geen hoog poëtisch kunst-
Het is het lied van edele , kalme
gewrocht zjn , dit ligt aan het genre ; maar toch wordt hier de
bespiegeling door menig dichterljk dltail versierd , terwjl niet
zelden eene kernachtige spreuk den indruk komt versterken of
verlevendigen. Het zou , als de meeste van Feith's gedichten , die
wat breedsprakig zjn , zeker gewonnen hebben , wanneer het wat
korter gebleven en niet tot zeszangen uitgerekt was.
W erd in Het Graf de rust der eeuwigheid gevierd , hier wordt
de kalmte van den ouderdom bezongen , voortgebracht door rust
van uiterljke beslommeringen , maar vooral door rust van binnen ,
terwjl de grjsaard zjn oog vestigt op de eeuwigheid a1s zjne
De ouderdom is een kalm
bestemming.
Ten slotte zj opgemerkt , dat ééne zelfde gedachte door de
meeste van Feith's werken gaat , als een draad , die ze tot een
geheel bindt , het is die , welke aldus is uitgedrukt in het slot
van De ozfp rtft)??z :
o Lijder ! waar ge ook schuilt, blijft aan !, uw God gelooven ;
Nog oogenblikken slechts , en ft voorhang gaat naar boven.
Dan ziet ge in elken traan , hier ooit door u gestort ,
Een parel aan de kroon , die u geschonken wordt-''
Z0o Feith door zjn voorbeeld invloed gehad heel't op de ontwikkeling
onzer Poëzie , nog verdiensteljker heeft hj zich gemaakt
den. ,,onze Poëzy heeft dit boven die van onze voorouderen vooruit, dat wij
meer gezonde wijsgeerige denkbeelden in dezelve gebracht hebben, en men
'ze niet meer zoo algemeen een mandvol veren kan noemen . . . . . De korte
ineengedrongenheid van groote opeengestapelde denkbeelden , door een juist
gekozen , maat- en zin- , kracht- en harmony bevorderend rijm ondersteund . . . .
behoort mede tot die zinnelijkheid , die het wezen van de Poëzij uitmaakt . . . .
Hetzelfde , in proze gezegd , zou dor en stijf daarstaan , maar de maat en
het rijm geven er eene zinnelijkheid aan , die oogenblikkeljk het hart inneemt
en het gevoel treft.''
206 FEITH ALS oeSTHETICUS.
a1s oe stheticus. Hj gaf toch eene reeks geschriften uit over de
theorie der Kunst , die deels den inhoud vormen zjner zes deelen
Brieren , en deels zjn opgenomen in de B'jdragen ter èdwprArïp,,g
der dcApps: kunnten , welk tjdschrift hj sedert 1793 met zjn vriend
J. Kantelaar uitgaf , en waarin , op het voetspoor van W ieland ,
het heerschende wanbegrip bestreden
zakeljk , zoo niet alleen , in technische
door een meesterstuk X van smaak en genie
met eenige werktuigeljk goede verzen , daar, ja , gezx d
maar voor het overige niets van hetgeen eigenljk het
werd , dat de Kunst hoofdvolmaaktheid
stak , waarvolkomen
geljk gesteld
wordt
verstand ,
wezen derpoëzie uitmaakt , in gevonden wordt.'' ( Voorberigtq.
VI.
EEN BLIK OP BELGIZ.
Eene geschiedenis onzer letterkunde zou al zeer onvolledig zjn t
zoo daarin niet gevraagd werd , hoe het in dien tjd stond met de
Nederlandeche Dichtkunst in België 5 al weet men ook t dat op die
vraag een weinig troostrjk antwoord moet volgen. J. F. W illems
klaagde terecht over haar pagterlyken staet'' 1) ; en geen wonder.
Onze Provintien bleéven voortduerend geregeerd X worden a1s eene
colonie : en het ligt in den aerd der zaekx , dat eene colonie geen
Litteratuer kan bezitten. Onder het Oostenrjksch bestuur kwam
het land tot verademing , en vooral Maria Theresia en haar Minister
Cobenzl deden veel om den volksgeest weer op te beuren , maar
Fransch was de taal, waarvan men zich bediende , geen Vlaamsch :
dit werd aan de minder beschaafden overgelaten.
De Nederlandsche Dichtkunst, of wat men daar voor hield ,
stamelde doorgaans alleen in de allerellendigste Rederjkers-kamers ,
en het waren voornameljk Geesteljken , die haar beoefenden. Ta1
van rjmers braakte verzen , waarvan gelukkig het meerendeel in
pxtefeuille is gebleven 5 en ook van het gedrukte kunnen wj
volsuan met het noemen van één werk en nog wel een leerdicht ,
nameljk De Gramschap fzl dry boeken 'àpcrtf6:lf , van den Jesuïet
Livinus De Meyer, dat in 1725 te Leuven het licht zag , en waarin
vaak dichterljke voorstelling dichterljke gedachten belichaamt.
Maar wie denkt nog aan dit boek , dat in vorm ver bj de N. oord-
Nederlandsche lettergewrochten achterstond ? lk geef liever eene
aanhaling uit de Verhandeling op d'onacht der moederlyke tael in
de Nederlanden , die in 1788 te Maastricht het licht zag en aan
den Brusselschen advocaatVerlooy wordt toegekend :). Daar wordt
. ''
1) Verhandeling over de N'ed. Tael- en Letterkunde , 'II D., bl. 153.
5 Ik ontleen haar aan de Verhandeling van Willems, 11 D., b1. 197.
208
de beklageljke toestand , waarin de natiopale letteren verkeerden ,
uiteengezet en de oorzaken daarvan aangegeven.
W j vinden ons in de Nederlanden, byzonder X hier in de Oostenryksche
, in kunsten en wedtenschappen verre beneden onze
Nabueren. Het is niet noodig dit te bewyzen : want eenider houd
zich , helaes ! by ons hier zoo vast van overtuigd , dat men niet
het minste twyfelt of het is aen eenen Nederlander volstrekt
onmogelyk in eenige kunsten de Franschen te overtreFen. Deéze
overtuygdheyd gaet zoo verre dat ons niets schoon noch groot
dunkt of 't moet van Vrankryk zyn. En inderdaed wat zyn wy
in de kunsten ten aenzien van de Franschen ? Hoe weynig smaek ,
wat ongesierdheyd in onze tooneelstukken en gedichten ! W at gebrek
van netheyd en welspreékenheyd in onze regtshoven en op
den predikstoel ! W at verbasterde , veronachtzaemde tael- en uytdrukking
! W aerby komt dit ? Hoe zyn
Zyn wy dan iets minder dan andere natien ?
wy zoo verachterd ?
Zekerlijk neen. . . . .
XEn waervan komt nochtans dat wy met den mond wyd open
staen , als wy eenen Linguet of andere vremdelingen hooren
spreéken ? Ons altyd willig achter den Franschman houden , en
hem den toon boven ons laeten neémen ?
moeten deéze vernedering Van onzen landaerd , en het
afneémen onzer kunsten alleen wyten aan het Huys van Burgondie.
. . . . . Door dit woelig en talryk hof , door zoo menige fransche
opper- en onder-bedienden van de Raeden , die men moest uyt
XW ij
Vrankryk trekken , werd Brussel overstroomd van franschen , en
nam , zoo veél mogelyk hunne iael aen. Die spraek dus welke die
van het hofwas , van de Gouverneurs , van de eerste Raeden , van
den Adel , dopr de hoofdstad aengenomen en vereerd , kon niet
misschen het geheel land dodr met eene blinde ingenomenheyd
boven de onze in agting te komen. . . . .
XToen alle natien hunne moedertael begonnen te oefenen , en
bemerkten hoezeer de kunsten leden dodr het gebruyk eener doode
tael (het latyn) zyn wy , in plaets van ons aen het eygene gelegen
te laeten , van vremd op vremd gevallen , of 't geV nog erger
is , wy hebben het kwaed verdubbeld , het fransch genomen by
't latyn .
nNooit is onzer taele eenige aendagt verleend van het hooggezag.
Noch de hoogeschoöl van Leuven noch de academie van Brussel
EEN BLIK OP BELGIZ.
EEN BLIK OP BELGIZ. 209
hebben haer ooit meer gedaen : dan niet verworpen. Daer komt
Yyna niets uyt in 't vlaemsch ; byna alle onze nieuwsbladeren en
, I andere voortbrengsels der pers, zjn fransch q en t zyn de franschen
alleen die daer van de eer hebben, zy zyn het die meest de secretarissen
en pedagogen
XIn delze
heden ; ja , nu nog
Nadat hj pden rykdom en voortrefelykheid onzer moedertael
zyn der grooten , onze journalisten t onze gazettiers.
franschdtllheid woelen wy nog tot op den dag van
meer dan Oo1*t ......''
uyteenlgejzet gheeft) en de nadeelige gevolgen aenlgetoondl , die
er uyt zyner land- en tydgenopten verslaefdheyd aen het fransch
spruyten moesten ,'' besluit hj met de volgende behartenswaardige
opmerkingen , omtrent de letterkundige eenheid van Noord en Zuwid :
Men ziet , dat ik de vereenigde Nederlanden aenzie a1s deel-
D aekende van ons land , en hun met ons als een volk achte.
Immers wat onze Vaderlandsche Letterkunde aengaet , de zelve
= ag zonder twyFel niet gescheyden zyn van de hunne. Daer zy
de moedertael tot grondslag heeft , daer onze en hunne tael de-
'zelfde is , moet ook onze Letterkunde een en dezelfde zyn. En
zekerlyk het is een gemeen goed van wederzyde ter bevordering
der landspraek en der kunsten werkzaem tezjn.
XVerders , wy zyn metterdaed hetzelfde volk , 't zelfde in tael ,
inborst , zeden en gebruyken. Daerom laet ons gezamentljk a1s
Nederlanders , schoon wy van staet gescheyden zyn , ons ten
minste in de Nederlandsche Kunsten aenzien als landgenoöten , als
broeders. Laet ons gezamentlyk ons Nederduytsch handhaeven ,
eeren en versieren : en dat eyndelyk de Tael der rryheyd ook eens
de Tael
Zoo
Zy.11
schreef men bjna eene eeuw geleden , en nog hebben die
woorden niets van hunne actualiteit verloren. W è1 zjn wj het
ideaal , dat dezen waarljk nationalen schrjver voor oogen zweefde ,
wat dichterbj gekomen ; maar aan de volkomen eenheid in de
Ietterkunde mag nog we1 wat gearbeid worden. Niet alleen door
de auteurs en het lezend publiek , maar vooral ook door den Boekhandel
van weerszjden 1).
der Kunsten
1) Zie hierover o.a. Kruseman , Bouwstofen voor een ge:c/tfedenff rcn den
Akderl. Jt?e/clcndef II, 2e st., bl. 496 vlg. Amsterdam , 1882.
JOKCKBLOXT, Ned. Letterk. ln de twee laatste feuwen , I # 4e druk. 14
VI1.
EEN MORALIST.
Het Proza was sedert Hooft statig en deftig gebleven 1) , en
men zal zonder verwondering vernemen , dat het in den statigen
pruikentjd dit karakter doorgaans niet heeft verloochend. Zoo di:
de eenige grief ware , zou het nog al gaan ; maar waar de schrjftrant
niet gekunsteld of opgeschroefd is , worden wj afgestooten
door volslagen gebrek aan stjl , door slordigheid van taal en overheersching
van barbarismen. Gerust kan men de uitspraak bevestigen
: pin de achttiende eeuw is weinig leesbaar hollandsch proza.
geschreven'' '). W e1 werden er pogingen tot stjlhervorming beproefdz
maar zj konden niet bekljven , en ondanks Van Efen en Elisabeth
W olf bleef men in het statig , tot water-en-melk aangelengde ,
knoeiwerk der middelmatigheid voortsukkelen.
Onder de beteren , die niet mogen worden vergeten , ofschoon
wj ze maar in het voorbjgaan schetsen , komen in de eerste plaats
enkele geschiedschrjvers in aanmerking.
Den voorrang naar tjdsorde heeft François Valentjn , de beschrijver
van Oost-lndië , wiens ljvig werk van vijf folianten in
1724 het lichtZag.
De Dordtsche burgerjongen , die , in 1685, op nog geen twintigjarigen
leeftjd , als Predikant naar Indië vertrok en daar dertip
jaren doorbracht , moge een. oppervlakkig , middelmatig , ja een
misdeeld geschiedschrjver zjn , verstoken van sde gaaf (om) door
te dringen tot den dieperen zin van gebeurtenisen'' 3) , hj heeft
toch de verdienste j en die is niet gering , nalles wat vp4r hem
3) Verg. Geschled. der Ned. Letterk. fzl de X VII6 feuw , 11 D. , b1. 401.
') Dn W. Bisschop , .Tustus rtzn Eybn , b1. 239.
5 Zie Cd. Busken Huet, Litt. Fcnftufen , vierde reeks , 11 D., bl. 2.
FR. VALENTIJN. - JAN W AGENAAR.
over Nederlandsch-lndië
en zoowel daardoor,
zien en doorleefd had ,
wetenswaardige zaken.
voerige studie gewjd in zjne Litterarhche Fcsfc,sgx , waarin hj
zjne physionomie helder in het licht stelt. W j hebben hier slechts
met hem te doen als Schrjver , en dan behoort hj niet tot de
slechtste. rvalentjn schrjft eene onbedorvener taal dan de meeste
ncderlandsche auteurs van den
geschreven was, zamengevat'' te hebben 1) ;
a1s door de vermelding van hetgeen hj gewerd
zjn werk eene schatkamer van hoogst
Terecht heeft Busken Huet hem eene uittegenwoordigen
tjd ,'' zegt Huet
(bl. 26) ; men j ofschoon armoedig , zjn hollandsch is nationaal.
Bastaardwoorden gebruikt hj maar zelden'' en hj bezigt vaak
eigenaardige uitdrukkingen, zJi-ner
eerste en tweede Uit- en f/lzfgrdï,s is lluet z0o ingenomen , dat hij
oordeelt(bl. 32) , ze pbehoorden opgenomen te worden in de eene
of andere Bibliotheek van nederlandsche klassieken. Die zestig ,
zeventig folio-bladzjden verdienen te leven , en zouden , in handen
gegeven aan het opkomend geslacht , met graagte ontvangen worden.
Zj sluiten op waardige wjze de rj der oudhollandsche scheepsdie
teekenen. Met het verhaal
journalen-''
0ok Vaderlandsche ffïdfprï: van Jan W agenaar mag niet
onvermeld bljven. Het ligt niet op onzen weg de geschiedkundige
waarde van den inhoud dier
de
twintig deelen te bespreken , die van
1749 tot 1759 voor de eerste maal het licht
breekt bezieling , en dit is vooral merkbaar aan den
eene niet gelukkige , op looden schoenen gaande
Zagen. Ook hem ont-
Hooft en Brandt te aanschouwen
Van Prinsterer onvoorwaardeljk veroordeeld e). Het geheele werk
stjl . die ons
navolging van
geeft , door een stilist als Groen
heeft volkomen de doode deftigheid van den pruikentjd.
Bj hem sluit zich Simon Styl aan , de Harlinger Dokter (1731-.
1804) , die , Ofschoon o0k a1s Dichter in zjn tjd niet onbekend )
toch alleen door zjne prozawerken zjn
schap heeft overgebracht. In 1774 verscheen voor 't eerst zjn
vertoog over De Opkomst en SJP6/ der Vereenigde Nederlanden ,
dat doorgaans a1s een smeesterstuk'' van stjl wordt beschouwd.
naam tot de nakomeling-
21t
1) Aldaar, bl. 9.
2) Archlves de la Maison eorange, tom. 1, p. 3l* : j,son talent de rédaction
est mëdiocre , le style lourd et dilusa*'
SIMON STYL. -- JUSTUS VAN EFFEN.
En werkeljk , om den gelukkigen vorm , waarin veelal pittige gedachten
uitgedrukt , of indrukwekkende gebeurtenissen geschilderd
worden is het dien 10f waard , al komt ons tegenwoordig ook
het redeneerend betoog wai zwaar-op-de-hand , en de wjze van
voorstelling wat eentonig deftig voor.
In 1781 volgde zjn Leven wclz Jan Pzfsf , dat door de onthullingen
van Marten Corver 1) de aanspraak op geloofwaardig
geschiedverhaal niet weinig zag verminderen , en waarin meer nog
dan in het vorige geschrift de opgesmukte statigheid, de onmatige
hoogdravendheid van den verhaaltrant ons hinderen. Met dat al
worden er schilderingen in aangetrofen : welke ,zooals die van
den brand van den Amsterdamschen Schouwburg in
schrjvers meesterschap buiten kjf stellen , en ons ,
tameljk onnatuurljken toon van het geheel , meeslepen en in
verrukking brengen over zooveel talent.
Hoe verschillend het talent is , springt in het o0g bj de beschouwing
van het werk van den man , met wien wj ons thans
gaan bezighouden , Mr. Justus Yan Efen , die a1s moralist en hervormer
van den schrjftrant , onder de prozaïsten van de achttiende
eeuw eene eenige plaats inneemt :). Zjn hoofdwerk valt nog in
het tweede vierendeel van dien tjdkring , en chronologisch z0a
het aan de twee laatst behandelde geschriften dienen vooraf te
gaan , ware het niet , dat Wagenaar en Styl , zoowel als Valentjn ,
de hand reiken aan het Yerledene , terwjl Van EFen ons nader
staat a1s een voorbode der toekomst.
1772, des
oudanks den
Deze merkwaardige man werd in 1684 te Utrecht geboren : zjn
vader was daar als oëcier in garnizoen ) en vond alzoo gelegenheid
om zjn zoon eene geletterde opvoeding te verschaFen. Deze was
intusschen weldra genoodzaakt in eigen onderhoud te voorzien en
werd reeds op jeugdigen leeftjd gouverneur. Daardoor kwam hj
met allerlei aanzienljke lieden in aanraking en vond gelegenheid t
niet slechts om zjne studiën voort te zetten , maar ook om vreemde
landen te zien.
212
1) Zie boven , b1. 63.
2) Z5e over hem vooral de door het Prov. Utrechtsche Genootschap bekroonde
levensbesehrijving van Dr. W. Bisschop , .Tustus Fcn Ef'en pedcAefdt
in z#n leven en werken, Utrecht 1859.
JUSTUS VAN EFFEN. 213
Toen de Heer Van Duivenoorde in 1715 a1s Gezant naar Engeland
ging , verzelde Van EFen , die de pmonsieur'' van zjn zoon
was, hem daarheen als tweede Gezantschaps-secretaris. Later voedde
hj den zoon op van den Graaf van W elderen , wiens veelvermogende
bescherming hj sedert bleef genieten. Misschien was het door
diens tusschenkomst , dat hj in 1719 met den Prins van Hessen-
Philipsthal eene reis naar Zweden deed , toen deze Yorst zjne nicht ,
de Koningin Ulrica Eleonora , ging bezoeken. In het vaderland
teraggekeerd , verzelde hj den jongenheer Huisman , a1s Begeleider ,
naar de Leidsche Academie , waar hjzelf in 1727 de doctorale
waardigheid in de Rechten verwierf. In datzelfde jaar ging hj voor
de tweede maal naar Engeland , waarheen hem Yan W elderen a1s
zjn Gezantschaps-secretaris meenam. Na aQoop van dat gezantschap
bleef hj in Den Haag ten huize van zjn beschermheer wonen ,
totdat hj, door diens bemiddeling , tot Commies van 's Lands
magazjnen van Oorlog in Den Bosch benoemd werd. De nieuwe
ambtenaar vestigde zich te dier plaatse en huwde.
evenwel zjn geluk niet lang , daar hj in November
vroeg (in 1707) a1s Fransch schrjver opgetreden
en had reeds in 1711 een Fransch weekblad , Le Jfltzsf/lrp.p: ,
uitgegeven , dat op de leest van den Engelschen Spectator geschoeid
was. In Den Haag , waar hj veel vrjen tjd had , had hj zich
aangesloten bj een letterkundig gezelschap , uit welks boezem de
bekende letterkundige satire Le chef #' X ltvre d'un fzlcp/zzlîl voortkwam
, (waarvan Saint-Hyacinthe de vervaardiger was) en het tjdschrift
Journal Litéraire , dat van 1713 tot 1721 in tweemaandeljksche
aieveringen uitkwam en waaraan Yan Ell'en medewerkte.
Hj behandelde daarin vooral onderwerpen tot de vaderlandsche
letterkunde betrekking hebbende , als de gedichten van Ansloo ,
Hj smaakto
1735 overleed.
Yan Ellbn was al
Antonides , Poot , Rotgans. Sedert werkte hj mee aan verschillende
Fransche tjdschriften , vertaalde meer dan een boek uit het Fransch
en Engelsch en gaf enkele oorspronkeljke stukken in de eerste
dier talen uit.
Eindeljk , in 1731 , begon hj het Hollandsche tjdschrift te
schrjven , waaraan hj zjn roem te danken heeft , De ffpîftfs#,sc//:
Spectator , welks eerste nummer den 20en Augustus van dat jaar
het licht zag. In den beginne kwam eenmaal , weldra tweekeer
wekeljks een half blad uit , welke stukken , bj dertigtallen saamTAN
EFFEN 9S HOLLANDSCHE SPECTATOR.
gebonden , een deel vormden. Twaalf zulke deelen zjn verschenen :
het laatste nummer is van 8 April 1735 g'edagteekend.
Aauvankeijk was de opgang van het werk maar dobberend. De
eerste behandelde onderwerpen waren misschien minder geschikt
om algemeene ingenomenheid te verwekken 1) ; maar toen in het
achtste vertoog t dat kort na de herdenking
uitkwam , op treFende wjze Neerland's strjd voor Godsdienst en
Vrjheid werd geschilderd , was het slagen der onderneming verzekerd
; en ten slotte zag men het werk , dank zj het talent des
van Leiden's ontzet
Schrjvers Q) en den geringen prjs 3) , in aller handen.
De titel , dien de Schrjver zelf aan zjne opstellen gaf , luidt :
Vevtoog. Dit kenschetst de richting en den vorm van zjn werk.
Evenals zjn Engelsehe naamgenoot zoa de Hollandsche Sy:cfcfpr
een tjdschrift zjn , waarin de pfouten en dwaasheden'' der tjdgenooten
zin haare afschuwelykheid of bespottelykheid ten toon
gestelt'' werden (Yerg. nB. 77). Dit kon op tweeërlei wjs geschieden ;
ernstig of boertend. Yan Efen koos doorgaans den deftigen trant :
deels omdat dit overeenkwam met zjn wat zwaarmoedig temperament
4) , maar waarschjnljk ook omdat hj niet gaarneafdaalde
1AJ Dr. Bisschop zegt, bl. l 74 : ssEeeds in den beginne tastte hij de taalzuiveraars
aan , en deze verhieven zich toen , gelijk gewoonlijk hetgeval is , gezamenlijk
tegen zijn werk : spoedig daarop sprak hij over de harddraverijen,
in welk opzicht hij wel wat overdreef , daar bijna
wist, dat die liefhebberij bij ons zoo doorgedrongen was : deze minder gunstige
indruk verbeterde echter spoedig door zijn vertoog over de milddadigheid
der hollanders bij gelegenheid der geldinzameling voor de W aldenzen.
Van dat oogenblik af was zijn werk gevestigd , en is de belangstelling, hoewel
nu en dan eenigzins veldaauwende, toch over 't algemeen en tot den
niemand hier te lande
einde toe steeds klimmende gebleven.''
S) Ofschoon de schrijver onbekend bleef , -
nû. 165 , 21 3 , 2 l5) y had hij toch enkele medewerkers : Th. Van Snakenburg
en J. Elias Mz., te Amsterdam , die hoofdzakelijk bijdragen in verzen leverden ;
voorts P. Merkman te Haarlem , J. V. ltijssen Lphilodemus) , Ds. W. Suderman ,
waarin hij zich verkneukelde kzie
T. A. Verwer , Lucas Pater , en wellicht nog
3) Iedere aoevering kostte drie groot, blijkens no. l l3.
t) :,De grondtrek van zijn karakter was ernstig; hij was een man met
zeer vetl gezond verstand ; hem ontvielen , zooals men ft noemt, van tijd tot
tijd geestige zetten , doch het was geheel boven zîjn vermogen om lang
achtereen aardig en ironisch te zijn.'' Dr. W. Bisschop , t. a. p1., b1. 92.
enkele ongenoemden.
215
tot die zsterke koddigheden ,'' die hj meende , dat alleen in staat
waren onzen lachlustop correspondenten
zei dan ook' rondweg , en met zjne goedkeuring (no. 147) : zDe
lezers moeten niet denken , dat het oogmerk van den Ilbllandsehen
Speotator is , hen tweemaal ter week wat vermaaklyks te laten
leezen 5 dat ze zyne vertoogen niet moeten aanmerken a1s een
enkel tydverdryf , geschikt alleen , om hen , onder het drinken van
koëe of thee , eens helder te doen lagchen , maar datze geschreeven
tot hun nut en om hen te verbeteren.''
te wekken 1). Een 'zijner
zyn
Ofschoon hj zich geene overdreven voorstelling maakte van den
invloed zjner rpredikatie ,'' volbracht hj toch zjne taak met den
weesten ernst. Dit bljkt uit de overgroote verscheidenheid van
onderwerpen , die hj behandelt , waarbj ter nauwernood iets , dat
gisping verdient op maatschappeljk , huishoudeljk , zedeljk , godsdienstig
of letterkundig gebied , aan zjne critiek ontsnapt. En
waar hj meent , dat het in 't belang zjns vaderlands noodig is y
durft hj zelfs de neteligste stof aan ').
Spectator n0g aangenaams te
vinden ook voor anderen dan enkel pvoor pedanten , philûsophen ,
Er is intusschen in den wel wat
dominees , taal- en letterzifters ,'' zooals een bediller beweerde (n0.
205). Om ondeugd of dwaasheid of ook we1 eene waarbeid scherper
in het oog te doen vallen , schildert hj ons niet zelden de levendigste
en geestigste tafereeltjes met eene ongewone plasticiteit, lk
wjs slechts op de zoogenoemde Agniefe8 , die schetsen eener burgervrjage
(n0s. 146 , 151, 161) , die aan velen zoo ongemeen bevielen
(n0. 165) 3). Hjzelf stelde evenwel minder prjs op pde levendige
getrouwheid van de schilderye'' dan op hare zedeljke strekking 4).
1) In het 169e vertoog (zie Penon , dl. V, bl. 219) heet het : 9,Wy zyn
juist niet zwaarmoedig gelyk de Engelschen , Italianen en Spanjaarden ; dog
wy zyn eenigzins 1og ; wy zyn , wat de vrolykheid betreft , hard van natuur ;
fyne aardigheden hebben geen kragts genoeg om ons te bewegen , en ft moeten
sterke koddigheden wezen , en , om zoo te spreken , op brandewyn gezet, die
ons aan het lagchen kunnen helpen.''
2) Zie b.v. het :8e vertoog.
*) Hij had er in pgbeoogt
mensch , in haar eige natuur , en berooft van al 't optooissel , dat van de geboorte
, den rykdom , en de grootsheid van staat, ontleend word , op 't kragtigste
voor oogen te stellen , en haar tegen eenf buitensporige versmadinç
beschermty alle eerbied , die ze verdiend , te doen erlangen'' (no. 165).
3) Bij Penon , d1. V, bl. Ql2.
de rechtschapen en wezentlyke waardy van den
vAx EFFEN ' S HOLLANDscHE SPECTATOR.
216
Men ziet daaruit , dat hj niet alleen op berisping zjner landgenooten
uit was ; uit menig vertoog bljkt , rdat hj ook voor
hunne goede en edele eigenschappen een geopeno oog had''
(Bisschop).
De smaak van het vanzelf spreekt ,verdeeld.
Yelen'' zagen pmet verontwaardiging X ,'' dat de
ernstige zaken soms ptusschen boerteryen en aardigheden geschikt''
waren ; maar z't getal van hen , die niets dan bloot vermaak ia
den Spectator zochten was vrj wat grooter'' (n0. 165). Zeker is
het , dat hj beide categoriën
Het meest deed daartoe
op uitstekende wjze bqvredigt.
wellicht de stjl van het geschrift af y
die eene merkbare tegenstelling opleverde met hetgeen men gewooa
publiek was , zooals
eene stuursche
Nvas te lezen.
Toen
zou :lagen , omdat onze taal xwel geschikt is tot het verhandelen
van ernstige, deftige en verhevene stoflbn ,'' maar gebrek heeft
aan szekere luchtigheid en losheid.'' Hj kwal daar tegen op.
XAlle spraaken bezitten alle nodige couleuren , om 't laage zo we1
h ij zjn werk aanving , beweerde een vriend, dat het niet
als 't hoog-dravende , 't aardige zo wel als deftige , jok zo we1 als
ernst af te maalen. 't Is niet de aart van een Taal die de styl
gedwongen en styf maakt , 't is de onbuigzaamheid van des schryvers
geest , en verbeeldingskragt'' 1). Zjne opstellen bevestigen de
waarheid zjner opmerking.
Ziehier ) wat hj zich voorstelde : plloewel ik trachten za1 myne
uitdrukkingen naar de stofen te buigen , zal ik my doorgaans van
den gemeenzaamen styl , zo a1s de zelve bj luiden van geboorte
en opvoeding door 't gebruik ingevoerd is , zoeken te bedienen.
Ik zal my voornamentlyk op verstaanbaarheid en duidelykheid
leggen ; en koppelwoorden , zoo dezelve niet kort , krachtig , en
reeds door de gewoonte Duitsch gemaakt zyn , ben ik van zins
uit myne schryfwyze te verbannen 5 vind ik onder myn pen eenig
vreemd woord dat door de bank verstaan wordt , en nadruk aaa
YAN EFFEN !S HOLLANDSCHE SPECTATOR.
1) Vertoog no. 10 , (bij Penon , d1. V, b1. 207) , in zijn geheel omtrent dit
onderwerp lezenswaaz-dig, en waaruit blijkt, dat hij de stijl-gebreken zijner
voorgangers , vooral jsuitgerekte periodens naar den Latynschen zwier ,'' en
de jglange parentheses of tusschenzinnen ,*@ wilde vermijden. Vergelijk ook
no. 21. -
217
Dyn gedachten kan geven , ik zal geen zwarigheid maken , van
my daar van te bedienen'' 1).
Hj heeft doorgaans dat voornemen met buitengewoon goed
gevolg ten uitvoer gelegd. 't Yalt niet te ontkennen , dat hj nu
en dan , vooral waar hj redeneert , moraliseert en theologiseert ,
we1 eens in den toon des tjdj valt 2) en breedsprakig , langdradig
of zwaar op de hand kan zjn 5 maar waar hj schildert , vertelt ,
of de zotheden van den dag , a1s modezucht en dergeljken , hekelt ,
zjn inkleeding en toon levendig en aantrekkeljk , altjd in overeenstemming
met het onderwerp ; en men begrjpt , dat W olf en
Deken uit wareu over phet fjne , het onuitdrukkeljk geestige ,''
dat zj bj hem aantrolen 3).
Zjne taal is zuiver , maar 1os en ongedwongen; de stjl vloeiend ,
den natuurljken conversatie-toon zeer nabjkomend , hetgeen reeds
toenmàals sommigen zjner lezers met genoegen opmerkten (n0. 205) ,
die hem dan ook bj Addison en Steele vergeleken 4).
ln die losheid , het product van studie en inspanning 5) , schuilt
1) Tegen overdreven puristen en smeders van koppelwoorden - het groote
gebrek van zijn tijd - trekt hij herhaaldelijk te velde , b.v. no. 1 , 5 , l 6 , 96 ,
. l97 , 202. In het laatst aangehaalde vertoog vooral wijst hij aan , welk soort
van vreemde woorden hij wil toegelaten hebben , welk niet.
2) Ook eldel's toont hij zich we1 eens een zoon zijns tijds. De verstandige,
echt liberale man , die vooral op 't stuk van godsdienst zulke heldere begrippen
had , heeft wel wat ûlisterachtige denkbeelden over misleiding , die
in den koophandel
verheven Dichters
geoorloofd is (no. 36) , en beweert, dat er bij ons geen
zijn , omdat zij niet worden beloond (no. 279.
Zonderling is zijne bewijsvoering omtrent de mogelijkheid van tooverij en
spoken
3)
:)
(no. 6l) en over mirakelen (no. 77).
Brieven over verscheiden onderwerpen , 1 D. , bl. 235.
Dat Van Eflkn zich geheel naar deze gevormd had , en hun Spectator
steedsbij het schrijven van denzijnen voor oogen had , is bekend. Zelfs in
ZiJ*n Stijl nam hij Addison tOt model , van wien zijn levensbeschrij ver , Sam.
Johnson , getuigt : lgllis prose is the model of the middle style ; on grave
subjects not formal , on light occasions not groveling : pure without scrupulosity,
and exact without apparent elaboration ; always equable and always
easy, without glowing words or pointed sentences.''
5) Van sommige zijner teekeningen met de pen sprekende , zegt hiJ (no.
265) : rrzommigen , die gansch geen kennis van des verstands werkzaamheid
hebben , weten zulks my weinig dank , en de lugtigheid van de uitvoering
doet hen geloven, dat *er niets gemakkelyker is ; en dat ze me zonder moeite
iets dergelyksna zullen konnen doen.f'
:. AN EFFEN !S HOLLANDSCHE SPECTATOR.
218
zjne bjzondere verdienste. Hoezeer hj daarin zjn tjd , ja misschien
zjn landaard vooruit was , bljkt uit het feit , dat , zoo deze of
gene hem hier en daar al waardeerde , men hem toch niet navolgde.
't Duurde lang , eer de richting , door hem met zooveel talent
ingeslagen , meer algemeen werd gevolgd ; maar zoo eerst in onze
dagen het Proza zich van de oudvaderlandsche pruikerigheid ontdeed
, dan heeft dat stellig onder den invloed van Yan Efen's
schriften plaats gehad. Jakob Geel, de vader der nieuwere stjlschool
, heeft zeker aan dezen geestverwant evenveel te danken
als aan zjn oorspronkeljk vernuft.
Intusschen staat Yan EFen daar a1s een
van wat talent , zelfs onder de ongunstigste
még. Yoor ons heeft hj nog eene andere aantrekkeljkheid. W ie
zich een denkbeeld wi1 maken van den huiseljken en maatschapmerkwaardig
voorbeeld
omstandigheden , verpeljken
toestand van Holland in de eerste helft der achttiende
eeuw , za1 zjn Spectator nooit zonder vrucht doorblaren , evenals
men voor de kennis van het laatste gedeelte dier eeuw zich moet
wenden tot de romans van W oll en Deken.
Met deze schrjfsters betreden wj het gebied van den roman ;
en haar komt dus een afzonderljk hoofdstuk toe.
Voordat wj van den Hollandschen Speotator afstappen , zj hier
nog aangestipt , dat Van Efl'en een aantal navolgers heeft gehad ,
die hetzelfde doel als hj beoogden , maar die hem meestal de kunst
van schrjven niet hadden afgezien. Yan 1741 tot 1800 verschenen
minstens een dertigtal weekblaadjes , onder verschillende titels ,
die uitstekend zjn beschreven en geanalyseerd in het merkwaardige
boek van Dr. J'. Hartog , getiteld : De Spectatoriale Geschriften ran
1741- 1800. Bjjdrage fpf de à6rlzlï.s ran het A'l/f.sdlfj/c , maatschap-
.y:J#à en kerkel'jk leven onder pzl.s rolk , in de tweede helft der
18e ee'uw (1872, 2e dr. 1889).
Dat deze geschriften , door verschillende redacteuren opgesteld ,
en rdie van allerlei personen hunne bjdragen ontvingen ,'' van
zeer verschillend letterkundig gehalte zjn j za1 men begrjpen. Onder
de besten rekent Hartog De Denker (1763- 1775) en De Menschenrriend
(1788- 1798) : ,daarin zjn stukken die voor die van
Van Efen niet onderdoen en wier letterkundige
teekenis is ; De Grfjzccr# (1767- 1769) mag ook
Silviana gElisabeth W 0lF) weegt tegen
genoemd worden ,
verscheidene mannen 0p''
waarde van be-
VAN EFFEN S HOLLANDSCHE SPECTATOR.
SPECTATORIALE GESCHRIFTEN.
(bl. 43). Het belangrjkst zjn zj voor ons we1 wegens de kennis
van zeden en gewoonten , die wj er uit kunnen putten. Ofschoon
zj zich vooral ten doel stellen het verkeerde te gispen , streven
alle naar onpartjdigheid en billjkheid ; en hoewel zj geen volledige
voorstelling van den tjd geven , daar zj zelden het goede
stelselmatig in het licht plaatsen , en zich vooral tot de schaduwvlekken
bepalen , leveren ze toch eene onmisbare bjdrage t0t de
kennis van ons volkskarakter en onze ontwikkelinj, en dus 00k
ter beoordeeling van de letterkunde dier dagen. W j zullen nog
gelegenheid hebben ze te raadplegen.
219
VIII.
D E R O M A N.
Reeds in de zestiende , maar
werden hier te lande romans
vooral sedert de zeventiende eeuw
gretig gelezen : geen Nederlandsche
oorspronkeljke werken , maar voortbrengsels uit den vreemde , eerst
uit Spanje , later vooral uit Frankrjk ; nu eens in de uitheemsche
taal , dan weer , en meestal , vertaald. W j hebben die rromans en
grollen ,'' zooals Van Efen ze noemde , elders beoordeeld 1) , en
er op gewezen , dat ze t0t diep in de achttiende eeuw de lievelingslectuur
van zoogenaamde fatsoenljke klassen bleven
uitmaken. Omtrent die boeken , vol van de overdrevenste avonde
tuurljke galanterie , volsentimentaliteit , geschreven in een onnatuurljken
en gemaakten stjl , en die noch door inhoud , noch door
vorm voor het Hollandsche publiek geschikt waren , klaagt Yan
Efl'en , in zjn 116: vertoog , dat daarvan pde tegenwoordige eeuw
zodanig overvloeid , dat men daaruit klaar bemerken kan hoe zeer
de smaak van onze lantsgenoten bedurven is ;'' en elders (no.
215) wjst hj op pdie grote meenigte onstichteljke romans , en
andere beuzelgrollen , welke onze landen als overstroomt hebben ,
en die ten uiterste nadeelig zyn voor de goede zeden.'' Niet
minder werd er de goede smaak door beleedigd ; en daar de vertalingen
doorgaans bitter slecht waren , gaf men de voorkeur aan
de Fransche origineelen
baar als letterkundige taal 2). In het 14e vertoog van den Spectator
heette het al , in 1731 : pllet onderscheid tusschen beiden is go
tastelyk , dat onze ju/ertjes , die 't meest op die gevaarlyke schriften
en achtte het Hollandsch volmaakt onbruik-
Gesehiedenis der Nederl. Letterk. ïn dc X VIIe Eeuw , 11 D., b1. 302 vlg.
Geschiedenis der iWederl. Letterkuttde in de X V11e Eeuw, 11 D., b1. 407.
ZUCHT TOT NAYOLGING.
verlekkert zyn , zodra zy dezelven in 't Nederduitsch doorlopen
daar van walgen , en met een dwaas vooroordeel tegens de gantsche
Yaderlandsche taal worden ingenomen.'' Fransche opera's en
Fransche tooneelstukken of romans , hetzj dan vertaald of onvertaald
, ziedaar grootendeels de letterkunde van de mode gedurende
bjna de geheele achttiende eeuw. Erger kon het wel niet.
Men vormt zich nauweljks een denkbeeld van die naëping van
uitheemsche voorbeelden. Men hoore daaromtrent Simon Styl 1) :
Een byzonder zwak . dat ons van tjd tot tjd X geen minder nadeel
heeft toegebragt , is die onmatige zucht voor vreemdelingen , waardoor
wj vervallen in eene ongerjmde nabootsing van alles , wat
zj ons tot een voorschrift aanprjzen. Moet het niet vreemd schjnen :
dat onze landaard t altjd zoo afkeerig van vreemde regeeringen ,
zo0 gereed is om zich aan de gevoelens van vreemdelingen , bjna
in alles te onderwerpen ? Een volk , dat nog voor korten tjd uit
zich zelf tot alles bekwaam WaS ,vernedert zich tot eene blinde
verwondering van al zjne naburen , vereenigt al hunne gebreken
met de zjne , verdooft' het vuur van zjne eigene verbeelding , en
verzaakt zjne beste vermogens , ja de zuiverheid van zjne zeden ?
om het speeltuig te worden van uitheemsche zwetsers , die in
hunne vuist zulk eene onnoozelheid belagchen. Het is ook aanmerkelijk
, dat wj het minst van allen naar de Franschen geljkende ,
de Franschen nogtans bovenal tot onze meesters kiezen . . . . Een
Franschman regeert ons onbepaald. Hj regelt onze kleeding, onze
m anieren , onzen smaak , onze armen en beenen , tot den minsten
opslag van onze oogen toe . . . Echter bepalen wj ons , ook in
dit stuk , niet enkel tot de Franschen. Men zegt dat er Hollanders
zjn , die zich een' tand of twee doen uitbreken om den Engelschen
tongval volkomen magtig te worden.''
Twee jaar ljter (1776)schreef het weekblad De Vaderlander 2) :
Een goed burgerman mag immers niet minder dragen dan een X
Engelsche hoed , een Engelsch (Manchester) kamizool en broek , en
een Engelsche lakensche rok met Engelsche stalen knoopen in
den winter, en in den zomer een pakje van goed Engelsch grein ;
221
1) De opkomst en bloei d6r Vereenlgde Nederlanden , in het Klasslek Letterk.
Pantheon , b1. 185.
') Zie J. Hartog , De Spectatoriale GescArl/ten , 6nz., b1. 188.
222
een paar Engelsche kouzen met Engelsche gespen aan de knieën
en op de schoenen ; en kan men geen Engelsche schoenen krjgen ,
ook die moeten in naam en fatsoen te minsten Engelsch wezen -
bj luiden van hooger rang is alles Engelsch aan het ligchaam
niet alleen , maar ook op de tafel en in huis.''
0ok vertaling en navolging van Engelsche geschriften , vooral
van de romans van Richardson , bleef toen niet uit.
W aren Van Efen en zjne navolgers daartegen in hunne Spectators
door rertoogen opgekomen , aan twee Nederlandsche vrouwen
komt de onsterfeljke eer toe , eene poging gewaagd te hebbeh
om op letterkundig gebied dien kanker uit te snjden : niet door
praten maAr door handelett , niet door leer maar door roorbeeld.
Dievrouwen , Elisabeth W olf, geboren Bekker , en Aagje Deken ,
hebben ten aanzien van onze Letterkunde eene dubbele verdienste
gehad : zj hebben den Nederlandschen pprqswrpnkelify/zd?l roman
in het leven geroepen , en , evenals Van Efen , getracht aan de
schrjftaal den ongedwongen , natuurljken zwier van de spreektaal
te geven. Zj hebben beproefd de slechte , vertaalde romans door
iets beters , iets wezenljk Hollandgch , te vervangen : en die proef
slaagde volkomen.
Gaan wj , alvorens dit aan te toonen , eerst na , hoe zj zich
tot die taak hadden gevormd.
Elisabeth Bekker werd den 24en Juli 1738 te Vlissingen geboren
, uit ouders , die ptot de zéér gegoede burgers'' behoorden.
Haar vader , Jan Bekker j stamde uit eene Vlissingsche familie , in
1673 uit Zaandam overgekomen; hare moeder , Johanna Boudrie
was van Ylaamsche afkomst 1). Elisabeth was de jongste van zeven
kinderen9 drie meisjes , waarvan het oudste in 1727 op tweejarigen
leeftjd stierf , en vier jongens. De moeder overleed in het
laatst van December 1751 , en werd door hareberoemde dochter *
lanï en harteljk beweend. De vader j in 1695 geboren , bereikte
den ouderdom van bjna negentig jaar. Hj werd den 22en Augustas
1783 begraven.
Als kind was Elisabeth leergierig en bevatteljk : zj maakte zich
ZUCXT TOT NAVOLGING. -- WOLFF EN DEKEN.
1) Zie de artikels van den Heer Joh. Dyserinck , Fcn en orer BeLie
lFo(#-, in De Gids 1 882 , II, (afzond. afdruk , b1. 2) en D6 Glds 1884 , 111,
b1. 6 vlg.
ELISABETH WOLFF -BEKKER. 223
o.a. 't Latjn eigen alleen door haar broeders lessen bj te wonen.
Toen reeds beminde zj de boeken hartstochteljk 1) , die zelfs bj
Ook later bleef die zucht haar bij. Men zie over hare lectuur omstreeks
l 266 , den Dtkhtkundige Brie/ aan Noordkerk , aangehaald door Dr. Van
Vloten , Elis. moy , Levens- 6n karakterbeeld, bl. 25 : Leibnitz , WolF, Deshoullier
, Nolet , Derham , Nieuwentijtfs Gronden van Zekerbeid tegen Spinosa ;
Baker, Maupertuis , d'Argens , Rousseau s,den dwaalgeest ;*' Formey , Clarke ,
Brand , Tillotson , Van der Aa , ziedaar bare W ijsgeeren ; onder de Dichters
noemt zij met ingenomenheid Corneille , Racine , Voltaire , Molière , Destouches
, Boileau ; voorts vermeldt zij nog Fontenelle , Pope , La Bruyère, La
Motte , Quinault. Onder de vaderlandsche schrijvers : Hoogvliet, Van Haren ,
51Vader Vondel,'' Brandt, Poot , Moonen. Eindelijk de geschiedschrijvers
Hooft , Wagenaar , Hubner , Rollin en Hume. Dezelfde schrijvers vermeldt zij
in hare Dankbetuiging aan de Eenzaamheid, bij Dr. Van Vloten , Het Leven
en de Uitgelezen Verzen van E. WoW-Bekker , bl. l33 , vlgg. Ondér hare
lievelingsschrijvers behoorden La BruyLre en haar s:dear Pope'' (Aan znï/nen
Geest , bl. 6). Met Voltaire had ze eerst veel op : in een brief van 19 Oct.
12 70 Lhavorscher , XII , l 96) schreef zij : j,voltaire is bij mij (en ik heb misschien
nog eenig regt om er over te oordeelen) de grootste dichter van * Europa. Zijn Hendrik is zoo na aan p t volmaakte a1s 5t mogelijk is. Mahomet
is zijn Chqf-d'oeuvre.n' In later jaren was hare meening merkelijk veranderd.
In haar brief aan Gallandat van 4 Maart 1774 leest men : ,,lfent gy waarlyk
myn Marmontel? die edelmoedige advocaat voor de onwaardeerbare vryheid
der Menschelyke natuur ! Zijn syBelisairef' heb ik als opgegeeten , en zijne
Contes zijn de aangenaamste lectuur voor onbedorvene en gevoelige harten.
Kentgy ook door Conversatie Rousseaut de groote , de goede , de uitmuntende
Rousseau ? zijn beeld hangt op myn boekekamer in eene Vergulde Lijst en
tusschen de Groot en Erasmus. Dit is mijn schrijver ! ik lees hem altoos ! ik
lees hem met anotatien , ik lees hem alleen , of in ft gezelschap van fyne
vernuften , en mijn eerste vraag aan bereisde jonge Heeren is altoos : Kent
gy die ware Philosoof ? dat aller grootste vernuft onzer eeuw - de Newton
in zijne Phase ? W at styl is de zyne ? hij schilderd in den grootschen smaak
van een Michel Xngelo ; ydere penseelstreek is zo a1s zy zijn moet ; welke
eene verbaazende kennis heeft hy van 't hart , en hoe we1 besteed hy die
goddelyke begaaftheden ? Hoe beaaem ik het geen de Schryver van het zeldzaam
èerk Dannle 2440 nopens hem zegt; lees die passage - wat hoef ik
1)
die te schryven ?
11Helvetius ken ik uit ziln Esprit : en schoon ik voor my vast geloof ,
niet geheel machine ben , stem ik echter volkomen in verre de meeste zyner
stellingen ; en 't is zeker tot schande van Vrankryk , dat men een beul
employeert om zyne dwaalingen te weêrleggen.'f
En in een brief van 5 Juni 1774 : jy't Komt my voor dat er niets voldat
ik
224 ELISABETH WOLFF - BEKKER.
maaltjd ofontbjt niet ter zjde gelegd werden 1). Haar weetlust
was geen smaak alleen , hj was een drift:'' schrjft O ze zelf :) , en zj
is daarvan nooit mgenezen.'' Op haar dertiende jaar was zj preeds
een Theologantje.'' Gelukkig , dat zj te vrooljk en te natuurljk
van aard bleef om tot pedanterie over te slaan. O0k de Kunst
trok haaraan , bljkens hare eigen verzekering 3) :
maakter geschreeven is dan de werken van Rousseau. Zyne Julie alleen -
o zyne Julie ! - Hy is de Confdent der Natuur, hy sclzilderd het hart; zo
is het. Ik heb opgemerkt, mijn Vriend , dat zy die zyne Julie mepriseerden
door hunne Lofspraak hem geen eer zouden hebben gedaan. 't Zijn Lieden
die niet voelen , en gevolglyk (hoord ons niemand ?) niet sterk door denken
kunnen; of ze zijn van Fontenelles volk. Gy weet wat zekere dame , haar
hand op Fontenelles boezem leggende , eens zei , na dat hij haar zeker vaers
hadt voorgelezen , s:ook daar zijn harssen !'' Keurlijke berisping ; hij hadt geen
hart. W elke schoonheden vervat zynexl Emile ! Trouwens , wat is , in zyn
soort ,zijns niet waardig ? Zijn s:quant on sait aimer et plaire,'' zijn s,Non ,
non , Colette'' zijn meesterstukken. En zijn Dictionaire de la Musique - wijs
my zoo een werk eens ! WolF en ik zijn zyne aanbidders , en zo hy jong was ,
wy gingen naar Rousseau in Bedevaart ; ik zou (ben ik geen vrouw ?) allerlei
stratagêmes gebruiken tot dat hy ons toeliet , hem de handen te kussen. Zijn
Geestige Bespotter (0 , veragt ik hem !) zou die eer niet hebben , ik zou op
Mes Delices gaan , om iets wonderlyks , en niet om iets waarlijk groots te
zien. Ik beken echter dat hy het schoonste Heldendigt en zeer goede Tragediën
geschreeven heeft. Maar 't is een Papillon , door universeel te willen zijn
heeft hy zich beneden zich zelf gewerkt. Ik zwijg van zijn slegt hart , van
zyne grove en vuile spotternijen ; de Vrouwen moesten zich , dunkt my,
schaamen met veele zyner werken famillair te zijn. Ook hier in is myn sensible
Rousseau voortrefelyk. Lees zyn 'Emile , zyne Julie en is alles niet , schoon
ft met vuur geschetst schijnt , decent ? Maar waar houde ik u mee op ! doch
gy weet we1 hoe moeylyk het is van een geliefd
Zie Mr. R. H. J. Gallandat Huet , Fcn en Over fetje mo!.#-, b1. 63 en 67.
In Dec. 1226 schreef zij (Nederland, 1879 , no. 6 , b1. 137) : s,llousseau is , in
veele opzigten mijn schrijver. Hij twijfelt wel eens , maar nooit spot hij ; en
men ziet dat zijn eerlijk hart de bron zijner schriften is , ook dan a1s hij naar
mijn besef bitterlijk doolt. Buitendat is hij de eerste schrijver onzer Eeuw en
laat eenveragtelijke Voltaire zo ver beneden hem a1s auteur a1s hijhem overtreft
in alle die deugden
onderwerp weinig te zeggen-*'
waardoor Rousseau uitmunt boven de meesten onzen'*
1)
2)
Aan znïl'nen Geest , b1. 1- 2.
Zie het vers , medegedeeld door Dr. Van Vloten , Elis. +t?4#*, Lerensen
Karaktcbeeld, b1. 87.
3) Winter-Buitqn-Lovnn , b1. 38.
ELISABETH WOLFF- BEKKER. 225
,!Ik teekende in myn jongen tyd ;
fk Heb meenig uur 't Clavier gewyd.-'
Maar vooral beminde zj de Poëzie. Reeds vöpr haar tiende jaar
1as zj de verzen van Van Merken 1) , met welke dichteres zj
steeds veel ophad ; en toen zj nauweljks eene pen kon hanteeren ,
gaf zj reeds proeven van wat zj later noemde
dichten'' 5. Dat zj daarbj den smaak des tjds
vanzelf :
Xregt erbarmlyk
huldigde , spreekt
,1*k Zong menig herderslied ; ik had mijn torig vee
Spijt iemand in de butlrt ; ik zong van liefde en vreê ,
Van Euit, van rozenhoed , van duizend mooye zaken.''
O0k in proza schreef zj al spoedig eenige opstellen ').
Zj was dus al vroeg een intellectueel zeer ontwikkeld meigje , en
zj had bljkbaar die ontwikkeling meest aan zich zelf te danken.
W at de vorming van haar karakter betreft , ook hier mag men
aannemen , dat veel , te veel aan de natuur werd overgelaten. Ik
geloof niet onmatig te fantaseeren , als ik veronderstel , dat zj
zich zelven op het o0g had , toen ze in Willem Leevend (1 D. ,
b1. 390) aan juFrouw Renard de klacht in den mond 1ei over
het vroege verlies harer moeder , en haar dan aldus laat vervolgen i
Dmaar zoo modieus door vreemden opgevoed) onder de bestiering
eens vaders : die gemakshalve goedaartig was ; hoe is 't mooglyk ,
dat ik nog ben , zo a1s ik ben ?'' Het vroege gemis eener moeder
deed zich zeker bj haar voelen : gelukkig dat zj een uitmuntenden
natuurljken aanleg had , en dat de eerste zaden t0t ontwikkeling
daarvan toch in hare seerst ontloken jeugd'' reeds rdoor de uitmuntendste
der moedren'' in haar gemoed waren gestrooid. Zj was
bljmoedig , ja uitgelaten vrooljk , lachthartig en niet gewoon hare
neigingen te onderdrukken. Daarbj svan natuur meer openhartig
dan bedaard ;'' 5z0o levendig van geest! z00 vatbaar voor ver-
1) Behalve met de dichteressen uit haar
niet minder met Van Eflkn, dien zij ergens den
tijd liep zij hoog met Cats, en
11La Bruyère der Nederlandene*
noemt : Eenzame Nacbtgedachten over den slaap en den dood, bl. 13.
2) Aan zzlï/pen Geest , bl. 2. Alleraardigst spreekt zij over dat werk harer
jeugd in de Brîkven over verscàelden onderwerpen , I1I D. , bl. 94.
3) Brieven otzr verscheiden onderwerpen , III D. , bl. 96.
JoxcKnz-oE.r , Ned. Letterk. in de twee laatste Eeuwen I , 4e druk. 15
ELISABETH W OLFF--BEKKER.
maken !
erkent
Al spelende vervoerd , onkundig h0e te waken'' 1). Z#
ook elders , dat hare driften haar pmenigwerf vervoerden ,''
en eerst later leerde zj die betelzgelen. Zj was behaagziek y en
dit schjnt slechte gevolgen voor haar gehad te hebben. In een
brlef van 19 Oct. 1770 (De Navorscher , XH D. , b1. 198) teekende
zj zich zelf aldus : plk ben nooit geweest hetgeene men eene
schoone vrouw noemt ') , maar l'irrésistible et charmant art de
plaire , heb ik in vergoeding daarvan ontvangen. Mjne zuster is
eene beauté ! Dog , haal me de Drommel ! ik kaapte alles voor
haar neus wat het hart had weg, op Altjd I'F':J te komen en
smaak had.'' Zj had daarenboven een paandoenljk hart.'' Op haar
zeventiende jaar werd ze daarvan het slachtofer. Zj was in kennis
gekomen met een jongen man , die van 1747 tot 1753 vaandrig
was in het Staatsche leger 3). Dat hj reeds op jeugdigen leeftjd ,
na slechts zes jaren dienst, werd gepensioneerd , sehjnt niet voor
hem te pleiten. De pvaandrig Gargon ,'' zooals hj bleef heeten z
maakte haar het h0f , en zj werd door pde sterkste en vurigste
hartstocht waarvoor 't aandoenljke hart vatbaar is ,'' onweerstaanbaar
tot hem getrokken. Hj schjnt een gewetenlooze
geweest te zjn , die haar wist te verlokken in stilte het ouderljke
huis met hem te verlaten. Dit bljkt uit het onaitgegeven
dagboek van den apotheker Conrad Rutger Busken , die zich den
lichtmis
226
1) Zie Dr. Van Vloten , Elis. Y'frol'', Levens- en Karakterbeeld, b1. 18.
2) In hare Ontschaldiglng aan zn'i/ne vrienden zegt ze :
Heeft Zy
@**@fk Ileb
1,Natuur, die schoonheid schenkt ,
bedroefd misdeeld . . .
gaf my niets dat de
my
oogen streelt . . . . . .
(op zyn best) een daaglyks weezen :
Bruin hair, een Zeeuwsche kleur - zo wat Egyptisch blond ;
Een neus van burgerlyke lengte ; een kleinen mond ;
En een paar oogen , daar men wil dat ge uit zoudt leezen
Certain - J'e ne sais qaoi. Hoe was 't ook ? Geest? Verstand ? -
't Verschil is buiten moogt y myn lieve vrinden !
't vriendelyke vinden . . . . .
'k Ben teêr en kleen. Op myn gewigt valt niet te boogen.
Deproeven wyzen ft uit , zo dikwyls 'k ben gewoogen . . . . .
Iet vt/s, ict maklyks dient gy hier nog by te voegen.f'
3) Joh. Dyserinck , in zijn opstel Pan en Ocer fej'e 'llroî#', in D6 Gids
van 1882 , II, afz. afdruk , b1. 9.
my ; gy
Die zwaare kwestie fzaam in
ELISABETH W OLFF--BEKKER.
1en Januari 1750 te Vlissingen had neergezet , en wiens dochter
Coosje later eene hartsvriendin van Betje W olF werd. Hj schreef :
den 25 Juli 1755 is Jufr. Elis. Bekker buiten X weten van haar
vader met den vaandrig Gargon weggegaan'' 1). W j weten van
die schaking geene bjzonderheden ; maar a1s men het gebeurde
met Sara Burgerhart in een soortgeljk geval mag aanzien als
eene herinnering aan 't geen met haar zelve gebeurd was, dan is
het argelooze zeventienjarige kind ongedeerd den klauwen van den
havik ontkomen. Het gebeurde had haar hart verscheurd. Vjftien
jaar later , in den reeds aangehaalden brief van 19 Oct. 1770 ,
schrjft zj : rMet een hart , g'escheurd t0t aan den wortel toe , en
wiens wonde na tien jaren treurens nog niet nalaat somtjds eens te
bloeden , heb ik de verrukkingen eener jeugdige liefde betaalt.'' En
zj had zich de zaak z4ö aangetrokken , dat ze dacht pmet nommer
één het gelag te moeten betalen.'' Dat die pkwade uitstap'' haar
op de spraak heeft gebracht , is natuurljk : haar femelende broeder
Laurens schrjft nog in 1759 aan Gallandat , ter gelegenheid van
haar voorgenomen huweljk : pAlles word nu dat al doot geweest
was , weder Levendig gemaekt. Ja Vlissinge is a1s vervult er van
en een yder wjst haer met de vinger aen'' '). Dat het gebeurde
haar belet heeft ondanks hare vele gaven al spoedig een huweljk
te sluiten , is even verklaarbaar. Eindeljk deed er zich in 't najaar
van 1759 een pretendent op , de predikant in de Beemster, Adriaan
W o1F: peen oud , statig man ,'' die dertig jaren ouder was dan
zj; maar , die , volgens Betje's broer Laurens , per we1 uytsiet na
227
1)
schijn alleen is dus tegen haar ?*' En waarin stak rrde laster'' bij hen , die in
het jdt iets meer dan schgn zagen ? Ook Dr. Van Vloten , die de s,aanteekening
van deu ouden Busken-' kende , omnevelt het feit door deze woorden
LEI.mol-#-, geb. Bekker, Levens- en Karakterbeeld, bl. l4) : gyzij betaalde op
haar 1 7e jaar in eene misplaatste liefde voor den jongen vaandrig Gargon ,
een zoo duren tol aan de teêrgevoeligheid van hare natuur, dat ze er bijna
't hachjen bij ingeschoten had.'' En ook hij zegt (b1. l l ) van haar bl'oêl',. die
zich over de zaak had uitgelaten in een brief aan Dr. Gallandat : jrllij vierde ,
door wrevelige wangunst gedreven , zijn maar al te kennelijken lasterzieken
aanleg op de stuitendste wijs tegen haar bot, en zocht haar - gelukkig
zonder doel te trefen - in haar eer te bezwalken.
T. a. p1. W at bedoelde de Heer Dyserinck met de verklaring : ,?De
C) Mr. R. H. J. GallandatHuet, Fcn 6n oper Betie mo#, b1. 27.
15*
ELISABETH W OLFF--BEKKER.
zijn jaren'' l). Dat huwelijk ging a1s met stoom. Bljkens den aangehaalden
brief was de betrekking het eerst met briefwisselingen
over zTael- en Digtkunde'' begonnen. Dit had genegenheid rin
dien Ouden Borst'' doen ontstaan. I-lj zond haar zjn portrei ,
waarmee zj , bljkens eene kwaadaardige opmerking van haar fjnen
broer , z00 was ingenomen , dat zj hem haar eigen afbeeldsel deed
toekomen. En ofschoon dit hem pin geenen deelen voldeed'' kwam
de Dominp over
beschouwen.'' Daar de vader zjne toestemming gaf , was de zaak
om dat Levendige Beelt nader r en van na bj te
spoedig Vlissingen gekomen
; den 16en had hj er gepreekt , den 23en had de ondertrouw
plaats , den 27en scheepte zj
AI' atthjs , naar de Beemster in ,
beklonken. Den 9en October was W olf te
zich , vergezelschapt door haar broeder
waar het huweljk den 18en November
voltrokken werd , tegeljk met dat van 's bruigoms dochter.
Hadden zj elkander nooit te voren gezien ? Dit komt mj niet
waarschjnljk voor. Uit den brief van den femelaar Laurens bljkt
dat ook niet duideljk. Hj zegt wel , dat pdie ouden collega op
mejuF. Betje z0o verliefd gwas) wegens haere groote verstand welk
zj bezit ,'' daar hjzelf niet veel mee ophad : xwat Poezj, en wat
uytterlyke franjen ;'' - maar daaruit volgt nog niet , dat er alleen
maar rbriefwisseling'' had plaats gevonden. Hj had haar b.v. bj
den Amsterdamschen advocaat Noordkerk kunnen zien. Th. Jorissen
zegt , dat zj vpör haar huweljk een tjd lang bj dezen gewoond
had 1) , en zj zelve wjst op een herhaald verbljf ten zjnent 3).
Is het te veel gewaagd , te veronderstellen , dat zj, na het
avontuur met Gargon op de spraak geraakt en belasterd , W alcheren
voor een tjd lang ontweek A), en toen eene toevlucht vond bj den
1) Brief van 18 Oct. 1759 , bij Mr. R. H. J. Gallandat Huet , Fcn en Over
Betie 'col#-, b1. 23. 2) Nederland 18:9 , 11 D., b1. 20.
3) In een brief van l 5 Augustus l 776 schrijft zij LAldaar, b1. 124) : 9,ô Ik
ben bly tot in de toppen
hairlokken. Ik heb dezelfde
altoos had , wanneer
worden , en hij mij
#) Joh. Dyserinck
Amsterdam geboortig en daar in 1697 gehuv d was. j,Met deze ontdekking'' -
zegt Dyserinck , Qids 1884 , III , b1. 6 - ,sis tegelijk verklaard , dat Betje ,
mijner vingeren tot in de puntjes van mijne
tinteling door mijn geheele zenuwgestel, als ik
ik de gelukklge huisgenote des grooten Noordkerks ging
afhaalde.''
ontdekte, dat Betjees grootvader van moeders zijde van
die dus familie van moeders zijde te Amsterdam had , van hare geboortestad
geleidelijk daarheen kon komen.''
228
ELISABETH W OLFF '- BEKKER.
braven , verlichten man , wiens rharisvriendin'' zj later werd , en
om wiens dood zj hare poogen dof geschreid'' heeft ? Men denke
slechts aan de volgende strophe uit haar L'jkzang te zjner gedachtenis
(1772) :
229
Myn Mraarde vyanden ! W at za1 ik u vergelden
Voor zo veel goedheids ? O wat hebt ge aan my verdiend
Daar vuile laster, snoode logen u verzelden ,
Vlood ik tot Noordkerk en die Noordkerk werd myn vriend'f. . . .
Hj had haar bljkbaar geleerd zich daarover heen te zetten ; en
ten slotte zagen hare belagers in , dat zj haar verkeerd beoordeeld
hadden , en
(Hunq schuldbekentnis vond Ehaarq ter vergeeving 1, vaardig.'f
Met welke geestvervoering herinnert zij zich de blijde dagen ,
in hare jeugd bij hem gesleten :
O blyde dagen , met dien dierbren man gesleeten !
Hoe word ik thans , door u , gepynigd en gestreeld !
Daar ik , leergierig , aan zyn zyde was gezeten ,
W at keurge kundigheên beeft hy my meêgedeeld !
In welke weetenschap was Noordkerk niet bedreeven ?
W aar in kon hy geen lessen geeven ?
Van hoe veel nuts was hy voor myne jonge kunst !
Zyn boekvertrekken had hy gul voor haar ontslooten.f'
Men voelt, dat dit alles op hare prille jeugd ziet ) en men waardeert
met haar den invloed , dien haar rvaderlyke vrind'' op hare
vorming gehad heeft 1). Ook later , tot zjn dood toe , bleef hj
1) Zie over Noordkerk ook : Dyserinck , Gids 1884 , III , b1. 18 vlg. Ik wijs
ook nog op de volgende verzen , door Dr. Van Vloten aangehaald uit haar
Lierzang aan Aristus (Noordkerk) , in zijn Elis. moy, Levens- en Karakterbeeld,
b1. 20 :
11Indien 't waarachtig medelijden
Voor een onschuldige , gelasterd en gehoond ,
Die tegen nijd , bedrog, schijnvrienden heeft te strijden ,
Indien genoten dienst , op *t schandelijkst misloond ,
Uw hart voert tot meêdogendheid ,
Dan weet ik dat het voor mij pleit.
230 ELISABETH WOLFF - BEKKER.
haar vriend , schonk hj haar boeken en schreef haar brieven , die
wj betreuren , dat niet tot ons zjn gekomen 1). Ik gis, dat Ds. WolF,
bj een dier bezoeken aan Noordkerk , Betje heeft leeren kennen.
Er moet toch eene aanleiding volr de briefwisseling hebben bestaan.
Toen hj naar Vlissingen kwam , maakte men hem opmerkzaam
op den pkwaden uitstap die de juf. begaen heeft ;'' maar hj zou
geantwoord hebben : sluieven heeden , een Juf. van 17 Jaer , dat
kan we1 gebeuren , en daer by zoo ik Appr verleyd'' :). Hoe 't ook
zij , zij trouwde den pouwen boeren dominé ,'' den pouden statigen
man ,'' en ging met hem in het sstjve Noord-Holland'' Thokken-''
Hare verhouding tot dien echtgenoot was , wat ze zjn kon.
Ondanks het verschil in jaren was zj hem dankbaar, omdat hj haar
uit haar dubbelzinnigen toestand verlost had. Zj vond , dat zj
alles behalve peen zot stukje begon ,'' toen zj hem hare hand
schonk ; en had zij ooit hare smémoires'' uitgegeven , zooals zij
Gij weet wat ramp mijn ziele treft ,
En wat mijn geest vermoeit , en wat mijn hart doet klagen !
Ja, roem des menschdoms , fk weet dat gij mijn leed beseft ,
Gij weet het ongelijk , en wat ik moest verdragen ;
Hoe dikwijls is dit zuchtend hart
Door u verlicht in zijne smart !
O wat onoverklimbre bergen
Heb ik , door u gesterkt, niet rustig opgetréên !
Aristus , is de mensch we1 heviger te tergen ?
En worstelde ooit de Jeugd met sterker tegenheên ?
En , heeft mijn oog we1 eens geweend ,
ft Is omdat Deugd geen hart versteent.''
fk Grijp naauwlyks ooit een boek , dat hy my niet vereerde.
O brieven , daar hy
Die 'k altoos hoog , maar nooit zo hoog als nu , waardeerde.
Haalt iets by uw waardy , myn dierbre letterschat?
svat wijsheid toont my ieder blad !
a1s een hartvriend met my spreekt !
Hoe dikwijls heb ik u aandagtig doorgeleezen !
Wat oordeel , kennis , smaak , geleerdheid en verstand
2)
aangehaalden brief bij Mr. R. H. J. Gallandat Huet, Fcn en Otzr Beo'e
Ontdekte ik telken keer ! Gy zult my dierbaar weezen ,
Zo lang ik eerbied heb voor Noordkerks waarde hand.''
Dit schrijft Betjefs waardige broeder aan Gallandat: zie den meermalen
Yoy , b1. 25.
ELISABETH W OLFF--BEKKER.
lachen; half en half beloofde 1) , dan zou zeker menlg hoe en
waarom zjn opgelost , waarachter nu nog een vraagteeken bljft
staan :) In allen gevalle , nog in Augustus 1774 schreef zj aan
haar vriend Dr.,
Gallandat : pMyn vaderlyke Vriend , myn braave
W olf . . . . de Hemel bewaar hem lange : is het dan niet tot
Mut van Zion , 't is om 't nut van zyn Betje , die in der eeuwigheid
geen man weet in de knip te krygen , die zo0 veel gedul;
met haer heeft , die zoo in zyn aise is met haar. lk heb hem
ook zo0 lief , a1s een vive vrouw ecn man kan hebben , aan zng/l
zy erkend , het gclzf/c en de plprc': ran haar leven yc/lz/ltfï.
g te
zgp, ) en die my volstrekt in alles toont , dat myn genoegen zyn
vermaak is'' 3).
Zj had achting en eene kalme sympathie voor den zverstandigen
, geleerden'' predikant , dien zi.j had leeren kennen als oeen
=an van smaak , genie. en gecultiveerd verstand , (haar) lector in
alles wat fraai , geestig , vrolyk , en verstandig is-'' Hj was dan
ook geen kleingeestige 9 steil orthodoxe pilaarbjter , en voelde zich
gelukkig dat hj ongestoord Christeljke Philosofe X gmocht) preeken''
4); en wj zagen reeds, dat hj een groot bewonderaar van
Rousseau was 5). Hoe liberaal hj dacht , bljkt daaruit , dat hj haar
veroorloofde naar .de Fransche Marionettes'' te gaan , waarbj het
dolgenoeg toeging. W e1 had zj geljk , het verhaal der vertooning
te besluiten met de opmerking : pGelukkig dat zo een Philosoof
in myn bigot Vaderland (Zeeland) niet onder de ljf-compagnie
van de Heilige kerk geinquarteerd is'' 6) ! Maar toch , hun aard ,
hunne jaren en karakters liepen te veel uiteen , om een volmaakt
gelukkig huweljk mogeljk te maken, Voldoening voor haar hart
vond ze zeker niet, en meer en meer zag zj, in , dat hj
alleen een vader was , die haar gmaar voor de pronk'' hield.
haar
1) Zie Dr. Van Vloten , Het Zepen en de Uitgelezen Ferzen van fl2':.
#F ' o (#' , b 1 . 3 .
') Hoe kon Dr. Jan ten Brink in Nederland 1829 , 11 D., b1. 424 , zeggen ,
dat r,sints lang bekend is, wat de oorzaak van dit huwelijk was ?''
3) Gallandat Huet , t. a. p1., b1. 73.
#) Brief van Betje van 5 Juni l 724 , bij Uallandat Huet, Fcn en over
Betje Wrol#', b1. 69.
5) Boven , bl. 224 , noot.
*) Brief van 19 Augustus 1274 , bij Gallandat Huet , t. a. p1., bl. :3.
231
232 ELISABETH WOLFF- BEKKER.
Van den beginne af aan had zj haa/ leven naar haar smaak
ingericht , en dominé W 01fI' liet haar daarin begaan. Haar levendig
gcstel deed haar, in den zomer, aieiding zoeken buiten 's huis.
Afet de dorpelingen , die zj bezocht , hetzj pom een praatje ,'' of
op een pwarschip ;'' voor wie zj naaide en breide , met hen stond
zj weldra op den besten voet ; zij ' was , zooals zj zelve zegt 1) s
bj hen xvry wat in de kas-'' En geen wonder, want zj bezat y
vooral
naar eigen getaigenis , phet gelukkige kanstje van met allerlei
menschen te kunnen omgaan'' 2). Maar zj bewoog zich niet minder
in wat zj bj herhaling den obeau monde'' noemt. Er waren in
den omtrek pbj de twintig plaatsen'' waar zij verkeerde ; maar
op eene van al wilgde zijl maar familiair komen. X De dame (zeg:
ze) is mijne lieve vriendin , en zo zj niet bj mj is , ben ik daar :
mjn Ds. gaat nooit uit maar als Betje er gaan wil is dat exellent'' 3).
Zj deed ook drok mee aan de buitenpartjtjes , die nog al eens
op touw werden gezet. pEr is geen partjtje of W olfje moet er
bj zjn ; onze tour is meest naar Saardam met een jagtje'' (t. a. p1.).
Men ziet dat ZJj* haar irrésistible et charmant art de
plaire'' had ; en tevens , dat haar man haar werkeljk
behandelde met die toegevende rgoedaardigheid ,'' die zj ergens
in hem prjst , en haar palle die plaisieren gunde ,'' waarop hare
Xvive'' jeugd gestel4 was. Bovendien ging zj nog al eens naar
elders om hare pvrienden te bezoeken ,'' en daarbj onderhield ze
met onderscheiden mannen betrekkingen , of knoopte die rnet
groote vrjheid aan. Zj zag daar geen kwaad in , want sedert hare
verbrjzelde jeugdige liefde meende zj het geheele sterke geslacht
aan te zien rmet de onverschilligheid van eene statige matrone'' 1).
hieruit ,
niet verloren
Winter-Buitenleten (1 725).
;) Brief van 17 Jan. l 774 , bij Gallandat Huet , t. a. pl., b1. 49.
3) Brief van 31 Aug. 1776 , in Nederland, 11 D., bl. 130. Zij bedoelde
waarschijnlijk Mevrouw De Gorter, die zij elders in dien brief (b1. 127) hare
11eenige boesemvriendin'' nocmt.
#) Zie beneden , bl. 238 , den brief van 19 Oct. l 770. Zes
1776) noemt zij zich in een brief aan Grave ,yeen vrouwtle
ment heeft dan 't geen
1879 , 11 D., b1. 127) ;
meer dierlijke gestellen-''
vervult-'f Aldaar, b1. 124.
de sneeuwwitte vriendschap voortbrengt'' (Nederlandy
of ook : j,vriendschap is voor mij , hetgeen drift is bij
Zij heeft ,ygeen ander besoin dan ft geen vriendschap
jaar later (Augdat
geen attachèt)
ELISABKTH W OLFF--BEKKER.
Het is intusschen de vraag , of zj zich niet bedroog , en of die
vriendschap , pzo teder , dat zj niet behoef gde) te wjken voor de
liefde van een Duitscher ,'' soms niet wat al te teeder was voor
eene gehuwde vrouw. Z0o althans komt mj hare betrekking voor
t0t den Haarlemschen Predikant Cornelis Loosjes 1). Zj heeft haar
gevoel voor hem volkomen uitgestort in haar Briefaan Vredemond ,
in 1772 voor 't eerst gedrukt , maar stellig in of even v/ör 1769
geschreven , toen zj zich te Vlissingen bevond en er haar gedicht
aan Waleheren schreef '). Die brief moest een juichtoon der vriendschap
zijn ; waarschuwend kondigt zij dit aan in haar motto :
233
Moins vive que l'amour , aussi tendre 11 et pltls sure ,
Le bonheur qufil promet, Pamitid le procure ;
A tout âge , en tout rang, l'homme est fait pour ses loix :
Moi , je nfen exclus point 1es femmes , ni 1es Rois-''
Zj wenscht haar pallerwaardste vrind'' aan hare zjde ; maar
de plichten van zjn ambt verbieden hem dit. Ofschoon op Alt'jd
1nl alles haar welkom heette , toch pvliegt ghaarq hart duizendmaal''
naar Holland ; en , zegt ze ,
,1Myn Vredemond ! dit eischt gewis
Bekoorelyke Erkentenis ,
Nooit zal myn zucht voor haar verkoelen ;
Dit eischt de Vriendschap van dit hart ,
Dat deelt in 's vrienden heil en smart ,
Door nt allerlevendigst gevoelen . . . . .
Schoon ik hier blyde dagen slijt ,
Gy, die voor my noodzaaklyk zijt ,
Gy moest dat blyde met my deelen.''
Het gevoel, dat haar bezielt , doet haar in zoete mjmering vervallen.
Aan de kweelende vogels roept zj toe , dat zj zingen :
11Als niets uw hartjes zugten doet
Dan liefdes aangenaame gloed :
Nooit moet gy, dan van liefde, klagen.
1) Zie hierachter bl. 236 , aant. 1.
2) Het werd in l 769 , ,,te Hoorn bij T. Tjallingius'', uitgegeven.
234 ELISABETH SVOLFF--BEKKER.
Het windje , dat de roosjes streelt,
En balzemryke kusjes steelt ,
De lekkre dauw zuigt van haar blaadjes . . . .
Sus ! lieve Zefer ! vreest gy niet ,
Dat Flora eens dit dartlen ziet ?
Verschuil u in dees duistre paadjes.
Die digte dreefjes , voor de Min
Als 't waar geplant : de Bloem-Godin
*
Zal daar uw wuftheid niet verspieden.
O roosjes , Liefde toegewijd !
Gun hem dat zoet. De norsche Tijd
Za1 dat genot we1 ras verbieden.f'
Dat zj in die sentimenteele stemming en in die omgeving aan
vroeger hier doorleefde dagen dacht , is natuurljk. Zj meende in
llare teedere vriendschap beveiligd te zjn voor de stormen , haar
eertjds over 't hoofd gevaren :
Volmaakte Vriendschap 5, ! Godheid , die
Ik 't oflkr van myn hart aanbiê ,
O vreugd der keurigste verstanden l
Geen naberouw volgt op het zoet,
Dat gfuitdeelt aan het braaf gemoed ;
Ik kus verrukt uw lieve banden.
Dat Tijd het vuur der Liefde doov*,
Het tintlende uit de lusjes roov',
Gy hebt zijn koude niet te dugten ,
't Eenpaarig-lieve dat gy schenkt ,
Avordt door 't genieten niet gekrenkt :
Hoe dierbaar zzjn uw stille zugten J''
De wilde jeugd mocht naar 't genot der liefde haken , zj waren
't leven al te ver ingegaan om hetzelfde te doen ! Hooren wj,
hoe zj die gedachte uitwerkt :
Dat Jeugd voor Liefdes altaar knielf,
Dfonruste wensch van haare ziel'
Zich uitstrekke om de gunst t'erlangen
Van Venus , a1s het woelend 'hart
In ft net der driften zich verwart,
Door ft oogverlokkend schoon gevangen.
Jeugd , koorts des levens , die het bloed
Door zwellende adren bruischen doet ,
ELISABETH AVOLFF-- BEKKER.
En Reden voor den lust doet zwichten ;
De Dwaasheid gaf u steeds haar wet ,
Daar Zorgeloosheid u belet
Te luistren naar den raad der Pligten.
Gevaarelyke leevenstyd ,
Daar 't al ons dryvend oog vvrblijd ,
'W at slegts een zweem heeft van genoegen ,
De kragt van 't nieuwe ons hevig raakt ,
't Hart eischt dat men ft gelukkig maakt ,
Ons zwakheên doet aan dwaasheên voegen!
T%y , 't leven verder ingegaan ,
Zien , daarwy
Hoe duizend onzer
op den oever staan ,
Nog dobbren op
reisgenooten
deonstuime zee,
En roepen : ssltiesttoch deze reê ,
1,Voor 't schip te bersten wordt gestooten ;
Eer sombere Ouderdom genaakt,
Die 's levens zoetheên smaakloos maakt.f' ''
235
op mij den indruk dat die een-en-dertigjarige
vrouw , die zich zoo oud maakt ,
wellicht anderen te beduiden , dat het niet de skoorts des levens''
is , die door haar bloed jaagt , maar de kalme vriendschap eener
bejaarde matrone. En toch , hoe bruischend wellen oude herinneringen
bj haar op , zoowel van liefdes leed a1s lief ! Daarom maakt
zj zich diets :
)
alles doet om zich zelven en
Dit alles maakt
15Nooit pynigt hier verborgen smart
Het welgeplaatst , aandoenlyk- hart ;
Het vormt geen wenschen , die wfons schaamen ,
Daar et oordeel onze rust bewaakt ;
De teêrste zugten die men slaakt ,
Zijn zugten die der Deugd betaamen.''
Komen u die zuchten , die der deugd betamen , niet wat verdacht
voor ? Zj vreest zelf , dat er wel eens andere gewaarwordingen
onder liepen ; immers zj vervolgt aldus :
Neen ! niemand heeft een hart zo teêr 11 .
A1s 't myne ; en zo ik iets begeer
Dat Vriendschap my niet heeft gegeven,
Dan (*k beef daar ik het schrijf !> myn vrind !
Hoop ik , dat zy dien band ontbindt,
Thans al 't genoegen van myn leven.''
ELISABETH W OLFF '- BEKKER.
Cornelis Loosjes , is geboren te Zaandam 7 Nov. 1723 , was
van 1744 tot 1751 doopsgezind leeraar te Gouda , daarna aan
de Oostzjde van Zaandam , en werd in 1763 naar Haarlem
beroepen , waar hj in 1792 overleed 1). Hj was een man van
geleerdheid en van smaak , de oprichter van de Vaderlandsche
Letteroefeningen. Hj was veertig jaar , toen hj naar Haarlem
kwam. W anneer Betje W olF met hem in kennis raakte , is niet
bekend ; maar dat de betrekking in 1769 zeer innig was , hebben
wj gezien. Zj bezocht hem nu en dan. In een brief van Augastus
1774 gewaagt zj van zoodanig bezoek :) ; en in Februari van datzelfde
jaar verklaarde zj 3) : pDe verstandigste man die wy thans
hebben , is zeker de Sociniaansche Menist Do. Cornelis fzppts.j6,g . . . .
de Yredemond myner Poesi , aan wiens Onderwijs ik mijn Geleerd-
236
1) Hij was een zoon van Adriaan Loosjes , den grootvader van Adriaan
Loosjes Pz. den bekenden schrijver, uit diens eerste huwelijk met Guurtje
Klaas Visser, die vier dagen na de geboorte van Cornelis - l 1 Nov. 1223 -
overleed.
Ik dank deze mededeelingen aan de welwillendheid van den heer A. Loosjes
te Amsterdam , den bezitter van het geslachtboek der familie Loosjes. Over
de betrekking van zijn overgrootvaders half broer tot Betje schrijft de heer
Loosjes mij o.a. : s,vooral heb ik bezwaar tegen de uitdrukkingen , (voorkomende
in de derde uitgave, bl. 238 en 242) : qrzoo althans komt mij hare betrekking .
enz-''
, en : jsofschoon er reden is om te gelooven , dat hij niet onverschillig
voor haar bleef.'e Ik ben van meening , dat deze onderstellingen al even ongegrond
zijn als de gissing omtrent het geboortejaar (Jonckbloet had namelijk ,
daar de biograische wool-denboeken 't gebool-tejaar van Cornelis Loosjes niet
vermelden , gegist, dat dit omstreeks l 730 zou zijn). Bij hetgeen Betje zelve
schrijft of dicht , moet men haar karakter en den sentimenteelen tijd , waarin
zij leefde, in aanmerking nemen , maar indien er iets bekend geweest was van
eene minder geoorloofde betrekking tusschen haar en C. Loosjes , dan was
mij dit wel ter kennis gebracht bf door mijne grootmoeder, de weduwe van
den schrijver van Maurits Lijnslager , die veel met mij over de voorvaderen
sprak en steeds met achting over de ondeugende Betje;
Vries , 1862 in gojarigen ouderdom ontslapen , die gaarne over den ouden tijd
sprak ; bf door prof. Samuel Muller , die mij deze bijzonderheid omtrent mijn
voorzaat niet zou gespaard hebben. Maar er is onder ons niets van bekend ,
bf door Dr. A. de
ofschoon Cornelis Loosjes in de familie geene liefelijke gedachtenis naliet. Hij
moet een lange , droge , dorre , lastige man geweest zijn-f'
$) Zie Mr. R. H. J. Gallandat Huet, Fcn en Oper BeLie moîy, bl. 7l.
3) Aldaar , bl. 54.
ELISABETH W OLFF- BEKKER.
weezen ('t zj dan klein of groot) schuldig ben. Hj was haar
vraagbaak en haar geweten. Zj noemt immers in denzelfden brief
haar geweten : pBetje W olfs Loosjes-''
Toen Betje een-en-dertig jaar oud was , telde hj er zes en
veertig ; en het zal ons niet verwonderen , dat zj dieper in zjne
denkende oogen'' gekeken had dan goed was 11 voor de rust van
haar hart. In welke mate hj hare teedere pvriendschap'' of platonische
liefde beantwoordde j kan ik niet met zekerheid zeggen.
Maar anderen waren door hare aantrekkeljkheid zoo bekoord ,
dai zj iets meer verlangden dan vriendschap. Er was er
zelfs een , die niet schroomde haar te doen weten , dat hj maar
op den dood van den ouden heer W olf wachtte om haar te
kunnen huwen. Immers in 1770 meldde aan Noordkerk
1) ,
Adriaan is z0o over de huizen heen
z jJ*
geschreven : ponze lieve
op zjn Betje gecharmeert ,
dat hj alleen de dood van zjn collega afwacht , om een partjtje
tlte-à-tête te proponeeren ; ja , kindlief , hj heel't my zjne confdente
gemaakt, en ik zeg dat ik er zeer content mede ben. Heer , liefje ,
hadden wj u eens uit dien rsljk onreine'', zooals gj uwen laatsten
dateert. 0 , 't is zulk een lieven man : Moortje zel, dat gy net een
vrouw voor zjn groote vriend zjt , en ik zeg het ook , niet uit de
zucht van Echo te speelen , maar waarljk en ter goeder trouw.''
Het is zeker nog al vreemd , eerzame lui zoo over de hand
eener vrouw te zien beschikken , die nog geen weduwe was ! Maar
hooren wj hare vriendin verder. De Dominésche had hem een
1)orlogebandje'' geschonken , en zj schreef : pBetje , zoo waar als
wy beiden vjandinnen van hypocrisie zjn - hj heeft het gekust ,
en zeide nog : dat lieve hartje ! W at denkt ge van z0o een dame ?
O , ik heb ze zoo lief als d'appel van mjn o0g !''
Hoe kwam Betje er toe , dat zoo klakkeloos en ongevraagd aan
haren braven vriend Noordkerk over te brieven ? lk weet er geen
verklaring voor dan door aan te nemen , dat zj , op de spraak
geraakt zjnde , de zaak als niet ernstig , maar als eene grap , wilde
voorstellen. Dat er toen en nog lang daarna over haar gepraat
September
dat Mevrouw De Moor haar had
237
1) Medegedeeld door Dr. Van Vloten in Nederland, 1880 , no. 5 , b1. 7 ;
zie ook zijn Elis. JFoy , Levens- en Karakterbeeld, b1. 56 vlgg.
ELISABETH W OLFF--BEKKER.
werd , bljkt onder anderen uit haar eigen brief aan Vollenhoven 1)
van 17 April 1774 , waarin zj eene oude baker deze woorden in
den mond legt : pllet mensch word danig gelasterd, en ze zeggen
dat zj 't mat de lange Loosjes houwt , maar ik geloof er niet
aan , want ze gaat altjdt Zundags eens te kerk en ze houd magtig
van alle braave menschen.'' Zj voelde zeker we1 , dat zj aanleiding
tot dergeljken laster had gegeven , en zj wist er niet beter op
dan zoodanige betrekkingen , die zj niet geheel kon of wilde
loochenen, zoo luchtig te bespreken ,
een aardige
hartigheid
zich zou afwerpen.
Te huis schjnt de zaak ook al onweerswolken aan haren huweljkshemel
te hebben vergaderd. De bejaarde echtgenoot had zulke
dingen niet aardig gevonden en was gemeljk en norsch geworden.
Men hoore , wat Betje aan Noordkerk schrjft , terstond achter die
lacht gy niet om zulk
periode ?'' vertrouwende , dat ze door die openelk
vermoeden aangaande een ernstigen hartstocht van
aardige periode'', en a1s het ware om zich te verontschuldigen :
Mijn man gaat weêr'' - 't was dus al meer gebeurd ! - pzonder X
mj te waarschuwen veel minder te vragen , of ik mede wil , voor
een week of drie naar zjne familie ! W at zal ik doen , dan door
geduld en inschikkeljkheid de gedistingueerde achting mjner
vrienden waardig te bljven ? Maar wat heb ik een chagrin door
zulk een onvriendeljk gedrag !''
Hoe jammer, dat wj den brief niet kennen , dien Noordkerk
haar hierop schreef , en die waarschjnljk veel licht over dit
tjdperk van haar leven zou hebben verspreid. W j kennen alleen
haar antwoord van 19 October' 1770. Zj schrjft 2) :
rGy oordeelt zeer wel , dat ik een groot deel ondervinding
hebben moet voor het frequenteeren der beau monde. lk ken de
waereld door den eenigen weg waardoor zj te kennen is ,
ondervinding ! Met een hart , gescheurd tot aan den wortel t0e ,
en wiens wonde na tien jaren treurens nog niet nalaat eens te
bloeden , heb ik de verrukkingen eener jeugdige liefde betaalt !
Als men de waereld in eene boerepastorj en de menschen op zjn
boekenkamer achtte te leeren kennen , is men zeer bedrogen . . . .
238
1) Bij Frijlink, E. mo/y en A. Deken , Bljvoegsels , bl. 6.
2) De h'avorscber, XII D., bl. 198.
ELISABETH W OLFF- BEKKER.
Ik ben nooit geweest hetgeene men
maar l'irrésistible en charmant art de
daarvan ontfangen. Mjne
Drommel; ik kaapte alles
op Altqd TF:J te komen
sobre uitgevallen , zult gj zeggen : een ouwe boeren dominé ! Gy
hebt geljk , d0g wagt , dat ik Mes Af6ry/îpïrd.g eens in 't licht geef ,
om te oordeelen of ik we1 een zot stukje begon , toen ik 20 jaar
eene schoone vrouw noemt ,
plaire , heb ik in vergoeding
zuster is eene beauté ! Dog , haal me de
voor haar neus weg wat het hart had
en smaak had. Mjn fortain is echter
oud , mjne familie tot één t0e , en ma très chère patrie adieu
zeide om in het stjve Noordholland met een oud statig man te
hokken. Ik heb mogeljk meer recht op den schoonen titel van
Philosophe dan gy denkt. Indien de Philosophie ook bestaat in te
triumpheeren over de sterkste en vurigste hartstocht waarvoor
't aandoenljke hart vatbaar is , uit een loleljk principe , dan
usurpeer ik dien titel niet , indien wy uit het denkbeeld van pligt
alles doen , wat men buiten het hart doen kan . . . . Ik heb mjne
hartstocht overleefd. Uwe geheele Sex zie ik met de onverschilligheid
van eene statige matrone. De reden ? Ik doe ze Michal zeggen
in eenen brief aan David :
fk Heb David teêr bemind - wie zou 1) mij tog bekoren ?**
239
Vriendschap is sedert mjne idole , maar mjn vriendschap is zo
teder , dat zj niet behoeft te wjken voor de liefde van een
Duitscher (ik durf geen ander tolk noemen). De wereld kennende
is 't onmogeljk dat ik haar zoude nodig denken tot mjn waarachtig
geluk ! Een ding is jammer , dat ik mjn wensch niet heb ,
de geleerde waereld zoude nooit met mjne Poëtische fratsen zjn
opgescheept geworden.
hebben, dan mjn lieven jongen beminnen en nagt en dag mjn
lk zou niets Gods ter waereld gedaan
harsens hebben gebroken ? om t0g zjn heele hart te houden , want
ik zou er
speldeknop
vrouw , in de wereld komende
geen klein stipje van hebben kupnen missen a1s een kleine
root. - 't Is een charmant pleizier voor eene jonge
de hommages te ontfangen van
elk poliet man , en zoo bljven a1s een boerenmeid , die
niet weet , dat er Cupiào , except in haar liedeboek , op de wereld
is. Die verbruide plat heeft mj genoeg in de knjp gehad 5 doeh
wat zegt mjn vrome vader Cats ?
vrij te
240 ELISABETH WOLFF '-BEKKER.
De jeucht , de rauwe jeucht moet kooten vroeg of spa.''
Nu , ik heb vroeg gekoot , maar zoo weêrga's gekoot , dat ik
dacht met nommer een te hebben het gelag moeten betalen-''
Uit dit antwoord kan men licht opmaken : wat Noordkerk haar
geschreven , en waarvoor hj haar gewaarschuwd had ; maar a1s
wj haar brief in het verband der datums beschouwen , valt het
ook niet moeiljk hare bedoeling te raden. Of is men verre van
den weg , als men daarin den toeleg leest om e1k vermoeden van
een nieuwen hartstocht van zich af te weren ? Daarom , dunkt mj ,
doet zj het voorkomen , alsof zj maar ten halve van hare eerste
liefde genezen was ; en daarom betoogt zj t dat die verbroken
eerste minnarj haar vermogen om te beminnen had gedood , en
dat zj nu alleen voor vriendschap vatbaar was. Misschien wilde
zij zich zelve van de waarheid daarvan overreden ; want wij hebben
hier pW ahrheit und Dichtung-'' W at zj voor vriendschap wilde
doen doorgaan , was toch niet anders dan liefde , zj het ook van
de platonische soort , behoudens die rteèrste zugten ,'' die . . .
der Deugd betaamen-'' En zj wist misschien , X dat die liefde met
innigheid beantwoord werd. svj hebben daarvoor eene vrj sterke
getuigenis , waaruit tevens bljkt , dat onder de vrienden : die
minnarj le secret de la cpvl6Wï: was. In datzelfde jaar werd Betje
door eene hevige galkoorts aangetast , die haar dreigde ten grave
te slepen , en waarvan zj door de goede zorgen van haar Hoornschen
geneesheer en vriend herstelde. Zj zelve heeft van het
beloop dier ziekte en der behandeling verslag gegeven in een brief
aan Loosjes 1) , op schertsenden toon in bjbel-taal geschreven ,
maar vol van de aandoenljkste sehilderingen , echten humor. Zj
vertelt daarin , dat de geneesheer tot haar sprak : nZo gy Yïlf dat
11- Vriend , die zich neder sloeg aan de overzyde der Riviere , hy
die Doopt ende Predikt ende zyne talenten in geenen zweetdoek
weg legt , leeft , zp leeft gy J' want ik weet gan8ehelyk zeer , dat
hy sterven zal ende niet leren , indien gy sterft ende 'lï:f leeft-''
En toen zj meende te sterven , verzocht zj den arts sden man
gharerj jonkheid'' te troosten in zjne smart 5 want hj beminde
1) Overgedrukt in Dr. Van Vloten's Elt's. mo(#', Levens- en Karakterbeeld,
bl. 6 1 vlgg.
ELISABETH W OLFF--BEKKER.
Aaar rals een Vader de Dogter die hy lief heeft.'' Maàr onmiddelljk
liet zj er op volgen : rGroet hem die aan de Riviere is , en zeg
hem : 0 , gy Zoone der W ysheid , zy , die U S:J had, is gestorven ,
en za1 niet meer uw aangezichte zien.'' Maar de crisis was spoedig
voorbj, en zj noodigde den arts op zjn gemak uit te rusten.
Toen zj hem had doen kleeden in xden Japon , bygenaamt de
Cartesiaansche'', (eene toespeling , die haar correspondent moest
verstaan) , toen werd daardoor het beeld van den geliefde haar
voor oogen getooverd : pToen hief ik myne oogen op , ende ziet ,
was niet zyne gedaante als de gedaante van hem , dien myne
y ' ziele lief heeft ? ' Het tooneeltje is eer belacheljk dan bekoorljk
of poëtisch 5 maar het toont , hoe diep zjn beeld in hare ziel gegrift
was. Heeft zj zich niet met juistheid geteekend , toen zj
zich 1) noemde peene vrouw , die mogeljk alle de dwaasheden , alle
de zwakheden harer eigene sexe meer of min tol betaalde ; eene
vrouw , die in haar aart zacht en blymoedig , goedhartig en lichtbeweegljk
is ?'' Gelukkig dat haar temperament niets meer verlangde
dan de rteêrste zugten :'' nvriendschap'' was voor haar, shetgeen
drift is bj meer dierljke gestellen-''
De oude Dominl wist dan ook te
was , om zjne buien van jaloersche gemeljkheid niet te overwinnen.
Dat bleek o.a. toen Betje in de zooeven vermelde ziekte
wel, dat er geen kwaad bj
verviel. zHy
verliezen ; en toen zij buiten gevaar was , nwas hy
wien men zegt : Ziet , U is een Zoon gebooren !'' hj
bj die gelegenheid nog op eene harde proef gesteld. Een schoone
was a1s een die radeloos is'' van angst haar te
a1s eenen aan
Toch werd
jonge Zanger'' - misschien G. Van der Jagt - , die
minder op de aantrekkeljke dominés vrouw verliefd
te zjn , was op het vernemen van het gevaar , waarin zj verkeerde y
bljkbaar niet
schjnt geweest
aangesneld, en wierp zich met hartstochteljkheid paan de zyde (haars)
Legers.'' Hj werd gerustgesteld en trok weer af om een lied te
maken , waarin hj jubelde over haar herstel. Maar zoolang hj dââr
was , week de echtgeuoot niet van zjne zjde. pDe jaloezie , die
't harte verteert , ende het huis afbreekt met hare handen , stond
op, ende vertrok niet, voordat de jonge Zanger was heen gegaan-''
241
1) In de voorrede van den tweeden druk van haar Walcberen. Ook biJ
Dr. Van Vloten , Het Leven en d6 Uitgelezen Verzen , b1. 334.
JoxcKBroxT , Ned. Letterk. in de twee laatste Eeuwen, I , 4e druk. 16
242 ELISABETH WOLFF --BEKKER.
Intusschen herstelde de goede verstandhouding zich en de goedaardige
oude man , liet zjn ppopje'' voortdurend vrjheid van
beweging. Zj maakte er ruimschoots gebruik van : zelfs in oogenblikken
dat men haar liever t'huis zou gezien hebben. Den 3en
April 1774 schrjft zj aan Gallandat : pMjn waarde man wor;
zeer caduc , en zyne beenen worden monstreus dik y en zeer pjnelyk;
zyne regterhand is dik , en hy kan hem niet gebruiken . . . De
goeye man is 67 jaar gezond geweest , zo dat hy is wat lastig ,
want hy weet van geen ellende. Maar ik heb ook niets te doen dan
hem optepassen zodat als hy maar weer beter word ben ik we1 te
vreden. O , die goeye man ! lach waaragtig niet , ik z0u veel aan
hem verliezen : hy is al zo veel myn Vader als myn man'' 1). Di:
belette niet , dat zj den 19en Augustus k0n schrjven : pzeder:
April ben ik weer in den draaykring der Beau monde geweest z
en heb zoo almagtig sterk mee gedraayt , dat het wonder is dat
ik n0g genoeg bon sens heb overgehouwen, om te kunnen begrypen''
enz. 2). En zoo bleef het. Dit bljkt b.v. uit haar brief aan haar
vriend Grave te Amsterdam 3) ,van 15 Augustus 1776 ,waarin
het heet : slk heb van mjn
ik tot Mei in een fauteuil
een redeljk schepsel a1s mjn ouwe meid en fraaye patryshond te
zien) mjne vrienden te gaan bezoeken. Endew'jl de lieve ouwe
Paey geen personeel plaisir meer heeft , smaakt hj dat in het
genoegen van zjn Popje , die hj , geloof ik , a1s de beste der
Vaders zjne dogter beschouwd. Endewjjl hj mj maar voor de
Pronk houd kan hj niet om mj verlegen zjn'' 4).
Maar 's wlnters viel er aan geen uitstapjes te denken , zelfs viel
goedaardigen man
vis à, vis hem za1
vrjheid , om (voor da:
geplakt bljven , zonder
het moeiljk de betrekkingen met het dorp aan te houden
11Door 's Beemsters taaye klei en blaauwe slik.''
4
1)
')
3)
:9
Bij Mr. R. H. J. Gallandat Huet , Y'Wn en over fej'e mol#', b1. 65.
T. a. pl., bl. 2l.
Nederland, l 879 , no. 6 , b1. 123.
lkarakteristiek voor de verhouding van man en vrouw
aan denzelfden Grave van 31 Aug. 1776 (t. a. p1. , bl. 127) : ,TZO zeidde ik
ook tot den man mijner jeugd , hij die mij is als een vader'f. . . . . . . j,W ant
doen de dag was opgestanden , kwam mijn goeye Domint in mijn slaapkamer :
Betjelief . . . . . schatjelief slaap je nog ?''. . . . .
is ook een brief
ELISABETH W OLFF- BEKKER.
Gelukkig dat zj t'huis in die lange winterdagen bezigheid en
a:eiding vond. De ontwikkeling , die haar ten deel geworden was
uit de lessen van Noordkerk , werd vermeerderd door den omgang
met haar man en het gebruik zjner boekerj. Ook onder den
invloed van Loosjes is zj zich vooral met de studie van de
wjsbegeerte gaan bezig houden l). En al spoedig na hare komst
in de Beemster begon zj meer dan ooit van letterkundigen arbeid
werk te maken. Hare vrienden bevorderden hare studie door hunne
boekerjen te harer beschikking testellen :). Zj begon toen peerst
regt op (haar) dreef te raken , en schreef a1s of 's Lands welvaren
er aan hing'' 3). pMjne dagen ,'' z0o vertelde zj den 18en September
1770 4) , rmjne dagen vloeyen , roor my z:l/', z0o stil en
eenparig voort ; ik heb door eene goede directie en exelent slag
van een meid , bjna niets te doen dan my te oefenen , en door
eenig handwerk mjn vermoeid hoofd wat rust te geven. lk kan
dus met orde leezende veel afdoen , en eene vaste memorie doet
er my
Men denke evenwel niet, dat zj eene pedante bas-bleu was.
Verre van dien. Zijheeft ons van hare manier van leven en werken
een aardig tafereel opgehangen ,
stippen 5). Des zomers zat zj bj voorkeur in haar
in de open lucht te schrjven.
letterwerk bestemd. Al mocht ze over
s ï roen prieeltje'',
In den winter was de avond voor
dag gaarne op hare kamer,
bj hare pkaarten , printen , boeken'' zjn , toch verzuimde zj niet
als vrouw haar plicht'' te doen , en rekende het niet beneden X
zich pde wasch aan kant te maken :'' zj meende , dat zj daarop
was saangenomen toen zj in 't huweljks fuikje trad.''
waarvan wij eenige trekken aan-
't nut van smaken.''
243
Proeve van M engeldicbten, achter haar W alcberen , bl. 236.
S) Den 18en September l 770 schreef zij aan Noordkerk LNederland, 1880 ,
no. 5, bl. 7) : :rMijnheer Bogaert , Heer van Alblasserdam , de zwager van
den heer Radermaker, mijnheer De Moor, Ds. Couperus , en de heer Houttuyn
(te Hoorn) bieden my, nevens mijnheer Des Amorie , hunne rijke en
schoone bibliothèques aan. Die beleefdheid is groot , te meer daar zy my
lijsten van 't voornaamste sturen , om uit te kiezen wat ik hebben M-il.''
3) Brleven van versch. 'rn/ltlzId, III D. , bl. 98.
1
#
#)
J)
Nederland, 1880 , no. 5 , bl. 7.
Ivinter-Buitenleven , geschreven in 1274 , b1. 19 vlgg.
244 ELISABETH wOLFF- BEKKER.
A1s de thee was opgeruimd , het licht ontstoken j phet vuur wat
aangeboet ,'' ging ieder aan zjn werk :
Tlet groene scberrapjen en de kaars
Staan tusschen Onze lessenaars.
Op tafel ligt een boek of twee.
Dan is 't : srik groetje , Domint-''
- sgql'ou ook myn kind , tot hallef tien.''
De meid , die r's avonds niets te doen'' had , moest zich stilhouden
, want rlufvroaw'' hinderde pook het minst gedruis.'' Men
gaf haar daarom vaak Vader Cats in handen , want
W at lezen kan kan hem verstaan.''
De pkleine'' Dominésche las t schreef of vertaalde. Eerst hield
zj zieh vooral met poëzie bezig. ln 1762 gaf zj haar eersten
bundel gedichten uit , hare Bespiegelingen ptlcr het Genoegen weldra
door vele anderen gevolgd. Maar al spoedig begon het Proza hare
pen in beweging te brengen , en raakte de dichtkunst wat meer
op den achtergrond. Zj beoefende die nog wel, maar niet meer
zoo bij uitsluiting als vroeger :
'k Bemin haar met 11 die drift niet meer
Als in het vurigst myner jeugd ,''
riep zij* Kaeer, Ja
bied , en met hare gansche ziel deelnam aan den strjd tusschen
orthodoxen en ztoleranten'' gevoerd. Op het punt van Godsdienst
was zj even vrjzinnig a1s in het staatkundige. Reeds in 1770
ha; zj van hare liberale opvatting van het Phristendom bljk geuii
; en dit kwam daar van daan , dat zj zich meer en
bjna onverdeeld , begon te bewegen op theologisch gegeven
in de voorrede harer vertaling van Craig's Leven ran A zzf.s
Christus , die zj aangemerkt wilde hebben ') pals gharej geloofsbeljdenis
,'' en waarvan zj wat later schertsend getuigde 2) : rdie
voorrede wierd a1s een chef d'oeuvre genaamt bj hen , die door
geen godgeleerde brillen zien , 't zj door Luter , Calvjn of wie
1) Zie haar brief aan Houttuyn van . 19 Oct. 1 720 , in De Navorscher ,
XII D., bl. 196 , 197.
:) Brief van 28 December 1276 aan Grave , Nederland, 1829 , no. 6 .
b1. 137.
ELISABETH W OLFF- BEKKER.
al meer geslepen'' 1). En toen zj dat schreef , rekende zj zich rin
den ôelsten bloei van (ha>r) werkzaam leven ; - nu volmaakt
gezond , en in de kragt van ghaar) geoefend verstand-'' Hoe zj
echter door de Classis van Amsterdam daarover haast in den ban
werd gedaan , heeft zj aardig verteld in een brief aan Rallandat
van 4 Maart 1774 2).
Het liberalisme in Kerk en Staat vond toen zjne sterkste echo
in de woorden , uitgingen
P. Burman en de vrienden , die
placht te ontvangen 3). Tot zjn
Toleranten ,'' X bekende zich ook
voorvechtster van door de uitgave van een gedicht (1772) , getiteld :
De pzlz,:rczlrfcrlfjà: Santhorstsche G:JppJ:6!'t7/#80z9 in r'#,4 gebragt
4ppr eene z'lftsfer der Sczlfhpr.sfdc/l: Gemeente. Ter #rzfà/c:rf/ van
van den Amsterdamschen hoogleeraar
hj op zjn buitengoed Santhorst
Xkuddeken ,'' de gemeente der
Betje W olF 4) ; ja , zj werd er de
die
1) De vertaling
Letter-oefeningen , (1 770) , b1. 506 vlg. Aangaande haar werk heet het daar ,
b1. 508 : s,llleze Verhandeling ziet in 't Nederduitsch het licht, door de welwerd
beoordeeld in het IV D. der Nieuwe Vaderlandscbe
besneden pen van juFrouwe Wolfl-; die , door eene ongedwongen vertaling,
in een levendigen en bevalligen styl, met deze uitgave een algemenen 1of
behaalt. Het heeft haer goedgedacht , in ene Voorreden voor dit Werkje ,
zich ten sterkste aen te kanten tegen het slaefsche misbruik der Systemata ,
en manlyk te staen voor de vryheid van ieder Protestant , om voor zich zelven
Gods W oord te onderzoeken , en over zaken van den Godsdienst te oordeelen ,
zonder zich te binden aen enig zogenaemd Scltibbolet ; rak-ende welker gebruik ,
ter aenkwekinge van scheuring, ze
dit alles met een domme
onder anderen nadruklyk zegt : jrHet volk ziet
verwondering ; het Ongeloof doet 'er kwaadaartig
voordeel mede ; het Scepticlsmus wint *er velt door ; maar de waare Christen
herinnert zich het Euangelie
maekt iy ook , by gelegenheid dat de Eerwaerde Craig Jesus voorstelt als
Martha zagtelyk berispende , geen zwarigheid om den gemenen weg te verlaten
, en zich als ter voorsprake voor M artha te schikken. Een onderwerp
der schoone Kunne eigen. En op de lezing harer verdeediging moet men
erkennen , s,dat Martha's zaek in ene daer toe welgeschikte hand gevallen is-''
Zou die beschouwing niet van C. Loosjes zijn ?
S) Zie Mr. R. H. J. Gallandat Huet , Fcn en Orer fetje WoW, bl. 62.
3) Zie over Santhorst het opstel van dr. J. Hartog in de Gf#.: , 1882 , II,
en zucht over dit alles-'' Op dien trant denkende
bl. 238 vlg.
1) Zoo
Huet's hierboven aangehaald werk, b1. 52) grvrye Zflandaise , en Suster van
De Santhorstsche Kerk.o Elders , in een brief van 24 Jan. l 777 , noemt zij
noemt zij zich in een brief van 14 Februari 1774 (In Gallandat
-Z1ch :,1Yan het Hulshofze geloof-'' Zie oeWederland, 1879 , no. 6 , b1. l 50.
245
246
hare Xpp,'Jzlglfj/r: Majesteit Reden. Daarin werd zoowel vrjheid
van geloofsovertuiging als verdraagzaamheid op elk gebied gepredikt.
Maar dit was het juist , wat ergernis wekte, en men had
reeds geroepen :
De Kerk , de waare Kerk , de Kerk 11 is in gevaar !''
ELISABETH W OLFF--BEKKER.
De rAdvocaat der Nederlandsche Kerk ,'' de Dortsche Predikant
J. Baruet had immers hevig uitgevaren tegen hen , welke die kerk
Xin deze losbandige dagen , vermetel geïnsulteerd , dartel aenge:uit,
en kwaedaerdig bezwadderd'' hadden.
Elisabeth W olf had zich reeds onder die toleranten zoo berucht
gemaakt , dat zelfs Burman niet gediend was van het praatje ,
dat hj pmet de fameuse Jk//'. Wolf als t'saamenspande ;'' alle
medeweten aan de Geloof8beljjdenis ontkende en zelfs uitdrukkeljk
verklaarde , dat hj pmet gemelde Jufr. W olf nooit eenige familiaire
ommegang gehad'' had of verlangde te hebben , met nog eenige
hateljke uitdrukkingen 1).
Het pleitte zeker voor de rgoedaardigheid'' van haar echtgenoot ,
datzj zich zoo vrjeljk in dit en andere geschriften tegen de toen
vrj algemeen bekrompen orthodoxie durfde verzetten , en het is
niet onverklaarbaar , dat er waren , die dit ongepast vonden. Ja , er
ging een storm tegen haar op , die tot het vinnigste twistgeschrjf
aanleiding gaf 2). Men noemde o.a. het aangehaalde gedicht een
X kwaadaardig paskwil'' 3)1
Razernjen'' vergeleken #). Dat zj , in verzen en proza , het antwoord
niet schuldig bleef , za1 men licht besefen 5 maar het is niet
noodig , ons bj de bjzonderheden van dat weinig stichteljk gekrakeel
op te houden , dat ons hier geene verdere belangstelling
en zij zelve werd bij rde Furien en
kan inboezemen : zj het al , dat men moet erkennen , dat Betje
o0k daarin niet minder geestig dan heftig was 5).
1) Zie den brief aan Te W ater van 10 Jan. l 778 , bij Dr. Van Vloten ,
Elçs. moy, , Levens- en Karakterbeeld, bl. 38 vlgg.
2) Zie b-v. het artikel van Ds. Habbema in de Nederlandsche Bibliotheek,
bij H. Frijlink , E. JFoy en A. Deken , b1. 33 vlg.
3) T. a. p1., bl. 58. IJ T. a. p1., bl. 53.
5) In een brief aan Van Merken , van 4 Jan. 1226 LNederland, 1878 , 11 D.,
bl. 423) , schreef zij : srDat mijn Poëtisch leven een strijd op aarde is , weet
gij : dat ik met de Hofstediaansche kudde, zo nu en dan, in zoetigheid een
klein verschilletje had , weet gij-''
ELISABETH AVOLFF--BEKKER. -- AAGJE DEKEN.
Men ziet het haren geschriften aan , dat zj niet te veel zeide ,
toen zj getuigde , dat ,,'t componeren ghaar) gansch niet zwaar''
viel. Bljkbaar vloog hare pen over het papier.
Daardoor ging de tjd ongemerkt voorbj : zj vergiste zich menig-
D aal in de klok , zoodat Dominé pmet vry wat spyt'' riep :
247
Kom , 't is halftien , maak toch gedaan !''
Toch knoopte zj er soms ,'t nachtje wel eens aan.''
Na lang sukkelen overleed haar
den nacht van 29 April 1777 , en
in haar leven ; maar ook in hare letterkundige bedrjvigheid.
In 't najaar van 1776 had zj kennis gemaakt en weldra
vriendschap aangeknoopt met een begaafd meisje , Aagje Deken
echtgenoot nog onverwachts in
daardoor kwam er een keerpunt
genaamd. Deze was van boerenafkomst , en in 1741 bj Amstelveen
geboren. Hare ouders , door allerlei ongelukken verarmd ,
had zj vroeg verloren : zj kwam toen in het weeshuis der
Collegianten , de Oranje-appel , te Amsteram. Zj gaf al spoedig
bewjzen van dichterljken aanleg , die door het kunstgenootschap
Diligentiae pzllzlïtz ook al een karakteristieke naam - werd
aangemoedigd. In 1767 of 1768 verliet zj het gesticht. Zj beproefde
toen tot drie herhaalde reizen in dienstbaren staat haar
brood te verdienen , maar slaagde niet. Daarop leverde zj aan
goede vrienden koëe , thee en andere benoodigdheden 1). Eindeljk
kwam zj a1s eenvoudige dienstmaagd en verpleegster bj de weduwe
Bosch , wier dochter Maria , even oud als zj , maar zwak en ziekeljk
was. Door geljkheid van neiging en aanleg werden beide meisjes
spoedig boezemvriendinnen. Zj beoefenden te zamen de dichtkunst,
en in 1775 zag een bundel van beide vriendinnen het licht t onder
den titel van Stichteljke Gd#ïc/lfdAl. Maria Bosch was toen al
sedert November 1773 overleden , en Aagje moest weder in ondergeschikte
betrekking voor haar onderhoud zorgen : in 1776 wa:
zj in dienst bj een koekebakker :). Bovendien schjnt zj door de
1) De la Lande schreef : rruit het huis gaande beproefde
baaren staat tot drie herhaalde reizen , maar slaagde niet ;
zich onledig met het verzorgen van coFy , thee en andere
aan goede vrienden-'' Nederland, 1829 , 11 D., bl. :.
27 Zie Betjefs brief aan Grave , in Akderland, 1879 , 11 D, , bl, l39 , waar
de man Aages baas genoemd Mrordt.
Aagje de dienstvervolgens
hield zij
noodwendigheden
248 AAGJE DEKEN.
milde vriendschapshand van den Hoornschen predikant Houttuyn
ondersteund te zjn.
Ziehier , hoe deze waarljk buitengewone dienstmaagd met de
Predikantsvrouw in de Beemster in aanraking kwam.
Zj was , waarschjnljk door hare
den Amsterdamschen suikerraënadeur
verzen , in kennis geraakt met
en poëet Jan Everhard Grave.
In de lente van 1776 kwam o0k Betje Wolf, bj een bezoek , dat
zj aan Amsterdam bracht , met hem in betrekking ; maar zj leerde
toen hare latere halsvriendin nog niet persoonljk kennen. Zj verlangde
echter naar die kennismaking, romdat zj - zoo leest men
in een brief aan Grave 1) - zo wel eens een woordje kwaad van
mj gekaveld heeft , en wel alleen om te zien , of ik haar kon beduyen
dat ik het haar vergeef.'' Grave schjnt Aagje over haar pkavelen'
onderhouden te hebben. Deze gevoelde zich onschuldig en achtte
zich verplicht niet alleen om haar goeden naam te verdedigen ;
maar tevens om van die gelegenheid gebruik te maken , ten einde
jufrouw W olf het een ander te zeggen , wat haar , bj hare
ernstiger levensopvatting , op 't hart lag. sYol van den ernst , die
haar bezielde , en van de roeping die zj gevoelde , om zoo mogeljk ,
in de hand des Heeren een nederig werktuig tot bekeering der
lichtzinnige predikantsvrouw te zjn'' 5 , schreef zj haar den 29en
Juli 1776 een brief vol gemoedeljkheid , waarin zj zich verdedigde
tegen het verwjt, dat zj haar zou gelasterd hebben. Maar zj
had pveel kwaad'' van haar gehoord : zj had zich pzo lang berugt
gemaakt door een zonderling gedrag !'' Dat de dominésche pmet
een goed hart zo veel zotheeden begaat ,'' betreurde zj, ofschoon
ze rhet weezenljk slechte nooit geloofd ,'' en rhet onvoorzigtige ,
dat geen 't welk den schein van kwaad heeft , op reekening van
(haarjtemperament , ghaar) hart gesteld'' had. Ja ,
zj was menigmaal voor haar in de bres gesprongen , waardoor
zj zich zelfs het verwjt op den hals haalde , ndat ik geen kwaad
van u wilde zien , dat ik u niet kon , en dat mjn gunstige
vooroordeel omtrent u mj geschikt maakte om door u bedorven
te worden. . W aarljk Bethje , alles wat mj dierbaar is soude
geenzins van
ik over hebbe, konde ik uwen goeden naam voor u weeder, konde
Nederland, 1879 , 11 D., bl. 26.
Th. Jorissen in Nederland, 1879 , 11 D., bl. 26.
BETJE WOLFF EN AAGJE DEKEN. 249
ik uw gedrag naar u hartvorme, konde ik u behouden, behouden
voor eeuwig'' 1).
Die brief had ghare) ziel getroFen-'' Nooit had zj
zulk aeen ontvangen , die zoo swaarljk brutaal''
was , schreef ze aan Grave ; ja , voegde zj er bj, snooit heeft
een vrouw van fatsoen en opvoeding zulk een brief ontvangen
van iemand , die zj nooit beledigde'' :). Maar toch had het haar
getroFen , dat de grondtoon liefde was. - sNu eens hebt gj mj
veragt , dan weer beklaagt , dan vervoeit : maar , eindeljk ziedaary
Jufr. W olf was en bleef u lief : en gj zoudt wie weet wat hebben
te vinden. . Is
Betje ptot in
hoonenden brief ''
gegeven om
reine bron
genegenheid de
niet van alles , ook van uwe verre gaande en honende
bewoordingen ?'' Zoo antwoordde zj, en voegde er ten slotte ,
met al den ernst die de stoFe eischt ,'' deze verklaring X aan toe :
XDie God die wj aanbidden a1s de eenige oorsprong van ons
wezen en geluk ; die God , die mj hoort , wiens oogen mjne gedagten
zien , weet , dat ik , door zjne genade en door eene allergelukkigste
gesteldheid geholpen , nimmer de wetten der deugd
hebbe overtreden. Hierop wagtik zeer bedaartmiJ*n laatste oogenblikken
af ! en zo ik u misleiop dit allergewigtigste point , zj er
haar schuldeloos
een zegen voor mj'' 3).
Dat zj zoo op de spraak was , zal ons niet verwonderen. Het
gebeurde vöör haar huweljk had daar al aanleiding toe gegeven ;
en sedert had de alles behalve stemmige , de onbedachte en zelfs
wat lichtzinnige houding onder allerlei omstandigheden en tegenover
allerlei personen , waartoe pdat levendige , geestige , speelsche
natuurkind , niet gewoon hare woorden op een goudschaaltje te
wegen'' (Jorissen) , zich vaak liet verleiden , het oordeel der menschen
niet verzacht. (Verg. boven bl. 238). Zj wist dat zelf wel,
en heeft er zichOp zeer karakteristieke wjze over verontschuldigd 9.
1) iWederland, 1829 , 11 D. , b1. 26-29.
:) Brief van 8 1 Augustus l 276 , t. a. p1., bl. l 28.
3) Brief van 4 Augustus 1276 aan Aagje ;Aldaar , b1. 33-34.
A) In denzelfden brief aan Aagje leest men , bl. 34-35 :
11Ik hebbe by mijne vrienden den naam van goed, al te goetaartig te zijn,
is dat zwak niet wel eens de bron dat men dingen , die nog goed noch kwaad
zijn , doch zo worden naar dat men ze bescllouwt, mee doet? Voor al a1s
Den een gezette afkeer heeft van alles wat naar gemaaktheid sweemt, en a1s
250 BETJE WOLFF EN AAGJE DEKEN.
Maar h0e dit zj, het misverstand tusschen beide vrouwen wer;
spoedig uit den weg geruimd. Op dezen brief van ju/rouw W 0lâ*
antwoordde Aagje en verontschuldigde zich in twee epistels , die
Betje pa1 te ootmoedig'' vond. Zj schreef , sdat zj capot geraakt
was.'' En juist daardoor werd Aagje haar te liever , wjl ze zag ,
dat zj haare , zo noemt zj het , onvergefeljjke behandeling zo
betreurd'' 1).
Gedurende een nieuw bezoek van Betje aan Grave , bj wien zj
van het laatst van September tot het midden van October logeerde ,
had zj gelegenheid Aagje dageljks te zien en te leeren kennen.
Daardoor werden beide vrouwen niet alleen verzoend , maar zj
vatten de harteljkste genegenheid voor elkander op. Betje is onuitputteljk
in Aagje's lof '). T'huis miste zj haar gezelschap zeer ,
men in dat gedeelte der groote waereld verkeert ,
solide is ? Hoor eens , lieve schat, stel u eens in miln plaats , in mijne omstandigheden
; geef u mijn altoos het beste denkende caracter; kom met u
20ste jaar in het hartje van de waereld ; heb een man die grootsch is op
zijn jonge vive vrouw, en die, overtuigd zijnde van haar onbedorven hart,
haar alle die plaisieren gunt, die fatzoenlijke lieden nemen zonder dat de
zeden iets lijden , heb de gevaarlijke gaaf van overal bemint te zijn (bij groot
en klein 't is het zelfde) , wees geestig , vrolijk , innemend en zijt wel opgevoed
; wat denkt gij , zoudt gij er zonder kleerscheuren doorgeraakt zijn ?
Overweeg dit alles , en heb 't hart om mij te veroordeelen !''
1) Brief aan Grave , Aldaar, bl. 132. Verg. bl. 128.
2) Brief van 10 November 1776 , Aldaar , b1. l36 : jjDenk je nog we1 aan
Aagjefs grappen ? O dat 's een geestige meid ! . . . . . Ja , 't spijt mij
ijselijk dat zij niet digt bij mij woond 1 Maar ik slagt de vrouw , ssik krop
het allemaal op.'' Zo lang
bij u genooten , en des ook, dat gij mij de occasie gegeven
lieve Deken zo dagelijk te zien en des te leeren kennen. Hoor man ! ik zou
haar niet geven voor de heele poppekraam dezer waereld , al kwam satanrex
er mee bij mij in een toverlantaren. Neen , ik zou zeggen : ::scheer je men
deur uit met die duivelsche nesten ,'' en sluiten mijn dierbaarste schat zo wat
beel knaphandir-es in mijn hart.'f -
Deken heb ik 'leeren kennen voor een zeer braaf , verstandig mensch : zij
hebt
In December schrijft ze (bl. 138) :
heeft , buitendat , Qts dat miJ behaagd ; zij bemint miJ ; en ik betuig dat zij
de eerste plaats in mijn hart heeft.'' - In Januari l 277 heet het (bl. 143) :
lk koom er voor uit, dat ik Deken in mijn hart lief heb 1, gekregen ; dat ik
baar hoog agt om meer goede qualiteiten a1s ik ooit in ëën mensch ontmoette.
. . . . Zij is mij waarlijk dierbaarder dan zij zelf nog weet. Ik ken
ik leef zal ik u bedanken voor al hetgenoegen
Om ODZO
dat meer schitterende dan
BETJE W OLFF EN AAGJE DEKEN.
en zj verklaarde , dat haar hart en hare armen altjd voor de vriendin
zouden geopend zjn. Van den kant van jufrouw W olf kwam daar
zeker de goedhartige zucht bj, om zich der arme verlatene aan
te trekken , boven welke zj zich in stand verheven wist 1) , maar
die haar de levendigste sympathie had ingeboezemd door karakter
en talenten. Met de laatste had zj bjzonder veel op , en schreef 2) :
lk durf zeggen , dat zo onze vriendin opgeleid D waar tot studie .
ik meen die studiën die de vrouw passen , en geen afgetrokkene
oeFeningen of methafsische bespiegelingen , zj zou v. Merken en
mj agter zieh laaten. Haar geest is veel grootscher als die der
251
de waereld genoeg om overtuigd te zijn dat er maar weinige zulke menschen
zijn ; mijne vriendschap is niet zo romanesq. . . . . Deken zal mijn hart en
armen altoos openvinden om haar te ontvangen , want ik heb haar lief.''
Den 1 6en October te voren had zij in een brief aan Grave de volgende
verzen gevlochten (b1. 133) :
Denk nooit aan Betje WolF, of denk aan Aagje Deken.
Onnodig dat gij mij nu naar de reden vraagt ,
Gij weet dat Aagje aan mij , zoo als aan u behaagt.
AvelJ'a : wat ze/'e van dat meisje4
Behaagt zij u niet meer en meer?
W at mij betreft , fk zeg reis op reisje ,
Nu smaakt mij Deken nog veel meer.
Haar deugd is niet bizar, niet grillig ,
Haar oordeel is volmaakt , gezond.
Ze is tot een grapje niet onwillig ,
O wanneer zie ik toch dien stond ,
W aarin ik u en haar . . . . .
maar het denkbeeld is te sterk ! ik mis haar droevig en geduld is de eenige
)'emedie-f'
1) In haar brief van 31 Augustus l 776 LNederland, t. a. p1., bl. 131) zegt
ze : jjDat mensch heeft zeker soort van bekwaamheden ; en ik agt haar te
hooger om dat zij het in zulk een lagen staat zo verre heeft gebragt ; doch is
het redelijk dat ik van een mensch die gewoon
en iets ruws in haare manier van zeggen verge dat zij schrijft a1s gij
en ik , mijn Hee1'?'' - Veertien dagen vroeger zei ze van haar (b1. 125) :
51Dewijl zij door de Voorzienigheid niet in dien rang ge#aatst is, waarin ik
mij bevinde . . . . . dunkt mij , dat het zo zagt , zo vriendelijk zoude zijn , zulk
is zich sterk uit te drukken,
heeft,
een mensch te
en allen keurlijk
gemoet te gaan , want haar caracter heb ik , uit zeer veele
geschreven brieven leeren kennen voor - boven haar sober
lot verheven-ff
2) Brief van 2 Februari l 72 7 , Aldaar , b1. 152.
252 BETJE WOLFF EN AAGJE DEKEN.
eerste ; en hj is veel bedaarder dan die van de krabbelaarster
deezes. Doch zj heeft niets dan zedeljke theologie gelezen ; en
W olfje heeft sedert haar tiende jaar tot op heden bjkans niets
anders gedaan dan gelezen , hetgeen er keurljks in drie taalen
over allerleye onderwerpen en in allerlei trant geschreven is.''
In het algemeen liepen zj nog al uit elkander. Men hoore
daarover Betje zelve 1) : pW j zullen een singulier contrast in het
oog van een Philosofsche digter maaken . JuFr. Deken statig ,
stjf , stil , heel (hetgeen men zo noemt !) zedig gekleed, stemmig ,
eenigzinds verlegen, met een ernstig gelaat sententien sprekende .. ..
Betje , gekapt en gekleed als een fatsoendeljk manskind en sacque,
of in een gratieus wit negligétje , vrolijk , vif , vriendelijk . . . .
Deken wordt meergeadmireerd , maar W olfje wordt meer bemint ,
en daarmede zjn wj beiden 't meest tevreden.''
Het denkbeeld begon bj Betje te rjpen , hare vriendin bj zich
te nemen. Reeds in Augastus 1776 schreef zj (t. a. pl. , bl. 36) :
Hoe gelukkig zoude ik mj agten , indien X ik eene Juf. Deken
tot mjn gezelschap had , hoe gaarne zoude ik alles met haar delen
wat de milde God mj gegeven heeft ! hoe aangenaam zou het
o or m ij zij n vB
oekekamer
mjne stille uren , hier op deeze allerbest geschikste
met haar door te brengen ! Dan , dan zou zj de
onzjdige getuige mjner onschuldige en naarstig aangelegde levenswjze
zjn.'' Het duurde niet lang , of dat denkbeeld zou worden
verwezenljkt. Den 16en April 1777 schreef zj haar om haar te
troosten over het verlies van beider vriend Houttuyn , en zj besloot
dien brief met deze woorden :
11Vaarwel; koom spoedig, fk wagt u reeds met ongeduld-''
Den 29en was Aagje echter nog niet overgekomen :
Betje hare vriendin in weinige dichtregels den dood haars echtgenoots.
pGeen ma>gschap , geen vrienden'' om haar toe te spreken !
Zj riep Deken's hulp in , die denzelfden dag nog
'k Za1 morgen ' bj u weezen.'' Aagje kwam ; maar haar verbljf n
was toen maar van korten duur. Betje evenwel kon saan dat solo
antwoordde:
toen meldde
1) Brief van 31 Augustus l 776 , Aldaar , b1. 131.
BETJE W OLFF EN AAGJE DEKEN.
solo niet gewennen ,'' en toen besloot zj voor goed met hare
vriendin hare woning te deelen 1). Dit was wellicht wat romanesk ,
en het gaf aanleiding tot opspraak 1) ; maar men vergete niet , dat
zoo Betje daardoor voorzag in hare eigen leegte , zj tevens der
arme hulpelooze een dienst dacht te doen. Later werd de verhouding
omgekeerd door eene erfenis van omstreeks twintigduizend
gulden of meer , die Aagje in 1783 nagelaten werd door haar
neef Busserus 3). In Juli 1777 had Aagje haar intrek reeds bj hare
vriendin genomen , en van dat oogenblik af hebben ze xvereent
van hart , van geest , van staat en lot ,'' samen gewoond , gewerkt ,
genoten en geleden , om bjna te geljkertjd te sterven.
W el zjn er nog verscheiden stukken van elk harer , vooral van
Betje W olF, afzonderli.jk uitgekomen 5 maar haar roem hebben zj
aan haar letterkundig samenwerken te danken. Samenwerken in
den eigenljken zin des woords ; want de gissing , in onze dagen weer
door Busken Huet gewaagd 4) a1s zou Aagje niets anders gedaan
hebben dan onder dictée van hare vriendin de gedachten van deze
op te schrjven , wordt door zoo menig gezegde van Betje weersproken
; en de bewjzen , die hj voor zjne stelling aanvoert ,
253
1) Zij bil' * de familie Van Hoevell,
die haar dit had aangeboden ; en haar broeder en diens vrouw keurden
haar plan r:exelent goed-'' Ook haar vader had er niet tegen. :llk moet,f'
schreef ze den 23en Mei aan Grave (Aldaar, bl. 154) , sriemand hebben die
mij wat opmontert en daar ik hoog znce loop ; ik word mager van verdriet.''
2) De la Lande 'zei : ,,lEen vriend van mij meend dat het niet nuttig zoude
weezen . . bizonderheden op te speuren van de eerste jaren der zamenleving
van de vriendinnen. Zonderling en opsprakelijk , schoon misschien onschuldig ,
moet zomtijds haar lieder gedrag geweest zijn.'' LAldaar , bl. 8).
Men ziet , in welken slechten reuk JuFr. W olF stond.
3)
frouw Van Merken , toen huisvrouw van N. S. Van W inter , geraakte zij
bekend en in vriendschap met haar neef Hendrik Buserus , die . . . . . bij zijn
Door tusschqnkomst van Ploos van Amstel én bizonder door Mejufoverlijden
haar tot zijne erfgenaame aangesteld (heeftq ; verkreeg zij
een capitaal van f 18 N f 20000 , en sommige begrooten het hooger ; dit viel
voor in 1:83.99 LAldaar, bl. 2). - Aagje had hem op zijn 73en verjaardag in
een vers nog al honig om den mond gesmeerd , en zij droeg hem in 1275 de
gedichten op , die zij met Maria Bosch had geschreven v'Aldaar , b1. 15).
#) Oude Aozzlcn: , I D., b1. 2 12 vlg.
daarvan
deed dat liever dan haar intrek te nemen
254 BETJE WOLFF EN AAGJE DEKEN.
zjn zeer betwistbaar 1). Trouwens , reeds gedurende Aagje's leven
werden hare talenten miskend 2). H0e Betje over den aanleg harer
vriendin dacht , hebben wj reeds vernomen (boven , b1. 251) en
in een brief aan Lucretia Van Merken , van 4 Januari 1776 , roemt
zj vooral haar poverheerljk Proza-''
Toen zij de Beemster pastorie aan W oll's opvolger moesten
inruimen , verhuisden de vriendinnen eerst naar De Rjp , en vestigden
zich in 1782 op het buitengoed Lommez-lust te Beverwjk.
Daar brachten zj zes van hare gelukkigste jaren door , geacht en
geëerd door groot en kl/n 3) ; daar legden zj de laatste hand aan
Sara Burget-hart en schreven er Willem Leevend , de beide romans ,
die haar zouden beroemd maken *). In Alaart 1788 weken zj om
1) !,De inhoud wijst nergens op eene zamenstelling door twee personen.
Beide scheppingen Lsara Burgerhart en Willem Levendt zijn blijkbaar aan
Gn brein ontsproten en tot in de bijzonderheden door fJn wil uitgewerkt.
En dat brein durf ik beweren is het brein van jufvrouw W' olfl- geweest.''
- Aan het tafeltje in r,de beperkte ruimte van den koepel op Lommerlust'f
was s:voor twee schrijvende personen geene plaats.'' In de voor- en
naredenen wordt het meervoud ttli/ dik-werf met het enkelvoud ik afkewisseld. -
Vraagt men , waarom dan toch beider naam op het titelblad voorkomt , hij
antwoordt (bl. 215) : !,De teedere vriendschap tusschen beide vrouwen gedoogde
geen anderen vorm van optreden voor het publiek . .. . Betje ware . . . .
giftig boos geworden , zoo men haar had voorgesteld , Aases naam op de
titelbladen uit te wisschen-f'
2) De wed. Van Crimpen, Betjefs nicht , schreef aan M. C. Van Hall
omtrent Aagje kort na haar dood : j:Aan haare kunde is zeker van de wereld
nooit regt gedaan ; ten minsten men heeft haar altoos beschouwd zoo bekwaam
in haar vak niet te als lieve tante.'' zijn mijne ze er bij , g:zij
werkten altoos te zamen.'' Nederland
En , voegt
1880, 11 D.,bl. 18- 19.
Omtrent die samenwerking hoore men de
Voorbericht voor den W iegzang van C. Van Vollenhoven (bij Dr. Van Vloten ,
Het Leven en de Uitgekzen verzen rcn Elis. m o!.#-, b1. 298) : 9,AV' ij doen alles
in compagnie , tot vaerzen maaken in *t kltlis , en wij zijn het zoo volmaakt
eens , dat wij dikwijls maar éëne laten spreken , vermids die toch Juist de
gedachten van de andre uitdrukta'' Vergel. ook de voorrede van Aagjes :,Liederen
voor den boerenstand ,'' o.a. aangehaald bij Dyserinck, Gids, 1884, 111, bl. 40.
verklaring van Aagjein het
3) Zie de Brieven over rer.qc/kdkWen ollderwerpen, I D., bl. 28 l .
#) :,ln Juni l 282 teekent Betje de voorrede van grsara Burgerhart'' nit
hare villa Lopmerlust te Beverwijk. Maar op 13 Januari l 782 woonde zij nog
in de Rijp , daar zij toen haar schotgeld groot / 3 nog betaalde. Hieruit moet
BETJE W OLFF EN AAGJE DEKEN.
staatkundige redenen naar Frankrjk uit. Niet slechts in het kerkeljke
dachten beide deze vrouwen echt liberaal , maar ook in het
staatkundige waren zj hoogst vrjzinnig , ja , kleefden op hartstochteljke
wjze de patriotische denkbeelden aan 1) , en gaven
daarvan in vurige en opgewonden gediehten en prozastukken bljk.
Toen in 1787 door de Pruisische bajonetten de patriotsche beweging
werd gefnuikt , en dien ten gevolge de reactie zich deed gevoelen ,
en hier en daar , geljk Betje het in 1798 uitdrukte ,
255
De muitzucht, opgetooid met slaafsche Oranjestrikken ,
W oedde op de burgery , haar huizen heeft geslecht ,
Haar eigendom ontstal, haar joeg uit hare muren ,
A1 razende : s,lzang leevf de Prins !''
toen verlieten
Trevoux in
zj het land en vestigden zich in de kleine stad
Frankrjk. Maar ook in den vreemde bleven zj der
Nederlandsche Letterkunde getrouw : een dichtbundel ( Wandelingen
ï0> Bourgogne) en enkele proza-werken , waaronder de roman Cornelia
Y fl#,schz4f , werden daar door haar opgesteld.
Als eindeljk , volgens haar zeggen , pde Vrjheid den Bataven
haar heilzame wetten'' gaf , keerden zj , in 1798 , naar het vaderland
terug. De vriendinnen hadden intusschen haar fortuin verloren ,
ja , rdoor het banquerout van Nissen en andere omstandigheden
zjn zj zeer behoeftig geworden'' 2) ; en de milddadigheid van een
vriend , den Secretaris van W olvega , J,
. P. André Yan Canter ?
moest haar in staat stellen naar het vaderland terug te keeren 3).
afgeleid
en op dien datum naar Beverwijk vertrokken. Dit feit is belangrijk in zoover ,
dat men nu met zekerheid weet, dat de roman :,sara Burgerhart'g in de Rijp
is geschreven en niet als de gewone voorstelling luidt, in Beverwijk-f' J. Ten
Brink, De Roman in srïeren , b1. 100.
worden , dat de vriendinnen tot Mei l 782 in de Rijp bleven wonen
Gaandeweg zijn zij van hare opgewondenheid bekomen om eene treurige,
maar merkwaardige reden. Den l8en November 1801 schrijft AaUe (BiJ
Frijlink , Btjvoegsels enz., bl. 36) : ::l-ladden wij voor twintig, dertigjaar geweeten
wat nu ons de ondervinding leert , wij hadden nimmer eene letter voor de
vrijheid in het licht gegeven . . . . . Nimmer hadden wij gedacht dat er zo
weinig geestdrift in onze natie voor ware , reedelijke vrijheid
2) Zoo schreef Betlefs nicht, de W ed. Van Crimpen , kort na haar tantes
dood aan M. C. Yan Hall; zie Nederland, 1880 , no. 5, b1. l9.
heerschte.''
1)
3) Zie het vers aangehaald in De XcrorycAer, XI, b1. 321.
256 BETJE WOLFF EN AAGJE DEKEN.
Sedert vestigden zj zich in Den Haag ; en zagen zich genoodzaakt
te trachten van hare pen te leven.
Niettegenstaande Betje aan vertalingen werkte , dat zj zgroen
en blaauw'' werd , zou zij het zonder de kiesche hulp van goede
vrienden niet gered hebben 1). Van Hall, Yollenhoven en anderen
stonden haar trouw bj :). Van Canter vermaakte haar , pbj testamentaire
dispositie eene som van f 6000 , benevens zjne Hoogadeljke
boekereien en handschriften , welk legaat door zjn
erfgenaam veranderd werd in een jaarljksch pensioen van f 500 5.
Ofschoon zj moedig kampte en het hoofd boven water trachtte te
houden , za1 het toch niemand verwonderen , dat Betje's rnaiuurljke
en aangebooren vroljkheid reeds veele jaaren (voor haar dood)
achter de pikduistere wolken van duizend onderscheiden rampen
en verdrieteljkheden verschoolen'' 4) , zich nauweljks staande kon
houden. Toch kon zj soms nog met haar toestand spotten , als zj
zich reene milionaire in teleurstellingen en ondervindingen'' noemde.
Eindeljk kwam er eene slepende , doch hevige ziekte bj : den 8en
October 1801 begon rdie rampzalige kramp ,'' die een der verschjnselen
was van de wreede kwaal , welke eindeljk den 5en
November 1804 een einde maakte aan haar leven. Aagje Deken
was door dat verlies zoo geschokt, dat zj negen dagen later
insgeljks ontslsep 5). Zoo eindigde eene zusterljke samenwerking
Den l3en Juni 1800 schreef zij aan Vollenhoven (bij Frijlink , Bnvoegsels,
b1. 27) : T:lk , die om het lieve brood zit te vertaalen , dat ik groen en blaauw
word en zonder goede menschen het niet zoude redden . . . . ik hou , even a1s
de Zeeuwsche leeuw, al worstelend het hoofd boven, en za1 toonen dat in
deezen bespiegellg betrachting is. En den 24en (bl. 28) # : :rlk slagt Sancho
(zaliger) , ik heb haast geen tijd om mijne - met oorlof bij 't kostelijk eten l -
mijne nagels te knippen. Niet dat ik keuningin van Barasaria geworden ben,
maar omdat ik, za1 ik nog een duitje verdienen , moet vertalen dat ik kikhals-'*
1)
S) Van Hall schoot haar soms/'so voor, en Mevrouw Van Leyden bezorgde
haar en betaalde eene meid-huishoudster. Zie Nederland, 1880, no. 5, b1. 15.
3)
#)
Bljvoegsels, bl. 20).
S) Dinsdag na Betje's dood srheeft zy eene zware koorts gekregen, verzeld
van ijlhoofdigheid . . . . Donderdag en volgende dagen was zij weêr volkomen
bij haar kennis tot Zondag,'' schreef Mevr. Van Crimpen, (Nederland, 1880,
Zie Frijlink , b1. 129 en Bljvoegsels enz., b1. 40.
ZO0 Schreef Aagje aan Vollenhoven , 9 Februari 1800 , (bij Frijlink,
no. 5, b1. 18). Den 14en bezweek zij.
BETJE W OLFF EN AAGJE DEKEN.
van acht-en-twintig jaren. Beiden
Narolging nabj Scheveningen.
De beteekenis dezer twee
rusten op de begraafplaats Ter
begaafde
kunde hebben niet verworven door
die zj
Betje W olF ook voor
zjn. De breede plaats ,
beslaan , hebben zj te danken aan hare proza-werken , hare romans.
W j kunnen ons daarom bepalen tot eene vluchtige beschouwing.
van hare gedichten.
De poëzie van AagjeDeken was niet beter dan die van zoovele
anderen onder onze poëtasters , die den smaak der natie voor
etichteljke rjmelarj streelden. Betje W olf stond eenige trappen
hooger. W j zagen reeds (boven , bl. 173 , noot 3) , dat hare verzen
Dmet smaak gelezen'' werden. W j weten dat in 't bjzonder van
hare Mengelzangen , die in 1772 het licht zagen 1) ; evenzoo van
het gedicht Aan v'#zdds
Gallandat van 5 Juni
Holland so veel opgang , dat de druk bykans weg is , en dat men
een tweeden denkt aan te leggen.''
9) , waarvan zj in een brief aan
zei 3) : rHet Hekeldicht maakt in
geeut
1774
Haar eerste werk reeds , de Bespiegelingen orer het .g:Alp:#:Al ,
(1763) was spoedig uitverkocht. Toch had zjzelf er niet veel mee
op 1en noemde het 4) pde onrype vrucht van onze jonge jaaren.''
Van haar Waleheren (1769) en de Mengelzangen zei ze 5) :
z j
in het licht
vrouwen voor onze Letterde
vele bundels Poëzie ,
hebben gezonden , hoe merkwaardig die van
de kennis van haar persoon en karakter
die zj in de geschiedenis onzer Letteren
257
1) . Haar vriend Sweers getuigde daarvan , in hare Brieven orer verscheiden
onderwerpen , 11 D ., bl. 308 : ,,Zy voldoen ten uiterste : bijzonder uw lijkzang
op den heer Noordkerk , die ik in den Haag heb hooren noemen : gjun chefd'oeuvre
der Nederduytsche poëzy; en dat van menschen , die over de vaderlandsche
dichtkunst niet gunstig denken . . . . . De overige stukken in dit
b oekdeel vervat , pryzen zich zelf-''
Dit gedicht was door Betje's
Gouda) ,,beschaafd
(harenq bestendigen
Lucretia Van Merken ,
gewordenf' en zij had het j:uit Complaisance vtlor deesen
vriend opgesteld-'' Zie haar brief van 3 Mei 1774 aan
medegedeeld door Jorissen , Nederland, l 878 , 11 D., b1. 14.
3) Mr. R. H. J. Gallandat Huet , Fcn en Over fej'e WoW , bl. 66.
#) Aan mynen Geest , bl. l 1. Zie over de schroomvallige aanmoediging van
Betje de N. Vaderl. Letter-oeleningen , d1. III , b1. 503 en D6 Gids 1827
11 , b1. 470.
5) Ter karakteriseering van het critisch standpunt van haar tijd geef ik
JOKCKBLOET , Akd. Letterk. in d6 twee laatste feuy.en , I , 4e druk. 17
2) vrixd De Moor van Immerzeel (van
258 BETJE !s ZELFCEITIEK.
11Die stukken zyn vry goed, zo als de lieden spreken ,
Maar zyn 'er schoonheên , ô wat zyn *er ook gebreken !''
W e1 erkende zj in het gedicht Aan mynen geest (bl. 15) :
't Aandoenlyke , de ziel der Dichtkunst, is *er in ;
M aar evenwel nogthans, en des al niet te min ,
Ditzyn gean vaersen van de keurige Aran Alerken.
Daar, kies het beste vaers eens zelfs uit deeze werken ,
'Er haapert altoos iets, het zy aan styl of taal,
En , 'k heb het meer gezegd , wat schryft gy inegaal !
Gy kunt ons, ik beken 't , doen lachchen en doen schreijen ,
(Ik spreek goed rond goed zeeuwsch ; gy weet, ik kan niet
Somtyds is uw penseel 1os , teêr, bevallig , malsch.
Ik vind ook hier en daar we1 trekken van Frans Hals.
vleij en)
Ja, naar ft getuigenis van vyanden en vrinden ,
Is , in uw W interzang , Teniers heel klaar te vinden.
Gy hebt iets levendigs ; ft ontbrak u nooit aan vuur :
Men noemt me , om u , wel eens : Dichtresse der Natuur-''
Er is waarheid in die zelferitiek , vooral in het eindoordeel :
11Maar, weet gy wat 'er schort? - Gy hebt te veel geschreven . . . .
Ja! hadt gy wat raeer tyds aan 't geen gy schryft gegeeven,
Gy had niet half zo veel -- en eens zo goed geschreevex.''
Dit geldt niet alleen van hare Poëzie ,
latere proza-werken. Maar Dichteresse der AlcfMf/r , ja , dat was zj.
Vooreerst door haar open oog voor landeljk schoon ; ten anderen
door de eenvoudige natuurljkheid , die in al haar streven doorstraalt.
Met volle waarheid kon zj
zanggodin 5'' en volkomen juist erkent
Zeggen :
z ij 1 ) :
Xde natuur is mijne
maar evenzeer van hare
hier den aanvang der aankondiging
Letter-oefeningen , III D., le st. (1 720) , bl. 463 : ,,De Liefhebbers der Dichtkunde
zullen deze Zangen en Proeve van Mejufrrouw W olf met recht mogen
aenzien als een nieuwen stap van vordering op den Zangberg. Er straelt in
dit W erkje. meer beschaefdheid van tael , en meer oplettendheid op het regelmatige
der Verzen door dan men we1 in vroegere Stukjes bespeurd heeft; en
men mag zich vleijen dat onze Dichteres , op dien voet voortgaende, by haren
lof van harttrefend , geestig en verstandig te schryven , ook eerlang dien van
van haar W alcheren in de N. Vaderl.
ene keurige Dichteres te zyn , gevoegd za1 zien-''
Ook hier, als elders in dit tijdschrift , wordt het eigenaardige der Poëzie
alleen in gladde verzen gezocht.
1) Beemster- Winter-bultenleven , bl. 68.
BETJE S ZELFCRITIEK.
Myn vaersen . . . . .
Er is noch s,zang'', noch l,hemelvalf'#
Ja ! niets gjhoogdravendsf' in te vinden.
Een kind verstaat al wat ik schryf :
Zoo spreken dees myn goeie vrinden
Van myn poëtisch tydverdryf.''
259
zj de maat van haar talent niet miskent , eenvoudig ,
natuurljk en wat laag bj den grond bljft , heeft ze soms allerliefste
stukjes geschreven 1). De vorm herinnert niet zelden aan Bellamy.
W aar zj haar talent wil forceeren , mislukt het vers haar doorgaans
, en zj was zich daarvan wel bewust 2).
Maar nogmaals , hare verdienste zat in hare proza-werken. Reeds
vroeg legde Betje zich op den ongebonden stjl toe. Hare eerste
proevan waren al te bloemrjk en gezwollen 3) , en zj heeft die
dan ook later , toen zj rmeer oordeel en fjner smaak'' gekregen
had , veroordeeld met woord 4) en daad. En hare vriendin was
het ,ook in ditopzicht , geheel met haar eens.
Zoo ik er een ten voorbeeld moest
W aar
1)
heid
derde
aanhalen , ik weesop de levendigin
haar Lo/ van beschrijving , die zij ten toon der Lente , in het
deel der Brieven orer verschelden
spreidt
onderwerpen afgedrukt , b1. 48.
De Economische Ltkdjes, door beide vriendinnen in l 78l in drie deelen
uitgegeven , maar waarvan , naar het schijut , Aagje Deken de meesten geschreven
had , waren gewild , en werden goed verkocht. Evenwel , in die
prachtuitgave met platen , denkelijk niet aan hen , voor wie ze bestemd waren ,
namelijk srdie menschen, die men gemeene burgerluidjes noemt, of die in
den dienstbaren stand geplaatst zijn-f' Voor hen was eene uitgave verschenen
in den vorm van s,en ordinair zakboekje , zeer laag van prijs-f' Zij meenden
in deze Lledjes den toon aan te slaan , door s,een ambachtsman , eene werkmeid
, een boer, een tuinman'f verstaan en gebruikt; maar ons komt die
proev-e als geheel mislukt voor.
1:Dit is waar ,
wegdroeg, of het
moeite kost , is het alleen goed
nooit kunnen
onderwerp-'' Somtyds schryf ik eenige hondert regels in weinige dagen , en
*er kan een jaar verlopen zonder dat ik aan de Poëzy denk, want gy weet ,
ik lees bykans geene vaersen.'' Brieven enz-, 11 D., bl. 127.
3) Zie het proefje in de Brieven enz., I11 D., b1. 99 , en haar Eenzame
om in 't vuur gegooit te worden. Ik heb
Zeggen : jJntlzal ik eens een vaers gaan maken, over dit of dat
nachtgadacltun orer den slaap en d6n dood (1765).
1) T:uit deze staaltjes zult gy zien , wat ik myn jeugdtj prosa noem ! ik
dagt toen, dat het mooi was, doch nu denk ik 'er zo niet over , en gy ook
niet : ten minsten , gy schryft nooit zo gebloemt'. frïepen enz., I11 D., bl. 106.
17*
dat ik nooit een vaers maakte , 't welk de
vloeyde my
:) goedkeuring
als van zelf toe ; zo dra een dichtstuk my
260
Reeds in 1767 - t769 had Betje allerlei vertoogen in het spectatoriale
blaadje De Grysaard geplaatst , waarvan zelfs de twee
deelen sg'rootendeel door ghaarj geschreven'' waren 1). In 1778
en 1779 gaf zj soortgeljke opstellen in De Borger 2) (= le Gfpgds) ,
en in het laatstgenoemde jaar schreef zj eene Proere orer de
opvoeding , aan de Nederlandsche moeder. Eindeljk kwam de door
beide vriendinnen bewerkte uitgave der Brieven orer rerscheiden
onderwerpen , in drie deelen , waarvan het eerste in 1780 in het
licht verscheen. Men ziet evenwel , dat zj den vorm nog niet
beheerschten. Dit werk bevat meer volkomen moraliseerende vertoogen
gebied :
dan brieven : verstandige raadgevingen op allerlei
niet zelden op dat der theologie. De toon is ook niet zoo
natuurljk a1s de vertrouweljke briefstjl eischt : hj is wel eens
wat pedant en gemaniëreerd; nu en dan is de stjl breedsprakig.
Te midden dier bespiegelingen worden wj soms verrast door
enkele levendige schilderjtjes , zoo waar van teekening en kleur,
z0o geestig van toets , als de beste meester ze kan leveren 3).
Bljkbaar
weldra zouden wagen.
Die oerste roman had tot titel: Hhtorie van Ad/zffwrtlzfv? Sara
Burgerhart ? met de bjvoeging : niet rertaald.
Geljk Van EFen zich door den Engelschen Spectator had laten
inspil.eeren , volgden onze schrjfsters in vorm en strekking den
Engelschen roman na , die toen grooten opgang maakte : Clarisse
Jfcrlp'r: van Richardson 4). Zj stelden zich daarbj een tweeledig
waren dit voorstudiën voor den roman )waaraan ze zich
vol
BETJE ' S VROEGSTE PRO zw.
1) Zie den brief van 19 Aug. l 724 aan Gallandat , bij Mr. R. H. J. Gallandat
Huet, Fcn en Over fet/e moy b1. 72. En verg. J. Hartog , De Spectatoriale
Geschriften , enz-, b1. 26-22.
3)
2) Zie Hartog , t. 1. a. pl., b1. 37.
Ik wijs op de beschrijving van het huishouden van jrnicht Woelwater''
(1 D., 28e brief), of op de uitspatting der familie moem in den Vauxhall
op de Rotterdamsche kermis (IIe D., 21e brief).
A) In 12:9 jewaagde Bilderdijk reeds van rrRichardson , die ft orakel der
hedendaagsche sszedenschrijveren is , 't welk zy napraten-'f Brieven , I D., b1. 95.
Jn l :74 noemde Betje haar vriend Vollenhoven al
!,Een man a1s Karel Grandison !''
Clarissa Harlowe en Karel Grandison , door den Doopsgezinden Predikant
J. Stinstra vertaald , zagen van 1752- 1 :56 het licht. Zie Hartog, t. 1. a. p1., bl.
l88 , die , bl. l92 eenige
dison'' opnoemt en dr. J.
navolgingen xin den smaak van Pamela, Clarissa, en Gran-
Ten Brink , De roman in brieven, Amst. 1889 , bl. 70 vlg.
SARA BURRERHART.
doel voor oogen : nameljk , feiteljk te bewjzen , dat ook oorspronkeljke
geschriften van dat slag bj ons niet onmogeljk waren ;
ten anderen , en vooral , den smaak van 't publiek te verbeteren.
Daar , geljk wj zagen (boven , b1. 220) ronze juFertjes'' hoofdzakeljk
den neus tegen de Nederlandsche Letterkunde optrokken 1),
en het meest op vreemde romans verslingerd waren , wendden onze
schrjfsters zich met haar boek voornameljk tot deze.
Niet slechts de Fransche Romantiek zou er door bekampt worden ,
vooral ook de nieuwere Duitsche t die den geest van W ertheL.
ademde , en daardoor veel gevaarljker scheen. De inhoud zoa
vaderlandsch zjn : Hollandsche toestanden en karakters zouden uit
een Hollandsch oogpunt worden geschilderd Q).
De geschiedenis van Sara Burgerhart is die van een meisje ,
dat t door eene kwezelqehtige tante meer mishandeld dan opgevoed
, haar huis ontvlucht , en gelukkig in dat eener fatsoenljke
weiuwe terecht komt. W erd zj eerst bitter kort gehouden , thans
haalt zj hare schà in en viert haar wereldschen zin bot. Zj is
levendig en vrooljk , tot dartel-wordens toe ; maar open , braaf ,
argeloos , zoowel als verstandig en geestig. Hare argeloosheid doet
261
My dunkt,
ik hoor hier en daar een jong jufertje . . . . . met een opgeschort neusje , dus
spreken : :,Een Hollandsche Roman ! Hede , ma chère, wel hoe vindt gy dat ?''
(En ma chère vindt het even ridlcul als ons jufertje). ::Ik lees geen H01-
landsch ; ik geloof ook niet , dat ik het zou kunnen lezen.'f '*
En in de Gedachten orer Dlchtkunde , achter hare Besplegelingen over de staat
der Rechtheid, schreef Betje W olF al in 1765 (b1. 151) : 9,De moden.
die bizarre
dame, wi1 niet dat iemand die in het Nederduitsch schryft, geestig of sehrander
zal heten. Ze noemt hem een Hollandsch auteur, en niet anders. Nu weet
1) In de voorrede van Scrc Burgerhart heet het, b1. xIv :
lieden van goût , Hollandsch en plomp woorden men , dat by van eenerlei
betekenis zyn.
11Un b6l Esprlt , die het weinige rede , dat de natuur hem gaf , op zyne
tour en France verloor , zal u , met een beslissend air , sur son honneur declcreeren
, dat men niets galands, niets geesdgs , niets energicqs in die dromerige
taal kan expliseren-''
2) Zij wilden s:een oorspronkelyk vaderlandschen roman uitgeven ; een
roman , die berekent is voor den meridiaan des huisselyken levens. W y schilderen
u Nederlandsche karakters ; menschen , die men in ons vaderland werkelijk
vindt-f' Voorrede , b1. Ix.
SARA BURGERHART.
haar in de klauwen vallen van een lichtmis , wien zj echter geom
eindeljk lukkig pongedeerd'' ontkomt , in de haven van een
gelukkig huweljk aan te landen.
De tegenstelling tegen de mode-romans was in ieder opzicht
groot. Daar een kaleidoskoop van ongemotiveerde , bonte, romaneske
gebeurtenissen : hier niet veel meer dan huiseljke voorvallen ,
terwjl integendeel aan de motiveering , de karakterschildering , de
meeste zorg is besteed. Maar juist dat was de reden van den
OPVAn: , dien het boek maakte. In 1782 Za# de eerste druk het
licht , een jaar later een tweede , en in 1786 een derde , ondanks
de weinig eFect-makende tooneelen , die het bevat l). De Schrjfsters
hadden de aantrekkeljkheid willen leggen in natuurljke schildering,
in de puitvoering ,'' die alles goed moest maken 2).
En de uitvoering maakte ontegenzeggeljk alles goed. Zulk eene
uitvoerige en goedgeslaagde karakterteekening , als hier hoofdzaak
bleek , was op het
Zj trok aan : niet
de fjne schakeering
kennis en veel studie. Alle
gebied onzer Letterkunde nog niet geleverd.
door scherpe , bonte tegenstellingen , maar door
daarvan , die getuigt van de grootste menschenfguren
, die zich in deze phistorie''
bewegen , zijn dan ook wezenlijke individualiteiten geworden : wier
persoonljkheid ons niet alleen in hare volle verscheidenheid en
schakeering van tinten wordt voor oogen gesteld , maar van wie
wj ook inzien , hoe en waarom zj zoo geworden zjn.
W elk een onmisbaar vereischte dit nu in een Roman zjn moge ,
hij moet n0g eene andere eigenschap bezitten , zoo hj ons boeien zal.
262
1) In 1836 verscheen een vierde druk bij Immerzeel , en tegelijkertijd eene
andere uitgave in Sneek; in 1 856 een vijfde druk bij Roelants en in 1829 ,
bij de oorspronkelijke uitgevers (de Gebr. Van Cleef; , een zesde druk , in
1886 een zevende druk ; in het geheel dus acht uitgaven,
Q) Op b1. xv der Voorrede heet het : s:Men vindt in deeze roman geen
wandaden die een Engelschman zelfs met rilling leest ; geen zo overdrevene
deugden , dat zy voor ons zwakke menschen onbereikbaar zyn . . . Daar wordt
in dit geheele werk geen een duël gevochten. Eens echter wordt er een oorvyg
uitgedeelt. Er wordt noch geschaakt , noch vergif gedronken. Ons vernuft
heeft niets wonderbaarlyks
voering zal alles moeten
uitgedagt. Alles blyft in het natuurlyke ; de uitgoed
maken.'' En bl. xxll : llHet byzondere in de
karakters is iets zeer aantrekkellrks voor den lezer ; zoo is het niet met de
gevallen , indien zy al te romanesk zyn-''
SARA BURGERHART.
V j hebben er niet genoeg aan , dat wj de personen kennen , wj
moeten die kennis opdoen door hen te zien handelen. En hier
zien wj ze werkeljk in levenden ljve voor ons optreden ; want
het is eene tweede verdienste van dit Loek , dat daarin de meest
uiteenloopende tooneelen en toestanden met de levendigste schilderachtigheid
worden aanschouweljk gemaakt q tooneelen , waarbj nu
eens onze lachlust opgewekt , dan weer eene gemoedeljke snaar
in ons binnenste aan het trillen gebracht wordt.
dit alles de verdienste van den vorm 1die waarlijk
miet gering is. Het deftige , stjve , onnatuurljkevan de conveniioneele
schrjftaal , waarvan Yan EFen 0ns had willen verlossen ,
is hier verbannen ; ja , de losheid gaat wel eens in slordigheid
van stjl over. Zoo wppr prl,9 in de medegedeelde gesprekken niet
altjd de ongedwongen trant van het dageljksch verkeer schjnt
te heerschen , men bedenke , dat de goede toon , die het midden
hoadt tusschen de toen nog in zwang zjnde vrj ruwe burgerljke
plompheid en platheid en de geaFecteerde taal der saletten , nog
Doeiljk te treFen was. Die plompheid komt overigens we1 eens
meer uit dan met den gekozen vorm is overeen te brengen. Het
geheel is in brieven geschreven , en nu worden aan sommige
personen , goed te doen uitkomen ,
woorden en spreekwjzen in de pen gegeven , die ze wel in
het gesprek gebruikt , maar zeker in hun briefstjl wat gepoljst
zouden hebben.
ol hunne eigenaardigheid
Voeg bij
Evenwel de vlekjes , die wj hier en daar bespeuren J vielen in
1782 minder in heto0g , en zjn in allen gevalle niet van dien
aard , dat zj de groote verdiensten van het boek overtreFen.
Alen kon en kan nog , zooals de Schrjfsters zich dat voorstelden ,
door dezen roman mvervroljkt'' worder en sgeleerd en gesticht''
ievens ; en wat kan men van een boek meer verlangen ?
Twee opmerkingen betrekkeljk den inhoud mogen wj ten slotte
Aiet achterhouden.
Vooreerst moeten wj er op wjzen ,
ljke handeling , aan feiten , die onze belangstelling spannen ,
lameljk arm is ; en dat het meest bewogen tooneel , datgeen ,
waarin Sara zich op de buitenplaats en in de macht van haar
belager bevindt , zwak is van vinding. De Schrjfsters hadden
bljkbaar niet meer verbeeldingskracht dan onzer Nederlandsche
dat deze roman aan eigen-
263
264 SARA BURGERHART.
*
natuur doorgaans is toebedeeld 1). Een belangwekkenden knoop te
leggen , dat verstonden of zochten zj niet ; maar waar zj in uitmuntten
, het is in de schildering van zoodanige toestanden a1s zj
rondom zich konden waarnemen ') : daarvan vatten zj de pikante
of karakteristieke trekken met veel fjnheid op , en gaveu die met
even groote levendigheid weer. ln de tweede plaats staat de
& moraliseerende strekking wel ' wat veel op den voorgrond. Dit bljkt
niet slechts uit de voorrede , maar o0k uit menigen brief in het
werk zelf. Dit lag geheel in de riehting der Schrjfsters.
Gelukkig echter zjn hier beide gebreken t0t een minimum
ingekrompen.
Yan het oogenblik , dat zj, aangemoedigd door den grooten
opgang , dien deze eersteling maakte 2) , toegaven aan de gemakkeljkhaid
, waarmede zj de pen hanteerden , en nieuwe , minder
overdachte romans improviseerden , moesten die schadawkanten
meer zichtbaar worden. En dat was werkeljk het geval , zooals
in 1784 bleek in de Historie wtzzl den Heer W illem .L6d'pdAl#, die
niet minder dan acht deelen besloeg.
Haar shoofdoogmerk'' was daarmee : sleerzaamheid en vrolykheid
,'' maar de stichteljke strekking komt veel meer uit dan in
een kunstwerk oirbaar is. Busken Huet noemt niet ten onrechte
dezen roman ponder meer
baring tegen de natuurljke
van het geloof tegen het
voor , dat het leveren van
der Schrjfsters is geweest'' 4).
eene verdediging der christeljke opengodsdienst
, en meer in het algemeen z
ongeloof . . . . Zelfs houdt ghjj het er
zulk eene apologie het hoofdoogmerk #
En dat is niet onmogeljk. Die richting
lh#
Van
Betje WolF erkent zelf in l 774 : T,lk heb veel meer werks gemaakt
mijn bonsens uittebreiden , dan myne inbeelding te vermeerderen.'' Zie
Mr. R. H. J. Gallandat Huet , Fcn en crer Beb'e l#4y , bl. 60.
2) Dat zij hare j,origineelen in de samenleeving vonden , doch niemand in
het byzonder schilderden ,'' blijkt uit de voorrede van Willem Leevend; en
dat de lotgevallen van Lotje Roulin uit het leven gegrepen zijn , mag men
opmaken uit Cornelia Wildschut , I deel, b1. 208. Vergelijk daarbij Cd. Busken
Huet, Oude Romans , I deel, b1. 127.
3) In de voorrede tot het I1I deel van Willem Leevend, bl. 7 , zeggen de
Schrijfsters zelve , dat Saaro'e s,het handboek onzer jonge lieden en de favorite
der beste jonge lieden'' werd.
k) Oude Romans, I , b1. 1 l2.
W ILLEM LEEVEND.
wordt overal door hare geestverwanten voorgestaan , welke vooral
hun orgaan in de Vaderlandsche Letteroefeningen hadden.
Er worden hier ta1 van karakters geschilderd , of liever , zj
schilderen zichzelf in brieven , die vaak z00 natuurljk zjn , dat
zj ons het innigste zieleleven der personen blootleggen , zoodat
w ij
zit niet de minste
inderdaad met de menschen meeleven. Maar in die acht deelen
gang. Dit wordt dan ook in de h'arede erkend
(V1II , 356) : het is eene peenvoudige historie , alleen het geraamte
van een roman 5 maar de karakters - roilà J'c#'cïr8.'' Zoo aan
die karakters veel zorg is besteed , het is dan ook meer om de
verschillende richtingen in de maatschappj aan critiek te onderwerpen
, dan omdat de fguren tot het verloop
moeten meewerken. De helft der brieven zou misschien kunnen
der geschiedenis
zonder wegvallen , dat iets aan den samenhang van 't verhaalof
de teekening der hoofdpersonen werd te kort gedaan 1). Het groote
gebrek is , dat hier veel te veel geredeneerd wordt , hetgeen wederom
den toon van het werk niet zo0los , zoo natuurljk maakt als die y
waardoor Sara B'ttrgerhart zoo aantrekkeljk is. Vele dezer brieven
zjn meer vertoogen , dan vertrouweljke ontboezemingen : er is
iets preekerigs in. Zelfs Koosje Veldenaar ) het twintig-jarige
meisje , preekt. De theologische vraagstukken van den dag spelen
hier dan ook eene te groote rol. Het boek is door dat alles veel
te lang , ja , gerekt geworden. De karakters zelf zjn niet volkomen
nieuw ; sommige o0k niet met de fjne stift van vroeger geteekend ,
maar daarentegen veel harder gekleurd. Er heerscht , ondanks de
tegenspraak der auteurs 2) , overdrjving in alles en bj allen : overgevoelige
sentimentaliteit bj sommigen.
265
Er is voor eenige jaren , door de zorg van Mevr. de Wed. Van Westhreene,
zulk eene uitgave verschenen. De besnoeiing, die de roman in de
miniatuur-uitgave van 1851 heeft ondergaan , is echter al te onhebbelijk.
:) In de voorrede tot het III deel van Willent Zeepend bl. l 7 , leest men :
11W y hebben het schoone , het ernstige , het comique , het goedhartig-onbeschaafde
; wy hebben hartroerende vriendschap , lydende liefde , wy
zwakheden , gebreken, deugden , vernuft, ook valsch vernuft , geschilderd , en
daaruit personen gevormd , die er allen zyn kunnen want nfef: ls overdreren
- die er zeer zeker zyn zullen.f' En in die op het V deel, b1. xx :
11Zonder der menschelyke natuur complimenten te maaken , hielden wy in
hebben
*tOOg:niets overdreeven.''
1)
266 WILLEM LEEVEND.
De oorzaak dier gebreken moet zeker voor een deel worden
gezocht in de overhaasting , waarmee deze rhistorie'' werd geschreven
1) , ofschoon ook veel op rekening mag worden gesteld
van een min juist inzicht in het wezen van den Roman als
kunstwerk 2). Het geringer debiet van deze tweede proeve van
Hollandsche Kunst toonde de Schrjfsters , dat dit werk niet in
die mate als Sara het geluk had rde goedkeuring onzer landgenooien
weg te dragen ,'' zooals zj hadden gehoopt 3). Nog vppr
het geheel voltooid was , zj erkennen 4) : pveele leezers
en leezeressen waardeeren Saaro'e B'ttrgerhart verre boven Willem
Leerend ;'' en ofschoon de auteurs pgansch niet van die gedagten''
waren , ja , integendeel aan haar tweeden roman den voorrang
toekenden , zal toch het vonnis der tjdgenooten wel door de
nakomelingschap worden bevestigd , niettegenstaande ook hier veel
van het goede wordt aangetrofen , dat Saarfe had bemind gemaakt.
In 1792 begonnen zj een derden roman , die van 1793 tot 1796
in zes deelen het licht zag , onder den titel : Cornelia W ildschut ,
moesten
1) Men herinnere zich , dat tusschen l 282 en *84 nog een twaalftal deelen
van beide vriendinnen het licht zag.
:) Betje MrolF liep hoog met het thans bijna vergeten boek Sophia's relzen
ran Memel '?ccr Saoeen , en ziehier boe zij daarover spreekt in de voorrede tot
het V deel van W illem Leevend, bl. xv :
Het Plan van dit overgroote werk k'myne hoogduitsche !, uitgaaf beloopt zes
zwaare octavofs waarvan ieder over de duizend wel digt in een gedrukte
bladzyden beslaat) , is gering , en geheel onwaarschynlyk ; het stuk zelf slegt
met elkander verbonden ; dit beken ik ; maar ik meen echter, dat dit werk
opgevuld is met de schoonste , de heerlykste, de oorsprongelykste gedagten:
men kan zich naauwlijks in eene omstandigbeid plaatzen , of men vind er iets
nuttigs in dit boek over aangeteekend. Ik zie hier schoone, dat is, we1 uit
Zewerkte karakters-''
3) In den beginne werkte de indruk, dien Saaro'e gemaakt had , na.
In de voorrede tot het III deel van Ivillem Leevend , heet het , b1. l 8 : 9,W y
ontfangen nog daaglyks daarover zeer veele toejtzichingen ;'' en in de voorrede
van deel V vernemen wij , bl. Iv , deze verklaring van den uitgever : :lWillem
Leevend wordt algemeen gelezen , uwe landgenooten ontfangen met eene
toenemende graagte , de telkens uitkomende deelen , hoe spoedig ik dat werk
afdruk , nog is men ongeduldipf' - Het beleefde echter toenmaals geen
tweeden druk ; deze verscheen ip 1886 bij de Gebroeders Van Cleef.
1) In de Narede op deel VIII, b1. 352.
CORNELIA W ILDSCHUT.
PJ de .g:'ppl.g:Al der p.pppdtsïzl.g. Hj was pin denzelfden smaak geschreven
a1s de twee voorigen'' ( Voort.ede , bl. xlx) ; maar , het
valt niet te ontkennen , hier is meer handeling. Zj zagen dat
zelve in , en waren overtuigd , dat
charakters'' tot peen wè1 verbonden
zj hier hare pschetsen en
geheel'' gemaakt hadden. Zj
hadden meer dan vroeger begrepen , dat een roman peene versierde
aaneenschakeling van gevallen'' moest zjn 1) , dat daarin dus
vinding'' evenmin mocht ontbreken als pcharakterkunde.'' X p(Z)j
wisten , dat alles waarin men geen of weinig belang stelt , ons
niet of Eaauwlyk aandoet , om die reden poogden (zlj het 0ok
belangrjk te maaken.'' Daartoe hadden zj wederom peenheid met
verscheidenheid , boert en scherts met ernst verbonden'' 2).
Herinnert dit aan de levendige inkleeding van Sara Burgerhart ,
ook de karakteristiek , die ons daar zoo aantrekt , is hier doorgaans
goed geslaagd ; ofschoon dikwerf al te scherpe omtrekken en al te
schreeuwende kleuren de manier van W illem Leerend in 't geheugen
roepen. Eindeljk staat ook hier , evenals in dat boek, de zedeljke
strekking te veel op den voorgrond. Het kon geen kwaad , dat de
Schrjfsters in beide werken lezers op 'toog hadden , sdie iets
meer dan een vermaaklyk uur in deze historie zoeken'' 3) ; maar
het ging daarom niet aan , het verhaal zoo onder de zedekundige
beschouwingen te bedelven , dat het hoofdkarakter van een roman
verloren gaat. Die reeks van vertoogen over de opvoeding mogen
al vo1 uitmuntende , zeer
van het boek had toch zoo'n ongeljk niet , toen ze zei (1 , 207) :
XAls ik wi1 hooren preéken , ga ik in de kerk , en lees geen
behartigenswaardige lessen zjn , de heldin
TOm aDS11 .
Zj schreven mede haar eigen vonnis , toen zj zeiden (1I , 63) :
een brief moet geen kunstig uitgewerkte verhandeling zjn-'' Ook D
deze roman is nameljk in brieven opgesteld. Zj kozen dien vorm
deels , omdat dit in geheel Europa de mode-vorm was 4) ; maar o0k
267
1)
2)
Cornelia W ildschut , deel 11 , b1. 67.
Cornelia yildschut , deel I , Voorrede , bl. vll, Iv.
3) 'Willem Leevend, deel VIII , bl. 331.
#) Zie hierover dr. Jan Ten Brink , De Roman ïn Brieven , l 740-1840.
Eene proeve rcn vergelnkende letterkundige geschiedenis. Amsterdam, 1889 , vooral
b1. 125 vlg.
CORNELIA W ILDSCHUT.
omdat zj zich overtaigd hielden , dat vrouwen van talent vooral
in dien schrjftrant uitmuntten 1). Bovendien gaf haar dit gelegenheid
om onopgesmukt , natuurljk te schrjven :).
W aren nu onze rromancières'' slechts niet , a1s Scudéry , in
volupineuse versieringen'' vervallen ! Haar eerste X roman besloeg
slechts twee deelen , en daardoor was de tendenz niet zoo overstelpend.
Maar vele lezers vonden , mdat Saaro'e Burgerhart te
gauw uit was'' 3) : dit moedigde haar aan , om hare aangeboren
moraliseerende neiging boi te vieren. De Brieren 'pczl Abraham
Blankaart (1787- 89) , door welke zelfs geen verhalende draad
loopt , beslaan drie #) , Willem Leerend acht, en Cornelia Gïltfqsch'lff
zes ljvige deelen. Zj rekenden dus we1 op rgeduldige leezers'' 5) ;
maar bj die breedsprakigheid vergaten zj hare eigen 1es 6) : pde
kunst om te verveelen bestaat in de zucht om alles te
wat men over iets zoude kunnen zeggen.''
inzichten mee omtrent het realisme
zeggen,
Ten slotte deelen wj hare
in de Kunst. In een brief van schrjft Betje : pD:t
men schildert (een poët schildert) moet natuurljk zjn ; maar men
moet geen dingen schilderen , die de welvoegeljkheid stooten. Niets
is natuurljker dan een dronke boer die spuugt , of een matroos
die een meisje lompe caresses doet. Ik durf u egter verzekeren ,
dat ik zou bedanken om die vuiligheden te schilderen. Men moet
de Natuur altoos van haare bekoorljke zjde zien : en zjne opvoeding
tot in zjne werken doen doorstraalen'' 7).
Bevatten die woorden niet eene les ook voor onze dagen ?
Ofschoon in 't geheel niet blind voor de gebreken , die het
werk dezer twee vriendinnen aankleven , hebben wj er , evenals
2 Febr. 1777
268
1) 9:Als eene vrouw wè1 schrijft, za1 zy nooit beter slagen dan in den
briefstyl-f' Corn. W ildscbut , deel 11 , bl. 64. Verg. ook deel V, b1. 4l.
2) !,Zo een brief moet in een natuurlijken , vloejenden , ongebloemden styl
geschreven zijn ; en zo na aan de dagelijksche gesprekken komen a1s doenlilk
is.** Aldaar, deel II, bl. 62.
3) Willem Leevend, deel III , Voorrede , bl. 7.
#) Proeven hieruit bij Penon , N6d. Dicht- en prozawerken V, bl. 244 vlg.
5) Aldaar, Narede , deel VII1, b1. 351.
6) Aldaar, deel VIII , b1. 272.
D In Nederland, 1879 , no. 6 , bl. 153.
W AARDEERING VAN SVOLFF EN DEKEN.
hare tjdgenooten , groote en welverdiende sympathie voor 1) ; en
ik geloof atellig , dat ook haar laatste roman , door eene oordeelkundige
bekorting, voor onze dagen zeer leesbaar zou te maken zjn.
Die bljvende waarde hebben hare geschriften daaraan te danken ,
dat de Schrjfsters met waarheid van zichzelf konden getuigen ,
wat zj eene harer heldinnen in de pen geven 2) : pW j schryven
uit den dc/lcf ran pyl: hart , oude dingen en nieuwe dingen ; wy
schryven over het geen wy zien , hooren , opmerken.'' En daarbj
wordt men in hare romans getroFen door sde eigenaardige soort
van vernuft , waarvan zj tintelen'' 3).
Haar komt de waarheid de eer toe voor den Nederlandschen
Roman r't ys gebrooken'' 3) en ons op dit gebied den weg gewezen
te hebben.
269
De beide begaafde
mentaliteit te velde ,
zeiden ze , zwordt zy
nationale ziekte worden
Duitschland over onze
vriendinnen trokken vooral tegen de sentideze
nieuwbakken zedelyke 1) ziekte ,'' die ,
niet in de bronnen zelf aangetast , eene
kan'' 5). Toch was die ziekeljke smaak uit
grenzen gekomen. Goethe's W erther werd
Huet: s:l'let vernuft speelde van den beginne af te zeer den boventoon i.n
Ik kan niet volkomen instemmen met het oordeel van Cd. Busken
beider geest en karakter. En toen eenmaal de gebeurtenissen van -87, gevoegd
bij het klimmen der jaren', die fdne springveer
schoten er geen krachten meer over voor het scheppen van nieuwe kunstvormen.''
Litt. Fantasien , nieuwe Reeks , 11 , bl. 188. Ik onderschrijf veel eer
hetgeen hij op de volgende bladzijde zegt - mits men de uitdrukking
hadden doen verlammen ,
3,scheppingsvermogen'' nivt op handeling of peripetie toepasse - : s,W ie Pamela
en Clarissa Harlowe en Grandison gelezen heeft , za1 erkennen , dat Aafe
Deken en vooral Betje Wolf, al stelden zij zich Richardson tot voorbeeld ,
ztjn toegerust geweest met een scheppingsvermogen , eene waarnemingsgave ,
en eene harschappij over de taal, a1s alleen bij zeldzame gelegenheden in
de litterarische geschiedenis van een land vereenigd aangetroFen worden.''
NN) W illem Leevend, VIII , bl. 255.
3) Cd. Busken Huet , Romans , I , b1. 90.
#) Julle?n Leevend, III , Voorrede , b1. 7 , van de romans sprekende , zeggen
zij : sgDeze tak der Litteratuur ligt in ons vaderland onbebouwd (!) . . . Wy
hebben des in dit opzigt 't ys gebrooken.'' Over de navolgingen harer romans ,
Oude
zie dr. J. Ten Brink , De Roman in brieven , b1. 10 vlg. en 212 vlg.
5) Willom Leevend, V11I , b1. 352.
270
ook hier met geestdrift ontvangen , en maakte zoo'n indruk , dat
onder het lezen daarvan pde jufrouwen van 'er zelven vielen'' 1).
Dat W olF en Deken zelve niet geheel van de besmetting vrj gebleven
waren , leert de geschiedenis van Lotje Roulin in Willem
Leerend. Maar de man , die dat genre rboven alle anderen'' verkoos
, die het met talent , maar o0k met de schromeljkste overdrjving
beoefende en hier inheemsch trachtte te maken , was
Mr. Rhjnvis Feith. W j hebben hem vroeger a1s Dichter meer in
zjn geheel leeren kennen : thans rest ons slechts zjne prozaromans
te beschouwen.
Een jaar nadat Sara Burgerhart het licht had gezien , gaf hj
zjne Julia uit. Hj vreesde , dat hj er mee zou worden uitgelachen
; en werkeljk moet op ons het boek de uitwerking hebben ,
waarvoor de Schrjver bevreesd was. Evenwel niet , zooals hj
dacht, omdat hj de leer predikte , dat pliefde zonder deugd niet
bestaat ;'' maar om den dwazen , sentimenteelen inhoud en den
daarmee geheel overeenkomstigen toon , waarin het geschreven is 2).
Men oordeele.
Eduard , de hoofdpersoon , die zich zoo gaarne pverliest in eeqe
wellustige droefgeestigheid ,'' die doorgaans penkel gevoel , zuiver ,
heilig gevoel'' was , en in rhet plengen van zilte tranen'' zoo'n
genot vond , ontmoet , op de eerste bladzjden , in 't bosch een
meisje , dat God hardop bad om een vriend voor haar hart ,
waarbi.j pstille tranen langs hare gloejende wangen op het gras
nederdropen-'' Hj kon haar slechts toeroepen : rhemelsch meisje !''
en zeeg toen , zdoor overmaat van gevoel verQaauwd , krachteloos
aan hare zjde neder.'' Beider harten haddep elkander natuurljk
terstond verstaan. Maar Julia's vader, reen vader ,
dochter niet waardig is ,'' weigert zjne toestemming tot hunne
vereeniging. Zj hebben geheime samenkomsten : eerst op een
heuvel, dan in een grafkelder. pGemeenzaana zaet de gedachte des
doods , voorspelden gzj zichj de zuiverste geneuchte uit de bezigtiging
van het ïevaarte ;''want zj voelden zich sreeds sterker
die zulk eene
HET SENTIMENTEELE. - FEITH 9S JULIA.
1) Cornelia W ildschut , VI , bl. 240.
Q) De scherpste critiek gaf Bilderdijk in een zijner fabelen , zie D. W . I ,
b1. 415. Verg. ook Kinker's Post van den Helicon.
FEITII !S JULIA. 271
vermaagschapt aan de eeuwigheid dan aan den tjd.'' Later nieuwe
ontmoeting in 't bosch : sterke zinneltjke verzoeking van beiden ,
waarait zj evenwel gered worden door shet zacht bedwelmend
verschiet op de onsterfeljkheid.''
Julia, het gevaar inziende , en overtuigd, rdat er zich eene zekere
geestdrjving met (hunnej llfde vermengd heeft , die allergevaarljkste
gevolgen voor ghunne) deugd kan hebben ,'' noodigt Eduard
uit haar te verlaten. Nu doolt hj peenzaam van woestenj tot
woestenj.'' Hj heeft nare , pjsseljke gedachten ,'' die hj evenwel
terugjaagt pin den nacht desafgronds ) daar zj uit voortgekomen
zjn.'' Hj ontmoet een jonkman , reen gevoelig hart ;'' en pop het
eerste gezigt bevielen wj elkander ,'' zegt hj. Zj weenden tezamen j
nog voordat zij mei elkanders geschiedenis bekend waren. De man
heette W erther ! Hj had lieve talenten : eens , dat hj op eene
rots neergezonken was , vatte hj, terwjl pde tranen van zjne
bleeke wangen op de rots nederbiggelden , een stalen stift tusschen
zjne vingeren en schreef al snikkend geenige) aandoenljke regels
op de rots-'' Vjf zesregelige coupletten zonder veel Poëzie ! Deze
W erther , ook al een ongelukkig minnaar , sterft weldra. Maar niet
door een pistoolschot. Hj bezweek onder zjne minnesmart , maakte
eerst ponder een vloed van tranen'' nog een slotcouplet voor het
rots-vers , bevochtigde zijns vriends hand pmet zjn doodzweet ,''
en stierf a1s een pslagtoFer van zjn gevoelig hart !''
onderwjl in haar 1ot , en kan zich pmet de
ziel haars minnaars alleen vergenoegen.'' Zj spoort hem tot dezelfde
berusting aan. Hj voelt zich o0k weldra
en troost zich met de sentimenteelste
Julia schikt zich
niet geheel ongelukkigy''
voorstellingen eener ziekeljke
phantasie. Eindeljk stemt Julia's vader in hunne vereeniging :
Eduard snelt naar zjne geliefde . maar vindt slechts haar ljk.
Eerst vervalt hj in de heftigste wanhoop , die echter allengs
uitsljt. Dan sluit hj zich op in eene akelige j vervallen gothische
woning , overeenkomende zmot de wending van (zljne ziely'' in
denabjheid graf , en dikwerf pdaalt (zljne verbeelding
in haar graf neder en sluimert aan hare zjde in.'' Eens vond hj
een viooltje , sdat in de stilte des middernachts liefeljk wasemde.
Drie avonden achtereen bezocht (hj) dit nederige bloempje , en
weende op zjne blaadjes-'' De wilgenboom , die op Julia's graf
stond liet hj tOt eene doodkist uithollen ) en deze diende hem
* van Julia's
272
sedert tot legerstede. Eene lange weeklacht aan de pteedere maan''
besluit dezen ziekeljken roman1).
Als toegift op dit verhaal volgden nog enkele korter opstellen
van soortgeljken trant , pvoor een gedeelte in vroegere jaren
opgesteld'', en waarvan wj alleen de heel akelige historie van
Themire vermelden. De Schrjver vroeg aan zjne landgenooten ,
of hj op dien weg moest voortgaan. - rzoo ja , dan zj een
traan uw antwoord , en ik zal jverig voortvaren.'' Dat antwoord
luidde aanvankeljk zeer gunstig 2). De Letteroefeningen noemden
Julia zeen meesterstuk in zyn soort, pvooral ook van inkleeding ,
de geheele inrigting van dit geschrift , de manier X van uitvoering
en de styl , daarin gebruikt.'' Hun eenig bezwaar was , mdat hy
in zyne geschriften de waereld van eenen zo donkeren kant beschouwde.''
Later kwamen van hunne van het
sentimenteele wel
bewondering
terug , maar dat belette niet , dat in 1792 eene
tweede uitgaaf van J'ttlia verscheen, terwjl reeds in 1785 een nieuwe
sentimenteele roman : Ferdinand en Cpstsflsfïq , het licht had
gezien , ten gevolge van rhet herhaald en vlejend verzoek van
velen (zljner landgenooten.'' Men ziet daaruit , dat de gemoederen
ZJi*
voor dat waterachtige toenmaals zeer ontvankeljk waren. Van
Lennep verhaalt ons 3) , dat de Amsterdamsche Burgemeester Hooft
' DINAND EN CONSTANTIAFEITH S JULIA. - PER .
1) jsEr is hier geen spoor van navolging , wat den s,W erther'' van Goethe
betreft ; onmiddellijk voorbeeld van Feith was Miller.'' Ten Brink, t. a. p. ,
bl. 202.
;) Zie de aanprijzing van .lulia in de Vaderlandsche Letteroe/eninqen, medegedeeld
in het derde deel zijner Brieren ( Gcràen, uitg. van Immerzeel,
III D., bl. 28 , noot).
3) Het leven van C. en D. .I. Fcn Lennep , beschreven en fn verband met lun
tljd bescbouwd, door Mr. J. Van Lennep , 11 , b1. 101.
Hoe wederkeerig de sentimenteele Letterkunde niet zonder invloed bleef op
de gemoederen , zien wij in het voorbeeld van Prof. Van Lennep , van wien
zijn zoon in gemeld werk , (111 D. , bl. 129) , schrijft : s,ln de zwaarmoedigheid
van D. J. v. L. op dit tijdstip (1 797) en in de uitdrukkingen , door hem
gebezigd om zijn zielsgesteldheid te schilderen is de weêrschijn niet te miskennen
van de overgevoelige letterkunde dier dagen. Hy 1as toen veel Hoogduitsche
schrijvers en was o.a. hoogelijk ingenomen met Klopstock, dien hy
in een zijner brieven boven Milton stelde , ja boven alle epische dichters van
den nieuweren tijd. De bui van sentimentalisme was echter, by iemand, die
zoo gezond een brein bezat, van korten duur-''
HET SENTIMENTEELE.
ln 1787 bj zekere gelegenheid weende , en voegt er deze juiste
opmerking bj : sMen schjnt i)1 die dagen zenuwachtiger en lichter
ïot tranen bewogen te zjn geweest dan in de onze , en het sentifzldzl/
cTgzzl: kwam aan de orde van den dag.''
De nieuwe roman was ,in den eigen smaak van Julia geschreven'',
doch bevatte eene meer ingewikkelde geschiedenis D ;'' want men
had op het eerste boek aangemerkt, dat het te plouter sentimenteel
was.'' Maar ook hier bljven overstelping van gevoel en stroomen
van tranen schering en inslag.
Het gunstig bnthaal, dat in den beginne aan het sentimenteele
geteem was ten deel gevallen , hield niet aan. W eldra bekampte
men die richting op de krachtigste wjs 1) , omdat men vreesde ,
dat die rhoog- en telrgevoeligheid onder ons eene koorts : eene
mjmering en razerny en dus eene ware krankheid der ziel staat
te worden : zoo niet reeds geworden is.''
Feith kwam daar tegen op. Uit zjn betoog zien wj, dat hj op
zijne wjze de oppervlakkige en niet altjd zedeljke romans had
willen bestrjden , die nog in zwang waren. Hj wachtte van den
invloed van het sentimenteele herstel van den smaak , en schilderde
daarom idealen. In de rapologie'' zjner romans toont hj aan : dat
zj geene onzedeljke of gevaarljke strekking hebben ; ja , beroept
zich op den gunstigen invloed , dien Julia , volgens onwraakbare
getuigenissen , op de zedeljkheid gehad heeft. Maar dat is n0g
niet voldoende , om het genre te rechtvaardigen.
kennen , dat deze sentimentaliteit misschien onze natie voor de
lk wil niet ontDerger
soort'' heeft behoed , door Rousseau in de mode gebracht;
maar dit is slechts eene schamele verdediging van het sentimenteele.
Z0o er eene verdienste in dit soort van geschriften steekt , dan
mag het deze zjn , xdat de schrjvers die de tolken der overgevoeligheid
waren , geen onnut werk hebben verricht ,'' als zj yons
vaak al te koelzinnige Nederlanders in aanraking gebracht hebben
met het rjk des diepen gevoels ;'' hetgeen pop ons prosa-menschen ,
a1s wj meestal zjn , gunstig werken'' moest. Zoo oordeelde een
onzer moderne critici 5 en in die beschouwing steekt misschien
273
1) Vooral in een werkje getiteld : Gedachten over h6t sentimentele van dezen
tljd, dat Feith in het Ille en IVe deel zilner Brieven trachtte te wederleggen.
2) In de Schager Courant , van 19 November 1874.
goxcaloeoe'r , Ned. Letterk. fn de twee laatste Eeuwen I , 4e druk. 18
HET SENTIMENTEELE.
eenige waarheid. Maar in allen gevalle , Feith heeft geen gelukkig
pleit gevoerd voor het sentimenteele , in welks plaats hj steeds het
geroel stelt ; en er is toch tusschen die beide een hemelsbree:
verschil. Niet ten onrechte zegt hj , pdat elke gewaarwording aan
een lezer romanesk en geoutreerd moet voorkomen , zoodra ze uit
een' hooger graad van gevoel geboren is, dan hy bezitf' maar dan
kan het ook niet anders , of elke gezonde natuur moet het sentimenteele
verwerpen , omdat de ziekeljke overgevoeligheid , waaruit,
het bestaat , geen normale zielstoestand is.
Geen van Feith's P0rSOnag0S laat zich ooit
gezond verstand : zj zjn bj uitsluiting pgeheel hart , geheel gevoelvermogen''
(Ferd. en Const.) ; zj laten zich rondslingeren door
de ontembaarste driften.'' Hunne organen schjnen t0t de meest X
prikkelbare zenuwen en traanklieren beperkt.
Gevoel is eene van de schoonste eigenschappen van den mensch;
maar die
ziekeljke gevoel , dat het wezen van het sentimenteele uitdrakt ,
is , als al het overdrevene , laakbaar. Geschriften , uit die opwindinp
geboren , kunnen op den duur niet anders dan walging of spot
wekken. En dan de toon, waarin dit alles gejubeld werd ! Hadden
overgevoeligheid , die overspannen toestand , dat valsche z
van 1785 toen het
leiden door rede of
de Letteroefeningen geen geljk , zj volgende.
nRecept, om iets sentimenteels toe te maaken'' voorstelden : rNeem
eene gelyke portie van streepen en uitroeps-tekenen , welluidende
vroawennaamen , en reine , kemelsche , eeuwige liefde : strooi hierover
eenig rommelkruid , bestaande uit zielswegsmeltingen , zuchten ,
neerzyging , harikloppingen ,zielsopkrimpingen , jongste vaarwellen y
laatste kusschen , handdrukkingen , snikken , dood , graf , assche ,
eeuwigen nacht , grondelooze zee der eeuwigheid enz. Meng dit.
alles we1 ondereen , giet er dan een saus van stille , zagte , gloeiend
heetgemaakte traxen op , za1 goed zyn ; enz.'' 1).
Zjn daarmede toon en richting van Feith's romans veroordeeld ,
met het oog op den vorm heeft hj daarentegen aanspraak op l0f.
De stjl heeft , geljk men begrjpt , iets eentonigs , en is uit hoofde
der doorgaande opgeschroefdheid ook we1 wat vermoeiend ; maar
274
1) Zie Hartog, in De Gids van 187 7 , III , b1. 1l9 , en het hevig tegena'ecept
van Bellamy , aldaar b1. 120 vlgg.
AREND FOKKE SIMONSZ. -- HET BURLESKE. 275
de Schrljver is meester van de taal , en zoo vloeiend en keurig
gestileerd proza a1s het zjne trof men nog in geen boek aan.
Het gezond verstand van het Nederlandsche volk z0u intusschen
al spoedig het sentimenteele veroordeelen ; en Feith moest zelf
bekennen , dat er na zjne twee romans pniet zeer veel in dit vak
uitgekomen is.'' Gedurende zekeren tjd viel men zelfs in het
tegenovergestelde uiterste , en kreeg het plat comische , het B'urleske
, boven e1k ander genre den voorrang.
0p dit gebied zwaaide Arend Fokke Simonsz. lang den scepter.
Hj was in 1755 te Amsterdam geboren , en werd in het vak van
zjn vader , de graveerkunst , opgeleid 1). Hj volgde evenwel eene
andere loopbaan ) werd eerst (1778- 1794) boekverkooper, toen tien
jaar lang ambtenaar bj het stedeljk bestuur , en leefde ten slotte
a1s ambteloos burger hoofdzakeljk van de opbrengst zjner pen.
In 1810 werd hj wegens een zjner opstellen door de Fransche
Politie geruimen tjd gevangen gehouden , hetwelk voor hem ziekte
en gebrek ten gevolge had. Hj overleed in 1812.
Fokke heeft eene reeks van boeken in het licht gezonden , wier
inhoud vooraf doorgaans tot voorlezingen in de maatschappjen
tot N'lff ran 'f Algemeen of Feliir Meritis gediend had. In alles
heerscht dezelfde toon : het Burleske in zjne platste opvatting.
Het genre was hier niet nieuw : Focquenbroch had er in uitgemunt
, en zelfs Langendjk had hem op die baan nagestreefd ;
ja , pwe hebben een zo onwaardig legio van slegte copieën , dat
het byster is'' 5. Desniettemin getuigt de ingenomenheid met dit
onderdeel van het Comische van geen zeer fjnen smaak. Al valt
Van Kampen's oordeel niet geheel tegen te spreken , dat Fokke
onbegrjpeljk veel vernuft en aanleg'' bezat , toch is , ondanks 5
de wezenljk geestige trekken , die hier en daar bj hem voorkomen
, ondanks de bljken van buitengewone belezenheid , die hj
allerwege geeft , zjn werk ,
plat en langwjlig.
over het geheel genomen , geesteloos ,
1) Zie over hem H. Frijlink , Arend Fokke Simonsz. Z'i/n l6ven , denken en
vreràen , uit echte bronnen verzameld. Amsterdam , 1884.
2) Elisabeth WolF, Gedachten orer de dichtkunde , achter hare Beepiegelingen
over den staat der rechtheid (1765) , b1. 151 .
18+
276 AREXD EOKKE SIMONSZ.
De u'l.fbAr'zl: Helieon (1792) : die zjn pmeesterstuk'' genoemd
wordt , moge aan berjmde en onberjmde sentimenteele opgeblazenheid
een eind gemaakt hebben , toch is , ondanks den uitbundigen
1of : dien men er aan toegezwaaid heeft 1) j die parodie van
het fabelland voor ons onuitstaanbaar laf. En de burleske trarestie
der Geschiedenis in zjne Boertige reis #ppr Europa (1794) is niet
alleen smakeloos , maar inderdaad walgeljk j en alles behalve
rjkeljk met Attisch zout besprengd'' X (W itsen Geysbeek).
In dit boek zegt hj ons , dat zjn sgeheele spreekstjl niet
oratorisch maar familiaar ingerigi is.'' Men moet zeggen , al te
familiaar ; want onder voorwendsel van den toon van het dageljksch
leven aan te slaan , praat hj maar voort , zegt alles wat
hem voor den mond komt , dwaalt af , slaat door , totdat een of
ander toeval hem weer tot zjn onderwerp brengt.
Niet licht za1 nog iemand het geduld hebben de vele boekdeelen
, waarin hj zjn geest ten toon spreidt , door te lezen ; en
waarltjk t de goede smaak verliest er nietbij als ze in vergetelheid
raken.
Met wj een stap gedaan buiten de
romanwereld , om getuigen te zjnvan het verzet tegen het sentimenteele
geteem. Alvorens wj detooverwereld der verbeelding weer
binnen treden , veroorlove mep ons eene kleine uitweiding over
een ander moralist van een geheel anderen stempel dan de Amsterdamsche
boertige schrjver , nameljk Paulus Yan Hemert (1756-
1825). Als vrjzinnig en gemoedeljk Theoloog moge hj de volste
aanspraak hebben op onze achting , als W jsgeer en voorstander
der Kantiaansche begrippen moge hj geene geringe verdienste
bezitten , als Moralist een gewenschten invloed hebben geoefend j -
a1s populair Schrjver en Stilist is niet veel bjzonders van hem te
zeggen. Wj vermelden dan ook maar pro memorie zjne Lektuur
d?zj' het osfùïjf en de Thetafel , die van 1804 tot 1808 in tien
Fokke Simonsz. hebben
1) In de voorrede van het twaalfde deeltje der uitgave van Fokke's
Geràen bij Van Kesteren (1835) heet het nog : s,Buiten alle kijf is de Moderne
Helicon , Fokkefs meesterstuk , een der geestigste hekelschriften , welke eenige
letterkunde weet aan te wijzen ; zij zelfs , dle anders niet hoog loopen met de
werken van Fokke , zijn eenstemmig met de bewonderaars van fs mans genie,
over dit geschrift-''
P. VAN HEMERT. -- BRUNO DAALBERG. 277
deeltjes het licht zag. Hj gaf daarin opstellen over allerlei onderwerpen
, die , èn wat vorm èn vooral wat verscheidenheid van
inhoud betreft , verre beneden Van Efen's spectatoriale beschouwingen
staan. Toch schjnen zj inderijd zekeren opgang gemaakt
te hebben. Dit was misschien een gevolg van den liberalen geest ,
die elken regel bezielt , en de vele beschouwingen omtrent dat ,
wat wj thans Moderne Theologie zouden noemen. Maar de vorm
is alles behalve aantrekkeljk : de stjl is dor en kleurloos en valt
soms in den trant van Hein Knap's levensbeschrjver. De humor ,
waarop sommige stukjes bljkbaar aanspraak maken , is van zeer
twjfelachtig gehalte.
Liever staan wj een oogenblik stil bj des Schrjvers geestverwant
, den Brabantschen Edelman Mr. P. de W acker van Zon ,
(1758-1818) die , onder het pseudoniem van Bruno Daalberg ,
M.D. , verscheiden romans uitgaf , welke , wat het onderwerp betreft,
uit het burgerljke leven'' gegrepen waren , en wier strekking een X
pleidooi was voor 't gezond verstand op z0o menig gebied. Hj
voerde dat pleit op zjne wjs : door boertige romans , maar die op
vrj wat hooger peil staan dan de rovergeestige schriften'' van
Fokke Simonsz.
Zjne werken zjn we1 is waar in de negentiende eeuw geschreven
, maar door vorm en richting behoort hj, zoowel a1s
Adriaan Loosjes : veel meer tot het hier behandelde tjdperk dan
tot het volgende.
Aan Van Hemert sluit Daalberg zich onmiddelljk aan door :
Nog wat I:àfzf'lfr roor de Theetafel , die reeks van
toogen , welke wj voorbjgaan om zjne te vroeg vergeten romans ,
kon het zjn , weder in herinnering te brengen. *
Het minst is te zeggen van zjn Willem fffxw.s , eene anecdote
vff de xvll eeuw (1805) , waarin het boertige soms al te vrje
capriolen maakt. Daarop volgde nog in hetzelfde jaar , in twee
geestige verdeelen
, Twee-en-dertig 'Xppr#dzl , PJ de 1:,9 ran Xpftgdôvd. Dat is
De Vermakelyke z'ppylfzfrfcr,
dien de Schrjver dan o0k met lof aanhaalt (1 D. , bl. xI, 96) ;
maar met meer gepst en meer menschenkennis geschreven. De
eerzame Hollander staat verbaasd overdie doorloopende uitspatting
van de weelderigste , meest uitgelaten phantasie. Het boek is rjk
aan avonturen , vo1 van verwarring en verwikkeling ; maar niet
een roman min of meer in den trant van
278
minder rjk aan karikatuurteekening , satire , geest en boert 5 het
boeit ons daarenboven doorzjn onderhoudenden , levendigen toon
en het vloeiend , natuurljk Hollandsch. Daarentegen heeft het ook
de nationale gebreken : de boert slaat we1 eens tot platheid en
onkieschheid
veel tot
over , en des Schrjvers luim verlokt hem wel wat te
uitweidingen , beschouwingen en redeneeringen ,
hj vergeet maat te houden. Trouwens, hj gaf zjn roman niet
voor een volmaakt kunstwerk , maar eenvoudig voor reen echt
kamperstukje 5'' doch met dat al verdient hj om den luim , den
geest , den lossen toon , waarin hier de lessen van levenswjsheid
waarin
vervatzjn , nog onze aandacht.
In dubbele mate is dit hetgeval met zjne Steenbergsche Fcpziîid ,
ten jare 1809 , in vier deelen , uitgegeven.
voornaamheid gekastjd , het sentimenteele op geestige wjze ten
toon gesteld en tevens eene lans gebroken voor de liberale godsdienstige
inzichten , waarvoor Van Hemèrt gestreden en geleden
had. Overigens vinden wj hier, nevens sommige kwade , al de
goede eigenschappen van den vorigen roman terug , met minder
karikatuurachtige overdrjving , met waar gevoel en wezenljken
humor , zoodat wj niet aarzelen te zeggen , dat dit geschrift niet
verdient in het vergeetboek te bljven. Daarop volgden nog De
tlè':rtrjtsts6/c/l: Predikantsdochter en Jan Perfect PJ de 1Fè# der
Volmaking , in denzelfden stjl.
Men ziet , dat de Hollandsche Roman , die met W olf en Deken
geboren was,
ziekeljke genre , dat Feith vertegenwoordigde , had vaarwel gezegd
, scheen de meer nuchtere , realistische, in den bodem der
vaderlandsche werkeljkheid wortelende soort een tjdperk van bloei * te gemoet te gaan. Bruno Daalberg's geestige teekenstift had daar
niet weinig toe bjgedragen ; maar het bleek toch ,
tjdsomstandigheden , waarin deze juist aanleiding vond tot zjne
humoristische schetsen 1) , het Nederlandsche vèlk , dat weldra geen
zelfstandig volk meer zjn z0u , in eene te treurige gemoedsstemming
brachten , om behagen te kunnen scheppen in zjne vrooljke
dat de droeve
levensvatbaarheid scheen te hebben. Toen men het
Hier wordt de dwaze
BRUNO DAALBERG.
&) Hij schreef vroolijke romans , zei hij Lsteenbergsche Familie , IV, bl. 6 1) ,
11wijl de huil-romans buiten smaak en trek zijn , sedert dat de huilverwekkende
rëaliteiten zoo algemeen , en dus ook zoo gemeen geworden zijn-ff
BRUNO DAALBERG. -- ADRIAAN LOOSJES.
lafereelen. Z0o iets troost kon schenken , het waren de grootsche
herinneringen van het verleden ; en de historische roman werd
geboren , toen een man van talent , pter opbeuring van (zljnen
geest over de zware rampspoeden , die (zljn geteisterd
bleven trefen , zieh in deszelfs blinkendst , zo9 al niet
ljdperk verplaatst had'' l).
Die man was Adriaan
vaderlandsche historische
Vaderland
gelukkigst ,
Loosjes wiens naam , als Schrijver van
romans , lang in hooge eere stond.
Texel geboren en aanvankeljk Hj was in 1761 op voor het
predikambt bj de Doopsgezinde Broederschap bestemd , welk ambt
door zjn vader , broeder van Betje W olf's vriend Corn. Loosjes ,
op Texel bekleed werd. Maar zjn letterlievende smaak deed hem
Aaar een anderen werkkring omzien. Hj werd in 1783 boekverkooper.
Na rusteloozen letterkundigen arbeid stierf hj in 1818 te
Haarlem , waar hj het grootste deel van zjn leven gesleten had.
Loosjes heeft ook a1s dichter zekere vermaardheid gehad , vooral
als tooneeldichter ; maar zjn naam is bljven voortleven door den
z'oem, dien hs zich als romanschrjver had verworven, waarschjnljk
bovenal omdat hj vaderlandsche karakters en toestanden schetste ,
b. j voorkeur aan de roemrjke tjdperken onzer geschiedenis ontleend.
Hj begon met historische schetsen , meest in dialogischen , of y
zoo a1s hjzelf zei , in dramatischen vorm. Zöö zjn Frank ran
.lpA'.s:I6zl en Jacoba 'pcAlBejjeren (1790 en 1791) , waarin een
dauwe nagalm van het sentimenteele te bespeuren
Cltarlotte ran fpzlrùpoz (1792) , Huig De Groot en Maria ran
.J?dï.
gdzr.:ùcz'.g:Al (1794) , Louise de Coligny (1803) , Johan De Yïff
(1805) , Arttold G:d.sf:rcszf.s en S'lfdczl'p,tz ran Op,sf#fjà (1807).
Geen dier stukken , waarin hj zich zoo na mogeljk aan de
historische overlevering hidd , heeft a1s romantische schepping
eenige waarde , en de vorm is mat 5. Eindeljk ging hj tot meer
zelfstandige tafereelen over en verliet daarbj voor eenigen tjd
den historischen bodem om eene verscheidenheid van moderne
was. Voorts
Nederlandsche karakters
zjne verbeelding ontleende.en toestanden te schetsen , die hj aan
Zj vormden drie deelen (1804- 1805) en
279
1) Voorbericht van Maurits Z'i/ndlcger.
S) Toch werden de meeste herdrukt; van de eerste schets verscheen zelfs
een vierde druk (18449.
280 ZEDELIJKE VERHALEN. -- SUSANXA BRONKEORST.
droegen den titel van Zedeljke Fk,rAJJ:OI. Het behoeft nauweljks
gezegd , dat het hoofddoel daarmee was , rom de gemoederen z
vooral der jeugd , met waardige denkbeelden wegens pligt en
godsdienst te vervullen.'' Dit was hunne grootste verdienste 1) , el
daaraan is het we1 toe te schrjven , dat ze palthans door sommigen
zjner landgenooten'' met genoegen ontvangen werden , hetgeen
hem aanmoedigde om eene puitgebreider verdichte historie'' te
schrjven j ofschoon hj daartoe niet dan pvrj huiverig'' overging ,
omdat hj pzulke groote en voortreFeljke voorgangers in dit vak'' had.
Hj had daarmee misschien Richardson 2) , maar zeer zeker
W oll en Deken op het oog , zooals duideljk zichtbaar is uit zjne
Historie ran lf:qj'lf#'rp'lIz/J Susanna Arpzl/c/lprdf , die van 1806 tot
1807 in zes ljvige deelen het licht zag. De inkleeding in brieven,
maar vooral de inhoud en menig karakter , herinneren aan Sara
Burgerhart en Cornelia Wfïl#dcAvf, zoodat men we1 kan zeggen z
zonder den Schrjver onrecht te doen, dat deze romau geheel de
afschaduwing van W 0lF en Deken's SaarLje was , met meer , hoewel
weinig 'treFende of aantrekkeljke handeling , minder fjne karakteristiek
, en zonder de levendigheid en losheid van stjl, die zjn
voorbeeld kenmerkt. Daarbj stâat de didactische richting te veel,
op den voorgrond. Het kost moeite de zes deelen door te worstelen,
die zeker des Schrjvers naam niet zouden hebben doen leven.
Een jaar later (1808) verscheen , onder den prikkel van het
straks genoemde vaderlandsch gevoel, zjn Maurits Zfjzl.slcger.
doel daarmee was xom het echt karakter van den ouden Hollander
in een zoo eerbiedwaardig , in een zoo bevallig licht te stellen ,
dat het dezen of genen zou opwekken tot een edelen najver , om
de voetstappen der vaderljke zeden te drukken , en de moederljke
deugden na te volgen-''
Hj doet dit door de geschiedenis van een in 1600 geboren
Amsterdamsch koopman van zjne wieg tot aan zjn graf in het
breede te verhalen. Hj vindt daarbj gelegenheid hem met ver-
Zij n
schillende , zoo vreemde a1s Nederlandsche historische personen in
aanraking te brengen , enkele merkwaardige feiten uit de vader-
1) Het beste verhaal is dat, hetwelk Willtelmina en Clara rcn Vroonenstein
getiteld is , in het tweede deel.
5 Zie den lof diens Schrijvers , Su8anna Bronkhorst , I , b1. 160.
MAURITS LIJNSLAGER.
landsche geschiedenis te herdenken , en de zeden en gebruiken
van den voortjd te schetsen.
Daardoor bevredigde dit boek gedurende langen tjd de weetgierigheid
der Nederlandsche jeugd , die aldus , op aangenamer
wjs dan in hare dorre schoolboeken het geval was , met enkele
bjzonderheden uit de haar slechts zeer oppervlakkig bekende vaderlandsche
geschiedenis vertrouwd werd. En dit verklaart ons meer
dan iets anders de populariteit , die lang aan dezen roman te
beurt viel, dien men 1as met de belangstelling , welke eene echte
autobiografe Qns pleegt in te boezemen 1). Maar sedert de lotgevallen
en levensbjzonderheden van het Nederlandsche volk, althans
onder beschaafden , niet meer zoo met een sluier zjn bedekt ,
kwam het aan den dag , dat op de
de locale kleur van den M aurits
geschiedkundige waarheid en
L'jnslager n0g al wat is af te
dingen. En van den anderen kant valt het niet te ontkennen , dat
kunstwaarde noch door bondige eenheid en belangrjkheid van
door aantrekkeljkheid van vorm inhoud, noch aan het boek wordt
geschonken.
Moge nu ook al de vindingsgave van den
geen klimmende belangstelling
Schrjver niet groot
zjn , moge hj weten te wekken
door het malen eener treflbnde geschiedenis , noch in staat zjn
onze aandacht te boeien door levendigen of bevalligen stjl ) en
za1hj daarom ons , die hooger eischen aan den historischen roman
hebben leeren stellen , niet meer bevredigen , toch kan men niet
voorbjzien , dat hj eene zekere mate van talent bezat , en we1
genoegzaam om bj onze eenvoudige burgerj sympathie te wekken
voor de alledaagsche
Ilollandschen burger,
eigenschappen, waardoor ons volk rjk, machtig, geëerd en geacht
is geworden, met sprekende kleuren zjn afgemaald.
Zjne volgende werken hebben minder opgang gemaakt: waarlotgevallen
van een Ginken, jverigen) braven
in wiens persoon de goede en schoone
schjnljk omdat men daarin , zj het dan 00k niet met volkomen
bewustheid , datgeen miste , wat een Roman als zoodanig aantrekkeljk
doet zjn. De geschiedenis van Hillegonda Buisman , die
281
1) Een tweede druk verscheen in 1814 - in 1813 was uit Parijs het verbod
van een herdruk ontvangen - , een derde in 1824 , een vierde in 1855,
een vdfde in 1890.
282 ADRIAAN LOOSJES. - JACOB YOSMAER.
weldra
delt ,
volgde , en den tjd van den Raadpensionaris Cats behandeelde
, wellicht daarom , nog min of meer in de gunstige
ontvangst , die aan L'jnslager was ten deel gevallen ; maar noch
de Lotgevallen 'pcs den Heere .S. J. ran Golstein (1809- 1810) ,
noch het Leren ran Robbert Hellemans (1815) , noch dat van
Johan Wouter Blommesteyn (1816) blevcn lang op de leestafel , en
ze zjn thans aan de meeste romanlezers ter nauwernood meer bj
name bekend.
Later heeft de Roman , ook de historische Roman ,
n0g menige verdiensteljke pen in beweging gezet ; maar 't is hier
de plaats nog niet om op die vruchten van den nieaweren tjd te
wjzen. Alleen Jacob Vosmaer moge nu reeds ,
woord althans besproken worden. Het is waar , dat ook hj , naar
den tjd van zjn optreden als Schrjver , tot de negentiende eeuw
behoort , maar in den samenhang der voorstelling kan hj niet
met een enkel
anders dan hier vermeld staan.
Hj was in 1780 in Den Haag geboren , legde zich op de
natuurkundige wetenschappen toe , en werd een verdiensteljk Hoogleeraar
der Geneeskunst , eerst te Harderwjk , en later , tot zjn
hier te lande
dood (1834) te Utrecht.
Ofschoon hj ook als dichter niet van aanleg ontbloot was ,
verdient hj voornameljk als proza-schrjver eene plaats in het
tafereel onzer letterkundige ontwikkeling.
Toen Dr. Van Vloten voor eenige jaren zjne Bloemlezing zfïf
het Nedet.landsche Proza uitgaf , waagde hj de veronderstelling ,
dat Yosmaer pzeker aan wel niemand onbekend'' zou zjn (bl. 303) ;
toch staat het te vreezen , dat de naam van dezen geestigen
humorist maar al te zeer uit de gedachtenis verdwjnt. Evenwel
verdienen weinigen onzer latere proza-schriften
minder dan Het leven en de v/l/l#dlïzlgdAl van mee8ter Maarten
Frp6g , of de meestal sgeestige prozaschetsen'', eerst in tjdschriften
geplaatst , en later a1s Nagelaten 6zl rerspreide Letterarbeid bjeenverzameld.
W j zouden ze nog gaarne in aller handen zien , om
hun vloeienden stjl, hunne veelal humoristische inkleeding en
practische strekking. En zonder al te kieskeurig te zjn , mag men
het toch wel prjzen , dat hier de boert niet door die onkiesche
bjmengsels ontsierd wordt , waarin men ten onzent steeds zooveel
die vergetelheid
behagen schepte.
TERUGBLIK.
W j nemen hiermede afscheid van dichters en proza-schrjvers
uit de achttiende eeuw , buiten wier grenzen wj reeds enkele
malen een uitstapje moesten doen om den onverbreekbaren samenhang
der feiten. W j hebben natuurljk niet bj alle verschjnselen
op lettergebied stilgestaan : alleen bj de zoodanigen , die niet
gemist mochten worden , waar het gold den geest des tjds duideljk
in het licht te stellen. Misschien verwjt men ons , dat wj
ons desniettemin te lang hebben opgehouden bj enkele , schjnbaar
minder belangrjke bjzonderheden van het tafereel, terwjl we
wederom te karig waren in het bespreken van verscheiden dichters ,
die , in hun tjd , gevierd en gelauwerd werden , en zich daarom
onsterfeljk waanden. Misschien duidt men het ons o0k euvel , dat
wj op het gebied van het Proza geheel zwegen van de godsdienstige
geschriften dier dagen , met name van de kansel-producten ,
de bundels leerredenen , die doorgaans a1s modellen van stjl
werden aangemerkt.
't Is moeieljk het betoog te leveren , dat elke bjzonderheid in
eene schilderj onontbeerljk wag om het portret zoo geljkend en
sprekend mogeljk te maken. Maar omtrent de beperking , die ik
mj heb opgelegd , geloof ik te mogen zeggen , niet veel achterwege
gelaten te hebben van hetgeen noodig was. Het Proza, dat hier
niet besproken werd , was waarljk , uit een letterkundig oogpunt ,
niet waard aan de vergetelheid te worden onttrokken.
Ten slotte willen wj nog trachten een overzicht te verkrjgen
over het algemeene peil van ontwikkeling in de achttiende eeuw ,
en daartoe het woord geven aan getuigen , uit haar midden opgeroepen.
283
17(.
ZELFKENNIS EN CRITIEK.
W j hebben bj herhaling gezien , h0e de dichters elkander tot
in den zevenden hemel verhieven ; en slechts een enkel maal
waarschuwde eene stem tegen zoodanige overschatting. Lag dit aan
de eigenaardige jdelheid eener met zichzelf ingenomen dichter-kaste,
of waren die wierookwalmen misschien verschjnselen van eene meer
algemeene ziekte van het volkskarakter in dien tjd ? Die vraag is
der overweging dubbel waard : wj willen daarom , opdat ons het
beeld van de achttiende eeuw zoo duideljk mogeljk voor oogen
sta , meer in 't algemeen haar eigen oordeel vragen orntrent zichzelf.
op 't gebied der Letteren ontbrak het ook in uitgebreider
kring aan loftuiters , die ons land voor het inbegrip van
alle volmaaktheden hielden. Hoever die bewondering ging , bljkt
o.a. uit een boekje ) dat in 1760 in Den Haag het licht zag onder
Evenmin als
den titel : De Nederlanduohe Sfccfqg,sc/lrfjwdr , of de lp/' der J?d.pzfùlïcg
ran Holland wdrfppzl#. Men leest daarin b.v. het volgende 1) :
Door gantsch Holland ontmoet men luiden X , die met een ryp
oordeel en een vernuftige geest begaafd zyn. Tot in de minste
steeden vind men Regenten , die
en zig in de vergaderingen harer
verstand doen uitmunten. De
af geneegen tot allerlei konsten en weetenschappen ; daer zyn
weinig welgezeeten Burgers , of zy laten haer kinderen studeeren ,
of in eenige vreemde taelen onderwyzen , waermede zy bedoelen ,
om haer tot groote mannen te maeken. De muziek , de schilderkunst
en andere soortgelyke weetenschappen , werden gemeenlyk
ontzaggelyke talenten bezitten ,
Departementen met een vorstelyk
Nederlanders zyn van hare jeugd
1) Aangehaald door eT. Hartog, in zijn artikel Wf het levon van een F'i/dsehrt/
t, in De Gi#.: 1877 , 11 , b1. 447.
EIGEN LOF.
door hun geleerd. Een Hollander agt het zich zelfs een noodzakelyke
eigenschap, wanneer hy, in een gezelschap zynde, over
de Historiën zjnes vaderlands kan
op 't stuk van de zyne pa1 zetten.
hoe gering
leezen, schryven en cyFeren: en doorgaens ook de Fransche tael,
tot welkers volkomenheid door de gantsche Republicq, zowel ten
platten lande als in de steeden , de nodige kostschoolen zyn opgerigt.
Die van wat hooger geboorte zyn , gaen met hun vroege jeugd
spreeken , en een vreemdeling
Men vind weinig Nederlanders ,
zy ook van extractie zyn , of zy kunnen meesterlyk
al
's Lands Universiteiten ; hetwelk hun in korte jaaren van kinderen
tot mannen doet worden. Kortom , de oogmerken t waarmede de
Nederlanders in 't stuk van geleerdheid , konsten en weetenschappen
bezield zyn , zyn in allen opzigte aen te merken als treFelyke en
lofelyke zaeken , die de verwondering eener vreemde landaard in
op de Latynsche school, en vervolgens naer de Academie OP
den hoogsten top moet haelen. Men spaerd niets om de jeugd een
pryswaerdige opvoeding te geeven , en men laet hen alles leeren ,
waer tot men ziet , dat hun genie en neiging strekkende is-''
Moet men niet met Hartog uitroepen : sW elk een land was
het onze in die dagen , indien het tafereel van de algemeene ontwikkeling
in deze uitverkorene gewesten, daarin geschetst, getrouw
mogt heeten ! W j kunnen veilig zeggen , dat elke vergeljking hier
ophield.'' W aarljk , a1s men die lofspraak gelooven mocht , stond
geen land zoo hoog in intellectueele beschaving , en nergens zag
men het onderwjs , in alle graden , op zulk een buitengewoon peil.
Maar wj zullen van ooggetuigen vernemen , hoeveel er op die
grootspraak is af te dingen. Reeds terstond werd op het aangetogen
boeksken geantwoord , dat hier een Utopia geschilderd was ,
terwjl men integendeel in de werkeljkheid overal kon opmerken ,
dat sverwaerlosing der oefeninge , en daeruit volgende onkunde
maer al te schandelyk in de gemene gesprekken by hoog en laeg
doorstraelde'' 1).
In het algemeen valt achteruitgang zoowel in zedeljke a1s verstandeljke
ontwikkeling op te merken. Door alle moralisten wordt
dit toegeschreven aan den ongehoorden voorspoed , waarin men zich
285
1) Aangehaald door J. Hartog , in De Gï& 1872 , 11 , b1. 449.
VERBASTERING DER ZEDEX.
sedert de zeventiende eeuw baadde 1). Pralerj, hoogmoed , weelderigheid
, lichtzinnigheid , jdelheid en verwaandheid worden ons
in de Spectatoriale Geschriften herhaaldeljk verweten : met één
woord , algemeene verbastering der zeden en verlies van degeljkheid.
Tn 1741 klaagde de Algemeene Spectator 3) , dat men , in weerwil
van de kwjning van handel , scheepvaart en njverheid , het verarmen
van den landbouwenden stand door veepest en overstrooming,
de pracht en hoogmoed dageljks zag toenemen en weelderigheid
en lichtzinnigheid ten t0p stjgen.
W j hoorden Corver's betuiging 3) , dat in 1711 rde oude Ho1-
landsche rondheid al rjkeljk achtkantig was geworden'', ofschoon
het toen nog merkeljk beter was dan in zjn tjd. In 1735 zei
Yan EFen 4) : pIk wi1 graag bekennen dat de stipte en onbevlekte
oprechtheid, in deeze eeuw , zelf by laiden , die met den naam
van eerlyk pronken , gansch zeldzaam is. Trouwens reeds een paar
jaar vroeger (21 Nov. 1732) had hj zjnen tjdgenooten het
volgende tafereel van zedenverbastering voor oogen gehoaden 5) :
Door een. al te natuurlyk gevolg baarden T Vrede en Rykdom
286
1)
59) : ,yllie deze vijftig Jaren nauwkeurig gadeslaat, komt tot de slotsom , dat
weelderigheid de kanker was die aan het volk knaagde , rijkdom de groote
plaag, vaarin alle andere besloten waren. De energie en het geluk der vaderen
hadden schatten opgehoopt, en de kinderen waren in paleizen geboren. De
overvloed was een voorrecht , maar kon een gevaarlijke vijand worden , en
werd het. Met een gouden lepel in den mond geboren te worden is niet
begeerlijk, noch voor een volk , noch voor den afzonderlijken mensch. - Het
was het gevaarlijk deel van de l8e eeuw. In de erfenis der vaderen getreden ,
had men schatten
met het aanwassen der rijkdommen de werkzaamheid , waarin de oude Ho1-
landers uitmuntten , langzamerhand verminderd , dat kwaad steeg tegen het
gevonden, waarvoor men niet had gearbeid. W as reeds
eT. Hartog , zegt in De Spectatorlale Geschrt/ten , enz. , b1. 63 (2e dr. b1.
midden der eeuw ten
ljker
rracht en weelde
waren geworden , en de bekoringen van een wellustig leven kregen de overhand.
Het bederf ging van boven af en drong van daar in alle standen ,
top. Geen spreekwoord werd aan dit geslacht nadrukkebevestigd
dan het bekende : ledigheid is het oorkussen van den duivel.
drongen in de huizen , die door zuinigheid en vlijt kasteelen
gelijk het altijd gaat.f'
5 Aldaar , bl. l0. 3) Zie boven , bl. 5.
#) De Hollandsche Spectator , :38e vertoog.
% Aldaar , l 12e vertoog.
OORDEEL YAN VAN EFFEN. 287
wel haast Zorgeloosheid , W eelde , en Dartelheid . Onze ontelbare
Schepen bragten , en ontlaadden in onze Havens, met vreemde
Schatten vreemde Ondeugden , die beide met de zelfde gretigheid
en toejaiching wierden ontfangen . . . . Niet alleen ieder Provincie ,
en elke Stad , maar ieder Onderdaan begon zig op zig zelf te
beschouwen , en zonder opzigt op 't gemeen W elwezen , zo veel
doenlyk was , alle mogelyke voordeelen tot zig te trekken. De oude
lieEyke
vaderen , hunne lolelyke spaarsaamheid ,
eenvoudigheid , de ongeschonde oprechtheid
maakten meer en saeer
der Voorplaats
voor de tyrannische Mode , en voor den verderleljken W ellust
en de Overdaad , en de wyde bressen , door die verfoeyelyke
Ondeugden in de inkomsten der Inwoonderen gemaakt , konden
niet dan door verfoeyelyker Ondeugden weder hersteld worden.
De snelle loop van een Gedrag zo snood als algemeen , 't welk
ogenschynlyk 't Vaderland tot een gewis verderf wegsleepte , wierd
van tyd tot tyd gestut door de Godlyke Goedheid , . . die door
Vaderlyke W eldaden onder den schyn van de strengste kastydingen ,
de knoop van eenigheid , zo dikwils weder toegetrokken , de oude
Deqgd in de gemoederen , uit een diepen slaap ontwekt, zo menigmaal
op nieuws voor een wyl ontfonkt heeft. Zo eene heuchelyke
verandering wierd uitgewerkt door zwaare Oorlogen , door
plagen , die onmiddelyk van den hemel scheenen af te dalen ; door
besmettelyke Ziektens niet alleen aan Menschen , maar ook aan
Yee 't welk een der stevigste pylaren van onzen W elstand is , 1
en door ysselyke W atervloeden , door welken de Zee en de Rivieren?
van onze trouwste Beschermers onze verderFelykste Vyanden geworden,
onze Steden en Landeryen, hen zo lang
Vernuft betwist , op eenmaal scheenen te zullen vermeesteren , en
als in te zwelgen. Dog zo dra was de tugtroede niet van ons
afgeweken , of ze was uit het geheugen zelfs uitgewischt , en
't was als of de baldadigste Ondeugden , voor een wyl gedwarsboomt
en te rug gehouden , met des te groter geweld , a1s of men
den verlooren tyd weder wilde inwinnen , uitborsten ,
moederen Overstroomden. Eensklaps openbaart zig in 't Vaderland
een gruwelzonde , waar van eertyds zeldzame voorbeelden door
een geheime straf , op dat het denkbeeld zelf daar van a1s opgeslooten
mogte blyven , uit de W aereld waren geholpen , een Zonde ,
die men geen anderen waarschynlyken oorsprong kan toeschryven
en de Gedoor
Kunst en
VERBASTERING VAN ZEDEN. - NAVOLGINGSZUCHT.
als eene overgegevene Brooddronkenheid , die wars en walgende
van natuurlyke W ellusten niets wil onbezogt laten , om door een
nieuwen smaak aan de ver:aauwde , en verstompte hartstogten
weder vuur en kragt by te zetten ; Een zonde die buiten twyfel
van de ryken en magtigen , tot verleide en omgekogte armen is
overgegaan , en die aldus een keten van Godloosheid door alle
onze Gewesten uitgestrekt heeft ; een zonde eindelyk , om met een
woord des zelfs hemeltergende afgryselykheid af te schetzen , die
meesten tyd met het momaangezigt der Schynheiligheid zig bedekkende,
Christelyke oefeningen tot een inleiding aan de betragting
van helsche vuiligheden met een onbegrypelyke baldadigheid deed
strekken.''
Dezelfde klacht werd in 1741 , en
De Haes geslaakt 1) , en nog in 1778
daarmeê in.
De oorzaak der zedenverbastering 1ag voor een gedeelte ook
in de zucht tot navolging van vreemden , waarop wj reeds wezen
(boven , b1. 221). Daaromtrent schreef in 1776 Engelberts in de
Narede tot den tweeden druk van zjne Verdediging ran de eer
der Hollandsche Natie 2) : mGaat dan heen , en ontleent de stof en
vorm uwer klederen by aanhoudendheid van vreemde natiën : stelt
wederom in 1758 , door Frans
stemden de Letteroefenîngen
hunne fabrikeurs , hunne tailleurs , hunne coefeurs rykelyk te werk,
en laat uwe arme Jandgenooten eindelyk geen ander toevlugt ,
dan u agter na te bedelen ; regelt uwe byeenkomsten , uwe vermaken
, uwe meubelen , uwe diné's en soupés naauwkeurig naar
het voorschrift van vreemden ; en laat hunne intendants , hunne
koks en knegten u onderrigten en bedienen , opdat, wanneer gy
met bezoeken van vreemden of inboorlingen , die u gelyken , vereerd
wordt, niemand hanner eenig aanstootelyk overblyfsel van
het styve Hollandsche ontmoette 5 maar zich verbeelden mag, dat
hj zich in zyn natuurlyk of aangenomen vaderland bevindt. Leest,
denkt en schryft niet dan Engelsch of Fransch, en herhaalt gedurig,
dat uwe moedertaal te lomp is , en uwe nationale schryvers , vooral
wanneer zy zich van dezelve bedienen , veel te laf zyn voor een
man of vrouw van de Bon fpp , om zich in de eerste naif te
288
Zie boven , b1. l35 vlg.
Aangehaald door J. H artog, in de Gids 1872 , 111, bl. 90.
NAYOLGING VAN YREKMDEN.
kunnen uitdrukken , of met deezen te kunnen amuseeren. Betrouwt
uwe kinderen alleen aan vreemde pedagogen en gouverneurs ,
opdat zj van kindsbeen af toch weinig van onze taal en zeden
mogen aannemen , en geen
lompe inboorlingen weder in hen opwakkere , maar Daitschland ,
Zwitserland , Engeland , Vrankryk , Vrankryk vooral ! het voorwerp
hunner agting worde en blyve. La>ten uwe zoons zoo opgevoed
worden , dat dezelve een weidsche vertooning in de waereld maaken ,
en uwe dochters , dat ze met lusten op Salets en Assembldes verschjnen
kunnen t zonder dat de een zich ophoudt met eenige
weezenlyke oefeningen , of de andere zich kwelt met huisselyke
zucht voor het Vaderland en deszelfs
'bezigheden, als veel te laag voor lieden van geboorte en vermogen.
Gaat zelfs heen en neemt in alles de grondbeginselen van anderen
over , hoe vreemd en gevaarlyk dezelve ook van de welmeenendsten
uwer natie mogen geagt worden , zelfs in den godsdienst.
Of is de godsdienst anderen geene aandagt X nog moeite waard ?
is dezelve : hoe zeer naar den hedendaagschen smaak en zeden
hervormd en verbeterd , h0e zeer in voorschriften verminderd en
is dezelve hun en de voorhoven , al
na
verzagt ,
wierden ze zoo
nog haatelyk , zjn
wyd uitgebreid , dat heidenen en Turken ,
eenige beschaaving , behoudens hunne grondbeginselen , er met
genoegen in verkeeren mogen , hun nog te benaauwd , laat denzelven
in 't geheel varen : laat dien voor het domme gemeen of
ouderwetsche burgers over . . . Yaart voort , en vernietigt met
den godsdienst alle zedelyke verbinienissen q noemt het onderscheid
tusschen deugd en ondeugd een hersenschim : dat getrouwden en
ongetrouwden zoo vry : zoo vrolyk , zoo galant met elkander verkeeren
a1s mogelyk is ; dat geene bezigheden ,
nissen voor het tegenwoordige of toekomende
stooren , de pragt en weelde verminderen , al zouden zy zich
zelven , en allen , die hun behooren lief en waard te zjn , al
zouden ze duizend ongelukkigen onschuldigen mede in het verderf
geene
hunne vermaaken
sleepen. Zo0 zult ge eindelyk alle de zeden en deugden uwer
voorvaderen afgezworen , en by uwe gebreken de grondbeginselen
en levenswyze van het slegtste gedeelte uwer nabuuren aangenomen
hebbende , zeker naar hun gelyken , of liever hun overtrefen.
Maar wat dan ? zy zullen u agten ! in geenerley wyze 5 zelfs zy
niet die uwe ondeugden pleegen , die er u toe aangemoedig:
Joxcxsrol'r , Ned. Letterk. in de twee laatste Eeuwen , I , 4e druk.
bekommer-
289
290 VERBASTERING VAN ZEDEN.
hebben, zy kunnen
Hollander den draak
zy zullen met den onnozelen
steeken. G'y zult , nadat gy meer en meer
veragterd zyt , geene voorwerpen meer van afgunst ) maar van
algemeene versmaading en bespotting , ja by alle braaven eene
afgryzing zyn , en eindelyk , geheel ontaard , geheel verwyfd door
vreemde zeden , geheel verzwakt door de weelde , van zelf die
volken in de hand vallen , voor welker wapenen gy door uwe
deugden en kloekmoedigheid voorheen onverwinlyk waart.''
De voorspelling kwam maar al te spoedig uit.
lk weet wel , dat sommige Speetatoriale Gd.sc/lrf/f:zl het kwaad
trachten te verkleinen 1) 5 maar geheel loochenen kunnen zj het
niet. Zoo zei De Nederlandsche Spectator (1751) , rdat het zedeljk
u niet agten ,
gedrag der tegenwoordige eeuw niet erger was dan dat der vorige'',
hetgeen op zieh zelf nog niet veel zegt ; maar bovendien werd
hem later verweten , dat hj toch 'maar al te vaak in meen knorrigen
bestraëngsgeest'' had moeten waarschuwen. De Plfrïpf (1748)
kan niet ontkennen , pdat er vele en groote gebreken aan zjn
volk kleven ;'' en hj vergenoegt zich met aan te toonen , dat
niet allen slecht zjn , en pdat er nog kele deugdzamen en braven
in den lande gevonden worden.'' Ook De Denker (1767) t moet
zich bepalen tot de bljde wetenschap , sdat er nog zooveel
degeljke menschen in zjn vaderland wonen , te midden van al
het bederf-''
Hooren wj eindeljk
en Bloei der Vereenigde Nederlanden (1774) , die ondanks de verzachting
, welke hj in zjne schets aanbracht , toch door de regels
heen laat zien , hoe groot het kwaad was. Bj eene vergeljking
van het heden met het verleden , zegt hj , pzouden wj , geloof ik ,
tot het besluit gebragt worden , dat er eene dageljks toenemende
verbastering in het zedeljk gestel van onzen landaard plaats
heeft , welke nog niet groot genoeg is , om alle hoop op verbetering
Simon Styl op het eind van zjn opkomst
af te snjden ; maar veel te groot om ons niet ernstig te vermanen
van het gevaar t waarin wj ons bevinden , zoo die verbetering
niet spoedig ondernomen wordt.'' En wat verder : rW erkzaamheid
was altoos eene bjzondere eigenschap van den regtschapen Neder-
1) Zie J. Hartog, De Speetatoriaie Gesehrl/ten enz-, bl. 44, (2e dr-, bl. 41.)
GETUIGENIS YAX SIMON STYL. 291
lander. Zj is het
gepaard gaande
zulk eenen statigen
merkeljk verminderd , en niet meer
zuinigheid , welke haar voor dezen
gaf. De overvloed , die haar voortbrengsel
is , heeft op zjne beurt hoogmoed ,
voortgebragt ; gedrogten die een min bezadigd
pracht en weelde
volk . dan het onze ,
voorlang in het uiterste verderf zouden gesleept hebben'' . . .
5 W erkzame lieden , op hun onderwerp ingespannen ; . zoo waren -
de oude Hollanders , en zoo vinden wj nog de verstandigsten
onder ons.. Na dat deze werkzaamheid met den aanwas der
hebben onze hartstogten hunne heernog
, hoewel
met die deftige
welstand
rjkdommen verminderd was ,
schappj dageljks uitgebreid.''
Dat klinkt niet verkwikkeljk , ofschoon het tafereel stellig niet
met te grelle kleuren is geschilderd. Langendjk heeft ons die
overdaad , gepaard met jdelheid , duideljk voor oogen gesteld in
zjn Spiegel der raderlandsehe Xpp.pfï:tfpzl , terwjl Het wederzyds
N////,,'/J//.,hF,/'/?,./?,
// ons al een kjkje in deze wereld zonder beginselen
had gegund. Op intellectueel gebied was het niet veel beter. Men
bedenke toch , hoe slecht het onderwjs in al zjne takken was ,
en h0e weinig men er aan hechtte. Hartog doet ons aan de hand
der Spectatoriale schrjvers ook op deze tekortkoming der eeuw
een blik slaan. De Philanthrope b.v. wees op rde weinige ontwikkeling
zjner medeburgers , die over het geheel niet anders leerden
dan hetgeen zj we1 niet konden missen voor hun bedrjf of beroep ,
en slecht onderwezen waren behalve in de kunst van geld verdienen
en verteren.'' De booze wereld darfde (volgens De onderzoeker)
zelfs staande houden , dat meer dan één Amsterdammer
een bloeiend boek-weitveld had aangezien voor een land met aardbeien.
- Elders was het echter niet veel beter. De materialistische
geest maakte hoe langer hoe afkeeriger van hetgeen niet gaf.
Die . geest woei over het land , en de waardeering van kunsten en
wetenschappen verstierf er onder. Yele menschen lieten hunne
kinderen studeeren , niet uit belangstelling in hunne ontwikkeling ,
maar om ze te zien pronken met een titel (De Algem. Swdcfcfpr).
De onverschilligheid was voor het
meen , dat diezelfde schrjver
nog twjfelen of ons vaderland naar zjn
XZooals gewoonljk ,
keerig op elkander. Omdat men weinig met het onderwjg ophad ,
19*
overigezöö groot en zöö algesaet
droefheid vraagt: nW ie kan dan
ondergang neigt ?''
werkten ook hier oorzaak en gevolg weder292
DE SPECTATORIALE GESCHRIFTEN.
bleven de scholen slecht ! en omdat deze zoo gebrekkig waren ,
konden zj ook weinig invloed oefenen tot verbetering'' 1).
De minachting voor den schoolmeester X was algemeen en kon
niet anders dan schadeljk werken (De Nederl. S.pecflfpr) , hoewel
het niet te ontkennen viel , dat zj door hunne domheid en verwaandheid
maar al te veel aanleiding tot dien slechten dunk gaven.''
De Vaderlander zei ') : rzelfs in groote steden zou men aantallen
van schoolmeesters kunnen aanwjjzen , die volstrekt onbekwaam
zjn tot hun werk t menschen die het aan een matig natuurljk
verstand ontbreekt , en die anders niet kunnen dan de jeugd dom
en verwaand maken.''
Ildelheid en verwaandheid ! dat zjn de eigenschappen , waarop
de geljktjdige schrijvers ons a1s om strjd wjzen. Kan het ons
verwonderen , dat de bentgenooten , die eene ro1 speelden in het
'Gemeenebest der Letteren , meer dan anderen aan dit euvel mank
gingen ?
Bentgenooten / Nimmer had wellicht de eamaraderie met zooveel
naïeveteit het hoofd opgestoken , a1s geschiedde in de talrjke Dichtgenootsehappen
, die allerwege bloeiden. Ik heb er reeds op gewezen
3) , hoe , op het voeispoor van het beruchte Amsterdamsche
Nil 'ppldsffôv.g arduum , die genootschappen pals paddenstoelen uit
den grond opschoten-'' Van 1680 tot 1718 verrezen er meer dan
deriig : en in de achttiende eeuw nam hun aantal zoozeer toe ,
dat in 1780 freule De Lannoy zeggen kon : dat
Nu schier geen stad van rang in Neerland wordt genoemd ,
Die op geen Maatschappij van fraaye lettren roemt-''
Ik noem hier slechts de meest bekenden ; te Rotterdam : Natura
et Arte in 1726 geboren 4) , in 1747 gestorven; Studium Seientiarum
Gdsffg-fz, van 1770 q Nosee te zqpd'll- ; fflpaf wordt Apr jjver ccwgespoord;
Prpts6,s's: Caibendo , van 17735 - te Amsterdam : Libertate
et Cpscpr4ïc , in 1734 opgericht q oefening ôdtsc/lc,l/'f de Xvzl,sf6zl; -
1) J. Hartog , De Spectatoriale Gedc#r,/fen , enz., bl. 128-129.
2) Aldaar , bl. 134.
3) Geschiedenis der Nederl. Letterkunde in de X V11e Eeuw , 11 , bl. 488.
A) Zie daarover P. Haverkorn Van Rijsewijk , De Oudo Aofferdcmdcie
Schouwburg , bl. l4.
DE DICHTGENOOTSCHAPPEN.
te Utrecht , in 1759 , D'ulees cylf: omniq V''lfdld; - te Leiden , in
1766 , K'toest 'lfJpr#f door Arbeid rerkregen; - te 's-Gravenhage ,
* In 1772 ,
Kunstliefde dwccrf geen '
p/fjf 1
Geest en richting dier genootschappen zagen wj geschetst door
Jan de KruyF, die aan den eenen kant hun het verwjt doet :
293
Op taalsieraaden acht te slaan
W eegt zwaar bij onze tijdgenooten ;
Ja , bij de meesten zelfs zo zwaar,
A1s of 't de ziel der dichtkunst waar-''
En niet minder gispt hj hunne
eigen werk uitsloot :
Zo kies en vies zijn onze Baazen ,
Hoe min ook voor 't verwijt beducht,
Dat ze al te graag , te dikwerf aazen
Op buitenlandsche lettervrucht ,
Zij laaten elk , die 't lust , maar smaalen
Op 't lastig ambacht van vertaalen.''
Ja , hj waagde het zelfs den Leidschen broederen een Spoore
te geven om zich meer op eigen wïzl#ïzl.
g toe te leggen. Ik zou
niet durven verzekeren , dat het veel geholpen heeft.
Het behoeft nauweljks gezegd , dat de Kunst door hun zwoegen,
hun rljjt , doorgaans al heel weinig gebaat werd. Dit nam intusschen
niet weg , dat zj hoog met zichzelf en hun arbeid waren
ingenomen. Hetzelfde Leidsche Genootschap , dat we zoo even in
zjne middelmatigheid hoorden kenschetsen ,
zjner Taal- en Dichtlievende ()d///Alïzwdzl t (bl. 253) :
zei in het tweede deel
zucht tot navolging , die alle
:Laat de aloudheid 1 Dichters noemen ,
Naso roemen ,
En Homeers vergoden lier.
Laat zij duizend andre braeven
Kroonen , om hun rijke gaeven
M et een dankbren eerlaurier.
Kan zij de Eeuw , die wij beleven
Overstreeven
ln vernuft en kloek verstand ?
Kan zij grootscher schedels kroonen ?
Kan zij kloeker dichters toonen
Dan mijn zangrijk Vaderland ?'*
294 TIRANNIE DER DICHTGENOOTSCHAPPEN.
Maar als kloeke dicltters beschouwden zj alleen de zoodanigen ,
die zich aan hunne wetten onderwierpen. Zj oefenden eene wezenljke
tirannie uit : het waren , zooals Le Francq van Berkhey zich
uitdrukte , peigenzinnige en ingebeelde schoolmeesters ,'' die gaarne
het Parnas-volk onder den plak hielden t en eischten , dat de
dichters hunne werken de ronde lieten doen bj de leden des
Genootschaps , om ze te beschaven , wat dezelfde tegenstribbelaar
noemde : van stad tot stad , ja van huis tot huis 5 , op de schaafbank
van meetzieke schrynwerkers brengen.'' Deed men dat niet ,
dan werd men door de bent tegengewerkt en achter de bank geschoven
, want phet is eene Cabale , eene t'zamengespanne menigte
die gezworen heeft alles wat door haare gezellen niet word gekookt
, door haare Koks en Boekverkoopers niet # la 'rtvpzlf: # la
lpzl ton wordt opgedischt , en niet door haare mostertwyven en
jongens met agt-daagsche verlengde mostaart smaaklyk word gemaakt
als gemeene spys te veragten.''
geene , die tegen deze tirannie waken
en voor de eischen der Kunst opkomen kon ? Neen. Doorloopende ,
periodieke openbare Critiek , zooals wj die verstaan , was nog
niet geboren. Slechts nu en dan waagde deze of gene het , hetzj
in dichtmaat , hetzj in proza , een of ander gebrek te gispen ;
maar daarin was noch volledigheid , noch eenheid , noch een
Bestond er dan Critiek
zweem van stelsel.
Reeds Yan Efen had zich nu en dan tegen onze poëten vrj
scherp uitgelaten. Den 12en December 1732 gewaagde hj , in het
118e vertoog van De ffplftzzltfdc/l: Spectqtor , van de Critiek in
dezer voege:
XNiemant zal durven ontkennen,
geworden is door een vloed van geest- en redenloze rymschriften ,
dat wy het zyn die dezen tyd beleven. 't Is waar , dat nu en
dan de een of de ander zich verstout, nu eens al boertende , dan
weder al schimpende, dezen of genen
rykelyk en ruim te zeggen, op hoop
# of een
de jonge Lief hebbers de klippen aan te wyzen , waar voor zy
zich zorgelyk wachten moeten : maar t0t ons leedwezen bevinden
we dat het eerste weinig en zelden gelukt : wyl deze holle vaten
dier vaarzemakers het hunne
van hen tot beter gedachten
eeuwig stilzwygen te dwingen , ten minsten op hoop van
op het minste aanroeren brommen , als of zy de gansehe waereld
zo men ooit als overstroomd
VAN EFFEN 1S CRITIEK. 295
verdoven wilden , en gedurig , in weerwil van alle vermaningpn
en gegronde berispingen , weder voor den dag komen , met een
stoutmoedigheid , waar op met recht passen z0u de spreuk : Q'uo
'lfï.s indoctior , eo ïAz?.
p, 'udentior.''
* @ @ * * p'Er
't byzonder
anders dan
zyn 'er eenigen , die oordelen dat het oirbaar is , in
aan te tonen wat ze wraken : en dezen kunnen niet
genen
Men ziet daaruit , hoe weinig verdraagzaam het irritabile g6zlzlf,9
was. W aar Yan Efen te gispen had , bepaalde hj zich dan ook
doorgaans tot het aanwjzen van gebreken in het algemeen, zonder
een bepaald persoon te noemen. Hetgeen hem vooral tegenstond ,
was die valsche , vaak zinledige hoogdravendheid , waaronder het
heirleger onzer prulpoëten het gebrek aan gedachten poogde te
verbergen. En niei minder kwam hj op tegen de mode om in
Xtaalsieraden'' het wezen , de ziel der dichtkunst te zoeken. In
het 24e vertoog schreef hj : XIk geloveniet dat 'er in een land
van de waereld , zo veel , ik zeg niet Digters , maar Vaerzemakers
gevonden worden , a1s in 't onze. Daar is kwalyk in onze steden
en zelfs dorpen een schoolmeester , of voorlezer , die niet nu en
dan een Lykdigt , of een Bruiloftsdigtje voor den dag brengt . .
W ie za1 zich onderwinden zich tot het schoenlappen te zetten ,
indien hy , om zo te spreken in de schoenlappery niet gestudeert
heeft ? Duizenden van Menschen evenwel begeven zich stoutmoediglyk
tot het Vaerzen maken , niet alleen zonder de natuur van
de Digtkunde te begrypen , maar zelfs zonder een Poëtisch gehoor
te hebben , en zonder te bevroeden waar in digtregels van de
gemene taal onderscheiden zyn , vergenoegt met alleenlyk te weten ,
dat derzelver laatste woorden in klank moeten overeenkomen.
die ze bestrafen verwachten.''
Alenigte
gemaakt hebben en die ten minste digt van ondigt kunnen onderscheiden
, slaan maar los de handen aan dit moeylyk en netelig
werk , zonder hun geest met de minste studie gesterkt en verciert
te hebben , zonder in staat te zyn van hun ligt door 't onderzoek
van oude en vreemde Poëten te vermeerderen, denkende dat ze al
wel beslagen ten Ys komen als ze de braafste Nederlandsche Digters
zich door 't lezen en herlezen als eigen hebben gemaakt , en daar
groter voortgangen in die liefhebbery
door de bekwaamheid hebben verkregen . van dezelve blindeling ,
zo wel wat aangaat misslagen a1s fraayigheden , na te volgen.''
van anderen die wat
den haat der
296 VAN EFFEN 1S CRITIEK.
De valsche verhevenheid tuchtigt hj op deze wjze , in het
217e vertoog :
XVermids ,myns weetens , by geen landaard , een groter getal
ongeletterde Schryverk , en inzonderheid Poëeten t en die min de
natuur van hunne kunst en van de welspreekendheid in 't gemeen
onderzogt hebben , dan by ons gevonden word , zal het niet wonder
voorkomen , dat ik beweeren durf , dat doorgaans nergens zo wanschape
denkbeelden , raakende de waare rerheerenheid t dan onder
ons in zwang gaan , hoewel het zeker is , dat men nergens met
de zelve meer op heeft , en haar met heftiger yver najaagt. Uitgezondert
eenige weinige puikdichters , en treFelyke Schryvers in
prosa , schynen onze verdere Autheurs zig te verbeelden , dat alle
kracht en schoonheid der beide stylen in woorden , en niet in
zaken lbestaat , en ze zyn wonder wel in hun schik , wanneer ze
uitdrukkingen , die : schoon Duitsch , boven het bereik van het
gemeen gebruik zweeven , op elkander hoopen , waar door het
gebeurt dat luiden , die op die gewaande godentaal niet gevat
zyn , hoewel Nederlanders , en van verstand niet misgedeeld , van
de meeste vaerzen , in hunne moedertaal geschreven , geen drie
regels na malkander zonder moeite kunnen verstaan , 't geen hun
voor de Yaderlandsche poëzy , a1s voor een pedantsch wanschepsel z
eenen onveranderlyken afkeer inboezemt. .
Yeelen onzer Poëten de barre dorheid van hun geest voor
vrugtbaarheid f,aanziende t
meester te worden
godendom van hemel , aarde , zee , en
hel , en bevestigen zig in die streelende) gedachte t wannneer ze
den ongeleerden toehoorder zien beeven en schrikken door het
bulderend die vreemde hunne ooren
vermeinen de waare hoogdravendheid
1
maken van het heidensch
met hunne vaerzen tot een vergaderplaats te
geluit van
donderen. Dog die
duizende
nam en ,
onnozele Schryvertjes merken niet : dat , in
gelegenheden , een heele drom van Goden jgeen stippel
tot den zin toebrengt , en dat al wat
heeft , onmoogelyk hoogdravend kan zyn. Deze onbetwistbare
waarheid is voornamentlyk toepasselyk op de laFe aanroepingen
geen,of een schraalen zin !
van heidensche Godheden , die in onze hedendaagsche meesterstukken
zo gemeenzaam zyn. Op de devote aanbidding by voorbeeld
van Apollo , en de Zangheldinnen , Zanggodinnen , Zangnimphen ,
welken m6n , myns oordeels beter Kunstgodinnen zou noemen , en
d1* e *1 n;j
YAN EFFEN 1S CRITIEK. 297
die men in zodanige
oppronkt en over hunne trefeljkste hoedanigheden complimenteert.
Die malligheid is zelfs al vry veel in 't gebruik by Digters van
naam , en naar myn onthoud , heb ik de volgende fraaie aanroeping
gelegenheden met hunne sierlykste namen
van vader Phoebusby een der beroemtsten geleezen :
11Ik roep uw geest om bystand aan ;
ô Hooft der Dichtfren , span myn' snaren ;
Dan za1 ik van uw gunst voldaan
U stichten duizend dankaltaaren.''
5Ik durf hier den allersnedigsten uitlegger tarten my den minsten
zin in deeze vier digtregels , aangemerkt als door een Ohristen
voor den dag gebracht , te doen vinden , en 'er iets anders uit te
haalen dan een vloeiend en wel gerymd
En reeds in het 37e vertoog had
gedruis van ydele klanken,''
hj daaromtrent het volgende
gezegd :
XVoor
een W are
de reden kunnen vinden dat verstaanbaarheid een gebrek zo we1
in rym als onrym konde wezen ; 't schynt egter dat vele van onze
voorname Digters van dat gevoelen niet vreemd moeten wezen ,
dewyl geboren Nederlanders , zelfs luiden van studie , derzelver
vaarzen gedwongen zyn verscheide malen te herlezen , om 'er den
zin te kunnen raden. Men heeft ook door de bank een wonder
eerst moet men een groot onderscheid maken tusschen
verhevenheid en duisterheid van styl. Ik heb nooit in
denkbeeld van de hoogdravendheid ; alles moet hoogdravend wezen
zo in Prosa als Poëzy , in Voorredens zelfs , daar een eenvoudige
onderwysstyl te pas komt , gebruikt men de uitgekiptste zeldzaamste,
en verhevenste bewoordingen. In Minnedigten , daar 't hart alleen
zig moet uiten in zyn eigene natuurlyke taal , zonder een schynbare
vermenging van verstand en geest ;
en niet denken , zweeft men ook al boven de wolken , en in plaats
van zagtjens met Oatullus voort te vloejen , vliegt men met Pindarus
naar de lugt , met geen klein gevaar van de met was
vereenigde wieken aan de stralen der Zonne bloot te stellen , en
met Icarus neder te plotzen. ln Verjaar- eu
men geen middelweg ; men moet drollig , of
Bruiloftsdigten weet
hoogdravend zyn, en
Heldentonen aanwenden , om de verdienste van burgerlieden zelfs
uit te galmen''. .
daar men gevoelen moet,
298
Liefdens gevallen ) Zinnebeelden , Fabelen D , en Zedelessen een
harnas aan te
min bespottelyk dan een schoolmeester met een rode geborduurde
rok , en een hoet met pluimen op te toyen.''
In het 86e vertoog schetst hj ons de dichters als de jdelste en
gespen , en eene bulderende taal te leenen , is niet
onverdrageljkste wezens in gezelschap , die pals van de hoogte
van hun verheeven geest met veragting'' op alles neerzien ; want
Xde Poëzy staat by hen te boek , a1s iets dat boven de menschelykheid
is-''
Hj schrjft hunne gebreken toe aan het gemis van inzicht in
het wezen van hunne kunst : vW y hebben onder 't zelve middelbare
slag van' menschen, ongeletterde Digters , die niet tegenstaande
de Nationale koelheid j hadden zy maar een regt begrip van de
edele kunst , voor vermaarde oude en uitheemsche geesten niet
zouden behoeven te wjken'' (no. 13). De scherpste ironie paart
zich hier aan juiste waarneming. Maar of Yan EFen zelf we1 het
juiste inzicht in de edele kunst had ? Ik waag het dit te betwjfelen
, a1s ik zie , hoog hj met Feitama loopt. Hj
heeft den grootsten 1of voor diens Telemaehus over , en betuigt 1) ,
Xdat die Poëtisehe vertaaling eer doet niet alleen aan den Sehryver ;
maar aan zynen ganschen Landaard , en een tweede en derde
lezing altyd nieuwe fraajigheden aan myne aandagt verschafende ,
hoe wonder
hebben my nergens anders toe gediend , dan om dit myn gevoelen
te bekragtigen , en op gewisser gronden te vestigen. Zo dat ik
met een oprechten ernst betuigen kan , dat het myns oordeels ,
een Nederlander , ten zy berooft van smaak , geld of edelmoedigheid
, ongeoorloft is , zig zelf de bezitting van die treFelyke vertaaling
, waar in de schryver , volgens de uitdrukking van Boileau ,
met zyn origineel om den prys als worsteld , te misgunnen.''
Hj trekt zelfs hier en daar de vertaling voor boven het oorspronkeljke.
Na eene aanhaling zegt hj : mIk twyFel hartelyk , of
de indruk die de overheerlyke Fransche prosa , te dezer plaatze
op 't gemoed doet , niet eenigzints wykt voor de ontroering , in
een' gevoelige ziel veroorzaakt door deze vaerzen , aan wien de
zagtste zoetvloeyendheid niet de minste kragt beneemt.''
Zoo Van EFen zeer in het algemeen de doorgaande onnatuur-
VAN EFFEN S CRITIFK.
1) D6 Hollandsche Spectator, l40e vertoog.
DE VADERLANDSCHE LETTEROEFENINGEN.
ljkheid en
het bljkt
geest des
de overdreven snetheid'' onzer dichters veroordeelt ,
toch , dat hj zich niet geheel ontwrongen had aan dell
tjds. Van eigenljke critiek t die wat dieper gaat dan de
oppervlakte , is bj hem geen sprake : immers als hj het vertaalwerk
van Feitama beoordeelt , komt de gedachte zelfs niet bi.j
hem op : om den Telemachus als dichterljke vinding en eenheid y
in zjn geheel te toetsen : de uitvoering , het uitwendig kleed , is
hem hoofdzaak.
De Spectatoriale Geeehriften houden zich nog minder met letterkundige
critiek bezig. Maar in 1761 zag een maandwerk het lichty
dat honderd en vjftien jaren lang grooten invloed zou oefenen :
De Jrct'/?'lt/?/#.:c/d: Lettel-tàefeèîiiîge't , wier stichting geheel in de
richting van Van Elen en zijne navolgers werkten , maar zich wat
meer in het bjzonder met de letterkunde bemoeiden
titel der eerste jaargangen was : Vaderlandsche
1). De volledige
Letteroefeningep ,
behelsende pprtfe6îàzfyltfï.
g: berigten ran de werken der ô6.sf6 Schr'j. -
rel.en , Nauwkeurige Gedagten tlpdo- rerschillende onderwerpeit J' beol:?
gds.s Vz--jmoedige -1///d??!:?'/'?'/d.//e// over N6tfer#zfïfqsc/l: 'rrràr/c8'l e;t
Sc/lrï//po'? , die cdtz.gdl#/c.: in pzl.s Vqderlal'td vïf/cpzzl6p,. De stichter
der onderneming was Oornelis Loosjes , aan wien zich weldra zjn
Petrus aansloot. Beiden halfbroeder : Loosjes waren leeraren
bj de Doopsgezinden. De
Az.,
eerste schjnt vooral de leider van het
critische gedeelte geweest te zjn , terwjl de ander sedert 1764
zich jverig bemoeide met het Mengelwerk , waarvoor hj : in eene
lange reeks van jaren , niet minder dan 1397 , zoo vertaalde a1s
oorspronkeljke , stukken leverde 2). Toen Oornelis in 1792 stierf ,
nam Petrus ook nog een groot
rekening. Hj overleed in 1813.
Het tjdschrift , dat allerlei onderwerpen behandelde t
deel van diens werk voor zjne
zoowelOP
het gebied van natuurkundige a1s van
wetenschappen , hield zich toch het
wjsgeerigen en godsdienstigen aard
lieverlede zjne beschouwingen over eigenljke
bespiegelende en historische
liefst met vraagstukken van
bezig t en breidde eerst van
vaderlandsche letter-
299
i) Eene hoogstbelangrijke studie over De Letteroeyèniltgen leverde dr. J.
Hartog in De Gids l 877 , deel 11 en 111, ezl 1879 deel I en I1, onder het
opschrift : Uit het Zepen rcn een Tljdschrk/t , waarnaar wij dikwerf verwijzen.
2) J. Hartog , in De Gids van 1877 , 1I, bl. 45l ; 11I , b1. 326.
DE VADERLANDSCHE LETTEROEFENINGEN.
kunde uit. De geest , waarin het geschreven werd , was gematigd
liberaal , in de richting der Toleranten , maar met een onmiskenbaar
streven om onpartjdig te zjn , en allen richtingen recht te
doen wedervaren. Men ging daarin zelfs soms zo ver , van zich te
onthouden van al wai maar naar polemiek zweemde. Ofschoon
door de orthodoxe voorvechters der Yaderlandsche Kerk (Barueth ,
Hofstede) heftig bestookt , nam de invloed der Letteroefeningen
gaandeweg toe , en hield zich tot in het vierde kwartaal der
negentiende eeuw staande , toen het tjdschrift onder allerlei aanvallen
moestbezwjken 1).
Met betrekking tot de Nederlandsche Letterkunde nemen zi* J
vooreerst geen schitterend : vooral geen zelfstandig standpunt in.
Leenen wj het oor aan Hartog's studie ') : pHet bljkt duideljk ,
dat zj kinderen zjn van de eeuw der Dichtgenootschappen , die
het land met een digt net overdekten en bjna alles verstrikten.
Stukken , die wj niet meer willen aanzien , worden in (de eerste)
jaargangen behandeld , alsof zj werkeljk iets te beduiden hadden ,
en wat in onze schatting niet meer dan middelmatig is , wordt
hier hemelhoog verheven. Ziehier t om er eene enkele proeve van
te geven , een stuk van een rW interzang'', uitgegeven door het
genootschltp Studium alit artes , een trochaisch vers , pdat ons
de wintervreugde op eene geestige wjze voor oogen stelt'' en
wel pin vloeibaren styl-'' Dus vangt het aan :
Zie eens welk een troep van sleden all' met meisjes uit de stad.
Yder pronkt hier met haar vryer, al vermoeid dett bloed zich wat ;
Maar geen nood ! zy zal 't wel maaken , als zy thuis gekomen zyn ,
Zal zy hem by ft vuur onthalen , op een buik vol Jeefe wyn.''
300
Daarop volgt de schildering van seen wyf X met oliekoeken'',
dat jverig in de weer is om haar baksel aan de gegadigden te
sljten , totdat zj het ongeluk heeft haar p0t met beslag te breken.
Algemeene vrooljkheid ! Gelukkig wordt de schade haar vergoed
door de in schaterend gelach uitbarstende kinkels , die zich na
deze barmhartigheid gereed maken :
Om weer spoedig heen te reiden , 't handje leggende op den rug,
Yder meisje vat haar vryer ; Teun en Pleuntje reiden voor ,
't Schijnt een gansche hoop van ganzen ; zie zy reiden schielyk door'',
1) Aldaar , 11, b1. 445. Aldaar , bl. 468.
DE VADERLANDSCHE LETTEROEFENINGEN.
en hetgeen er verder volgt en als proeve uit den welgelukten en
geestigen W interzang wordt medegedeeld. Toch komt het stuk er
niet af zonder aanmerkingen , die zoo merkwaardig zjn , dat ik
niet kan nalaten ze hier in te lasschen. nDen !?îp:#'', zoo luidt
de eerste , pbehoorde te zyn de àîp6# , a1s zynde de Nominativusi''
heete zpys'', wordt verder het Dichtgenootschap X met alle denkbare
zachtmoedigheid onder het oog gebragt , rmoest wezen heeten 'tvyn ,
a1s zynde wyn van het manlyke geslacht. Schoon men een anderszins
goed gedicht om eene enkele misstelling van dien aard niet
zou wraken t is 't echter aangenaam te zien , dat een dichter ook
hier omtrend oplettend is ; te meer , daar 't in vele gevallen zyne
nuttigheid heeft; en jonge dichters , hier op agt gevende: gewennen
zich ongevoelig om doorgaande ene zuivere taal te schryven ,
waarom wy 't niet ondienstig oordeelden deze aanmerking eenmaal
onder 'toog te brengen.'' Van zulk eene natuur is ook de laatste
vriendeljke vermaning aangaande het woord reiden : rdeze spelling
van reiden voor ryden , en zoo ook reiders voor ryders , in dezen
W interzang voorkomende , schynt ons enigermate aan te duiden ,
dat het Kunstgenootschap het onderscheid tusschen ei en y niet in
't oog houdi , van waar wy ook op bl. 4 wei en by a1s rymslagen
ontmoeten ; hoedanig eene verwarring dier klanken , als onbestaanbaar
met den aart onzer sprake en 't gebruik der ouden , genoegzaam
van alle keurigen gewraakt wordt'' (I1 D. , bl. 568).
XDe groote dichter is Dirk Smits , en waar zulk een maatstaf
wordt aangelegd , verwondert dat niemand. Hj wordt verheerljkt :
alsof hj een tweede
's m ans rNagelaten
was voor de Letteroefeningen eene welkome gelegenheid om haar
hart lucht te geven. Nu meent de een , dat er onder alle zjne
Apollo ware : en de uitgave in 1758 van
Gedichten'', door W esterbaen en Versteeg ,
werken ter naauwernood een drietal kleine stukjes gevonden worden ,
die hem als waarachtig dichter doen kennen ; en een ander gaat
hem met stilzwjgen voorbj , maar in dien tjd was hj voor
menigeen het ideaal , pde tooverende lier'', zooals van Merken
hem noemde 1). En in dat koor mengden ook de Letteroefeningen
hare stem (IV D. , bl. 435) ; verzekerende : pdat de groote Smits
boven al uitsteekt in zinryke vindingen , schilderenden toon en
1;A Verg. boven , b1. l l5.
302
zagtrollendheid van taal , aantrekkelyke
lige dichtkunste , zo eigen aan den
dien hy zeer hoog waardeerde. Hieruit blykt ten klaarsten de
kragt eener welaangelegde en rechtbestuurde navolginge , welke
bekoorlykheden der bevalxibtswoudschen
zanger Poot,
het zomtyds gelukt haar voorbeeld voorby te streeven ; weshalve
wy den jongen dichteren , die naar vernaamdheid tragten , de
werken van den zoetvloejenden Smits ten hoogsten aanpryzen , en
onzen Leezeren in 't algemeen durven verzekeren , dat zy eenigzins
smaak vindende in volgeestige verzen , zich ten vollen zullen
kunnen in dezen overvloed van verrukkende verzaadigen stofen ,
die e1k in haar soort uitmuntend mogen genoemd worden.''
Betje W olf stond vooreerst nog niet in hunne gunst. Hare
Bespiegelingen prdr het Genoegett (1763) werd verre beneden dat
van pde geagte Dichteressen de Neufville en van Merken'' gerekend ,
nwaarop Holland boven al roem draagt.'' In 1765 gaf zj hare
Ak/zzczzz?: Nagedachten pndz' delt slaap 601 den #ptl# uit , en bj die
gelegenheid had juF. Anna van der Horst haar een lofdicht toegezongen
, dat Betje met een soortgeljk vers beantwoord had. Dit
gaf den Letteroefeningen aanleiding tot de volgende ontboezeming :
Deze twee vriendinnen schynen elkander den wierook van loftuiting
wat mildelyk toe te zwaayen : zy zullen elkander (terwyl ze op
den goeden
pryzen) meer
opscherpen , om nauwkeurig te letten op de zaiverheid van taale ,
en de vloeibaarheid der verzen : en als ze elkanders verzen in
weg zyn , en men haare zucht tot oefeninge moet
dienst kunnen doen , wanneer ze zich onderling
't vriendelyke beoordeelen , nietdulden , dat men , om wat moeite
en nadenkens uit te winnen , een styven regel laate doorloopen ,
of gemakshalve of door onoplettendheid eene onzuivere taal schryve''
(VI D. , b1. 41).
Betje toonde zich smoeilyk op Luiden , die ghaarq vlekjes in
(haar) kunst aangeweezen'' hadden , en dit gaf aanleiding tot eene
vrj vinnige polemiek met het tjdschrift 1).
Zoo de Letteroefenaars al weinig bljk gaven van helder inzicht
in het wezen der Kunst , ook zj kwamen toch op tegen xde valsche
verhevenheid des styls'', en niet minder tegen de vertaalwoede.
Hoe kortzichtig zj n0g in 1771 op kunstgebied waren , leerde ons
DE VADERLAXDSCHE LETTEROEFENINGEN.
1) Zie De Gids , t. a. pl., I1, b1. 47 l 473.
DE VADERLANDSCHE LETTEROEFENINGEN.
hun oordeel over de poëzie van Onno Zwier Van Haren 1) : voor
hen zjn ,de keurige regels der Dichtkunde'' bljkbaar alleen bestemd
om de verzen glad en vloeiend te maken. Alle heil wachten zj dan
ook van de Dichtgenootschappen. Ter gelegenheid van de uitgave
der ,proeven van poëtische Mengelstofen'' door Kunstliefde spaat't
geen U'éjf (1773) juichen zj : pA1 wie de hartstreelende dichtkunst
bemint , bespeurt ongetwyfeld met vermaak , dat men 't er in
Nederland op toelegt , om haaren luister in ons Gewest bestendig
te vermeerderen , door 't oprigten van Kunstgenootschappen , welke
dienen , om haare hoogagters op te wekken , derzelver getal te
doen aanwassen , en 't hunne toe te brengen , om elkander te
beschaaven.'' Geen wonder dan ook , dat zj de Poëzjj van Lucas
Pater ten hemel toe verheFen : Een gezond oordeel X , eene levendige
verbeeldingskracht , eene zuivere taal , eene vloeibare maat , een
gepaste manier van voorstellen , en een onopgesmukte styl brengen
natuurlyk te wege , dat ieder , wiens smaak niet verbasterd is ,
deeze Dichtstukken met graagte doorbladert'' (1Y D. , b1. 224).
Dat is niets minder dan de volmaaktheid ! Hoe betrouwbaar ons
dat oordeel moet voorkomen , vrage men aan bl. 128 hier boven.
En a1s men daarentegen verneemt , hoe zj oter Hamlet dachten ,
dan ziet men welke kloof er tusschen ons en de mannen dier
dagen gaapt. Zj noemen het peen treurspel , zo vol haatlyke
charakters , kwaadaardige raadslagen en wreede bedryven , zonder
eene weezenlyke nuttige leering te behelzen , dat het in geenen
deele geschikt zy, om aanschouwers of leezers eene aandoenlyk vermaak
te leveren.'' Men zal het we1 eens moeten zjn met den Heer
Hartog , als hj uitroept :) : rl-let wil hun , naar het schjnt , maar
niet gelukken , het regte gezigt op een dichter te krjgen.''
Maar er begon toch , geljk wj zagen , met Van Alphen, Bellamy ,
Nieuwland , Feith , een beter tjdperk voor de vaderlandsche kunst
aan te breken ; en men zal dit nog duideljker beseFen , als wj
herinneren , dat Bilderdjk in die dagen reeds begon naam te
maken. rllet is te denken ,'' zegt Hartog 3) t pdat het met Lucas
Pater , met rlfunst wordt door arbeid verkregen'' , en met die
303
Boven , bl. l63 , 164.
De Gids , 1877 , III , bl. 82.
Aldaar , b1. l 07.
304
ansche schare van pzoetvloeyenden'' spoedig gedaan za1 zjn.''
En toch bleef hun geest nog lang rondwaren. Helaas ! pde kunstgenootschappen
waren nog niet uitgestorven , en de bewondering
van de Letteroefeningen voor de kunstbroeders was evenmin
EISCHEN DER CRITIEK.
uitgedoofd'' 1).
De eischen , die men
noch ingewikkeld. Het
te vormen , en waarnaar hj
deeld werd , mits hj niet
tweeledige voorschrift :
10. studie van de dichters uit
aan een dichter stelde , waren noch talrjk ,
eenige recept , dat men hem gaf , om zich
dan o0k eerljk door de Critiek beooruit
den band sprong , bestond uit dit
de zeventiende eeuw ,van Hooft
en Vondel af , tot Brandt en Vollenhove t0e qechter niet om hun
de geheimen van bezieling of samenstel af te zien , maar alleen
om hunne uitdrukkingen , zinswendingen , coesuren, met één woord,
het uiterljke der verzen na te bootsen ;
20. kwam daar dan het nadrukkeljk voorschrift bj, om zuiverheid
, netheid , sierljkheid van taal en vorm te bestudeeren bj de
meesters , de rApollo''s'' der loopende eeuw , Hoogvliet t Feitama ,
Van Aferken.
W ie zich daaraan hield en zjn werk dan onderwierp aan de vjl
der kunstbroeders ,werd in het gilde opgenomen en zjn lof allerwege
uitgebazuind.
Helaas ! de Critiek stak nog even diep in het moeras van
onkunde en slechte overleveringen a1s de meeste dichters ; en
daarin was geen verbetering te wachten , voordat eene onverwachte
gebeurtenis ons vaster bodem onder de voeten zou hebben gebracht.
Gelukkig , dat er in 1778 inderdaad iets plaats greep , hetwelk tot
beter inzicht kon leiden en dus mettertjd ook tot beter practjk.
In dat jaar gaf Hieronymus Van Alphen een merkwaardig boek
in het licht, onder dezen titel : Theorie de'r dc/lppzl: K'ttnsten en
W etenschappen , grootendeels pzh6r.çezlpzzldz/ Idt het Spp.
g#zdxiftec/l raït
F. J. Riedel.
Het was niet zoozeer eene vertaling als we1 eene zelfstandige
bewerkiug van dit boek uit den vreemde , seene vertaling , die
meer zakeljk dan woordeljk was ; die zodanig veranderd , verbeterd
, vermeerderd (wasq als het nut, dat men daarmede bedoelde,
1; Aldaar , bl4 108.
1 DER RIEDEL S THEORIE SCHOONE KUNSTEN.
vereischte'' 1). En de bewerker was voor zjne taak uitnemend
berekend. Niet alleen was hj buitengemeen belezen in nagenoeg
alles , wat over oe sthetica door Ouden en Nieuweren was geschreven ;
maar ook verwonderljk t'huis in de dichterljke letterkunde van
de Oudheid en van de meeste nieuwe volken. Het doel, dat hj
zich voorstelde , heeft hj
die voor ons in vele
voortreFeljk ontwikkeld in eene inleiding ,
opzichten belangrjker is dan het werk zelf ,
en waaraan wj dan ook menigeaanhaling zullen ontleenen.
Ofschoon hj de theorie der Schoone Kunsten in het algemeen
behandelde , was het hem toch in 't bjzonder te doen om de
toepassing der leer van het Schoone op
danig werk was hier nog onbekend , en daaraan , meende hj ,
hadden zjne landgenooten groote behoefte : vooral o0k met het
de Dichtkunst. Zo0-
oog op de practjk. Hj was geen onbepaald loftuiter van onze
poëzie q integendeel. rIk voor mj , die niet geheel vreemd ben in'
de werken der oude en hedendaagsche Digters, zou niet schroomen
van te erkennen., dat onze Hollanders , in dezen tegenwoordigen
tjd t geen stukken van poëzj voor den dag brengen , die even
schoon zjn als die der Ouden , of die der Franschen , Engelschen
en Duitschers. Ik zou niet durven zeggen , dat b.v. de Abraham
van Hoogvliet stond met de Gierltsalemme Liberatq van
Tasso , schoon
van Bodmer.
geljk
hj mogeljk zoude kunnen opwegen tegen den Noach
Dat de W illem de 111. van Rotgans zo goed is a1s
de Henriade van Yoltaire , of dat de Friso van Van Haren , de
Gideon en ClaItdiuu Cïtlïîï,g van Steenwjk of de Darid van Jufr.
Van Merken geljk staan met den Leonidas van Glover. Ik twjFel
zeer , of er onder de Treurspelen van Yondel een is dat halen
kan bj de Athalie van Racine ; en wie za1 durven staande houden ,
dat de Ilerderszangen van Aloonen, sfillekens of de Haan in vergeljking
komen met de Idyllen van Gessner t en
de opgenoemde stukken onder de besten t welken
men veragt
schat dan anderen-'' Zoo sprak hj in zjne Inleiding (bl. V1) , en
dergeljke taal was in Nederland ongehoord. Hj wist dan ook wel ,
dat ze hem bj velen t0t peen groote misdaad'' zou worden aannog
niet , om dat men ze minder
gerekend; want svan onze letterkunde niet zeer gunstig te denken,
egterbehooren
wj bezitten , en
ze zeker daarom
1) Inleiding , b1. LXXXIX.
JoxcKsLox'r , Ned. Letterk. in de fltlee laatste A'euàcen , 1, 4e druk.
VAN ALPHEN OVER ONZE POZZIE.
is heiligschennis bj hen die voor kunstrigters bj ons willen doorgaan.''
Op elk ander punt wi1 men terechtwjzing dulden , slechts
hier niet , want e1k dichter - en hun getal was legio - voelde
zich door het verwjt persoonljk getrofen ; pen dit kunnen zj
niet verdawen.'' Maar hj kon niet blind zjn voor de waarheid.
Hj had de werken der buitenlanders met die zjner landgenooten
vergeleken , ren dat met een hart , hetwelk ik met vrjmoedigheid
durfzeggen , patriotisch te zjn ;'' en dit had hem geleid tot de
overtuiging , pdai
brengsels zjn , geene zj wezen konden.'' - pln
den tjd van Hooft en Vondel , waren wj zeker nog minder dan de
onze letterkunde gebrekkig , en Onze sroortver
af van het
ouden ; maar stonden egter gelijk met onze naburen en waren ver
boven de Daitschers. Maar na dien tijd zijn wj weinig gevorderd.''
ychterljkheid ? Hj gelooft we1 (bl.
XlV) t pdat de lauwheid en jyerloosh-eid , die in andere opzigten
onze natie in deze eeuw meer aankleeft dan in het begin der
W at is de reden van onze
vorige ,
't gebrek aan eene wjsgeerige beoefening d-D er schoon,e kunsten
en wetenschappen , en daar uit volgend verkeerd gebruik van gebrekkige
modellen , die ons in het stuk van poëzj nog ver agter
onze naburen stelt. Men wjst onze jonge vernuften in de poëzj y
op de eerste jsbrekers ; op Hooft , op Vondel, op Vollenhove , op
mogelijk er iets toe doet q'' maar hoofdzakeljk is het
Poot ; dezen zjn voor onze vernuften het Antieke. Hen te willen
voorbj streven zou , naar de meening der meesten, dwaasheid zjn.
Zj zullen altoos onze modellen bljven. Zo denken onze meeste
digters . . Maar dit juist is de verkeerde weg om te vorderen.
Men moest deze geniën hun regte plaats aanwjzen , hunne gebreken
naspeuren zo we1 a1s hunne schoonheden , en dit op wjsgeerige
gronden, volgens regels , getrokken uit de menschkunde en zielenleer.
Men moest grooter eer stellen in origineel te schrjven , dan
ill
willen wjs maken t dat elk jong vernuft zig een Digter ter navol-
Vondel natebootsen ; daar men in tegendeel
ging moest uitkiezen , hetwelk de regte weg is om de genie
uit te blusschen , en nimmer merkeljke stappen te doen. Men
moet , ja t goede modellen bestudeeren , zo we1 als de natuur ; men
moet hun afzien , h0e zj hunne vermogens hebben aangewend om
te behagen ; hoe zj hunne stoflbn behandeld hebben ; waar in zj
we1 , waar in zj kwaljk geslaagd zjn q hoe zj de natuur nagevolgd ,
elkander heeft
306
VAN ALPHEN OVER ONZE POZZIE. 307
en waar in zij die min of meer verlaten hebben. Dit is de eigenlijke
studie A van het antieke.''
Dat was openhartig gesproken in gezonde taal. Omdat men die
les verzuimd had , was er gebrek aan goede dichters, zooals
Van Efen reeds inzag , - maar vooral ook aan goede eritici. Bl.
LXXXVI : pl-let hapert ons voornameljk aan kunstrigters over de
uitkomende poëtische stukken : zelden of nooit worden ze grondig
beoordeeld. en het
overtuigend aangewezen. W il men dergeljke recensien zien , die
goede zo we1 als het kwade van dezelven
in hun soort meesterstukken
bij t
mogeljk het zelfde zeggen , dat Remond de St. Mard van de zjne
zijn , men moet ze voornameljk thans
de Duitschers zoeken . . . . Men kan van onze natie in dit stuk
schreef 1) : ,Un de nos grands défauts , c'est de louer sans reserve q
qu'il est beau , disons nous , cet ouvrage qu'on vient de nous
donner ! a-t-on vu nulle part de si beaux détails ? quelle élégance ,
quelle force , quelle nettetl Fort bien : mais cet
ouvrage , qui réunit tant de suFrages ,
d'expression !
est fait pour avoir de l'intérêt :
en a-t-il ? Y voyons-nous
nance ? les parties y sont-elles faites 1es unes pour les autres ? Se
prètent-elles une chaleur , une beauté m utuelle ? Non. Disons le
donc ! Mais personne ne parle : et que resulte-t-il de ce lâche et
honteux silence ? Que le mauvaisgoit triomphe , gagne du terrain ,
étend ses conquAtes , s'empare de toute une nation , qui , loin de
sentir son mal , s'en applaudit , en devient plus fère et se réjouit
de sa corruption t comme si elle avoit acquis un nouvel être qui
l'honore.''
de l'accord , de l'éeonomie , de l'ordon-
Zoo had nog
den loop van het
op de wond gelegd. En in
werk bepaalt hj zich niet tot dergeljke algemeene
waarheden : hii deinst er niet voor terug grove gebreken
bij sommigen onzer dichters aan te wijzen : suit onze beste dichters
; om te doen zien, en te doen gelooven , dat het ook bj
hen niet al goud is dat er blinkt.'' (1, 100). Zoo wjst hj te dier
plaatse op voorbeelden van Ktlswgllenh etd bj Antonides , Vondel ,
Yan Merken , Hoogvliet , Frans De Haes ; van bombast bj Hoogvliet
(11, bl. LV1l1) q van gerektheid (1, 106 , 129) , verwaterip:
van gedachte (b1. 117) , droge en magere behandeling (120 , 126) ,
niemand den vinger
1) Lettre sur les causes de la #/ccdepce du go'tlt , Guvres , tom. 111, p. 229.
20*
308
gebrek aan smaak (bl. 158) q van ontstentenis van nieuwe denkbeelden
en wendingen (bl. 290). sDe feilen *'* van beulingen zjn ,
om niets te zeggen , dan het geen reeds gezegd is , te schilderen ?
geljk men overlang geschilderd heeft , en te denken , geljk men
overlang gedagt heeft. W at hulzne voorgangers gezien hebben , dat
zien deze vrinden ook : de zon des geluks , de nagt des doods t
roozen op de lippen , lelien op de wangen en borsten , en verder
niets'' (bl. 306). ln zjne Inleiding had hj reeds gewaarschuwd
tegen sdie slaafsche banden , met welken letterzifterj en eene
zekere buitensporige kiescheid op de taal dikwjls den digter of
redenaar ,
te boeien-''
tot wezenljk nadeel der sehoone voordbrengselen , tragt
In het werk zelf komt hij oAp tegen een ander gebrek , *
dat onzen poëten steeds
het oude samenstel der
heden van den tegenwoordigen tjd , hetwelk de fraaiste stukken'
ontsierd'' (1 , 313). Eindeljk wjs ik op zjne aanmerking omtreùt
de vele gelegenheids-verzen in onze taal , zdie wel eenigermate toi
vernedering , maar tefens tot onderrigting van gzljne landgenooten
dient'' (1 t 126- 127). Bj de beste dichters der naburen vindt hj
eigen geweest is : pde vermenging van
heidensche godgeleerdheid met omstandigDzulk
een aantal van geboorte- , ljk- , huwljksverzen'' niet als bj
ons. rIk slaa mjnen Poot op , en het grootste deel zjner werken
bestaat uit zulkeverzen ; het is zo ook met de poëzij van Vondel ,
Hoogvliet , W ellekens , Smits : en anderen , gelegen - maar waarom
dit tog? W aarnm die niet meestal ten vuure gedoemd ? De weereld
zou er niets bj verliezen , en de Digter zou er veel bj winnen
daar het nu door dit mengelmoes waar wordt , dat men bij hen
zelf qktr'um ïoz stercore zoeken moet.''
Tegenover die gebreken verzuimt hj nieta soms op de goede
eigenschappen onzer dichters te wjzen. In het tweede deel, bl.
207 , 219 , haalt hj voorbeelden van bevalligheid uit Vondel en
Pootaan 5 en op bl. 107 van het pathetieke bj Voet en Van Merken.
Van de laatste soort was de oogst schraal geweest. In de voorrede
tot het tweede deel laathj zieh daarover aldus uit : p'Men heeft
u berispt t zeide mj onlangs een man van veel oordeel en smaak ,
dat gj in het hoofdstuk over het grootsche en verhevene zo weinig
voorbeelden uit onze digters hebt genomen ; maar ik wenschte
harteljk , dat uwe bedillers u zulke hadden opgegeven , die gj in
de plaats van die schoone passage uit Klopstock had kunnen ge-
VAN ALPHEN OVER ONZE POZZIE.
VAN ALPHEN OVER ONZE POZZIE.
zouden zj getoond hebben bevoegde regters te zjn.
weet er geen voorraad van; en zj zouden ook mj
derhalven veel dienst gedaan hebben.''
Men zou misschien verwacht hebben , dat hj meer in bjzonderheden
, door voorbeelden, de waarheid zou hebben betoogd van
zjne herhaaldeljk uitgesproken stelling , rdat wj in de poëzj ten
agteren zjn.'' Men za1 intusschen begrjpen , dat hj zich heeft
ewacht voor wat hj zelf peene al te hateljke # bezighetd'' noemt.
DDe beste stukken van onze beroemdste digters'', zegt hj in de
voorrede tot het tweede deel , b1. LXII , pwaar van er sommigen
nog leven , onder handen te nemen ; die te ontleden ; de
gebreken daar van , van het plan af t0t de wjze van
toe , aantetoonen ; dan dezelve met de beste voortbrengsels onzer
naburen te vergeljken ; en zo te onderzoeken : wie de meeste
sphoonheden en de minste gebreken heeft , is eene bezigheid , die
niet geschieden kan , dan door aan veele nog levende , en agtingswezenljke
voorstelling
waardige persoonen onaangenaamheden te zeggen : en dit stuit
mj geweldig tegen de borst. ln het algemeen staaude te houden ,
dat onze digters minder verheven zjn : en tevens minder de natuurljke
eenvoudigheid bptragten : dat zj in hunne ordonnantie minder
genie vertoonen , dat hunne karakters minder uitgewerkt en onderscheiden
zjn , dat hunne uitdrukking veel al minder nauwkeurig ,
veel al minder kragtig , en met meer stopwoorden en stopregels
opgevuld is, dan bj de besten onzer naburen plaats heeft, laat zig
zeggen , zonder dat men dezen of dien persoonljk verkleint. Ik
beken wel, dit slegts te zeggen , is wat anders , dan het genoegsaam
te bewjzen. Maar de zaak is van dien aart dat zj zo in bjzonderheden
niet wil bewezen Maar vermits er veelen
bruiken ; dan
lk ten minsten
** Z IJ 11 .. . . . . z I@J@ n ,
die , zonder genoegsaam onderzoek : zonder theoretische kennis en
toereikende lectuur , het voor afgedaan houden , dat onze poëzj
zo goed is als die van eenige natie in de waereld , heb ik noodig
geoordeeld , zulken te waarschuwen ; en aantesporen t0t onderzoek 5
vooral wanneer zj zelf digters zjn , opdat zj, door al te voordeelig
over den toestand onzer poëzj te denken , zig zelf den weg niet
sluiten tot wezenljke en uitstekende vorderingen.''
En zelfs daartoe was veel moed noodig.
Zou hj zjn doel bereiken en instemming vinden bj het publiek ?
Zou hj pde lang gewenschte omwenteling OP OI1Z6n Z&T1#*bOPï''
310 HOE 5rAN ALPHEN BEANTWOORD WERD.
teweegbrengen ? Hj wist we1 , dat dit niet zoo
(II , Y.I).
Over het
OP eens ZOR gaan
algemeen schjnt de doorgaande indruk ) dien het boek
bj zjne verscjjning maak. te , alles behalve gunstig geweest te zjn.
Im mers
al de redeneeringen , die men over mjne theorie . en over mjne
inleiding gevoerd heeft, eens aan UEd. mededeelen t en in derzelver
ware gedaante ontleden , gj zoudt u waarljk verwonderen , dat
men bj ons over het algemeen zo oppervlakkig , zo eenzjdig
schrjft hj aan De Perponcher (I1 ) LVII1) : p'Wilde ik u
denkt over den staat onzerpoëzij , dat gj daarin zelfs een bewjs
voor onze agterljkheid vinden zoudt.'' Zoo er enkelen waren , die ,
gelijk De Perponcher zelf , volkomen in zjne inzichten deelden :
en alleen maar de vraag opperden : of hj zjne taak niet al te
metaphysisch , sa1 te sterk in 't afgetrokkene'', had opgevat ;
anderen t wellicht de meesten , maakten zich over zjne stellingen
erg boos , en meenden zelfs in brochures te moeten opkomen om
de eer der natie te handhaven tegen de beleedigingen , haar aangedaan
: waarbj Yan Alphen sopzetlyk met de uiterste versmaading''
bejegend werd ; dat , zeggen De Letteroefeningen bj de beoordeeling
van zeker pamQet 1) , pmeer gevoeligheid , dan eene besehaafde
oordeelvelling aanduidt.''
Dit tjdschrift zelf , hoe weinig het ook getoond had op een
even degeljken critischen bodem te staan , zette zich voor een
oogenblik over alle vooroordeel van sleur en eigenliefde heen , en
ontving Van Alphen's werk gunstig. Het gaf er een vrj uitvoerig
verslag over , waarin deze wel wat pruikerig deftige , maar toch
welgemeende volzin voorkomt 2) : mook zullen de meesten onzer
Nederlandsche Dichters , in veelerleie opzichten , zeker een leerzaam
gebruik van 's Mans arbeid kunnen maaken , ter beschaavinge van
hun oordeel , en ter verbeteringe van hunnen smaak ; dat niet
feilen kan (van ) een gunstigen invloed op hunne Dichtstukken te hebben , ter betere inagtneeming van het weezenlyke schoon , met
verbanninge van het valsch vernuft , benevens alles wat laag of
1af is , en den toets van een gezond oordeel niet uit kan staan ;
hoedanige gebreken maar al te r:6lf?/fîc/'l.
g ip p/?,ze Nederdtdtsche
1) Jaarg. 1 7 9 7 , 1 , bl. 372.
29 T. a. pl. , bl. 369.
HOE VAN ALPHEN BEANTWOORD MYERD. 311
Dichtstukken 'pppràpozl6zl.'' Dit slot was een bewjs van moed en
tevens een verbljdend teeken van de belangrjke omwenteling , die
op het gebied der Oritiek te verwachten was. ln allen gevalle
zagen zj toen in Van Alphen's kloeke pogingen geene onvaderlandsche
daad , en toonden het eens te zjn met zjne zienswjs
(II , LXV) : rlk denk , dat hj zjn vaderland het meest bemint ,
die , op eene bescheidene en geoorloofde wjze , aan hetzelve zjne
gebreken aantoont ; terwjl ik hen t die anders handelen , beschouwe ,
als eene bevooroordeelde moeder , in wier oog wezenljke gebreken
van een al te mal opgebragt kind , of geen gebreken , of zelfs ,
dat nog erger is , deugden zjn.''
Maar het duurde niet lang , of de hekken werden weer verhangen.
Ofschoon men eene gunstige verandering zei te hopen van
Van Alphen's overmoeëigen aanval , werd reeds in het volgend
deel (bl. 309) hem verweten pde onwaardige wyze op welke de
Uitgever de Vaderlandsche Diehtkunst en Dichters behandelt , en
die de gevoeligheid van de Natie moet opwekken ;'' en men vroeg
zich af , of het opzien , dat het boek verwekt had , moest worden
toegeschreven paan het leerzame dan aan het honende van het werkh''
M aar de stoot was
bespiegelingen
In 1779 verscheen het vierde deel der werken van de
gegeven , en allerwege kwamen aesthetische
aan het licht.
in 1766 M '
gmestichte Flaatschappij 'pc/l Njed,etbl.qndsche L.e..t terkl4nd. tte Leiden , .. . . . . ve v pa w f .a . wç F v As.t n v > # 'w .A l % v. p'. n h % . % . .vy & .ee a ,w
dat onder anderen eene door de Maatschappij bekroonde verhandeling
bevatte van den Eerwaarden C. Yan Engelen , over de vraag :
XWelke zijn de algemeene oogmerken , die een Diehter moet bedoelen
? welke zjn derhalven de eigenaardige onderwerpen voor
de Dichtkunst ? en welke zjn derzelver algemeene regelen ?'' Bj
de aankondiging in de Algem. Vaderlandsche Letteroefeningen (1779 ,
I D. , b1. 410) werd er op gewezen , dat de schrjver de meening
voorstond , dat een dichter pzo we1 een verstandig a1s vlug mensch
zjn moet ; met zjne levendige verbeelding veel letteroeFening
paaren ; en zo wel een gestoFeerd brein als aandoenljk hart hebben
moet.'' En nog geheel in het zog van Yan Alphen , laten zj daar
op volgen : vHet algemeene gebrek Aïdz'ïzè : en de rerwaarloozing der
wdz'dïtqc/lf: oefening : doet 'er onze Sehryver te sterker op aanstaan ,
om hun ) die zich op de Dichtkunst toeleggen , recht in te prenten ,
dat een Dichter ,zo we1 kundigheden als verbeelding , zo wel
312 .ESTHETICA AAN DE ORDE.
verstand als geest , en zo wel oordeel als vuur : moet hebben-'' ''
En ten slotte vereenigen zj zich met den wensch der uitgevers ,
dat de vrucht van dit werk mocht zjn , dat ponze Natie , voor
andere beschaafde Natien , ook hierin gd. i. in de Dichtkunst) niet
behoeve te wyken , en de ware smaak . . . . . meer en meer in ons
Yaderland moge toenemen-''
verscheen in 1780 : Proeven van dichtkundige Letteroefeningen
, over den smaak in de Poesy , over den Abraham den
Aarts-Yador , van Arnold Hoogvliet ;'' en twee jaar later bekroonde
het Genootschap K'lutst 'Ypr#f door arbeid rerkregen de verhandeling
van Feith : sover de waere vereischten van het Heldendicht'' ;
bj wier aankondiging de Letteroefeninge'n niet verzuimden te vermelden
t dat de schrjver in zjne inleiding gewezen had op sde
onregtmaatige oordeelvelling van zommigen ) over onze Nederduitsche
dichters , als konden ze de buitenlanders niet evenaarerl'',
welke ponganstige gedagte'' hj had weerlegd l).
Zoo zwenkte men heen en weer. W ant toen e111
Voorts
Yan Alphln #7:, z.
in het 1O7U 82 zijne Di WYt WàV a,tl#W-,.ïuy: Verhayqelj-nv,qq.h . licht zond , werd
hiJ door diezelfde Letteroefenaars den aankomenden geniën aanbevolen
a1s een gids , die de onbekwamezl zou mogen weerhouden
Xvan zig op het zoogenoemde dichten t0e te leggen , waardoor men
van een aantal rymelaars en verzenmakers ontslaagen zou worden.''
Dit had al den schjn van aan het adres der Dichtgenootschappen
gericht te zjn; en toch bleef men de middelmatigheid bewierooken 2) ,
ofschoon in 1783 wederom , naar aanleiding van het tweede deel
der Proeven 'pc/l diehtkundige Letteroefeningen , door hen werd
ingestemd met des Schrjvers beweren , pdat , als men afgillg op
Xde veelvuldige dichtkundige Qenootschappen , en derzelver afgegeeven
Proeven , waarin men maar al te veel middelm aatige en
zelfs minder dan middelmaatig'e stukken aantreft ,'' men het den
Kunstkenneren'' niet geheel ten kwade kon duiden , wanneer zj
klagten aanhieven over de achterljkheid van ons volk op het
gebied der poëzij'' 5.
In 1790 werd de aanval z00 op den man af en zoo krachtig ,
dat Hartog recht had zich te verbazen , dat er peen toon werd
1) Zie J. Hartog , in De Gids van l 87 7 , 111, b1. l 12.
2) Aidaar , bl. l 13. 3) Aldaar, bl. l 17.
DEGELIJKER CRITIEK. 313
aangeslagen en eene critiek geoefend , tot nog toe in de Letteroefeningen
ongehoord'' 1). Toen werd toeh zonder
staf gebroken over de
damsche en Haagsche
onlangs uitgegeven
Dichtgenootschappen.
mededoogen de
werken van de Rotter-
K'ttnst liefde .swcclz-f
zeiden geen zlftl'f o.a. had een deeltje uitgegeven , zj , dat , al was
het van geringen omvang , toch nog de helft dunner had moeten
wezen. pMaar zoo moest het wel gaan , als men geen onderscheid
kende tusschen een dichter en een handwerker , en er maar op
1os rjmde , pom jaarljks een bepaald getal bladzyden met vaarzen
in het licht te geeven'', en pwanneer men van deze kwade gewoonte
niet a:iet , was er nooit beterschap te verwachten'' â).
door den drieen-
twintig-jarigen Helmers in het licht gezonden. Ofschoon zj hem
Dzulk een verdiensteljk poëet'' noemen , en ook de aandacht op
enkele zjner pfraaye schilderingen , uitmuntende gelykenissen en
krachtige spreuken'' vestigen , sparen zj de tuchtroede niet , en
brengen ihem de grooter en kleiner gebreken , die hei dichtstuk
ontsieren , ernstig onder het oog. De geheele recensie ptoont klaar-
1jk , dat de Letteroefeningen , al hebben zj het woord bescharen
nog niet vergeten , toch uit geheel andere oogen zien dan vroeger'' 3).
W j komen op die beoordeeling terug , als wj in een volgend
tjdperk onze aandacht aan Helmers zullen wjden , die , ofschoon
met Bilderdjk en Staring in deze eeuw de dichterljke loopbaan
ingetreden , als deze , eerst in de negentiende in zjne geheele
eigenaardigheid za1 optreden.
ls er in die namen iets , dat ons aan een anderen , meer modernen
geest doet denken , ook op 't gebied der Critiek doen zich nog
andere verschjnsels op , die er aan herinneren , dat de achttiende
eeuw (hare ro1 heeft afgespeeld. Ik heb het oog op K--in-k. ,e..,r.'j-#.t:f C
u d Se/x *fYf +c* q< M/l >-<. die sedert het baYg in van r1789 $e, eerst om de acht ,
later om de veertien dagen het licht zag , maar het niet verder
dan tot
Daarop volgde eene critiek van den Socrates
veertig nummers heeft kunnen brengen.
Ofschoon de Schrjver in oesthetische ontwikkeling hoog boven
zjne tjdgenooten uitstak , met buitengewone scherpzinnigheid , en
veel geest begaafd was , en een scherpen blik had op al wat dwaas
of belacheljk scheen , heeft zjn tjdschrift toch nooit grooten
1) Aldaar , b1. 305. Aldaar , bl. 31 l . Aldaar , b1. 3 l 8.
KINKER ' S POST 5- AN DEN HELICON.
opgang gemaakt 1). Eerst later , toen het zeer zeldzaam was geworden
, kreeg het den naam van overgeestig en belangrjk ; en
dit noopte Dr. J. Van Vloten er in 1877 een volledigen herdruk
van te bezorgen. Ik twjfei t of die herdruk gewettigd was en of
'daardoor Kinker's roem bjzonder is gebaat. Voor onzen tjd heeft
De fàpdf weinig aantrekkeljks om verschillende redenen.
Vooreerst maakt de gekozen vorm de lezing niet aangenaam.
Alercurius boodschapt op humoristischen toon wat er al zoo op
den Helicon voorvalt. Onder die vooridurende allegorie gaat de
duideljkheid , en niet zelden ook de beoogde geestigheid : geheel
verloren. Alen klaagde daarover al in zjn tjd 2) : en geen wonder ,
dat die grief in onze dagen dubbel klemt. W ant - en dit is
Bl. l 48 schrij ft hij aan zijn boekverkooper : srGiJ- zegt mij , door verscheiden
lieden gewaarschuwd te zijn , dat er bij het drukken van mijn weekblad
1)
geen rijkdommen te behalen vallen . . . . Ik geloof dat zij gelijk hebben ;
want ik doe al wat in mijn vermogen staat , om te maken , dat er maar
weinig debiet van is.'' Bl. 223 : l,lk mag doen wat ik wil , en schrijven niet
dan voor zekere uitgekipte personen ; ik zie hoe langs hoe meer dat ik , tegen
wil en dank in ft publiek verschijnende dewijl 't mij anders niet mogelijk
was , mijn lezers aan te sprekenff !'de menigte , als domme ossen ,
zonder omzien (miJ') voorbij loopt , terwijl ondertusschen eenige stille nijdige
opmerkers , (miJ') gevaarlijker achtende dan het gerucht vertelt , bezig zijn den
grond , waarop (ik) zoo rechtvaardig als bedaard (mlijn plaats genomen (heb) ,
te ondermijnen.'' Bl. 258 : jllk hoor dat er een cabaat het oonzaggelijke
hoofd opgestoken heeft , niet alleen om het publiek af te schrikken , om l %
stuiver voor mijn Post fs wekelijks te contribueeren . . . . , daar mijn lezers
weinige zijn, en echter hier en daar verspreid , zooals het altijd gaat , heeft
men goed kunnen vinden , om een algemeenen geest van af keer tegen mijn
onschuldig W eekblaadjen te doen geboren worden bij hen , aan wier goedgunstige
handen het debiet of nondebiet der geschriften toevertrouwd is , d. i.
om het korter uit te drukken , bij de boekverkoopers.f'
de taak 0p ,omdat hij niet meer gesteund werd door s,de
oplettendheid van (zlijn lezer'' rbl.294).
2) In no. 29 (bl. 242) beklaagde zich een lezer over het onbegrijpelijke in
zijne allegorie. In no. 32 zei hij te weten , dat men zich verwonderde , s,dat
ik niet met iets te voorschijn gekomen ben , 't geen men een sleutel noemt ;''
wantop bl. 259 erkende hij zelf , gehoord te hebben lrdat er menschen zijn ,
die zich op eenige mijner nommers blindgelezen hebben, zonder te begrijpen ,
waar ik heen wilde ;*n en in no. 39 (bl. 286) ::dat mij een groot getal lezers
den verheven naam van onverstaanbaal' auteur gegeven hebben--'
Eindelijk gaf hij
KINKER 1 S POST 5 m AN DEN HELICON.
hetgeen 0ns in de tweede plaats niet aantrekt - maar al te vaak
worden dichters beoordeeld en doorgaans veroordeeld , wier namen
nauweljks , of zelfs in 't geheel niet meer tot ons gekomen zjn.
Doch als men zich daar overheen kan zetten , ontwaart men bj
eenige inspanning , dat hier een man aan 't woord is , die geheel
gebroken had met den geest des tijds.
Vermakeljk is het te hooren , h0e hj met het Sentimenteele solt ,
en met Feith , pden grooten Rhjnvis'', wiens balladen het vooral
moeten ontgelden. Ik haal slechts deze enkele plaats aan om' te
doen zien : hoe puntig hij dit #'Aqen'î'e
zekere onzinnige regels uit een vers , getiteld Jlxlia, ô'Jp' het ,g'3-tzy
ran E dward (bl. 285) heet het : sDit is het ware. Dit leest men
niet om te weten , wat er de auteur door heeft willen uitdrukken ,
maar om zelf er bj te
karakteriseert. Aangaande
Zjn oordeel over
nootschappen is alles
berg te beklimmen : (Bl. 57) rsommigen komen half weg ; weinigen
verder ; en 't getal dergenen die den top bereiken is zeer klein.''
Aan dichters die r't ongemakkeljkste proza in een allervloeiendste
maat kunnen overbrengen'' (bl. 63) , was geen gebrek : evenmin
aan hen , die zich Swanenburg ten voorbeeld stelden (bl. 152). En
omgekeerd was , op het voorbeeld van Bellamy , door velen de
Natuur tot hunne Zanggodin gekozen , en zj meenden meesterstukken
te schrjven , als zj tafereelen schetsten , waarin niets
voorkwam rof het gebeurt waarljk z0o ;'' in den trant van deze
verzen (bl. 216) :
evoelen.''
de poëzie van den dag en over de Dichtgebehalve
vleiend. Velen trachten den zang-
Des morgens klimt de gulden zon In ft blinkend Oost omhoog ,
En 's avonds daalt die vuurfge bol In 't schittrend W esten neêr ;
Dan wordt ons halve wereldrond Met aklig vaal bedekt,
En tot den morgen blijft dat kleed Haar trouwe gezellin'' enz.
Xaar rhet nec .p&.: 'ultrq van natuurljkheid'' vindt men in deze
regels van Porjeeren (bl. 246) :
O Tuinsalaadle ! Beur 't kruintjen op !
O Lindeblaadje ! Zwel uit uw knop !
O Boerenboontje ! Draag 't poeslig kroontje ! Kruip , Kievits zoontje ,
Kruip uit den dop !'*
rW ildheid en verwarring worstelen om strijd om den zetel van
316
den goeden smaak te ontluisteren'' (bl. 167). pHoevelen bljven
niet voortsluimeren met een goeden stjl , een' zuivere maat ) en
een welluidend rjm in hunne armen , in de vaste verbeelding ,
dat zj de Dichtkunst bezitten'' (bl. 206) !
Ook de vertaalwoede kastjdt hj. pEr zjn zeker Zangbergen ,
naar welke raeer
doch
gebrek weêr rjkeljk vergoeden kan ; want van den tjd af , dat
er poëten bestaan , is er nog nooit een Helicon geweest , bj welke
zoo'n groote Translateurstuin is aangelegd'' (bl. 64). En Apollo
klaagt (bl. 111) dat rik een geduld van jzer en staal moet bewj
ook een Translateurstuin daarentegen , die ons
wegen gdan naar den onzenj gevonden worden;
hebben
zitten , om niet woedend te worden , als ik zie , dat er bj honderden
nietsbeduidende zotheden uit het Fransch in 't Hollandsch
overgezet worden.''
Nomsz moet het herhaaldeljk ontgelden , en evenzoo Boddaert ,
Grendel, Schonk , Soek , Porjeeren, De Witte. lk kan mj met die
onbeduidendheden niet ophouden , mag het oordeel over
Nieuwland's orioït niet voorbjgaan (bl. 159) ) omdat het toont ,
hoe Kinker uit eigen oogen durfde zien. Hj haalt de twee eerste
coupletten aan , en vervolgt dan aldus : ,, plloe grootsch is dit
begin !'' zei iemand , ik weet niet meer wie , op den Helikon , rmaar
't is ook we1 't best brood op 't venster ; die Orion is ook we1 de
maar ik
Orion van den geheelen bundel dezer gedichten . . . En evenwel ,
wanneer men den ganschen Orion , met ophelderingen en al
gelezen heeft , dan is men niet te vreden : 't is dan eezl schoone
aanhef , en niets meer. Men bljft nog staan bj het laatste coplet....
Ondertusschen zendt hj er ons meê naar huis.'' '' eltz.
De Dichtgenootschappen - vooral het Haagsche - worden
herhaaldeljk in hunne nietigheid tentoongesteld. Dat zj alleen de
middelmatigheid huldigden , bleek vooral uit de door hen bekroonde
prjsverzen. Het 28e nummer is hoofdzakeljk aan dat onderwerp
gewjd. Er was in den Raad van Apollo eene resolutie genomen ,
die op de volgende beweeggronden rustte :
XAlzoo bj herhaalde verzen en bj verloop van tjden bevonden
is , dat de kunstrechters der onderscheiden lage poëtische j'ttrisdictiè'n
in Nederland , meestal zonder zelfs bevorens adriezen van
deskundigen in te nemen , niet zelden op een verkeerde wjze met
het uitdeelen der eerepenningen te werk gaan 9 dat daarenboven
' T vAN DEN HELICONKINKER s POs .
KINKER ' S POST 5rww oEx HElulcos.
zich vau tjd tot tjd gezelschappen opwerpen , welke zonder eenige
approbatçe , zich den naam van kunstrechters aanmatigen , zoodra
zich maar eenige lieden aan hunne-/zf#ïccfzff//. gesubmitteerd hebben,
schoon henlieden , ten voordeeligste genomen , geen andere naam
com peteert dan die van arbiters en goede mannen . . .'' enz.
Daarom werd van hunne uitspraak
genootschap had eene prjsvraag
trefeljk vers met goud bekroond en aan een ander slechts een
accessit toegekend. Naar aanleiding daarvan vertelt De Ppyf ? hoe
Kalliopè uitriep : p'Wat zal 't helpen , dat men bjv. de prjsuitdeelaars
van 't Haagsch Genootschap in 't ongeljk stelt , wanneer
Van Os , die de minste gekeurd is dergenen : die naar den prjs
appèl toegelaten. Het Haagsche
uitgeschreven , een minder voorgedongen
hebben : met een lierzang ) tot onderwerp hebbende : De
zzl6zlcc/l geschikt 'pppr de Eeuwigheid , met het uitdeelen der medaljes
niet tevreden is ? Zeker is het , dat hj den toon , dien hj aangezlomen
heeft , beter volhoudt dan de anderen. Maar za1 het iets
uitdoen ? Neen , ik durf vaststellen , dat de kunstrechters en hj
zelf zullen staande houden , dat de dichtstukken der anderen in
poëzy ver boven het zjne verheven zjn q schoon die geheele verhevenheid
alleen in den aanhef bestaat en in de menigte van
woorden , waarin zj het ongetwjfeld op hem winnen. Nochtans
maakt het zjne een redeljk goed geheel uit ; dat van Maria
Petronella Elter bezit veel schoonheden , maar is te veel geladen
met overtolligheden en niet tot het plan behoorende sieraden , dus
ontbloot van de schoone eenheid. Doch Lambertus Van Oyen , aan
wien de gouden eerepenning toegewezen is , komt met stukken en
brokken voor het licht , die niet alleen niet in elkander passen ,
maar waarvan schier geen een deeltjen een geheel kan uitmaken.
Uitgezochte spreekwjzen : die het blokken van zjn Zangster allerellendigst
verraden , en gewone termen van Mr. Rhjnvis Feith ,
tot walgens toe herhaald en gezocht te pas gebracht , zoo als de
tegenstelling van den W orm en den Seraf ,
Telkens verlegen met den toon t dien hj aanheft , gaat hj schieljk
tot een anderen over , op hoop van beter te slagen. Parturiunt
zzèpAlfdq:. Hj begint , als blaakte het sterkste dlchtvuur in zjn aadren :
enz. doen hier alles af.
Oneindig - vlekloos - zalig wezen !
U w doen is enkel majesteit !
Van Englen - van ft Heelal geprezen !
KINKER ?S POST. VAN DEN HELICON.
Beginneloos , van eeuv igheid ! -
Mrat Liefde gaf Uwe Almacht sporen ,
Dat gij het Niet Uw stem deedt hooren ,
Daar ft , op Uw wenk . tot alles klom -
Die wenk gaf aan dat Niet een leven ,
Heeft aan den worm bestaan gegeven ,
En de eigen wenk aan ft G'eestendom-''
XDan zegt hj in zeven volgende copletten veel van zingen ,
van 'tgezang der Englen , van zjn eigen zangtoon , die hj wil
dat rjzen zal, en eindeljk van zjn onmacht in 't volvoeren van
zjn voornemen. In die onderstelling maakt hj drie onderscheiden
koorzangen van Engelen waarin men zeer we1 de waarheid
van zjn bekentenis gewaar wordt t zonder dat iemand. het voor
eene gemaakte poëtische needrigheid opnemen zal om eindeljk ,
geheel verwarring , met ezclamacies , zaken niet tot het soeteneeren
van zjn onderwerp dienende , en met verzen ) zoo ongeljk in
smaak en stijl a1s zjn dichtstuk zn gedachten , zjn prjsvaars te
eindigen , en we1 zoo te eindigen , dat men onder het lezen het
onderwerp zou verliezen ) zoo hj het uit voorzorg niet aan zjn
lezers herinnerde , op deze wjs :
!'De onsteriijkheid mijns eigen aanzijns zingen
Een stoooos iet dat voor mijn wezen pleit !
O Stofgenoot, konde ik uwe ooren dwingen !
Ik schets den Mensch , geschikt voor de Eeuwigheid !'*
lk laat het daarbj , om de aanhaling niet al te gerekt te maken :
trouwens , daarmee konden k-unstrechters en bekroonde het doen.
Dat de middelmatige dichters met dergeljke critiek niet ingenomen
waren , bljkt uit het vers Aan de Hedendaagsche .//ecdzlsenten
ïzl het algemeen , van iemand , die zjn naam verzweeg ,
waarover De f'pdf een hartig woordje zegt op bl. 174. ln dat
vers kwamen o.a. deze regels voor :
1,Geduchte Heeren , die , op uwen stoel gezeten ,
Omstuwd van hovaardij , bedilzucht , atkunst, nijd ,
Op andre roem , vernuft , en goeden smaak gebeten ,
Aan 't laagste zelf belang uw rustlooze uren wijdt !
Die , schuilend onder 't kleed van naamsverduisteringen ,
Uw ziel , uw goedkeur voor een luttel loons verhuurt,
Uw hekelschrit-t alom in ieders eer durft dringen ,
W en's boekverkoopers geld uw trots heeft aangevuurd.''
TERU RBLIK .
Zoo ging het acht bladzjden door ; en 't is waarschjnljk , dat,
daarbj niemand anders dan Kinker zelf bedoeld werd , dien de
verontwaardigde Genootschapper voor seen vilder, een beul'' scheldt.
Het sloi van Kinker'skastijding luidt aldus : :,Ja , mjn lezer , gj
hebt geljk , men moest bj zulke stukken niet bljven stil staan ;
dan 't is , omdat Apollo dat schelden en /'czdyz ran relen , die zich
zonder Zangsters in den Duivelshoek wagen , z0o begint te vervelen
, dat hj mj belast heeft , dien naamsverduisteraar eens ernstig
te onderhouden.''
De geest van Kinker geeft ons een voorsmaak van de degeljker
critiek , die in onze dagen veld wint. En toch t de negentiende
eeuw , die wj nu naderen, za1 op letterkundig gebied nog geruimen
tjd even Qauw en onbeduidend voortsukkelen , en zj za1 meer
dan dertig jaren oud zjn , vöördat de kloeke pogingen van Yan
Alphen of Kinker eenige vrucht zullen gaan dragen. W j konden
ons zoo spoedig van de erfenis der vaderen niet losmaken.
W at wj van de achttiende eeuw vernamen , hetzj in de voortbrengselen
harer dichters , hetzj in de geschriften harer moralisten
en critici , heeft denkeljk onze sympathie voor haar niet verhoogd.
Verslapte zedeljkheid , toenemende oppervlakkigheid , gebrek aan
overtuiging , ontstentenis van dichterljke gedachten , onbeduidendheid
van critiek ; maar overmaat van jdelheid en eigenwaan ,
voor dat alles mag noch kan men blind zjn.
Zien wj op d: laatsteljk afgelegde baan terug , dan moeten wj
erkennen , dat die eeuw der onbeduidendheid ons geen enkel
kunstwerk te beschouwen gaf , dat op onverdeelde bewondering
aanspraak heeft. W aarachtige poëzie is er onbekend. Betje W oll
had we1 geljk , toen ze schreef 1) : nDe taal van 't hart te spreeken
is 't werk der likkers niet , 't is hun sterkte ons , naar de strikste
regels der kunst en taal , te verdrieten of ten minsten onaangedaaù
te laaten . . . . Men moet gevoelen om waarlijk- dichter te zijn . . . .
En die Dichters die deeze vereischten hebben , kunnen zich (vooral
in 't vuur der compositie) niet verlaagen tot die noodzakeljke
wissewasjes , waar in al de sterkte der likkers gelegen is. Zo men
het er naderhand , a1s de verbeelding verkoelt is , in kan brengen ,
is het iets fraays : doch iets fraays van den laagsten rang.''
1) Brief van 2 Februari l 777 ; i'Vederland, 1879 , no. 6 , bl. 1 52.
320 TERUGBLIK.
Het likken werd niet slechts door de Dichtgenootschappen in
practjk gebracht , maar ook door de Critiek aangemoedigd. W j
zagen herhaaldeljk , hoe algemeen het wezen der Poëzie in gladde
verzen werd gezocht ; en aan bezieling geloofde men weinig. De
redactie van de Nieuwe Vaderlandsehe Letteroefeningen kwam er
in 1770 rond voor uit , dat men het auteurschap eenvoudig als
een ambaoht , eene kostwinning beschouwde. En hare opvatting van
de roeping der Critiek bewjst wel , hoe qauw alles was geworden.
Ik geef in de noot eene merkwaardige
bljken zal, hoe weinig het publiek zich
plaats , waaruit tevens
met letterkunde ingenomen
toonde 1).
Vöör het derde deel (1 720) plaatsten zij eene zonderlinge Voora/ spraek ,
waarin ze zich in de eerste plaats verweren tegen het verwijta dat eene afkeurende
recensie het debiet en dus uitgever en schrijver schaadl. 't Is hun
eigen , niet onze schuld , zeggen ze : l,zy zelven , en niet wy , bewerken hun
ongeluk ; ze zyn dan aen een verkeerd ambacht, daer ze niet toe geschikt
zyn : en de beste raed voor hun zou wezen , ene andere kostwinning te zoeken ,
daer ze meer bekwaemheid toe hebben.ff
1)
En wat de klacht van den boekhandel betreft , dat er minder boeken door
verkocht worden, dit za1 waarschijnlijk we1 aan iets anders liggen : srzou
men , (indien ''er waerlyk minder vertier in den Handel zy) , niet met wel
zo veel gronds mogen denken , dat , buiten andere toevallige en zamenloopende
oorzaken , de hedendaegsche denk- en levenswyze in ons Vaderland 'er
de hoofdoorzaek van is ! Zou het zo vreemd zyn van te denken , dat het
grootlyks ontstaet uit hoofde dat fer by velen minder lees- en oefenlust gevonden
word , en *er minder gelds overschiet om Boeken te koopen ? - 'W y
twyfelen niet of deze oorzaek , zo de Boekhandel waerlyk minder tiere dan
in voorige jaren , zal by alle Verstandigen veel waerschynlyker dan de eerstemelde
g geacht worden.''
Zij komen verder op tegen het verwijt,
tçgendeel is waar : s:W ilden wy ons schikken naer den heerschenden hekeligen
smaek ,
dat hunne critiek te scherp is. Het
wy zouden dikwerf een' anderen weg inslaen . . .. Verscheiden Autheuren
zouden min gtznstig behandeld zyn , zo men uiet zomtyds de oprechte welmenendheid
des Schryvers , die ook waerlyk hare nuttigheid kan hebben , de
stichtlykheid nan den inhoud des Geschrifts , en dergelyken in acht had genomen.
W e ontmoeten ook zomtyds Schriften , die duidelyk toonen, dat het
schryven des Autheurs zaek niet is ; maer die ons tevens klaer genoeg te
kennen geven , de Autheur zich in omstandigheden bevind, 't zy met betrekking
tot zich zelven , of ten aenzien van anderen , dat hy min of meer
genoodzaekt zy te schrijven ; in zodanige gevallen zouden wy 't gansch
onheusch achten, niet merkelyke toegevendheid te gebruiken . . . . Doch 't is
TERUGBLIK.
Met oorspronkeljkheid was het lang uit. Geheel eigen lettorproducten
zjn zeldzaam , en meestal niet zeer lofwaardig. Men liep
doorgaans aan den leiband van Frankrjk ; en zoo men dien later
afwierp , dan was het om
voorbeelden in het oog te
Proza , dat evenwel in den vorm een grooten stap vooruit deed ,
door het eerst zich aan het stjve , onnatuurljke keursljf van
conventioneele deftigheid te ontwringen , waardoor het niet slechts
losser en smjdiger , maar ook zuiverder werd.
En wat de schare onzer Poëten of Rjmkunstenaars betreft , hun
vrj angstvallig Engelsche of Duitsche
houden. Dit laatste geldt vooral van het
omzichtig zwoegen had althans dit goedegevolg , dat de rhythmische
toonval voor goed dien stempel van keurigheid en vloeiendheid
kreeg , dien hj niet meer kon verliezen , en waardoor een passend
kleed vaardig werd , waarin de dichterljke gedachte zich kon
hullen , zoo zj later weer eens bj ons ontkiemde.
Z0o de geestelooze rjmelarj geen diepen en vooral geen bljvenden
indruk kon maken , toch heeft de kunstarmoede , die men
voor hooge kunstontwikkeling aanzag , geruimen tjd op onzen
smaak en onze letterkundige critiek den nadeeligsten invloed geoefend.
Dat was de treurige nasleep van die camaraderie t die
cabale'', welke alles ophemelde en voor alles r een lofgalm of een
Xwierookdampje'' overhad. De Schrjvers van de Geschiedenis onzer
Letteren waren gewoon en hebben ons lang geleeraard alles te
meten met den valschen maatstok der achttiende eeuw , alles te
waardeeren volgens den toetssteen harer beginselloosheid ; alles
schoon te vinden en in de hoogte te steken , wat maar het conventioneele
kleed droeg of een godzaligen toon aansloeg 5 en elken
Hollandschen Poëtaster , elk Hollandsch vers , gelikt of gespierd ,
met onovertrofen bewondering aan te staren. Hoogvliet en Feitema
werden niet alleen even warm geprezen a1s Vondel; maar geen
321
geheel anders met de zaek gesteld , als 'er een Schryver voor den dag komt ,
die zonder enige noodzaeklykheid schryft, zaken voortbrengt, daer de M aetschappy
geen nut van heeft, of die ter verbasteringe van den goeden smaek
en zeden strekken , en alleszins toont, dat het schryven hem niet ter hand
staet, omtrent den zodanigen komt die toegevenheid gewislyk niet te pas :
hy jaegt naer roem , doch kan langs den weg , dien hy bewandelt , niets dan
schande behalen , en wy konnen 'er niet anders dan laeg van spreken-''
zoxcxsLox'r , Ned. Letterk. in de twee laatste feutce?l , I , 4e druk. 21
322 TERUGBLIK.
dier gevierde mannen , grooter en gelukkiger dan Homerus , had
ooit gestruikeld of gedommeld , en de reeksen van fraaie kwartjnen
in hoornen banden 1) konden onmogeljk iets anders dan
meestergtukken bevatten !
Aan zoodanige oppervlakkige en onware voorstelling moest een
einde komen : gelukkig , dat gaandeweg eene juister waardeering
mogeljk is geworden. Sedert 4e Aesthetica eene wat meer beoefende
wetenschap werd , heeft de Critiek een geweten gekregen en zj moet
een plicht vervullen , al is de taak ook niet aanlokkeljk t om ,
tegen zoodanige overlevering in , het kaf van het koren te scheiden.
Men verbaast zich over het aantal prachtwerken of weelderige drukken ,
die in de voorgaande eeuw het licht zagen (zie boven , b1. 6). Van Lennep ,
die door zijne familietraditie goed op de hoogte van menige bijzonderheid uit
dien tijd was , geeft ons , in zijn Lenen van C. en D. .T. Fcn Lennep , 11 ,
b1. 2 16 , daarvan devolgende verklaring :
Geen woning op Heeren- en Keizersgrachten - de bewoner moge al of
niet een wetenschappelijk man zijn geweest - waar niet eene kamer bepaaldelijk
tot bibliotheek was ingericht , en waar niet een dergelijke verzameling
beschouwd werd a1s tot het ameublement behoorende. Maar daardoor is dan
1)
ook alleen het raadsel te verklaren , dat in de vorige eeuw de uitgave van
werken met zoo vele uitvoerige en kostbare platen . . . . kon worden ondernomen
en rijkelijk de kosten , daaraan besteed , kon vergoeden . . . .
W at men den voormaligen Patriciërs ten laste moge 91 leggen , zij waren
onbekrompen , waar het er op aan kwam , kunst en wetenschap voor te
staan , en het richesse oùlfge was een zinspreuk, die getrouw door hen werd
nagekomen-''
Men vergete bij het lezen van den slotzin van Van Lennep maar niet, dat
hij weinige regels vroeger erkende , dat men bibliotheken alleen aanlegde,
omdat ze s,tot het ameublement'' behoorden.
gE jEgë2Làdg8CëE LETTELELjgE lj gE TïEE LJàI8TE EEgïEj,
T W E E D E B O E K.
D K N K G R N T I R N D K K K V W :
J A R E N V A N K W IJ N l N G.

1.
INLEIDING TOT DE NEGENTIENDE EEUW .
De negentiende eeuw is aangebroken , en met haar is de maaisehappj
overal een geheel nieuw tjdperk van ontwikkeling ingetreden.
Vergeljkt men althans de dagen , waarin wj leven , met den
tjdkring ) die aan onze eeuw onmiddelljk voorafgaat , dan is het
onderscheid trefend. Tegenéver de geesielooze verslapping van
vroeger mogen wj wjzen op vernieuwde opgewektheid , toenemende
energie , verhoogde levenskracht. Op maatschappeljk gebied heeft
de gezichtseinder zich gestadig verruimd , en terwjl van oogenblik
tot oogenblik het veld van onze waarnemingen zich uitbreidde ,
nam de scherpte van onzen blik toe. In het rjk der Letteren heeft
de herboren geestkracht zich niet minder doen gevoelen : wj
hebben behoefte aan pittiger inhoud en mogen roemen op gezonder
kunstopvatting , al openbaart zich dit vaker nog daarin , dat wj
geen smaak meer hebben in hetgeen zoo lang a1s toppunt van
kunst werd opgehemeld , dan wel in eigen onberispeljke kunstgewrochten.
Yooruitgang , groote vooruitgang in bjna ieder opzicht
is onloochenbaar ; en met het o0g op de achttiende eeuw kunnen
wj zonder overdrjving zeggen , dat wat Loots in zjne verrukking
vooruitzag 1) , zich heeft verwezenljkt :
't Is alles nieuw : 1, een nieuw geslacht
Daagde op , met h'isscher bloed in de aadren.''
Toch behoeft dit alles ons nog niet verwaand te znaken. De
afstand , die ons van de achttiende eeuw scheidt , moge groot zjn ,
nog grooter wellicht is de afstand : dien wj hebben te doorloopen
alvorens het ideaal van wezenljke maatschappeljke beschaving nabj
. . ..- .-
Europa ù't/ d6n ochtendstond der negelltiende eeutt).
VROEGER EN THANS.
te komen , en er is t zooals wj reeds deden gissen , op de voortbrengselen
onzer pen , in poëzie en proza , nog genoeg aan te
merken , dan dat wj de handen in den sehoot zouden mogen
laten liggen , terugziende en rustende op de lauweren van het voorgeslacht
en ons verkneukelende in eigen zelfgenoegzaamheid.
En toch is dit , ouder gewoonte , maar al te veel gebeurd , en
daaraan is zeker voor een groot deel het gebrek aan veerkracht toe
te schrjven , dat onze ontwikkeling zoo dikwerf in den weg stond.
Zoo wj thans , in 1883 , nog verre zjn van het ideaal , dan
zal het niemand vreemd voorkomen , dat de eerste dertig t veertig
@ Jlren
geesteljk leven kunnen worden aangehaald.
Trouwens t hoe zou het mogeljk zjn , dat zedeljk verval en
onbeduidendheid , die het zooeven geschilderd tjdvak kenmerkten ,
met een tooverslag zouden zjn weggevaagd q dat we op eens
gelouterd en gesterkt zouden zjn gekomen uit de smeltkroes der
dezer eeuw in Nederland niet als toonbeeld van bloeiend
Revolutie , die een eind maakte aan de overlevering van vroeger
eeuwen ? W è1 had zj met machtige vuist den ouden akker omgeploegd
, en ievens met het kaf ook het koren , dat er op tierde ?
en in hare voren nieuw zaad gestrooid ; maar dit had tjd noodig
om te ontkiemen ) ondanks al hetgeen hier reeds had plaats gehad
om den nieuweren tjd voor te bereiden. De omwenteling der
zestiende eeuw had groote en gezegende gevolgen gehad. Maar
ofschoon ze hier te lande een nieuwen siaatsvorm met zich bracht ,
zj was toch niet terstond de moeder geworden van groote maats'chappeljke
omkeeringen. W è1 was Nederland het overig Europa
vooruit ; maar toch werd de vrjheid nog slechts op betrekkeljke
wjze gehuldigd , en de verbroedering bleef nog verre te zoeken.
W è1 was die omwenteling hoofdzakeljk eene revolutie op het
gebied des geestes geweest ; wèl stonden vrj onderzoek , individuëele
vrjheid en ontwikkeling , Christeljke geest , in hare banier
geschreven ; maar de maatschappj moest eerst langzamerhand van
den nieuwen zuurdeesem , van de levenwekkende kracht dier moderne
begrippen doortrokken worden , voordat zj zich overal in de pracijk
konden openbaren. En het bleek , dat er nog eene krampachtige
inspanning noodig was , aleer het zoover kwam. Eerst de revolutie
van het eind der achttiende eeuw voltooide , wat de groote beweging
der zestiende begonnen had.
326
ONS VOLKSBESTAAN VERNIETIGD.
Vrjheid van geweten en gedachten had eindeljk geleid tot
burgerljke , kerkeljke en staatkundige vrjheid ; en de broederliefde
, door het Christendom gepredikt , had ten slotte den kastegeest
weggevaagd en was doorgedrongen tot het leven in den
vorm van geljkheid voor de wet.
Hoe dit alles van lieverlede weder individuëele zelfstandigheid
en kracht , zoowel a1s ruimte van blik en verscheidenheid van
opvatting , maar niet minder veerkracht en oorspronkeljkheid in
de uitdrukking der gedachte moest teweegbrengen , is niet moeiljk
te vatten.
Intusschen ,
en die strjd zelf had het hart warmer doen kloppen en het bloed
mei forscher polsslag door de aderen gejaagd. Yandaar de levendiger
geest , die , ook op lettergebied , reeds in de laatste jaren
der achttiende eeuw begint
Maar ook gebeurtenissen van een geheel anderen aard hadden
meegewerkt om den aangewezen verhoogden levensgloed aan den
dag te brengen. Door inwendige staatkundige verdeeldheid verdie
overwinningen waren niet zonder strjd behaald ,
te tintelen.
zwakt , waren wj onder de voogdj van Frankrjk vervallen , welks
machtige overheerscher eerst zjn broeder a1s Koning over ons
aanstelde , ja , eindeljk , in 1810 , goedvond ons zelfstandig volksbestaan
op té hefen , en Nederland , die pnatuurljke aanslibbing
van Frankrjk ,'' zooals het heette , aan het groote Keizerrjk te
hechten. En welke ongekende weeën , welke ellende die aanhechting
in haren nasleep had , kan de naneef zich nauweljks meer
voorstellen. Verguisd , uitgezogen , verarmd en ontredderd , was
4e nog onlangs zoo bloeiende en eens zoo machtige Republiek
den stofeljken
schenen tot de
heerschen
ondergang zoo nabj, dat dichters gerechtigd
vrees , dat de zee hier weer onbedwongen zoa
en de eeuwen-oude gewrochten van menscheljke njverheid
en van buitengewoon menscheljk vernuft verzwelgen; dat de
plek zou verdwjnen , eenmaal door geheel de wereld met zooveel
bewondering aangestaard ').
327
l . Adam Simons , in zijn trelrend vers : syvergeet uw* af komst J , o Bataven !''
dat in 18 10 het licht zag (hierachter b1. 363) en Feith in zijn gedicht s,flet
Vaderland'' (boven , bl. l 95).
328
Maar ziet ! daar daagde redding
herleefde , Nederland was vrj en
hoop , met bljde verwachtingen
Het ligt in den aard der zaak , dat de vaderlandsche
door het herwonnen zelfbestaan opgewekt ,
zou openbaren in dichterljken gloed. Geljk de gebeurtenissen ,
die aan 1787 voorafgingen , of die , welke op 1795 volgden , onze
Zangers naar de lier deden grjpen t zoo wekten ook de staatkunop
: 1813 lichtte aan , Nederland
zelfstandig ; het ging met nieuwe
de toekomst in.
geestdrift ,
zich niet het minst
dige omkeeringen van 1813 en 1815 dezelfde
oefeningett van 1813 spreken dan ook van
geestdrift. De Letterde
geestdrift van een
gered en dankbaar , van een vrj en moedig volk.'' Maar het is
even natuurljk, dat die opgewonden stemming ook weer moest
voorbjgaan , en dat onze Dichters andere snaren hadden te tokkelen ,
zoo zj de vertegenwoordigers van het gemoedsleven der Natie
wilden bljven.
Misschien vindt men dergelijken
en aan de Poëzie
in onze Van
positivisme proza
zjn er , die meenen , dat de
het Nederlandsche Volk in de
afschaduwing
negentiende eeuw kenmerkt , alleen
moet gezocht worden in de voortbrengselen van zjn praetisch en
wetenschappeljk streven , en niet in zjne kunstuiting.
Maar is zoodanig standpant niet te eenzjdig om juist te kunnen
zjn ? Zeker , het ljdt geen tegenspraak , dat gaandeweg in de
menscheljke maatschappj de ontwikkeling van het verstand meer
op den voorgrond is getreden ; dat de groote vooruitgang in de
natuurkundige wetenschappen aan den geest eene eigenaardige ,
misschien wel te eenzjdige richting heeft gegeven ; en dat , ook
dien ten gevolge , de beslommeringen , waarmede de bevrediging
van stofeljke belangen gepaard gaat , ons van der jeugd af aan
wat heel veel op het nuchtere gebied der practjk van het prozaleven
houden. Dit alles heeft misschien ten gevolge , dat onze
geest niet meer zoo ontvankeljk is voor die indrukken der verbeelding,
welke alleen den Kunstenaar a1s zoodanig stempelen.
Zjn niet , naarmate de nevel. die onzen intellectueelen gezichtseinder
beperkte , opirok , ook onze idealen ingekrompen en beperkt ?
Zeer zeker hebben zj eene groote wjziging ondergaan ; maar
geheel daarvan verstoken werd de mensch en de maatschappj
niet. Dat bljkt reeds uit onze stofeljke ontwikkeling zelve q maar
eisch ) dagen
gedaan , onredeljk ; wellicht
van wat het leven van
DE POZZIE IN OXZE MAATSCHAPPIJ.
DE POXZIE IN ONZE MAATSCHAPPIJ.
bj volken , wier leven nog iets anders is dan bloot vegetee'ren ,
kondigt zich dit ook nog op andere wjze aan 1).
Eene Natie leeft , zoomin als een individu , van brood alleen ;
en wanneer haar bewustzjn zich enkel openbaart in de verwjding
van dcn kring van het stoFeljk ' onontbeerljke , dan is zj den
ondergang nabj : dit predikt de Geschiedenis luide. Dat hooger
leven , dat leven des geestes spreekt in hare kunst.
329
1) W eten en dichten'' 11 staan scherp
1,vermittlung der extreme'' mogelijk is ,
in zijn fraai artikel in De Gids
tegen elkander over : inhoeverre eene
heeft Dr. A. G. Van Hamel aangetoond
148- 178). En in het voorbeeld
welke wijze dit geschiedt.
188 l , 11 (b1.
van Sully Prudhomme heeft hijdoen uitkomen , op
Ik schrijf eene bladzijde van hem af (bl. 175) :
1,Wetenschap en poëzie raken elkaar telkens en op allerlei wijze in de gedichten
van dezen gunsteling der Muzen , tevens een der meest begaafde
kweekelingen van Pallas Athene. Terwijl zijn kennisdorst hem naar de kale
werkplaatsen van den natuurkundige drijft , wekken de geheimen die hier
voor zijn oog ontsluierd worden , in zijn geest allerlei poëtische gedachten ,
die op hunne beurt tint en kleur verleenen aan de strenge lijnen door de
kennis geteekend. In dezen vorm echter schijnt de vereeniging der beide
machten nog niet veel meer dan een vriendschap , die de eene gastvrij en
mild hare goede
Inniger wordt
gaven
het verbond wanneer de
met de andere doet deelen.
poëzie der wetenschap haar geleide
aanbiedt bij het binnentreden van den doolhof der waarheid , opdat het rhytmus
harer beweging te gemakkelijker de orde doe ontdekken waarin de
kronkelpaden zich door elkaar slingeren ; of wanneer dat geleide wordt aanvaard
in de verwachting dat het der poëzie gelukken zal de belangstelling
van het gemoed te winnen voor de strenge waarheid door de wetenschap
gepredikt.
Maar de vereeniging der beide machten krijgt eerst dan haar volle beteekenis
wanneer de poëzie de wetenschap ongeduldig heendrijft naar de verhevenste
en diepste vragen , om vervolgens rustig naar het antwoord harer
zuster te luisteren ; en andere wegen vroeger
in dartelen overmoed betrad , in naam der waarheid haar worden ontzegd ;
wanneer de zoodra ontmoet dat niet tot haar
in te slaan zoodra die , welke zij
wetenschap , zij een vraagstuk
rechtsgebied behoort noch ooit behooren kan , een vraagstuk van waardeering ,
op hare beurt eerbiedig ter zijde gaat
beslissen heeft ; wanneer de poëzie , die over de macht van gemoed en verbeelding
beschikt, de geestdril't wekt die den mensch tot handelen drijft , en
de wetenschap het licht ontsteekt Mraardoor dat handelen vruchtbaar wordt;
en het woord laat aan haar die hier te
wanneer de dichter voor geen enkele waarheid terugdeinst en zijn Muze
dwingt tot kalmer tred zoodra haar vleugelslag gevaar mocht loopen de helDE
POZZIE JN ONZE MAATSCHAPPTJ.
Intusechen , voor hem t wien de Kunst, vooral de Kunst van
het W oord , de Poëzie , nog iets anders is dan een zinledige aangename
vorm, is het ook duideljk , dat de Dichtkunst in de
negentiende eeuw iets anders za1 moeten zjn dan hetgeen zj
Vroeger WaS.
Hoe hooger het
ook het
peil der algemeene ontwikkeling klimt , des te
individueel verschil in opvatting grooter en uitdrukking
van de verschjnselen buiten ons. Yan Yolkspoëzie , in den zin
zooals die in de middeleeuwen mogeljk was , kan geen sprake
meer zjn. Maar het behoeft toch wel geen uitvoerig betoog , dat
de dichter , wi1 hj zich verstaan en gewaardeerd zien , toch moet
derheid van zijn oog te benevelen , maar tevens gereed staat om zijne bezieling
haar volle kracht te laten ontplooien zoodra de eisch om gloed en leven
duidelijker klinkt dan de eisch om licht.
,1Deze harmonie van denken en dichten is het ideaal dat ons toespreekt uit
de verzen van Sully Prudhomme . . . . , Zoo het nieuwe verbond tusschen
wetenschap en poëzie nog niet zijn volle beslag kan krijgen , hier staat ten
minste een der getuigen die waardig is het te bezegelen,
En dat verbond moet komen. Schuilt niet in ieder onzer een weetgierige
en een droomer? Gevoelen niet de edelsten en de stoutmoedigsten onder de
beoefenaars der wetenschap dat waar de stroomen der poëzie ophouden te
vloeien , het licht wel niet wordt uitgebluscht, maar de beweegkracht verlamd
wordt ? En is het niet , in deze gelukkige tijden van onverdroten waarheidszin
en dorst naar werkelijkheid , dubbel noodig om , door het tot stand
brengen eener gezonde vereeniging tusschen poëzie en wetenschap , de macht
van e1k eenzijdig en onaandoenlijk realisme te breken ? . . . . . (178). Een zeer
verklaarbare reactie oudedwalingen , tegen dat blind voorthollen
op grillige paden , bij menigeen den waan geboren worden als zou
het voldoende zijn de dictatuur der wetenschap , met name der natuurkennis,
af te kondigen om het ware koningrijk te doen komen. In die reactie vindt
ook Zola's soflsme ztin verontschuldiging. Maar , za1 het leven iets meer zijn
dan zien , oordeelen en weten , dat moet naast de fakkel der wetenschap het
heilig vuur der poëzie ontstoken blijven, dan moet het aantal verminderen
van hen die niet ophouden te vragen waar zij gaan moeten , maar die geen
voet verzetten , die alle lichten in hun geest hebben ontstoken , doch , in plaats
van een dier iambouwen ter hand te nemen , er eenvoudig een lichtkroon
tegen . .
doet thans
meê sieren ten geriege hunner kleine woning.
!?Van alle zijden omspoelt de onafzienbaz'e en onpeilbare oceaan onze levens.
boot. Helder zij het oog van den stuurman wiens vuist het roer omklemd
houdt. Maar wat baat hem die scherpe blik , die vaste hand , zoo de vrije
frissche wind niet lustig en forsch de blanke zeilen doet zwellen ?*'
DE POZZIE IN ONZE MAATSCHAPPIJ. 331
worden gedragen door den stroom van den algemeenen tjdgeest ,
hetzj hj zich daarmee laat afdrjven , hetzj hj er tegen ofroeit.
In de dagen , toen de Classieke Oudheid het ideaal was , waarop
men tuurde , kon de eenzjdig geleide beschaving van den dichter
alleen eischen , dat hj zou irachten een weerschjn van die Oudheid
in zjne verzen te doen glimmen. Maar wj wezen er reeds
op , dat die kunstrichting geene toekomst kon hebben 1). Van hei
oogenblik , dat de aandacht niet meer naar het verleden , maar
met vo1 bewustzjn op de toekomst werd gerichi , die zich uit het
Heden zou ontwikkelen , was zj verouderd.
De kunstvormen , in de vorigo eeuw gelouterd en veredeld uit
de verzenfabrieken der Kunstgenootsehappen te voorschjn gekomen ,
konden bljven bestaan ; maar zj moesten het voertuig worden
van andere denkbeelden.
Naarmate in de verjongde maatschappj de gelegenheid om zich
te ontwikkelen dageljks toenam , het peil der algemeene beschaving
gaandeweg rees , en dus de individaeele verscheidenheid meer veld
won , kon de enkeling minder dan ooit de volmaakte uitdrukking
van zjnen tjd zjn. Het za1 mogeljk worden , dat in de verschillende
uitingen van den geest nauweljks eenheid is te bespeuren ,
en dat de Geschiedenis der Letterkunde den vorm moet aannemen
van eene reeks monographieën. Maar zou de dichter als kunstenaar
dan kon hj behagen, zich niet buiten de
hoogste dichterljke opvatiing , de schitterendste belichaming van
een verouderd ideaal zou een iegeljk hebben koud gelaten.
Daarenboven moest de dichter de taal spreken van zjn tjd :
dat wi1 zeggen , niet hooger zweven noch lager kruipen dan met
de gemiddelde ontwikkeling zi,jner tjdgenooten overeenkwam.
Zoodoende kon toch de dichterwereld , a1s men ten slotte de
veelheid en verscheidenheid harar uiting wist op te vatten als de
zijn tijd plaatsen :
honderdvoudig gewjzigde
stelde licht in het
straalbreking vaù hetzelfde samengemaatschappeljke
prisma , we1 de afspiegeling
bljven van de geestesrichting des volks , althans daar , waar sprake
kan zjn van waarachtige Kunst en niet van gegalvaniseerde doode
vormen ; eigenaardig leven bj de Natie besta.
En wat was nu de richting, waarin ons volk zich bewoog in
en mits er een
Verg. De iNederl. Zeffer/cun#e in de X V11e E. , 1 , bl. l Q.
332
het tjdvak , op welks drempel wj staan ? W elke waren de denxbeelden
, die de Natie koesterde , wat de idealen , die haar voor
oogen zweefden ? Bj het antwoord op die vraag hebben wj alleen
het oog op Noord-Nederland : België krjgt eerst later weer stem
in 't kapittel, en tot zoolang zullen wj wachten er ons meê
bezig te houden. Voor het Noorden dan behoort het antwoord
op die vraag in tweeën gesplitst te worden , omdat we te doen
krjgen met twee tjdperken van zeer verschillend karakter.
Dat verschil valt gemakkeljk in het oog. llet eerste tjdperk vangt
aan met ons herboren volksbestaan (1813) en loopt tot omstreeks
het jaar 1835. Het omvat dus bjna het geheele regeeringstjdperk
van Koning W illem 1. Deze jaren zjn geheel de voortzetting
der vorige eeuw : zj kenmerken zich door een treurig gebrek aan
zelfstandigheid en pit, door oppervlakkigheid en karakterloosheid.
De Nederlandsehe geest verkeert in een siaat van kwjning.
Dan komt er gelukkig krachtig verzet : de zieke herstelt. Het
volksleven wordt in iedere richting opgewekt , geprikkeld ; alles
degeljker , :inker ; voor onze letterkunde licht een beter dag aan.
Het schjnt wenscheljk de karakteristiek van beide tjdperken
reeds hier te beproeven , ten einde ons in staat te stellen de
dichters en prozaschrjvers , die wj op onzen ontmoeten ,
in het ware licht te beschouwen , hen met de juiste maat te meten.
Dichters uit lang vervlogen dagen heeft men slechts te plaatsen
in de ljst van hunne eeuw om zoowel hunne volstrekte als hunne
betrekkeljke waarde te bepalen ; want het onderscheid van denkbeelden
en voorstellingswjze van toen en nu is groot genoeg om
de Critiek in het juiste spoor te houden , zonder dat zj andere
bakens noodig heeft. Maar a1s men Schrjvers heeft te beoordeelen ,
die zöö dicht bj ons staan , loopen wj gevaar hun werk als dat
van volkomen tjdgenooten te beschouwen , minder aandacht te
schenken aan de zeer eigenaardige, bjzondere ttjdsomstandigheden )
weg zullen
waaronder zj leefden , en onder wier heerschappj zj schreven ,
en zoodoende hun een maatstaf aan te leggen , die voor hen niet
berekend is. Het is daarom noodig de eischen , die hun tjd hun
stelde , scherp in het oog te houden ; maar die zullen zich te
sprekender aan ons voordoen , en onze maatstaf za1 er te juister
door worden , als wj ons vooraf volkomen duideljk maken , in
hoeverre die van dat eerste derde onzer eeuw verschilt van
KARAKTERISTIEK DER XIXe EEIJW .
FLAUWHEID EN ZELFBEHAGEN. 333
hetgeen wj onontbeerljk rekenen om in de geschiedenis met
eere te worden vermeld.
De vaderlandsche geestdrift , a1s eene electrieke vonk uit de
siaatkundige schokken van de eerste jaren der eeuw geboren :
schitterde een tjdlang in de Poëzie ; maar toen vlam en vonken
der vaderlandslievende aandoening hadden uitgeknetterd , was het
tameljk duister op het gebied van den Nederlandschen geest. Bjna
overal bleef de akker geruimen tjd braak liggen.
Aan geestkracht ontbrak het maar al te veel. Doch al had men
die ook gevonden : zj ware moeiljk in toepassing te brengen
geweest, daar schier niemand zich helder bewust was , welke weg
moest worden ingeslagen. Men geloofde aan vooruitgang , maar ,
zooals Bakhuizen Van den Brink zich uitdrukte , een xvooruitgang ,
die een weinig uit den draf geraakt was ; . . . . . (er wasj jver
voor verlichting , kennis en wetenschap
voel van huivering voor al te streng
De Nederlandsche Volksgeest heeft bj de verbreking X van het juk
in zelfstandigheid niet veel gewonnen'', klaagt Groen Van Prinsterer
1maar met een klein geuitgespannen
theoriën.'' -
terecht l). Lauwheid en Qauwheid kenmerken ook nog een groot
deel van dit tjdvak 2). En het ergste is , dat men zich daarvan
niet bewust was : integendeel , rverwonderljk is , ondanks verval en
achteruitgang, het algemeen zelfbehagen geweest . . . . VoortreFeljk
was men , naar eigen schatting'' 3). Vfloruitgang was er dus niet.
Vaderland, derde druk , b1. 790.
2) Bilderdijk sprak in 1 808 al van sronze Qaauwe eeuw-'' Zie zijne Brieven ,
11 , bl. l63 ; en Groen Van Prinsterer wijst op lrhet matte en laauwe van
den Volksgeest,'' op de srvadzigheid en volgzaamheid'' van s,een iegelijk in
zijn kring.'' Handboek, bl. 283 , 784.
3) Groen Van Prinsterer , Handboek , b1. 792. Ook Van Lennep wijst op
11den zucht onzer Landgenooten tot die grootspraak en zelfverheëng, waarvan
de ,:lTollandsche Natie'' van Helmers de gestereotypeerde uitdrukking
aanbiedt.'f Leven nan C. en D. .I. Fcn Lennep , II, b1. 243. Voorts nog deze
ontboezeming in een brief van Thorbecke aan Groen Van Prinsterer van
26 Febr. 1831 (bl. 44 der door laatstgemelde uitgegeven Brieven van den
1) Handboek der Gescbiedenis van het
eerste) :
De uitbundige loftuitingen over den
minder, dan u. In tijden van vrede
en nu in het staatkundige , blijft deze
gelijk.'f Zie ook bl. 60.
geest der natie vervelen mij niet
en oorlog , in letteren , wetenschappen ,
ijdele zelfverheëng aan zich zelve
334 STAATKUXDIGE APATHIE.
Zöö was het in de Staatkunde , zöö in de Kerk , en niet minder
in de Letterwereld. En dat was slechts een natuurljk gevolg der
omstandigheden.
Geen enkele toestand van het verledene was voort te zetten of
te oniwikkelen , en de jongste staatkundige gebeurtenissen scheen
men liefst te willen vergeten. rvan de geheele reeks der gouvernementen
, die zich gvan 1795 tot 1810) a1s schimmen hadden opgevolgd
, was er geen , dat in het volksgeheugen eenig spoor had
achtergelaten'' 1). De gebrekkige oude republikeinsche instellingen
had men we1 is waar voor goed vaarwel gezegd ; maar de nieuwe
staatsvorm was meer het gevolg der pogingen om enkele groote
gebreken te vermjden , die het raderwerk der federatieve Republiek
zoo stroef maakten , dan van het streven om op de Constitutie
van 1798 voort te bouwen. De mannen van 1813 en 1815 waren
niet buitengewoon vrjzinnig ; en het jeugdige Koninkrjk , met
zjne tameljk aristocratisch gekleurde instellingen , kon door Koning
W illem I in monarchalen zin vaderljk worden bestuard 1) , zonder
dat de mannen van 1795 of hunne zonen daartegen in verzet
kwamen of er over mompelden.
Buiten tjden van crisis of van
Natie er niet aan gewend
te stellen. En de meer
burgeroorlog was de kern der
geraakt in regeeringszaken veel belang
ontwikkelde , naar een nieuw Patriciaat
strevende burgerzonen', die zich in de laatste jaren der Republiek
tegen de Oligarchie der steeds laatdunkender en onbekwamer
wordende oude Patricische familiën hadden verzet ,waren er niet
bjzonder door gesticht geworden , dat zj de kastanjes uit het vuur
hadden gehaald voor die lagere en laagste klassen der Plebejers ,
die na 1795 voor een tjd lang op het kussen raakten. Van die
D schoenlappers-regeering'' 1 a1s men ze noemde , was en is onze,
natie afkeerig : op dat punt is zelfs de kleine Hollandsche burgerman
een Aristocraat. Ook de hevigste onder de meer deftige
Patriotten waren om die reden zeer geneigd het hoofd in den
schoot te leggen. pBittere ervaring had bj velen de illusiën doen
1) Groen Van Prinsterer , Handboek , bl. 760.
2) grMinder staatsman dan Administrateur'f, zegt Groen , bl. 782 , rrzocht
hij de kracht van het Monarchaal gezag in de onweêrstaanbaarheid van persoonlijk
en alomvattend beheer.''
STAATKUNDIGE APATHIE.
ophouden
zooals Van
omtrent zelfregering van het volk'' 1). Sommigen hunner,
Maanen , M. C. Van Hall , de Yan Lennepen , W iselius ,
en anderen , werden zelfs vurige Oranjemannen , hetzj ze door
den drang der omstandigheden waren bekeerd , hetzj ze uit belangzucht
of jdelheid de huik naar den wind hingen :).
En het gros der Natie bleef nog altjd de spreuk der Vaderen
herkauwen : pWat de Heeren wjzen , smoeten wj prjzen.'' Vandaar
lauwheid , calme-plat , apathie , op staatkundig gebied. W at De
335
1) Groen Van Prinsterer , Handboek , b1. :24.
2) s,verschil van politieke inzigten ,*' zegt Groen , t. a. p1. , bl. :33 , s,werd
vergeten ; het smolt, onder buitenlandsche verdrukking , weg-f' - Ik voeg
hier een paar opmerkingen van Van Lennep bij , uit het Zeren rcn C. en D.
.L Fcn Lennep , die karakteristiek zijn :
W anneer men eens nadacht , hoe gezegend de toestand 11 van ons Vaderland
voor de Omwenteling was geweest , en wat daarvan nu geworden was , dan
ontstond er in menigen boezem een geheim zelfsverwijt en vroeg men zich
af of men niet beter had gedaan zich eenige verkeerde dingen te getroosten
dan aldus , a1s de hond van de fabel , het goede dat men bezat, te verliezen ,
ten einde een ydele schaduw na te jagen. Dan begon men daarby te gedenken
aan al wat het Huis van Oranje voor Nederland gedaan had en boe
die diensten waren vergolden geweest : dan vond men verschooning voor den
zachtmoedigen W illem den V en men herdacht met weemoed het lijden en
de vernederingen , door hem in zijn ballingschap ondergaan , en zijn dood ,
verre van een hem steeds dierbaar Vaderland. Dan , eindelijk , overwoog men ,
dat fs Vorsten zoon en kleinzoon in allen gevalle onschuldig waren aan wat
vroeger gebeurd was : en de overweging van dat alles had sedert lang bij C.
v. L., gelijk by zoo vele andere voormalige tegenstanders van het Huis van
Oranje , den ouden wrok allenkskens doen veranderen in medelijden, in
sympathie , in
en Nederland-''
verzoeningszucht, in wenschen tot vereeniging tusschen Oranje
11 , b1.295.
Men ziet echter, met hoe weinig afdoende redenen men zi-ch dekte. Anderen,
V. Lennep zegt jrvelen'' (II , b1. VI1) ,jlieten het verledene liever rusten ,
of , a1s er over gesproken werd , maakten zy er zich af a1s Van der Palm ,
met een grap. jjToen keesde ik zoo wat'', plach hij te zeggen , a1s men hem
over het tijdvak van 1285- 1 295 sprak-''
Van W iselius heet het (1V , b1. 5) : N,svie weet, of de geheele verzoening
van den voormaligen yveraar van 1795 met het Huis van Oranje niet inzonderheid
daardoor haar beslag kreeg, omdat het hoofd van dat Huis de
vertooning van zijn Polydorus (in 18 14 te Amsterdamq had gelast en ten
einde toe bijgewoond-''
336 KERKELIJK LAODICEïSME.
Bosch Kemper
minder van dit
landsche zaken
overliet , had dit meer
legenheden plaats.''
En wat de Kerk betrof , ook binnen hare wanden heerschte eene
mate van Laodiceïsme. De Staats-lferk was
van de eerste jaren na 1830 getuigt 1) , geldt niet
tjdperk : rTerwjl men het bestuur der buitenaan
de wjsheid des Konings en zjner raadslieden
en meer ook in de binnenlandsche aangegroote
schaft. llet Ilervorrade Kerkgenootschap ,
kracht had moeten putten , leed integendeel aaninnerljke verzwakking.
Niet zoozeer door gebrek aan godsdienstigheid bj de leeken :) ,
als wel door de Eauwhartigheid van de leiders en voorgangers , de
Professoren der Hoogescholen , en later van het Kerkbestuur. Velen
hingen nog aan de oude formulieren en zagen alleen heil in het
vasthouden aan de letter der uitspraken van 1618 ; maar er waren
ook niet weinigen, bj wie het zaad van het rationalisme , in de vorige
eeaw uitgestrooid , t0t rjpheid kwam. Vooral onder de jongere
Predikanten en de meest beschaafde leeken , vond men er : die :
niet voldaan met mde krachteloosheid eener doode orthodoxie'' 3) ,
een ander ideaal in het Christendom najoegen , en meer op Christeljken
wandel en levenspraeijk
borgenheden. De beweging , dat
zagen , dan op dogmatische verXafdrjven
van de kerk met den
stroom der eeuw'' zooals Groen van Prinsterer het noemde 4) ,
was al voor een vjftigtal jaren begonnen. Men ziet in de werken
van Betje W olf, hoe de geschriften van den Abt Jeruzalem daartoe
den stoot hadden gegeven. Sedert waren de beschouwingen der
Encyclopedisten daarop ook niet zonder invloed gebleven 5) ,
zoomin als de resultaten , door de Duitsche W jsbegeerte gewonnen
t waarop hier te lande wat later , vooral door Paulus Van
Hemert en Kinker de aandacht gevestigd werd 6) , ofschoon de
gelukkig afgedat
nu uit eigen boezem
1) Geschiedenis van Nederland na 1830 , 11 , b1. 349.
2) In 't begin van dat tijdvak zei Borger , rrliien
man zonder Godsdienst verbeurt nog zijn achting op onzen bodem.''
3) Het woord is van Groen , Handb., b1. 674. #) Handb., bl. 688.
s) verg. Mr. J. Van Lennep , Het Leven rcn C. en D. .J. Fcn Lennep , JI, b1. 71 .
6) In 1822 schreef Bilderdijk aan den Baron Van Zuylen LBrieven , V ,
(zàeerredenen, 1, b1. 33):
bl. 287) , dat hij reeds in 1806 duidelijk meende te zien , lldat met a'lle individueele
welmeenendheid van vele (ik vertrouw zelfs nog , de meeste) Predikanten , het
lichaam der Kerk niet meer by de rechtzinnigheid te bewaren was.f'
KERKELIJK LAODICEïSME.
invloed van Kant niet te hoog moet worden aangeslagen 1). De
orthodoxie had zich geweerd , en wederom Betje W olF leert ons ,
hoe heftig de strjd al in hare dagen was.
Maar reeds in dien tjd waren de gematigden , de Tolerantekl ,
tegen het roeren der strjdvragen gekant , en in de eerste jaren
der negentiende eeuw zien wj den openbaren strjd tusschen de
orthodoxie en meer liberale richting nog meer afnemen.
In het kerkeljk
doode
leven was stilstand. De orthodoxie was over
het algemeen
werd vooral opgevat
logie en godgeleerde
van A. Pierson ') )
rechtzinnigheid geworden , het Christendom
als eene leer , en ging op in kerkeljke theowetenschap.
Die leer , rdie (naar de woorden
eens de uitdrukking was geweest van pen inderwerd
gaandeweg verlaagd daad aanwezig geestesleven . tot een a1s
fetisch vereerd dokument ; het vroegere woonhuis van den geest
werd zjne gevangeniscel.'' Bj die richting bljft alles mgeljk het
heet bj het oude , maar het oude is verschaalde wjn geworden :
de oude formules worden herhaald , de oude gebruiken worden
gehandhaafd ; de predikanten doen tameljk hun plicht , maar uit
sleur , en niets wordt zoozeer geschuwd als hetgeen beroering zou
kunnen brengen in de zoo rustig , zoo lie:jk stilstaande wateren.
Enthusiasme wordt als opwinding , geestdrift en het nemen van
persoonljk initiatief worden als excentriciteit veroordeeld. De
godsdienst wordt een zaak van de Kerk en van den Zondag , en
het eerste en hoogste gebod , het van elders bekende : rsurtout
P as de zèle ,mes amis.'' ''
Dat was het algemeene kenmerk van den tjd : eigenljk slechts
voortzetting van hetgeen reeds in de vorige eeuw door de Toleranten
gepredikt was 3). In 1804 schrjft de Barneveldsche Predikant
Van Vloten dan ook eene Verltandeling ppdr de fd.
çdAlv/pprtdï.
ç:
1) Zie Chr. Sepp , Pragm. Geschiedenis der Theologie fn Ned. , 3e dr. bl. l95
vlgg. vooral 253.
:) Zie diens merkwaaz-dig opstel over het Rlveil , in De Gids l 882 , I ,
bl. 1 vlgg.
3) Verg. J. Hartog , in De Gids van 1872 , 111, b1. 69 : rrzij zijn voor
niets banger dan voor godgeleerde twisten , en het geldt in hunne oogen
a1s eene groote dwaasbeid , deze zaken voor de vierschaar van het volk te
brengen , dat wat anders noodig heeft dan gewikkeld te worden in de geschillen
der geleerdenlf
JoxcKslaol'r , Ned. Letterk. ïn de twee laatste Eeuwen I , 4e druk. 99
338
laauwheid 1) , en in de zeer verdiensteljke Pragmatisehe G:.9c/lïddenin
der TA6pIp#ï6 il't Nederland van Sepp heeft het tjdvak , dat
met 1815 begint , ten opschrift : oitbepaaldheid :3è halfheid.
Die lauwheid werd door het kerkbestuur niet tegengegaan :
integendeel. De Algemeene Synode der Hervormde Kerk , in 1816
door den Koning ingesteld om orde en eendracht te bewaren ,
bestond grootendeels uit mannen van het zoogenoemde juste milieu.
Z ij op uit , om eene principiële
beslissing van vragen , die zich opdeden , te bevorderen ; ja , zj
deed veeleer wat in haar vermogen was om alle suitersten'' tegen
te gaan , elke scheuring te voorkomen , en rustige rust te doen
heerschen. De Rechtzinnigen klaagden over hare pstrekking om
ten behoeve van een liefeljken vrede der Maatschappj , e1k rustverstoorend
Kerkgeschil in den poel der onverschilligheid te werpen'' 2).
Niet ten onrechte. Toch werd nu en dan , in spjt van de Synode ,
de prust'' gestoord. B.v. door N. Schotsman , die voor het strenge
confessionalisme opkwam , en Da Costa , die zjne Bezwaren tegen
&Al geest der :6191/7 in het midden bracht 3). Eindeljk kwam zelfs
de bekende afscheiding. Maar ook des te jveriger was men er op
bedacht , de uiterljkeeenheid der Kerk tot elken prjs te bewaren.
was er dan ook volstrekt niet
Men mocht daarom de netelige vraagstukken niet te veel roeren ,
niet al te logisch zjn. De Predikanten konden voortaan volstaan
met een guatenus ; met de verklaring , dat zj de leer , in de formulieren
van eenigheid geleerd , aannamen , voorzoorer die leer
met het W oord Gods overeenstemde , en niet , geljk de Rechtzinnigen
wilden , omdat zj daarmee overeen kwam 4). Ook pde
toongevende Protestantsche meerderheid'' wilde gaarne , Libel-aal
en Chl.hten'' heeten ; maar rmet de leus : medio Jtffgyïzzll,v ibis'' 5).
De Synode deed natuurljk ook niets om de belangstelling in
deze zaken op te wekken ; en zelfs de aangewezen voorgangers op
ItERKELIJK LAODICEïSME.
1) Zie Sepp in het in den tekst aangehaalde werk , 3e dr., bl. 8 1.
r
n
r
n
Qà
<+
Groen van Prinsterer , Handboek, bl. 779.
Sepp , t. a. pl., bl. 266.
Groen Van Prinsterer noemt dat, t. a.p1., bl. 792 : s:Eene verklaring
waarbij niets verklaard , eene belofte waarbij niets beloofd , een regel waarbij
enkel eigen inzigt en eigen goedvinden ten regel gesteld wordt.'' Verg. Sepp x
bl. 138.
5) Zie Groen Van Prinsterer , Nederlandsche Gedacltten , V, b1. 255.
DE THEOLOGIE.
het gebied der theologie , de Hoogleeraren aan de Hoogescholen
en Seminariën wisten haar niet te wekken. Zj schreden rustig
voort op het afgebakend en plaigetreden pad. Van hetgeen in
Duitschland omging t van de godgeleerdheid van Schleiermacher ,
De W ette en anderen namen zj nauweljks kennis 1) ; veel min
brachten zj die over op vaderlandsch gebied. Tot die verwaarloozing
van de Duitsche wjsbegeerte en godgeleerdheid bracht de
Nederlandsche nuchterheid het hare bj. Men was doodsbang voor
bespiegeling en niet minder voor mystiek. Tot 1835, toen de
Groninger School in 't leven trad , was er aan de Academiën en
daarbuiten op theologisch gebied volslagen gebrek aan leven. Yan
Yoorst en Yan Hengel komen ten hoogste a1s voorbereiders van
iets beters in aanmerking. Er was dan ook rust aan de oppervlakte
: de stilte des grafs.
Dat dergeljke algemeene
voor de vraagstakken , die de hoogste belangen der Menschheid
raken t maar ook op de Letterkunde van den dag hare vale
schaduw moest werpen , spreekt vanzelf. Daarbj komt , dat het
letterkundige ontwikkeling over het algemeen vrj
onverschilligheid niet alleen bestond
met wez6nljke
sober gesteld was.
Baiten deeigenljke Rechtsgeleerdheid :) en
was er in het eerste kwart dezer eeuw niet veel
schap. Zoo enkele mannen , als wat Vroeger
Yan Swinden of Brugmans , op ander gebied schitterden , dit neemt
niet weg , dat voor de meesten , zelfs voor beschaafde en geleerde
mannen , de natuurwetensehappen een geslotezl boek bleven.
Onze eigen Letterkunde trok o0k niet sterk aan. De groote
voorbeelden der zeventiende eeuw vielen niet meer in den smaak.
Camper )
de Classieke Letteren
degeljke wetenwat
later
Vondel werd sinds lang meer geprezen
in het vergeetboek ; en zelfs den eens zoo populairen Yader Cats
begon men langwjlig te vinden. W el werden er aan ollze Hoogescholen
leerstoelen voor de Nederlandsche Letterkunde opgricht ;
maar het ontbrak aan wetenschappeljke docenten 3). De lessen
dan gelezen , Ilooft raakte
339
1A Zelfs niet een man a1s Borger. Zie Sepp , t. a. pl. , b1. 77. J'
1) l:llet Staatsregt werd upeinig beoefend-'' Groen , Handboek, b1. 868.
5 Van Capelle , die tot het Hoogleeraarsambt te Amsterdam geroepen
werd , met voorbijgang van Bilderdijk, schreef tot zijne verontschuldiging
22*
340 DE LETTERKUNDIRE ONTWIKKELING.
werden hoofdzakeljk ten dienste der aanstaande Predikanten ingericht
: ze hadden min of meer de taal ten onderwerp , maar vooral
wat men toen welsprekendheid noemde. Voor zoover men zich
met de Geschiedenis der Letteren inliet , was de geest, die het
onderwjs beheerschte , vooral in Holland , waar het de meeste
vruchten had kunnen afwerpen , geheel die van de oncritische
loftuiters , in de vorige eeuw gevormd. Daardoor kon geen smaak
veredeld , geen geestdrift opgewekt , hoogstens een Qauw dilettaniisme
in de hand gewerkt worden.
De invloed van het buitenland was luttel : uitheemsche moderne
Letterkunde slechts voor weinigen toegankeljk. Zoo de doode talen
vrj algemeen , en met de oude degeljkheid , beoefend werden, het
was vooral grammatische studie , waarop men zich toelei : om de
Letterkunde bekommerde men zich minder. Men was volkomen
voldaan , a1s men geleerd had zich vlug in het Latjn uit te drukken
en , des gevorderd , een Sapphisch vers op het iabakrooken of het
schaatsenrjden te maken ; maar doordringen in den geest der
Oudheid , daaraan werd weinig gedacht. Er zjn natuurljk schitterende
uitzonderingen : wj noemen slechts Bilderdjk , M. C. Van
Hall, D. J. Yan Lennep ; maar over het algemeen had de Oudheid
zeer geringen invloed op de vorming van den geest.
De Fransche Olassieken werden nog altjd gelezen t vooral
Voltaire's tooneelpoëzie , die Racine in de schaduw gedrongen had ;
en de dramaturgie van het hof van Lodewjk XlV bleef nog altjd
het richtsnoer voor onze tooneeldichters. Engeland was nagenoeg
eene terra ïscpgsïfc. Met Shakespeare hadden de weinigen , die
hem zoowat kenden , niet veel op 5 zjn genie was in hun oog
wansmaak. En de groote letterkundige beweging in Duischland ,
die van Lessing , Herder , Goethe en Schiller dagteekent t had het
Nederlandsche Volk niet meegesleept. De weinigen , die zich aan
aan Prof. Van Lennep den 5en November 1815: ,:Toen Siegenbeek Professor
%
werd , had hij aan het vak zeker niet veel meer gedaan dan ik : en welk
eenen roem heeft hij verworven ! Nog in de laatste dagen heeft men in Groningen
totHoogleeraar in dit vak iemand aangesteld , die zich evenmin door
opzettelijke beoefening van hetzelve , maar alleen door smaak en genegenheid
daarvoor aanbeveelt.ef Mr. J. Van Lennep , Het leven 'pcn C. en D. ./. Fcn
Lennep , IV, bl. 5l.
DE LETTERKUNDIGE ONTWIKKELING.
deze bron laafden , werden niet aangemoedigd : van Van Alphen
beweerde Bilderdjk : dat de studie der Duitsche Dichters zjn
smaak had bedorven ! Van het jaar 1826 sprekende , zegt Jacob
Yan Lennep 1) :
In die dagen werd de jeugd nog opgevoed in X den uitsluitenden
eerbied voor de klassieke letterkunde. Byron begon hier pas bekend
te worden : Yictor Hugo had nog naauwljks van zich doen
hooren en voor de werken van de romantische school was nog
geen sympathie ontwaakt. Men dweepte nog met Nieuwland en
Bellamy , met Feith en Nierstrasz , en men veroordeelde ongelezen
elk treurspel, dat niet in vjf bedrjven en in verzen geschreven was.''
Buiten de brommende vaderlandsche Oden , die ten minste bezield
waren met het gevoel , dat ze in de pen gaf , kon het niet
anders , of , bj zoo geringe opgewektheid des geestes , moest de
Poëzie , die toen opgang maakte , zich wel door oppervlakkigheid ,
door gebrek aan diepte en innigheid kenmerken. W aar eene krachtvolle
persoonljkheid bj uitzondering optreedt , die zich boven het
gewone peil verheft , zal ze het zich moeten getroosten maar
schaars lezers te vinden. Het voorbeeld van Kinker en Staring zal
die opmerking bevestigen.
kluisteren ) moest talent
kon alleen populair worden ,
niet in beschouwingen verdiepte , die haar koud lieten. Hj mocht
spreekt vanzelf ; maar hj
hj , als de Natie zelve , zich
zich vooral niet te hoog boven den beganen grond verheFen. De
populariteit van Tollens stelt die waarheid in het helderste licht.
En van den anderen kant is zjue Poëzie de beste toetssteen
voor den graad van ontwikkeling van hen, aan wie hj zjn roem
Hj,
hebben, dat
W anneer
te danken heeft.
die de Natie aan zijne lippen zou
341
Die apathie kon evenwel niet blijven
voorbijgaand ziekteverschijnsel : wij waren ,
Dnation éteinte.''
bestaan. Het was een
gelukkig! nOg geene
omstreeks het jaar 1835 helderde de dampkring op. Overal
begon de levensvlam op te Eikkeren : er kwam weer belangstelling
voor de groote vragen van het oogenblik , en gaandeweg begon
degeljker ontwikkeling meer algemeen verspreid te raken.
Klaasje Zeren-sfer , I , b1. l 8.
HERLEVTNG.
In de eerste plaats ontwaakte er weer staatkundig leven : belangstelling
in de politieke vraagstukken van den dag. Dit was
een natuurljk gevolg van de Belgische omwenteling.
In 1815 waren twee, in vele opzichten ongeljksoortige deelen van
Nederland , tegen beider zin , door een besluit der Groote Mogendheden
aan elkander gekoppeld. In het Noorden had de algemeene
apathie er zich in geschikt , ofschoon niet zonder jaloersch te morren.
In het Zuiden daarentegen werd de band steeds losser gemaakt ,
deels door het veld winnen der liberale denkbeelden , waarin het
Noorden weinig smaak had ; deels door het drjven der Roomsch-
Katholieke Geesteljkheid , die van den beginne af aan zich maar
noode en tegenstribbelend onderworpen had aan de overmacht der
Protestanten. Toen beide van nature onverzoenljke richtingen zich
tjdeljk vereenigd hadden om België van phet Hollandsche juk''
te verlossen , moest het kunstmatig ineengezette Koninkrjk der
Nederlanden wel uiteenspatten. In 1830 brak , a1s nasleep van de
gebeurtenissen te Parjs t de Belgische omwenteling uit , die de
staatkundige scheiding
had (1839).
In het Noorden schaarde men zieh om den troon van
der beide deelen van Nederland ten gevolge
Oranje ,
vo1 minachting voor de rverwaten Belgen'', de ondankbare rmuitelingen'',
die van den zegen der vaderljke regeering niet gediend
beliefden 1). Men liep te
en getroostte zich de
duurde niet lang , of de volksmeening begon te kenteren ; en eindeljk
, tegen 1839 , pontstond algemeene ontevredenheid en hevige
oppositie'' '). De naaste aanleiding daartoe was rde ongelukkige
fnanciëele toestand.'' De geldverspilling , waarmede men jarenlang
wapen ter verdediging van het Vaderland
grootste geldeljke opoFeringen. Maar het
342
Wat de hekken sedert verhangen zijn ! Zoo schreef Jhr. Mr. J. De
Bosch Itemper in 1874 : 9!De nationaliteit van België , zijn geestverwantschap
'in vrije instellingen , de taalverwantschap met het grootste gedeelte van het
Belgische
vereeniging konden zijn ,
volk zijn thans banden, grooter en hechter dan zij bij de vroegere
omdat die vereeniging was eene politieke , door
vreemd gezag aan beide volken opgelegd en omdat de broederlijke gemeenschap
, die thans plaats vindt , in de geheele politiek en maatschappelijke geschiedenis
der beide lttnden geworteld is.'' Geschiedenis van Nederland na l 830,
1)
II, b1. 498.
C) Aldaar , III , bl. 29.
OPGEMTEKT STAATKUXDIG LEVEN. 343
een onmogeljk geworden toestand trachtte te bestendigen , was er
grootendeels oorzaak van. Dit wekte weerzin tegen de vaderljke
regeering. De natie begon zich mondig te voelen , en begeerte
naar grooter volksinvloed op het bestuur des lands ontkiemde in
menig brein. Opwekkende geschriften van D. Donker Curtius of
Roest van Limburg , W . T. Gevers Deynoot , Corver Hooft 1) ,
zagen het licht. Maar den grootsten stoot gaf de Leidsche Hoogleeraar
Thorbecke. Ofschoon in den beginne niet vrjzinnig :) , was hj
toch minder dan iemand vreemd gebleven aan de beweging des
tjds en had den grondtoon der eeuw beter dan eenig ander gevat ;
hj sloeg op zjne staatsrechteljke lessen den weg in , die ter hervorming
moest leiden. Met geestdrift hing men aan zjne lippen.
Sedert 1840 a1s Staatsman opgetreden , wekte hj nu ook door zjn
voorbeeld het sluimerend staatkundige leven , en bracht eindeljk de
vrjzinnige wjziging onzer staatsinstellingen tot stand , die langzamerhand
eene nationale beoefte was geworden.
Dit geschiedde in 1848 , en van dat oogenblik kon geen Dichter ,
die de echo van het gemoed zjns volks zou wezen , geheel vreemd
bljven aan de staatkunde van den dag. De gretigheid , waarmee
Da Costa's zoogenoemde Politieke Pol'zï: werd ontvangen , toonde
dit duideljk
De moderne gaandeweg in wjder
kring uit ; maar het valt niet te ontkennen , dat degeljke politieke
ontwikkeling of kennis doorgaans in omgekeerde reden
stond tot de uitbreiding der liberale partj. Doctrinale begrippen
of duistere voorstellingen omtrent regeeringsbeginselen , met warmte
verkondigd , maar niet of kwaljk getoetst aan geschiedenis of
tjdsomstandigheden , ontaardden bj minder ontwikkelden niet zelden
in klanken en bloote leuzen , die een slechten grondslag uitmaken
voor een krachtig regeeringsbeleid. Onder die slagschaduw kon
de liberale partj nog wel bloeien , maar ter nauwernood vrucht
dragen. Extensief zich uitbreidende , maar intensief niet in kracht
toenemende , werd zj , ook en vooral door de verdeeldheid onder
hare hoofden in het Parlement , gaandeweg al minder geschikt om
te regeeren. Z0o haar invloed niet geheel geknakt werd , het was ,
doordat de andere partjen e1k op zich zelve niet krachtig genoeg
aall.
liberale staatkunde breidde zich
1) Verg. aldaar , 11I , b1. 34 vlgg. Aldaar , b1. 44 vlgg.
344 DE GROXINRER SCHOOL.
zjn om het bewind zelfstandig te aanvaarden , en hunne samenwerking
alleen tot tegenwerken in staat is. De Conservatieven zjn
zoo goed a1s uitgestorven : daarentegen ontwikkelen de Kerkeljke
partjen op staatsgebied
ztairen , willig of onwillig aan den band van een Calvinistischen
Paus loopende , en Ultramontanen , die den Roomschen Syllabus
a1s poolster in het oog houden , slaan de handen ineen om , ware
het mogeljk , het Liberalisme de keel toe te njpen. Het verzet
tegen dien gemeenschappeljken aanval houdt meer dan iets anders
zich in onrustbarende mate. Antirevolutiode
vlam van het staatkundige leven gaande.
op dit gebied eigenljk nog a1s vroeger : de staàtkunde
maakt den Noord-Nederlander maar bj vlagen warm : hj is met
het moderne staatsburgerschap nog niet volkomen vertroawd. Maar
dewjl hj innig godsdienstig is , en van ouds gewoon den Godsdienst
met de Kerk vereenzelvigd te zien , hebben kerkeljke
vraagstakken voor hem steeds de grootste aantrekkeljkheid gehad.
De tactiek van de Synode der Hervormde Kerk om elken strjd
op dit gebied te smoren , bleek
door hare Hare
den duur onhoudbaar, 0ok
toch met het ideaal
Het is
overdrijving.
0P
ingenomenheid
van rast ging zoover , dat hare juste-milieu-mannen zelfs de vervolging
van de Afgeseheidenen van Overheidswege goedkeurden ,
hetgeen meer dan iets anders hun standpunt kenmerkt.
W eldra ging eene zeer krachtige kerkeljke beweging in liberale
richting van het Noorden des Lands uit. De Hoogleeraren der
theologische facalteit te Groningen , Pareau , Hofstede de Groot ,
Van Oordt , en later Muurling , streefden er naar , om , met aanaan
Hemsterhuis en vooral aan sluiting Yan Heusden 1) eene
nieuwe , eene , zoo zj meenden , secht-Nederlandsche , eene geheel
oorspronkeljke richting'' in te slaan. In hoeverre dit beweren juist
was 2) , doet hier minder ter zake ; maar dit is zeker , dat seen
school, een godgeleerde school iets nieuws was in ons vaderland'' 3);
en na haar verschjneu moest wel de keuze gedaan worden :
voor haar of tegen haar #). Hunne leer werd we1 verketterd , maar
gaandeweg wonnen hunne denkbeelden veld. Zj wekten intusscheu
ook verzet , en waren oorzaak ) dat de orthodoxe leden der Kerk
Verg. Sepp , t. a. pl., b1. 205.
Aldaar , b1. 307.
2) Verg. Sepp , t. a. p1. , b1. 305.
:) Aldaar , bl. 283.
HET LIBERALISME IN DE KERK.
strenger dan ooit aan de Dordtsche dogmatiek vasthielden , terwjl
velen , vooral onder de minder ontwikkelden , zieh reeds vroeger van
de weifelende gemeenschap hadden afgescheiden. Maar toch bleek het ,
dat de geest van vrjheid begon te ontwaken : althans de pogingen ,
van confessioneele zjde aangewend om de werkzaamheid der Groningers
te stuiten of hen aan banden te leggen , werden door de Synode
afgewezen , en vonden ook bj de Regeering geen steun. De geest
van vrjheid drong vooral meer en meer door , sedert de leiding der
beweging naar meer wetenschappeljke methode door de Professoren
der Leidsche Academie was aanvaard. Yan Hengel had daar in
zin den zekeren akker al Seholten nu
vruchten zou
toebereid , waarop de rjkste
oogsten. Hj stichtte door zjn voortrefeljk onderwjs
eene School, die de uitkomsten van streng wetenschappeljk onderzoek
onbeschroomd onder de oogen durfde zien. Ook aan Opzoomer's
invloed was het te danken1dat Scholten , die aanvankeljk tegenover
de Tûbingers gestaan had , allengs meer en meer , en vooral
ook zjne leerlingen , onder welke A. Kuenen in de eerste plaats
te noemen is , de wetenschappeljke methode op de beoefening der
theologische vakken toepasten. De Groningers daarentegen , verschrikt
voor de gevolgen van hun stout onderwinden , bleven ter
halverwege stilstaan en braken nu op hunne beurt den staf over
wie verder ging dan zij.
krjgen op de maatsch'appj.
De Predikanten , uit haar boezem voortgekomen , vonden
aldra volgelingen , omdat de leer , die zj verkondigden , overeenstemde
met den geest des tjds. Yan het oogenblik , dat de Theologie
, als iedere andere wetenschap ,
gestrengheid van methode en critiek , waarvoor men vroeger
vreesd
bewas
, omdat zj wellicht zou leiden tot verwerping van
menige supernaturalistische overlevering , vond zj weerklank en
instemming bij
wetten , waarin zjne wjsheid zich kond doet , pdie geloofden dat
God voortdurend zich in de geschiedenis openbaart en de menschen
velen , die God vooral zochten in de eeuwige
in elke eeuw oproept om zjne medearbeiders te zjn in het rjk
van den vooruitgang'' 1).
werd behandeld met eene
De Leidsche School begon allengs invloed te
345
1) Jhr. Mr. J. De Bosch lkemper , Geschiedenis rcll Nederland '?c 1830 ,
11, b1. 224.
346 DE MODERNEN.
nu ,
hen , pdie aan eenen op bovennatuurli.jke wjze geopenbaarden
God en aan eene door de vaderen overgeleverde godgeleerdheid
vasthielden , die verdedigd moest worden tegen den geest der
vernieuwing'', werd nu de strjd algemeen. In den beginne scheen
de zegepraal niet voor de Confessioneelen weggelegd , ofschoon
ook al in hun hoofdkwartier te Utrecht de Hoogleeraren Doedes
en Van Ocsterzee met ernst en talent hunne banier omhoog hielden
, terwjl de meestbevoegden onder de leeken dat standpunt in
een merkwaardig W eekblad (De Nederlandsche Stemmen) verdedigden.
De M oderne T/ldplpgï: , zooals men ze noemde , maakte
aanvankeljk grooten opgang , en kon zich een tjd lang vleien
met de hoop t dat de toekomst in de Kerk haar toebehoorde. Die
hoop is intusschen niet verwezenljkt. Het modernisme werd we1
niet door het gaandeweg heftiger optredende Confessionalisme
verslagen , maar het zag zich in den loop van den tjd door velen
verlaten , die aanvankelijk tot zjne jverigste voorvechters hadden
behoord q hetzj dan , dat deze terugdeinsden voor de uiterste consequenties
van de richting , waarin men zich voortbewoog ; hetzj
dat ze : omgekeerd , vonden , dat men te schoorvoetend voortschreed,
in halfheid bevangen , te veel met woorden speelde, en
daarom den moed hadden zich geheel aan de gemeenschap der
Tusschen dezen de mannen van de nieuwe richting , en
zj
Kerk te onttrekken.
Daarbj kwam , dat de Orthodoxe partj , door de invoering van
het algemeen stemrecht ) de numerieke meerderheid in de Kerk
tot haar bondgenoot kreeg , die zich bjna overal tegen de M' p&rzlezl
verklaarde. Toch zetten deze , in weerwil van de tegenkanting en
van veler onthouding , den strjd nog voort , en de uitslag daarvan
is niet met zekerheid te voorspellen. Nog staan zj binnen de
gemeenschap der Kerk en kampen daar voor het Protestantsche
beginsel van vrj onderzoek. En hun streven is zelfs niet zonder
invloed gebleven op de tegenparij zelve , in wier legerkamp eenvormigheid
zich mede begint te verliezen , om plaats te maken
voor een meer en meer toenemend verschil van meening , ondanks
het drjven van een jverig en talentvol , maar niet zonder jdelheid
heerschzuchtig leider. Geen wonder dan ook , dat de vraag nog
niet is opgelost , of de afwjkende beljdenis , het vrjzinnige stelsel
der Modernen. , in de Kerk toegelaten en gewettigd zal worden ,
HET R;VEIL.
dan of de numerieke meerderheid der minder ontwikkelde leeken ,
die voortdurend grooter invloed krjgt , de Broeders zal uitwerpen.
Maar hoe het zj, de strjd zelf getuigt van opgewekt kerkeljk leven.
Dit alles raakt misschien meer nog de theologie dan den gods- (
dienst als richisnoer voor het leven. Maar ook in dit opzicht valt
een gllnstigo Ommekeer waar te nemen.
W j vernamen , hoe de Orthodoxie het Christendom hoofdzakeljk
opvatte a1s eene leer , en het deed opgaan in godgeleerde wetenschap
, die in de practjk vaak tot een dor formalisme leidde.
Daartegen kwam eene vereeniging op van Christeljjke Vrienden ,
in 1845 op initiatief van den Hemmenschen Predikant 0. G.
Heldring ontstaan 1). Het waren voornameljk leeken , die aan het
Christendom eene meer practische richting wilden geven , aanvankeljk
zich meer op het gebied van specifek Ohristeljke philanthropie
bewogen , maar van lieverlede den grootsten invloed op geheel de
vamenleving hebben geoefend. rEen stroom van werkzaamheden
in staat , kerk , school en philanthropie lag voor ons open'' zei
Heldring :) terecht. Men pleegt die ropwekking'' met den uitheemschen
naam van Rêreil te noemen , omdat zj onder Zwitserschen
en Franschen invloed tot volle krachtsontwikkeling gekomen is.
Dat Réveil behoort tot de karakteristieke verschjnselen van
onzen tjd. Allard Pierson heeft er een merkwaardig artikel aan
ewijd in l)e t/f#: 1882) , waaruit ik enkele zinsneden
Overneem ,
Hj wjst er op ,
zonde wilden getuigen en poogden zondaren te redden.5Aan allen
moest de bljde boodschap worden gebracht : aan de verre heidenen ,
aan de Amsterdamsche Joden , aan de kinderen langs de straten ,
aan de k-oetsiersop de huurrjtuigen'' (b1. 30). Het doel was , hun
dat geloof mede te deelen , dat hun de eeuwige gelukzaligheid
ontsloot. mllet zedeljk leven van de aanhangers van het Rêreil
werd opgevat op eene wjze , die door geheel hunne geestesrichting
bepaald werd. Even als de Puriteinen beschouwden zj zich als
hoe deze pgevoelsmenschen'' vooral tegen de
(Januari
die de zaak teekenen.
1) Zie Heldring's hoogstmerkwaaldig boek Leven en Arbeid, na zijn dood
door zijn zoon uitgegeven , bl. 17 7 vlgg.
2% T. a. pl. , bl. 185. De onderwerpen , die terstond hunne belsngstelling
wekten , zijn opgesomd , bl. 18:-189,
348
het uitverkoren volk van God , geplaatst in de wereld , om èn aan
hare besmetting te ontkomen , èn door eigen zout het bederf te
stuiten. Met die wereld mocht dus geene gemeenschap worden
onderhouden. In de afzondering van de wereld lag de kracht. Men
kon zich wel niet geheel aan haar onttrekken : de vrienden van
het Réreil waren geen anachoreten ; men huweljkte en gaf ten
huweljk ; kwelling van het vleesch ter zake van spjs en drank
werd niet noodig geacht ; de kemelsharen pj werd niet omgeslagen ;
er werden schatten vergaderd , waar het pas gaf ; weelde was niet
veroordeeld. Maar niettemin werd het besef nooit verloren , dat er
een pwereld'' was , en dat men tot die wereld niet behoorde. Om
dit besef in zich levendig te houden en jegens anderen te openbaren
had men zich , om z0o te spreken , geworpen op enkele
vermaken van de wereld , waaraan men met groote volharding
nemen. Het was inzonderheid weigerde deel te het tooneel dat
scherp werd afgikeurd .
5Er lag in die afzondering van de rwereld'' - waarbj te voegen
is een zekere geringschatting van natuurkennis, - eene opvoedende
kracht , ten goede of ten kwade. De kinderen , opgroeiende onder
den invloed van het Rêveil , leefden in een geesteljk-aristokratischen
atmosfeer , buiten het bereik van natuurwet en blanketsel. Zj wisten
van zuurstof noch van Meyerbeer. De alles verterende belangstelling
in de menschelijke ziel .
het leven dat is : de reinheid en de gevoeligheid der ziel schaden
kon of ook haar zelfs vermoeden deed , dat er een stoFeljke wereld
kon zjn , op dezelfde wjze belangrjk als zj'' (bl. 33).
De zelfverhelng , de eenzjdigheid , de overdrjving , en in zeker
opzicht ook de bekrompenheid dier richting worden hier met
scherpe , maar juiste trekken geteekend ; daarentegen het goede ,
dat zj ongetwjfeld tot stand bracht , 0ok door opwekking van
andersdenkenden tot de practjk der nchristeljke en maatschappeljke
deugden'', door de geestige stift niet naar waarde in het
licht gesteld. Dit te erkennen zj hier genoeg , waar het ons alleen
te doen is om eene invloedrjke afdeeling der tegenwoordige maatschappj
te schetsen, zooals zj nog onder ons leeft en strjd voert.
Ik vermeld nog alleen dit ) dat de aanhangers van het Réreil
niet slechts in positief-christeljken zin , maar vooral in orthodoxleidde
de aandacht af van al hetgeen
Protestantsche richting zich bewegen.
HET RXVEIL.
W ETENSCHAP EN KUNST.
W j zien dus twee stroomingen de maatschappj doortintelen : de
liberale en de kerkeljk-conservatieve. Hoe hemelsbreed verschillend ,
hebben zj toch dit met elkander gemeen , dat ze beide meer
behoefte hebben aan waarheid dan men in de laatste anderhalve
eeuw gevoeld had. Elk op hare wjze. Terwjl de orthodoxie streeft
naar eenheid van wandel en geloof , trachten de liberalen vooral
de maatschappj meer en meer te maken tot een midden , waarin
de menscheljke aanleg kan worden ontwikkeld en volmaakt. Zj
streven daarom hoofdzakelijk naar verbetering en uitbreiding van
het onderwjs , vooral dat in de natuurwetenschappen t die we1 wat
al te eenzjdig op den voorgrond treden. De regeling van het
lager onderwjs werd meer dan eens herzien ; het middelbaar onderwjs
werd ingevoerd met het doel om meer positieve kennis onder
den middelstand te brengen q de gymnasia werden hervormd : het
zouden geene latjnsche scholen meer zjn , maar zj moesten ook
die meer practische kennis verspreiden , zonder welke men tegenwoordig
geen aanspraak meer heeft op den naam van beschaafd
man. Bj de hervorming der Hoogescholen streefde men er naar
om , bj handhaving van den echt wetenschappeljken geest , de
wetenschap ook te behandelen in verband met de gewiehtigste
maatschappeljke vraagstukken 1).
Ook op kunstgebied was vooruitgang te bespeuren. De Schilderkunst
bloeit q Graveer- en Etskunst worden met vrucht beoefend ;
de Muziek wordt degeljker. Slechts de Bouwkunst bljft kwjnen
en schjnt alleen eene toekomst te zoeken in het verledene : de
middeleeuwen loeten voor haar terugkeeren.
Yergeljkt men het peil der algemeene intellectueele oniwikkeling
van ons volk in onze dagen met die van vtspr vjftig jaar , dan
mag ieder onbevooroordeelde wel erkennen , dat de latere zeer
gunstig afsteekt bj die van vroeger , al moet ook de vergeljking
met andere natieën ons voor overmoed bewaren. Er is intellectueel
349
1) ,,Op de Nederlandsche hoogescholen vöör 1830 waren de hoogleeraren
zoozeer afkeerig van africhting voor het practische leven , dat de studenten
bijna geheel vreemd werdeu gehouden aan hetgeen voorviel in de rechtszaal
en in de staatsvergadering. Voor Nederlandsche studenten vöör 1830 was de
grondwet een boek , dat zelden werd opgeslagen-e' Jhr. Mr. J. De Bosch
K emper ,Gescbledenls van Nederland xc l 830 , I , b1. 31 .
350 TOEXEAIENDE WAARHEIDSZIN.
leven ontstaan ; de sluimerende belangstelling is opgewekt, oprechte
zucht naar waarheid , en daardoor grondigheid , toegenomen ; grooter
mate van nuttige kennis in wjder kring verspreid 1).
Dit alles springt ten duideljkste in het oog , a1s men de geschriften
van vöör 1830 vergeljkt met die , welke in de laatste
twintig of dertig jaren het licht zagen. En het kon ook niet anders,
of die onmeteljke verandering op e1k gebied in Staat , Kerk en
Maatschappj moest een grooten invloed oefenen op de Letterkunde
in engeren zin.
1) Ik vestig de aandacllt , op de volgende zinsneden uit Jhr. Mr. J. De
Bosch Kemper's , Geschiedenis van iYederland na 1830 , 1, bl. 36 :
Naar het oordeel van sommigen zijn de laatste vijftig !, jaren geene jaren
van vooruitgang voor ons Vaderland geweest. Zij doen de klachten hooren
over het verval der classieke studiën , over oppervlakkigheid in kennis , over
cynisme, over libel-alistische vormen , die de ware liberaliteit miskennen ,
over toenemend ongeloof , over steeds fellere partijschap op staatktlndig en
kerkelijk gebied door de rechtstreeksche verkiezingen.
Men vergete bij het overwegen dier klachten niet, dat zoowel de volken
a1s de individuen een strijd te voeren hebben ; - dat de geschiedenis van de
laatste vijftig jaren niet het minst hare belangrijkheid ontleent aan de botsing,
die tusschen het oude en het nieuwe op e1k gebied van het maatschappelijk
leven gevoeld wordt ; dat e1k nieuw tijdvak zijne barensweeën
heeft, en dat het verval waarover men klaagt gedeeltelijk de voorwaarde
is tot hooger leven.
Verre van ons den weldadigen invloed der classieke studiën voor de
vorming van den geest en de scherpzinnigheid in het oordeelen te miskennen ,
maar voorbijgezien mag het niet worden , dat de classieke studiën aanleiding
gegeven hebben tot eene aristocratie van geleerdheid , waardoor dikwijls de
waarheid minder doordrong tot het volk , terwijl door gezochte diepzinnigheid
en het overwicht van historische kennis een deksel werd gelegd OP
bevangen en gezonde uiting van het nationale bewustzijn. Van daar dat de
zware wapenrusting der geleerdheid en de overgroote staatkundige voorzichtigheid
dikwijls tekort schieten tegenover de gemakkelijke beweging van het
gezonde verstand. Bij de heerschappij der waarheid komt het inzonderheid op
aan , hoe en in wk'e zij heerscht. De ware vooruitgang in het volksleven bestaat
niet daarin , dat de wetenschap vooruitgaat in eene kleine oligarchie
van geleerden , waarbij aristocratische aanmatigingen niet minder dan bij de
oligarchie door rijkdom worden aangetroflkn , maar dat steeds meerderen met
persoonlijke liefde tot waarheid en recht , met eigen kennis , met eigen bewustzijn
, tot het algemeene welzijn medewerken. De az-istocratie van het verstand
in Staat en lterk te willen behotlden of terug te wenschen is evenzeer
de 0nDE
BEW EGIXG IN HET BUITENLAND.
Intusschen , zoo algemeene
om nieuwe zaden te doen
bjzondere aanleiding noodig
roepen. Op het gebied der
door de forsche bewegingen
het fantastische en in den
een akker vatbaar maken
ontkiemen , er is doorgaans nog eene
om de uitbotting te voorschjn te
Poëzie werden wj wakker geschutl
der Romantiek in het buitenland. Niet
blauwen oether zwemmende Romantisme
oorzaken
van Novalis , Tieck of Schlegel irok ons aan ; maar de realistischhistorische
kunstschool, die in Frankrjk even vöör de Juli-revolutie
351
reactionair als de Aeoorrechten van adel en aristocratie in het maatschappelijke
leven te willen handhaven ; maar llet is een eisch voor degelijken vooruitgang
, dat men opmerk-zaam maakt op de oppervlakkigheid , die de openbare
denkwijze noodwendig moet eigen zijn , wanneer allen over alles. willen oor
deelen. De ware overeenstemming is niet dat allen hetzelfde weten en hetzelfde
doen , maar dat er harmonie tusschen veler werkzaamheid bestaat.
Ook op het gebied van het staatsleven moet verdeeling , of juister gezegd ,
coöperatie van arbeid plaats vinden , die , op het gebied der nijverheid reeds
a1s de eerste voorwaarde van vooruitgang erkend wordt.
Bij de meerdere vrijheid is de oprechtheid toegenomen 5, , maar de overdrijving
tot brutaliteit bleef ook bij ons niet uit . . . . .
Ontkend kan het niet worden , dat onder de denk-beelden en gedragingen
der liberalen in het werkelijk leven nog veel half heid en zelfzucht wegschuilen
, waarbij die classieke vrijgevigheid , die gaarne de vrijheid en belangen
van anderen eerbiedigt , terwijl men de vrijheid voor zich verlangt ,
gemist wordt ; maar tusschen idee en werkelijkheid za1 nog lang een breede
klove zijn. Een schoone en edele idee uit te spreken kost het gevoel van
een enkel oogenblik ; eene idee te verwezenlijken vereischt de toewijding van
een geheel leven. De classieke liberaliteit bestaat nog bij w-einigen zelfstandig;
het liberalisme is bij velen nog enkel een slaafsch volgen van zekere als
liberaal geijkte stellingen , terwijl men inderdaad zelfs zoo weinig wezenlijk
vrijzinnig is , dat men geen volharding heeft om een eigen vrij oordeel na
onderzoek te vormen ; - geene bescheidenheid om te zwijgen over dingen
. *
die men niet weet - en geen moed om een onpartildig oordeel uit te spreken
, uit vrees voor de opinie van anderen. Vrijheid , vrijmoedigheid , waarheidsliefde
zijn toegenomen , maar eerst wanneer zij in alles met heilige trouw
worden toegepast , zal men over de deugdzaamheid en de kracht der ware
liberale begiuselen juist kunnen oordeelen.
!!En dit geldt niet alleen op staatkundig, maar ook op godsdienstig gebied.
Men verwarre toch het geloof aan confessiën en kerkelijke instellingen , die
voorbijgaan en die men grootendeels van anderen overneemt , niet met het
geloof aan God , die geest en waarheid is en die niet ophoudt zich te openbaren
aan allen die hem zoeken uit liefde tot waarheid.''
352 DE RICHTING VAX ONZEN TIJD.
van 1830 alles
indruk. Alexander
optrad , maakte den levendigsten
werden als
Hugo , en later Alfred de Musset,
en veroorzaakten op de handen gedragen , ook hier te
lande in den letterkundigen smaak eene volkomen omwenteling.
Het kon dus ook niet anders , of de Engelsche romantiek moest
hier evenzeer opgang maken , die , van denzelfden geest bezield j
door haar vorm ons nog nader stond : of misschien ook maar toevallig
meer aantrekkeljkheid had voor de jonge mannen t die
weldra toongevers zouden worden : Nic. Beets en Jac. Van Lennep.
Hoe het zj, Lord Byron en Sir W alter Scott raakten door meesterljke
vertalingen bekend en bemind. Die voorbeelden wekten op
tot navolging en openden onzen dichters ongekende gezichtskringen.
Het anti-conventioneele voerde tot de natuur terug q en waar het
dreigde al te natuurljk te worden en het kunstwerk buiten de
grenzen der Kunst te voeren , daar kwam eindeljk de inniger
kennismaking met Schiller en Goethe te hulp , en herinnerde aan
de wetten van den goeden smaak , die zj den Ouden zoo meesterljk
overheerschend
Dumas , Victor
hadden afgezien.
W j mogen dus verwachten in het tjdvak , dat ons ter beschouwing
overbljft , langzamerhand , naarmate men het standpunt
van vöör 1835 meer te boven is , meer degeljkheid van inhoud ,
minder holle klanken , of algemeene bespiegelingen aan te trefen.
Maar of wj tevens eenigen waarborg bezitten , dat de inhoud ook
poëtisch zal zjn t wanneer de realistische geest zich vaardig heeft
gemaakt over de maatschappj? Zeker neen , want de dichterljke
aanblazing hangt niet af van invloed van buiten , maar is geheel
het gewrocht der persoonljkheid. Dit kunnen wj met grond verwachten
, dat , zoo er poëzie wordt aangetroFen , die van ander ,
van beter gehalte za1 wezen , naarmate de algemeene beschaving
toeneemt. Ook daarom , omdat zj beter dan vroeger za1 worden
gewaardeerd. W ant goede smaak en kunstkennis zjn aanmerkeljk
vooraitgegaan , hoeveel er o0k in dit opzicht nog aan onze opvoeding
moge ontbreken. Onder de wetenschappen : waarmede men
althans is begonnen kennis te maken , behoort ook de W etennchap
'pcyl het Sc/lppzl6 , de Aesthetica , die Van Alphen voor eene eeuw
inheemsch trachtte te maken , zonder te slagen. Maakt de studie
van schoone modellen ons meer en meer vertrouwd met de geopenbaarde
Schoonheid ) de studie der wetten , die haar beheerschen ,
KUNST EN CRITIEK.
moet leiden t0t juister opvatting bj beoordeeling en voortbrenging.
De Dichters zullen dus zich zelf hooger eischen stellen , en het
Publiek zal , voorgelicht door de ontwaakte onpartjdige Critiek ,
hen in die richiing verder voortdrjven.
Za1 die geest van critiek , die in menig opzieht de tegenvoeter
is van verbeelding en bezieling , der Poëzie niet in den weg staan ,
en althans het aantal Dichters niet doen afnemen ? Op het eerste
deel dier vraag is het antwoord reeds gegeven (bl. 328) 5 en wat
het andere deel betreft , zou men , met het oog op de in vroeger
dagen z0o dikwerf herhaalde klacht over het tegenovergesteld verschjnsel
, kunnen vragen , of dat wel een beklageljk feit zou zjn ?
De Dichtkunst is geen handwerk , waarin de eerste de beste
maar mag
de Kunst. In den modernen tjd vervult zj hare roeping en wordt
ze gevierd , als zj, die naar de lier durven grjpen , niet slechts
gedragen worden door de wieken der verbeelding , maar tevens ,
en bj uitnemendheid kinderen zjn van hunne eeuw , op de hoogte
meebeuzelen. Niet door de veelheid van poëtastersbloeit
van hare ontwikkeling , en vervuld met wat haar in beweging
brengt , hetzj dan dat ze met den tjdgeest instemmen en strjden
voor zjne aspiratiën , hetzj dat ze tegen de golvingen van den
stroom des tjds in verzet komen. Dezulken alleen zjn de waar-
Kunstenaars , die vermogen ons diep achtige en krachtig in de
ziel te
Zjn geweest , die aan dat ideaal hebben beantwoord ?
Op die vraag za1 wel overal het antwoord ontkennend moeten
luiden , want met genie zjn de menschenkinderen slechts bj uitzondering
bedeeld. Maar hoe velen , of hoe weinigen , naar dat
ideaal hebben gestreefd , en in welke mate het hun gelukt is ) dat
bljft eene historische vraag , waarvan ons onderzoek de oplossing
zal trachten te geven.
grjpen.
er relen
353
goxclkszaos'r , iWed. Letterk. in de t@t/e: laatste Eeawen , I , 4e dl'uk. 23
VERDRUKKING EN BEVRIJDING.
W j hebben vooreerst onze aanpacht te schenken aan het eerste y
het minst ontwikkelde , het weifelende gedeelte van dit tjdvak.
De eerste jaren daarvan kenmerken zich door de uitingen van
eene sterk
Die vaderlandsche ontboezemingen hadden niet gewacht op onze
nationale wedergeboorte : de druk had reeds verzet gewekt. Toen
wj onder Fransche overheersching den beker van smaad en ellende
ge8pannen vaderlandsliefde.
tot den bodem toe moesten ledigen , had menig zanger zich nie:
kunnen bedwingen : zjn overkropt gemoed stortte zich uit in bittere
verzuchtingen of voorspellingen eener betere toekomst. Daar was
gevoel in , maar ook opwinding , en de overmaat van dien zwjmel
moest maar al te dikwerf althans naar onze nuchtere opvatting
- in bombast ontaarden. Hoevelen der hymnen en dithyramben
uit dien tjd verraden niet meer vlam dan vuur , meer
klank dan ware poëtische bezieling !
Het is opmerkeljk t hoe , kort na onze inljving in het Fransche
Keizerrjk , door al onze Dichters een jubeltoon wordt aangeheven
over het herleven onzer Poëzie. De tjd was n0g niet verre , toen ,
volgens Bilderdjk's uitdrukking 1) ,
Toen by den grond te zweven ,
Toen kruipen , Dichtkunst heette ; of liever,
Naar strenggesmede wet , den naam vxn Poëzy
(Dien Goddelijken naam !) zich eigende en onteerde ,
Toen Monen op de taal , en Pels de maat regeerde . . . .
De koude Redekunst , in angstig rijm gekneld ,
Nam eer en eerplaats in van Dicht- en Lauwerheld.''
rymery
th Afscheid (l8 1 1) , Dichtwerkelè , IX , b1. 1 12.
DE laoâzll Ix 1812.
En thans ! In de voorrede tot De Sblltzp#.sc/l: Natie (1812) riep
Helmers uit : rNimmer is onze vaderlandsche dichtkunst tot zulk
eene hoogte opgevoerd , als waarop wj haar thans beschouwen-''
Ook Bilderdjk had een jaar te voren, in het aangehaalde vers ,
verklaard :
Ik zie een rijker koor van zangers 11 voortgesproten ,
En 't eenmaal needrig woud hersteld in ferer loten :
'k Zie Helmers aan hun hoofd l hem , wiens ervaren hand
De Lesbiaansche lier met volle krachten spant ,
Met eedlen zwier bespeelt; en , 't eigen vuur in de aderen ,
W reekt Loots de moederspraak , de glorie onzer vaderen ,
In hymnen , hunner waard , en heft uit Hollands puin ,
Thands stuivende op den wind , den lauwer van hun kruin
Der vale Nijd in 't oog-f'
Feith stemt daarmee in , evenwel met zekere beperking. In de
voorrede tot het vjfde deel zjner Odelt en G6#ïc/l/6lz (1812) ,
schreef hj : rDe Poëzj is tot eene hoogte bj ons geklommen ,
die zj , wat de à'lfAldf betreft ? nimmer in Nederland bereikte.'' En
ziehier hoe hj zjn voorbehoud verklaart :
nToen ik mj eerst aan dezelve overgaf , miste het aan geene
gevoelvolle dichters onder ons. Alleen was de kunst gebrekkig ,
en de uitdrukking en stjl veelal prozaïsch. Thans is de kunst in
top gestegen ; maar het gevoel ? begint het er niet eenigzins onder
verloren te gaan ? wordt de kunst niet tot eene hoogte gedreven ,
dat alles bjna aan de uitdrukking , weinig meer aan de zaak
zelve , geoferd wordt ? Raken hiermede niet verscheidene soorten
van gedichten , die eenen meer lagen , niet gemakkeljk te vatten ,
toon vereischen , en hunne wezenljke verdienste hebben , . . . . .
volkomen in onbruik ? ls het niet te vreezen , dat , de meesters
in het , tegenwoordig bjna alleen bewierookt , vak eens uitgestorven
zjnde , de navolgers , bj minder genie , gevaar loopen
van onmerkbaar in Zwanenburgianen te zullen ontaarden , wien
niets van hunne groote modellen , dan een zwellende stjl en
brommende uitdrukkingen , za1 overbljven ? . . . . Hqtgeen mj in
deze gedachte versterkte , was de weinige invloed , dien vele onzer
hedendaagsche dichtstukken op het hart hebben . . . . De jeugd
bljft altjd meer aan de gezochte uitdrukking , dan aan het regt
dichterljk , maar eenvoudig uitgedrukt ) denkbeeld hangen.''
23*
356 FEITH EN HELMERS.
Ofschoon de grjze bard hier zjne gedachte niet zeer gelukkig
heeft ingekleed , bljkt toch duideljk genoeg , wat hj bedoelde. En
zeker, wanneer men aan den man denkt , dien Bilderdjk aan het
hoofd der jonge Dichters plaatste , dan moet men hem geljkgeven.
Maar aan wien de schuld ? In de eerste plaats aan Feith zelf.
Zoo hj het gevoel weer , als hoofdelement der Dichtkunst , ten
troon verhief , hetgeen Yan Alphen in zekere mate , met schuchtere
hand , had beproefd , moest niet de overgevoeligheid van den
meester zich vanzelf bj de leerlingen in groote woorden en dikwerf
in holle klanken oplossen ? En dan , moest de leer, dat de
ware Dichter elk onderwerp t hoe ondichterljk ook op zichzelf ,
door zjne behandeling poëtiseeren kon 1) , niet leiden tot de gevolgtrekking
, dat hj niet behoorde uit te blinken door de opvatting
van zjn onderwerp, maar dat hj al het gewicht zjner kunst
op de ol'nementatie , in het bjwerk , moest leggen ; ja , misschien
om een waar Dfc/lfdr te zjn , of te scbjnen , bj voorkeur ondichterljke
onderwerpen moest behandelen ?
llit is geen fantastische
Helmers beleed en in Practijk
in pdichterljke uitbreiding , vergrooting en sieraden'' :) , en het kon
dus niet anders , of hj moest in de fout vervallen : waartegen
Feith gewaarschuwd had.
Zien wj , hoe Helmers zich in' de practjk deed kennen.
Jan Frederik Helmers was een Amsterdamsche burgerzoon (1767-
1813) , die eene beschaafde opvoeding had genoten ; maar de 0udveronderstelling
: het is de leer , die
bracht. Voor hem bestond de Poëzie
1) Zie de noot hiervoor op b1. 204.
2) In de voorrede tot De Hollandsche Natie noemde hij dat onderwerp te
rijk voor de poëzy-'' En hij trachtte die jrwonderspreuk'' aldus op te helderen :
geen
dat voor den dichter niet
dichter is. Zijn gevoel , zijne
in vlam . . . . 't Is dél,r waar
E 1- i s onderwerp , hoe arm , hoe klein , hoe nietig ook in zich zelven ,
rijk groot , belangrijk zij n kan , wanneer hij waarlijk
gloeijende verbeelding zetten zijne geheele ziel
zijn onderwerp bijna geen stof aanbiedt, dat zijn
scheppend vermogen zich ontwikkelt : dan is het , dat hij waarlijk dichter ,
dat is schepper , zijn kan. Maar is zijn onderwerp in zich zelven groot, rijk
in zaken , en belangrijk door verscheidenheid , dan wordt de dichter, a1s het
ware, door de stof , die hij behandelt , overweldigd en er aan geboeid. Mraartoe
dicbterlnke uitbreiding , rerprootïng en sleraden , wanneer de eenvoudige voorstelling
der zaak allen lof in zich besluit.''
JAN FREDERIK HELMERS.
heid was hem een gesloten boek gebleven. Hj betreurde dat
ernstig , en niet ten onrechte ; want daaraan was het waarschjnljk
te wjten , dat hj op kunstgebied zich niet aan zelfbeheersching
kon wennen , en dat zjn smaak niet zeer zuiver was .1).
Toen hj in 1790 zjn Socrates 'Jzl drie zangen het licht deed
zien , werd hij door de critici - Geysbeek zei pde kritikasters''
van de Letteroefeningen niet vriendeljk
hem :) , dat reeds de pbreede voorrede''
ontvangen. Men verweet
onsamenhangend was 5 dat
daarop seen vry uitvoerig vaers Aan Arederlqnd'' volgde , dat niet
in de minste betrekking stond tot het hoofdgedicht. En wat dit
betreft , zou men , uit menige aankondiging van den dichter zelf ,
een leven van Socrates verwachten ; maar men vindt zich daarin
bedrogen : alleen het bekende uiteinde van den wjsgeer wordt
ons geschilderd , waarbj phet costuum en de historische waarheid
niet overal naar vereisch is in hetoog gehouden , terwjl Socrates
op eenige plaatsen wat al te christelyk , wat al te schriftuurlyk
spreekt en redekavelt. Maar dit stellen zj op rekening van de
dichterljke vrjheid , die pzomtyds de karakters moet verplooyen ,
om ze van pas te maaken voor zekere gevoelens en schilderingen ,
die wy gaarne aan den m an willen brengen.''
Dan worden eenige kleinigheden aangestipt , als verkeerd geplaatste
klemtonen lAl-lstidesl en het gebruik van Germanismen ;
voorts , dat hj soms rter gunste van het rym , de taal geweld
aandoet , en zich van oneigene of gedwongene woorden bedient.''
De ergste grief , die zj tegen hem hebben , is , dat hj zich schuldig
zou maken aan Xletterdievery.'' Aan Hoogvliet's Abrqham waren
enkele verzen ontleend ; rmaar al te sterk is de Germanicgs geplunderd
, dit meesterstuk van Neèrlands grootste dichteres.''
De laatste aanmerking daargelaten , dan waren al de anderen
verdiend ; en meer dan dat. W ant het is te verwonderen , dat niet
357
de Romeinsche ltunst boven de Grieksche , aanbad
Yoltairefs l,stoute meesterstukkenf' en zag laag neer op j,sheakspears wansmaak''
LHoll. Natie , VI zang).
In hemzelf komt de onjuistheid aan den dag van zijn lof :
Dat fjn gevoel hooger
Is , Nederlanders , u , bij uw geboortf gegeven l''
voor kunst , dat reiner, leven ,
De geheele beoordeeling 5s overgenomen
van l 87r , III , b1. 3l2 vlgg. Verg. boven , b1. 313.
Hij stelde b-v.
2) door J. Hartog , in De Gïd,s
1)
JAN FREDERIK HELMERS.
gewezen op de volstrekte innerljke en uiterljke onwaarheid
der voorstelling. Niet alleen wordt tegen de historische waarheid
gezondigd , maar vooral tegen de psychologische. Socrates is een
dolleman , die alles doet , wat mogeljk is , om den Atheenschen
Raad op de meest ongepaste wjze en zonder noodzaak tegen zich
op te zetten , en een doodvonnis uit te lokken ; maar alles behalve
een wjsgeer. Groote woorden vervangen gedachten. W ant , om
maar één voorbeeld te noemen , hoe z0u het Bjgeloof , zooals het
hier geschilderd wordt , voor iemand aannemeljk zjn ?
Aan die fout is Helmers nooit ontkomen q trouwens het was het
is
algemeene
Hj is
Vondel
gebrek van zjn tjd.
sedert een tjdlang uitbundig geprezen , en zelfs boven
geplaatst : die dweperj is thans bekoeld en men schat hem
OP ZJi-nejuiste waarde.
Hj ' noemde Vondel zjn pmeester'', maar hj was niet minder
bj Feith ter school gegaan. In zjn eerste gedicht van eenige
beteekenis , de weeke en sentimenteele Ode De Naeht (1788) 1) ,
komt dat vooral uit. Maar ofschoon hj met Feith steeds bj voorkeur
in donkere bosschen mjmert , zwelt zjn gevoel , terwjl dat
zjns voorgangers doorgaans in weedom en tranen versmelt , tot
eene verrukking , die zich in uit- en aanroepen lucht geeft.
God , Kunst en Vaderland , ziedaar de onderwerpen , die Helmers
bj koorkeur bezong; en vooral de verzen : die de liefde tot zjnen
geboortegrond hem afperste , zjn vo1 van de warmste ) schoon niet
ongekunstelde , geestdrift.
Niettegenstaande zjne gedichten bj het publiek terstond pniet
ongunstig ontvangen'' waren , ja , weldra hemelhoog werden geprezen
, laat het zich toch voorzien , dat zj de eeuwigheid niet
zullen verduren , omdat er iets gemaniëreerds is in de wijze ,
waa ro p zijne
dikwerf aan
geestdrift zich uit , omdat zjne pogtische sieraden te
het arsenaal der classieke conventioneele klanken zjn
ontleend 2) ; omdat hj te vaak geesten doet verschjnen , of in
't ruim des aethers rondzweeft ; omdat hj meer dan noodig de verbeelding
oproept om hare wieken aan te schieten en hem te steunen
358
1) Bij Penon , Nederl. Dicbt- en prozawerken V, 377.
Q) Men denke slechts aan zijne schildering van de geboorte van Itoster
LDe Drukkunstt of van Vondel (De Holl. Natie).
JAN FREDERIK HELMERS.
of op te voeren 5 omdat hj te hoog opgeeft van den God , die in
hem is , dan dat dit alles niet naar de broeikas zou smaken.
Men za1 dat beamen , a1s men zich herinnert , hoe hj, in zjne
Ode Aan JNzzlcz 1) , den Dichter schildert vo1 van
359
den Goddelijken gloed ,
Het vuur , dat bruisende door 's dichters adren woedt ,
En Febus aanzijn bij zijn telgen kennen doet.-f
Daarin komen o.a. deze strofen voor :
Ja, hij alleen za1 eer en roem bij 't nakroost winnen ,
W iens hart , van heilige aandrit't vol,
A1s gunst- en lieveling der kuissche zanggodinnen ,
Bezield , bestraald wordt door Apol.
WL1 hem , die sinds het uur , waarin hij werd geboren ,
Met honig van Hymet gekweekt ,
De zaligende gunst der zanggodinnenkoren
Zich sinds zijn blijde jeugd weldadig ziet
En wien geen Aristarch ontbreekt.
beschoren ,
Verruklijk zweeft hij om langs Pindus hetwelklingen,
En denkt verheugd aan 't nageslacht ;
Zijn stoute geest durft zich aan 't lagestof ontwringen ;
Hij ziet gewesten , door geen stervling ooit gedacht ;
Zijn geest rijst op in dichtbespiegelingen ,
Met onweerstaanbre magt,
Tot de eeuwige Oorzaak aller dingen ,
Of stort met Klopstok neêr in fs afgronds folternacht;
De tranen doet hij *t oog ontspringen
A1s hij , met Orpheus zwier en kracht ,
De gouden snaren weet te dwingen ,
De droefheid leenigt en verzacht ,
De heerschzucht breidlen durft en 't vuig gemeen belacht :
Dan wordt zijn naam alom geNcht ,
Dewijl de onsterfijkheid , tot loon van ft edel zingen ,
Hem blijde bij de grafterp wacht.''
Past hier niet 's dichters eigen woord uit zijn lierzang Aqn #6Al
Dichter Cp?-Al:l'J,: Loots , schoon in anderen zià ,
W ie volgt uw oogverbijstrend rennen ?''
Bij Penon , t. a. pl. , 383.
360 JAN FREDERIK HELMERS.
Maar dat was de stjl van de eerste jaren onzer eeuw. Dat een
dichter dien toon aansloeg , za1 ons niet verwonderen , als wj vernemen
, hoe hoog het proza steigeren durfde. Hendrik Harmen Kljn
schetste Helmers in eene Redevoering , in 1814 in de Maatschappj
Felioe Meriti8 gehouden , en in geljksoortigen trant geschreven.
Hoe men met klanken als de boven aangehaalde was ingenomen ,
bljkt : pAls dichter waren zjne denkbeelden levendige afdrukselen
van zjne ziel, beelden , akkoorden; hj overpeinsde niet , alles was
bj hem geestdrift ; hj ontwikkelde niet , maar schilderde ; hj sprak
niet , neen , de taal was bj hem zang.'' - rledere volzin van
zjne gedachten ,'' heet het verder , ,,is eene zinneljke voorstelling
van zjnen verheven geest ; - ik behoef slechts aan te wjzen , en
gj zult bewonderen ;'' - want hj zou eenige proeven van Helmers'
genie neen , sdrinken van den nektar geven , - , dien zjne hand
ons aanbiedt.''
Men had
waarvan deze
wanorde , en
het gevoel van
strjd geraakt ,
zich sleept.''
Die bepaling is even helder als geschikt om ons den dichter te
kenschetsen !
van Helmers spreekt.''
W ij ziKein niet meer zoo opgewonden , en verlangen , ook in
verzen , nog iets anders dan bloote geestdrift ; en daarom kunnen
ons die van Helmers niet meer behagen ; al mochten wj wegens
die betuiging ook ttl gerekend worden t0t hen , sdie de laagheid
gehad hebben, om zjn verzen op een goud schaaltje als het ware
te wikken en te
veel gezwollenheid ,
verbolgen Hilman zich uitdrukte 1).
opgetogen zal zjn bj Helmers'
schildering Belvedère , die W itsen Geysbevk
in vervoering bracht , en waarin men o.a. deze verzen vindt :
wegen , om den volke bekend te maken dat er
en wat al niet , onder doorloopt ,'' zooals de
Maar ik vraag , nog
van den Apollo van 't
of iemand
XDit laatste is de geest die uit de meesterstukken
toen eigenaardige voorstellingen van het Verherene ,
redenaar getuigt , dat het sdoor deszelfs schjnbare
verzinneljken van vermogens en krachten , waarbj
onze zwakte en kracht in eenen afwisselenden
ons schokt en ons gevoel onwederstaanbaar met
1) 0ns Tooneel, b1. 267.
JAN FREDERIK HELMERS. 361
11Gelijk ge , ô Arethuse , uit uwe watervlieten
Steeds Enna's zalig veld besproeit ,
Zoo schijnt een hemelgeest door de adren heen te schieten
Van Febus ! 't Is geen bloed , dat door die adren vloeit :
Een zuivre lucht schijnt door hem rond te zweven ,
Een reine nectar vloeit door 't godlijk ligchaam om ,
Dien hij steeds op d'Olymp : van eeuwig licht omgeven
Uit Ganimedes hand ontvangt bij *t Godendom.''
Is dit wel iets anders dan klinkklank zonder zin ?
Ik misken intusschen de eigenaardige verdienste niet van den
man , die een bangen tjd beleefde , en die , onder het oog der
Fransche politie , den moed had ) om , zooals dezelfde Hilman zeer
juist zegt , pdoor vaderlandsliefdewekkende verzen , moed en vertrouwen
op betere tjden in de borst van duizenden . . . . te doen
ontvonken.t' Die moed was hem bjna duur te staan gekomen.
Even voor de omwenteling
voornameljk om een vers , dat
enz. De prefect zond gendarmen om hem
Men had juist nog tjd gevonden
of om hem hier dood te laten schieten.
had men phet oog op hem geslagen
aanvangt : pJa Grieken gj zjt slaven''
gevangen te nemen.
om hem naar Frankrjk te zenden
Zj kwamen aan zjn huis
om hem gevangen te nemon. Hj had den vorigen nacht den geest
gegeven , op Dinsdag den 26en Februari 1813. Zjn behuwdbroeder
Cornelis Loots liet , toen hj vernam waarom de handlangers van
De Celles kwamen , hun het ziellooze ljk van den pas afgestorvene
Helmers ,
Terecht zei dan ook
ziJ*n
dat wj hem als burger hooger stellen dan wj het hem a1s dichter
mogen doen.'' En daarmee wordt hem niet tekort gedaan , want
het is grooter 1of dan het schjnt , mits ge u den tjd , dien hj
beleefde , mits ge u de gezonken natie , die zjn geloof door zjne
gebrekkige kunst bezielde , voor den geest brengt.''
En daarom , wat ook gebeure , zal zjne Hollandsche Natie nog
in de binnenkamer liggende , aanschouwen'' 1).
Potgieter van dezen vaderlander :) , rdat we
beeld liever met eikenblaren dan met lauwertwjgen omkransen ,
lang in eere bljven ,ofschoon haar al de gebreken zjner manier aan-
1) Hilman , Ons Tooneel, 268. Hier worden
met elkander verward ; zie beneden.
:) Kritlsche Studien , 11 , bl. 269.
blijkbaar twee vervolgingen
DE HOLLANDSCHE NATIE.
kleven. Men za1 haar immer hoogschatten a1s een gedenkstuk zjner
vaderlandsliefde en van zjn moed.
De diepe val zjns vaderlands had den Dichter reeds menig
droefgeestig lied ontlokt 1) , toen hj de hand sloeg aan een soortïeljk
gedicht van langer adem ') , dat in 1812 eindeljk het lieht
zag. Het was eene stoute onderneming , den lof van Nederland te
zingen ; en geen wonder dan ook, dat de Fransche Censuur het
gedicht wat besnoeide 5. Dat in de latere uitgaven - en wj hebben
er acht - de uitgeworpen regels werden hersteld , spreekt vanzelf.
doorgaande dithyrambe in zes zangen 4),
een onophoudeljk bewierooken van het pheilig, Godljk, aangebeden
Voorgeslacht-'' Het is gebrekkig van aanleg , vo1 herhalingen j vol
opwinding , valschen smaak en zelfs niet vrj van bombast. Een
Dichter , wiens verbeelding soms zulk eene duizelingwekkende
vlucht neemt , dat niemand hem kan volgen of verstaan 5) , die
ons vervolgt met eene onafgebroken opeenstapeling van 1of , en
steeds dikker wordende wierookwalmen , vermoeit in steô van te
verheFen.
Het dichtstuk is eene
En met dat al worden er plaatsen in het gedicht gevonden ,
die bewjzen , dat Helmers , trots zjn gebrek aan zelfbeteugeling ,
362
1) B.v. Nederland ïn 1672 en 1678 (1 293) , Lljkzang op h6t gra/ rcn Nederland
(1 795) , Aan zzlï/ne landgenooten , Aan het Vaderland, Vaderlandsehe Lierzang
(allen van l 299) ,
en Bemoediging.
:) In 1809 zei hiJ , dat hij er reeds :rgedurende tien jaren'f aan bezig was.
3) De censor heeft minder weggeschrapt dan men zou vermoeden. Hij
verzette zich tegen al wat op onze onderwerping aan Frankrijk zinspeelt,
D6 Lo/ van Holland, Amsterdam , Xcn m#n Vaderland
tegen al wat Frankrijk kon beschamen ; doorgaans ook tegen al wat betrekking
heeft op den vrijheidskamp tegen Spanje. Dat tengevolge dier zuivering
vaak de samenhang verbroken , en onzin geboren werd , scheen niet te deren.
In den eersten zang werden 16 , in den tweeden 86 , in den derden 48 ,
dus te zamen l 50 regels geschrapt.'' Andere
gewijzigd. Zie hierover A. C. Kruseman , De
drukpers 1806 tot 1814. Amsterdam , 1889 , bl. l49 vlg.
plaatsen werden door den druk
Fransche wetten op d6 Hollandsche
zang
#) Zij hebben de volgende opschriften : 1. Zedelijkheid , 2. Heldenmoed
ter land , 3. Heldenmoed ter zee , 4. Zeevaart , 5. De W etenschappen , 6. De
schoone kunsten.
Na den derden komen er geen Sporen Van fensuur rneer VOOr.
59 Aien denke aan den aanvang van den vijfden zang!
DE HOLLANDSCHE NATIE.
en ondanks zjne dikwerf
een Dichter was. Of worden
kunstmatige opwinding , toeh van aanleg
wj niet soms getrofen en meegesleept ?
Zjn de episoden van Beiling (Ie Zang) Claeuen (1IIe Zang) en
zelfs die van Afron en Adeka , niet populair geworden ? Vindt men
hiergeen dichterljke beschrjvingen en vergeljkingen 1) en ta1
van gelukkige , krachtige , schilderachtige versregels ?
gaarne rechtmatigen lof aan sommige
deelen van De ffpllcsoc/l: Natie niet onthoudt , als geheel bljft
dit gedicht , zachtst genomen , toch zeer zwak. W anneer het in de
herinnering van Neerland's volk bljft leven , dan is dit , zooals
Da Costa zei , zminder a1s poëzy dan als uitdrukking van vader-
Maar hoe men ook den
landsche geestdrift'' 1).
363
nog een aantal kunstbroeders , rkeurgenooten
Apollo's heiligen kring ,'' zooals men toen sprak , die
in meerder of minder mate tot de School van Feith behoorden ,
voor zoover er van School sprake zjn kan. De meesten oferden
ook op het altaar des vaderlands , zooals de tjd meebracht.
Het kan niet bj ons opkomen allerlei proeven te geven van
die vaderlandsche zangen , toen aan 't beklemde hart ontschoten ;
maar wj kunnen ons niet onthouden het gevoelvolle lied van
Adam Simons mede te deelen , in 1810 gezongen , rtoen een gedeelte
van het vaderland aan Frankrjk werd afgestaan.''
* 111
Nevens Helmers bloeiden
AAN MIJNE LANDGEXOOTEN.
Vergeet uwe af komst, ô Bataven !
En staat den grond der vaadren af ;
Daar liggen zij met eer begraven ,
svier ferheid u dat erfdeel gaf.
Lang sloeg
Op uwe outelbre zegebogen ,
Euroop' wangnnstige oogen
W eleer door reuzen trotsch gesticht
En de Oceaan zag , op zijnf stranden ,
Die zuilen , door geen menschenhanden ,
Maar halve Goden opgerigt.
1) B.v. de schoone droom in het begin van den derden zang , door de
censuur zoo deerlljk misvormd ; de vergelijking van Nederland bij dene Rijn ,
in het begin van den tweeden zang; enz.
2) Zie de inleiding op het IV D. van de Brieven van Bilderdijk , b1. vII.
364 ADAM SIMONS.
De Schelde , Maas en W aal bespoelden
De zoomen van uw' vruchtbren grond ,
Waar gij , wen hooge vloeden woelden ,
Der stroomen moedwil tegenstondt.
Hoe juichten vaak die blijde boorden ,
Wanneer zij Ruiters donder hoorden ,
En zagen Nassaufs leger aan !
Hoe bloeiden uwe vrije landen ,
De Ganges bood zijne oferanden ,
En de Amazone u schatten aan !
Maar ach ! waar zijn die gouden dagen ?
Geboeid ligt gij verachtlijk neêr !
MTie zou zich aan uw redding wagen ?
Uw wimpel ziet geen zeeën meer !
Gesloopt zijn uwe vest en muren ,
Afhankelijk van nageburen ,
W ordt ge in uw eigen land bespot !
Gewend aan vreemde taal en zeden ,
Beschreit ge , in uw ontvolkte steden ,
Uw' va1 en droevig overschot !
Gelijk de pest geheele straten
En huis aan huis met schrik vervult,
De vreeze en rouw het erf verlieten ,
En bange nood geen toeven duldt ,
Zoo zult ge u , ô Bataven ! spoeden ,
Als honger en barbaarschheid woeden ,
En Neêrland wordt een rampwoestijn !
A1s motte en roest nw goed verteren ,
De landzaat , met gescheurde kleeren ,
Hier bedelaar en slaaf za1 zijn !
Ach, ach ! de nacht der rampen nadert,
Gehuld in zwarte duisternis l
Wanneer 't verderf zijn prooi vergadert ,
't Geweld des doods een zegen is !
De nachtuil za1 in tempels schuilen ,
De wolf bij uw paleizen huilen ,
En lijken scheuren uit hun graf!
De vreemdeling uw woeste steden
Ontroerd en angstig binnen tredezl ,
En vegen zijne tranen af !
ADAM SIAIONS. - H. H. KLIJN. 365
Neen , a1s de najaarsstormen loeijen ,
En de oceaan houdt hoog gericht ,
Zijn steile golven strandwaarts vloeijen ,
Uw wa1 voor zijne woede zwicht;
Als hij den grond keert in moerassen ,
Uwe akkers dekt met wijde plassen ,
En drenkelingen spoelt aan 't strand !
Dan za1 de zeeman op die baren ,
Door uw gezonken steden varen ,
En vragen : waar was Nederland ?''
Adam Simons , in 1770 te Amsterdam geboren , was geruimen
tjd Predikant , en werd in 1816 benoemd tot Hoogleeraar in de
Nedqrlandsche taal en welsprekendheid aan de Hoogeschool te
Utrecht. Hj was om zjn geest bekend en heeft ook a1s Dichter
terecht zekeren naam verworven. llj stierf in 1834. Behalve eenige
bundels gedichten gaf hj een leerdicht uit : De Waarde 'pcs den
Jf ensch getiteld , en Alezandel' , Keizer aller .//.lf.:,::p. , waarachter het
door ons medegedeelde vers gedrukt werd ; eindeljk Het Afzlï.sdl'éj/c
geluk , allen in drie zangen. Hj beweegt zich doorgaans op
het gebied der kalme bespiegeling.
Onder de mannen ,die vooral in het eerste
tiende eeuw als dichtersvrj hoog stonden aangeschreven , behooren
de Amsterdamsche gebroeders Kljn. De jongste (Barend) , in 1774
geboren , dreef met zjn broeder de suikerraënaderj , die deze echter
na 's broeders dood
de twee jaar
De jongste was geheel in de sehool van Feith gevormd. Den
oudsten hebben wj reeds als lofredenaar van Helmers ontmoet ,
opgaf. Barend Kljn sderf reeds in 1829, ierwjl
oudere Hendrik Harmen hem tot 1856 overleefde.
en wj zagen toen , hoe hj aanvankeljk den hoogopgeschroefden
stjl dier dagen gebruikt. Ook in zjne gedichten is dat merkbaar.
Maar van lieverlede gaat hj met de ontwikkeling zjner eeuw
mede , en de vergeljking van gedichten , op verschillenden leeftjd
door hem vervaardigd , geeft ons , beter m'isschien dan iets anders,
een helder inzicht in het verschil tusschen de jaren 1815 en 1850.
M s proeve staaltjes van zjn dichtirant ,
ontleend aan den bundel Nagelaten Verspreide Gedichten en .S:&-
roeringen, in 1856 door zjne vrienden (buiten den handel) uitgegeven.
Vooreerst iets uit de hulde aan Loots , in 1835 in Dootrina et
dvlicffïl
geef ik daarosa eenige
voorgedragen, waarin hj, bj het aanslaan van den verkwart
der negen366
HlxpRlx HARMEX KLIJX.
heven toon , geheel aan de opgewondenheid van Helmers doet
denken. Hj bezingt daarin de Dichtkunst op deze wjze :
Wat zijt gij , wondre kracht ! die in ons ,1 rijst en blaakt ,
Die zich aan de aarde ontrukt , en 't geestenrijk genaakt ;
Ons moedig rondvoert door het rijk der mooglijkheden ,
En ons door nacht en storm zoo rustig voort doet treden ?
Eene onweêrstaanbre drift Mroelt kokend door ons bloed ;
Zij blaast, wat in ons denkt , gelooft , en hoopt , in gloed :
Hetgeen ons steriijk oog nooit zag noch ft oor kon hooren ,
Hoort, ziet de ontvlamde ziel in eedlen luister glorcn ;
W at door de denkkracht stroomt wordt waarheid , - leven , - doel ;
Haar gansche wezen smelt te zamen tot gevoel.
Nu ziet zj , fer den blik naar aarde of luchtgeslagen ,
De schepping , maar verhoogd , maar als veradeld dagen :
Zij wordt haar teeken , beeld. - A1s door een wonderglas ,
Zien wj Natuur, zoo grootsch als zij ons nimmer was.
Nu wordt ons 't beekje , waar het morgenlicht in fonkelt ,
De kalme levensstroom , die zacht daarhenen kronkelt,
Het loeijend onweêr, dat uit zwarte wolken breekt ,
Is ons de stem van God , die in zijn donders spreekt,
In 't jeugdig bloemenbed , bedekt met tulp en rozen,
Zien wij de reine liefde als haar 't genot doet blozen ;
De woedende Oceaan, de stoute waterval ,
De heuvlen , ft eeuwig woud , het digt beschaduwd dal ,
't Spreekt alles tot ons hart. - De taal, haar klank, haar
Gaan statiglijk ten rei. - Als zuivre harpakkoorden ,
W ordt denkbeeld en gevoel een zoete harmonij :
W at ons omgeeft , ons treft, - wij zelv' zijn Poëzij.''
Avoorden,
Men zal die ontboezeming we1 niet gelukkig rekenen , die zoo
geheel aan de woordenkramerj en valscùe geestdrift van vroeger
eeuw herinnert.
Hoe steekt daarbj het waar gevoel af , dat tot ons spreekt uit
het gedicht aan
HET MUER vxx ozxkvs.
lk zag ul
Uw blaauwe
* eenmaal stond ik aan uw boord !
golfjes zag ik rustig vlieten :
Ik zag ze kabblend langs uwe oevers schieten ;
Dat kabblen klonk voor mij a1s 't zoetst akkoord.
De hemel had zijn lichtkleed uitgespannen ,
IVeêrkaatste zich in uwen blanken vloed ,
M aar met dat schittrend goud , dien purpergloed ,
Voor altoos uit ons dampgewest verbannen.
HENDRIK HARAIEN KLIJN. 367
De zon dook weg , - de maan dreef door dat goud :
Zij scheen uit helder zilver zaamgeweven ;
Daar 't licht, dat om haar blonde kruin bleef zweven ,
Zijn stralen neêrschoot op *t onmeetlijk woud.
De Simplon rees in ft zuid met sneeuw beladen.
Montblanc ! uw kruin daagde op in ft gloeijend oost (?) ,
En ft eeuwig ijs , nooit door de zon gerotlst ,
Scheen zich in haren stralengloed te baden.
Een avond . . . . als Natuur zoo zeldzaam biedt,
Zonk op de Schepping; . . . . door 't geklots der golven
(Reeds in de schaduw van den nacht bedolven)
Klonk schel des nachtegaals wegslepend lied ;
Nu stroomden langs 't gebergte de zachte toonen
Van d'Alpenhoorn , - waar 's Zwitsers ziel in leeft ;
En de echo, die langs rots en bergkloof zweeft ,
Herhaalde, . . . . en sclleen des zangers lied te kroonen.
Wat pracht ! wat majesteit ! - wie kan *t gevoel,
Dat hier de ziel bestormde en schokte , malen ?
Hier faalde elk woord , hier al de kracht der talen ,
1)e poëzij zelfs deinsde voor dat doel.
Maar wat geen klank , geen teeken uit kon drukken ,
svat meerder dan het krachtigst jublen gold ,
W erd bidden , . . . . steeg tot vuurgen dank, . . . . en smolt
Te zamen tot een spraakloos zielsverrukken.ef
ls dit niet een schoon lied , waarin zich de wezenljke indrukkell
van een gevoelig dichter van den tweeden of derden rang weerspiegelen
? Maar ziet men teyens niet , dat deze muzenzoon , schooll
hj er naar streefde om in modernen zin slechts weer te geven y
wat hj aanschouwd en daarbj werkeljk gevoeld had , toch zich
niet volkomen aan de sleur , de overlevering van zjne phrasenmakende
jonge dagen kan onttrekken ?
Intusschen de vooruitgang van den man en der eeuw , waarin
hj zich ontwikkelde , is onmiskenbaar.
Onder de Dichters dier dagen , die , of Bilderdjk hen al onder
de pnietige schepsels'' rangschikte 1) , met eere verdienen genoemd
te worden , staat Helmers' zwager) Cornelis Loots, vooraan (1765-
1834). Ook hj was een burgerzoon , voor den kantoorlessenaar
Brie/wisseling met de Tydeman's , 11, b1. l 20.
368 coRxEluls LooTs.
bestemd , waaraan hj , zonder schitterende voorbereiding of opleiding
1) , gekluisterd werd.
Steeds sloven, slaven zonder end''
voor het schamele stuk brood , ziedaar zjn levensloop.
Maar hj was Dichter geboren , en zonder aansporing van buiten
had hj , a1s de nachtegaal , vanzelf leeren zingen.
De ongekunstelde natuur
Schonk (hem) 't heilig dzchtrenvunr ,''
en eerst later leerde de studie van Yondel hem aan zjne ontboezemingen
dien treFenden vorm te geven , waardoor hj meer
dan eenig ander het in zjne macht kreeg om , naar eene andere
waardeering van Bilderdjk (!) , rom zielen weg te sleepen.''
Bilderdjk heeft hem nu eens verguisd , dan weer hoog verheven.
Karakteristiek is de bjzonderheid , die De Bosch Kemper ons
bewaard heeft :) : sl-let mjn
vader , die hem in 1820 het vierde deel van de gedichten van
Loots geleend had , vertrouweljk mede ; bj het dichtstuk Het
Sc/lppp,: , 1ag een snippertje papier , waarop het volgende :
oordeel over Loots deelde B. aan
't Is windig , brommend , wild , 't mag dikwijls 5, onzin heeten ;
Maar toch , ft is Poëzy.
'k Vind al wat hier ontbreekt by duizend naampoëeten ,
Dit eenig, meestendeels vergeten of versmeten ;
En juist dit eenig - wensch ik my.''
Zjne lier klonk voor wat goed en waar is , voor W etenschap
en Kunst , voor die Burgerj , waaruit hj roemde te zjn voortgekomen
5 maar boven alles voor zjn vaderland. W at ons vooral
in zjne Poëzie treft en aantrekt , het is de gespierdheid van den
vorm , die zich huwt aan eene kalme , edele , oorspronkeljke ,
dichterljke , maar zelden overspannen opvatting. Hj behoorde niet
tot hen , .die , naar Tollens' uitdrukking ,
Die altijd steil verdwaald in bovenaardschen sfeer,
Door al de heemlen heen op wassen vleuglen roeijen-''
t) zijne geheele vorming s:bestond in de oefening van Hollandsch schrijven
en lezen . . . . uitgezonderd een voorraad Theologisch onderwijs , genoegzaam
voor een Catechizeermeester.'' Gedichten , I , Voorbericht , bl. vlx.
S) Geschiedenis van Nederland na 1830 , II. Letterkundige aanteekeningen ,
bl, 7l. Zie over Loots den tekst , Aldaar, b1. 225.
coRxELls LooTs. 369
Van hem geldt , wat hij een jongen dichter toevoegde :
,1Gij spreekt bedaard , en toch met dichterlijken gloed.''
Die gloed neemt hooger tintaan , als het 1ot van zjn vaderland ,
waar hem 't hart aan hong ,'' zjne manneljke , fere ziel in beweging
brengt : dan doortintelt een ongewoon , majestueus vuur
'zjne verzen , en de zanger wordt werkeljk ziener 1) In de zes
deelen zjner Gedichten heeft deze nederige , degeljke ? echt Hollandsche
dichter zich een onvergankeljk gedenkteeken gesticht :
hj is - Tollens sprak waarheid
1,De schepper van zijn eigen roemf' n).
Als proeve van zijn talent sta hier het schoone gedicht
EUROPA B1J DEN OCHTENDSTOND DER NEGENTIENDE EEUM',
11Het derde zestal eeuwen sloot
Zijnf kring, gereed om heen te varen
Bij zoo veel duizend , duizend jaren ,
Die daalden in den donkren schoot
Van 't nooit teruggebragt verleden ;
De togt was schier ten eind' gereden ,
En 't moê gespan geneigd ter rust',
Toen de aarde , aan purpren avondkimmen
Een onweêr over elke kust ,
Uit elke windstreek , op zag klimmen.
1) Men denke aan Europa &'i/ den ochtendstond der negentiende eeuw , en de
fere tonen van het gedicht De Batavieren t6n f'i/de
gevaarlijk
bl. Iv) , dat g,even voor de komst van Koning Lodewijk aan het bestuur dezes
van Cc-cr(1805). Hoe
dergelijke taal toen was , blijkt uit zijne mededeeling LGedichten , I ,
Lands , (zlijn behuwdbroeder Helmers zoo wel als thij) , serieus werden gewaarschuwd
, dat er van wege het Fransche gouvernement, eene kleine aanvrage
in 's Hage was gedaan , om (hen) beiden in verzekering te nemen , en
'naar Frankrijk te brengen ; Helmers voornamelijk a1s Dichter van het beruchte
vers , geplaatst in het W eekblad de Star en beginnende :
11Het vonnis is geveld , ja Grieken , gij zijt slaven !''
(Loots), onder anderen , om het dichten van het stuk : de Batavieren ten fï/de
rcN Caesar-''
2) Ook M. C. Van Hall noemde hem s:schepper van u zelven !'' Gedichten,
b1. 85 ; verg. Derde verzameling , b1. 34.
aoxcKsl-ozT, Ned. Letterk. in de twee laatste Eeuwen I , 4e druk. 24
370 CORNELIS LOOTS.
De zon kwam met eenf dubblen gloed
De laatste helft des dags bestralen ,
En deed een warmte en hitte dalen ,
Nooit in haar middagpunt gevoed ;
De ontvlambre luchtstof , fel ontstoken ,
Voelt rust en evenwigt verbroken ,
En deelt zich af tot woesten strijd.
Daar rolt de vl-eesselijkste donder ,
Die raatlend berg en rotsen splijt :
De wereld gaat in zwavel onder.
Dit was Europaas schriklijk beeld
In 't midnachtsuur , dat de eetlwen scheidde ,
Toen de ochtend , dien men angstig beidde ,
Had spottend met die hoop gespeeld ;
Toen 't eerste rood , dat aan kwam breken ,
Ons voor zijn bloedkleur deed verbleeken ,
En spelde eenf nieuwen jammerdag :
Een' dag van dubble wraakgerigten ,
Zoo a1s de wereld nimmer zag ,
Zoo a1s er geen weêr aan zou lichten.
Te zwaar, ja , was de last, die woog
Op d'ingedrukten hals der volken ,
Die voor den voet van outertolken
En looden troon zich wrevlig boog :
Toen grove reuzen ketens smeedden ,
Ten eeuwgen dwang der vrije reden ,
De moker dreunde in 's afgronds nacht,
En door zijn smidse en l'ookspelonken ,
Bij elken slag , met nieuwe kracht ,
Verdoemde zegezangen klonken.
Doch de engel der behoudenis ,
Tot *s menschdoms schild en schut
Greep toornig naar zijn blinkend wapen ,
De speer, die vast in 't treFen is ;
Die , drillend in de lucht geheven ,
De zwarte heirschaar reeds deed beven ,
In 't oog hun schitterde a1s een zon ,
En brak door de opgerezen dampen ,
En . naauw' gezien , de zege won ,
Op *s afgronds smokerige lampen.
geschapen,
PORNELIS LOOTS. 371
Alaar toen ook , in zoo sehoon een' strjd
A1s die , waal.in , vöör ft scheppend spreken,
Het eeuwig duister was geweken ,
En et licht met lofzang ingewijd ;
Toen , bij ft veelkleurig krijgsgewemel ,
Toen , bij die heirvaart voor den Hemel,
Vermomd zich schaarde 't kroost der Hel,
Het vaandel der verlichting zwaaide ,
En onder spot en huichelspel ,
Voor vrijheid , muitend oproer kraaide :
Toen stond de wereld bang en stom ,
En de oude Chaos werd herboren ,
Een daverend geluid trof de ooren ;
De bergen kaatsten 't bang weêrom :
Geluid , weêr in geluid bedolven ,
Gelijk de in strijd gevoerde golven ,
Door tweederleye windenllaat ,
Haar wit beschuimde toppen krullen ,
De baar de baar ter neder slaat ,
En barst op 't strand met grimmig brullen.
De Godheid sprak opnieuw het woord ,
Het woord , dat dfeersten bajert scheidde ,
Dat de aard ten tweedemaal nu beidde ,
En ft twçede licht kwam blinkend voort.
Vernietigd was de magt van 't duister :
Versmolten 's afgronds ijsren kluister :
De vrijbeid beurde 't hoofd omhoog ,
Gelijk uit felberoerde baren
De dag , schoon met een vochtig oog ,
Vertroostende komt opgevaren.
ô Dageraad! ô Alorgengloedl
Geen dag van weinig vlugtige uren ,
Maar die geslachten door za1 duren ,
En honderd jaren lichten moet !
ô Blijde bô ! gehuld met rozen ,
Die vrolijk op uw aanschijn blozen ,
Zich plooyen door uw' gordel heen !
Toon me in 't verschiet de zachte stralen ,
Die gij , bij *t statig
Gematigd zult doen
opwaarts treên ,
nederdalen.
372 CORNELIS LOOTS.
ô Ja, 'k aanscllouw , het oog verrukt ,
Tooneelen , nooit zoo blij verrezen ,
W at geen geschiedrol heeft doen lezen ,
Geen stift in koper uitgedrukt !
flet oude Europa is geweken ;
't Laat van zijn aanzijn spoor noch teeken ;
ft Is alles nieuw : een nieuw geslacht
Daagt op , met frisscher bloed in de aadren :
'k Aanschouw wat nooit verbeelding dacht,
*k Zie ander kroost en andre vaadren.
De wijsheid spreekt de hooge wet,
En slechts opdat haar de aard zal hooren ,
Is haar verheevner stoel beschoren ,
Is haar een kroon op 't hoofd gezet.
De Volken knielen , onbedwongen ,
Door dank van zelf in ft hart gedrongen ,
Als kindren voor die heilwet neêr :
De schepter is geen schrikbre roede ,
Zijn glans lokt de afgeweeknen weêr
Tot Jtne kudde in Gne hoede.
Zoo min het fijnst gelouterd goud
Zich weêr vermengt met slijk en aarde ,
Zoo min de steen van echte waarde
Het broze glas besloten houdt ,
Zoo min zal , na al 't leed geleden ,
W eêr vorst of volk in ft dwaalspoor treden ,
Voorlang begroeid , bedekt voor ft oog ,
En geen rumoer ontzet, van onder
Den Atlas , die met d'arm omhoog
De heemlen stut, en tart den donder.
W at drift , die in mijn' boezem zwelt;
Wat hoog gezigt mag mij gebeuren !
Ik zie het eeuwig ijs zich scheuren,
Dat lang het Noorden hield bekneld :
W aar beeren zich in sneeuw verschuilden
En brulden , waar de orkanen huilden ,
Waar 't diermensch trotsch bleef op zijn ras ;
Van Newaas en van svolgaas zoomen ,
W aar alles woest en ledig was ,
W ordt nu een zacht geluid vernomen.
CORNELIS LOOTS.
De troon , die diep in nevlen stond ,
En waar , van 's roofdiers dos omgeven ,
Barbaren speelden met 's volks leven ,
A1s vloog een rookwalm uit hunnf mond ,
W anneer , voor ft zwijmelvocht bezweken ,
Ze in duisling ft hoogste vonnis streken ,
Die troon staat nu in 't zaehtste licht;
De vorst verwierp de vacht der dieren ,
Het menschbeeld staat omhoog gerigt ,
Daar wetenschappen feesttijd vieren.
Het Zuid za1 , uit zijn- slaap gewekt ,
Naijvrig op het Noorden wezen ,
W anneer de ZOn y ten tOP gerezen y
In middagloop die baan doortrekt.
Zij klimt , die zon van licht en waarheid ,
En alle volk ziet eens haar klaarheid ,
Ten zij het oog 't aanschouwen schroom';
Zij blinkt , zij blinkt op alle stranden ,
En kent, wie nog van nachtschaauw droom',
Geen ochtend- en geen avondlanden.
De geest, die tot haar glansen streeft ,
Het doel van al wat is wil weten ,
Ja, dfomvang van het wezen meten ,
Dat hem in de eindloosheid omzweeft;
De wijsbegeerte , die van boven
Versmadend ziet op ft blind gelooven ,
En de oogen waagt aan gt schittrendst licht,
Ziet ruimer baan haar vlugt ontsluiten ,
En zal , met nieuw gescherpt gezigt,
Op geen' gewijden nevel stuiten.
De vonk , die van de Godheid straalt,
En drukt haar beeld in onze zielen ,
En doet de landen voor haar knielen ,
W aar priesterleere en outer faalt ;
Dat licht, hier nauw in 't oog geleden ,
En als een zon ginds aangebeden ,
Zal , met een' albeminden gloed ,
Een nieuwe groeikracht uit doen stroomen ,
Die godsvrucht kweekt, en zaden voedt,
W aartlit de volksdeugd op zal komen.
373
374 CORNELIS LOOTS.
De levende fontein ontspringt ,
En , hoe haar spruiten zich verdeelen ,
Mrat kleuren in de dropplen spelen ,
A1s *t zonlicht door den straalboog dringt,
Eén grond gaf zwelling aan al de aadren :
Ik zie de volken dorstend naadren ,
En drinken van den overvloed ;
Geen bronvoogd za1 de teugen meten ,
Noch 't perk , waar elk zieh laven moet ,
Noch durft ;dn ader onrein heeten.
De vrede daalt van troonen af ,
En , waar de vorsten zamenkomen ,
Is de oorsprong van haar zilvren stroomcn ,
De bergsprong , die haar leven gaf.
De hooge heuvlen galmen vrede,
De lage dalen stemmen mede ,
En waar nog , in 't onrustig boseh ,
Op roof verhitte tijgers huilen ,
Daar barst vereend de jagtstoet
En straft ze , of jaagt ze in donkre
1os ,
kuilen.
De welvaart , als een milde wolk ,
In 't zwoele luchtruim opgeheven ,
Za1 smeltend vruchtbre dropplen geven ,
En zegent beurtlings ieder volk ;
Hier doet zij volle stroomen klaatren ,
Ginds meet en deelt zij hare waatren ,
En geeft slechts wat de grond haar smeekt :
En , zonder wrevel , zonder klagen ,
W ordt wasdom overal gekweekt ,
't Zij de akkers een- of tweevoud dragen.
Der eeuwen wentling neemt eenf keer :
In de ijsren lagen wij geklonken ,
De koopren en de zilvren zonken ,
Voor ons rijst thans de gouden weêr !
Niet van het goud , met pijnlijk slaven
Uit 's afgronds kolken opgegraven ,
Te zaam met 's afgronds schuld en straf ;
M aar 't goud , dat daalde uit hooger kringen ,
Van 't ongesehapen zonlicht af ,
Op enbedorven stervelingen.
CORNELTS LOOTS. 375
Als vorsten tolken zijn der wet ,
Door de eeuwge wijsheid zelf beschreven ,
De volken 't voorschrift trouw beleven ,
Elk op zijn pligten angstig 1et ;
Dan zal het heil , gelijk rivieren ,
Europa door- en ommezwieren ,
Ja , tot haar verste grenzen gaan ;
En Neêrlands naam , op nieuw gelezen ,
Za1 blinkende in de volksrol staan ,
En Neêrland meest gelukkig wezen.''
Moge de liberale wjsbegeerte wat in de lucht zweven , en in
't algemeen hier die klaarheid ontbreken , die wj thans ook in den
dichter eischen , of de geestdrift zich soms in 't onbegrjpeljke verliezen
, en dus het voorbehoud , dat Bilderdjk maakte , ons voor
den geest komen , evenwel onderschrjven wj het eindoordeel :
Alaar toch , 't is Poêzy !'*
Onverdeelder genot n0g schenkt zjn
VONDEL.
11Geen zerk , bestapeld met den last
Der eeuwen , en hoe hecht en vast
Gemetseld op de graven ;
Geen heuvlen zands , gewaaid op een ,
En heuvlen zands er over heen ,
Versmoren geest en gaven :
Geen lofspraak , schoon , met ijsren stift ,
In steen , die nooit vergaat , gegrift ,
Gevijzeld boven de aarde ;
Bewaart in veiligheid den naam
Des gunstlings van de wufte faam ,
W ien 't faalde aan echte waarde.
Gij , Vondel ! gij , a1s held en gids ,
Nog nooit vervangen aan de spits
Van Neêrlands dichtl-enscharen ;
GiJ , door geen ander legerhoofd
Ooit afgelost , van staf beroofd ,
Door geen nog te evenaren ,
W at schaadt het u , of de enge kuil
Des grafs , slechts op een kerkezuil,
376 CORNELIS LOOTS.
Uw' kleinen naam laat lezen ,
Terwijl dat houding en gelaat
Van andren vast in marmer staat,
Als uit het stof herrezen !
W at schaadt het u , of later neef
Uw roem verkortte of Mreidsch beschreef ,
M et opgesierden veder?
Heel Neêrland galmt het uit zoo wijd ,
Dat ge allen 1of te boven zijt ,
En ft Y herhaalt het weder
Met klem , op 't jarelijksche feest ,
Gevierd voor uw' doorluchten geest ,
Als Gijsbrechts wijde wallen
M et u beweenen de oude stad ,
Van hout gebouwd , in hout omvat ,
Voor 's vijands wraak gevallen.
W anneer, met uitgerekt geduld ,
De schaar, die Febus koor vervult,
Den voorhang op ziet halen ,
En Gijsbrecht , met uw' geest, uw kracht,
Uw taal , voor 't luistrend nageslacht
Zijn rampen af komt malen ,
En treedt uit Amstels enge poort,
En brengt een' rij van galmen voort ,
Zoo als er oudtijds klonken
In 't hooggewelfde Keizershof ,
Toen Rome zong , hoe diep in 't stof
Oud Troje lag gezonken :
Als gij den hoogen treurtoon spreekt,
W aar andren de adem toe ontbreekt ,
En ons in woorden schildert
Den wam nklank , het klokgeklep ,
ft Geruisch der vlam , het al in rep
En roer , de stad verwilderd ,
De kerk ontwijd , den dienst gestoord ,
Den Priester , bij 't altaar, vermoord ,
De maagdenrei geschonden ,
En , bij dien gruwel, de eedle trouw ,
Die stand houdt tusschen man en vrouw,
Schoon vlammen 't erf verslonden ;
OORNELIS LOOTS.
W anneer gij de almagt van uw taal ,
Die neêrstort in het stoutst verhaal ,
Verruilt voor zachter zangen ,
Naar Betlehem ons henen voert ,
En 't hart der teedre moeders roert ,
Als , met bedauwde wangen ,
Hier Rachel 'om haar kindje schreit ,
De wreed vermoorde onnoozelheid ,
Gerukt van haren boezem ,
En voor haar oog in *t bloedig zand
Geslingerd , door der beulen hand ,
Als afgeworpen bloesem.
Dus waar , en hoe het u geviel ,
Viert ge op de menschelijke ziel,
Naar wil , uw zegepralen :
De taal was woest en ruw en straf
Zij rolt van uwe lippen af ,
Gestemd voor zangkoralen :
Terstond als gij uw* mond ontsluit ,
Verkeert ze in ft lieiijkst maatgeluid ,
Zoo a1s nooit coren et hoorden :
En eeuw na eeuw , tot welk een top
Zij klimme in smaak en kunstmin op ,
Volgt blij nog die akk-oorden.
W ij brengen , met het reinste doel,
En uit godsdienstig dankgevoel ,
Uwe asch onze oflkrgaven ;
A1s 't kerslied opstijgt in de kerk ,
Verbeelden we ons uw achtbre zerk ,
Bij de omgelegen graven ,
AYaar uw gebeente in stilte rust ,
Terwijl uw geest zich nog verlust ,
Om ft laatst gezang te hooren ,
Dat in der Nonnen veegen mond ,
Bij *t naadren van haar' jongsten stond ,
Blijft als haar steriied smoren.
Gij , uit u zelf gewelde bron !
Door eigen gloed verlichte zon !
Gij rijke en welige ader ,
W aaruit al 't schoone is voortgevloeid ,
Dat Neêrlands dreven nog besproeit,
Gij zijner > dichtren vader .1
377
378 CORNELIS LOOTS.
Verblijd , verblijd u in uMr kroost ,
Dat uit verkropten boezem loost
Een vloed van dankbre zangen !
Dat hulde aan u en 't schoone zweert ,
En d'outerdienst den nek toekeert
Die dfuwen zou vervangen !
Deez' bloemenhand , deez' lauwrenvlecht ,
Die dichtkunst aan uw' praalzuil hecht,
Is uit uwe asch ontloken;
De u toegebragte hulde en dank
Is van uw* galm slechts wederklank ,
U staamlend nagesproken :
M aar , schoon die krans verdorren zal ,
Schoon koorgewelf en outer valle,
Vergruisd , tot stof vertreden ;
Op 't puin van 't laatste kunstaltaar
W ordt , door de laatste Priesterschaar,
Nog Vondel aangebeden.''
Dat Loots ook zachter tonen kon aanslaan : bljkt uit
HET NACHTEGAALTJE.
Zeg mij , zwevend !! orgelkeeltje ,
ZaDgelf , ZOO eenvotldig SChOOn y
Zeg mij , minziek ilomeeltje !
Wie leerde u dien liefdetoon ?
A1s gij , met uw snebje Quitend ,
Slepend , zacht uw' galm verlengt,
Of , den gorgel vo1 ontslaitend ,
Alle toonen zamen mengt ;
A1s gij 't zet op hooge wijzen ,
En , met schel en scheller slag ,
Alle zangen dooft in 't rijzen ,
Zanger van den nacht en dag !
Alsge een stilte weet te scheppen ,
Door geen lispeling gestoord ;
Als geen blaadje zich durft reppen ,
D'a:mtogt zwijgt en alles hoort.
Zeg 't mij , gij , sints zoo veel jaren ,
Dichter van het lied der Lent',
Of er ook nog eeuwen waren ,
M et uw zangen onbekend ?
Of ge in 't woud in oude boeken ,
CORN. LOOTS. - M. C. VAN HALL. 379
Bij der vogelen Homeer ,
Eerst de maat en gang moest zoeken ,
Zingen naar zijn wijze leer ?
Naamt gij lessen tot uw voordeel ,
Tot hoe hoog uw stem mogt gaan ?
Velde een papegaai het oordeel
Over valsch en zuiver slaan ?
Maar gij lacht met zulke vragen ;
De ongekunstelde natuur ,
Needrig vogeltje , elks behagen !
Schonk u 't heilig dichtrenvuur.
Rijk van vederpracht omgeven ,
paauw in glans en gloor :
Maar zijn toon wordt aangeheven ,
En hij snijdt en vlijmt in 't oor.
Ot Fluitje leidt de maat der vinken ,
Staat de
Kunstig zingen zij een lied ;
Maar gij doet er duizend klinken ,
En gij hoorde pjp noch riet.
fk Geef den roem op oude talen ,
Ouden smaak ook vrolijk weg,
Mits men , bij de nachtegalen ,
AliJ- mijnf wildzang niet ontzeg.''
Onder de vrienden van Loots behoorde Mr. AI. C. Yan Hall
(1768- 1858) , Rechtsgeleerde van naam en niet onverdiensteljk
Dichter. Hj had zich vooral door de studie der Ouden gevormd ,
waardoor dan ook zjne gedichten eene rlloratiaansche'' puntigheid
van vorm erlangden , welke den manneljken eenvoud der
gedachte te schooner doet uitkomen.
A1 deze dichters zjn min of meer verwant aan Feith : de een is
meer t de ander minder .hartstochteljk , maar allen zjn zj vooral
gevoelsmenschen. Toen Feith's aantrekkingskracht verminderde ,
nam die van Bilderdjk toe q maar hj was een veel te eigenaardig
en te degeljk ontwikkeld dichter om reeds in die dagen navolgers
te trekken. Zjn invloed dagteekent van later. Een der weinigen ,
die in het begin dezer eeuw , ja , reeds vroeger , zich met hem
vermaagschapt voelden , was Johannes Kinker (1764- 1845). Maar
aangezien hj weldra zjn eigen weg ging , en in alles op zichzelf
stond, is het misschien beter, hem , .naar tjdsorde, hier te vermelden.
JOHANNES KINKER.
Kinker was van nature meer W ijsgeer dan Dichter, en ofschoon
hij goede verzen heeft gemaakt , geldt daarvan we1 min of meer ,
wat hij van Minerva zei :
Niet onder 't hart, maar in het hoofd ,1 zijt gij geteeld-''
380
Dat zjne kernachtige gedichten , vo1 diepte en wjsgeerige gedachten
, thans meer kans hebben om gewaardeerd te worden dan
toen hj ze opstelde , zal niet vreemd klinken.
De eerste voortbrengselen zjner Muze deden zeker niet verwachten,
dat hj eens de meest wjsgeerige onzer Dichters zoude
worden. Zjn eerste bundeltje , dat in 1785 verscheen , en een jaar
later eene tweede uitgaaf beleefde , droeg den titel van M'jne
z?lïz/#6rpWrïg: Zangster.
vaak in rjmelooze jamben , in den trant van Bellamy ; maar zoo
dartel , dat eene puriteinsche hand ergens in het exemplaar , dat
ik gebraikte , de kantteekening schreef : indecent. De critiek , zoowel
Het bevat louter dartele minneliederen ,
van De J/dc:zlqs6zlf als De Letteroefeningen , heeft er hem vinnig om
doorgestreken , en daarbj zjn persoonljk karakter aangetast 1).
Daartegen kwam hj op in zjn weekblad , De Ppdf ran de1% ff6ffcpzl
(bl. 149). Hj verontschuldigde zjne Zangster maar zwakjes , zeggende
: pZj was in die jaren , waarin men zonder wreed te zjn
de dartelheid niet tot misdaad rekenen kan ; en 't is ook zeer
mogeljk , dat ik , aan dit zachtgeaarde grondbeginsel wat te zeer
gehecht , ten opzichte van hare jeugd wat te veel toegevendheid
gehad heb.'' S'1oms oFerde hj ook in dien tjd aan het sentimenteele
2) , maar doorgaans is zjne opvatting natuurljk , gezond en
frisch 3).
In 1789 schreef hj een zonderling drama in proza , Van .f?p/.s
getiteld t dat ons een schelm te zien geeft , die , een edelman
vermoord hebbende ) zich voor dezen doet doorgaan en allerlei
ongelukken in een bevriend huisgezin sticht. lk weet niet , of
Kinker daarop de goedkeuring verkreeg van Bilderdjk , aan wien
hj het stuk opdroeg ; maar zeker is het , dat het bj ons niet
3) Zie het voornaamste nit die recensie aangehaald door Dr. J. Van
Yloten , Verspreid en Onuitgegeven D icht en Ondicht rcn Xinker, b1. 3.
29 Gedichten , 111, bl. 13l , 144.
3) Aldaar , bl. l 65.
JoHAxxEs xlxKER.
anders dan walging kan wekken. Er is niets schoons , niets zielverhefends
in dit zonderling voortbrengsel van Kinker's Muze ,
waarin de slechtste eigenschappen van den mensch bj uitsluiting
de hoofdrol spelen.
De Schrjver bedoelde met dit Drama eene volkomen tegenstelling
met de conventioneele vormen van het Treurspel: het
moest reen allernaauwkeurigste navolging der Natuur zjn , -
dat de taal, de manieren , de hartstochten , naar de zeden van
de Natie'', moest teruggeven. Ik zal niet ontkennen , dat hj er
in geslaagd is den natuurljken , soms zeer platten alledaagschen
toon aan te slaan ; maar ik kan niet aannemen , dat het hem
evenzeer gelukt is een kunststuk te leveren , door op die wjze
de n zeden der agttiende
Er is hier iets , dat aan de stemming herinnert,
Röuber geschreven zjn : dezelfde ziekeljk overdreven levensbeschouwing
- maar minder talent.
Eerst later ontlook zjne eigenaardigheid ; en wie de drie deelen
Gedichten inziet : die van 1819 tot 1821 in het licht verschenen ,
zal, ook nog in onze dagen, meer den :àenker dan den Dichter
waarin Schiller's
in hem waardeeren ; en zoo die bundels
publiek'' een rgunstig onthaal'' vinden , dan za1 het ook nog
zjn a1s vöör vjftig jaar , pinzonderheid (om) de voorberigten'' 1).
Dat , vöör 't eerste deel geplaatst , is eene zeer lezenswaardige
verhandeling over het verband tusschen Poëzie en W jsbegeerte ;
dat , v/ör 't tweede , bespreekt aard en vorm der 0de ; dat , voor
Xb ij het dichtminnend
we1
't derde , handelt voornameljk
De Poëzie was hem langzamerhand iets heiligs geworden q hj
achtte haar ,te ernstig en te verheven t om haar , geljk velen ;
over het Heldendicht.
(bloot) a1s eene uitspanning te beschouwen-'' Van toen af werd
ze hem bj uitstek rde taal der hoogere gewaarwordingen'',
die hj pin verre de meeste opzichten , meer dan de
welsprekendheid t geschikt (achtte) tot het behandelen en inkleeden
van wjsgeerige gedachten en onderwerpen.'' Daarom bepaalde hj
denkbeelden en
zich nu ook niet meer tot xde zeer gewone voorstellingen in het
eeuw te schilderen-''
gemeene leven ; schoon ook deze laatste tot een poëtisch standpunt
381
1) Deze en de eerstvolgende aanhalingen zijn aan het Voorbericht van het
eerste deel ontleend.
382
verheven , en uit een daarmede overeenkomstig gezigtspunt beschouwd
kunnen worden.'' Hj streefde er naar , om in zjne gewrochten
pde zinneljk-verstandeljke beschouwing eener hoogere
natuur van het denkende wezen , de fljnere bespiegelingen van
het oordeelende vernuft'' neder te leggen. Hj kon niet anders, want
voor hem was pde poëzie zelve eene gekristalizeerde Filozoâe-''
Dat hj zoodoende niet algemeen in den smaak zou vallen , wist
hj ; want de overtuiging , dat rde Dichtkunst niet tevens iets wjsgeerigs
zou zjn'', behoorde toen , in 1819 , rtot de leerstellingen
van den dag.'' Men had integendeel meer op met verzen , die hj
karakteriseert a1s mwaarin de vorm genoegzaam alles is en waarin
men het weinig beduidende ligchaam , dat er mede omhangen is ,
als een naald in een voêr hooi zoeken moet ; zamengesteld uit
bewoordingen en spraakwendingen , waarin een bombastvan hoogklinkende
woorden , tot sieraad strekken moet aan denkbeelden ,
welke , van dien ballast ontdaan , niets dan het erbarmljkste proza
opleveren zouden.'' Scherper en tegeljk juister veroordeeling van
den algemeenen smaak dier dagen was niet mogeljk : omdat hj
er zich boven verhief , bleef hj ongelezen. Zoo hj invloed heeft
geoefend , het was door zjne critiek , dikwerf in den vorm der
bjtendste satire gekleed ; en waardoor hj zeker heeft bjgedragen
om onze poëzie op een beteren weg te brengen. Vooral in den
Post can den Sèlïcpzl heeft hj , soms in samenwerking met Bilderdjk
1) , geljk wj zagen (boven, bl. 315 vlgg.) de voortbrengselen
gehekeld van menig tjdgenoot , vooral van Feith t dien hj ook
scherp te ljf ging over zjne Brieren aan Sp1?/lï: , waarin deze
gemeend had het Christendom te moeten verdedigen tegen de
Kantiaansche wjsbegeerte ,
Kinker leefde en werkte
waarvan Kinker een Apostel was.
hoofdzakeljk in Amsterdam , waar hj
voor n't orakel'' gol4 :). Slechts van 1817 tot 1830 woonde hj
JOHANNES KINKER.
1)
2)
Zie diens Brieven , 11 , bl. l 16.
Zie Gedichten van M r. M . C. Van Hall, bl. 56. Ziehier hoe AV. De
Clercq, in 1822 , zijn portret teekende. Het was
,:Een klein mannetje stond op eens voor mij ,
hem slechts enkele woorden te hooren spreken om de volheid van eigen
kracht en de scherpzinnigheid van zijn geest te bewonderen. Er is een zekere
undaunted spirit in hem , een zekere vastheid, zoo het schijnt , zelfs voor den
op een maaltijd bij Mriselius :
en dit was Kinker. Men behoeft
bliksem onvernietigbaar. Het is diezelfde kracht om van onderen naar boven
383
te Luik , waar hj de sinecuur van Hoogleeraar in de Nederlandsche
taal en Letteren bekleedde , pin een oord . (zooals hj zei)
waar de Nederlandsche Taal- en Letterkunde geheel ongekende
en vreemdslagtige zaken'' waren 1).
M de laatstgenoemde dichters waren Amsterdammers , geljk
de meeste vroegeren. Scheen eenmaal de Kunst bjna geheel tot
Holland en Zeeland beperkt , van lieverlede had de beschaving
vorderingen gemaakt , en gaven de dichters in verschillende gewesten
daarvan getuigenis. Zoo o0k kon in die dagen Gelderland
met zjn A. C. W . Staring prjken (1767- 1840).
Deze Dichter neemt op onzen zangberg eene
in. Ofschoon hj aanvankeljk zich bj Feith aansloot , ging hj
weldra zjn eigen weg. Hj was , zooals Beets hem noemde , rde
dichter bj voorkeur van vertellingen (romances) , zangen en puntdichten-''
Het vertellen had hj wellicht Cats afgezien , voor wiens
langwjligheid evenwel zjne betere natuur hem bewaarde. De
humoristische verhaaltrant , pin welken niemand hem evenaart ,
eigenaardige plaats
in welken , de hemel verhoede het ! niemand beproeve hem na te
volgen'', zooals Potgieter zei , gaf hem recht op den naam van
onzen eersten , onzen eenigen humoristischen X dichter'' '). Zjne
gedichten verkondigen het luide , dat hj , Geldersman van hart en
ziel , hoofdzakeljk pvoor
wilde zingen.
Geldersche ooren Geldersche liederen''
op
de kracht om zich in iedere
van het
te werken , om den toren van Babel te stichten ,en in het midden van
plaats te stellen , een Goetheaansche afwezigheid
van geloof en onderwel-ping. Veel minder edel is alles bij
hem ,
orgaan
als in defysionomie van Tollens en Spandaw (! ?) , doch hij is toch grooter,
universeeler genie dan beiden. Een man , die niet gelooven wil , en toch te
waarachtig groot denkt om absentie van geloof te kunnen verdragen. Men
behoeft hem slechts twee woorden te hooren spreken om de juistheid van zijn
blik te besefen. Zooals hij stel ik mij Pope voor, die ook eminent satirisch
was-'' H,r. De Clercq naar zIjn Dagboek , bl. l 77- 178.
Verschillende Dichters l'eciteerden. !,Da Costa had zijn voorafspraak bijde
Hymtte , die allen electriseerde , maar waarbij Kinker in zich zelf gekeerd
ging en bij het vermeerderen der loftuitingen eindelijk uitriep : !:Ja jammer is
het dat zooveel talent geheel aan het obscurantisme gewijd wordt-'' Bitter waren
'Votll*tszijn aanmerkingen over de Bilderdijksche school.'' Aldaar , bl. 180.
Voorrede tot het I D. der Gedichten rc3l 1Vr. .A Xinker.
De Gf4# , l 837 , bl. 248 , 236. (Potgieter's Kritische Studiè-n 1, b1. 128, 147).
1)
2)
A. C. W . STARING.
Staring leefde buiten , op
deelde zjn tjd iusschen
oefeningen. Uit de
zjn geliefden W ildenborch , en verwetenschappeljken
landbouw en lettermengeldichten
, die tusschen zjne liederen en
verhalen gestrooid zjn , leeren wj hem kennen a1s rden gelukkigen
echtgenoot en vader, den kundigen en bezigen buitenman ,
den warmen vaderlander , gullen Geldersman , vriend van zang en
gezellige vreugde , den man van verstand , karakter , algemeene
kennis en helder doorzicht'' (Beets). Tot in hoogen ouderdom bleven
hem de frischheid en de levendige verbeelding der jeugd bj , en
men kan gerust zeggen , dat zjne poëzie uitmunt door veelzjdigheid
, diep gevoel en geest zoowel als door eenvoud en naïveteit.
Dit alles wordi beheerscht door eene opmerkeljke zelfstandigheid ,
die frischheid van gedachte en oorspronkeljkheid van uitdrukking
teelde , waaromtrent wj straks echter eenige beperkingen zullen
maken.
De keurige man heeft betrekkeljk weinig gedicht , maar hetgeen
hj gaf, steeds in opvolgende uitgaven besnoeid en gekuischt, zoodat
eindeljk zjn werk niets bevatte , wat , volgens de uitspraak van
Beets , niet zdoordacht , doorwrocht en afgewerkt'' was. De jongste
uitgave zjner bjeenverzamelde Gedickten (1862) werd door genoemden
dichter bezorgd en ingeleid : zj bevat zjne zangen zin
die gedaante waarin hy zelf ten laatste wenscheljkst geacht heeft
dat de nakomelingschap ze vond en beoordeelde.''
Toen Staring in 1786 optrad met een bundeltje , getiteld : Myne
eerste J7rp6rdrl ran wp?'zp , vonden de Letteroefeningen daarin muitsteekend
veel goeds en schoons'' ; men roemde zjne pvuurige
verbeeldingskragt'' en zjn pvloeyenden rymtrant'' 1). Reeds drie
jaar vroeger had K'ttnutliefde Spaart geen Ff':f een paar zjner gedichten
in haren bundel opgenomen en hem tot medelid benoemd.
Intusschen heeft het groote publiek gedurende geruimen tjd
niet zoo hoog met hem geloopen : men vond zjne verzen deels te
stroef, deels te moeiljk verstaanbaar.
Eene meer prjzende waardeering van Staring's poëzie ving eerst
aan , toen De Gï#.9 op dien weg was voorgegaan. Zoo ze vroeger
niet altjd gewaardeerd werd , 't is , omdat zj zeer oplettende en
ontwikkelde lezers eischt ; en , wil men met het oordeel wvan Beets
1) Zie eT. Hartog in De Gids , l87 7 , III , bl. 305.
W . STARING.
instemmen , meer' geschikt is een geoefenden r smaak , dan een
alledaagsch gevoel te streelen.'' Zo0 luidde ook de uitspraak van
Potgieter , volgens wien alleen mde middelmatigheid in Staring te
groote kernachtigheid van uitdrukklng laakt , te veel gedachten
in te weinig woorden , te veelzjdige studie van kunsten en wetenschappen''
1).
Het kan gewaagd schjnen , in tegenspraak met zulke rechters ,
Staring's talent wat minder hoog te schatten ; maar de eerljkheid
gebiedt mj te zeggen , dat ik niet geloof , dat de geheele
bundel onzen tjdgenooten nog in die mate zal voldoen. De romantische
Balladen vallen stellig het minst in onzen smaak q de tjd
dier romantiek is voorbj , en wj vragen met Busken Hyet 1) :
DHoe is het mogeljk dat onze vaders zoo ingenomen hebben
kunnen zjn met zulk een bastaardgenre ?'' Alaar het ligt hier niet
bloot aan het genre : het zjn niet alleen de pondankbare onderwerpen''
die ons afschrikken q maar zeer zeker o0k de wjze van
behandeling. Van inleiding , voorbereiding , minder ter zake dienende
bjzonderheden , wordt soms veel werk gemaakt t daarentegen
het punt , waar het op aankomt , maar al te vaak zoo vluchtig
behandeld , dat de indruk niet voldoet aan de spanning , die was
opgewekt om dien te verkrjgen. En dan t is het geen vergrjp
tegen de Kunst , dat , om sommige dier gedichten rgeheel te
kunnen genieten , de lezer de bjgevoegde Aanteekening te veel
noodig heeft ?'' Beets , wiens woord wj hier aanhalen 3) , erkent ,
dat dit seen bezwaar is hetwelk ook op het vol genot van menige
Romance drukt.'' Strjdt dat niet , met hetgeen hj elders (bl. XXIX)
zegt , dat alles wat Staring voortgebracht heeft, rdoordacht , doorwrocht
, afgewerkt'' is ? Om pdadeljk en recht verstaan te worden ,
onderstellen vele zjner gedichten eene grootere mate van kennis
en nadenken dan men aan het Algemeen mag toeschrjven.'' Ja ,
men moet vaak zoeken naar den zin , en aanvullen wat de dichter
heeft verzuimd te geven. uit t
wanneer hj toegeeft , dat zjne sweinigheid in woorden'' ons niet
veroorlooft hem soveral van eenige stroefheid en gedwongenheid ,
Beets drukt zich stellig te zacht
385
1) Potgieter in De Gids, 1838 , b1. 205. LKritiscbe S/ttdïé!n 1, bl. 1849.
P) Litterariscbe Fantasièbt , 1 , b1- 140.
3) Gedichtelt van Z. C. FJr. Staring , Inleiding, b1. XIX.
Joxcxsrzox'r , N6d. Letterk. i1t de twee laatste fetfwen , I , 4e druk.
386 A.. C. W. STARING.
de schielijkheid zijner
vrij te pleiten-'' Die
zeggen : p zijne
en mj dunkt , dat de conceptie van den dichter niet wordt geprezen
, op moet wjzen , dat de schoonheden , die zjne
gedichten bevatten , szjn schoonheden van détail.'' Ik stel meer
prjs op de ronde verklaring van Busken Huet 1) : phoe meer wj
Staring lief hebben en bewonderen , des te opregter bejammeren
als men er
wendingen niet altjd van onduideljkheid
bezwaren'' worden niet weggecjferd door te
verzen zjn geen muziek om van 't blad te spelen ;''
wj het ook , dat zpp menige plaats in zjne gedichten , en met
name in zjne verhalen , door duisterheid en gewrongenheid ontsierd
wordt.''
zjne
meestbrstukken van zoetvloeiendheid. Beets heeft er
kleinere gewrochten vindt men niet zelden
op gewezen ,
en Huet heeft er eenige afgedrukt in zjne beschouwing aan
Staring gewjd : ik mag de mjne niet besluiten zonder ook eenige
proeven daarvan bj te brengen.
Maar onder
HERDENKING.
Avij schuilden onder 11 dropplend loover ,
Gedoken aan den plas ;
De zwaluw glipte 't weivlak over,
En speelde om 't zilvren gras ;
Een koeltjen blies , met geur belaàn ,
Het leven door de wilgenbla:n.
ft MTerd stiller ; 't
Geen vogel
De dattuw trok
groen liet af van droppen ;
zwierf meer om :
langs de hetweltoppen ,
W aar achter 't westen glom ;
Daar zong de Mei zijn avendlied !
W ij hoorden 't, en wij spraken niet.
lk zag haar aan , en diep bewogen ,
Smolt ziel met ziel in een.
O tooverblik dier minlijke oogen ,
M Tier Conkring op mij scheen !
O zoet gelispel van dien mond ,
W iens adem de eerste kus verslond !
T. a. pl., bl. 142.
A. C. "'tv. STARING.
Ons dekte vreedzaam wilgenloover;
De scheemring was voorbij;
Het duister toog de velden over;
En dralend rezen wi],
Leef lang in blij herdenken voort ,
Gewijde stond! geheiligd oord I"~
ZEFIR EN CHLORIS (DE BLOEMGODIN).
"Zefir lag ontsluimerd (!) neer ,
Bij den gloed del' middagstralen;
"t Avendlied del' nachtegalen
Wekt den slaper 'veer.
Zachtkens wiegt de berk haar kruin ,
Fluistrend staan de popeldreven,
Als hij vrolijk aan komt zweven ,
Langs het scheemrig duin,
0, hoe geurt het van rondom ,
Nu zijn vlncht in 't bosch blijft hangen!
Chloris lokt, vol zoet verlangen,
Haren Bruidegom,
Zie, daar zweeft hij 't loover uit!
Door de struiken afgezegen ,
Plengt hij dartlend bloesemregen
In den schoot del' Bruid,"
OOGSTLIED.
Sikkels klinken;
Sikkels blinken ,
Ruischend valt het graan.
Zie de bindster gaaren l
Zie, in lange scharen,
Garf bij garven staan!
't Heeter branden
Op de landen
Meldt den middagtijd,
"r 'Vindje, moe van 't zweven,
Heeft zich schuil begeven;
En nog zwoegt de vlijt !
25*
387
388 A. C. W. STARING. - H. A. SPANDAW.
BI\jde Maaijers;
Nijvre Zaaij ers ,
Die uw loon ontvingt!
Zit nu rnstig neder;
Galm' het mastbosch weder ,
Ais gij juichend zingt.
Slaat uwe oogen
Naar den hoogen:
Alles kwam van daar!
Zach te regen daalde,
Vriendlijk zonlicht straalde
Mild op halm en aar."
Ten slotte een enk~l puntdicht, dat hier van toepassing is 1).
AAN PEGAS~S.
"Pegaasjen, han' eens stil!
Ik ben geen vriend van vitten ,
Ik zuiver slechts, nit goeden wil ,
Uw schoone manen van de klitten,
En lees de noppen nit uw staart:
Laat Pluto "t haavloos kinhaar zitten,
Apollo scheert zijn baard."
Wij gaan nog hooger het Noorden in, en treffen er Mr. Hajo
Albert Spandaw (1777-1855), den bekenden Groninger Dichter
van De Vrouioen: Zijn eersten bundel gaf hy in 1803 uit: een
tweede druk verscheen in 1815, en werd in 1836 gevolgd door
eene "volledige verzameling (z)ijner dichterlijke voortbrengselen ,"
die wederom in 1857 herdrukt werd. De bezorger dezer laatste
uitgave noemde Spandaw "een der voornaamste Nederlandsche
dichters ;" maar op dien lof is wel wat af te dingen. Ontegenzeggelijk
heeft die zoon van 't Noorden menig liefelijk, zoetvloeiend
vers geschreven, en enkele malen ook ~el een stukje, dat door
naiveteit van opvatting en puntigheid van uitdrukking uitstekend
is; maar onder het koren schuilt te veel kaf. Dat kan zelfs zijn
lofredenaar niet geheel ontkennen 2). Het grootste verwijt, dat
1) Zie andere proeven in Penon, Ned. Dieht- en prozauierlcen V, bl, 337-374.
2) Mr. A. Modderman, in de Lerensberiqten bij de Handelingen del' Leidsche
Maatschappij van 1857, bI. 133.
HAJO ALBERT SPANDAW. 389
Spandaw treft, is zijn gebrek aan dichterlijke zelfstandigheid: eerst
volgde hy Feith, later kwam hij onder den invloed van Bilderdjjk ,
en hier en daar worden wij aan Tollens herinnerd 1),
Zijn meest bekend gedicht, De Vrouioen , is een lofgalm in vier
zangen, waarvan de eerste in 't algemeen tot vereering van het
schoone geslacht opwekt, de tweede de heldendeugd der Vrouw
viert en door voorbeelden staaft. Dan worden de vrouwen, inzonderheid
de Nederlandsche, herdacht, die op 't gebied van Kunst
en Letteren hebben geschitterd, en eindelijk de Vrouw geschetst
als Gade en Moeder , zooals zij in hare voortreffelijkheid uitkomt
in
"Den stillen, zaalgen kring van "t huiselijke leven."
De vierde zang is ontegenzeggelijk de beste, en bevat enkele
tooneeltjes, die con amore geschetst en goed uitgevallen zijn;
maar het geheel is en blijft een zwak dichterlijk voortbrengsel.
Zoo de Dichter al van onze Schoonen verwachtte
"Ge zult de zwakke kunst om "t edel doel versehoonen ,"
zij zullen billijk genoeg zUn te erkennen, dat de eerlijke critiek
aan zoodanige verwachting niet kan beantwoorden.
1) Vergelijk De cu; van 1837, I, b1. 202.
111.
TOLLENS EN ZIJNE SCHOOL.
Hendrik Tollens !
in 't hoofd :
s,verdienste ! ja , gij zijt een vaderlandsche plant ,
En eigqn aan den grond van dit gelukkig land ,''
ik beken , dat ik niet zonder eenige aarzeling er toe overga om
de plaats te bepalen , die in onze Letterkunde toekomt aan den
man , rdien Nederland :'' volgens de uitdrukking van Bogaers :) ,
sedert lang zjn gelief koosden volksdichter genoemd X heeft ;'' dien
Beets ons voorstelt a1s pde lust en de liefde der Nederlandsche
natie'' 3). Die eeretitels doen misschien denken aan allesovertreFende
dichterljke verdienste , en eene onpartjdige studie heeft mj die bj
Tollens niet doen vinden. Er behoort wellicht eenige moed toe ,
dit ookdeel uit te spreken , dat een man geldt : dien velen onzer
gekend hebben , en die bj zjn leven zich in eene populariteit
mocht verheugen , bjna zoo groot , als die , welke Cats eenmaal
genoot 4). In allen gevalle behoort dat oordeel te worden gestaafd.
Ik herinner mj, dat Goethe van Uhlànd , die hem als dichter
beken , dat ik , met Spandaw's regels 1)
1) Aan het eind van den derden zang van De Frouwex.
:) In de Levellsberigten bij de Handelingen der Leidsche Maatschappij van
185:, bl. 103.
3) Verscheideltheden , enz. , I , b1. 35.
#) Het eerste deel van Tollensf Gedichten verscheen in 1808 , het tweede
ixl1813 , het derde in 1815. Zeer juist zegt Bogaers , t. a. p1., bl. l 07 : ,,Als
een bewijs , met welk eene ongemeene gretigheid deze verzameling door bet
publiek ontvangen is , zij het ons vergund hier ter loops aan te stippen , dat ,
toen er, ter bevrediging der voortdurende aanvraag , reeds in 1822 eene vierde
uitgave was noodzakelijk geworden , de boekbandelaar lmmerzeel niet schroomde
eene oplage ' van ffen duizend eze3nyl/tzren er van te doen drukken. Voorzeker ,
iets ongehoords in ons kleine land ,
1831 voor de vijfde- en in 1856 voor de zesdemaal zijn
maar dat toch niet belet heeft , datZiJ*ln
herdrukt.
HENDRIK TOLLENS.
niet behaagde , zei : pwaar ik eene groote werking zie , onderstel
ik eene groote oorzaak : dus moet er om de algemeene populariteit ,
welke Uhland geniet , we1 iets voortreFeljks in zjn werk wezen.''
Maken wj ons den wenk ten nutte , en onderzoeken wj vooral ,
wat dat riets voortrefeljks'' kan geweest zjn , dat Tollens' naam
op ieders lippen bracht.
Hendrik Tollens werd den 24en September 1780 te Rotterdam
uit een geboren Bestemd osa zjn vader in
diens handel in verfwaren bj te staan en op te volgen ,
hj geen ander onderwjs dan in het schrjven , cjferen
ginselen der Fransche taal. Eerst op zjn zeventiende jaar ,
hj in aanraking was gekomen met den dichtlievenden boekhandelaar
Uylenbroek ) aan wiens wenken menig talent zooveel te
danken had , legde hj zich ernstiger toe op zjne eigene taal en
leerde Engelsch en Hoogduitsch. Die gebrekkige opleiding heeft
voortdurend aan zjne ontwikkeling geknaagd : zj is oorzaak van
nadat
burgerljk geslacht.
genoot
en de bedat
gebrek aan diepte , dat , vooral in zjne ernstiger dichtstukken ,
niet kan worden over hei hoofd gezien. Tollens zelf heeft dat
gemis van degeljke voorbereiding gevoeld
van den anderen kant bracht het voor den
de noodzakeljkheid
met dat gevolg , dat hj eenmaal juichen kon en het hart hoog
en betreurdl). Alaar
eergierigen jongeling ')
meê om zelf handen uit de mouw te steken :
voelen kloppen bj de gedachte 3) ,
391
1) In de voorrede voor den tweeden Z@lJ@ ner
klaagt hij jyhoezeer het gebrek des dichters aan eene geletterde opleiding en
het gemis der gelegenheid om zijn natuurlijken aanleg uit te breiden en te
volmaken , op zjne voortbrengselen invloeijen moest.'' En bij de uitgave zjner
Verstrooide Gedichten (1840)
dichter . . . . met zulk een volslagen gemis aan alle voorbereiding , met zulk
bekende hij : 11Zoo heeft voorzeker nimmer een
eene Volstrekte armoede aan alle hulpmiddelen ,zich roekeloozer dan ik in
druk Nieuwe Gedichten (1828)
het strijdperk gewaagd-''
2) In zijne Avondm%jmering (.N. OeJïc/tfen , 1I) , waarin hij zijne jeugd
herdenkt , heet het, dat toen
Dichterlof en lauwerkroon
(W a)s zijn eenigst doel-''
En reeds in het derde deel der Gedichten , heette het :
,1Dat geen doel mijn zinnen trok
Dan de schim der eer-''
iMljne Dichtkunst L1N. Gedichte't , 1).
392 HENDRIK TOLLEXS.
Dat alles wat ik wezen moog
Alleen behoort aan mij :
Dat tooi en toon en trant en zwier
Uit eigen brein ontstaat ;
Dat elke greep op luit en lier
Mijn eigen noten slaat.''
En hoe hoog hj zelfstandigheid en oorspronkeljk-heid stelde ,
leert vooral zjn gedichtje .z4tzzl een pp,g:/ 1).
In het prilst zjner jongelingsjaren maakte hj, aangevuurd door
den gloed van 1795: reeds met zooveel jver verzen : dat zjn
nuchter-practische vader het hem moest verbieden , en hem met
dubbele strengheid
jonge Dichter zich daaronder voelde , leert ons de herinnering van
aan den kantoorlessenaaar houden. Hoe de
later jaren 2) ,
Dat een traan mijn oog ontviel,
Die aan 't hart ontsprong ,
A1s de pligt mijn volle ziel
Tot de koopzorg dwong :
Dat ik , trots den strengen vloek ,
Die mijn lot mij scheen ,
Verzen schreef in 't haatlijk boek ,
Door de cijfers heen.''
Maar h0e hj ook voor de Poëzie blaakte : plichtgevoel, de zorg
voor de zjnen , heeft hem altjd belet ooit de behartiging Aoor
zjn proza-bedrjf te verwaarloozen.
vruchten (zljcr weinige ledige X uren'', 3?. Hj
en werd gaandeweg met een talrjk kroost gezegend. Eerst in 1846
kon hj de beslommeringen van het kantoor met een rustig , geheel
aan de Letteren gewjd , buîtenleven verwisselen. Hj vestigde zich
te Rjswjk , waar hj den 21en October 1856 , gelauwerd , geaeht
Zjne gedichten bleven de
huwde toch weldra
en bemind : den laatsten adem uitblies.
kV. Gedlcltten. Men herinnere zich deze regels :
Blijf uw eigen liedje spelen ,
M' eng geen anders toon er bij ;
W at rondom u schal en sla,
Fluit geen andre vogels na-''
Hij wilde geen grnageneurie-''
2) Tehuiskomst (&eJî'cA/en , 111).
3) Voorrede zijner i'Yleawe Gedlchten.
HENDRIK TOLLENS.
Als mensch was Tollens de type van den ouden, eenvoudigen,
ogrechten , braven , godsdienstigen , maar verdraagzamen Hollandschen
Burger. Hj stond daar zöö voor te boek , dat zjn levensbeschrjver
en lofredenaar zelfs geneigd is aan te nemen , dat stot
de groote populariteit des dichters ook heeft bjgedragen de erkende
b.raafheid en regtschapenheid van den Man , zoo in den huiseljken
kring , als in zjne maatschappeljke betrekkingen'' 1).
Zjn liberale godsdienst ging intusschen niet dieper dan het
Voltairianisme van zjn tjd ; of , zooals Busken Huet het noemde ') ,
het Ohristendom , ontdaan van zjne verborgenheden ,1 en herleid
ttpt een kosmopolitisch geloof op eigen hand ;'' maar gepaard pmet
een opgewekt godsdienstig gevoel.''
Die gemoedeljkheid was zeker een der redenen , waarom hj
werd gevierd : zien we , in hoeverre het gehalte zjner Poëzie
daartoe k0n meewerken.
Hj was begonnen met zich te oefenen door het vertalen van
Fransche treurspelen ; maar het duurde
rouw , dat hj op het svervelend spoor''
Xden lieven tjd verkwist'' had ,
niet lang , of hj had beder
omzichtigheids-poëten
303
9,(En) op de treurspel-maat , met afgepijnde longen ,
De klanken nagebaauwd , die u de nabuurs zongen'' 3).
Onder het rondtasten vond hj Feith en Helmers ) en het kan
niet bevreemden , dat de eerste , die sandere Oats'', welke in gene
dagen rden uitg:breidsten invloed op ons volk uitgeoefend'' heeft 4) ,
hem meesleepte. In het gedicht 0p het #rcJ ran Feith ( Verstrooide
Ged.) 5) noemt hj hem bj herhaling Vader, en rekent zich onder
ztjne zonen , die pdoor zjn lessen voorgelicht'' waren en veel saan
ztjn voorbeeld zjn verpligt.'' Yan hem had hj zeker die op- en
overdrjving van gevoel , die de grenzen van het natuurljke te'
blziten gaat , en bj den navolger zelfs we1 eens in gemaniëreerde
sekntimentaliteit overslaat. Men denke niet alleen aan zjn gedicht
1) Handelingen der Leidsche Maatschappij , 1857 , Levellsberigten , bl. 1 14.
2) Litterarische Fantasiè'n , Nieuwe Reeks , 11 , 6 1.
37 Zie het gedicht Xcn Corn. Loots , (.Gedichten , 11).
%) De Gids , 1837 , b1. 237 .
5) Penon , iNed. (&'c/lf- en prozawerken V, 44 1 .
394 HENDRIK TOLLENS.
pasgeboren zndd.s (Ged. II) , Aan de maan (#. Ged. 1) , die
alleen uit menschenmin'' opgaat en ons tranen ontlokt X ; maar zelfs
in zjne huiseljke stukjes zjn sporen van die ziekeljkheid : welke
trouwens in de omgekeerde reden #an zi.jne jaren afnam.
Ook aan een anderen afgod heeft hj , in den beginne vooral ,
geoferd : aan die gezwollenheid en dien klinkklank: dien wj
bovenal bj Helmers aantreFen. Men herinnere zich de 0de aan de
Dichtkunst , de Zucht ôf/ de ramp ran Leyden , Willem de Eerste j
alle uit zjn eersten bundel. Hj heeft daarover zelf den staf gebroken
1) , en zich van lieverlede genezen van die fout.
Het zjn ook dergeljke verzen niet , die hem zjne populariteit
zouden hebben verworven ; evenmin de vaderlandsche liederen ,
die hj in 1810 en 1813 slaakte , en waarin meer klank is
dan echte bezieling. Zelfs het zoogenoemde Vblkslied is geen
eigenljk nationaal volkslied : het is te lang j te nkleurloos ,'' en
doorspekt met hoogdravende uitdrukkingen , die het volk niet vat.
Vandaar dan ook , dat , toen het na 1830 door Vrugt's schoone
voordracht wat meer in den mond raakte , alleen het eerste en
vierde couplet zich in 't geheugen prentten. Zeer juist zei Van
Lennep :) : xMisschien is er onder de duizend, die dit zoogenaamde
Xvolkslied'' zingen , naauWljks een , die het geheel kent of die weet ,
hoe het in de waereld kwam. De Luit.-Admiraal Van Kinsbergen
nameljk had prjzen uitgeloofd voor den Dichter en den Komponist
van het beste volkslied , en aan de Tweede en Vierde klasse van
het Instituut de beöordeeling opgedragen der in te zenden stukken.
1) In de voorrede voor den vierden druk zijner Gedicbten , erkent hij :
1,Daar, waar ik mij aan hersenschimmige en afgetrokken onderwerpen gewaagd
heb ; waar ik eene mij oneigene gezwollenheid heb pogen aan te nemen ,
waar ik de grenzen heb willen overschrijden , die de natuur aan mijne kunstkracht
gesteld heeft , daar heb ik telkens voorzeker mijne onmagt verraden ,
en , als zoovelen , klanken voor zaken , blinkenden onzin voor waarachtig
gevoel , en zwellende uitroepen voor ware verhevenheid , die a1s natuurlijk en
eenvoudig is , in plaats gezet.''
Men vergelijke over brommende klanken den brief Xcn Corn. Loots, Het
dicbterlj;k gevoel, waarin hij ons schijnt Helmers te kapittelen. Toch erkent
hij , dat hij er zich toe heeft laten verleiden , in het vierde couplet van iklgjne
Zaltgster (alle in het 11 D. der Gedichtenj.
S) Het Leven rcn C. en D. J. Fcn Lennep , IV, b1. 1 52- 3.
YOLKSLIED. - ROAIANCES.
D. J. v. L. was lid der Kommissie : welke de Klasse met die taak
belastte , en overeenkomstig haar voorstel werd geljke waarde
toegekend aan twee der ingekomen liederen. By het openen der
naambriefjes bleek , dat het eene , aanvangende 'lTzï6s Neerlandsch
bloed enz. door Tollens ; het andere , aanvangende Gf/ leven z'A'f/ ,
lv,j leren sTfj , door Mr. J. Brandt van Cabau , en de muzjk
op beiden door den verdiensteljken Komponist W ilms vervaardigd
was'' 1).
W il men weten , wat Tollens populair maakte , en tot volksdichter
stempelde , men doorbladere de drie deelen zjner Gedichten, waarop
koofdzakeljk roem berust. Men zal er drie ziJ*n soorten van ontboezemingen
in aantreFen : die de nationale sympathie moesten
cpwekken, zoowel door de wjze van behandeling a1s door den inhoud.
Vooreerst die romqnces , welke , in tafereeltjes uit de vaderlandsche
geschiedenis t onzen 1of verkondigdenq voorts de zoogenoemde huiselj
ke gedichtjes ; en eindeljk rdie vrj talrjke stukjens , waarin het
menscheljke lèven in zjne kortstondigheid , de fortuin in hare
wisselvalligheid , de levensweg zjne gevaren en bezwaren , de
raaatschappj in hare dageljksche verschjnselen : onder allerlei
zinnebeelden en overnoemingen wordt voorgesteld'' ').
*
1I1
Romanee , ontstaan uit dezelfde zielsbehoefte ,
die Helmers zjne Hollandsche Ncfï: had ingegeven , was wellicht
meer dan deze geschikt om ons in onze vernedering te troosten
en op te wekken. In den trant van het oude volksgezang gedicht,
was zj eene eigenaardige schepping van Tollens , waarvoor hj
steeds eene groote ingenomenheid heeft aan den dag gelegd. Hj
behandelde daarin het 'onderwerp rop eigen trant'', geljk hj zei :
De vaderlandsche
!,Zoo als mijn hart het liefst zich uit ,
Zoo a1s mtj elk verstaat.''
395
Al ie grooie woordenrjkheid moge hier doorgaans min natuurljke
schildering in de hand werken , waardoor vooral Javt 'pCzl
Schafelaar zich onderscheidt , en daardoor mogen de meesten
dezer stukjes a1s kunstvoortbrengsels niet hoog zjn aan te schrjven ,
1) Zie echter het hiertegen opgemerkte biJ
Fantasiè-n , Nieuwe reeks , 11 , l 56.
2) Beets , Verscheidenheden , 1, bl. 50.
l
Busken Huet, Litterarlsche
396 HVISELIJKE ST"GKJES.
die gebreken hebben indertiid aan hunne populariteit misschien
meer goed dan kwaad gedaan.
De huiselijke stukjes zijn onuitputtelijk in het schilderen van
"de rijke genietingen en diepgaande droefenissen", die de huiselijke
haard, de huwelijksband en de familiekring opleveren. Ook zij zijn
niet zonder gebreken: ook hier is het gevoel soms wat overdreven,
de opvatting meestal oppervlakkig, vaak eenzjjdig , de vorm dikwerf
al te gekunsteld; maar met dat al zijn zij blijkbaar gesproten
uit het hart en spreken daarom tot het hart. Zoo het doorgaans
gelegenheidsstukjes zijn, ze werden gezongen onder omstandigheden,
waarin een ieder zich zoo gaarne en zoo gemakkelijk verplaatst.
Dit deed de gebreken van den vorm over het hoofd zien: die
gemaniereerde herhalingen, wendingen en omzettingen, die onjuistheden
in het taalgebruik, van welk alles Tollens zich nooit geheel
heeft vrijgemaakt. ~Ien had om den Man den Dichter lief. Een
enkel proefje moge doen zien , hoe innig het gevoel van Tollens
bij huiselijke omstandigheden was, en hoe gelukkig hij dit soms
in zijne verzen heeft nitgestort. Ik kies nit het gedicht Ter Bruilo]t
van mijn Zoon, enz. iVerstrooide Gedichten) 1), het welkom aan
zijne schoondochter:
,,'It Ruischend welkom vloeit u tegen:
Welkom als ons eigen bloed!
Dochter, neem den vadergroet,
Neem den ouderlijken zegen ,
Stroomende uit een vol gemoed.
Welkom l tree in al uw regten;
'Yees een schakel van den kring
Van zoo menig lieveling,
Die hun armen om ons vlechten.
Welkom, welkom in hun rij!
Menig zuster, menig broeder
Roept u welkom toe, als wij,
Kind , ons even waard als zU,
Neem de liefde van een moeder ~
Neem er 'It hart eens vaders bij .....
Wees niet angstig, beef niet, lieve 1
Vrees niet, dat de hand u grieve ,
1) Zie het geheel bij Penon, t. a. p., bl. 456.
HUTSELIJKE
Thans uw gids , uw steun alleen.
Vrees niet , waar uw pad moog leiën ,
(Thttns met nieuw gebloemtf bestrooid-) z'
Dat hij vroeg of laat of ooit
Doornen daarop uit zal spreiën :
Die zijn oudren nooit deed schreijen ,
Doet gewis zijn vrouw het nooit.
Zie ! ik wi1 voor hem u zweren ,
Dat hij nooit een droppel gal
In uw beker mengen zal ,
Noch L1 't lief in leed verkeeren :
Dat hij de opgenomen schuld
Nooit za1 loochnen of verzaken ,
Alaar L1 ft leven zoet za1 maken ,
Zoo als gij et hem maken zult.
God verhoor' het ! Vreugdeklanken ,
Juicht , zoo luid als ooit weleer !
ek Heb een dierbaar kind te meer;
'k Heb Gods goedheid weêr te danken.
Mrelkom , welkom , dierbaar kind ,
Nieuw geschenk van 's Hemels zegen ,
Die orls achttal brengt tot negen ,
Erl me op nieuw aan 't leven bindt !
't Hart van liefde en vreugd doordrongen ,
Zoek ik woorden voor 't gevoel,
Maar de woorden zijn te koel ,
Schoon in zangmaat opgezongen.
MTelkom ! W elkom !! !'' anders niet
5Vil mij 't kloppend hart ontstijgen ,
!!Welkom ! svelkom !*' juicht mijn lied ;
Alle iaauwer toonen zwijgen.
et rgW elkom ! svelkom !'' haalt u in :
Welkom bij mijn dierbre panden !
Broeder- , zuster-, oudermin
Strenglen u in liefdebanden . . . . .
Schalt het en weergalmt het , wlnden :
!,svelkom , kind van 't huisgezin !''
Eindelijk
gedichten ,
daarin b-v.
soort. àlen moet het Beets toegeven ,
behooren , niet rde uitnemendste zjn ;'' dat
dat de
Xvalsch vernuft niet volstrekt is uitgesloten-'' Ontegenzeggeljk
wordt hier , als in de voorgaande soort , weinig diepte
van gedachte gevonden ; ook hier zjn de besten soms gerekt , en
de derde
die daartoe
398 VOGELEN.
put de dichter het onderwerp , evenals Cats , uît , door eene gedachie
te wenden en te keeren en haar in allerlei schakeeringvan
vorm te ontboezemen. Maar waren die gebreken geen nationale
gebreken , drukte zich daarin de volksgeest niet uit , en was die
trant daardoor vanzelf niet een vereischte om volksdichter te
worden ? Ook hier een enkel voorbeeld , en geen van de minsten
(Laatste Gedicltten , 1l) :
't Groen puilt naauwlijks 1, uit de boomen ,
Of daar zijn ze weer in 't hout ,
A1 die zwervers , jong en oud.
W aarvandaan toch of ze komen ?
's 'W inters is er geen in ft woud.
Zeg eens , waar gij hebt gezeten ,
'W aar gescholen , bonte vlucht,
Die komt vallen uit de lucht ?
W ie heeft daadlijk u doen weten ,
Dat weer 't lentewindje zucht ?
Hoe ze domplen , hoe ze stijgen ,
Hoe ze wappren op de veer !
Zie , daar strijkt een troepje neer :
Hoe ze wieglen op de twijgen ,
Hoe ze schomlen heen en weer !
W eest voorzigtig , al te dartlen !
Niet zoo woelig , niet zoo druk !
Krijgt toch maar geen ongeluk !
Met dat springen en dat dartlen
Brak er ligt een pootje stuk.
Hoe ze schaatren , hoe ze Euiten ,
Gaglen hier en kaaklen daar !
Jvat beweging ! wat misbaar !
Hoe ze tjilpen , hoe ze tuiten ,
Hoe ze gonzen door elkalr !
Zouden ze aan elkander vragen ,
'W aar ze scholen in een bouw ,
W aar ze huisden in een scllouw ,
En ft vertellen en het klagen
W at ze leden van de kou ?
VOGELEN. 309
Of misschien dat ze overleggen ,
'W aar et nt1 groeizaamst op het land -
ln de klei is of in ft zand ;
Mooglijk dat ze elkander zeggen
W aar gepoot werd en geplant -
Zie , daar drijven ze op de veder,
Na een kort en kloek beraad ,
Met een golving op de maat ,
Midden in mijn moesland neder.
Tuinman ! pas nu op uw zaad !
Maar de tuinman , sluw en wakker,
Stond verborgen op de loer,
Mraar ze pikten naar het voêr :
Paf! daar dreunt het langs den akker
Van een kruidschot uit het roer ;
En in dwarling opgevlogen ,
Rondgestoven heen en weer,
W eggeiadderd heinde en veer,
Drijven ze a1s een wolk uit de oogen :
Nergens is een vogel meer.
Hoor eens , tuinbaas ! 'k wil ft wel weten ,
'k Hou mijn erwtjes liefst voor mij ;
Stroopen staat ook niemand vrij ;
Maar de vogels moeten eten ,
Even goed als ik en gij.
'k Voel me ft hart van deernis raken ,
A1s ze , hunkrend naar het aas ,
Siddren bij het minst geraas.
Hoor eens : als ze 't schaplijk maken ,
Zie wat door de vingren , baas !''
Intusschen , gebreken alleen geven geen roem. Bj
ze zich aan eenvoud en schilderachtigheid van
'Net een met het ander maakte hem voor de
terwjl de toon , dien hj aansloeg ,
vond in aller harten. Dat bracht zjn naam op aller tong en zjne
verzen in aller hoofd ; want Beets heeft het zeer juist gezegd :
Tollens hawden
voorstelling ; en
menigte verstaanbaar ,
en die hem bezielde , weerklank
XZich
ziedaar
algemeen te doen verstaan , zich
het geheim van zjne , en van
algemeen te doen beminnen ,
alle populariteit'' 1).
f) Verscbeidenheden , I , b1. 88.
400 IlExoalx TolusExs.
Maar die verstaanbaarheid roor allen , sluit noodzakeljk zekere
oppervlakkigheid in , van alle populaire dichters onafscheidelljk.
En toch , zjne tonen waren
Toontjes , waar (zliJ-n ziel in leeft ,
Toontjes die aan 't hart ontspringen-''
Juist daardoor heeft hj gedichten geschreven, die # , soms jokkend ,
soms ernstig : lessen voor het leven , steun , troost , opwekking
gaven , omdat men voelde , dat ze uit het gemoed waren geweld.
Daarin stak hunne kracht en hunne aantrekkeljkheid. En de meestal
eenvoudige, toch puntige vorm prentte ze in het volksgeheugen ,
hetgeen te eer mogeljk was , omdat ze niet duister waren door
eene diepte van gedachte , voor het gros onpeilbaar.
Tollens was in ieder opzicht de dichter der Burgerj van zjn
tjd ; hj , de Nederlandsche burger , die God dankte , dat hj op
dezen grond was geboren en getogen , drukte uitnemend uit , wat
ieder kon denken en gevoelen t vooral niet meer ; en hj drukte
dat beter uit dan iemand 't vermocht.
Daarbj kwam zeker, dat zjn huiseljke toon verademing schonk:
daar hj ons verloste van die in de lucht zwevende, opgeschroefde ,
brommende verzen van die poëten , welke het beschaafde deel der
Natie lang waren aangepreekt als toonbeelden van verhevenheid q
maar die zj niet verstond en alleen op goed geloof bewonderde ,
zonder ook maar te vermoeden 9 wat Tollens inzag (Gediohten I1) ,
dat deze poëten tot hen behoorden,
Die altijd steil verdwaald in bovenaardschen sfeer ,
Door al de heemlen heen op wassen vleuglen roeijen ,
En , Klopstoks van hun tijd , den matten geest vermoeijen ,
Terwijl het weigrend hart, dat zich van onwil sluit ,
Niet meezwelt met den klank, die af bromt van hun luit.''
Buiten de vermelde hoofdsoorten bevatten Tollens' eerste bundels
nog enkele stukken , die de aandacht trokken. Zoo b.v. het overbekende
Aan een gerallen mehje , dat nog geprezen wordt om sden
toon van diep , zachtmoedig medeljden.'' Evenwel zj het geoorloofd
op te merken , dat , zoo het ontegenzeggeljk in 's lezers gemoed
grjpt , toch door den gekozen vorm , ondanks den balsem , dien
de laatste coupletten in de wonde gieten, die herhaalde: uitgeplozen
DE OVERW INTERING OP NOVA ZEMBLA.
herinnering aan de schande van het gevallen kind , die indruk
van zachtmoedig medeljden vrj wat getemperd wordt.
Yeel hooger stellen wj De jaargetjden , een voortbrengsel uit
's Dichters allereersten ttjd , dat ons een panorama ontrolt vo1 keurige
:guurtjes , vol leven en waarheid ? geestig geëtst. Bovenal munt
De Zpvl6r uit. Dit is zeker een van Tollens' beste voortbrengselen.
hj nu en dan iets even uitmuntends geleverd ;
maar dergelijke poëtische meesterstukjes hebbeù aan zjne populariteit
niet veel toegebracht. Denkeljk ook niet zjne vertaalde
romancen , balladen en liedjes , die ) hoe gelukkig enkele ook geslaagd
ztjn , als alle vertalingen , beneden het oorspronkeljke staan.
W aarschjnlijk o0k niet zijne meer uitvoerige verhalen of tafereelen
, met uitzondering van de ovet.wintering p.
p Nova Zembla.
Hj heeft verschillende zoodanige tafereelen geschetst , waarvan
Heltdrik 'oan ./A.6#6rp#: 1) en De Joy'pw6rïs.g ran Damiate het
zwakst zjn , ofschoon het laatste door bjzonder gelukkigen versb,
ouw uitmunt. In Klara en fYtlzfc/ is bljkbaar een onderwerp
behandeld , meer passend voor 's Dichters aanleg. In de besten
dier stukken vindt men schilderingen , die aandoen of treFen , b.v.
de zondagsviering in de Overwintering , jsgang en djkbreuk in
Klat'a :91 Ewo'ttd ; maar over het geheel kan men niet zeggen ,
dat die tafereelen een grooten dichter verraden. Meer dan elders
openbaart zich hier gebrek aan diepte van gedachte en aan breede ,
dichterljke opvatting. Hoezeer de kunstopvatting onzer dagen
verschilt van het oppervlakkig oordeel , dat in Tollens' tjd zoo
menig onbeduidend of gebrekkig opgezet werk voor onvolprezen
schoon hield , kan Huet's beschouwing van de Overwintering beter
dan iets anders in het licht stellen. Hj vergeljkt het gedicht met
de bron , waaruit de dichter putte , het dagboek van Gerrit De
Veer :) en komt tot het besluit, dat, ofschoon het gedicht wezenljk
verdiensteljke partjen heeft , en pregels bj menigte telt : die in
aller geheugen zjn bljven hangen ,'' men toch niet kan loochenen ,
tlat het oude journaal van 1598 , ook uii een litterarisch X oogpunt ,
meer waarde bezit dan het in vele opzigten fraaje vers van
Tollens ;'' hetgeen vooral daaraan te wjten is , ndat Tollens , naar
O0k later heeft
401
1) Bij Penon , t. a. p. , bl. 403.
Q) Litterariscbe Fantasien , Tweede Reeks , 11, 93 , 99.
JoxcKBtzoz'.r , Ned. Letterk. in de twee laatste Eeuwen 1 , 4e druk.
402 DE OVERWINTERINR OP NOYA ZEAIBLA.
Z iJ*ne gewone aanlengings-methode , van de hem door het journaal
aan de hand gedane trekken , alleen de
heeft gebruikt en uitgewerkt , waarbj op de gemoedsstemming van
het toenmalig publiek kon worden gerekend. Al de verdere , en
daaronder sommige van de karakteristiekste en meest poëtische ,
liet hj onopgemerkt liggen . . . Zjne overwinteraars hebben allen
één en hetzelfde karakter. Zj vormen niet zoo zeer eene harmokonventioneel-
pathetische
nische vereeniging van
onbestemde anthropologische massa ; en wat wj uit dien chaos
verschillende individuen , a1s wel eene
het menigvuldigst tot ons hooren stjgen , zjn jammerklagten en
smeekgebeden , zuchten en jeremiaden . . . . Hj vindt tjd in overvloed
om het noorderlicht te beschrjven , en kiest daarbj tot model
een vuurwerk
heeft gebragt t
land zjn teruggekeerd, staat geen enkel dier beelden ons levendig
voor den geest , hebben wj geenerlei voorstelling zoomin van het
grootsche der onderneming , a1s van den heldenaard der ondernemers
t en schjnt van het dichtstuk zelfs niets anders te zjn
overgebleven , dan de uitgebrande koker van een vuurpjl. Er is
talent , er is gang , er is klank in ; maar die klank is het klepperen
van een scheprad in de ledige ruimte. Alle voorwaarden zjn verop
de Maas. Maar als hj zjnen arbeid ten einde
en twaalf van de zeventien behouden in het vadervuld
; alleen het water ontbreekt.''
Zoo deze criticus de gebreken van het gedicht scherp in het
licht stelt , hj is niet blind voor de rvoortreFeljke plaatsen ,'' die
er in gevonden worden ; maar toch , zegt hj , pverzaakt de dichter
telkens weder dien goeden toon , als hj hem eene poos heeft
aangehouden , en bederft het voorgaande door het volgende.''
Tollens was ontegenzeggeljk een dichter , maar geen dichter
van den eersten rang , vooral geen scheppend genie. Zjne verbeelding
slaat de wiek niet zeer breed uit , zjn gevoel is niet zeer
fjn , zjn smaak niet altjd even zuiver , en eene onloochenbare
oppervlakkigheid kleeft hem aan 1). Hj heeft dat alles min of
1) Ik herinner aan de woorden van Beets , Verscheidenheden , I , b1. 88 :
dichter Tollens ziet slechts een bepaald getz van zaken ; en deze uit
bepaald oogpunt ; van enkele zijden en
De
een oppervlakkig ; de gevels der huizen ;
en als hij de huizen binnentreedt , nog weder gevels ; maar het binnenste
heiligdom niet.
.
*
Vandaar in zijne poëzy , waar ziJ ophoudt te verhalen , gedurige wederHENDRIK
TOLLENS.
meer zelf gevoeld : althans hj beklaagt zich op meer dan eene
plaats , dat de koopman den dichter belet heel't de hooge vlucht
te nemen , waarvan hj eenmaal had gedroomd 5 en het moet hem
zelfs van het hart , dat hj slechts noten had ontlokt aan eene
laaggestemde lier.'' Maar hj heeft oorspronkeljkheid X , ten minste
een seigen trant ,'' doorgaans natuurljk , ofschoon we1 eens iot
gemaaktheid overhellend.
Deels ondanks , deels door dat alles is hj de gevierde volksdichter
geworden ; want wat zjn volk voelde en dacht , voelde
en dacht hj meê , en drukte dat , naar de bevatteljkheid der
menigte , in aantrekkeljke vormen uit.
Daarom had hj ook zoovele bewonderaars : niets slechts onder
den grooten hoop , maar onder dichters en mannen van geleerdheid
en smaak. Men stelde hem boven de meestgevierde poëten
van 't beschaafd Europa. Busken Huet , die in een merkwaardig ,
u isschien in lof en afkeuring wat te sterk gekleurd ,
verdienste als dichter heeft gewogen , zegt (bl. 70) :
schier kregel , wanneer men een rjmelaar van die kracht door
eene schaar hovelingen tot een onvolprezen dichter ziet verhefen.''
opstel, Tollens
5Men wordt
Ik wil niet ontkennen , dat Tollens pons in onze neiging tot zelfvergoding
heeft gestjfd ; met zjn burgerljk ideaal van tevredenheid
ons in slaap heeft gezongen ;'' soms' misschien ook pde melodien
der eeuwigheid op een draaiorgel heeft gezet ; maar hem reen
domper'' te noemen of een prjmelaar'' gaat niet aan. Trouwens
hoe is dit overeen te brengen met het slotwoord (bl. 163) : rDe
meesten hebben het oordeel der nakomelingschap meer te duchten
dan hj?''
Tollens was
en stellig de
eerste derde der
van dat volk
in vele opzichten een zoon der achttiende eeuw ,
uitnemende vertegenwoordiger van zjn tjd , het
negentiende. Naarmate de aesthetische opvoeding
vooruitgaat , zal de glans van Tollens' roem als
keering van een zelfde thema , onderwerp , denkbeeld ; van dezelfde beschouwingen
, dezelfde tegenstellingen. Vandaar dat deze zanger zelfs in de keuze
zijner verhalen meestal tot het gelijksoortige gedreven wordt; vandaar in zijne
poëzy , bij rijke afwisseling van vorm , eene zekere eentoonigheid , eene zekere
armoede wat den inhoud betreft.''
Ietwat vreemd klinkt de uitbundige lof , dien Bilderdijk hem eenmaal in
I nStituut-stijl toezwaaide. Zie dien' s Brieven , 111, b1. 66.
26*
404 HENDRIK TOLLENS. - %*. MESSCHERT.
dichter wel wat tanen ; maar altjd zal men hem om de harteljke y
gemoedeljke taal achten en lief hebben. Zjne gedichten zjn , meer
nog door hunne gebreken dan door hunne deugden , de beste
spiegel van het tjdperk , waarin hj schitterde.
man , z0o gevierd als Tollens t en met zoo'n eigene
aardig talent begaafd , ten voorbeeld z0u worden genomen , ligt
in den aard der zaak. Maar juist zjne eigenaardigheid , ook in
ztjne gebreken , maakt , naar de gegronde opmerking van Beets 1) ,
nabootsing ook daar gemakkeljk , waar navolging een hopeloos
onderwinden bljven moet.'' En juist dat gebeurde ; want er vormde
zich rondom Tollens eene pdichtschool , waarvan de banken wel wat
al te drok bezet zjn geweest , en waarvan sommige leerlingen zich y
a1s 't gaat , ruim zoo zeer bejverd hebben eigenaardige gebreken
na te bootsen a1s zich te doordringen van wezenljke schoonheden.''
Dat wj van hen niet gewagen , spreekt vanzelf : slechts bj een
paar van Tollens' betere navolgers staan wj even stil : in de
eerste plaats bj W illem Messchert.
Hj leefde in xjne geboortestad , Rotterdam , als boekverkooper
(1790- 1844) en beoefende de dichtkunst op niet onverdiensteljke
wjze. Zjne gedichten , in 1846 door Tollens in een bundel vereenigd
, zouden evenwel zjn naam denkeljk niet tot de ' nakomelingschap
hebben overgebracht : De Gouden Arzfïlp/'f , in 1825 voor
het eerst , en sedert meermalen uitgegeven ') , scheen daar wel voor
Dat een
bestemd.
Tollens noemde het een D natuurlijk ,eenvoudig 6n OP
van een Ho1-
vele
plaatsen aandoenljk gedicht ,'' een pbevallig tafereel
landsch huisseljk feest.'' En daarbj kan een ieder zich neerleggen.
Maar het een rdichtjuweel'' te roemen , dat naast Luhe of Her-
?)lc3î0z und Dprpf/l6tz kan staan , is het te hoog opvjzelen. Des
Dichters eenvoudige en ongekunstelde manier was zeker bjzonder
geschikt ter behandeling van een onderwerp , dat door hoogdravendheid
zou bedorven zjn 5 maar is dat genoeg om de vergelpking * met de meesterljk behandelde gedichten van Voss en Goethe te
1) Verscheidenbeden, 1, bl. 52.
2) Een vijfde druk , door Rochussen geïllustreerd , verscheen
tsckiedam , Roelantsi' .
W . MESSCHERT. - A.. BOGAERS.
rechtvaardigen ? Is hier het onderwerp overal dichterljk opgevat
en uitgewerkt ? Kan men dat b.v. zeggen van den tweeden zang ,
De tniddag , waar , in de beschrjving van' den bruiloftsdisch ,
hoofdzakeljk bj allerlei prozaïsche bjzonderheden , b.v. de schikking
der gasten , wordt
De Gpzltf6zl Bruilop
verwjld ?
bevatliefeljke partjen , levendige schildel'ingen
; natuurgetrouw en met trefenden eenvoud weergegeven 5
luaar de poptische geur van Goethe's Idylle ontbreekt er aan.
De Gpzf#6zè Bruiloft X ,'' heeft Tollens
dichtstuk voor beschaafde vrouwen.''
gezegd , ,is vooral ook een
Dit is in menig opzicht een
schoone 1of : maar die , met het oog op de vrouweljke beschaving
van 1848 , toen hj dit schreef, de verwachiing niet al te hoog
kan stemmen.
ln de tweede plaats verdient Mr. A. Bogaers onze aandacht.
Deze dichter : wiens beminneljke persoonljkheid 1) nog menigeen
voorstaat (1795-1870) , werd in Den Haag geboren , maar leefde ,
eerst a1s Advocaat, later als Rechter , te Rotterdam. Niemand za1
de zangerige verzen van den rjkbegaafden kunstenaar onbevredig'd
uit de hand leggen , ofschoon hj noch door stoutheid , noch door
oorspronkeljkheid aanspraak heeft op den hoogsten rang. Hoewel
Feith niet zonder invloed op hem bleef ) en in den beginne Helmers
met voorliefde door heln gevolgd werd ') ) bljkt toch , zoowel
uit zjne kortere stukken , als uit de gedichten van grooter omvang ,
duideljk , dat hj uit de school van Tollens was voortgekomen 37 5
maar de rjker ontwikkeling van den leerling gaf aan zjn werk
soms die dieper opvatting , welke
de invloed van opvoeding en
voor menige fout , waarin deze verviel. Men wachte zich evenwel
hem te hoog te stellen. ln zjne grooter verhalen toch wist hj zich
niet tot objectieve schildering te verhefen. De personen b.v. die
wj bj den meester missen , terwjl
tjdomstandigheden hem behoedde
hij in zjn Togt van ff669'?l,s/c6A./v- laat optreden , spreken doorgaans
405
Verg. Mr. J. G. Gleichman , Het Leven rcn à1' r. A. Bogaers op rerlangen
adj'oler dochter uit z'Jqjne ltagelaten zltzy?feren geschetst , bl. 85,
S) Aldaar , b1. 2 1.
3) Hoe jrintiem'' beider verkeer was , en hoe groot de wederkee'rige invloed
van beide vrienden op elkanders werk is geweest, , leert het zooeven aangehaalde
boek , b1. 67- 68.
1)
ADRIAAN BOGAERS. -- DE TOGT NAAR GIBRALTAR.
de dichterljke taal van den zoetvloeienden zanger, maar zelden zjn
hunne woorden of hunne houding in overeenstemming met hunne persoonljkheid
of met de omstandigheden , waaronder zj ons worden
voorgesteld. Men denke sleehts aan den Joodschen spie of Heemskerek's
rede in den scheepsraad. Er is in al zjne beelden iets
nevelachtigs , onbepaalds ; maar zjne beschrjvingen slepen ons mee.
Keurigheid en fjngemanierdheid spreken overal in Bogaers' werk.
Toch heeft hj maar zelden zjn aangeboren zin voor natuur en
eenvoud verloochend; ja, hj heeft zelfs enkele gedichtjes geschreven ,
die meesterstukjes zjn van naïveteit LTruife b.v.). En hoe wegslepend
hj wist te schilderen , leert ons bovenal zjn in vele
opzichten voortrefeljk dichtstuk : De fpgf ran Heemskerk naar
Gibraltar. Wie kent b.v. niet de prachtige teekening van rEuropaas
lusthof ,'' Andaluzië , die den tweeden zang opent ! Toch kan ik
mj niet weerhouden ze nog eens af te schrjven :
406
Europaas lusthof ,1 , Mreeldrig oord ,
Dat , door een wa1 van Pyreneën
Beveiligd tegen 't grimmig Noord ,
Van verre alleen zijn dreigen hoort !
Bekoorlijk strand , gelaafd door zeeën,
Avier golf de kleur draagt en den glans
Van d'eeuvrig heldren hemeltrans l
Doen elders nog de gure buijen ,
Des Winters nasleep , bij zijn vlugt ,
Heur krijgstuig klettren door de lucht ,
W at deert het u , bevoorregt Zuijen ?
U mint Natuur zoo trouw a1s teêr ;
Voor 't vlokkig kleed der kille dagen ,
Strooit ze op uw velden , op uw hagen
Een sneeuw van zilvren bloesens neêr.
Stoll' elders vliet en meir tot schotsen ,
Uw beekjes : Andaluzia !
W at zon er op- of onderga ,
Ontspringen vroolijk aan de rotsen ,
En glijden , lagchend , door het da1 ,
Of domlen zacht op mostapeeten ,
Gerust , dat nooit het ijs zijn keten
Om 't kronklig lijf hun smeden zal.
Hoe lieEijk menglen j in uw bosschen ,
Granaat , olijfboom en limoen
DE TOGT NAAR GIBRALTAR. 407
De kleurschakering van hun groen ,
Den wasem van hun bloementrossen !
W aar bloost de druif met hooger gloed ,
Dan in 't gebladert van den wingerd ,
W iens wortel door uw klippen wroet ,
W iens rank zich om uw olmen slingert ?
Ontsteekt het zwerk in zomervuur,
Uw boomgaard weeft u loofgordijnen ,
Gij sluimert , tot in 't golfazuur
De sterren van den avond schijnen :
Dan komt het koeltjen aangezweefd ,
En waait uw boezem met zijn wieken ,
Die nog naar 't fkissche zeevocht rieken ,
Waarin hij ze eerst gedompeld heeft.
Geen wonder, neen ! dat Islams drommen ,
(Die eens van 't Afrikaansche strand
Naar uw bebloemden oeverrand ,
Bij 't Allah-juichen , overzwommen)
Toen ze , in het zweet van heldendaân,
Zeeghaftig uw gebergt beklommen ,
Verrukt , betooverd , bleven staan ;
De
wierpen bij hun schilden ;
De bloedspat wischten van 't rapier ;
speren ,die hun vuisten drilden ,
Ter neder
Voortaan uw vruchten wilden eten ,
En , eigen vaderland vergeten ,
De boorden der Guadalquivir
(Voor psalmen , die het Kruis vereerden)
Hun ridderzang herhalen leerden
En 't mingekweel der Moorsche lier !
Geen wonder, dat, toen later dagen
(Bij omgewentelde oorlogskans)
De Saraceensche Maan en lans
Voor Christenvloek en Christenslagen
Bezwjken, zwichten , vallen zagen ,
De vlugtling , dobbrende op het meer
Dat M aan en Kruis voortaan zou scheiden ,
Met oogen , die van weedom schreiden ,
Terugzag naar het zoet weleer ,
En hen , die in de slagting bleven ,
Gelukkig sprak , dewijl uw schoot
(Het laatst , wat gij den Moor kondt geven !)
408 AVILLEM BILDERDIJK .
Hun kil gebeent' een grafsteê bood.
O ! Vaak nog zoekt van gindsche zoomen
Des ballings blik uw kustverschiet ;
Hij tuurt , hij zucht . . . . De dag vervliet :
Daar brengt de scheemring zoete droomen !
Hij riekt uw rozen weêr ; - hij spoort
Zijn blijden hengst langs berg en dalen ; -
T'lij ziet uw marmren steden pralen , '
Herkent moskee , paleis en poort . . . .
En vloekt hem , die zijn mijmring stoort-''
De invloed van Tollens kon niet
@,
duur zjn. Toen hj in 1856 te
twintig jaar een beter geest over
echo vond in de letterkunde.
Alvorens wj dat nieuwste tjdperk binnen treden , vergen Bilderdjk
en de staf , waardoor hj onmiddelljk omgeven werd , onze aandacht.
Ofschoon hj door zjne ontwikkeling geheel tot dat jongste tjdvak
behoort , en hj daarop als dichter een invloed heeft gehad , zoo
groot als men zich maar kan voorstellen , vormt hj toch , door zjne
persoonljkheid en zjne eigenaardige denkbeelden , met onzen tjd
eene zoo scherpe tegenstelling , dat hj daaraan moet voorafgaan.
bljvend , zelfs niet van langen
Rjswjk stierf , was al sedert
Nederland gekomen , die ztjn
GITGAYEN VAN J. B. 'VOLTERS, TE GRO~INGEN.
AESCHYLUS, Agamemnon, vertaald door Dr. W. HECKER.
AESCHYLUS, Prometheus, vertaald door Dr. W. HECKER .
ASSELIJN'S werken , uitgegeven door D. A. DE JAGER
Bibliotheek van Nederlandsche Letterkunde door T. TERWEY.
. f 0,75
- 0,75
- 8,60
INHOTJD:
NO.1. Vondel"s.Jeptha.
NO.2. Vondel's Gysbrecht van Aemstel.
NO.3. Uit Hooft's Nederlandsche Historien
- 0,50
- 0,50
- 0,50
- 2,90
- 2,25
A. G. C. en C. F. VAN DUYL, Nichten en Neven. Novellen, schetsen
en andere zwervers .
c. F. VAN DUYL, Fransche Volksvertelsels
J. L. PH. DUIJSER, Overzicht van de Geschiedenis del' Nederlandsche
Letterkunde . . - 1,50
J. L. PH. DUIJSER en G. A. C. VAN GOOR, Letterkundig leesboek. I.
Bloemlezing nit de werken van de voornaamste schrijvers der 17e
en 18e eeuw . 2de druk - 1,25
J. L. PH. DUIJSER en G. A. C. VAN GOOR, Letterkundig leesboek. II.
Bloemlezing uit de werken van voorname schrijvers der 1ge eeuw. - 1,25
J. L. PH. DUIJSER en H. W. GROENEVELD, Nederlandsche Lectuur .
Proza en Poezie voor Middelbare en andere scholen. I . - 0,60
J. L. PH. DUIJSER en H. W. GROENEVELD, Nederlandsche Lectuur.
Proza en Poezie voor Middelbare en andere scholen. II. . - 0,75
DE GROOT, LEOPOLD en RIJKENS, Nederlandsche Letterkunde. De
voornaamste schrijvers del' vier laatste eeuwen. 2 deelen. 6de druk - 3,80
Dr. W. J. A. JONCKBLOET, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde.
6 deelen, gebonden . 4de druk a - 2,90
Dr. W. J. A. JONCKBLOET, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde.
2 deelen (uitverkocht). 2de drulc - 12,50
Dr. W. J. A. JONCKBLOET, Beknopte Geschiedenis del' Nederlandsche
Letterkunde door Dr. G. PENON sde druk - 2,50
Dr. 'V. J. A. JONCKBLOET, Van den Vos Reinaerde. • 4,90
Dr. W. J. A. JONCKBLOET, Etude sur le roman de Renart - 6,90
Dr. W. J. A. JONCKBLOET, Ret professoraat in de Nederlandsche
Taal- en Letterkunde - 0,60
Dr. 'V. J. A. JONCKBLOET en Dr. W. L. VAN HELTEN, Nieuwe refereinen
van Anna Bijns. I . - 1,50
Dr. G. KALFF, Trou moet blijken, Tooneelstukken nit de zestiende eeuw. • 2,50
UITGAVEN YAK J. B. 'VOLTERS, 'IE GRONINGE};".
L. LEOPOLD, Hoofdpersonen uit de geschiedenis del' Nederlandsche
Letterkunde. Met 36 portretten. 2de druk f 4,50
J. A. en L. LEOPOLD, Van de Schelde tot de Weichsel. Nederduitsche
dialecten in dicht en ondicht. 2 deelen. • 17,50
M. LEOPOLD, De Nieuwe Aesopus. Groot Fabelboek voor jong en oud;
Met 160 platen - 4,50
M. LEOPOLD, De Tolk. Bloemlezing tel' vertaling . 4de druk - 0,90
M. en L. LEOPOLD, Een Sleutel. Rij van oorspronkelijke Pro z as t uk ken
tel' voorbereiding van de studie onzer letterkunde. gebonden. 5de drul: • 1,90
M. en L. LEOPOLD, Een Sleutel. Rij van oorspronkelijke Ge d i c h ten.
gebonden 3de druk - 1,90
M. en L. LEOPOLD, Oud en Nieuw. Letterknndig leesboek. 1. 2de druk - 1,75
M. en L. LEOPOLD, Oud en Nieuw, Letterkundig leesboek. II - 1,75
Dr. J. C. J.\:IATTHEs, De vier Heemskinderen. . 1,50
Dr. J. C. MATTHES, Geeraerdt Brandt's Leven van P. C. Hooft en
de Lijkreeden . . - 1,50
Dr. J. C. MATTHES, Ui t onze beste schrij vel's. Lees boek bij het middelbaar
en gymnasiaaI onderwijs . . 2de druk • 1,90
Mr. H. E. MOLTZER en Dr. JAN TE WINKEL, Bibliotheek van Middelnederlandsche
letterkunde, met medewerking van Prof. G. W, BRILL,
J. F. J. HEREMANS, Prof. w, J. A. JONCKBLOET, Prof. J. VERDAM
en Prof. M. DE VRIES. Aft. 1-43. a - 1,50
- 5,70
- 15,00
- 0,50
- 2,50
0,40
- 1,50
• 0,75
A. W. STELLWAGEN, Bloemlezing nit van Effen's Spectator .
W. J. WENDEL, Schets van de geschiedenis der Nederlandsche letteren
. 3de druk - 1,00
Mr. H. E. MOLTZER, Anna Roemers Visscher
Mr. H. E. MOLTZER, Hareniana .
Mr. H. E. lVloLTzER, Shakspeare .
Mr. H. E. MOLTZER, Historische beoefening del' Nederlandsche letteren. - 0,60
Dr. H. J. NASSAU'S Geschriften, uitgegeven door Mr. H. J. SMIDT,
Dr. H. ,T. NASSAU NOORDE'VIER, J. BRALS en A. 'V. STELLWAGEN,
3 deelen, met portret .
Dr. G. PENON, Bijdragen tot de Geschiedenis del' Nederlandsche
Letterkunde.
Dr. G. PENON, Nederlandsche Dicht- en Prozawerken , I. III. IV. V.
(Bloemlezing bij Dr. Jonckbloet's Letterkunde) gebonden . . . a - 2,90
B. SCHETS VAN KLOOSTERHUIS, Een toetssteen bij de studie van de
Nederlandsche Letterkunde .