HET NEDERLANDS VAN NU 



WERELDBIBLIOTHEEK N.V. 

GESTICHT DOOR DR. L. S I M O N S IN HET JAAR 1905 
THANS ONDER LEIDING VAN DR. N. VAN SUCHTELEN 



PROF. DR. E. KRUISINGA 


HOOGLERAAR AAN DE SCHOOL VOOR TAAL~ EN 
LETTERKUNDE TE 'S-ORAVENHAGE 


HET NEDERLANDS 
VAN Nu 


BAN DON TWE R P 
JAC. P. VAN DEN BOSCH 


1938 

N.V. WERELDBIBLIOTHEEK r AMSTERDAM 

Dit werk maakt een onderdeel uit van onze serie 
ENCYGLOPAEDIE. IN MONOGRAFIEIN 



VOORREDE 

De schrijver van dit boek is van mening dat enig 
inzicht in taal voor leken gewenst is; hoofddoel is 
daarom de allesbeheersende betekenis van taal voor 
individu en gemeenschap uiteen te zetten. De taalgeschiedenis 
komt hier niet aan de orde: die heeft 
voor de niet.-vakman geringe waarde, en moet bij 
beperking tot één taal onvermijdelik het karakter heb 
ben van kuriositeiten. Ook de spellingkwestie, die, 
trots de beslissing in beginsel van 1934, nog steeds tal 
van geesten bezig houdt, wordt hier alleen terloops 
vermeld; in de eerste plaats omdat de regeling van 
1934 aan de onrust in -de scholen voorgoed een eind 
heeft gemaakt, en daarbuiten onvermijdelik zal door.~ 
dringen, maar voornamelik omdat het geschil een 
sociale grond heeft, zoals in een door niemand ber 
streden artikel in de Socialistische Gids van Desember 
1935 is aangetoond. 


6 VOORREDE 

De beperking tot de eigen taal heeft het voordeel 
dat de lezer niet verplicht wordt iets op gezag aan te 
nemen. Het zal nauweliks nodig zijn de lezer te waarschuwen, 
dat door deze beperking het nadeel ontstaat 
dat hij slechts een zeer onvolledig denkbeeld krijgt van 
wat de taalwetenschap voor onze maatschappij betekent; 
de behandeling daarvan, schoon dringend 
nodig, ligt buiten het bestek van dit boek. Het zou in 
het belang van de taalwetenschap zelf zijn als een 
bevoegd geleerde die taak eindelik eens op zich nam. 


INLEIDING 

Als wij ertoe komen na te denken over het feit dat 
wij spreken, en dat geen ander wezen van de schep.ping 
dat met de mens gemeen heeft, vragen wij ons 
licht af, of het altijd zo geweest is. Is er 'n tijd ger 
weest dat de mens niet sprak? Op die vraag geeft de 
geschiedenis ons geen antwoord; wij kennen slechts 
mensen die spreken, hoe primitief hun beschaving ook 
mag zijn. Wij kunnen ons ook moeilijk voorstellen 
van welke aard menselik leven, vooral menselik sar 
menleven, zonder spreken zou zijn; ja wij geloven niet 
dat samenleven zonder de beschikking over taal wel 
inogelik zou zijn zonder de mens te verlagen tot de 
klasse der dieren. Op de vraag of mensen zonder de 
gave van het spreken hebben bestaan, hoeven wij hier 
niet in te gaan; het is voor ons genoeg vast te stel 
len dat alle mensen die wij kennen kunnen spreken, 
en wel in 'n taal die alleen hun gemeenschap eigen is. 


8 INLEIDING 

Met andere woorden: naast de universaliteit van taal 
konstateren wij de even grote verscheidenheid van 
talen. Daarmee is reeds aangegeven dat het woord 
taal meer dan één betekenis heeft, meer dan één ber 
grip aanduidt: taal als het menselike vermogen om te 
spreken, en talen als de oneindig gevariëerde middelen 
waarvan de mensen gebruik maken bij het uitoef e 

,. 

nen van de funktie van het spreken. Sommige talen 
hebben voor deze twee begrippen ook twee verschil , lende 
woorden; zo kent de lezer het Franse langage 
voor taal als vermogen om te spreken, langue voor 
taal als geheel van middelen tot gedachte-uiting van 
'n bepaalde gemeenschap. De Fransman gebruikt die 
woorden zonder erover na te denken wat de verhou-ding 
tussen de twee is; ook de minder ontwikkelde 
doet dat zonder falen. Wij daarentegen, die niet twee 
aparte woorden bezitten, al kunnen we het verschil 
zonder moeite inzien, hebben toch bij het gebruik van 
de Franse woorden enige moeite, en de beginner 
maakt er fouten in: 'n prakties bewijs dat ons denken 
afhankelik is van onze taal. De oorzaak van de moeilikheid 
voor ons is dat we niet van onze jeugd af aan 
gedwongen zijn geweest de onderscheiding te maken 
tussen taal als vermogen om te spreken, en taal als 
verzamelwoord voor de taalmiddelen van 'n bepaalde 
gemeenschap. En toch begrijpen we het verschil, en 
zullen we weliswaar zeggen: De taal onderscheidt de 
mens van het dier, maar nooit 'n taal zeggen wanneer 


INLEIDING 

we, zoals hier, taal bedoelen als aan de mens geschonken 
gave. 

Men zou de taal als menselike funktie kunnen ver.gelijken 
met zulke funkties als het ademhalen of met 
het lopen, het laatste nog het best, want lopen moet 
de mens leren, ademhalen niet. Maar het gezegde dat 
elke vergelijking mank gaat geldt ook hier: spreken en 
lopen verschillen toch in essentieel opzicht, want lopen 
is onafhankelik van de menselike groepering in volken, 
taal wordt alleen in en door de gemeenschap met 
'n bepaald volk verwerkelikt. Om te begrijpen wat 
taal voor het leven van de mens betekent, moeten wij 
dus zowel antwoorden op de vraag hoe taal bestaat, 
els op de vraag hoe de talen van bepaalde gemeenschappen 
zijn. Voor 'n .antwoord op de tweede vraag 
kan men, zoals vanzelf spreekt, alleen talen gebruiken 
die aan de lezer en schrijver bekend zijn, d.w.z. nauw ,. 
keurig bekend zijn. Door deze omstandigheid is de 
keus van die talen dus zeer beperkt, want ook de taalkundige 
van beroep kent slechts enkele talen zo vol~ 
ledig dat men van hem als vakman op het gebied van 
die taal kan spreken; en de lezer die geen vakman is, 
kent eigelik alleen zijn eigen taal, al heeft hij meest 
'n min of meer uitgebreide praktiese kennis van twee 
of drie vreemde talen. Het ligt dus voor de hand dat 
alle taalstudie moet berusten op de studie van het 
eigen spreken en schrijven van de moedertaal; de 
moedertaal, zoals een van de grootste taalgeleerden 


10 INLEIDING 

van de 19de eeuw het heeft uitgedrukt, is „de hoogste 
uitkijktoren vanwaaruit het de mens gegeven is de 
talen van andere volken te begrijpen." 

De vraag rijst waar die moedertaal te vinden is; 
bij elk lid van de bepaalde taalgemeenschap? Natuur~ 
lik niet; geen mens beheerst z'n taal volledig, ver 
staat die zelfs volledig. Ieder weet bij ervaring dat hij 
soms 'n woord aantreft in z'n lektuur of hoort van 
'n spreker, dat hij helemaal niet kent, of slechts half 
kent, zodat hij het nooit zelf zou gebruiken. En ieder 
weet ook dat hij de termen van 'n vak niet kent als 
hij het vak niet beoefent. Waar is de taal, in ons ge 
val de moedertaal, dan te vinden? Natuurlik niet in 
spraakkunst of woordenboek, natuurlik niet bij de in 
dividuele mens, die immers eerst de taal moet leren 
om in die daalgemeenschap te worden opgenomen. 
Het antwoord is: bij de leden van 'n taalgemeenschap 
samen. Ieder van dezen bezit 'n aandeel in het ge~ 
heel, sommigen 'n klein aandeel, anderen 'n groter 
aandeel, maar niemand bezit het geheel, en niemand 
is bezitloos, ook de armste van geest niet. De taal is 
dus te vinden bij allen samen, en allen zijn van elkaar 
afhankelik voor het bewaren en verder uitbouwen van 
de taal. Want taal zonder menselike gemeenschap is 
ondenkbaar; taal bestaat eerst wanneer het gesprokene 
verstaan wordt, en daarom kan de enkele mens niet 
willekeurig veranderingen brengen in de taal: hij zou 
niet verstaan worden, of in elk geval niet gevolgd 


INLEIDING 11 

worden in z'n nieuwigheid. De mens is dus niet vrij 
om net z'n taal te doen wat hij wil; hij moet zich 
schikken naar z'n medemensen, kan slechts met hun 
medewerking iets aan de taal veranderen, en doet 
dat bijna steeds zonder het zelf te weten. De mens is 
dus gebonden in het gebruik van z'n eigen taal, maar 
hij is tevens vrij om die taal te gebruiken in overeen-stemming 
met z'n aanleg, mits hij zorgt zich in de 
grote lijnen te ,houden aan de taal van de medeleden 
van de taalgemeenschap. . Voor willekeur is geen 
plaats, en de vrees, die men onkundigen wel eens 
hoort uitspreken, dat de taal zou kunnen worden over.. 
geleverd aan , de willekeur van individuen of groepen, 
is 'n hersenschim: zo iets is in strijd met de aard van 
de taal. Pogingen van individuen om die taal anders 
te maken dan die is, hebben dus geen doel, en ze luk 
ken ook hoogst zelden, tenzij dan in de taal van 'n 
kleine groep, meest zonder duurzaam sukses, altans 
gevolg, want zulke veranderingen zijn nooit nuttig. 
Ook in het Nederlands ;zijn pogingen om de taal te 
verfomfaaien, door middel van de spelling, vrijwel 
zonder duurzame betekenis gebleven. 

Wij zien dus dat het woord taal minstens drie duidelik 
onderscheiden betekenissen heeft: de taal als 
menselik vermogen, de taal als geheel van uitingsr 
middelen van 'n bepaalde gemeenschap, en de taal 
als het bezit van 'n individu. De lezer zal niet ver.wonderd 
zijn te vernemen dat vakmensen met deze 


12 INLEIDING 

onderscheidingen niet uitkomen, maar het is voor ons 
doel niet nodig daar op in te gaan. Het gaat ons met 
taal als met alles wat we nader bekijken: wat bij oppervlakkige 
beschouwing heel eenvoudig lijkt, wordt 
bij nadere overdenking steeds ingewikkelder. Bij taal 
is dat heel sterk het geval, en zelfs gering nadenken 
is voldoende om iemand verwonderd te doen staan: 
geluiden die zulke ontastbare dingen als gedachten 
of gevoelens uitdrukken, zo dat de spreker zich ver~ 
licht voelt door de bevrediging. van 'n behoefte aan 
uitdrukking van z'n eigen leven, en daarnaast de volmaking 
van dat gevoel door de ervaring dat ook de 
hoorder dat verstaat en eraan deelneemt. Zo is taal 
het voornaamste middel voor de mens tot uitdrukking 
van z'n denken en voelen -en tegelijk het voornaam~ 
ste middel van gemeenschap met anderen. 

De moderne mens is licht geneigd te geloven dat 
het begrip van taal als een van de wonderlikste gaven 
die de mens geschonken zijn, de vrucht is van late 
overpeinzing, en dat primitieve volken daar weinig 
van hebben geweten. Wie dat meent vergist zich: de 
moderne mens heeft meer .moeite om het wonder van 
de taal in te zien dan de primitieve mens, voor wie taal, 
zoals ook de hele natuur om hem heen, geheimzinnig 
en angstaanjagend was. Ook onze voorouders, 
de Germanen, geloofden aan de geheimzinnige invloed 
van het woord, zoals de toverformules bewijzen die 
uitgesproken werden over 'n zieke. Zulke toverfor 


INLEIDING 13 

mules waren in versvorm, en wij hebben er nog ver~ 
scheidene van, wel niet in het Nederlands, maar in 
germaanse talen uit vroegere tijd. Ze werden niet al 
leen bij het ziekbed opgezegd, maar ook bij andere gelegenheden 
van gewicht, b.v. om de vruchtbaarheid 
van de akker af te smeken, of invloed te oefenen op 
'n bij ezwerm, opdat die zich in de gereedgezette korf 
'n tehuis zou zoeken, om geluk op de reis, of om ver.loren 
vee terug te krijgen. De moderne mens gelooft 
niet meer aan de tovermacht van de taal noch aan die 
van de menselike stem, maar is omgekeerd al te vaak 
geneigd dat alles voor dwaasheid te houden die in 
dezeverlichte tijd is opgegeven. En toch weten wij 
hoe groot de macht is van het gesproken, ja van het 
geschreven, woord, de macht van het gezongen lied. 
wij noemen het vanzelfsprekend, het meest gebruiker 
like woord om onze onkunde voor onszelf te verber

-

gen. Dit boekje is bestemd om de moderne mens enig 
inzicht te geven in de betekenis van de taalwetenschap, 
opdat hij, lerende hoe deze, als alle weten~ 
schap, onze eindige kennis van het oneindige is, het 
wonder van taal zal inzien, zoals de primitieve mens 
dat intuitief voelde, en aandacht en eerbied zal hebben 
voor het wonder dat zich alle dag aan hem voltrekt 
wanneer hij spreekt en verstaan wordt, wanneer anderen 
tot hem spreken en hij ze verstaat. 


I. 
ONZE WOORDEN: 

A. Eigen en Vreemd. 
Wij lezen in het tweede hoofdstuk van Genesis, 
vers 19: „Toen vormde Jahwe God nog 
uit de aardbodem al het gedierte des velds en 
al het gevogelte des hemels en bracht ze tot 
de mens, om te zien hoe hij ze zou noemen; en 
zoals de mens elk levend wezen noemde, zo 
heette het." En niet alleen dat de mens de die~ 
ren en dingen hun naam gaf, daardoor ver 
kreeg hij de hem van God gegeven heerschappij 
erover, want de taal is hetgeen de 
mens in staat stelt te denken, en door het den~ 
ken de macht geeftover de dieren. Wie taal 
zegt, zegt woorden, want voor de mens wordt 


16 I. ONZE WOORDEN 

de taal gevormd door woorden, is taal 'n ver 
zamelterm voor woorden. Hoezeer die opvat 
ting gebrekkig of onvolledig is te achten, toch 
betekent ook voor ons taal in de eerste plaats 
woorden; zegt vaak niet iemand die voor de 
eerste maal in de gelegenheid komt om kennis 
van 'n vreemde taal tebehoeven: als ik maar 
wat woorden kende, zou ik hem wel verstaan. 
Enige ervaring van vreemde talen is nodig om 
te weten dat men met woorden alleen in de 
vreemde taal niet ver komt. Maar toch is het 
waar dat elke taal woorden heeft, al bestaan 
er in dit opzicht, zoals in de meeste andere op^ 
zichten, tussen de talen van de wereld reus 
achtige verschillen, zowel in het karakter van 
wat in elke taal 'n woord heet als in de vorm. 
Het ligt dus voor de hand dat wij in het eerste 
hoofdstuk moeten proberen de lezer enig 
denkbeeld te geven van de vorm en de bete 
kenis van de woorden van onze moedertaal. 

De eerste vraag is welke woorden er in het 
Nederlands bestaan: men zou willen beginnen 
met de inventaris op te maken. Maar dat is al 
dadelik onmogelik; ieder weet dat geen enkel 
woordenboek volledig is, en menigeen weet 
dat geen enkel woordenboek ooit volledig zal 
zijn. De reden is niet alleen dat één mens niet 
alle woorden van een taal, al is het zijn eigen 


A. EIGEN EN VREEMD 17 
taal, kan kennen, zomin als hij alle dingen of 
begrippen kan kennen die er door worden uitgedrukt. 
Men zou 'n aantal mensen aan het 
werk kunnen zetten om 'n volledig woordenboek 
te schrijven, en dat is ook gedaan, getuige 
het grote Nederlandse Woordenboek 
dat sedert 1865 door 'n reeks van geleerden 
wordt bijeengebracht en voor 'n groot deel 
„klaar" is. Maar zo'n woordenboek, hoe groot 
het ook is, blijst onvolledig, en zo heeft men in 
verscheiden landen naast 'n groot woorden 
boek van de algemeen gebruikte woorden ook 
verzamelingen gemaakt van woorden die in af^ 
zonderlike delen van het taalgebied in gebruik 
zijn, de dialektwoordenboeken> waarvan de 
lezer er licht een of meer kent. Maar volledigheid 
blijft verre, vooral ten opzichte van de betekenissen 
van de woorden, want tegen de 
tijd dat 'n groot woordenboek klaar is, zijn er 
niet alleen nieuwe woorden bijgekomen, maar 
hebben bestaande woorden ook nieuwe be~ 
tekenfissen gekregen: zo vermeldt het Waar 
denboek der Nederlandse Taal, in de afleve^ 
ring Broeder tot Brouwketel, in 1900 versche^ 
nen, wel samenstellingen als broodkoren, 

broodkorst, broodmager, enz. maar niet het 
sedert de wereldoorlog ons maar al te bekende 
brood kaart, en in de aflevering Pijpen tot Pin, 

Het Nederlands van nu 2 


18 I. ONZE WOORDEN 

in 1923 verschenen, wordt van piloot wel de 
betekenis ,stuurman van 'n schip' gegeven, en 
die van ,loods', ook die van de vis „die wij ge^ 
woonlijk loodsmannetje noemen," maar van de 
piloot van 'n vliegtuig wordt niet gerept. En 
de luistervink van de radio was aan de schrijf 
vers van de betreffende aflevering in 1923 nog 
onbekend. Een andere moeilikheid bij het vastr 
stellen van de voorraad woorden is de scheir 
ding tussen gelijkluidende woorden met ver 
schillende betekenis of dienst in de zin: is zot 
hetzelfde woord in 'n zot en in 'n zot ant^ 
woord? Het is toch niet hetzelfde, want het is 
wel waar dat 'n zot licht 'n zot antwoord zal 
geven, maar ook 'n verstandig mens is daar 
niet immuun tegen! Is zwart hetzelfde woord 
in 'n zwart kleed en in het zwart gekleed? Is 
wijs hetzelfde woord in 'n wijs man en in 'n 
wijze of in de zeven wijzen van Griekenland? 
En als wijs en 'n wijze twee woorden zijn, hoe 
dan met blind en 'n blinde? Daar is toch geen 
verschil van betekenis. En is vader hetzelfde 
woord als het meervoud in het erfgoed onzer 
vaderen? OF moet dat meervoud in de spraakkunst 
besproken worden, niet in het woordenboek? 
zo ook blad met bladen (van 'n boek) 
en de blaren van de bomen, enz. Men kan van 
iemand zeggen dat hij z'n draai neemt, maar 


A. EIGEN EN VREEMD 19 
hem ook 'n draai om de oren geven, hebben 
we daar één woord? En is de loop van het geweer 
hetzelfde woord als in de loop van de 
maand of de loop van zaken? Men kan z'n 
koffer uitpakken, men kan ook tegen iemand 
uitpakken; men kan z'n huis verbouwen, men 
kan gerst verbouwen als men er land voor 
heelt; rood koper is niet presies hetzelfde 
woord als rood in 'n rood gezicht of 'n rood 
kamerlid; de stand van de markt is niet het 
zelfde woord als iemand van goede stand, of 
'n belangrijke stand op 'n tentoonstelling; wij 
spreker van openbare vergaderingen en open 
bare scholen, kwesties van openbaar belang, 
en zelfs van R.K. openbare leeszalen, van 
ambtenaren van het openbaar ministerie; 'n 
buitengewoon feest is niet hetzelfde woord als 
buitengewoon van 'n hoogleraar, die, naar het 
traditionele gezegde, maar al te vaak helemaal 
niet buitengewoon is, zomin als de gewone 
kollega, en ook de biezondere hooggeleerden 
zijn vaak niets biezonders gebleken. 

Als 'n woordenboek alle woorden zou moeten 
bevatten die ergens in 'n grote taalgemeenr 
schap gesproken worden, vakwoorden zowel 
als algemeen gebruikte, begrijpt men wel dat 
het einde niet te voorzien zou zijn. Wij beginnen 
dus met vast te stellen: dat het aantal 


20 I. ONZE WOORDEN 

woorden van het Nederlands niet te geven is, 
en ;dat het ons ook niets van belang zou leren 
als we het wèl konden. Misschien zou het van 
meer belang zijn iets te weten van het aantal 
woorden dat de een of andere spreker van 'n 
taal tot z'n beschikking heeft,* maar ook hier 
zijn er grote moeilikheden, want ieder mens be~ 
schikt op het ene ogenblik van z'n leven over 
andere woorden dan op het andere: er zijn 
woorden die na korte tijd weer uit onze her 
innering verdwijnen, of woorden die we in gegeven 
omstandigheden zelf maken, zonder dat 
we ons bewust zijn iets nieuws te zeggen, en 
zonder ze ooit weer nodig tehebben. Veel van 
m'n oudere lezers kennen misschien nog nau^ 
weliks het woord distributietent (waar in de 
oorlogstijd warm eten beschikbaar werd ge^ 
steld), en ,hoeveel weten nog van het lichaam 
van 'n broodkaart (de kaart met alle bons er^ 
afgescheurd)? Brood-en boterbons zijn ook 
de jongere lezers misschien door de kranten 
(Duitsland) bekend, maar niet uit ervaring, 
en hoeveel weten van sleutelgeld, regerings^ 
meel, scheurruet en scheurplicht? Hebben al 
m'n lezers zilverbons gezien? Zo ja, dan moet 
het zijn in 'n verzameling die men als kuriosi~ 
telt bewaard heeft. Wij zien hier dat de taal 
van de mensen afhangt van hun levenserva~ 


A. EIGEN EN VREEMD 21 
ringen, en dat bijgevolg in het hiezonder de 
taal van ouderen en jongeren steeds moet ver 
schillen. 

Wanneer wij de woorden van onze taal 
willen beschouwen en zien wat ze met elkaar 
gemeen hebben en wat ze van elkaar onderscheidt, 
kunnen we eerst de vorm ervan na^ 
gaan en ons afvragen welke klanken ze bevatten, 
en hoeveel, m.a.w. hoe lang ze zijn. Over 
de klanken handelt het achtste hoofdstuk, over 
de woordlengte kan in deze voorlopige ^oriën^ 
tering wel iets gezegd worden. Veel Ndl 
woorden bevatten slechts één lettergreep: lang, 
kort, dik, dun, breed, smal, dom, wijs, man, 
vrouw, kind, schaap, koe, paard, jij, ik, loop, 
dat, wat. Het aantal woorden van deze soort is 
bij ons wel groot, maar toch ligt het voor de 
hand dat het betrekkelik beperkt moet zijn, 
want we kunnen 'n woord maar niet het be,perkte 
aantal Nederlandse klinkers en medeklinkers 
beginnen en eindigen, en dat aantal is 
nog beperkter dan we denken, omdat wij som 
mige klanken alleen aan het begin of alleen aan 
het einde gebruiken, en andere zo goed als 
nooit, soms helemaal nooit, aan het begin of 
het einde voorkomen, zoals we later zullen 
zien. Men begrijpt dus dat het Ndl met alleen 
maar eenlettergrepige woorden vrij arm zou 


22 I. ONZE WOORDEN 

zijn en het verwondert ons niet dat we ook 
langere woorden hebben, van twee lettergrepen 
vooral: zeker, vader, moeder, zuster, 
haven, toren, bezem, desem, navel, kachel. 
hemel, lepel. De lezer heeft natuurlik opgemerkt 
dat al deze woorden in de tweede lettergreep 
1, m, n, of r hebben, en de zwakbeklemde 
klinker, waar we geen apart letterteken voor 
hebben, ofschoon hij het meest van alle klanken 
bij ons voorkomt; in de meeste woorden schrijven 
we e, als in bode, vreugde, schade, woor^ 
den die tegelijk 'n tweede type van tweeletterr 
grepige woorden illustreren, met alleen maar 
de zwakbeklemde klinker na de medeklinker. 
Voor de -k, rg, en de -ng (teken voor één 
klank) schrijven we i, zo in havik, monnik, 
billik, vrolik; menig, zalig; woning; soms ook 
voor de -s, als in misschien in plaats van het in 
werkelikheid gesproken meschien, evenzo notaris. 
Al de genoemde woorden zijn langer dan 
de eenlettergrepige, ook al heeft de tweede 
lettergreep maar de onbeklemde klinker; woor^ 
den met de volle twee lettergrepen hebben we 
ook: karaf, alarm, barak, karpet, portret, kom 
pleet, ofschoon ze feitelik niet zo heel veel ver 
schillen, want de klinker in de zwakbeklemde 
lettergreep nadert de zwakke -e, vooral in open 
lettergrepen (karaf, enz.), bereikt die vaak bij 


A. EIGEN EN VREEMD 23 
onbeschaafde sprekers, ook met verlies van 
de r in woorden als karpet, portret. We hebben 
twee volle lettergrepen in absurd, aksent, al^ 
hum, barbaar, bouillon, misschien ook in kanr 
takt. Tegelijk merken we op dat de laatste 
groep woorden minder gemeenzaam zijn: zo^ 
dra de woorden van vreemde oorsprong in 
algemeen gebruik komen, passen we ze zoveel 
we kunnen aan het Ndl woordtype aan. Zie 
daarover hoofdstuk VIII, bl. 202. 

Woorden met meer dan twee lettergrepen 
zijn lang niet zeldzaam, maar de meeste enkelvoudige 
(d.i, niet samengestelde of afgeleide) 
woorden van dit soort missen het karakter van 
gemeenzaamheid dat de een en tweeletters 
grepige gewoonlik hebben: parlement, parlementair, 
kolonel, admiraal, definitie, argument, 
kommissaris van politie, belletrie, koncentratie, 
intellektueel, architekt, ingenieur, artillerie, kavallerie, 
definitief, interessant, konstitutie, 
konstitutioneel, dissertatie, organisatie, organi^ 
satories ('n bijna niet uit te spreken woord), 
apparaat, pernicieuze anemie, amnestie, ancienniteit, 
en talloze andere. Deze laatste 
woorden, al komen ze in de kranten dageliks 
voor, zijn voor ieder die ze kent toch vreemde 
ivoorden; ze worden door alle taalgenoten ook 
niet volledig begrepen, nog minder gebruikt. 


24 I. ONZE WOORDEN 

Zulke woorden zijn in onze taal gekomen door 
het verkeer met vreemde volken, vooral met de 
Fransen, verder ook door de studie van Latijn 
en Grieks. Woorden die met de keelklank ch^ 
beginnen als chaos, zijn altijd uit het Grieks, 
de met ch geschreven woorden die worden ge^ 
sproken met sj-zijn uit het Frans: champagne, 
charmant, chantage, enz. De woorden die we 
met sj- schrijven zijn soms van Friese afkomst, 
zoals sjouwen en sjorren; maar de meeste zijn 
aan niet-Germaanse talen ontleend, zo sjees en 
sjerp aan het Frans, sjofel aan het Hebreeuws, 
enz. 

Het zou onmogelik zijn 'n lijst te geven van 
alle vreemde woorden, of zelfs maar van de 
gebruikelikste; hun aantal is legio, en ieder die 
wat vreemde talen kent, merkt het meest wel, 
al vergist men zich soms 1 ) , wie geen vreemde 
talen kent zou aan een opsomming zo mogelik 
nog minder hebben. Wel kan het nuf hebben 
na te gaan welke soort van woorden we aan 
vreemde talen ontleend hebben, en wat voor 
dienst ze ons bewijzen. Daarbij is vooreerst op 
te merken dat tweelettergrepige vreemde 

1) Men moet vakman zijn, d.w.z. 'n etymologies 
woordenboek naslaan, om te weten dat kapot uit het 
Frans komt, kapok uit het Maleis! 


A. EIGEN EN VREEMD 
woorden gemakkeliker bij ons inburgeren dan 
de langere; weinig mensen denken dij karaf, 
karpet, abuis aan een vreemd woord, en het is 
ook twijfelachtig of we ze zo moeten noemen: 
dat ze oorspronkelik uit een vreemde taal ger 
komen zijn, heeft met de vraag die ons bezig 
houdt natuurlik niets te maken. Als we met de 
oorsprong rekening hielden, zouden honder,den 
woorden vreemd moeten heten die nie^ 
mand als vreemd zal aanvaarden: zolder, kelr 
der, vlegel, school, paard, pruim, peer, tafel, 
vork, spiegel, peper, mud, ons, pond, bunder, 
munt, markt, schrijven, regel, vers, proza, 
dichten, mis, preken, en talloze andere die 
eeuwen geleden uit het Latijn zijn ontleend; 
andere, zoals bediende, en het voornaamwoord 
zich uit het Duits of uit de verst oostelikedialek^ten 
van ons land. Al deze woorden 1^eschou^ 
wen wij als Nederlands zonder meer, net als 
we ook Minister Treub gaarne als landgenoot 
erkenden, trots z'n Duitse familienaam, of 
Minister Marchant, met de Franse naam, ook 
als we zijn spelling niet willen schrijven. Het is 
ook verstandig geen blind vertrouwen te hebben 
in de taalkundigen, nog minder in die zich 
als zodanig aandienen, want er is op het gebied 
van de taalkunde evenveel, zo niet meer, 
kwakzalverij dan op het gebied van de genees



26 I. ONZE WOORDEN 

kunde. Er mag ook op worden gewezen dat 
ieder heel goedkoop bij de taalgeleerden op dit 
gebied kan worden ingelijfd, als hij daar prijs 
op stellen mocht: men hoeft slechts enkele gul 
dens te besteden aan 'n etymologies woorden 
hoek, en men is als vakgenoot volleerd! Maar 
ook de taalkundigen vergissen zich natuurlik 
soms; zo is sjamberloek lange tijd voor 'n En-
gels woord versleten, totdat iemand ontdekte 
dat er in het Engels van nu of vroeger geen 
woord bestaat dat er op lijkt. Het onderzoek 
van 'n werkelik-taalkundige toonde dat sjamberloek 
uit Oost-Europa naar hier verzeild is, 
en sedert staat het woord in de lijst van de 
Vries en te Winkel in de spelling sjamberloek, 
al aarzelen mensen die zich verbeelden dat ze 
hun stand moeten ophouden, nog vaak om zo 
iets „gewoons" te schrijven, zoals ze ook 
dominee niet mooi genoeg vinden, en daarom 
dominé bedenken, ofschoon ze, o ramp, daarmee 
verraden dat ze geen Latijn kennen, en dus 
niet tot de elite behoren, want het Latijn geeft 
ook nu nog toegang tot alle wetenschap, en 
zodoende tot talrijke, goed betaalde ambten 
waar 'n „wetenschappelike opleiding" voor 
vereist wordt; feitelik is echter niet nodig dat 
men Latijn kent, men hoeft alleen maar te 
kunnen verklaren dat men het eenmaal gekend 


A. EIGEN EN VREEMD 
heeft: dat schept voor het ganse leven 'n privilege 
1) . 

Naast de vreemde woorden die wij uit 
andere talen hebben overgenomen bestaan er 
woorden die ontwijfelbaar vreemd zijn, ofschoon 
we niet kunnen zeggen dat we ze uit 
die of die taal ontleend hebben, al weten we 
ook in welke taal ze oorspronkelik thuis horen. 
Zulke woorden zijn tuberculose, bronchitis, 
radius, specimen, genus, kriterium, memoran^ 
dum, piano, index, diskonto, en talloze andere. 
Men vindt ze in elk Ndl woordenboek, maar 
net zo goed in een Frans of Engels woorden 
boek: het zijn internationale woorden die ber 
horen tot de Europese woordenschat, 'n gevolg 
van de gemeenschappelike Europese beschaving. 
Ze zijn noch Ndl noch Frans noch 
Engels, enz., ze hebben geen feitelike nationa


1 ) Ook Latijnse spreuken kunnen, afgezien van hun 
toepasselikheid, nuttig ef f ekt sorteren, maar soms ver ,raadt 
'n foutieve vorm dat de kennis van de taal bezig 
is te roesten, zoals toen de schrijver van een boek 
onlangs verklaarde: de mortibus nil nisi silentium, in 
plaats van de mortuis. Maar hij kan gerust zijn titel 
van doctor op het titelblad laten staan: de meeste 
lezers, ook de ,,klassiek-gevormden", merken het niet! 
Hier is 'n andere spreuk toepasselik: Mundus vult 
decipi; maar dat kunnen we ook in het Nederlands 
zeggen: De wereld wil bedrogen worden. 


28 I. ONZE WOORDEN 

liteit, zijn supranationaal. En voor deze woor^ 
den helpen geen paskontrole en pasvoorschrif^ 
ten, ze dringen binnen zonder verlof van wie 
ook, en kunnen niet uitgezet worden. 

Men heeft bij ons, in navolging van de Duitsers 
vooral, vaak de vraagbehandeld of het 
goed is vreemde woorden te gebruiken, of we 
ze niet moeten tegengaan. Wat de eerste vraag 
betreft, of het goed is, men kan beter vragen of 
het goed is dat Nederland in West-Europa 
ligt, dat de zon schijnt bij dag en de maan bij 
nacht, en dergelijke vragen uit de kinder~ 
kamer. Als men vraagt hoe het komt dat we zo 
veel vreemde woorden gebruiken, heeft wel 
geen lezer 'n uitvoerig antwoord nodig: het 
komt doordat de Nederlanders niet het grootste, 
knapste, zelfs niet het braafste volk van de 
wereld zijn, en dat we dus op elk van de ge^ 
noemde gebieden wel iets van andere volken 
kunnen leren, en blijkens onze woorden ook 
geleerd hèbben, manieren van denken, manieren 
van leven. Za hebben sommigen geleerd 
charmant te zijn en wanneer nodig ook dis~ 
kreet, egards tegenover anderen te hebben, 
ook tot hun eigen voordeel en welzijn, attent 
te zijn tegenover dames, ook tegenover oudere 
dames, en dedames zelf om koket en chique 
te zijn, enz. Soms hebben we 'n vreemd woord 


A. EIGEN EN VREEMD 29 
overgenomen omdat het eigen woord wat al te 
duidelik 'n minder eervolle of aangename zaak 
aanduidde die we zelf ook hadden; zo is te ver 
klaren waarom we spreken van prostitutie, 
waar heus wel een Ndl woord voorbestaat; en 
zo spreken we liever van transpireren dan van 
zweten, ook van kanalje, kreatuur, schoelje, 
bordeel, enz., en .gebruiken we mediese vaktermen 
zonder objektieve noodzaak, als diges^ 
tie voor spijsvertering, skrofuleus voor klierachtig, anemie voor bloedarmoede. In anderegevallen 
drukt het vreemde woord 'n hogere 
maatschappelike positie of waardering uit, b.v. 
hotel naast het aloude herberg, dat nog levend 
genoeg is om het nieuwe woord jeugdherberg 
te leveren, of memoriseren naast van buiten 

leren. 


We hebben gezien dat de woorden ons kunnen leren op welk gebied van weten en doen webij 
andere volken in de leer gegaan zijn, zoals 
de studie van de woorden van andere volken 
ons onderricht omtrent wat ze van ons geleerd 
hebben. Voor ons is hier belangrijk de vraag of 
het wenselik zou zijn het gebruik van vreemde 
woorden te beperken. Wanneer we de ge^ 
schiedenis van onze woordvoorraad nagaan, 
blijkt dat in 'n niet onbeduidend aantal gevalr 
len vroeger gebruikelike vreemdewoordendoor 


30 I. ONZE WOORDEN 

Ndl zijn vervangen. Vooral op het gebied van 
de wetenschap gebruiken wij veel Ndl woar^ 
den waar men in vroegere tijd bij ons, en ook 
nu nog bij andere Europese volken, vreemde 
woorden voor heeft: scheikunde, natuurkunde, 
wiskunde, taalkunde, aardrijkskunde, en tal 
rijke samenstellingen van dit soort, ook leer 
gang naast het nog steeds gebruikelike kursus, 
hulpbron, tijdruimíe, bijdrage, waarvoor wij 
nauweliks of helemaal niet 'n vreemd woord 
zouden kunnen noemen. Vooral vaktermen zijn 
op initiatief van geleerden met gezag en met 
belangstelling voor de verbreiding van hun 
kennis onder het hele volk in veel gevallen met 
sukses vernederlandst; zo danken wij aan de 
beroemde ingenieur uit de tijd van prins 1VIau^ 
rits, Simon Stevin, tal van prakties bruikbare 
Ndl termen in de wiskunde: straal van een 
cirkel (radius komt nog alleen maar voor in de 
formule voor de omtrek van de cirkel: 2 t R), 
optellen, aftrekken, delen, wortel, bepaling, as, 
hoek, driehoek, vierhoek, veelhoek, scherpe 
hoek, het gegeven, 'enz. Ook de klassiek ge^ 
vormde Hugo de Groot was 'n verdediger van 
de rechten van de eigen taal, en zijn voorbeeld 
heeft in onze rechtstaal tal van praktiese bruikr 
bare Ndl woorden ingevoerd: 'n 'erfenis aanvaarden, 
bergloon (van schepen) , bewind, 


A. EIGEN EN VREEMD 31 
boedel, borg en borgtocht, erfdienstbaarheid, 
gemeenschap van goederen, goospenning, roe 
rende en onroerende goederen, huwelikse 
voorwaarden, pandgeving, vennootschap, e.a. 
Als latere rechtsgeleerden het voorbeeld van 
de Groot hadden begrepen, zou onze rechtstaal 
nu niet zo veel reden tot klachten geven, 
vooral de taal van de rechtbanken, maar toch 

'ook van onze wetten. De „klassieke vorming" 
waarop onze rechtsgeleerden zo prat gaan, 
alleen omdat ze klassieke vorming met Latijn 
leren gelijkstellen, blijkt allerminst uit de taal 
van hun vak, die eerder getuigt van de wens 
om het vak tot de eigen groep te beperken, 
waarlik niet tot voordeel van het algemeen. 
Ook op het gebied van de plantkunde hebben 
we veel Ndl termen: meeldraad, stamper, en 
andere woorden. 

De vraag is van belang: waarom het hier gelukt 
is de Nederlandse termen ingang te doen 
vinden, terwijl andere pogingen, zoals de ,>vertaling" 
van ingenieur door „vernufteling", niet 
gelukt zijn. Het antwoord is dat 'n gezaghebbend 
schrijver vrij gemakkelik nieuwe termen 
kan invoeren als het zaken of begrippen betreft 
die men eerst bij het onderwijs leert ken 
nen: men leert dan het nieuwe woord tegelijk 
met het nieuwe begrip. Maar de meeste woor



32 I. ONZE WOORDEN 

den leren we niet op zo'n manier; we leren onze 
taal in hoofdzaak door de omgang in het gezin 
en in de maatschappij, door de lektuur van 
krant en boek. In al die gevallen kennen we het 
vreemde woord, en de vernederlandsing zou 
dus moeten beginnen met ons eerst of tegelijk 
ermee het vreemde woord af te wennen. Het 
is wel mogelik 'n gewoonte af te wennen, maar 
ieder weet dat het toch moeilik valt, zelfs als 
men inziet dat het noodzakelik is, b.v. het 
roken als de dokter ons verzekert dat het ons 
gestel ondermijnt, of het drinken van alkohol, 
of, erger nog, het laat naar bed gaan. Wanneer 
wij dus met taalveranderingen sukses wil 
len hebben, moeten wij dringende redenen 
kunnen aanwijzen om ons die dwang op te 
leggen, en die reden is dan het belang van onze 
nationale waardigheid. Zelfs in Duitsland, 
waar de mensen graag aan de leiband lopen, 
of in het gelid, heeft de invloed van dit denk~ 
beeld, met steun van regeringspersonen, bui~ 
ten het vakgebied weinig sukses gehad, en toch 
zijn die pogingen om de vreemde woorden te 
verdringen daar geen nieuwigheid, maar hebr 
ben ze feitelik al een paar eeuwen geduurd. 
Men moet zich ook afvragen wat het praktiese 
nut van zulke vernederlandsing zou zijn: in de 
eerste plaats voor de mensen die geen vreemde 


A. EIGEN EN VREEMD 33 
talen kennen, in de tweede plaats voor de 
kleine minderheid die wel vreemde talen kent, 
altans meent te kennen. Voor de mensen die 
geen vreemde talen kennen, is het gebruik van 
vreemde woorden en eigen Ndl woorden pre 
sies hetzelfde; ze weten niet dat ze 'n vreemd 
woord gebruiken als ze het een krim noemen 

(of kriem) dat de rook van de fabriek de gordij*
nen zwart maakt, vertellen dat ze op de 
bonne dooi ergens naar toe gaan of als ze 
iemand 'n astrante kerel noemen, en wat zou 
het helpen of ze wisten dat al die woorden 
komen uit het Frans? En voor de mensen die 
wèl vreemde talen kennen is het gebruik op 
zichzelf natuurlik nog veel minder 'n beletsel: 
ook zij leren het vreemde woord dat ze gebruiken 
tegelijk met het begrip, door omgang, 
lektuur, soms door vakstudie. 

Men meent soms dat 'n vreemd woord overbodig 
is; in zo'n geval zou 'n buitengebruik 
stellen wel enige raison hebben, al is het nut 
ook dan nog twijfelachtig als men de inspan 
ning in aanmerking neemt die nodig is om 
'n algemeen gebruikt woord te verdringen. 
Maar zijn er overbodige woorden? Men heeft 
gezegd dat delikaat niet nodig is, want we 
heb-ben kies; dat lijkt afdoende, maar bij nauw 
keurig toezien merken we dat de twee woon 

Het Nederlands van nu 3 


34 I. ONZE WOORDEN 

den niet hetzelfde uitdrukken. Couperus zegt 
in een van zijn novellen: „Zo vertelde mij Tojo 
van zijn eerste huweliksgeluk. Hij vertelde het 
zeer delikaat en deed geen enkele onbeschei^ 
den mededeling." Men heeft opgemerkt dat 
hier kies de plaats zou kunnen innemen van 
delikaat; het lijkt aannemelik, maar Couperus 
was wijzer: hij onderscheidde het positieve 
delikaat van het negatieve kies; dat laatste zegt 
alleen dat hij „geen onbescheiden mededeling 
deed," zoals Couperus het uitdrukt. Het 
vreemde woord is dus taalverrijking, het ,,vermijden" 
van het vreemde woord zou niet alleen 
geestelike dwang maar bovendien taalverararming 
zijn. Een ander geval heeft ook aanleiding 
gegeven tot kommentaar: „Zij vertelde 
dat de kapitein erg attent voor haar geweest 
was." Kan men hier voorkomend zeggen? 
Voorkomend zegt „ongetwijfeld meer dan het 
Franse attent," ja maar dat is het hem juist: 
het zegt dus in sommige gevallen te veel, en 
daarmee is attent 'n taalverrijking; het doet 
denken aan dingen die beleefdheden zijn, maar 
ook niets meer dan beleefdheden. Men moet 
niet al te zwaar op de hand zijn, en als wij dat 
enigszins verstaan, hebben wij het voor 'n niet 
gering deel van de Fransen geleerd. Hetzelfde 
geldt van egards tegenover iemand hebben, in 


A. EIGEN EN VREEMD 
'n penibele situatie verkeren, amicaal doen: dat 
zijn dingen van uiterlik gedrag, ze sluiten inf 
nigheid van gevoel beslist uit, en daarom is het 
vreemde woord hier beter op z'n plaats dan 
welk Ndl woord ook. Zo is indecent niet hetzelf 
de als onzedelik; het vreemde woord drukt 
hier 'n lichtere graad aan, slaat ook meest op 
woorden, meer dan op doen. Het lijkt zo eenvoudig 
in plaats van konstitutie te zeggen 
grondwet, en daarmee te verbergen dat wij het 
begrip van de Engelsen geleerd hebben, zij het 
dan door Franse bemiddeling, maar het is volr 
komen onzinnig te spreken van de Engelse 
grondwet, om de eenvoudige reden dat zo iets 
niet bestaat, nooit bestaan heeft, en voorzover 
wij kunnen voorzien ook nooit bestaan zal. De 
Engelsen hebben wel wat zij onze konstitutie 
noemen, maar dat is geen wet, het is een ver 
zamelwoord voor wetten en gebruiken die men 
van beslissendbelang acht voor de wijze waarop 
Engeland geregeerd wordt. Zoals een En-
gels schrijver over het staatsrecht het eens uitdrukte: 
„wij noemen een wet inkonsíitutioneel, 
wanneer wij van mening zijn dat die wet indruist 
tegen de geest van het Engelse staatsrecht". 
1) En 'n ander schrijver van groot ge


1) Dicey, Law of the Constitution, 8e druk, bl. 516. 


36 I. ONZE WOORDEN 

zag merkt op: „Dit zou niet konstitutioneel 
geacht worden, d.w.z. het zou verontwaardig 
ging wekken". 1 ) Het denkbeeld van 'n grond 
wet is in het Engelse staatsrecht onbekend, het 
is door ons ontleend aan de Fransen, die van 
het door hun bewonderde Engelse staatsbe^ 
stuur iets gemaakt hebben dat er in menig opzicht 
weinig op lijkt. Konstitutie en grondwet 
zijn dus twee duidelik onderscheiden, schoon 
verwante begrippen, en beide zijn onmisbaar 
als men over die onderwerpen met redelike 
duidelikheid wil spreken: 'n doek over onze 
konstitutie behandelt 'n ruimer veld van staatsr 
recht dan 'n boek over onze grondwet. Men 
zou kunnen denken dat arresteren overbodig 
is, want we hebben gevangennemen, maar het 
is anders: arresteren kan alleen iemand die 
door de !staat of gemeente met gezag is be^ 
kleed, gevangen nemen kan ieder die sterker is 
door kracht of getal. Rose Macaulay, in haar 
roman over de Basken in Spanje, Going 
Abroad, vertelt hoe een gezelschap Engelsen in 
de bergen wordt gevangen genomen, en naar 
een eenzame plaats gevoerd. Het verhaal 
spreekt van ontvoerders en gevangenen, maar 
het zou niet gaan hier van arrestaties of ge


1 ) Maitland, Constitutional History, bl. 400 v. 


A. EIGEN EN VREEMD 37 
arresteerden te spreken. Nu we leergang hebben, 
zij het naar Duits model, zou kursus overbodig kunnen schijnen, maar dat is slechtsschijn. 
Want bij leergang denken we veel sterker 
aan het stamwoord leren, en daardoor aan 
de opleiding voor 'n beroep, in elk geval aan 
systematiese vakstudie, terwijl kursus 'n rui 
mere betekenis heeft, en ook wel bestemd kan 
zijn voor belangstellenden buiten het vak, en 
verder ook voor dilettanten. Dat laatste is niet 
presies hetzelfde als belangstellenden,# men 
kan belangstellende zijn in velerlei, dilettant in 
slechts enkele vakken. 

Er is nog 'n andere konsideratie die vaak 
verwaarloosd wordt: het vreemde woord behoort 
soms tot 'n andere sfeer dan het Ndl, en 
vult daardoor 'n leemte in onze woordvoorraad 
aan. Wij kunnen wel zeggen: drukte, of iets 
van die aard, maar het Maleise soesah is soms 
'n nuttig woord om het ongewenste uit te 
drukken, alweer zonder al te zwaar op de hand 
te zijn; hetzelfde geldt van het Maleise gladakker, 
dat wij denken in verband met gladde 
kerel. Argument en bewijsgrond lijken woorden 
van gelijke betekenis, maar zodra men ze 
in 'nbepaald verband ontmoet, zal men inzien 
.dat ze niet hetzelfde uitdrukken; bij argument 
denkt men vaak aan de daaruit voortvloeiende 


38 I. ONZE WOORDEN 

handeling, bij bewijsgrond denkt men alleen 
aan 'n logiese redenering; in de omgangstaal 
zegt men dus allereerst argument. Een verr 
loving wordt publiek gemaakt, niet openbaar 
gemaakt, willekeurig? Zeker niet: men wil 
zeggen dat het publiek het nu weten mag, 
openbaar zou doen denken aan 'n zaak van 
algemeen belang, zoals in 'n openbare school 
of de openbare zaak. Het zou daarom ook niet 
verstandig zijn publiek geheim te veranderen 
in openbaar geheim. 

Boven (bl. 29) hebben we gezien dat vreemde 
woorden soms in gebruik komen om voorn 
naamheid uit te drukken; het omgekeerde komt 
ook voor, b•v• als we ordinair zeggen in plaats 
van gewoon. Za drukt futiel op soortgelijke, 
niet dezelfde, wijze 'n zwakke graad uit tegenover 
onbeduidend. Het Franse hospitaal blijft 
nuttig trots ons ziekenhuis, het verschil toont 
ons 'n spoor van de militaristiese instelling van 
het Franse volk, zo niet nu dan toch in de 17e 
en 18e eeuw. Cuisinier voor kok kunnen we 
best missen, maar wie zegt ooit cuisinier! En 
als de man dat woord graag op z'n winkelraam 
ziet, en dehotelhouder z'n Frans op het menu, 
is het dan hun schuld of die van het publiek dat 
zich toch laat imponeren, want zakenmensen 
weten wel wat ze doen. Voor kapper ziet men 


A. EIGEN EN VREEMD 39 
vaak coiffeur, maar hij is voor de moderne 
vrouw zulk 'n • personage dat hij 
even goed 'n dubbele naam verdient als menigeen 
die z'n burgerlike naam verdubbelt, in de 
hoop dat men z'n geringe afkomst zal vergeten. 
Van dezelfde soort is het in zekere 
akademiese kringen voorkomende gebruik van 
decaan in plaats van het door de wet op het 
hoger onderwijs gesanktioneerde voorzitter 
van de fakulteit, dat overigens algemeen gebruikelik 
is. 'Het geval leert dat ook anderen 
dan zakenmensen de waarde van reklame ver 
staan. 

Onze slotsom is dus, dat er geen reden is om 
te vrezen dat onze taal z'n eigen karakter en 
daarmee z'n waarde zou verliezen als we 
voortgaan vreemde woorden erin op te nemen 
overeenkomstig de behoeften van 'n bescha^ 
ving die deel heeft aan het kulturele leven van 
Europa, en dat vernederlandsing van onze 
woordvoorraad, afgezien van vaktermen, geen 
nut zou hebben, daarentegen veel last zou ver 
oorzaken, en tot taalverarming zou leiden. Het 
grote publiek doet dus verstandig met niet te 
luisteren, altans niet te handelen., naar de raad 
Bevingen van zelfaangestelde hervormers van 
onze taal; men zal opmerken dat taalkundigen 
zich er nooit toe lenen. Men kan de taalzuiver 


40 I. ONZE WOORDEN 

raarsbeschouwen als konkurrenten van 
Buziau, ze zijn alleen maar minder vermaken 
lik, al geven ze sommige mensen, d.w.z. de 
taalzuiveraars zelf, 'n prettig gevoel van meer 
derheid dat ze op geen andere wijs zouden 
kunnen verwerven. 

Wij hebben boven reeds opgemerkt dat de 
voorraad woorden van elke mens geen dood 
materiaal is, maar een geheel dat voortdurend 
in beweging is: het ene woord doei talloze 
malen dienst, het andere minder vaak, er zijn 
woorden die in de ene periode van ons leven, 
in de schooltijd b.v. of in de kinderkamer, tel 
kees weer gebruikt worden, maar dan naar de 
achtergrond geschoven worden, totdat mis 
schien het leven, de geboorte of het schoolgaan 
van 'n eigen kind b.v., ze weer op de voor 
grond brengt. Maar dan merkt elke vader of 
moeder dat er iets veranderd is: het eigen kind 
leert op school van de medeleerlingen 'n taal, 
vooral woorden, die vader en moeder niet gen 
bruikt hebben, en bijna steeds is de konklusie 
dat het nieuwe woord „malligheid" is, „onzin", 
af te keuren, e.d. Een reuzepret: dat is onzin, 
jullie bent geen reuzen; zalig: dat is misbruik 
van een woord met ernstige betekenis, is feitelik 
vloeken, en zielig is weinig beter: knalrood 
is 'n mal aanwensel voor het gewone vuur



A. EIGEN EN VREEMD 41 
rood, dat voor vader en moeder altijd voldoen 
de geweest is, en het nu ook voor het kind kan 
zijn, en voor Moet je gonzen, d.w.z. beweren, 
weet Moeder geen goed woord te zeggen. 
Erger is dat het kind, „anders toch zo verstan^ 
dig", nu ook albegint te praten van dingen 
die ze eng vindt, wat moeder bijna vulgair 
acht, en niet kan goedkeuren, zomin als dat is 
nog al wiedes, ook al weet moeder licht niet 
dat wiedes uit de dievetaal komt. Vader en 
moeder herinneren zich niet dat hun eigen taal 
eenmaal anders was dan de taal van hun 
ouders, dat ook die het hoofd hebben geschud 
dij de toenmalige nieuwigheden, op taal- en 
ander gebied. Vader en moeder bedenken niet, 
al weten ze het wel, dat hun eigen taal ook 
anders is dan de taal die ze vroeger spraken: 
tal van woorden, zo niet vergeten, zijn toch 
buiten dienst gesteld, ze praten niet meer van 
de gloeikousjes, die bron van ergernis, nog 
minder van de tondeldoos, die ze misschien in 
hun 'jeugd nog wel gezien hebben, en talrijke 
andere woorden voor dingen die de moderne 
mens niet meer gebruikt, menig jongere vaak 
niet meer bij name kent. En er zijn ook nieuwe 
woorden gekomen voor oude zaken: het 
„woord" w-c was hun ouders licht onbekend, 
die spraken hoogstens van kabinet, tenminste 


42 I. ONZE WOORDEN 

als ze bij vreemden waren, en hoeveel van m'n 
lezers zijn bij hun geboorte bediend door 'n 
verpleegster in plaats van de baker? We vinden 
meid niet beleefd meer, en meisje heeft de 
plaats ingenomen, tenzij we tot de deftige 
mensenbehoren, dan zeggen we dienstbode; 
zijn we nog deftiger, dan zeggen we ook niet 
meer kinderjuffrouw, maar nurse: ook in de 
taal zijn er standen, en die worden even streng 
in acht genomen als in de grote maatschappij. 
Van de woorden voor nieuwe zaken hoef ik 
slechts enkele te noemen: auto, taxi, permanenten, 
en het onmisbare woord lipstick, misschien 
ook nog pullover. De lezer heeft geen verder 
bewijs nodig om in te zien dat de woordvoorr 
raad van elke mens variabel is van omvang en 
inhoud, het laatste ook, en vooral, in verband 
met z'n geestelike ontwikkeling of stilstand. 
Tal van woorden die we behouden hebben, 
zijn toch niet dezelfde gebleven: de moeder die 
boterhammen sneed en je waste en aankleed 
de, is niet meer dezelfde voor het meisje dat 
vrouw of moeder geworden is: het woord heeft 
'n andere inhoud gekregen. Woorden veran^ 
deren presies zoals de mens verandert, elk 
ogenblik, maar zonder dat we het merken, ten 
zij we op 'n achter ons gelegen tijdstip terugzien. 



A. EIGEN EN VREEMD 
De woorden kunnen door de verandering in 
onszelf ook 'n diepere betekenis krijgen: ver.dieping 
zo goed als uitbreiding van onze woordenschat 
gaat samen met de verdieping en ver 
breiding van onze kennis en ons inzicht in de 
dingen, woord en levenservaring, spreken en 
denken zijn twee aangezichten van dezelfde 
persoon. Wij noemden zo even in ander ver 
band het woord zalig; religieuze ervaring geeft 
ook andere woorden 'n nieuwe zin: de gave 
des woords, de overdenking, nabetrachting, 
avondmaal, en talloze andere. Vermeerdering 
van kennis maakt ons bekend met begroting 
(ook in het huisgezin), oorzaak en reden, oorzaak 
en gevolg, gevolgtrekking, leven van de 
planten gezegd, repliek 'en dupliek bij de rechtbank 
en bij het parlementair debat. Het staat 
kundig leven geeft tal van woorden 'n nieuwe 
zin; zo heeft het woord klasse zo'n speciale ber 
tekenfis gekregen in de samenstellingen klassestrijd 
en klassebelang, klassejustitie, klasse 
vooroordeel; evenzo bourgeois en bourgeoisie, 
heide vrijwel uitsluitend in gebruik bij de sociar 
listiese en andere uiterst linkse partijen, waar 
ook onderkruiper en bewust (bewuste arbei^ 
der) 'n biezondere betekenis gekregen hebben. 
Zulke woorden zijn vaak tot de speciale kringen 
waar ze ontstaan beperkt, maar veelervan 


44 I. ONZE WOORDEN 

verbreiden zich vandaaruit over het hele volk. 

Wij leren ook woorden die we min of meer 
kenden, juister onderscheiden: praten en spreken, 
beest en dier, bestraffing en straf oef er 
ning, keten en ketting (ambtsketen, bergketen, 
hondeketting), rustig en kalm, kerkhof en be ,graafplaats, 
donker en duister, licht en helder, 
duidelik en klaar, ondragelik en onverdragelikr 
stijf en strak, aandachtig en oplettend, plek en 
plaats, punt en stip, kroes enbeker, lijken en 
schijnen, stappen, lopen en marcheren, inslapen 
en in slaap vallen, waken en de wacht 
houden, nogmaals en weer, geesten en spoken, 
voorzichtig en omzichtig, broos en bros, medelijdend 
en meewarig, besmettelik en overerfer 
lik. Het zal de lezer bij enkele van de genoemde 
woordparen gemakkelik vallen om het 
verschil aan te geven, maar in de meeste ge^ 
vallen is het vrij moeilik of heel moeilik, ook al 
gebruikt men in de praktijk meest wel het juiste 
woord, zoals ook in deze gevallen: 'n bedaagde 
dienstbode maar 'n bejaarde boekhouder, 
schuilen in 'n hol maar niet in 'n holte, het 
hedendaagse Frankrijk als men alleen denkt 
aan de eigen tijd, maar het moderne Frankrijk 
als men tegelijk denkt aan het verleden dat er 
'n tegenstelling mee vormt, en waar het mo^ 
derne bovendien uit voortgekomen is. De 


A. EIGEN EN VREEMD 45 
groep: het moderne Frankrijk zal licht opkomen 
in de geest van 'n geschiedkundige, 
terwijl anderen eerder zullen spreken van het 
tegenwoordige Frankrijk. De meeste lezers 
zullen geneigd zijn te zeggen dat het op het 
zelfde neerkomt of we zeggen, het heugt me 
nog goed, dan wel: ik herinner het me nog 
goed. Maar zullen ze in plaats van: Ik kan het 
me heel goed herinneren, ook het kan me nog 
heel goed heugen aannemelik achten? Natuur~ 
lik niet, en dat bewijst dat er verschil is: bij 
heugen denken we aan iets dat vanzelf ger 
beurt, of juister: dat al aanwezig is in onze 
geest, bij zich herinneren aan iets dat in onze 
geest gebeurt. Toch is zich herinneren ook 
weer iets anders dan zich te binnen brengen, 
waar wij ons 'n bewuste handeling voorstellen. 
Bij het spreken gebruiken we niet zelden het 
verkeerde woord, maar dat hindert niet: 'n 
goed verstaander heeft maar 'n half woord 
nodig. In ons schrijven merken we zulke vergissingen 
vaak, vooral wanneer we geleerd 
hebben wat taal is, en dan kunnen we het geschrevene 
verbeteren. Tussen twee haakjes 
mag ik hier wel de opmerking plaatsen, van 
hoeveel belang het is dat de onderwijzer of 
leraar in de moedertaal 'n juist .begrip van taal 
heeft: in ruil daarvoor moet men 'n hele voor



46 I. ONZE WOORDEN: EIGEN EN VREEMD 

raad geleerdheid schenken, al kan die bij meer 
gevorderde leerlingen van nut zijn. 

Men zal het nu niet meer vreemd vinden dat 
de studie van andere talen ons leert dat elke 
taal woorden heeft waarvoor 'n andere geen 
presies equivalent heeft; taal en de aard van 
ons denken hangen immers onverbrekelik 
samen. Zulke woorden zijn om die reden karakteristiek 
voor het volk dat het gebruikt; zo 
zal men vaak verlegen zijn als men ons Noord-
Nederlandse deftig (van personen en nietpersonen) 
in 'n andere taal moet weergeven: 
omdat het begrip die volken niet gemeenzaam 
is, ook de Vlamingen niet, die wel het woord 
deftig hebben, maar in de zin van ons wel 
opgevoed, enz. Een van de meest beruchte 
produkten van die deftigheid is het dwaze 
rijwiel, dat geen normaal mens over de lippen 
wil, in plaats van het bij iedereen bekende iets. 
Tot troost van de lezer die deze uitzonderings^ 
positie van het Ndl deftig geen kompliment 
mocht vinden, kan er bijgevoegd worden dat 
er in verscheiden talen ook geen presies equi^ 
valent is voor ons degelik! 


II. 
ONZE WOORDEN: 

B. Samenstelling. 
In het vorige hoofdstuk is voornamelik gesproken 
over de enkelvoudige woorden, d.w.z. 
woorden die niet de indruk maken dat ze bestaan 
uit delen die voor ons taalgevoel 'n zekere 
zelfstandigheid hebben, ook al worden ze niet 
als zelfstandige woorden gebruikt. Zo spreken 
we van onze woordvoorraad, ook van voorraad, 
en voelen dat als samenstellingen, al 
weten we niet wat voor of raad hier moet betekenen. 
Voor de kennis van 'n taal is het niet 
alleen nodig „de" woorden van die taal te 
kennen, maar ook om te weten op welke ma^ 
nier woorden voor al of niet verwante begrippa* 


48 II. ONZE WOORDEN 

pen samenhangen, en welke middelen die taal 
bezit om woorden te vormen: de ene taal is in 
dat opzicht oneindig veel leniger dan de 
andere. Het Ndl behoort tot de lenige talen, 
het Frans tot de stijve, ja het Frans behoort 
tot de stijfste onder de talen die de meeste 
mensen in ons land min of meer kennen. Het is 
'n voordeel voor 'n taal om lenig te zijn, het 
draagt bij tot de rijkdom van de woordvoorraad, 
en vooral ook tot de eenvoud en samenhang 
ervan, dus tot de natuurlikheid van de 
taal, want het vormen van nieuwe woorden uit 
bekende elementen is eenvoudiger dan het 
ontlenen aan vreemde, vaak alleen in de school 
geleerde, talen, zoals het Frans en het Engels 
niet zelden doen. Een vierkantsvergelijking of 

n gelijkzijdige driehoek, al geven ze menige 
leerling moeilikheden genoeg, vermeerderen 
die moeilikheden altans niet door hun naam, 
zoals in het Frans en het Engels gebeurt, waar 
men er Griekse of Latijnse geleerdheden voor 
nodig heeft. Buiten de vakwoorden hebben de 
stijvere talenechter ook eenvoudiger middelen; 
de woordgroepen: staatsman en homme d etat 
geven elkaar in eenvoud niet zo heel veel toe, 
en het Engels heeft ook talrijke eenvoudige 
middelen, al gebruikt het de eigelike samen 
stellingen veel minder dan wij. 


B. SAMENSTELLING 
Wij noemden het woord samenstelling; in 
de taalkunde wordt het als vakwoord gebruikt 
in de gespecialiseerde betekenis van samenr 
stelling van twee woorden die ook elk op zichzelf 
bestaan, of door middel van een woord 
met een voorvoegsel dat wel niet op zichzelf 
voorkomt, maar toch voor ons taalgevoel een 
zekere zelfstandigheid bezit. Deze manier om 
nieuwe woorden te maken is een van de belangrijkstemethoden 
van woordvorming in het 
Ndl- het zou geen zin hebben daar veel voor 
beelden van te geven voor lezers die het Ndl 
kennen. Maar misschien is het geen ruimteverspilling 
enige voorbeelden te geven die de 
lezer laten zien dat deze manier van woordvorming 
ook nu springlevend is: vliegtuig, 
vliegmachine, vliegveld, parkeerverbod, -terr 
rein, suikerconferentie, werkelozensteun, steunregeling, 
krisiskomitee, zonne- en zomertijd, 
sluitzegels, lief dadigheidszegels, kumulatie^ 
ontwerp en -wet, wegenbelasting, wegenfonds, 
wegdek, reisbelasting, pensioenkorting, 
reismarken, koncentraíiekamp, nationaal-socialisme, 
gasmasker, salarisvermindering, prijsverlaging, 
verbindendverklaring, kontingenteringsontwerp, 
invoerverbod, clearingsovexr 
eenkomst, grondstoffennood, -voorziening, 
massaproces, taxitarief,standplaats,centrale, 

Het Nederlands van nu 4 


50 II. ONZE WOORDEN 

goudklausule, radiobelasting endistributie,




goudfranken, meest-begunstigingsformule, 
Oslo~staten., poststempelreklame, omroepvers 
eniging, luidspreker, filmnieuws., ~industrie, 
filmster, jeugdherberg, krisispolitiek, land 
bouwsteun, paktpolitiek, rubberrestriktie, handelsmissie, 
ijskast, hongerstaking, modeshow, 
showrooms, en schoonst van al spellingchaos, 
en spellingbesluit. Al deze woorden vindt men 
dageliks in de kranten, en elke dag komen er 
nieuwe, terwijl andere verdwijnen. Men zal 
opmerken dat veel van deze woorden kwesties 
van openbaar belang aanduiden, vaak ook be^ 
grippen van internationale politiek, verder van 
de eindeloze stroom van nieuwe uitvindingen. 
In het huiselik leven en in het intellektuele 
leven buiten de techniek is de verandering van 
woordgebruik veel geringer; veel nieuwe 
woorden gaan buiten het innerlike leven om, 
want dat verandert niet veel, zoals het oude 
gezegde konstateert: er is niets nieuws onder 
de zon. De lezer heeft natuurlik opgemerkt dat 
er veel vreemde woorden zijn bij deze nieuwe 
samenstellingen; soms zelfs woorden die in de 
vreemde taal niet als zodanig bestaan. Zo 
heeft het Engels wel lunch en room, maar niet 
lunchroom, dat is van Ndl makelij, en in dit 
opzicht hoeft men niet te proberen het ramp



B. SAMENSTELLING 51 
zalige noenzaal ingang te doen vinden, zomin 
als noenmaal, waarmee sommige kranten zich 
verbeelden hun „belangstelling in onze moe 
dertaal" te kunnen bewijzen. Die beide woon 
den zijn te belachelik om ooit genade te vinden 
bij het grote publiek dat meer intuitief taalgevoel 
heeft dan de hervormers à la Charivarius 
en hun soortgenoten. 

Wij hebben samenstellingen bepaald als 
verbindingen van twee woorden, maar somr 
mige woorden voldoen niet presies aan die 
bepaling, terwijl we ze niet anders dan als 
samenstellingen kunnen beschouwen: ape^ 
pakje, boekestalletje, slotemaker, verenigingsr 
lokaal, regeringsbesluit. Een Hollander, die 
immers ape zegt als meervoud van aap, boeke 
als meervoud van boek, slote als meervoud van 
slot, zou kunnen denken dat ape, boeke en 
Blote in de genoemde woorden meervouden 
zijn; maar Nederlanders die het meervoud 
apen, boeken, sloten (dus met de -n) gebrui^ 
ken, zeggen evenzeer als de Hollander ape^ 
pakje, boekestalletje, slotemaker, en talloze 
woorden van dat type: ze kunnen dus niet de 
-e- hebben voor het meervoud. En dat wordt 
ook voor de Hollander een uitgemaakte zaak 
als hij bedenkt dat hij ook eendepoot zegt, wat 
toch wel op één eend zal slaan; hetzelfde geldt 


52 II. ONZE WOORDEN 

van geitevel, bokkesprong, hazelip, vriendedienst. 
Op soortgelijke overwegingen zou men 
er aan kunnen denken de -s- in leraarskamer 
voor een teken van het meervoud te houden, 
maar wij spreken ook van een meisjeskamer, 
niet alleen in 'n school, maar ook in 'n parti^ 
kulier huis, waar het 'n kamer kan zijn voor één 
meisje. En meisjes- kan ook geen genitief zijn, 
net zo min als het eerste lid in de woorden 
verenigingslokaal, regeringsbesluit, want zulr 
ke vormen op -s bestaan niet; ook is smidsbaas 
niet de baas van de smid. De zaak is dat wij 
samenstellingen weliswaar vormen van be^ 
staande woorden, maar daarbij het model van 
uit vroeger tijd behouden samenstellingen in 
acht nemen: apekool, apepakje net als hane^ 
poot, boekestalletje net als schapestal, smidsbaas 
net als smidsknecht of vechtersbaas. Hoe 
weinig wij eraan denken het meervoudig getal 
in het eerste lid van samenstellingen uit te 
drukken, of de verhouding van de delen (b.v. 
door de genitief-s) , blijkt wel als we naast 
elkaar zetten schapestal, schaapherder en 
schaapskooi, paardestal en koestal, kievitsei en 
kippe-ei of eende-ei, pereboom en appelboom, 
boekestalletje en boekhandel. Sommige samen 
stellingen hebben de „tussenklank" -er-: kinr 
derpraat, kinderstoel,eierschaal, eierdopje, 


B. SAMENSTELLING 53 
runderhaas, ook kinderaftrek en kindertoeslag 
voor één kind; in al deze woorden is de stam 
van het meervoud kinderen, enz. als eerste lid 
genomen, want de eigelike meervoudsuitgang 
van die woorden. is «en, daar -er-het verzamel 
begrip uitdrukt, zoals duidelik blijkt in blaren, 
kleren, naast de individuele meervoudsvorm 
bladen en kleden. Of een nieuw woord een -s-
of een -e- zal hebben hangt dus niet af van de 
betekenis van het eerste lid, maar van de vraag 
of men bij het vormen van het nieuwe woord 
denkt aan soortgelijke waar zulk een tussen 
klank voorkomt, of aan samenstellingen erzonder. 
Het zou dus geen zin hebben om als 
een nieuw woord eenmaal in gebruik is, zich 
te gaan afvragen of het anders had kunnen, of 
zelfs moeten, zijn; de gedachte dat de -er een 
meervoud zou uitdrukken, en dat men daarom 
zou moeten schrijven apenkooi is geen weer 
legging waard. Maar het is toch wel opmerkenswaard 
dat de in de gangbare schrijfwijze 
meest gebruikte -en-soms gesproken wordt, 
zoals door sommigen in boerenzoon, boeren 
plaats: dit komt door de invloed van de plaatr 
selike dialekten, en men zal deze uitspraak wel 
alleen horen bij mensen die in hun jeugd in de 
noordelike provincies hebben gewoond. Die 
groep spreekt ook van woordenboek, terwijl 


54 II. ONZE WOORDEN 

elke Hollander woordeboek zegt: hier is het 
schrift de bron van de uitspraak met -n-, want 
het woord leert men voornamelik uit het boek, 
niet uit het mondeling gebruik; alleen komt het 
dialekt hier 'n handje helpen, want zonder de 
werkelike vormen als boerenzoon zou de spelling 
die invloed in zulke alledaagse woorden 
niet licht hebben. Maar men moet hier voorzichtig 
zijn, want ook in Holland zegt men 
strottenhoofd met de -n-, begrijpelik, want men 
leert 'n vakwoord bijna_ uitsluitend uit de boe~ 
ken. Gevallen dat 'n woord gesproken wordt 
naar z'n spelling, zijn in alle beschaafde talen 
heel gewoon. 

Wat de dienst van de tussenklanken -s- en 
-e- betreft, zij nog opgemerkt dat ze wel enig 
nut doen, inzover ze tot de eenheid van het 
woord bijdragen; schaapskooi is minder deelbaar 
doordat er noch een schaaps- noch een 
-skooi bestaat; tegelijk bewaart de tussenklank 
de zelfstandigheid van de beide leden. Wat 
de -en-in ogenblik betreft, daar spreekt men 
ook in Holland een -m-. Men zou kunnen den-
ken dat dus ook in Holland de -en-in zulke 
woorden het meervoud aanduidt, maar het omgekeerde 
is het geval. In het Naorden zegt 
men wel boerenzoon, enz., met de -n-, maar 
waarlik niet omdat men bedenkt dat de zoon 'n 


B. SAMENSTELLING 55 
vader en 'n moeder heeft: de gedachte aan getal 
is bij dit woord uitgesloten, en zo is het ook 
bij woordenboek. Als de Hollander bij ogenblik 
aan het meervoud ogen dacht, zou hij natuurlik 
ogeblik zeggen, want het meervoud 
van de znmw krijgt in Holland niet -en maar -e. 
De uitspraak ogemblik is dus het bewijs dat 
men daar niet aan 'n meervoud denkt, zomin 
als waar elders ook in deze soort samenstelling 
gen. Wel denkt men aan 'n meervoud ogen bij 
oogopslag (met één oogopslag), en daar heeft 
men nu juist de stam oog! Het is alsof men de 
dwaasheid van het gepeuter over de vorm van 
de samenstellingen in de would-be weten^ 
schappelike spelling van de Vries en te Winkel 
voor iedereen duidelik wilde aantonen. Mis^ 
schien denkt een of ander lezer aan woorden 
als Nationaal Jongeren Verbond, goederen 
verkeer, waar het eerste lid toch wel de meervoudsvorm 
heeft. Er moet hier een oorzaak 
voor zijn, en het verschil met kinderpraat en 
dergelijke is in elk geval duidelik: jongeren en 
goederen worden alleen in het meervoud gebruikt, 
altans is Nationaal Jongere mij vreemd; 
mogelik hebben we hier echter invloed van 
het schriftbeeld, waarover boven reeds gespro^ 
ken is. 

Tot de samenstellingen kunnen we ook 


56 II. ONZE WOORDEN 

woorden rekenen zoals prinsgemaal, koningin.-
gemaal, koningin~moeder, sekretaris-pen 
ningmeester, advokaat-prokureur, maar wij 
vinden dat toch andere woorden dan de bovenr 
genoemde; dat komt doordat ze niet één hooid^ 
klemtoon hebben, maar twee gelijke klemtonen, 
zodat de eenheid van het woord veel geringer 
is. We zien door de tegenstelling met de eerstbehandelde 
woorden dat de eenheidsklemtoon 
een van de voornaamste kenmerken is van 
onze samengestelde woorden. Zo komt het dat 
we een samenstelling van dit type als het 
woord gebruikelik wordt, eenheidsklemtoon 
geven;' dat gebeurt b.v. veel bij meid-huishoudr 
ster, waar huis de sterkste klem krijgt. 

Het is niet altijd mogelik uit te maken of 'n 
woord 'n samenstelling is of 'n enkelvoudig 
woord. Voor ons taalgevoel is omdat 'n enkelvoudig 
woord, al kunnen we bij het bekijken 
van het woord wel raden dat het op de een of 
andere manier uit om en dat bestaat. Dat 
wordt des te waarschijnliker als we daarnaast 
zetten doordat, voordat, nadat, allemaal op 
dezelfde manier gevormd en gebruikt. Soms 
weten we niet of we zullen schrijven zoëven 
dan wel zo even, inzover dan wel in zo ver, en 
sommigen schrijven toínutoe, íoínogtoe, evenals ieder schrijft vrijwel. Op dit gebied is vol-




B. SAMENSTELLING 57 
strekte eenheid onbereikbaar, overigens ook 
volmaakt overbodig. In andere gevallen is wel 
duidelik dat een woord uit twee woorden be~ 
staat, b.v. waterstaat, maar we denken bij het 
woord toch niet aan staat, en vaak weinig aan 
water. Bij glimlach kunnen we denken aan glim 
en lach, maar wat glim is weet toch niemand; 
het is niet doorzichtig, anders dan grijnslach! 
Natuurlik is er voor het eerste lid van glim 
lach wel een reden geweest toen men het woord 
maakte, maar dat helpt ons niet wanneer we 
willen nagaan wat het woord in onze taal van 
nu is. Wij moeten, als we taalgeschiedenis 
hebben bestudeerd, die kennis juist van ons af 
zetten om de taal van nu juist te analyseren. 
Is potlood 'n samenstelling? Voor de meesten 
zeker niet, noch in de betekenis van schrijf of 
tekenpotlood, noch als stofnaam (om de kachel 
mee te potloden) . 

Samenstelling door middel van voorvoegsels 
komt in het Ndl veel voor; we twijfelen 
niet aan de aard van het woord als het voor 
voegsel de klemtoon draagt, als in de woorden 
met wan-: wanhoop, wangedrag, wanverhour 
ding, enz. Ook niet bij de woorden met on-, 
al heeft het in de bije. nmw niet de hoofdklemr 
toon: onmogelik, ondragelik; wèl in de znmw: 
onweer, onbruik, onmens, ondank, enz. We 


58 II. ONZE WOORDEN 

hebben ook aan vreemde talen voorvoegsels 
ontleend: anti-revolutionair, anti-kommunistiese 
propaganda, pro-Franse gezindheid, 
supranationaal. Zulke voorvoegsels komen 
buiten de vakwoorden niet veel voor, want we 
hebben ook voor-, tegen-. en boven als voor 
voegsels; men zal opmerken dat de woorden 
met vreemde voorvoegsels ook meest in het 
tweede lid 'n vreemd woord hebben. 

De voorvoegsels met de hoof dklemtoon hebben 
zo goed als steeds 'n vrij duidelike beteke~ 
nis, veel meer dan ^de onbeklemde voorvoeg^sels, 
als in behandelen, verhandelen, verkwan^ 
selen, bestaan, verstaan, begrijpen, verdraaien, 
vervangen, belezen. In verscheiden gevallen 
zal de lezer vragen of we 'n samenstelling hebben 
dan wel woorden die toevallig op elkaar 
lijken: staan en bestaan en verstaan, gissen en 
zich vergissen, grijpen en begrijpen, vatten en 
bevatten, lijden en belijden, leiden en verleiden, 
vangen en vervangen. Het verband tussen 
grijpen en 'begrijpen wordt ons duidelik als we 
vatten en bevatten vergelijken, gissen en zich 
vergissen kunnen we heel goed verklaren, d.i. 
als samenhangend opvatten, wanneer we den-
ken aan de dienst van ver- in verschikken, ver~ 
worden. Maar het is toch evenzeer 'n feit datwe 
in de werkelikheid van ons spreken nietaan enig 


B. SAMENSTELLING 59 
verband tussen dezewoordparen denken, waar.om 
we beterdoen ze in de taal van het heden 
te beschouwen als onafhankelike woorden, zor 
dat bestaan en verstaan geen samenstellingen 
zijn te noemen. En bij woordparen als lijden en 
belijden, zitten en bezitten, geleden (schade) 
en verleden (week), vangen en vervangen is 
er van samenhang nog veel minder sprake: het 
zijn in klank op elkaar lijkende, maar in hun 
betekenis niet samenhangende woorden. Zulke 
gevallen dat de beginlettergreep van 'n woord 
vormgelijk is aan 'n voorvoegsel komen veel 
voor, zo in beginnen, vergeten, waar geen 
woord zonder be~ of ver naast bestaat en waar 
we dus niet aan samenstelling kunnen denken, 
al kunnen we gissen dat in vroegere tijd misschien 
zo'n enkelvoudig woord bestaan heeft. 
Maar de spreker van 'n taal denkt niet aan 
taalgeschiedenis, zou er bij het spreken of 
schrijven ook maar door gehinderd worden. 

Soms zijn we niet zeker of we met 'n voorvoegsel 
dan wel met 'n woord te doen hebben, 
vooral wanneer de eerste lettergreep de klem~ 
toon heeft, b.v. in wanhoop, betweter, betovergrootvader, 
extra prestatie, oliedom. Van de 
eerste woorden bestaat het eerste deel niet als 
zelfstandig woord, maar toch maken ze de in^ 
druk daarvan, veel sterker dan de woorden 


60 II. ONZE WOORDEN 

met het onbeklemde be- en ver-; we kunnen 
ook wel zeggen wat de „betekenis" is van 
wan-in deze woorden, net als van die met het 
verwante on-, als onding, onweer. En in betweter 
denken we aan beter, al is er geen woord 
bet; in betovergrootvader 'denken we ons bij 
het eerste deel niets. Bij extra- kan men spreken 
van 'n werkelik woord, bij olie valt dat moeir 
liker, want het woord olie heeft hier toch niets 
mee te maken. Men kan zeggen dat mee eigen 
betekenis heeft in meewerken, mede in meden 
klinker, medeburger, medereiziger, maar mede 
bestaat toch niet als zelfstandig woord in de 
taal van nu, al zeggen we mededeling naast 
meedelen, medewerker naast meewerken, 
mededinger naast meedingen: de voorbeelden 
laten zien dat mee- in de tegenwoordige taal 
gebruikt wordt voor nieuwe werkwoorden, 
mede- niet, dat bestaat alleen in 'n aantal zelfsi. 
naamwoorden die in vroegere tijd gevormd 
zijn en in woorden als medegevangene, mede 
firmant, enz. Vandaar meepraten, meedoen, 
meereizen, enz., zoveel men wil. Tot de voorn 
voegsels die het karakter van zelfstandige 
woorden naderen of bereiken behoren ook 
enkele vreemde, als ex- en extra: ex-burger 
meester, extra-korting. Het feit dat ze ook bij 
Ndl woorden gebruikt worden, bewijst hoe ge



B. SAMENSTELLING 61 
meenzaam ze ons geworden zijn, al lijkt exoverbodig 
naast het Ndl gewezen: gewezen 
burgemeester. 

Ook als 'n voorvoegsel geen klemtoon heeft, 
kan men vaak toch wel 'bepalen wat het be^ 
tekent. Zo duidt ver- in veel woorden veranderingen 
aan, in de eerste plaats in veranderen 
zelf (anderen bestaat niet) , dan in werkwoorden 
van bijvoeglike nmw gevormd: vergroten, 
verkleinen, verbreden, verduideliken, verharden, 
verruimen, en talloze andere, waar 'n 
tegenstelling met de voorafgaande toestand 
wordt uitgedrukt: groter maken, breder ma-
ken, enz. Het kan ook het terugbrengen in de 
voorafgaande toestand aanduiden, zo in ver 
goeden (weer goed maken), ook wel het brerigen 
in 'n toestand waarbij niet aan 'n tegenstelling 
gedacht wordt, zoals in verblijden (blij 
maken), vergoeliken, verzoeten, vervaardigen 
(vaardig of gereed maken), vervuilen, juist 
omdat ver niet noodzakelik de tegenstelling 
met de vorige toestand uitdrukt, gebruikt men 
voor de aanduiding daarvan soms de vorm op 
-er: verbeteren, vermeerderen, verminderen; 
ook in gevallen waar het b voeglik

-

i nmw zonder 
-er wel bestaat, zoals in verergeren, verwijderen 
(iets anders dan verwijden!), verouderen. 
Nu begrijpt men ook waarom men in 


62 II. ONZE WOORDEN 

de politiek spreekt van verslechtering van de 
arbeidsvoorwaarden, waarvoor sommigen verr 
slechten in de plaats hebben willen stellen, omdat 
verslechteren volgens deze „geleerden" 
zou uitdrukken dat de toestand tevoren slecht 
was! Zie daarover hoofdstuk 6, bl. 151 vv. 

Het voorbeeld verouderen heeft reeds getoond 
dat de werkwoorden met ver- niet altijd 
brengen in 'n toestand aanduiden, maar ook 
wel het komen in die toestand; dat is het geval 
in verbleken, verarmen, verwilderen, verschieten 
(van kleuren), en kan het geval zijn in vexranderen (hij verandert telkens van plan, maar 
ook: hij verandert telkens het plan) . In zich 
vergissen heeft het voorvoegsel de betekenis 
verkeerd, evenzo in zich verspreken, zich ver 
tellen. Vandaar komt het de ongunstige kant 
van de verandering aan te duiden, als in verboeren 
(b.v. van 'n dominee) , maar misschien 
zit hem dat voornamelik in het tweede lid boer. 
Veel belangrijker is het gebruik van ver-waar 
het aangeeft dat de handeling of gebeurtenis 
tot 'n eindtoestand leidt, b.v. in verrotten ver 
geleken met rotten, evenzo in verspelen, ver 
zuipen, verdierliken. Deze laatste betekenis 
valt niet zelden samen met de tevoren genoemde 
betekenis van 'n ongunstige verandering, 
zoals ook in zich verrekenen. 


B. SAMENSTELLING 63 
Het is de lezer wel duidelik geworden dat 
de behandeling van de voorvoegsels allerlei 
over de rijkdom van onze taal zou leren, maar 
de veelheid van betrekkingen tussen de woon 
den zowel als het grote aantal woorden op 
deze manier gevormd, maken de volledige be^ 
handeling ervan zelfs in uitvoerige werken on^ 
znogelik, en zo komt ,het dat men deze dingen 
ook in de grotere woordenboeken behandelt, 
'n goed voorbeeld dat de grens tussen woordenboek 
en spraakkunst niet te trekken is. 
Voor de praktijk van het schrijven en spreken 
is de systematiese studie van deze dingen van 
geen waarde: de niet vakman kan slechts de 
woorden gebruiken die hem de beste uitdrukking 
lijken voor z'n denkbeelden, en raakt on^ 
vermijdelik op 'n dwaalspoor als hij er met 
zichzelf of met anderen over gaat redeneren; 
en ook de vakman zal wijs doen met dezelfde 
weg te volgen. Men zou niet op het idee gekomen 
zijn dat het tweede lid van voor- of 
tegenstander 'n andere vorm moet hebben dan 
het tweede lid van buitenstaander, maar als 
men opmerkt dat het zo is, ziet men ook dat het 
redelik is, want de beide eerste woorden han~ 
gen samen met stand houden, het laatste met 
staan, daar het niet 'n handeling uitdrukt maar 
'n toestand. Staatsrecht, strafrecht, en burger 


64 II. ONZE WOORDEN 

lik recht zijn drie afdelingen van ons recht, alle 
op verschillende manier gevormd, maar allerminst 
willekeurig. Wat het laatste woord betrefi, 
we hebben wel burgerrecht, maar daarom 
moest men voor het nieuwe begrip 'n ander 
woord hebben: ook woorden mogen niet op 
elkanders plaats gaan zitten. 

Bij de studie van de samenstellingen doet 
men 'n ondervinding op die men bij alle echte 
taalstudie talloze malen zal kunnen vaststellen: 
men spreekt en schrijft z'n taal alleen dan goed 
wanneer men zich generlei dwang oplegt, maar 
zich, onbelemmerd door de taalwijsheid van 
anderen, laat leiden door z'n natuurlike taalgevoel, 
dat ons onfeilbaar zegt, hoe we ons 
moeten uitdrukken, mits we ons goed rekenschap 
geven van wat we presies bedoelen. In 
elke zin past slechts één zinsbouw, en op elke 
plaats in 'n zin slechts één woord volkomen bij 
de gedachte die in ons leest: alle dwang, dus 
alle toepassing van taalvoorschriften, leidt tot 
taalbederf, tot onnatuurlikheid, en onnatuur^ 
likheid leidt onvermijdelik tot oneerlikheid 
tegenover zichzelf, en vandaar uit ook tegenover 
anderen. 

In het voorafgaande is bijna uitsluitend gesproken 
over de samengestelde werkwoorden 
en znmw; dat is geen toeval: wij hebben tel 


B. SAMENSTELLING 
kees behoefte aan nieuwe woorden voor 
nieuwe dingen en nieuwe manieren van doen, 
veel minder vaak voor nieuwe manieren om de 
mensen en dingen te waarderen, hetgeen we 
doen door bijvoeglike nmw, en nog minder 
nieuwe verbindingen tussen de dingen, zoals 
die door voorzetsels worden uitgedrukt: achter 
het huis, voor ons huis, door het bos, enz. 
Nieuwe verbindingen van gedachten komen 
nog minder voor, en het aantal nieuwe voegwoorden 
is dan ookheel klein, ze komen alleen 
voor als een oud voegwoord in bepaalde omstandigheden 
wat gekunsteld, onnatuurlik gaat 
lijken, zoals tenzij, waarvoor we echter geen 
nieuw woord hebben ingevoerd, maar twee 
woorden gebruiken: als .... niet. Tot die 
woorden die bezig zijn te verdwijnen, behoort 
ook mits, en nog meer Abraham Kuypers ge^ 
liefde overmits. Er zijn toch heel wat samenger 
stelde bije. nmw: roestvrij ('n nieuw woord), 
ijsvrije havens, gedachten zijn tolvrij, kleurenblind, 
kurkdroog, ijzersterk, schoolziek, enz.; 
ook nevens elkaar geplaatste bijv. nmw, zoals 
grijsblauw, zuurzoet, doofstom. Trots al deze 
gevallen kan men echter zeggers dat de samenstelling 
vooral het middel is om nieuwe zelfr 
standige naamwoorden en nieuwe werkwoorden 
te vormen. 

Het Nederlands van nu 5 


III. 
ONZE WOORDEN: 

C. Afleiding. 
Bij de bespreking van de samenstellingen is 
reeds gebleken dat het niet altijd is uit te ma-
ken of we met twee zelfstandige woorden te 
maken hebben die tot één geheel zijn geworden 
dan wel de verbinding van 'n zelfstandig 
woord met 'n deel dat wel 'n duidelike beteke ,nis 
heeft, maar toch niet als zelfstandig woord 
voorkomt (ex~burgemeester). Het Nederlands 
heelt veel woorden waar de onzelfstandigheid 
van één van de twee leden volkomen ontwijfel^ 
baar is, b.v. deugdzaam, braafheid. Dat komt 
voornamelik voor bij woorden met zo'n deel als 
tweede lid; we noemen zulke woorddelen ach



C. AFLEIDING 67 
tervoegsels, en de woorden die zo gevormd 
worden, heten afgeleide woorden. Afgeleide 
znmw zijn b.v. flinkheid, verdeeldheid, wandeling, 
rijkdom, bisdom, bedreiging, dreigement, 
spreker, eigenaar, beoordelaar, Groninger, 
Leidenaar, Parijzenaar, en dan ontelbaar veel 
verkleinwoorden: paatje, zaadje, dagje, daag 
jes, scheepje, glaasje, kindje, kindertjes, eitje, 
eiertjes, nieuwtje, bakje, baaltje, balletje, krulr 
letje, huisje, duifje, vuurtje, kleintje, enz. Ook 
op -s, zoals in netjes, zachtjes, eventjes, welletjes. 
Verder bije. nmw als dragelik, zorgelik, 
menselik, draagbaar, manbaar, verplaatsbaar> 
ernstig, zielig, duidelik, duizelig, doelloos, ach 
teloos, hopeloos, werkeloos, Nederlands, Rus 
Bies, akademies, waakzaam, raadzaam. Het 
zou geen nut hebben 'n uitvoeriger lijst te 
geven, want ieder lezer kent de uitgangen even 
goed en gebruikt ze telkens wanneer hij 'n 
woord nodig heeft, en vraagt zich niet af of het 
woord in „het woordenboek" staat. Het zou 
mogelik zijn elk achtervoegsel naar z'n vorm 
en naar de betekenissen van de ermee gevorm^ 
de woorden te bespreken; het zou tonen dat er 
allerminst willekeur of toeval heerst, hoe onge^ 
lijk de vorming of betekenis van de woorden 
ook is. Maar ieder kan begrijpen dat er van 
willekeur geen sprake kan zijn, want de mens 


 III.ONZE WOORDEN 
spreekt onder normale omstandigheden zonder 
de wil om bepaalde woorden te kiezen of te 
vermijden: hij heeft genoeg te doen om de ge^ 
dachten zelf te schiften en te formuleren. En 
dat het resultaat niet aan toeval te danken is 
blijkt al hieruit dat de mensen vrijgelijkmatig 
spreken. Wij zullen ons tot de bespreking van 
enkele achtervoegsels beperken. 

Allereerst wat de vorm betreft. In spreker 
en beoordeelaar doen de beide achtervoegsels 
dezelfde diensi: ze duiden de handelende per 
Boon aan. Waarom dan tweeërlei vorm? Als 
we andere woorden bekijken, zien we dat aar 
vooral in woorden voorkomt van meerdan 
twee lettergrepen: eigenaar, woekeraar, molenaar, 
tovenaar, kunstenaar tegenover spreker, 
prater, koper, maker, enz. Men zal opmerken 
dat het achtervoegsel in kunstenaar feitelik 
-enaar is, zo ook in moordenaar, schuldenaar, 
en talrijke andere. En de reden is duidelik: aar 
heeft een bijklemtoon, komt daarom vooral 
voor in woorden die eindigen op één beklemde 
met éénonbeklemde lettergreep, zodat na de 
hoge klem 'n daling komt, en daarna met -aar 
weer 'n geringe stijging. Presies hetzelfde zien 
we bij de znmw van plaatsnamen afgeleid: niet 
alleen Leidenaar van Leiden, maar ook Hage~ 
naar van het eenlettergrepige Haag, evenzo 


C. AFLEIDING 69 
Parijzenaar, net zo goed als Keulenaar,Maastrichtenaar, 
zo goed als Zwollenaar. Er zullen 
licht nadenkende lezers zijn die zeggen: maar 
dienaar dan, en leraar, en winnaar? Die zijn in 
strijd met het fonetiese beginsel dat woorden 
als beoordelaar beheerst. Het is zo; maar men 
moet erop letten dat dienaar een woord uit de 
schrijftaal is, en datzelfde geldt in zekere zin 
van leraar: het is een deftigheidstitel, al is dat 
juist de oorzaak geworden dat men het overal 
waar het kon gebruikt heeft, en er zodoende 
van de deftigheid niets meer over is, en men in 
z'n streven naar onderscheiding gegrepen heeft 
naar 'n vreemd woord, dat nu weer 'n tijdje 
dienst kan doen: docent. De natuurlike vorm 
van de afleidingen met -er zien we in beheerder 
van beheren. Van dezelfde soort als leraar is 
ook winnaar; daarom zegt men ook steeds 
broodwinner. Ook het woord minnaar hoort 
tot de deftige groep, maar krijgt juist daardoor 
licht 'n komiek tintje, net als deftige mensen. 
Omgekeerd hebben we, naast de beroepsnaam 
predikant, ook nog het bijbelboek De Prediker, 
in strijd met onze fonetiese verklaring, maar het 
is geen echt levend woord, net zo min als prediken 
zelf, want we zeggen preken, en daar 
vormt men wel 'n echt woord van: hij is 'n goeie 
preker, schoon „wereldse" mensen spreker 


70 III. ONZE WOORDEN 

zeggen. De juistheid van de fonetiese verkla^ 
ring blijkt ook uit de afleidingen van woorden 
met een bijklem op de tweede lettergreep: van 
Brabant en Holland vormt men Brabander en 
Hollander, en lange woorden met de hoofdklem 
op de laatste lettergreep krijgen -er: onderwijzer, 
Amsterdammer, tegenover Leide~ 
naaren Hagenaar. 

Wat de betekenis aangaat, lette menerop 
dat de woorden op -er en -aar ook wel zaken 
aanduiden: loper, klopper, wijzer, wekker, 
enz., ook lessenaar. Er is echter ook in dit opzicht 
een verschil tussen de woorden op -er 
en die op aar of -enaar: de woorden op -er 
hangen nauwer samen met het stamwoord en 
duiden een gewoontehandeling aan, zo worden 
ze gemakkelik aanduiding van een beroep; de 
woorden met -aar en -enaar staan losser van 
het stamwoord, zoals in moordenaar, waarnaast 
geen moorder of vermoorder bestaat, terr 
wijl we wel het achtervoegsel hebben in mis 
dadiger, omdat we daar wel aan een gewoonte 
denken. Het is niet nodig om de woorden met 
dit achtervoegsel verder te bespreken, de lezer 
zal het wel aannemelik vinden dat er voor afwijkingen 
een of andere oorzaak bestaat, al is 
het niet in alle gevallen makkelik of totnutoe 
mogelik om die oorzaak te vinden. Eén opmer



C. AFLEIDING 71 
king moet hier echter aan worden toegevoegd: 
'n woord op -er, ook al is er 'n overeenkomstig 
werkwoord, is daar niet altijd van afgeleid. 
Het woord kapper voor coiffeur is daar 'n 
goed voorbeeld van: kapper is vertaling van 
het Franse woord, is gevormd van het znmw 
kap, zoals het Franse van coif, en nu heeft ons 
kapper in deze betekenis aanleiding gegeven 
tot het nieuwe werkwoord kappen, naast het 
oude dat we hebben in hout kappen. 

Een ander geval van schijnbare willekeurigheid 
vinden we bij de abstrakte woorden op 
-te: wel breedte, dikte, grootte, hoogte, maar 
nooit van kort, dom, goed, zacht, klein, kost 
baar. Bij die laatstehebben we -heid: kortheid, 
domheid, goedheid, zachtheid, hoffelikheid. 
Soms hebben we beide achtervoegsels bij één 
woord: dikte, dikheid; grootte, grootheid; 
waarbij dikte doet denken aan een bepaalde 
maat, dikheid aan een toestand, evenzo grootte 
aan een maat, grootheid aan een zedelike 
eigenschap. We zien dus dat de beide achtervoegsels 
elk hun eigen dienst doen: -te vormt 
znmw van adjektieven die een objektieve eigen 
schap uitdrukken, rheid wordt gebruikt bij 
woorden die een waardering uitdrukken. Bij 
kindsheid denken we niet aan kind, omdat we 
kinds bijna alleen gebruiken voor ouden van 


72 III. ONZE WOORDEN 

dagen, maar het woord kan in oorsprong wel 
van kinds in toepassing op kinderen gevormd 
zijn; wat de tegenwoordige taal betreft, moe 
ten we de -s- beschouwen als een tussenklank, 
net als in samenstellingen als verenigingslokaal. 


We hebben de woorden op -heid abstrakt 
genoemd, en dat is in de gegeven gevallen ook 
juist;maar bij kostbaarheid kunnen we ook wel 
aan een voorwerp denken, vandaar ook het 
meervoud kostbaarheden. Ook hoogte is iets 
konkreets als we zeggen: Wegingen samen de 
hoogte op; en nu is duidelik waarom er ook een 
laagte bestaat, ofschoon we het bijv. nmw laag 
nooit voor maten gebruiken zoals in twee meter 
hoog. Het hoeft nu niet te worden uitgelegd 
waarom we spreken van wijsheid, braafheid, 
vrijheid, en van die stamwoorden geen ,aflei^ 
dingen vormen met -te, terwijl naast laagte ook 
laagheid voorkomt, naast koelte ook koelheid, 
naast hoogte ook hoogheid (Zijn Hoogheid). 

Over de vorm van de verkleinwoorden is zo 
velerlei te zeggen dat we aan 'n` enigszins volledige 
'behandeling ervan hier niet kunnen 
denken; de voorbeelden aan het begin van dit 
hoofdstuk tonen al adat we de achtervoegsels 
-tje, -etje, en -je kunnen onderscheiden, en in 
woorden als huisje zijn stam en achtervoegsel 


C. AFLEIDING 73 
tot één geworden, want -sj-duidt één medeklinker 
aan. Wat de stam betreft, blijkt uit de 
voorbeelden ook dat die wel meest gelijk is aan 
het enkelvoud van het znmw, maar soms aan 
de stam van het meervoud, zodat we naast 
elkaar kunnen zetten: stadje en scheepje. An~ 
ders is het bij dagje naast daagjes, want 'n 
meervoud dagjes bestaat niet: de verkleinwoorden 
worden hier dus van het enkelvoud 
gevormd als ze voor één begrip dienen, van het 
meervoud in het andere geval. Maar als twee 
vormen eenmaal bestaan, kan van het enkelvoud 
weer 'n regelmatig meervoud gevormd 
worden, of van het meervoud 'n regelmatig 
enkelvoud, zodat één van de twee vormen 
overbodig is, als in stadje en scheepje. 
Maar soms bestaan beide vormen, als in 
dagje en daagje; natuurlik niet „toevallig", 
want niemand van ons zal aarzelen om te 
spreken van dagjesmensen, en daartegen staat 
het minder armoedige daagje in de zin: We 
maken geen eigelike reizen, maar gaan nu en 
dan 'n daagje er op uit. Soortgelijk verschil is 
er tussen bloempje en bloemetje: we dragen 'n 
bloempje in het knoopsgat, bij gebreke van 'n 
lintje, maar voor 'n jarige kopen we onderweg 
'n bloemetje. Zo wordt ook begrijpelik dat 
bloemetje, van het meervoud bloeme, alleen in 


 III.ONZE WOORDEN 
het westen en zuiden voorkomt: in het oosten 
zegt men bloemen, met de -n aan het slot, en 
daar heb ik bloemetje nooit gehoord. 

De besproken verkleinwoorden zijn allemaal 
afleidingen van znmw, maar ook andere komen 
soms voor: kleintje (ook in: 'n kleintje koffie), 
liefje, eentje, met z'n tweetjes, vijfje, zesje, 
minder vaak van andere telwoorden, en om ber 
grijpelike redenen: de cijfers. vijf en zes op 
school zijn de beslissende, de andere hebben 
geen vergoeliking nodig. Hier komen we van 
zelf op de betekenis van de verkleinwoorden: 
ze drukken volstrekt niet alleen kleinheid uit, 
maar in de eerste plaats het gevoel vande 
spreker tegenover de zaak of persoon, ze kun 
nen vergoeliking, minachting, liefde of afkeer 
uitdrukken; in verband daarmee zijn de woon 
den steeds onzijdig, ook al duiden ze personen 
aan. Als het stamwoord weinig gebruikt 
wordt, heeft de vorm met de uitgang 'n meer 
zelfstandige betekenis, zo bij baantje, waar 
tegen baan veel minder voorkomt. Bij dubbel~ 
tje en kwartje denken we helemaal niet aan 
een verkleinwoord, al kunnen we gissen dat 
dubbeltje een dubbele stuiver betekent, voor 
zover de lezer nog bekend is met het gebruik 
om geldswaarden in stuivers te bepalen (het 
kost veertien stuiver), en kwartje als kwart 


C. AFLEIDING 75 
van een gulden komt nog minder bij ons op. 
Bij meisjebestaat helemaal geen stamwoord, 
en kunnen we nog minder van een verklein 
woord spreken, al is er wel 'n spoor van de be.tekenis 
als we dienstmeid en dienstmeisje ver^gelijken 
(zie hoofdstuk 2, bl. 57). 

Elke lezer weet dat verkleinwoorden in het 
Ndl veel voorkomen, maar ook dat het gebruik 
afhangt van iemands persoonlikheid: kinderen 
en vrouwen gebruiken ze veel meer dan janges 
of mannen. Als wij lezen van 'n snoezig 
lampje weten we zeker dat het oordeel van 'n 
vrouw komt, en dat zowel om het woord snoezig 
als om het verkleinwoord. Met z'n tweetjes 
kan misschien ook van 'n man zijn, maar ze 
leven heel prettig met z'n drietjes is van 'n 
vrouw. Ook de recepten in de weekbladen 
leveren vaak de bewijzen dat de schrijfster geniet 
van haar werk, ook afgezien van haar 
honorarium. Debijwoorden op -tjes zijn kenr 
merkend voor de taal van vrouwen: netjes zal 
wel langs die weg algemeen gebruikelik geworden 
zijn, en dolletjes is nog niet verder gekomen 
dan het beperkte gebruik door vrouwen. 
We zien hier een voorbeeld dat ook het ver 
schil van sekse, en de daarmee samenhangende 
geestelike geaardheid, leidt tot verschil in 
woordgebruik, zodat we van 'n aparte vrou



76 III. ONZE WOORDEN 

veentaal zogoed als van vaktalen kunnen spreken, 
al zijn de grenzen niet aan te geven in elk 
geval, en al moet men taal hier niet eng opvatten. 
Het zou voor 'n woordenboek ondoen^ 
lik zijn alle mogelik wel eens voorkomende 
verkleinwoorden op te geven, en het zou geen 
nut hebben ook; hier is weer 'n oorzaak 'van de 
„onvolledigheid" van alle woordenboeken van 
onze taal. Over de woorden op -tjes zal in het 
zesde hoofdstuk nog 'n opmerking gemaakt 
worden. (bl. 150 ) 

Het is niet altijd duidelik of 'n woord met 'n 
achtervoegsel gevormd is, en ook niet met 
welk, nog minder wat de dienst van het achterr 
voegsel is. Zo is het niet duidelik wat het 
stamwoord is van balling, inboorling, vondeling, 
en evenmin van beroerling, al denken wij 
dat de laatste twee wel iets te maken zullen 
hebben met vinden en met beroerd, het laatste 
eerder dan met beroeren; wat de dienst van 
het achtervoegsel betreft, er is in eenling, 
tweeling, drieling, enz., jongeling, ouderling, 
vluchteling, ellendeling niet veel gemeenschap 
peliks, noch in de aard van de stamwoorden, 
noch in de dienst van het achtervoegsel, be-
halve dat de woorden allemaal personen aanduiden, 
zoals ook in de bij wijze van geestigheidgebruikte 
afleidingen listeling, slimmer 


C. AFLEIDING 77 
ling, duisterling. Overigens wordt het achtervoegsel, 
daar het 'n duidelike betekenis mist, 
niet in nieuwe woorden gebruikt, en denken 
wij er niet aan bij een woord als enkeling, zodat 
de meeste lezers wel niet zullen weten dat 
het in het Woordenboek der Nederlandsche 
Taal met dubbele 1 staat: enkelling! Soms lijkt 
'n woord tegelijk samengesteld en afgeleid, 

b.v. driehoekig, lichtgelovig, hooghartig, hard 
horend; zulke woorden zijn niet gevormd van 
driehoek, licht geloof, enz., die met uitzonder 
ring van het eerste niet als samenstellingen 
bestaan, maar van woordgroepen, zodat we ze 
afleidingen moeten noemen. Wat driehoekig 
betreft, de klemtoon is anders dan bij driehoek, 
maar dat is geen afdoend bewijs, zoals we nu 
zullen zien. 
Bij de afgeleide woorden is namelik op 'n 
eigenaardigheid te wijzen: op de aksentverspringing. 
Dat hoort men als men vergelijkt 
het paar misdaad en misdádig, wanhoop en 
wanhópig, evenzo reus en reusáchtig, waar en 
waaráchtig, afschuw en afschuwelik, uítspreken 
en onuitsprékelik, wonderbaar en wonden 
báarlik, werk en werkelóos, waarnaast som 
milten 'het woord werkloos bedacht hebben: 
maar niemand zegt dat, natuurlik. Er is geen 
verspringing van aksent wanneer het eerste lid 


78 III. ONZE WOORDEN 

als zelfstandig woord gevoeld wordt, zo in 
spotachtig, kinderachtig, duivelachtig, alle 
maal met de hoofdklem op het eerste lid. Door 
de aksentverspringing krijgen we meest 'n in 
het Ndl gewone manier van aksentverdeling, 
als in misdádig met bijklem op het eerste lid en 
hoofdklem op het tweede, terwijl we zonder de 
verspringing in misdadig onmiddellik na de 
hoofdklem op mis de bijklem zouden krijgen 
op da-, wat niet gewoon is, zoals we bij de 
woorden op -enaar gezien hebben. De verr 
springing is dus 'n zuiver foneties verschijnsel, 
heeft echter het gevolg dat het woord met 
achtervoegsel minder sterk lijkt op het grondwoord, 
en zo ook in 'betekenis meer zelfstandig 
is. Zo begrijpt men spotachtig, kinderachtig, 
enz. met onveranderd aksent want daar 
denkt men aan de grondwoorden, en die ver 
hinderen de aksentverspringing. En zo kan 
men naast reusachtig een nieuw woord réusachtig 
vormen, al blijft dat een uitzondering. 

Karakteristiek is de aksentverspringing bij 
afleidingen van werkwoorden met het achtervoegsel 
end: een uitstekende punt, het werk 
was uitstékend; in het laatste geval is het ver 
band met het werkwoord vrijwel verdwenen, 
zodat de aksentverspringing ongehinderd kon 
werken, terwijl in uitstekende punt het ver



C. AFLEIDING 79 
band met het werkwoord dat verhinderde. 
Vgl. ook gelijkluidend, belangstéllend. 

Het is, zoals de lezer wel verwacht, niet 
altijd uit te maken of 'n woord 'n afleiding is 
of niet; feitelik is de vraag verkeerd gesteld, 
want wat voor de een 'n afleiding is, hoeft het 
voor 'n ander nog niet te zijn. Zo zal niemand 
bij eerlik denken aan eer, en nog minder bij 
heerlik aan heer; bij zielig zou iemand kunnen 
denken aan ziel ('n arme ziel), maar wie zielig 
zegt, zal meest wel niet veel denken. Zalig, 
zuinig, schichtig zijn voor ons taalgevoel met 
de andere woorden op ri9 verbonden, maar afleidingen 
zijn het niet. Er is ook geen innig ver 
band met het grondwoord, voorzover er eenbestaat, in beurtelings, plotseling, straks, 
langs, volgens, wegens; iets anders zijn: willens 
en wetens, tijdens, namens, daags, ondanks, 
want daar leeft het grondwoord in het woordgeheel. 


Het tweede lid van een woord kan soms op 
de grens van zelfstandig woord en achtervoeg 
sel staan; zo heeft het tweede lid nauweliks 
eigen betekenis in knoeiboel, zwijneboel, rij 
tuig, werktuig, suikergoed, eervol, praatziek. 
Evenzo het eerste lid in gloednieuw, splinters 
nieuw, zoals reeds in het tweede hoofdstuk is 
besproken (bl. 59 v.) . Maar we zullen eerder 


80 III. ONZE WOORDEN 

van samenstellingen spreken bij vliegtuig, 
strijkgoed, manziek. Een woord als boterham 
is noch samenstelling noch afleiding, al doet 
boter ons denken aan een van die beide moge 
likheden; met ham weten we geen raad, noch 
met am, want dat is feitelik het woord, en de 
,,geleerden" die de spelling met de h- hebben 
gemaakt, hebben verzuimd te zeggen waarom 
die erin moet. Ook hier zou de spelling boteram 
'n verstandige verandering zijn, nu we toch 
eenmaal 'n nieuwe spelling nodig hebben, 
sedert de verbreking van de eenheid, die bij 
ons vroeger min of meer bestond. 

Men heeft uit het voorafgaande gezien dat 
het verschil tussen samenstelling en afleiding 
soms vervloeit; feitelik zijn het twee in het 
essentiële gelijksoortige taalverschijnselen. Op 
één verschil tussen de twee mag hier nog de 
aandacht worden gevestigd: bij de samenstel 
lingen bepaalt het tweede lid, altijd een woord 
met zelfstandig bestaan, tot welke klasse de 
samenstelling behoort: rondlopen is een werk 
woord omdat lopen dat is, omloop is een zelist. 
nmw omdat loop dat is, of zijn kan. Bij de af^ 
leidingen beslist het achtervoegsel op dezelfde 
wijze, maar het behoort zelf niet tot een klasse, 
want het is immers geen woord; de achtervoegsels 
maken het dus mogelik woorden van 


C. AFLEIDING 81 
andere klassen te vormen:grootheid als zelfst. 
nmw van een bijv. nmw; reusachtig als bije. 
nmw van een zelfstandig nmw, enz. Sommige 
achtervoegsels vormen woorden van meer dan 
één klasse; zo vormt men met ~lik veel bije. 
nmw, als vriendelik, erbarmelik, maar soms 
ook bijwoorden: bezwaarlik, wijselik, en ook 
mogelik kan bijwoord zijn. Het is opmerkelik 
dat de bijwoorden op -lik steeds woorden zijn 
die de dienst doen van een hele zin: Hij heeft 
wijselik niets gezegd betekent: Hij heeft niets 
gezegd, en ik vind dat hij daarin wijs gehandeld 
heeft. Evenzo in: Mogelik komt hij morgen, 
Ik kan daar bezwaarlik in toestemmen. 

Samenstellingen behoren bijna altijd tot de 
klasse waartoe het tweede lid behoort; op die 
grond kunnen we woorden als geloop, gedraaf, 
niet tot de samenstellingen rekenen: het twee 
de lid is hier geen woord, maar een woordstam. 
En het eerste lid kan ook niet op één lijn 
gesteld worden met de bovengenoemde 
voegsels, want het heeft helemaal geen zelf 
standigheid voor ons taalgevoel. Zo begrijpen 
we dat we behoeven en hoeven als „eigelik" 
hetzelfde woordbeschouwen, en lijkt het na^ 
tuurlik woorden als geloop afleidingen te 
noemen. 

Soms wordt 'n bijv. nmw gebruikt als zelfst. 

Het Nederlands van nu 6 


82 III. ONZE WOORDEN 

nmw, zoals het onmogelike in de zin: Hij heeft 
het onmogelike geprobeerd, of het moeilike in: 
Het moeilike van deze kwestie ligt hierin, dat 
enz. Wij zouden hier kunnen denken aan -e als 
afleidingsuitgang, en evenzo in persoonsnamen 
die op dezelfde manier van bije. nmw 
gevormd worden: een zwarte, een blanke, 
blanken, de blanken. Maar 'bijv. nmw hebben 
de uitgang ook zonder de verandering van 
klasse: de zwarte bediende, het onmogelike 
plan; op zichzelf kan -e dus niet als achter 
voegsel opgevat worden. Daar komt nog iets 
anders bij: wij zeggen ook in het zwart 9e^kleed, 
in het algemeen, in het kort, in het bie 
zonder, hij praat uitstekend Frans, maar hij 
schrijft het met veel fouten. Wij zien dus dat 
de uitgang -e niet het kenmerkende is van het 
zelfstandig gebruik, wel de meervoudsuitgang 
-en, voorzover men de slot-n spreekt. De 
andere woorden duiden hun zelfstandig kar 
rakter aan door het voorafgaand lidwoord, 
zoals ook soortgelijke zelfst. nmw hebben, zo^ 
wel persoonsnamen als zelfstandige nmw 
met het karakter van verzamelwoord; het publiek. 
Daarentegen hebben we niet steeds 'n 
lidwoord 'bij abstrakte zelfstandige nmw, zoals 
rijkdom, armoede, braafheid, en datzelfde zien 
we bij de zelfst. gebruikte bijvoeglike nmw: in 


C. AFLEIDING 83 
het zwart gekleed, hij spreekt Frans, in het 
algemeen. De meest als znmw gebruikte bij,voeglike 
nmw duiden kleuren of talen aan, zo^ 
als in de gegeven voorbeelden. Sommige on^ 
verbogen bijv. nmw zijn helemaal znmw voor 
ons taalgevoel, zoals het eiwit, het rood van de 
schaamte, in het donker, 'n sprong in het duis~ 
ter. De onzijdige verbogen vormen zijn allemaal 
aanduidingen van 'n waardering: het 
schone, het verhevene, het dwaze (van zijn 
plan), zich in het onvermijdelike schikken, 
trouw in het grote zowel als in het kleine, het 
aangename met het nuttige verbinden; vergen 
lijk: handel in het groot, in het klein. Nu begrijpen 
we ook waarom we nooit praten van 
het blauwe, het rode, het donkere, tenzij met 
verwijzing naar het tevoren genoemde znmw. 
Ook persoonsnamen komen wel zonder re voor, 
en zijn dan helemaal znmw: 'n zot, dwaas, gek, 
liberaal, konservatief, remonstrant, protestant. 
De vorm zonder -e drukt de eigenschap als iets 
duurzaams, niet toevalligs, uit, en komt doorn 
om vooral in oudere woorden voor, terwijl 
de nieuwere nog de -e hebben, zoals ge^ 
reformeerde. Natuurlik vormen we alleen dan 
zelfstandige woorden van de bijvoeglike als er 
behoefte aan bestaat, dus niet bij vriendelik, 
want we hebben vriend, geen Franse want we 


84 III. ONZE WOORDEN 

hebben Fransman, maar we gebruiken wel 
Franse, Engelse voor vrouwen. Ook de bij 

-er worden zelfstandig ge~voeglike nmw op 
bruikt.- ouderen en jongeren, maar ouders is 
helemaal 'n zelfstandig woord, zoals ook blijkt 
uit de meervoudsuitgang s en het enk. ouder 
zonder e. 

De juist besproken gevallen tonen dat er 
tussen buiging en afleiding al evenmin 'n 
scherpe grens bestaat als tussen afleiding en 
samenstelling. Buiten de besproken manieren 
van woordvorming 'heeft het Ndl nog andere, 
zij het van veel geringer betekenis. Afkorting 
van bestaande woorden blijft meest tot 'n 
kleine kring beperkt, en het langere woord 
blijft er bovendien meest naast bestaan; zo 
hebben we moe voor moeder, zus voor zuster 
(maar niet voor zuster in de zin van verpleegster), 
jo met de klinker van dok of van rook 
naast jonge, ook de afkorting joch en jochie. 
De afkortingen zijn meest aanspreekwoorden, 
zoals alle genoemde gevallen, behalve joch en 
jochie (dat joch, dat aardige jochie), hetgeen 
verklaart waarom we naast elkaar jo (met de 
klinker van dok) hebben en joch. Verder heb~ 
ben we de letterwoorden als Avro, Mulo, 
Owee (Owee-belasting, 'n Oweeër), Vara. 
De letterwoorden blijven bijna steeds tot kleine 


C. AFLEIDING 85 
kringen beperkt; daarbuiten veroorzaakt het 
gebruik veel last, waartegen 'n vrouw eens kor 
daat optrad door haar man te vertellen dat ze 
die dag ara zouden krijgen, hetgeen, uitgelegd 
zijnde, bleek aardappelen met andijvie te be~ 
tekenen. Maar haast ieder kent de bovenge,noemde 
letterwoorden, en even algemeen is 
HBS, het reeds lang gebruikelike ambtenaar 
B-B in Indië, de SDAP en het daarvan afgeleide 
SDAP-er, op het ogenblik ook de NSB; 
verder zullen de meeste lezers wel weten dat 
tbc tuberculose betekent, al wordt het voor 
namelik door verpleegsters gebruikt. 

Soms lijken woorden van verwante beteke~ 
nis zo sterk op elkaar dat we geneigd zouden 
zijn ze als samenhangend te beschouwen; dat 
geldt b.v. van sluiten, slot, sleutel; buigen, beur 
gel, boog; tuig en teugel; inbreken en inbraak, 
afspreken en afspraak, afbreken en afbraak. 

De mensen die niet over hun taal nadenken, 
maar die alleen vrij gebruiken, denken in de 
meeste van deze gevallen niet aan enige 
samenhang, behalve in de laatstgenoemde ge ^ 
vallen; en ^de reden daarvan is duidelik: er be^ 
staan een reeks woordgroepen van het type 
breken, draak, en dat versterkt het gevoel van 
samenhang. De vraag of woorden met dezelf~ 
de medeklinkers maar afwijkende klinkers, en 


86 III. ONZE WOORDEN 

met verwante betekenis, als samenhangend gevoeld 
worden, is niet in het algemeen te beant,woorden, 
en zal ook niet bij alle personen ge^ 
lijk zijn. In de meeste gevallen denken wij aan 
geen samenhang, al is die voor iemand wan 
neer hij de woorden bekijkt, ook volkomen 
duidelik, en nieuwe woorden van deze soort 
zullen dus zo goed als nooit bij iemand op^ 
komen. Het is voldoende als men maar inziet 
dat in de taal, zoals in de natuur, alles samen 
hangt. Deze overweging zal iemand huiverig 
maken willekeurig iets aan 'n taal te veranderen: 
men kan er vrijwel zeker van zijn dat men 
sommige dingen over het hoofd ziet, en daarr 
door de taal verknoeit, terwijl er niet de minste 
reden is te verwachten dat 'n willekeurige taalverandering 
ooit enig nut zal hebben: als de 
verandering nodig was, zouden de sprekers 
van de taal die zonder er bewust over te den 
ken, wel maken. Somsbewaart men in de spelling 
'n verschil dat vroeger bestond, en dat is 
vaak zonder bezwaar; zo schrijven wij in het 
meervoud van znmw altijd -en, zoals in bomen, 
handen, ofschoon de meesten daar op het eind 
re zeggen. Nut heeft het wel niet, en het schrijven 
van home en hande zou volkomen natuurlik en prakties zijn, en onze taal meer toegan-
kelik 
maken voor Afrikaners, die nu door de 


C. AFLEIDING 87 
spelling gewoonten moorden afgeschrikt, vooral 
wanneer iemand de oude spelling schrijft. Za 
schreef 'n Afrikaanse beoordelaar van mijn 
boekje over het Nederlands voor Engelsen 
eens: „En zo zal ^de lezer op bijna elke blad 
zijde iets vinden dat hem doet opmerken, dat 
het moderne Ndl iets heel anders is dan het ons 
door onze Zuïdafrikaanse taalkundes werd ge^ 
leerd." Er is geen twijfel of de positie van onze 
taal zou in Zuid-Afrika heel wat gunstiger geweest 
zijn en ook nu zijn, als men niet met de 
koppigheid van de onkunde vastgehouden had 
aan de ten slotte toch onhoudbaar gebleken 
oude taalbegrippen. En voor Indië geldt het~ 
zelfde; de strijd van de te Winkelaars op taalen 
spellinggebied is 'n strijd tegen de belangen 
van onze taal en van onze kultuur. 

Soms leidt het vasthouden aan de oude spelling 
tot grote moeilikheden. Vroeger wist men 
of men lijden zou schrijven dan wel leiden: het 
eerste woord sprak men met de ie van vier! 
Maar sedert de klank in alle woorden met ij 
gelijk geworden is aan de ei, is de schrijfwijze 
met ij een last, soms een onoverkomelike hin ,dernis 
voor het , >korrekte" schrijven. Een goed 
voorbeeld levert het paar lijden en leiden, om 
van Leiden niet te spreken. Wij weten aller 
maal wel van lijden aan een kwaal, en iemand 


88 III. ONZE WOORDEN 

om de tuin leiden; dat is wel te leren, al is het 
dan nutteloos. Ook de spelling overlijden kennen 
we wel door het gebruik, al weten de mees 
te lezers niet waarom het zo moei, maar waarom we schrijven van het verlijden van 'n aktevoor 
(d.i. ten overstaan van) 'n notaris weet 
geen van mijn lezers,behalve 'n taalkundige 
lezer, en die telt hier niet mee. Men denkt soms 
dat het toch wel goed is onderscheid te maken 
tussen leider en lijder, al is het verschil in be~ 
tekenfis ook vaak genoeg gering en van alleen 
theoretiese waarde, maar als we overwegen dat 
woorden met eenzelfde spelling ook grote be^ 
tekenisverschillen tonen, zien we dat het spelr 
lingverschil overbodig is. Sturen kan slaan op 
een postpakket, maar ook op een schip, maar 
wat doet dat er toe? Geen mens die het nodig 
vindt deze betekenissen door verschil van spel 
lieg aan te duiden. 

Uit het bovenstaande is de lezer gebleken 
dat de woordvoorraad van onze taal een 
samenhangend geheel is, dat de woorden met 
elkaar samenhangen door hun vorm, en dat 
des te sterker als ze bovendien samenhangen 
in hun betekenis. Natuurlik kunnen woorden 
ook samenhangen door hun vorm alleen, of 
door hun betekenis alleen. Zo hangen de namen 
van kleuren met elkaar samen, de namen 


C. AFLEIDING 89 
van de werktuigen van de timmerman, van elk 
vak van praktijk of wetenschap. Totnutoe 
hebben we telkens gesproken over woorden en 
hun betekenis; maar wij weten dat veel woorden 
helemaal geen betekenis hebben, b.v. en in 
Klaas en Piet, of de in de man, of te in ik denk 
morgen te gaan. Zulke woorden zonder zin 
heeft iedere taal, en ze behoren tot de belangr 
rijkste voor de zinsbouw van 'n taal; daarover 
zal in de volgende hoofdstukken gehandeld 
moorden, voornamelik in het zevende. 


ivo 

ONZE ZINNEN. 

Bij de bespreking van onze woorden is reeds 
de opmerking gemaakt dat wij ons 'n woord 
meest denken als deel van 'n volledige situatie; 
wie het woord huis hoort, kan daarbij denken 
aan: hij gaat naar huis, hij wil z'n huis ver 
kopen, hij komt daar veel aan huis, om niet te 
spreken van het huis Kann ('n bankiershuis), 
en wie het woord pen hoort, kan daarbij den-
ken aan stalen pennen (Meester, mag ik 'n 
nieuwe pen hebben?) of aan de pen met pen 
houder (Ik heb m'n pen niet bij me, leen me 
even de jouwe), maar in andere omstandig 
heden kan het de pen van de vleugel van 'n 
vogel of van een of ander werktuig zijn, en ook 
hier kan men iets van heel andere aarderbij 


IV. ONZE ZINNEN 91 
noemen: iemand de pen op de neus zetten. Het 
is overbodig meer voorbeelden te geven om te 
laten zien dat woordstudie alleen mogelik is 
als men de woorden in 'n werkelik verband 
bekijkt, niet alleen maar in in elkaar geflanste 
zogenaamde zinnetjes: als alle taalleraren dat 
begrepen, zou aan onze kinderen heel wat nutteloze, 
feitelik schadelike, inspanning met het 
verfoeilike woordjesleren, en heel wat verveling 
bij het overhoren ervan bespaard 
worden. 

Wie dus over taal iets wezenliks wil leren, 
moet naast de woorden ook de zinnen „bekij^ 
ken"; eerst daar krijgen de woorden hun be,-.^ 
tekenis. Er is door de geleerden veel gerede 
neerd over de vraag wat presies 'n zin is, en 
niemand heeft daarmee veel sukses gehad, 
tenzij hoogstens tijdelik; wij kunnen het ons 
hier gemakkeliker maken, en zeggen dat ieder 
een wel weet wat het woord zin betekent, en 
ook wel wat onzin is! Het is ook niet moeilik 
om in te zien dat zinnen mededelend, vragend, 
uitroepend, gebiedend kunnen zijn; de lezer 
zou voorbeelden licht beledigend achten, want 
dat begrijpt iedereen. ja, dat is zo, mits men 
maar niet vragen stelt over moeilike gevallen; 
zo zal ieder lezer instemmen als de zin Je hebt 
het dus goed begrepen mededelend wordt ge



92 IV, ONZE ZINNEN 

noemd, en Heb je dat dus goed begrepen? vrar 
gend, en Begrijp nou toch dat het zo niet door 
kan gaan, gebiedend, en Wat was het toen 'n 
barre winter 'n uitroepzin. Vragen we naar 
het verschil van vorm tussen deze zinnen, dan 
merken we het verschil op in de volgorde van 
de woorden, maar ook het verschil in toon. 
Feitelik helpt de volgorde van de woorden opzichzelf 
niet veel, want als we de eerste zin Je 
hebt dat dus goed begrepen spreken met rijn 
zende toon dan is het geen mededeling, of

-

schoon toch ook geen eigelike vraag, tenminste 
geen vraag die gelijkstaat met 'n verzoek om 
iets mee te delen, wel 'n uitnodiging om in-
stemming te betuigen met de mening van de 
spreker. Een zin kan beginnen met de „gebier 
dende wijs" van 'n werkwoord, en toch geen 
gebod uitdrukken: Pak hem flink aan, en je zal 
zien dat hij het goedvindt. Als men hier let op 
de toon, zal men merken dat de toon rijst voor 
het gedeelte na de komma, en dan weer daalt; 
dat is net als in 'n samengestelde zin waarin de 
bijzin vooropgaat: Als je hem flink aanpakt, 
zal je zien dat hij het goedvindt. Inbeide zinnen 
is de rijzing in ede toon het gevolg ervan 
dat de spreker in 'n zekere spanning verkeert, 
die gevolgd wordt door de ontspanning in het 
volgende zinsgedeelte; nu begrijpen we ook 


IV. ONZE ZINNEN 93 
dat de toon rijst in vraagzinnen, daalt in mededelende 
zinnen. In de twee hierbesproken 
zinnen is er sprake van 'n raadgeving om iets 
te doen; het zinstype kan ook omgekeerd de 
raad geven om iets niet te doen. Zo is alle idee 
van bevel uitgesloten in deze zin: Geef ze 'n 
vinger, en ze nemen de hele hand. Er is geen 
plaats in dit broek voor de behandeling van 
onze leestekens, daarom wijs ik er terloops op 
dat de komma hier nuttige dienst doet (om 
toon zowel als pauze aan te geven) , en dat de 
regel van verwaande taalregelaars om geen 
komma te zetten voor het woordje en 'n domme 
regel is, zoals trouwens alle regels, want 'n 
verstandig mens heeft geen enkele regel nodigom z'n taal te gebruiken, en onverstandige 
mensen doen het veiligst als ze zwijgen: dan 
brengen ze het misschien nog verder dan de 
verstandigen. 

Uit de weinige voorbeelden die gegeven zijn 
blijkt wel dat de verdeling van de zinnen naar 
hun betekenis niet zo makkelik is als het lijkt; 
wie de zaak verder bekijkt, leert gauw dat de 
hele verdeling onmogelik is, al kan de oppervlakkige 
indeling die we gegeven hebben, ons 
van nut zijn. Zo kunnen we konstateren dat in 
mededelende zinnen de persoonsvorm bijna 
steeds het tweede lid van de zin is; dat blijft 


94 IV. ONZE ZINNEN 

zo, onverschillig wat het eerste lid is, Eén zin 
als voorbeeld is voldoende: Ik heb je broer 

gister niet gezien, Je broer heb ik gister niet 


gezien, Gister heb ik je broer niet gezien, Ge ,zien 
heb ik je broer niet, wel van hem gehoord; 
en als we jouw zeggen in plaats van je, kan 
ook nog dit zinnetje: Jouw broer heb ik niet 
gezien. De verschillen tussen al deze zinnen 
bemerkt elk lezer, zodra hij ze goed hoort, 
maar hij zou er niet op kunnen letten dat ik in 
alle zinnen onmiddellik bij heb aansluit, onverschillig 
of het ervoor staat of erachter: hetonderwerp hangt in het Ndl, wat z'n plaats 
betreft, af van de persoonsvorm. Wij vinden 
dat „natuurlik", en onnatuurlik is het in elk ger 
val niet, maar men zou zich heel erg vergissen 
als men dacht dat andere talen hetzelfde doen: 
dat is helemaal niet het geval, nog afgezien van 
de omstandigheid dat in tal van talen het onderwerp 
als apart woord in 'n zin als deze 
helemaal niet voorkomt! Vraagt men waarom 
telkens 'n ander woord vooropgaat, dan zal de 
lezer zeggen: omdat het daarop aankomt; dat 
is hier juist, maar men moet niet haastig konkluderen 
dat het dus altijd zo is. Daartoe is het 
voldoende het volgende paar zinnen te be r 
kijken: Je hebt je schoenveters niet vastge^ 
maakt. — Dat weet ik wel. Hier is dat in het 


IV. ONZE ZINNEN 95 
tweede zinnetje helemaal niet sterkbeklemd, 
en er valt ook in de betekenis geen nadruk op; 
integendeel, het staat er alleen om de zin met 
de vorige te verbinden, en dat kàn alleen als 
het de zin opent. Het voorwerp zonder klemtoon 
komt alleen voor de persoonsvorm als het 
'n aanwijzend voornaamwoord is, of 'n zelfst. 
nmw met zo'n vnmw; zo zou men het niet kunnen 
doen met 'n zelfstandig naamwoord met 'n 
lidwoord, als in de zinnen (er moeten natuurlik 
altijd twee zinnen zijn): Ik zal Willems 
vragen. — Die man ken ik niet. Men zou niet 
kunnen zeggen: De man ken ik niet, tenzij met 
zware klem, als men zeggen wou: Z'n vrouw 
wel. Ook kan men, in plaats van Ik weet het 
niet, niet 'n zin gebruiken met het voorop. Men 
ziet wel dat debehandeling van de woordorde 
allesbehalve eenvoudig is; wij kunnen er niet 
aan denken meer te doen dan de lezer door 
deze enkele voorbeelden te laten zien hoe ger 
kompliceerd de taal ook hier is. Over de toon 
kunnen we hier evenmin handelen, dat is waarschijnlik 
nog heel wat ingewikkelder, maar er 
is totnutoe door taalkundigen weinig werk van 
gemaakt, allerminst voor het Nederlands, al 
moet gezegd worden dat er in de laatste jaren 
altans door enkelen werk van waarde is gedaan. 



96 IV. ONZE ZINNEN 

Behalve de volgorde van de woorden in 'n 
zin en de variaties van toon is er nog iets dat 
de woorden eerst tot 'n zin maakt: de variaties 
van klem. De lezer zal geen aanwijzing behoe~ 
ven om in te zien, te horen is juister misschien, 
dat de woorden in de gesproken zinnen met 
sterk verschillende graden van kracht worden 
gezegd. Sommige woorden worden met zo verr 
schillende klem gesproken dat we het wenselik 
vinden dat in het schrift aan te geven; zo 
schrijft men in plaats van het en een vaak 't en 
'n, niet alleen in proza maar ook, en vooral, in 
poëzie. Zo Van Looy, die hier geciteerd wordt 
omdat hij toch de antikwariese spelling van De 
Vries en te Winkel gehoorzaam volgt: 

't Prikt als champagne, 

't Biggelblauwt, tintelt oranje, 

't Bengelt in traantjes en vloeit 

Licht langs den pegel... 

Onder den regel 

'n Drop als een vlammetje gloeit. 

Ook de bezittelike voornaamwoorden wor^ 
den zo aangeduid; als men van de mens spre^ 
kende, zou zeggen: de mens en zijn taal, zou 
men in werkelikheid z'n zeggen, en het is niet 
kwaad dat zo te schrijven, al kan het ook an^ 
ders. Maar als men van de taal sprekende, zou 
zeggen: z'n karakter of z'n woordvoorraad, 


IV. ONZE ZINNEN 97 
zou de uitspraak zijn met de ei dwaas klinken, 
want de vorm met ei zeggen we van personen 
alleen; natuurlik kunnen we van taal sprekende 
ook zeggen: het karakter ervan, maar dan den 
ken we aan taal als minder individueel dan 
wanneer we z'n gebruiken. We zien dus dat 
zijn en z'n en ervan alle drie nodig zijn om onze 
gedachten zo volledig mogelik en zo nauwkeurig 
mogelik uit te drukken; overdaad is in 
taal steeds schijn. Over de funktie van de klem 
in de bouw van onze zinnen kunnen we hier 
verder niet handelen, de lezer ziet trouwens 
voldoende in dat de klem even belangrijk is als 
de volgorde en de toon. 

Wanneer wij het geheel van 'n zin nagaan, 
vinden we in heel veel gevallen dat de zin in 
twee hoofddelen uiteenvalt, die wij onderwerp 
en gezegde noemen. Het leidende deel van het 
gezegde is in veel gevallen de persoonsvorm 
van 'n werkwoord, d.i. 'n vorm waarvan we 
kunnen zeggen of hij hoort bij 'n onderwerp ik 
(eerste persoon), jij (tweede persoon), of hij 
(derde persoon). Bij hebben en zijn heeft het 
Ndl voor de tegenwoordige tijd drie onderr 
scheiden vormen: heb, hebt en heeft; ben, bent, 
is; bij de andere werkwoorden zijn er meest 
twee, zoals in loop en loopt. Het onderwerp 
drukt vaak datgene uit waar het gezegde iets 

Het Nederlands van nu 7 


98 IV. ONZE ZINNEN 

van zegt of vraagt, maar dat gaat niet altijd op, 

b.v. in Het regent, waar het onderwerp heler 
maal niets betekent, maar alleen dient om de zin 
in bouw gelijk te maken aan de meerderheid 
van de zinnen, zodat we hebben Het regent en 
Regent het?; het zinledige woordje is dus niet 
nutteloos. Er zijn heel wat meer zinledige 
woorden in onze zinnen, en ze zijn vaak beslis,send 
voor de betekenis van het geheel: Je weet 
het wel, denk maar even na; Hij weet het wel 
maar hij wil het niet zeggen; Je hebt het wèl 
gedaan, ontken het maar niet langer. Men ziet 
dat de klemtoon in het laatste geval zo belangr 
rijk is dat we het door 'n teken aangeven; het 
gebruik van zulke op zichzelf zinledige woor^ 
den geeft menige zin de nuancering die echte 
taal vereist, en die we bij de studie van ' n 
vreemde taal zo moeilik benaderen, nooit volkomen 
bereiken. 
Wanneer we het gezegde van 'n zin nader 
beschouwen, kunnen we vaak wel zeggen wat 
de woorden waaruit het bestaat met elkaar te 
maken hebben, in wat voor verband ze met 
elkaar staan wat hun betekenis betreft. De 
lezer heeft dat op school geleerd onder de 
naam zinsontleding; het kan ertoe bijdragen 
dat we de bouw van onze zinnen beter begrij^ 
pen, en beter inzien hoe ingewikkeld alles in de 


IV. ONZE ZINNEN 99 
taal is, zodat we leren dat we met regels van 
taalgebruik nooit anders dan stumperachtig 
Nederlands zouden schrijven. De volgorde 
van de delen van het gezegde is ook in elke 
taal merkwaardig, en verschilt in het Ndl heel 
veel van de woordorde in het Frans en het 
Engels. Zo zeggen we: Ik heb m'n broer in 
geen drie weken gezien; hier horen heb en ge^ 
zien bij elkaar naar de betekenis, en ze staan 
ver van elkaar af. Dat is onlogies, zoals wel 
eens is opgemerkt, en dat is niet te ontkennen, 
maar als men meent dat daarmee iets afkeu^ 
reeds is gezegd, vergist men zich: de regeling 
is volmaakt redelik, want wat tussen heb en 
gezien staat, hoort bij de groep heb gezien, en 
wordt er dus heel prakties door ingesloten. De 
ontkenning wordt hier uitgedrukt door geen, 
dat naar de vorm bij drie weken hoort, maar 
feitelik bij gezien. Wij kunnen de ontkenning 
ook bij gezien zetten: Ik heb mijn broer in drie 
weken niet gezien, wat niet zo goed Ndl is, al 
kan het ermee door. Dat niet bij gezien staat, 
is wel logies, maar kan hoogst onprakties zijn, 

b.v. in deze zin: De poging is mij in weerwil 
van alles wat ik ervoor opgeofferd heb, en al 
de ontberingen die ik er mij voor getroost heb, 
niet gelukt. Hier duurt het veel te lang voor we 
weten dat de zin ontkennend is, en zou het 

100 IV, ONZE ZINNEN 

beter zijn met minder logika en meer praktiese 
zin te zeggen: De poging is mij niet gelukt, 
enz.; feitelik is de logika hier ook niet slechter 
af, maar de ervaring leert dat logika in taal van 
geringe, altaas ondergeschikte betekenis is, net 
als in het leven. De verdeling van de zin in 'n 
onderwerp en 'n gezegde, hoe prakties en redelik 
ook, gaat niet altijd glad van stapel; als men 
zegt: Ik heb het zelf gezien, hoort zelf bij het 
gezegde, maar het woord heeft feitelik alleen 
te maken met het onderwerp ik. 

Wij hebben boven reeds gesproken van 
samengestelde zinnen; de bepaling van wat zo 
heten mag of moet, is natuurlik weer 'n moeilikheid, 
maar in de praktijk van de taalstudie 
komt men vrij ver als men zegt, dat men 'n zin 
samengesteld noemt „als er 'n stuk in zit met 
eigen onderwerp en gezegde": Ik zei dat hij 
gelijk had, waar hij en gelijk had respektief 
onderwerp en gezegde zijn, terwijl ze samen 
deel uitmaken van de hele zin: In samengestelde 
zinnen hebben we vaak het voegwoord dat, 
omdat het aanduidt dat de woorden die volgen 
behoren bij de hele zin, en wel in 'n positie 
van ondergeschiktheid, zonder dat de aard 
van die verhouding nader aangeduid wordt, 
want dat betekent niets. Wij hebben ook wel 
zinnen zonder voegwoord; zo kunnen we in 


IV. ONZE ZINNEN 
plaats van Ik geloof dab je er wel komen zal 
ook zegger Ik geloof je komt er wel. Maar in 
plaats van Ik geloof niet dat je er komen zal, 
kunnen we geen zin zonder dat gebruiken: ook 
hier weer het verschijnsel van ingewikkeld 
beid, waar de lezer nu al mee gemeenzaam geworden 
is. We kunnen er niet aan denken de 
kwestie hier te bespreken, ofschoon dat niet 
betekent dat de schrijver of iemand anders alles 
volledig verklaren kan: de studie van het 
Levende Nederlands is feitelik nog in z'n begin, 
daar men totnogtoe meest z'n aandacht 
heeft gekoncentreerd op de geschiedenis van 
onze taal. Soms zijn zinnen in vorm ger 
lijk aan de samengestelde, maar verschillen ze 
van het gewone type doordat de bijzin met dat 
feitelik de hoofdzaak vermeldt, en wat vooropgaat 
deel van de „bijzin" is, dus het omgekeerde van wat in samengestelde zinnen meestvoorkomt. 
Zulke zinnen zijn de volgende: Een 
plezier dat we gehad hebben; Lastig dat hij is 

(heel iets anders dan: Lastig dat hij niet komen 
kan) ; Gek dat hij gedaan heeft (heel anders 
in toon en betekenis dan: Gek dat hij dat ge^ 
daar heeft) ; Dwaas dat ik geweest ben. 

Behalve dal komt ook hoe in bijzinnen voor: 
Zij vertelde hoe zij in de stad bij haar mans 
verwanten te gast was,... (Aart van der 


102 IV. ONZE ZINNEN 

Leeuw); ook deze zin van Couperus: Hij hoorde 
aan hoe zij de meid een coupé liet bestellen. 
Er is vaak gezegd dat hier hoe misplaatst was, 
want het gaat hier niet om het hoe van het gebeuren 
of handelen; het is karakteristiek voor 
de taalliefhebbers om in hun onkunde te ver 
oordelen wat ze niet begrijpen, zoals hier gebeurt. 
Immers, als hoe alleen kanbetekenen 
„de manier waarop", dan spreekt het vanzelf 
dat de aangehaalde zinnen foutief zijn. Maar 
de zonder schijn vanbewijs vooropgestelde 
eremis heeft geen redelike grond, zoals de beschouwing 
van de zinnen leert: men kan daar 
ook wel dat gebruiken, maar het beduidt iets 
anders! Het is duidelik dat hoe de aandacht 
vestigt op het hele verloop van de handeling of 
gebeurtenis, terwijl dat die eenvoudig als feit 
vermeldt. De taalbeoordelaars maken hier dus 
de taal weer armer, maar verstandige schrij^ 
vers nemen geen nota van hun gebazel. 

In het voorafgaande hebben wij de zinnen 
voorgesteld als verbinding van op zichzelf 
staande woorden; in werkelikheid is het niet 
zo eenvoudig: de woorden voegen zich in 
de zin tot groepen samen, en de ontleding 
van de zin is onbevredigend zolang men 
geen rekening houdt met de woordgroepen. 
Tot op zekere hoogte is dat ook vroeger 


IV. ONZE ZINNEN 103 
steeds gedaan; als het onderwerp mijn vader 
is, spreekt het vanzelf dat we die twee 
woorden als één geheel beschouwen. Maar 
de meer systematiese studie van de woordgroepen 
heeft onze aandacht gevestigd op 
allerlei dat tevoren niet in dat verband was 
beschouwd, al had men het natuurlik wel opgemerkt: 
in zekere zin geldt immers ook van de 
wetenschap dat er niets nieuws is onder de 
zon. Wij kunnen twee soorten van woordgroepen 
onderscheiden: die waar één van de woon 
den het leidende lid is, zoals in mijn vader, 
waar vader het leidende lid is, en het type 
vader en moeder, waar elk lid niet meer aihan^ 
kelik is van het andere dan omgekeerd het 
geval is. Wat de groepen met 'n leidend lid 
betreft, zijn ook hier, net als in de zin, woorden 
opmerkenswaard die geen eigen betekenis 
hebben, en toch voor de groep van belang zijn; 
de grens tussen helemaal geen eigen betekenis 
en geringe eigenbetekenis kunnen we ook hier 
niet aanwijzen, en het is ook niet nodig voor 
het begrijpen van de groepen. Als voorbeeld 
nemen we de groepen die 'n verandering van 
de toestand aanduiden, zoals: rijk worden, ziek 
worden, slager of minister worden, failliet 
gaan, dood gaan, stuk gaan, losraken, vast 
lopen, uit de mode raken, verloren raken, ver



104 IV. ONZE ZINNEN 

ward raken, het gaat goed met hem, het weer 
wordt beter. Men ziet dat er nog al variatie is: 
worden, raken, gaan, lopen, allemaal op soortgelijke 
manier met 'n zelfstandig of bijvoeglik 
naamwoord verbonden, zonder dat we dadelik 
inzien waarom we de ene keer worden, de 
andere raken, dan weer gaan, dan weer lopen 
gebruiken, terwijl we in de meeste gevallen 
geen ogenblik denken aan de mogelikheid van 
de andere woorden: los worden in plaats van 
losgaan (b.v. van 'n schoenveter) zullen we 
nooit zeggen. Het meest gebruikelike woord is 
worden; dus heeft dat de meest algemene betekenis, 
en moeten we de andere woorden met 
worden vergelijken. Als we raken zeggen, den-
ken we aan de overgang van de ene toestand in 
de andere, terwijl worden eenvoudig aanduidt: 
het intreden van 'n toestand (hij wil dokter 
worden) ; zo begrijpen we verward raken, 
maar verlegen worden. Iets dergelijks hebben 
we bij gaan: losgaan, doodgaan; maar het ver 
schil met raken is dat we bij gaan denken aan 
'n duurzame toestand. Er zijn nog meer manier 
ren om het intreden van 'n toestand aan 'te 
duiden, zo de groepen met beginnen: Ik begin 
te begrijpen dat we er zo niet komen. Hier 
drukt beginnen helemaal niet de aanvang van 
het begrijpen aan, maar integendeel dat de 


IV. ONZE ZINNEN 105 
spreker al 'n poos op weg is tot het betere be-
grip dat hij nu verworven heeft: men zou het 
gezegde kunnen weergeven met: Ik zie meer 
en meer in (duideliker en duideliker) dat we er 
zo niet komen. 

Een andere groep met 'n leidend lid waar 
wel eens diskussies over gevoerd worden, is 
van dit type: de drie oudste kinderen. Mensen 
die van taalkunde iets gehoord hebben, zonder 
er het eigelike van te begrijpen, gaan daarover 
redeneren, en vragen wat logies noodzakelik 
is: alsof dat iets te maken had met de juistheid 
van taal, die immers dient om onze gedachten 
uit te drukken, niet om spelletjes te doen, ook 
niet logikarspelletjes. De eerste vraag die ge^ 
steld moet worden, is: Wat zegt men? Het antwoord 
is: beide, zowel de drie oudste kinderen 
als de oudste drie kinderen. De rijders op het 
logiese hobbelpaard redeneren nu dat één van 
beiden „goed" moet zijn: hun eerste fout. Dan 
redeneren ze: de oudste drie is fout, want dan 
moeten er ook de jongste drie zijn, en de mid^ 
delste drie; maar die redenering draait ook de 
andere groep de nek om, want als er de drie 
oudste zijn, moeten er net zo 'n aantal jongsten 
en 'n aantal middelsten zijn. Men krijgt dus in 
heide gevallen 'n onmodern gezin van zeven 
tot negen kinderen. De hele Bartjesmethode is 


106 IV. ONZE ZINNEN 

fout: men zegt beide groepen, en de taalkundige 
gaat na waar het aan ligt. Daartoe is het 
nuttig soortgelijke gevallen te bestuderen: de 
forsgebouwde lange man of de lange forsgebouwde 
man kan allebei, maar men zal opmer^ 
ken dat er verschil van klemtoon is, nl. vrijwel 
gelijke klem op de twee bije. nmw in de tweer 
de groep, maar iets zwakkere klem op lange in 
de eerste groep. We begrijpen dat dadelik: in 
de eerste groep bepaalt forsgebouwde alles 
wat volgt (lange man), in de tweede groep 
staan lange en forsgebouwde onafhankelik 
van elkaar bij man. Nu begrijpen we waarom 
in de groep in de laatste regel het eerste bijv. 
nmw niet, het tweede wèl verbogen wordt: 

De heir- en straatweg naar de stad, 

Die dorp, gehucht verbindt en wat 

Noodwendigheid doet honken saám, 

Bleek onbegaanbaar, onbekwaam 

Voor 't drukke dagelijksch verkeer; 

Jacobus van Looy. 

Nu is ook duidelik waarom we maar één 
volgorde hebben in: uitstekende bruine bonen, 
die beroerde blinde darm, de Eerste Neder~ 
landsche (verzekeringmaatschappij). 'n klein 
mahoniehouten tafeltje, 'n lief klein meisje, 
enz. Ook is er maar één volgorde in deze groe



IV. ONZE ZINNEN 107 
pen met 'n telwoord: Verduisteringsproef. Een 
goed geslaagd eerste begin (Het Vaderland), 
en: de drie Franse dames. Soms ook als er twee 
telwoorden zijn: de eerste twee afleveringen 
heb ik ontvangen, de derde nog niet. 

Zegt men dus: de drie oudste kinderen, dan 
voegen oudste en kinderen zich tot 'n engere 
ondergroep samen; men denkt dan aan de 
tegenstelling: de jongere kinderen.. Zegt men: 
de oudste drie kinderen, dan is de tegenstel^ 
ling: de anderen, onverschillig of het er twee 
of drie of meer zijn. De eerste groep zal voorn 
komen wanneer men denkt aan de oudsten als 
de leiders van de ouderloze of verwaarloosde 
kinderen; men zal zeggen: de oudste drie, als 
men de kinderen over twee of meer gezinnen 
verdeelt. Men zal de groepen goed gebruiken 
als men gehoorzaamt aan z'n natuurlik taal 
gevoel, m.a.w. als men niet meer wil schijnen 
dan men is. Elke machinale regel is uit den 
boze, hier zoals overal elders; zo zou iemand 
kunnen denken dat men bij een znmw met twee 
telwoorden als in het aangehaalde geval: de 
eerste twee afleveringen, de regel zou kunnen 
opstellen, dat het rangtelwoord vooropgaat, 
maar de lezer ziet dadelik in dat het onjuist is 
als hij deze groepbeschouwt: de drie eerste 
koningen uit het huis Capet, ofschoon het na



108 IV. ONZE ZINNEN 

tuurlik ook wel mogelik is te zeggen: de eerste 
drie koningen uit het huis Capet. Maar slechts 
één volgorde is aannemelik in deze groep: de 
eerste duizend exemplaren zijn in drie maan 
den verkocht; de duizend eerste exemplaren 
zou lachwekkend zijn. De volgorde in deze 
groepen wordt dus niet beheerst door 'n regel, 
maar door de gedachten die wij vormen en 
willen uitdrukken, en zo is het overal; van 
schoolmeesters, ongeleerd, zeergeleerd, of 
hooggeleerd, is voor ons taalgebruik geen nuttige 
dienst te verwachten. Wij weten zonder 
hun hulp wel dat en waarom we zeggen: de 
eerste paar dagen waren regenachtig, maar 
daarna hebben we mooi weer gehad; 'n paar 
mooie dagen; 'n stel zilveren kandelaars, maar 
'n fijn stel inbrekers. 

Het zou interessant zijn de verhouding te bespreken 
van woordgroepen van het besproken 
type (dus met 'n leidend lid) en de samenstel 
Tingen: het ambt van burgemeester, het burge~ 
meestersambt; wij zeggen het ambt van burge~ 
meester wanneer wij het op zichzelf beschouwen, 
maar het burgemeestersambt wanneer we 
het vergelijken met andere ambten. In heel wat 
gevallen is de onderscheiding van geen gewicht, 
en op grond daarvan is men geneigd te 
zeggen dat de twee uitdrukkingen „hetzelfde" 


IV. ONZE ZINNEN 109 
betekenen, maar dat is onjuist, zoals men spoedig 
zal inzien. Soortgelijk verschil bestaat er 
tussen de raad van de stad en de stedelike 
raad: het laatste doet ons denken aan meerdere 
steden en aan andere raden of soorten van 
raden, dus aan een speciale groep, terwijl de 
raad van de stad het idee geeft van 'n bepaal 
de stad. Naar het voorbeeld van stedelike raad 
wordt wel eens geschreven hoofdstedelike 
raad, en dat lijkt volkomen parallel, maar ons 
taalgevoel zegt ons dat het anders is, dat het 
woord onecht is; de reden is nu ook duidelik: 
er zijn in ons land wel stedelike raden, zoals er 
provinciale raden denkbaar zijn (in plaats van 
de overgeleverde naam Provinciale Staten), 
maar meer dan één hoofdstad is te dol 1), In 
de tijd van de Republiek hadden wij stadsge


1 ) Wij Nederlanders moeten hier echter voorzichtig 
zijn, want naast de zogenaamde hoofdstad Amsterdam 
hebben we de hofstad 's Gravenhage, d.i. dezetel van -de Regering, dus wat men in andere landen 
als hoofdstad beschouwt. De onderscheiding van 
hoofdstad en hofstad is in andere talen natuurlik niet 
met korresponderende woorden weer te geven, en de 
schrijver van 'n Engels boek over ons land had vol~ 
komen recht toen hij den Haag „the capital of Hol-land" 
noemde, trots het protest van 'n Nederlands 
historicus, die niet voldoende Engels kende om de 
juistheid van de uitdrukking in te zien. 


110 IV. ONZE ZINNEN 

vangenissen, maar bij ons tegenwoordige centrale 
bestuur van de rechtspraak zouden we 
eerder spreken van stedelike gevangenissen, 
ofschoon ook dat nu wel overbodig geworden 
is. Zo zeggen wij lichaamstoestand en ook 
lichamelike toestand, waartussen de lezer zelf 
het verschil wel zal inzien, maar we zeggen 
alleen: lichaamslengte, niet: lichamelike lengte! 
Een andere groep die oppervlakkig gezien gelijk 
staat met de verbinding van 'n zelfstandig 
naamwoord en 'n bijv. nmw is: die schurk van 
'n vent naast die schurkachtige vent, 'n schat 
van 'n jurk naast 'n schattige jurk. Maar ieder 
lezer zal toegeven dat de eerste groep (met 
van) 'n sterker gevoel uitdrukt, al merkt de 
lezer misschien niet dadelik dat het daaraan 
ligt, dat in de groep met van ('n schat van 'n 
kind) het kind meer individueel gedacht wordt 
dan in de groep: 'n schattig kind, waar het 
kind als het ware in 'n klasse wordt ingedeeld, 
nl. die van de schattige kinderen. Wij begrij~ 
pen nu ook waarom de groep schat van 'n kind 
in hoofdzaak in het enkelvoud gebruikt wordt, 
terwijl schattige kinderen even veel voorkomt 
als 'n schattig kind. Maar het aangegeven verschil 
tussen de twee groepen blijft ook in het 
meervoud bestaan: schatten van kinderen is 
meer individueel gedacht, zodat we eerder, 


IV. ONZE ZINNEN 111 
denken aan de kinderen elk apart, terwijl daar 
in schattige kinderen natuurlik geen sprake 
van is. Wij zijn op deze twee soorten van groen 
pen iets nader ingegaan om de lezer te over 
tuigen hoe fijn ons taalbestel is, hoe onmogelik 
het is 'n taal ook maar volledig te beschrijven, 
laat staan te verklaren; de beschouwing zal de 
lezer ook leren inzien dat taalliefhebbers die 
menen regels, d.w.z. voorschriften van taalgebruik, 
te kunnen opstellen, alleen daardoor al 
bewijzen dat ze van het wezen van taal geen 
begrip hebben. Het prakties gebruik in zaken 
als deze, en in talloze andere, moet wonden beslist 
door ons taalgevoel, dat geleidelik groeit 
door de omgang met onze taalgenoten, al is het 
bij de een sterker dan bij de ander, zoals imr 
mens ook met alle andere menselike eigenschappen 
het geval is. 

Over de groepen waarin elk lid evenveel 
zelfstandigheid heeft (vader en moeder) is 
ook heel wat te vertellen, en heel wat op te 
merken dat we niet presies begrijpen, maar 
enkele voorbeelden moeten volstaan. Dat we 
vader en moeder zeggen, niet in omgekeerde 
volgorde, ook al is dat in menig huisgezin de 
rangorde in de praktijk, begrijpen we wel: 
volgens de wet is de man het hoofd van het gen 
zin. Dat systeem wordt ook gevolgd in de 


112 IV. ONZE ZINNEN 

groep broeders en zusters door de dominee, en 
de groep broers en zusters in het gezin. Wij 
hebben heel veel groepen met vaste volgorde, 
ook waar de betekenis het niet vereist, zooals 
in: water en vuurnering, in angst en vreze, in 
hart en nieren, met hart en ziel, zonder slot of 
zin, gezond en wel, en talloze andere. Soms 
herhalen we hetzelfde lid van de groep: door 
en door, meer en meer, ook met komparatieven: 
doller en doller. De lezer zal wel willen ger 
loven dat het niet moeilik zou vallen over de 
woordgroepen zo goed als over de zinnen talvan biezonderheden aan te wijzen die wij ge^ 
woonlik zonder er op te letten voorbijgaan, 
maar die voor de bouw van de zin van beslisr 
send gewicht zijn. 


v. 
DIENST VAN DE WOORDEN 
IN DE ZIN: 


A. Werkwoorden en Zelfstandige Naamwoorden. 
In het tweede en derde hoofdstuk is gehandeld 
over de vorm en betekenis van de woor^ 
den, in het vorige hebben we de zinnen be,sproken; 
het is nu de tijd om na te gaan wat de 
dienst is die de woorden in de zin verrichten. 
Veel woorden verrichten eenzelfde dienst, en 
moeten dus samen behandeld worden, het 
spreekt ook vanzelf dat de vraag die we nu aan 
de orde gesteld hebben alleen dan te beant~ 
woorden is, als we de woorden in grote groepen 
kunnen ordenen, en van die groepen dan 
trachten te bepalen wat hun dienst in de zin is. 

Het Nederlands van nu 8 


114 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

De rangschikking van de woorden heeft de 
taalkundigen van het begin af aan grote moei 
likhedenbezorgd; dat geldt al van de eerste 
vraag die we moeten beantwoorden: naar welk 
kenteken we de woorden zullen indelen? Het 
ligt voor de hand dat men allereerst denkt aan 
de dienst van de woorden in de zin, want dat 
is de eerste aanleiding om naar 'n klassifikatie 
van de woorden te streven. Zo zijn er woorden 
die in veel gevallen dienen als onderwerp van 
'n zin: Ledigheid is des duivels oorkussen; 
zulke woorden noemt men zelfstandige naam 
woorden, wat we afkorten tot znmw. Zo kunnen 
we de woorden die dienen als leidend deel 
van het gezegde, tot de groep der werkwoorden 
rekenen, dus is in de genoemde zin, loopt 
in: Hij loopt me te hard, was in: Dat was dom 
van je. En de woorden die 'n znmw begeleiden 
om er 'n eigenschap of toestand van te ver 
melden, zoals goed in 'n goed middel, noemen 
we bijvoeglike naamwoorden, afgekort tot 
bije. nmw. Het lijkt allemaal verstandig, en 
bovendien eenvoudig: ongelukkig is dat laatste 
in elk geval slechts schijn; eenvoudig is er nu 
eenmaal niets in taal. Want de woorden be.perken 
zich niet tot één dienst, zoals de gegeven 
zinnen al laten zien, waar oorkussen, dat 
toch als onderwerp kan voorkomen, in het ge



A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 115 
zegde staat, om van duivels niet te spreken; en 
als loopt 'n werkwoord is, moet loop en lopen 
in: Ik loop (Wij lopen) wel even bij hem aan, 
ook tot die groep behoren, maar hoe moeten we 
aan met de loop van zaken, en hoe met lopen 
in de zin: Lopen is beter voor je dan fietsen, 
waar lopen onderwerp van de zin is, net als 
ledigheid in de eerste zin. En hei wordt nog 
lastiger als we bedenken dat lopen nog op 'n 
,derde manier voorkomt: We zullen maar liever 
lopen; hier is lopen noch onderwerp noch 
leidend deel van het gezegde, noch naam van 
'n eigenschap of toestand, en het is gekunsteld 
om lopen in deze zin geheel af te zonderen van 
lopen en loop, loopt in de andere zinnen. 1Vlogelik 
is 'n bije. nmw in: 'n mogelik geval, en is 
voor ons hetzelfde woord als er -e achter komt, 
als in: het mogelike geval, maar hebben we nu 
ook het bijv. nmw in al het mogelike doen? Of 
in: Het mogelike is niet hetzelfde als het wenselike? 
Men zou er aan kunnen denken ook 
lopend tot de bijv. nmw te rekenen: als 'n 
lopend vuur; en dan ook: Hij keek me verwijtend 
aan, maar hoe met de vorm end in: Jij 
kan het niet, zei hij lachend (lachende)? We 
zeggen dat met 'n znmw tot 'n bepaling maakt, 
b.v. brood met kaas, en daarom voorzetsel 
heet, maar is en nu ook 'n voorzetsel in het 


116 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

kaas en broodvolk? De lezer zal niet weten 
wat te antwoorden op de vraag tot welke 
groep de kursieve woorden horen in deze zinnen: 
het is jammer, het glas is stuk, hij is niet 
goed snik; maar 'n taalkundige kan hem slechts 
meedelen dat hij het evenmin weet. Het is niet 
nodig verdere voorbeelden te geven om de 
lezer te overtuigen dat de indeling van de 
woorden naar hun dienst in de zin ons niet nader 
zou brengen tot de gewenste theoreties 
juiste en tegelijk prakties bruikbare klassifi~ 
katie. 

Men heeft er aan gedacht de woorden in te 
delen naar hun betekenis, en dat lijkt ook redelik: 
woorden als vader, huis, stal, tafel zijn 
kennelik namen van zelfstandigheden; woor^ 
den als goed, mogelik van eigenschappen; 
woorden als lopen, praten zijn namen van handelingen; 
woorden als met geven verhouding 
gen aan; woorden als want geven de verbin^ 
ding van twee gedachten aan. Maar ook hier 
krijgen we moeilikheden: in de eerste plaats de 
reeds in het eerste hoofdstuk besproken om^ 
standigheid dat wat één woord schijnt, toch 
heel verschillende betekenissen kan hebben, ja 
zo goed als altijd heeft. Want vader van twee 
kinderen is iets anders dan vader van 'n weeshuis, 
kleed kan op de vloer liggen, op tafel, en 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW 117
.

het kan gedragen worden, enz. Zelfs 'n woord 
als boom is niet de naam voor één bepaalde 
zelfstandigheid, maar voor 'n hele groep, die 
planten met blaren of naalden, met of zonder 
vruchten insluit. En de vergelijking met vreemde 
talen leert ons dat die groepering allerminst 
vanzelf spreekt; voor ons is groente 'n woord 
dat ook niet groene planten insluit, zoals wortels 
en soortgelijke, maar het Engelse vegetables 
sluit ook aardappelen in, wat wij bij 
groenten niet doen. Dat is makkelik te ver 
klaren, maar 'n lezer die de Engelse keu ~ 
ken kent, heeft hier ongetwijfeld geen uitleg 
nodig, en in elk geval blijkt dat woorden 
die soortgelijke begrippen aanduiden toch ook 
weer tot verschillende groepen zouden beho^ 
ren. Daarmee zijn we er nog niet: het is toch 
bezwaarlik woorden als tafel te scheiden van 
woorden als berekening, want beide worden 
in de zin op soortgelijke manier gebruikt, beide 
krijgen het lidwoord, beide vormen 'n meer 
woud met de uitgang -s of -e (n) . En vorig in 
de vorige week mag geen eigenschap of toe 
stand aanduiden, het woord doet toch dezelfde 
dienst als de bije. nmw. Handeling is toch wel 
zeker van dezelfde betekenis als handele(n), 
maar in de zin hebben ze verschillende iunkties, 
en de vorm op -ing, resp. -e(n) dient er 


118 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

juist voor om dat aan te geven: het gaat niet 
aan die f e±ten te verdonkeremanen. 

Het is begrijpelik dat men geprobeerd heeft 
de vormverschillen tussen de woorden tot 
grondslag van de indeling te maken; daar heeft 
men houvast aan, vooral in talen waar veel 
zulke verschillen bestaan. Het Ndl heeft betrekkelik 
weinig van zulke verschillen, d.w.z. 
er zijn heel wat talen die er meer en veel meer 
hebben, maar er zijn er ook die er minder hebben 
of helemaal geen. Wij hebben altans drie 
groepen van woorden die we aan hun vorm 
min of meer zeker kunnen onderscheiden: de 
znmw die de uitgang -e(n) of -s kunnen heb 
ben om het meervoud uit te drukken, de bijv. 
nmw die alleen maar de uitgang re krijgen, die 
niet het getal uitdrukt, misschien helemaal 
niets uitdrukt, en de werkwoorden die 'n groter 
getal uitgangen hebben dan de andere: 
lope(n), loopt, lopend, lopende, te lope(n), 
gelope(n), en dan de vormen voor de verleden 
tijd liep en liepe(n), bij andere werkwoorden 
ook met 'n aparte uitgang, als in handelde, 
meervoud handelde(n). De lezer die zich de 
uitgangen van de af geleide woorden herinnert, 
zou kunnen zeggen dat we hier toch „eigelik" 
afleidingen voor ons hebben. De opmerking is 
niet zo maar af te wijzen, al beginnen we met 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 119 
erop te wijzen, dat de woorden die we zo even 
genoemd hebben van de afleidingen hierin ver 
schillen dat de toevoeging van de uitgang niets 
verandert aan het karakter van het woord, ier 
wijl dat bij de afleidingen wel het geval is. 
Vader is thuis, en vaders verbod, bevatten toch 
wel hetzelfde woord vader; deur en deuren 
zijn hetzelfde woord. Bevreemdend is het 
evenwel dat we zeggen paus en pausen, maar 
huis en huizen, hals en halzen, wals en walsen, 
enz. Het meervoud kan niet in alle gevallen 
van het enkelvoud gevormd zijn, dat is duide~ 
lik: het heeft toch klaarblijkelik zoveel zelfr 
standigheid dat het in vorm niet van het enkelvoud 
afhankelik is. Die onafhankelikheid is 
ook duidelik in rood doek en rooie wijn, en ook 
door het verschil van klinker in dak, daken. 
vergeleken met tak, takken, en tal van andere 
gevallen die de lezer zelf wel bedenken zal, 
ook bij grof en grove, waar hij misschien niet 
op zou komen. Wij zien dat de woorden met 
de genoemde uitgangen wel overeenstemming 
tonen met de stamwoorden, maar er toch vaak 
niet afhankelik van zijn, 'n zekere zelfstandig~ 
heid bezitten. Wij noemen vormen met uitgangen 
die het karakter van het woord niet veranderen, 
en tegelijk vaak samengaan met 
andere vormen van het stamwoord, verbogen 


120 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

vormen van het stamwoord, in tegenstelling 
tot de afgeleide woorden. 

De indeling van de woorden naar hun bui ~ 
gingsvormen is in het Ndl al daarom bezwaarlik 
omdat verreweg de meeste woorden er 
helemaal geen hebben. Maar de voorbeelden 
hebben ook reeds getoond dat dezelfde uit 
gang voor verschillende diensten gebruikt 
wordt: de -s komt voor in vaders verbod, en 
hun vaders, de -e(n) komt voor in wij lopen, 
het lopen, de geweerlopen, duidt dus soms getal 
aan, heeft in andere woorden niets met ge^ 
tal te maken, nog afgezien van het feit dat de 
re(n) zowel bij de werkwoorden als bij de 
znmw en bije. nmw (de goeden moeten met de 
kwaden lijden) voorkomt. 

De lezer ziet wel in dat alle indelingen, hetzij op grond van de dienst in de zin, hetzij van-
de betekenis van de woorden, hetzij van hun 
vorm, onoverkomelike moeilikheden meebren^ 
gen. Wij gaan hier niet verder op de zaak in, 
niet alleen wegens het karakter van dit boek, 
maar ook omdat het vrij zeker schijnt dat 'n in 
alle of zelfs maar in veel opzichten bevredigen~ 
der indeling van de woorden dan die we van 
onze schooltijd kennen, niet te vinden is; nog 
veel minder is aan te nemen dat 'n logiesbevredigende 
indeling van de woorden ooit 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 121 
bruikbaar zou zijn in de taalkunde: taal is geen 
logies-samenhangend geheel, omdat de mens 
geen machine is voor het „behandelen" van 
logiese redeneringen. 

Het kan in dit boek niet onze taak zijn 'n 
enigszins volledig overzicht te geven van het 
belangrijkste over de woordklassen in het Ndl, 
daar zou een boek van verscheiden malen de 
omvang van dit mee gemoeid zijn; hier kunnen 
alleen enkele voorbeelden gegeven worden die 
de lezer duidelik maken dat de struktuur van 
onze woorden, hoe ingewikkeld ook, toch 
nooit willekeurig is, en dat de taal ook in dit 
opzicht met de allereenvoudigste middelen 
meer bereikt dan ooit het menselik vernuft zou 
hebben kunnen tot stand brengen. We begin 
nen met enkele biezonderheden omtrent de 
ruggegraat van onze Ndl zinnen: het werkwoord. 
Met deze waardebepaling van het 
werkwoord als de ruggegraat van onze zinnen 
zijn we dadelik bij de vraag beland welke vor^ 
men we tot het werkwoord moeten rekenen. 
Niemand twijfelt of we hebben een werkwoord 
in: ik zeg het je niet, jij praat onzin, hij zei 
niets, ik heb er genoeg van, we hebben er ge^ 
noeg van; in al deze gevallen is het werkwoord 
het leidend gedeelte van het gezegde. Maar 
het is heel anders als we zeggen: Pralen helpt 


122 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

je niet, betalen is de boodschap. Hier is het 
woord praten en betalen meer een soort zelfst. 
nmw. We redden ons uit de verlegenheid door 
te zeggen dat de eerste groep van woorden 
persoonsvormen van het werkwoord zijn (vor~ 
men van de le, 2e of 3e persoon) , de woorden 
van de tweede groep naamwoordelike vormen 
(ze lijken op een zelfst. of een bije. nmw). 
Feitelik helpt het niet afdoende, want als we 
zeggen: Ik zal het eens onderzoeken, is onder 
zoeken noch 'n persoonsvorm, noch een woord 
met de dienst van 'n naamwoord; we zeggen, 
om er af te zijn, dat het 'n naamw. vorm is. 

d.w.z. in elk geval geen persoonsvorm. 
Het onderscheid tussen ik zeg en jij zegt, wij 
zeggen, jullie zegt, lijkt vreemd, want die 
achtervoegsels -t en -en of (in Holland) -e, 
zijn volkomen overbodig; dat is zo, maar elke 
taal heeft uit het verleden allerlei rudimentaire 
overblijfselen. Naast jullie zegt gebruiken wij 
ook jullie zeggen of jullie lopen me te hard, 
maar die vorm op -e(n) gebruiken we nooit na 
je, ofschoon we je gebruiken zonder getals^ 
onderscheid, dus ook tegen meerdere personen. 
De oorzaak is dat jullie en jelui het zeli^ 
standig naamwoord lui of lieden bevat, dus 
oorspronkelik derde persoon was. Evenzo is er 
naast jullie liep de oudere vorm jullie liepen. 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 1 23 
Bij de werkwoorden drukken we dus het meen 
vaudsbegrip uit door de uitgang -e(n), maar 
de overbodigheid ervan wordt aangetoond 
door de vormen jullie loopt en jullie liep, waar 
het voornaamwoord het getal uitdrukt, en je 
loopt, je liep, waar het verband, de situatie, 
elke onzekerheid uitsluit. Ook hier zien we dat 
wat ons grillig of zonderling toeschijnt, in werkelikheid 
volmaakt redelik is. De lezer zal 
het nu niet zo vreemd vinden dat die uitgang 
-t of -en in het Afrikaans niet ge^ 
bruikt wordt: men zegt daar in de tegen 
woordige tijd steeds loop, dus ik loop, jij 
loop, en ons loop. In de verleden tijd is 
er ook verschil tussen N en Afrikaans: 
wij maken in die tijd ook 'n getalsonderscheid 
tussen liep en liepen, maar die verleden 
tijd bestaat in het Afrikaans zelfs 
niet; men gebruikt daar alleen de groep van 
hebben met een deelwoord, net als wij soms 
doen: ik heb hard gelopen. Het biezondere is 
dus dat wij het verledene van 'n handeling of 
gebeurtenis op twee manieren kunnen aandui^ 
den: ik liep en ik heb gelopen. Natuurlik is er 
verschil, en gebruiken we de vormen niet willekeurig, 
zoals de lezer al wel begrijpt. Het is 
echter niet zo eenvoudig om te bepalen wanneer 
wij het verhalende liep en wanneer het 


124 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

verhalende heb gelopen gebruiken. Wij zou 
den zeggen: Stel je voor, ik liep gistermiddag 
in de Kalverstraat, en daar ontmoette ik enz.; 
heb gelopen zou onmogelik zijn. Toch zeggen 
we wel: ik heb gistermiddag in de Kalverstraat 
gelopen van drie tot halivier, maar toen was er 
niets te zien. De reden is dat liep de handeling 
als iets op zichzelf staands voorstelt, en afscheidt 
van het tegenwoordig ogenblik, heb 
gelopen doet dat niet, al staat er ook 'n tijd bij 
die de verleden tijd aanduidt. En we scheiden 
dat verleden tijdstip niet geheel van het heden 
omdat we denken aan een verband met het 
tegenwoordige, zoals de woorden: maar ik heb 
enz. aangeven. Soms is de verleden handeling 
in ons denken nog sterker met het tegenwoor^ 
dige tijdstip verbonden: Ik heb hem vaak zien 
voorbijgaan, toen wij nog in de Langestraat 
woonden; hier is de groep met hebben niet 
verhalend, maar konstaterend. En helemaal 
tegenwoordig is het als we zeggen: Het heeft 
de hele dag al geregend, en het houdt maar 
niet op; hier is regende uitgesloten. De groep 
met hebben kan zelfs in duidelik verband staan 
met de toekomst, als in: We hebben hier nu tien 
jaar gewoond; maar hier is het ook nog mogelik 
te zeggen: We wonen hier nu tien jaar; 
soortgelijk is dit paar zinnen: Deze onzeker



A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 125 
beid heeft al verscheiden eeuwen bestaan, en: 
Deze onzekerheid bestaat al verscheiden 
eeuwen. De twee laatste zinparen zijn natuurlik 
ook weer niet hetzelfde: de eerste, met heb 
ben, ziet meer terug dan de tweede met de 
tegenwoordige tijd van het werkwoord. De 
lezer ziet hoe ingewikkeld het is, en toch vinden 
we het vanzelfsprekend dat ieder Nederlander, 
ook al is hij niet biezonder slim, de 
vormen juist gebruikt. Men begrijpt dat het 
alleen kan omdat we van jongs af aan nooit 
iets anders doen dan ons oefenen in onze eigen 
taal; geen vreemde taal kan later ooit meer die 
plaats innemen, want ons denken is steeds met 
onze taal verbonden. De onderscheidingen die 
wij in het Nederlands maken bij de aanduidingen 
van de tijden maakt een andere taal natuurlik 
zelden of nooit op presies dezelfde 
manier: vandaar de misère voor schoolkinderen 
die vreemde talen leren, er altans in onderr 
wezen worden. 

Men zegt gewoonlik dat de onbepaalde wijs 
met zullen, als in hij zal het eens onderzoeken 
de toekomstige tijd is van onderzoeken: als het 
waar was, zou het niet gemakkelik vallen te 
zeggen waarom geen mens die groep met zullen 
zou gebruiken als hij wil zeggen: De zon 
komt morgen om 6,20 op. — Morgen word ik 


126 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

vijftig jaar. — „Kam terug, Marie, je haar zit 
zo slordig; je kan zo niet naar school gaan." 
„Nee, moeder, dan kom ik zeker te laat." Maar 
het gebruik van zullen wordt begrijpelik, als 
we bedenken, dat zullen 'n verwachting aan

-

duidt; en in de eerste persoon ook wel 'n voor 
nemen: Ik zal het eens onderzoeken. Misschien 
zegt iemand: maar een voornemen wordt uitgedrukt 
door: Dat wil ik eens onderzoeken. Ja, 
maar met zal is het voornemen een belofte aan 
een ander, en dat drukt willen niet uit, dat is 'n 
zuiver persoonlik voornemen. 

Men noemt vormen als ik deed, ik wilde of 
ik wou, enz. verleden tijden; het is misschien 
prakties, maar ze hebben vaak genoeg niets 
met tijd te maken. We leggen: Ik dee het niet 
als ik jou inas; hier dient dee alleen om aan te 
geven dat het geval denkbeeldig is, en was 
doet dezelfde dienst. Men kan ook zeggen: Ik 
zou het niet doen als ik jou was, maar dat is 
duideliker raadgevend, tevens 'n ietsje gemoe^ 
liker, en zo maken we wel degelik onder 
scheid tussen: Wou je me helpen? en Zou je 
me willen helpen? En in plaats van: Ik zou het 
wel kunnen, maar ik wil niet, zegt men in de 
beschaafde omgangstaal niet: Ik kon het wel, 
maar ik wil niet. Het lijkt alsof het gebruik van 
wilde of wou onverschillig is, maar het is niet 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 127 
zoals het lijkt; wij kunnen zeggen: Ik vroeg 
hem mee te gaan, maar hij wou niet, of: hij 
wilde niet; maar als we vriendelik een kind 
vragen: Wat wou je> ventje?, kunnen we niet 
zeggen: Wat wilde je, ventje? We kunnen 
zeggen: Ik ben maar gauw op 'n andere rij 
gaan zitten, want ik wou niet graag naast die 
Jansen komen te zitten, maar ook wel: Ik wil 
de. Daarentegen: Ik wou je wel eens vragen, 
of je er al eens over gedacht hebt; hier gaat 

wilde niet. 

Wij kennen de sprekende film, en zijn wel 
geneigd hetzelfde woord te herkennen in: Hij 
lijkt sprekend op z'n moeder, maar in de laatste 
zin heeft sprekend weinig weg van 'n werkwoord. 
We hebben 'n onbepaalde wijs in: Ik 
kan het je niet zeggen, maar we weten niet 
waarom er te vóór moet in deze zin: Hij pro 
beerde het te zeggen. Nog vreemder lijkt het 
dat we zeggen: Ik durf niet zeggen dat het 
onjuist is, maar steeds: Als je durft te klikken! 
En ook: Ik leer tekenen van meneer Wille 
kens, maar: Je moet leren je te beheersen, of 
ook: je moet leren beter (nauwkeuriger) te 
tekenen. Het laatste geval is duidelike aanwijzing 
van de oorzaak van het verschil: in leren 
tekenen hebben we 'n eng samenhangende 
groep, met de zwaarste klemtoon op tekenen, 


128 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

in leren beter te tekenen of leren je te beheer 
sen staan leren en de begeleidende onbepaalde 
wijs te tekenen of te beheersen elk op zichzelf, 
met onafhankelike klemtoon, waarbij te er 
bovendien toe bijdraagt de twee werkwoorden 
te scheiden, terwijl ze in leren tekenen door 
klemtoon en naast-elkaar-plaatsing tot één geheel 
worden gemaakt, net als in samenstellingen. 
Nu 'begrijpen we ook waarom de onber 
paalde wijs zonder te alleen maar gebruikt 
wordt bij heel enkele werkwoorden: kunnen, 
mogen, moeten, zullen, willen, terwijl bij dur,ven 
ook de vorm met te voorkomt, zoals we 
opgemerkt hebben. Verder staat de onbepaalr 
de wijs zonder te bij enkele werkwoorden in 
groepen met 'n zelfstandig naamwoord als 
onderwerp van de onbepaalde wijs: Ik zag hem 
aveg^lopen, zo ook bij horen, voelen, leren, helpen. 
Dit gebruik is ons zo gemeenzaam, dat we 
het vanzelfsprekend vinden; zulke konstruk~ 
ties zijn juist het leerzaamst, omdat wij niet in 
twijfel verkeren in gegeven gevallen of het gebruik 
natuurlik en juist is of niet. Men denkt 
dat het ons gemeenzame in z'n bouw gemakkelik 
te begrijpen is, maar de ervaring leert dat 
het zelfs moeilik is het gebruik ook maar te for~ 
muleren. Laten we beginnen met 'n voorbeeld: 

Ja, mijn bestaan is niet van het lichaam, mijn 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 129 
bestaan is van den geest alleen. Ik zie kleuren 
lichten, ik zie vormen zijn, ik zie menschen 
lachen. 

De lezer zal geneigd zijn deze zin te aanvaarden wanneer hij verneemt dat het citaatontleend 
is aan de Verzamelde Opstellen van 
van Deyssel, deel I. Maar als hij daartoe be~ 
reid is, zal het toch zijn omdat het citaat van 'n 
erkend schrijver is, niet omdat het echt Neder,lands 
is: Ik zie vormen zijn bestaat uit Neder^.# 
landse woorden, maar toch is het koeterwaals. 
De schrijver heeft hier geëxperimenteerd, en 
Hiel tijdig ingezien dat het 'n mislukt experiment 
was, ofschoon hij wijs genoeg is geweest 
om de experimenten niet voort te zetten. Het 
is ons hier niet erom te doen 'n fout in het werk 
aan te wijzen, het is om iets veel belangrijkers 
te doen: 'n antwoord te zoeken op de vraag, 
waarom dat zinnetje onmogelik is, terwijl toch 
ik zie kleuren lichten en het laatste: Ik zie 
menschen lachen helemaal in de haak is. Ons 
taalgevoel bedriegt ons hier zomin als elders: 
er is verschil, nl. in de aard van de werkwoor^ 
den die bij zien staan. In het eerste en derde 
geval zien we iets gebeuren, in het tweede ge^ 
val wordt gesproken van iets dat is; nu vraagt 
de lezer waarom zien in deze konstruktie alleen 
bij werkwoorden van gebeuren voorkomt 

Het Nederlands van nu 9 


130 V.DIENST VAN DE WOORDEN 

(handelen is voor de toeschouwer ook gebeuren: 
Ik zag hem weglopen) , en ook daarop kan 
de taalkundige antwoorden. Wanneer zien be-
trekking heeft op 'n gebeuren, zijn het zien en 
het gebeuren dingen van een en dezelfde tijd, 
terwijl zien in de verbinding met zijn zou aan 
duiden iets dat voortduurt, onafhankelik van 
het tijdstip van het zien. In die gevallen ge^ 
bruiken we 'n bijzin met 'n persoonsvorm: Ik 
zie dat er vormen zijn. Als we goed opletten 
bemerken we dat zien in de twee soorten van 
zinnen ook niet presies hetzelfde betekent; in: 
ik zie kleuren lichten, is het zien over enige 
tijd verspreid, in de zin: ik zie dat kleuren zijn, 
wordt zien meer als resultaat van waarneming 
gedacht, dus op één tijdstip. Dat laatste is 
nog sterker merkbaar als we zeggen inzien; dit 
werkwoord krijgt dan ook uitsluitend de kon 
struktie met de bijzin: Ik zie in dat ik verkeerd 
gedaan heb. De lezer zal dit licht ingewikkeld 
vinden, maar zo is de taal nu eenmaal altijd, 
als wij de moeite nemen de feiten na te gaan. 
Waarnemingen als deze zijn leerzaam als bewijs 
dat men 'n taal alleen dan kan beheersen 
als men niet denkt aan regels of voorschriften, 
want niemand onzer zou deze fijne onderschei^ 
dingen kunnen maken op grond van „prak 
tiese" voorschriften. Men zegt daarom terecht 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW . 131 
dat alle voorschriften voor taalgebruik taalbedervend 
zijn: ze kunnen niet anders dan de 
werkelike taal geweld aandoen; men kan alleen 
dan echte taal schrijven als men vertrouwt op 
de enige gids, en 'n goede gids, die we hebben: 
ons taalgevoel. Mocht deze gids ons op 'n 
dwaalspoor hebben gebracht, welnu dan keren 
wij op onze schreden terug, d.i. we herstellen 
onze vergissing. 

Boven (bl. 121 v.) hebben we al gezien dat 
de onbepaalde wijs soms veel lijkt op 'n znmw, 
als in: Praten helpt hier niet. Dat is nog meer 
het geval wanneer er 'n bepalend lidwoord bij 
staat: Het drukken van dat boek heeft maanden 
geduurd. De vorm nadert tot de persoons^ 
vormen, trots het lidwoord, in de groep met 
aan: hij is aan het spitten, wandelen, wat weer 
heel iets anders is dan: Is meneer thuis? — 
Nee, hij is wandelen. Meer algemeen gebruir 
kelik is de groep met wezen, altans in Holland: 
Hij is wezen wandelen, hij is Willem wezen 
opzoeken 1) . 

Naast de onbepaalde wijs zonder enig voor 

1 ) Het kan nut hebben als de lezer de volgende 
groepen met elkaar vergelijkt, en het verschil in betekenis 
nagaat: Meneer is wandelen, Meneer is aan 
het wandelen, Meneer is gaan wandelen, Meneer is 
wezen wandelen. Elk van deze konstrukties heeft z'n 


132 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

voegsel hebben we ook dezelfde vorm met te; 
het woord betekent op zichzelf niets, en we 
kunnen het nauweliks 'n zelfstandig woord 
noemen, eerder 'n voorvoegsel. Klaar toch is 
het gebruik van te van gewicht; zo zal men 
soms zeggen, met vooropzetten van onbe^ 
paalde wijs: Gehoorzamen zàl je!, en ook: 
Goed praten kan-ie, maar doen, ho maar! De 
onbepaalde wijs met te kan niet zo gebruikt 
worden, wij zeggen dus nooit: Te gehoorzamen 
zal ik je verplichten, noch: Te betalen 
zal je wel gedwongen worden. De oorzaak 
van dit verschil schijnt te zijn dat de onbepaalde 
wijs zonder te het dominerende element 
in de betekenis van de hele groep is, terwijl in 
de groepen waar een werkwoord verbonden 
wordt met een infinitief mèt het voorvoegsel 
(ik hoop te komen) het leidende werkwoord 

(hier: hoop) tegelijk het dominerende begrip 
uitdrukt. 

In tal van gevallen gebruiken we niet te 
maar om te: Het is heel onaangenaam om dab 
telkens weer te moeten zeggen; ook in vrije 

eigen gebied, en de lezer ziet hier hoe dom de 
aktie van taalliefhebbers is die er steeds op uit zijn 
om de een of andere manier van zeggen af te keuren 
en te „vermijden", zoals hun geliefde term luidt: het 
resultaat is steeds taalverarming. 


A, WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 133 

zinsbepalingen, zoals om kort te gaan, om 'n 
voorbeeld te noemen, enz. Soms kan men beide 
konstrukties gebruiken; zo schrijft Carry van 
Bruggen: Ze waren op het punt om moeder te 
worden, waar ook het enkele te mogelik zou 
zijn. Wanneer de twee woorden van de groep 
geheel onafhankelijk van elkaar zijn, is alleen 
om te gebruikelik; zo in deze zin: Ze verlieten 
hun land om er nooit weer terug te keren, ook 
in de volgende: Om daarheen te gaan na al 
wat gebeurd is, lijkt me toch uitgesloten. De 
reden is duidelik de zelfstandigheid van de 
onbepaalde wijs, vooral in de laatste zin, waar 
hij dient als onderwerp. De lezer ziet dat het 
gebruik van de onbepaalde wijs zonder te, met 
te, en met om te, hoe ingewikkeld ook, steeds 
'n redelike grond heeft; wie spreekt, is zich 
daar natuurlik niet van bewust, zou anders 
niet kunnen spreken. Het behoeft nauweliks 
vermelding dat de poging om hier de orde te 
verstoren door voorschriften te geven, zoals 
door onkundige schrijvers wel geprobeerd 
is, af te keuren is: wij kunnen alleen dan nar 
tuurlik en juist spreken of schrijven als we vrij 
zijn, niet belemmerd worden door voorschriften. 


Er is nóg 'n werkwoordsvorm, met het voorvoegsel 
ge-: gelachen, gelopen. Natuurlik is 


134 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

ook hierover veel te zeggen dat de onbevangen 
lezer merkwaardig zal noemen. We zeggen 
wel: een afgelegde afstand, een belegd brood 
je, en talloze andere, maar we kunnen gelachen 
zo niet gebruiken, en evenmin gekeken, ge^ 
reisd, en talrijke andere. Het schijnbaar zonderlinge 
is dat we wel kunnen zeggen: bereisde 
mensen, bekeken platen, niet met gereisd, 9ekeken, 
ofschoon die woorden wel bestaan. De 
laatste soort deelwoorden worden alleen ge^ 
bruikt in groepen met hebben of zijn (Ik ben 
naar Parijs gereisd, Ik heb veel gereisd, Ik hebnaar de platen gekeken), net als we ook zeg 
gen: Ik ben om acht uur aangekomen, de vogel 
is in de vleugel getroffen, die platen zijn al 
talloze malen bekeken. Als we de betekenis 
van de deelwoorden die ook voor 'n znmw 
gebruikt worden (belegd broodje, de getroffen 
vogel) nagaan, is duidelik dat ze de toestand 
noemen waarin iets geraakt is door de handeling 
die het werkwoord uitdrukt: het beleggen 
van het broodje, het treffen van de vogel. 
Maar gereisd, gelachen drukken niet zo iets 
uit, en komen niet bij een znmw voor, wèl in de 
groep met hebben, zoals: hij heeft veel gereisd, 
hij heeft veel gelachen. Zo begrijpen we dat 
we wel zeggen: de nieuw aangekomen gasten, 
want 'n gast die pas aangekomen is, verkeert in 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 135 
'n nieuwe toestand, maar dat we gegaan niet 
zo gebruiken; de lezer zal makkelik andere 
voorbeelden kunnen vinden, en verklaren. Men 
zal ook merken dat voornamelik de deelwoorden 
van werkwoorden met 'n voorwerp in 
groepen met 'n znmw voorkomen, en alleen 
maar sommige van de werkwoorden die geen 
voorwerp bij zich hebben, en wel van die werkwoorden 
die ook groepen met zijn kunnen vor^ 
men, zoals: ik ben aangekomen, naast: de aan 
gekomen gasten. Ook sommige werkwoorden 
met zich hebben 'n deelwoord dat bij znmw 
kan staan, zoals zich verwonderen ('n verwonderd 
gezicht), zich verbazen, zich in gedachten 
verdiepen; maar zo'n deelwoord komt niet voor 
van zich vermaken, zich vergissen, enz. Het is 
niet nodig hier dit alles uit te pluizen; het is 
voldoende als de lezer ziet dat ook hier alles, 
hoe schijnbaar willekeurig ook, 'n redelike 
grond heeft, dat er nooit plaats is om aan toer 
val te denken. 

Van de znmw hebben we boven gezien dat 
ze vaak twee getalsvormen hebben, 'n enkelr 
voud en 'n meervoud, maar dat de ene vorm 
niet van de andere gevormd wordt, daar ze 
soms vrij sterk verschillen, als in stad en sieden. 
Ook hebben we gezien (bl. 73) dat de 
verkleinwoorden op tweeërlei manier gevormd 


136 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

worden, van de stam van enkelvoud of van 
het meervoud: stad en stadje, maar pad en 
paadje; soms op allebeide manieren: dagje 
en daagje, eitjes en eiertjes. Het laatste 
wordt echter nooit in het enkelvoud ge^ 
bruikt, en dat bewijst dat de woorden in 
het enkelvoud gevormd worden van de ene 
vorm: dag en dagje, in het meervoud van 
de andere: dagen en daagjes; evenzo kindje 
en kindertjes, kleedje en kleertjes, enz. Wat 
men het enkelvoud noemt, duidt niet altijd 
één exemplaar aan, in de eerste plaats om^ 
dat we vaak helemaal niet aan getal denken, b.v. als we zeggen: De mens wikt, Godbeschikt, 
evenmin in deze zin: De pen is machtiger 
dan het zwaard. Zo begrijpt men dat 
mensen die de meervouds-n niet in hun spreken 
gebruiken, en dus dage, huize zeggen, ertoe 
komen ook te schrijven: hopderde jaren, in 
plaats van honderden jaren; ze denken niet 
aan honderden als het hoofddeel van de 
woordgroep, maar beschouwen het als telwoord, 
net als in vijftig jaren. In het tweede 
hoofdstuk hebben we bij woorden als rvespenest 
reeds opgemerkt dat getal vaak genoeg 
buitenbeschouwing blijft in ons denken, dus 
ook in onze taal. Zo verwondert het ons niet 
dat we zeggen: Het weegt vijf pond, het kost 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST, NMW. 137 
zeven stuiver per stuk; ja we vinden het toch 
wel heel overbodig tweemaal het getal uit te 
drukken in vijf kamers, want vijf drukt het ge^ 
tal toch duidelik genoeg uit! Als we toch zegr 
gen vijf kamers, is dat omdat we nu eenmaal 
het meervoud hebben, en bovendien daar ger 
bruik van te maken om 'n ander verschil te 
maken: we zeggen vijftig man, om daarmee 
het idee van 'n samenhangende troep te geven, 
tegenover een onsamenhangende massa van 
vijftig mannen. Nu is het ook niet vreemd dat 
we zeggen vijf stuiver of vijf gulden, maar vijf 
dubbeltjes: in het laatste geval denken we niet 
aan 'n geldswaarde alleen maar ook aan de 
muntstukken. Het zou ook 'n vergissing zijn 
te veronderstellen dat elk zelfstandig nmw 
dat 'n persoon of zaak aanduidt, zowel in het 
meervoud als in het enkelvoud wordt gebruikt; 
zo zeggen wij wèl die zonderlinge vent, maar 
'n meervoud van dat woord komt niet voor, 
dan zeggen we eerder die zonderlinge lui. Dat 
laatste brengt ons op weg naar de verklaring 
van het opgemerkte: vent is uitsluitend in gebruik 
als we denken aan de persoon als indi^ 
vidu, niet als lid van 'n soort. 

Bij de znmw is ook van belang de verdeling 
over twee groepen, waarvan de ene het lidwoord 
de kan hebben, de andere het lidwoord 


138 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

het, beide met de daarbij behorende vormen 
van de bije. nmw en voornaamwoorden: deze 
grote tuin, 'n grote tuin, dit aardige tuintje, 'n 
aardig tuintje. In het meervoud bestaat er geen 
verschil tussen de twee groepen. In de spraakkunst 
noemt men deze klassifikatie van de 
znmw met de term geslacht, als vertaling van 
het Latijnse genus; de term heeft veel aanleiding 
gegeven tot misverstand, omdat wij geslacht 
buiten de vaktaal gebruiken voor sekse. 
Dit misverstand heeft z'n apotheose gevonden 
in het spellingbesluit-1936, waar tot heil van 
het Nederlandse schoolkind 'n nieuwe indeling 
van de znmw wordt aangekondigd, overeenkomstig 
'n nieuw beginsel: Begint eer gij be^ 
zint! De uitvoering is echter zo moeilik (d.w.z. 
onmogelik) gebleken dat drie hooggeleerde 
mandarijnen in konsult geroepen zijn, alsof het 
noodzakelik was te bewijzen dat wij terecht 
bekend staan als de Chinezen van Europa. 
Men ziet dat de taalkunde, vooral de fantasr 
tiese taalkunde van de liefhebbers, ook z'n ver 
makelike kant heeft. Als men nu de vraag 
stelt waar de klassifikatie van onze znmw in 
de klasse met de en de tweede klasse met het 
op berust, moeten wij hier het antwoord 
schuldig blijven. Al weten wij dat menig 
woord door de een met de, door de ander met 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 139 
het gezegd wordt, toch is het gebruik niet 
willekeurig; dat blijkt al daaruit dat wij hele 
groepen van woorden kunnen aangeven die in 
hun betekenis iets gemeen hebben en alle de-
of het-woorden zijn, zoals de onzijdige namen 
van dieren die daarnaast aparte woorden hebr 
ben voor het mannetje en het wijfje, het paard, 
het rund, het kind, enz., en de verkleinwoorden. 

Als 'n de-woord voor de tweede maal voorkomt, 
herhalen wij het vaak niet, maar gebrui^ 
ken 'n voornaamwoord: die of hij: Die kamer 
is te groot,bovendien is hij me te donker. 
Feitelik zeggen we niet hij, maar ie; het is geen 
toeval, want wij zeggen van 'n man sprekend 
wel: Hem heb ik niet gezien, maar van de kamer 
sprekend nooit Hem vind ik te groot, wèl 
Ik vind hem (d.i. em) te groot. De zaak is dat 
de voornaamwoorden hij, hem, zijn wel van 
manlike personen gebruikt worden, mèt klem 
en zonder klem, maar tegelijk van niet-personen, 
echter alleen met zwakke klem: ie en de 
beide andere met de onbetoonde klinker van 
de: em en z'n. Het is dus dwaasheid te be^ 
weren dat het gebruik van die verwijzende 
voornaamwoorden aantoont dat het woord of 
het denkbeeld waarnaar het verwijst iets man 
liks aanduidt, in de seksuele zin. Daarom is het 
ook volkomen in de haak dat we van 'n koe 


140 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

zeggen, dat hij (d.i. ie) veel melk geeft, en ook 
veehouders en veefokkers doen dat, al weten 
ze waarlik wel het onderscheid tussen 'n koe 
en 'n stier: er zijn ook ogenblikken in het leven 
van de mens dat hij aan andere dingen denkt 
dan aan het seksuele! Daarom is het niet meer 
zo vreemd te vernemen dat in dialekten hij, 
hem en zijn ook in geval van vrouwen gezegd 
wordt; zo herinner ik mij van 'n dienstbode: 
Ik heb mevrouw z'n schoenen bovengebracht. 
Maar daarom zou zij van 'n vriendin nog niet 
hij gezegd hebben; het gebruik is veel te ingewikkeld 
om hier volledig, voor welk dialekt 
ook, te worden besproken. Men lette er verder 
ook op dat men van personen ook vaak genoeg 
het of dat, de „onzijdige" vnmw gebruikt, onr 
verschillig het getal bovendien: Dat is m'n 
neef, Dat zijn neven van me; het gebruik is 
bekend genoeg, maar op de oorzaken hoeven 
we hier, tot verlichting ook van de taak van de 
schrijver, niet in te gaan. 

Als de-woorden geen personen of dieren 
aanduiden, verwijzen we wel vaak naar ze met 
de vnmw die we manlik noemen, zoals kamer 
in het aangehaalde zinnetje, maar we doen het 
niet bij alle woorden. Men zal zeggen: De ver 
gadering was eerst om tien uur afgelopen, en 
de toegesprokene kan antwoorden: Waarom 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 141 
heeft het zo lang geduurd? Is vergadering nu 
onzijdig? Natuurlik niet: de spreker die het 
zegt denkt niet aan het woord vergadering, 
maar aan het vergaderen, de handeling, en dat 
is des te natuurliker omdat vergadering geen 
zelfstandigheid aanduidt. Er zijn wel talen 
waar het duidelik terugwijzende vnmw steeds 
overeenstemt met het znmw, maar dat is in het 
Ndl nu eenmaal niet het geval; het heeft geen 
zin te ontkennen dat het Ndl geen Duits is of 
geen Frans, en het heeft even weinig zin 
nieuwe indelingen te fantaseren, of zelfs „sper 
ciale regels", d.w.z. voorschriften, te fabriceren, 
zoals de minister aan de volgzame mandarijnen 
heeft opgedragen: alsof iemand die 
Ndl kent, regels voor het taalgebruik nodig 
had! 1) 

Men heeft ook op ander gebied getracht het 
Ndl te „verbeteren": door het bedenken van 
naamvallen, die er natuurlik niet zijn, want 
anders hoefde men ze niet te bedenken. Het is 
duidelik dat het Ndl geen naamvallen heeft, 
noch bij het znmw noch bij enige andere groep 

1) De minister heeft intussen z'n hooggeleerde 
adviseurs gedesavoueerd door het plan aan te kondigen 
om nog eens 'n kommissie te benoemen. De uitvoering 
is achterwege gebleven, daar de 2e Kamer 
heeft uitgesproken dat verder uitstel ontoelaatbaar is. 


142 V. DIENST VAN DE WOORDEN 

van woorden, tenminste voor wie talen kent 
die wel naamvallen hebben, maar wij handelen 
hier niet over taalvergelijking, en spreken uit 
sluitend over de taal die elke lezer in werkelik^ 
beid beheerst. Hoogstens zouden we kunnen 
handelen over vormen met -s als in vaders 
nieuwe jas, Willems nieuwe jas, maar het is 
heel goed verdedigbaar deze vorm als afleidingsvorm 
te karakteriseren, en in elk geval 
zijn deze vormen op -s in onze taal van geringe 
betekenis, daar ze alleen bij eigennamen van 
personen en de zgn. aanspreekwoorden (var 
der, neef, dokter), in één woord: bij de individuele 
persoonsnamen, voorkomen. Men ger 
bruikt de uitgang dus niet bij deze man of bij 
'n man; dan hebben we andere groepen: ten 
eerste de groep met z'n of er (vaak haar ge^ 
schreven), zoals in: deze man z'n bewering, 'n 
man z'n tehuis, onze slager z'n maandreken 
Hing, ook wel bij individuele persoonsnamen, 
als in: vader z'n stoel, Helene Swarth haar gedichten; 
ten tweede de groep met van, zoals: 
de nieuwe jas van vader, de gedichten van 
Helene Swarth. 

Schijnbaar in strijd met het zo juist gezegde 
vinden wij toch de vorm op -s bij man in deze 
zin van Aart van der Leeuw: Zij vertelde hoe 
zij in de stad bij haar mans verwanten te gast 


A. WERKWOORDEN EN ZELFST. NMW. 143 
was...; de lezer zal zelf wel merken dat haar 
man hier 'n individuele persoonsnaam is, die 
ook als aanspreeknaam gebruikt wordt, dus 
feitelik eigennaam is. Op de verschillen tussen 
de drie konstrukties (vaders nieuwe jas, vader 
z n nieuwe jas, de nieuwe jas van vader) gaan 
we hier niet in, want daarvoor zouden samen 
hangende teksten nodig zijn; maar het is misschien 
nuttig te vermelden dat het achtervoeg 
sel z'n in het Afrikaans fortuin gemaakt heeft, 
en in de vorm zonder -n, dus in de schrijfwijze 
se (waar s onze z aanduidt) gebruikt wordt 
zonder onderscheiding van personen en zaken, 
noch van getal, zoals in 'n brief van 'n Afri ,kaanse 
jonge die vertelt van z'n eerste kennismaking 
met 'n sneeuwdag in Holland, en 
schrijft hoe alles onder de sneeuw lag (hij 
noemt het kapok) , de straten en wegen, en ook 

„die huise en die huise se dakke" (d.i. de daken 
van de huizen). 


VI. 
DIENST VAN DE WOORDEN 
IN DE ZIN: 


B. Bjvoeglike Naamwoorden en Bijwoorden. 
De derde groep van woorden die in verschillende 
vorm voorkomen, met andere woorden: 
die verbogen worden, zijn de bijvoeglike 
naamwoorden, zoals in 'n zoet kind, die zoete 
jonge, die zoete kinderen. De enige uitgang 
van deze klasse van woorden is -e, en de vraag 
die we moeten beantwoorden is voornamelik 
wat voor dienst die uitgang in de zin verricht, 
ja of er hier van enige dienst sprake is, want 
de uitgang kan ook wel 'n overblijfsel zijn uit 
'n vroegere periode van de taal, zoals ook het 
menselike lichaam zulke overblijfsels vertoont. 


B. BIJVOEGLIKE NAAMW. EN BIJW. 
Het is in de taalkunde, evenals in de biologie, 
vaak moeilik uit te maken of we met zo'n rudiment 
te doen hebben dan wel met 'n nog funk.tionerend 
deel van het levende geheel. Men 
zou misschien kunnen aanvoeren dat de zwak 
beklemde lettergreep -e in elk geval zo duidelik 
als uitgang gevoeld wordt dat men de 
bijvoeglike naamwoorden als blijde, moede 
weinig gebruikt, en meest blij, moe zegt, de 
onverbogen vorm dus, zoals ook de andere 
bijv. nmw in het gezegde hebben; want blij en 
moe komen zelden met 'n znmw voor: dus wel: 
hij was blij, hij was moe, maar zelden: 'n blij 
bericht, 'n moe gezicht, waarvoor we eerder 
zouden zeggen: 'n verheugend bericht, 'n ver 
moeid gezicht, terwijl de woorden met de bui 
gings-e zo goed als niet 'bestaan: het blijde bericht, 
het moeë (of misschien moeie) gezicht 
zijn zeker niet algemeen gebruikelik, als ze al 
gezegd worden. Wel schrijft en zegt men: 
de blijde boodschap, al zal men in andere 
groepen zelden zo spreken. De onderstelr 
ling dat de uitgang 'n rudiment is, valt dus 
niet zo maar te verwerpen; maar daarom is 
de uitgang nog niet nutteloos, want het bestaan 
ervan maakt samenstellingen mogelik 
als de Frans~Duitse oorlog, die geel-groene 
kleur, en we kunnen nog op 'n gebruik wijzen 

Het Nederlands van nu 10 


146 VI. DIENST VAN DE WOORDEN 

dat zonder twijfel alleen mogelik is door het 
bestaan van de uitgang: het vrije gebruik van 
de bijv. nmw als zelfstandige woorden: 'n 
blinde, twee blinden, de blinden, ook met het 
onzijdige lidwoord: Je moet niet het onmogelike 
eisen, het onderste uit de kan willen heb 
ben, enz. En nu blijkt de onverbogen vorm ook 
nuttig, als negatief bepaald: we gebruiken die 
in gevallen als: in het zwart gekleed, hij praat 
Frans maar hij praat het op z'n Schiedams, 
enz. De onverbogen vorm komt in dit gebruik 
voor als het bije. nmw 'n kleur aanduidt of 'n 
taal, en in het algemeen wanneer het begrip 
geheel abstrakt wordt gedacht, dus ook in de 
volgende groepen: in het algemeen, deze 
kwestie zullen we in het biezonder moeten nagaan, 
enz. In de gevallen van verbogen vorm 
(het onmogelike proberen, zich in het onver^ 
mijdelike schikken) hebben we klaarblijkelik 
te maken met het bijv. nmw in kollektieve zin: 
alles wat mogelik is, al wat onvermijdelik is, 
enz., maar daarmee zijn niet alle vragen opge^ 
lost, want het bijv. nmw heeft geen uitgang in 
de groep in het duister, en de betekenis is ook 
niet kollektief, al is het niet hetzelfde als in de 
duisternis. De lezer ziet dat tal van vragen 
rijzen als men z'n ogen en oren open heeft, en 
geen taalkundige zal in staat zijn al die vragen 


B. BIJVOEGLIKE NAAMW. EN BIJW. 147 
te beantwoorden: het levende Nederlands is 
totnutoe een van de meest verwaarloosde vak 
ken, en toch is de eigen taal het meest geschik^ 
te middel van wetenschappelik taalonderzoek 
dat gericht is op de algemene vraagstukken. 

We hebben reeds gezien dat de bijv. nmw 
op twee manieren gebruikt worden: in groepen 
met 'n znmw, als in: die nieuwe hoed van jou, 
en in het gezegde, als in: dat huis ziet er nieuw 
uit. De meeste woorden die in de genoemde 
groepen voorkomen, worden ook in het gezeg^ 
de gebruikt, zoals nieuwe in de gegeven voor

-

beelden. Maar sommige woorden worden uitr 
sluitend met znmw gebruikt: de stalen pen, 'n 
Engelse dame, 'n schamele verontschuldiging, 
drommelse kwajonge, eigelike moeilikheden, 
dergelijke moeilikheden, enige moeilikheden, 
zulke moeilikheden, de halve prijs, het heden 
daagse Nederlands, de voormalige koning. 
Omgekeerd zijn er 'n aantal woorden die 
meest als bijv. nmw worden beschouwd omdat 
ze 'n eigenschap of toestand van 'n zelfstandigheid 
uitdrukken, maar alleen in het gezeg^ 
de voorkomen: het kopje is stuk, de taart is 
klaar, we zijn erg moe of blij, hij was alleen; 
verder woorden die 'n bepaling behoeven om 
de betekenis volledig te maken, zoals: hij is z'n 
geld kwijt, ik ben dat gezanik meer dan beu of 


148 VI. DIENST VAN DE WOORDEN 

zat, het is de moeite waard, terwijl men bij 'n 
znmw wel gebruikt: opmerkenswaard ('n op^ 
merkenswaarde biezonderheid), evenals achtenswaard, 
enz. Het gebruik wordt begrijpe^ 
liker wanneer we bedenken dat de tegenwoordige 
deelwoorden alleen bij 'n znmw gebruikt 
worden: de behandelende dokter, de brandende 
lamp: hier gebruikt men in het gezegde immers 
natuurlik de persoonsvorm van het werkwoord, 
dus: de lamp brandt, de dokter behandelt 
hem. Als men staande op beide manieren 
gebruikt, is dat omdat het los staat van hetwerkwoord, feitelik eerder als bije. nmw te 
beschouwen is, zoals ook blijkt uit de groep: 
iets staande houden, die men kan vergelijken 
met: iets vast stellen. Waarom gebruikt men 
nu de deelwoorden bij het znmw, maar de per^soonsvorm 
in het gezegde? De reden is duider 
lik: het deelwoord geeft 'n eigenschap te 
kennen, iets dat min of meer duurzaam deel 
uitmaakt van het begrip dat het znmw aanduidt; de persoonsvorm daarentegen duidt ietsaan 
dat op 'n zeker ogenblik gebeurt of gedaan 
wordt of bestaat, dus iets dat als zijdelik ge^ 
dacht wordt. Nu is het niet moeilik in te zien 
waarom de eerstgenoemde woorden (stalen, 
enz.) alleen bij 'n znmw staan, evenzo waarom 
de bije. nmw als moe, klaar, enz. alleen in het 


B. BIjVOEGLIKE NAAMW. EN BIjW. 149 
gezegde voorkomen. Het opgemerkte is van 
wijder strekking, want nu begrijpen we ook 
het anders zonderling schijnende, d.w.z. niet 
verklaarde, feit dat bang in die bange kerel 
heel iets anders betekent dan in de kerel was 
bang; presies hetzelfde is bij 'n groot aantal 
bije. nmw op te merken: die misselike vent, hij 
is misselik, 'n goeie man, hij is heel goed voor 
ons geweest, 'n boze man, de man was boos, 
'n kwaje tegenstander, hij is erg kwaad, 'n 
schorre stem, hij was schor van woede, 'n 
wakkere jonge en de jonge was klaar wakker, 
'n kale meneer en die meneer is kaal, terwijl 
we vrijwel dezelfde betekenis hebben in: kale 
heuvel en de heuvel was kaal, 'n suf fe man, de 
man is suf, enz. Nu is ook duidelik dat we moe 
met betrekking tot personen nooit anders dan 
in het gezegde gebruiken, maar toch niets 
vreemds vinden aan: het moede hoofd neerleggen, 
dat we spreken van: 'n levend mens, 
maar: hij is nog in leven. 

Wij gebruiken ook tal van woorden die we 
tot de bijwoorden rekenen, om 'n eigenschap 
op 'n bepaald ogenblik aan te duiden, maar 
alweer uitsluitend in het gezegde: het vuur is 
uit, meneer is uit, de deur is toe, hij is niet wel 
(vergelijk: hij is ziek), de zon is op of onder, 
mijn werk is af, mijn geld is op, je bent er



150 VI. DIENST VAN DE WOORDEN 

naast, ik heb hem door, hij is ervandoor, de 
klok is vóór of achter, de klok is gelijk (misschien 
eerder als bije. nmw te beschouwen), 
enz. Naast: het vuur is uit, zeggen we wel: het 
uitgebluste vuur, maar dat is ook iets anders: 
als het vuur is uitgeblust, is het met de brand 
gedaan; als het vuur uit is, maken we het zo 
nodig weer aan. Zo kan men ook vergelijken: 
stuk en gebroken, af en afgedaan, lam en verlamd, 
zat en verzadigd, op en opgekomen of 
opgerezen, weg en weggegaan, moe en ver 
moeid, enz. We verwonderen er ons nu niet 
meer over dat de woorden op -tjes, zoals netjes, 
zoetjes, enz. alleen in het gezegde voor 
komen. Het is niet nodig meer biezonderheden 
te vermelden, de lezer kan ze zelf wel vinden; 
het is van belang in te zien dat ook hier de 

schijnbare toevalligheden hun oorzaak hebben. 
Alleen kan nog opgemerkt worden dat 
wij soms ook in 'n groep met 'n znmw het 
ogenblikskarakter van de toestand die door 'n 
voltooid deelwoord wordt uitgedrukt zo sterk 
voelen dat het in de taal tot uiting komt, zoals 
dij Mevrouw Roland Holst in de volgende 
passage: 

Stelsels, benamingen van mensche', onmachtig 

alle te dringe' in 't wijzenlooze wezen 

zijn ze en mijn hart is eindlijk des gewis. 


B. BIJVOEGLIKE NAAMW. EN BIjW. 
Eve', — als een zon momentaan opgerezen, — 

eve' een voelen met alle dinge' eendrachtig, 

dat's 't waarste weten wat voor mensen is. 

Onder de bijv. nmw en bijwoorden zijn er 
enige die door hun vorm en daarmee samen 
hangende betekenis 'n biezondere plaats innemen; 
daartoe behoren: beter, minder, meer 
en meerder, best, minst, meest, waar we ge^ 
neigd zijn aan 'n uitgang -r en -st te denken, 
ook al bestaan er geen stamwoorden zonder 
de -r of -st. Ook linker heeft geen stamwoord, 
al verbinden wij het met links, en staat het 
woord dus niet zo volkomen op zichzelf als 
met beter, enz. het geval is. Wij vatten -er en 
-st onvermijdelik als uitgangen op omdat we 
tal van woorden zo vormen: lang, en langer, 
langst; zulke afleidingen noemen we trappen 
van vergelijking, en daar sluiten we beter enz. 
gewoonlik bij in. Deze vormen drukken 'n 
eigenschap of toestand aan die vergeleken 
wordt met 'n tegengestelde, schoon niet genoemde 
eigenschap; zo zegt men: moeder is 
heel wat beter vandaag, om uit te drukken 
minder ziek dan gister, ook: het is minder dan 
ik gedacht had, als we bedoelen: ik had gedacht 
dat het meer zou zijn geweest, verder: 
hij is groter als ik, voor: ik ben niet zo groot 
als hij, of kleiner dan hij, ook: Ik wil liever 


152 VI. DIENST VAN DE WOORDEN 

niet meedoen, voor: het meedoen is me niet 
welkom. Het laatste voorbeeld toont duidelik 
aan dat de tegenstelling die door de vorm op 
-er uitgedrukt wordt, niet absoluut is, het is 'n 
gematigde, bescheiden tegenstelling; zo is het 
natuurlik dat men zegt: Het boek is in elke 
betere boekhandel te krijgen, in plaats van het 
veel stelliger: in elke goede boekhandel. Om 
dezelfde redenen, juister.- door dezelfde oor 
zaken, zeggen we dat iemand van gevorderde 
leeftijd is: dat is iets anders, feitelik, maar 
vooral voor ons gevoel, dan hoge leeftijd, en 
tegelijk iets anders dan middelbare leeftijd. 
Zo spreken we van 'n week later in tegenstelling 
met die week of de week tevoren, zonder 
te denken aan laat in te laat komen; van: lagere 
school, in tegenstelling tot de scholen van 
voortgezet onderwijs, van: hoger onderwijs, in 
tegenstelling tot het daartoe voorbereidend 
onderwijs (lager en middelbaar) : we denken 
daarbij noch aan laag noch aan hoog, tenzij 
dan bij wijze van grapje, zoals onze leraar in 
de wiskunde, die toen 'n jonge het gevraagde 
meetkundig bewijs niet kon geven, uit het raam 
van de tweede verdieping van ons leslokaal 
keek, en opmerkte: het is hier hoger onderwijs 
(het zogenaamde voorbereidend hoger onder 
wijs van het gymnasium). Andere voorbeel



B. BIJVOEGLIKE NAAMW. EN BIjW. 153 
den behoeven geen kommentaar: de lagere 
klassen, de hogere klassen, de beter gesitueerden, 
Nationaal Jongeren Verbond, de 
ouderen onder u, je hoeft geen verdere pagingen 
te doen, ik zal er niet verder over spreken, 
vroeger zagen we ze nog al eens, enz. 

Nu kan het wel voorkomen dat men niet 
denkt aan de tegenstelling tussen twee eigenr 
schappen, maar aan die tussen twee graden 
van dezelfde eigenschap: Die stof is wel 
goed, mevrouw, maar deze is toch beter, en het 
verschil in prijs is gering. Wanneer wij die ber 
tekenis sterk gevoelen, voegen we er wel nog 
aan toe, op zichzelf 'n woord zonder bepaalde 
zin: Ik ben nog sterker als hij, wat niet het 
zelfde is als: Ik ben sterker als hij. Het hoeft 
nu niet meer te worden uitgelegd waarom wij 
spreken van de rechter en de linker hand, en 
het lijkt nu ook niet meer toeval dat wij de -er 
vinden in: over, onder, achter, waar straks 
bij de woorden op -st nog op gewezen zal 
worden. 

Uit sommige van de gegeven voorbeelden 
blijkt dat soms twee personen of zaken met 
betrekking tot de genoemde eigenschap met 
elkaar vergeleken worden, en men ze beide 
noemt, zoals in Hij is sterker als ik; dat komt 
in het gezegde voor, niet als de vorm op -er bij 


154 VI. DIENST VAN DE WOO RDEN 

znmw staat. Zoals uit het voorbeeld blijkt, 
wordt de vergelijking uitgedrukt door als, net 
als we doen in: Hij is even dom als jij. Maar 
men gebruikt ook wel dan: Hij is bekwamer 
dan z'n broer, zoals ook in de zin Hij is be^ 
kwamer dan je denkt. Het naast elkaar gebrui^ 
ken van als en dan in deze gevallen heeft vaak 
de aandacht getrokken, maar is nooit ernstig 
onderzocht: men heeft het zich gemakkelik 
gemaakt door te redeneren, zonder kennis van 
de feiten, en te verklaren dat als gebruikt 
wordt in woordgroepen en in samengestelde 
zinnen, wanneer we gelijkheid vaststellen 
(even sterk als jij, net zo breed als het lang 
is) en veelal dan als er ongelijkheid is (ster ,ken 
dan ik, het duurde langer dan we verwachthadden), 
en dat het nu netjes zou zijn als 
alle mensen hetzelfde deden in alle gevallen, 
dus nooit: Hij is sterker als ik. Het zou netjes 
zijn, en gemakkelik voor „taalkundigen" die 
liever niet veel nadenken, omdat het hun niet 
om de werkelikheid te doen is, maar om de 
schijn. Wie echter taal bestudeert, zal met 
deze oppervlakkige praatjes geen genoegen 
nemen, en het waarom willen weten, want het 
spreekt voor hem vanzelf dat het tweeërlei gebruik 
niet willekeurig kan zijn. Dit kan des te 
minder als men opmerkt dat ook mensen die 


B. BIJVOEGLIKE NAAMW. EN BIJW. 
155 

meest als zeggen bij ongelijkheid, toch soms 
dan gebruiken, niet uit gehoorzaamheid aan 'n 
domme regel, maar omdat het overeenstemt 
met hun taalgevoel; het gebruik van dan komt 
in het biezonder voor wanneer de vergeleken 
personen en zaken ver van elkaar afstaan in de 
zin. Zolang we het beginsel dat aan het 
tweeërlei gebruik ten grondslag ligt niet kennen, 
zou het natuurlik aanmatigend zijn, er 'n 
voorschrift over te bedenken, en zodra we de 
grondslag kennen, is het wel zeker dat het ge^ 
kruik als redelik zal worden erkend: er zal dus 
wel nooit kans zijn voor de diensten van de 
fantastiese „taalbeoefenaars", hier zomin als 
elders. 

Totnutoe hebben we alleen gesproken over 
de vormen op -er, en de woorden op -st terzijde 
gelaten: dat heeft 'n goede grond, want de 
woorden op -r zijn veel belangrijker, zodat 
men die op -st als 'n aanvulling erop kan be^ 
schouwen. Het gebruik is nu niet moeilik te 
verstaan: dat is de beste manier om er af te 
komen, één moet de minste zijn, Als ik sommen 
heb, begin ik altijd met de makkelikste, Ik zou 
me er liefst helemaal niet mee bemoeien. Bie ,zondere 
gebruikswijzen hebben aparte vorr 
men: ten minste, ten eerste; op z'n minst, op 
z'n best; minstens, hoogstens. Het is niet mo^ 


156 VI. DIENST VAN DE WOORDEN 

gelik hier dit alles in biezonderheden te bespreken; 
wel moet gewezen worden op het 
verschil tussen de twee groepen van vormen 
op -er en op -st. Het verschil bestaat in hoofd~ 
zaak hierin dat er bij de vormen op -st niet 
gedacht wordt aan de tegenstelling tussen 
twee; men moet er op letten dat daarmee niet 
gezegd is dat er niet twee zijn, het is voldoende 
dat men niet aan dat getal denkt, om de 
vorm op -st te gebruiken: zo zegt men heel 
goed: Hij is de oudste, ook al zijn er maar twee. 
De ondergeschiktheid van de vormen op -st 
aan die met -er blijkt duidelik uit de vorm van 
sommige ervan; zo zijn enige gevormd van de 
vormen op -er: opperst, uiterst, van op en uit, 
net als we ook hebben: opperman, en men zal 
het nu nog minder vreemd vinden dat we 
boven bij onder en over op de vorm van deze 
woorden gewezen hebben, want we leiden 
daar ook weer soortgelijke op -st van af: achterste 
(vgl. voorste) , bovenste, onderste. We 
geven van deze woorden meest de vorm op 
-ste, want dat is de gewone bij 'n znmw (de 
opperste leiding, de onderste plank) , en die op 
-st komt in groepen met znmw weinig voor, 
wel bij bije. nmw: uiterst gelukkig, maar som 
mige worden alleen bij znmw gebruikt, b.v. 
onderste en achterste. Het zal nu ook niet 


B. BIJVOEGLIKE NAAMW. EN BIJW. 157 
meer bevreemden dat eerste dezelfde uitgang 
heeft, want we denken daar aan de tegenstel^ 
ling met alle volgende, terwijl ook ander nu 
duidelik tot de groep van woorden op -er be~ 
hoort, want daar denken we alleen aan de 
tegenstelling met de eerste of met 'n hele 

groep. 


Nu we gezien hebben wat de dienst van 
deze woorden op -er en -st is, spreekt het van 
zelf dat we zulke afleidingen niet vormen van 
bijv. nmw die stofnamen uitdrukken, zoals 
houten; evenmin van woorden die zelf al 'n 
tegenstelling uitdrukken, zoals ongaar, on^ 
zeker, eindeloos, onvermijdelik. Toch komt 
van zulke woorden als de pas genoemde wel 
eens 'n vorm op -er voor: Hij voelde zich onzekerder 
dan ooit; ook wel van de woorden op 
-

loos. De zaak is dat men die woorden ook in 
positieve zin kan opvatten: men kan iemand 
die men onbekwaam acht, toch wel karakteriseren 
als onbekwamer dan wie je maar wil, en 
ook onzekerheid is makkelik als iets positiefs 
te denken. Wanneer woorden absolute begripr 
pen uitdrukken komen ze niet met -er en -st 
voor; zo zal men de afleidingen niet gebruiken 
van oneindig, eeuwig, want er bestaat tussen 
eeuwigheid en tijdelikheid geen tussenvorm, 
en zoals we gezien hebben, drukken de hier 


158 VI. DIENST VAN DE WOORDEN 

besproken vormen juist zo iets gematigds uit 
(de betere boekhandel, de mindere klassen) . 

In het voorafgaande hebben we de termen 
bijv. nmw en bijwoord gebruikt voor dezelfde 
woorden, dus als onderscheiding voor de 
dienst die ze in de zin verrichten: bije. nmw in 
groepen met 'n leidend znmw (de betere 
standen), bijwoord in 'n groep met 'n ander 
woord, vooral 'n werkwoord (hij praat beter 
als jij, hij is beter vandaag) maar ook bij 'n 
bijv. nmw (beter beslagen ten ijs komen) . Het 
is hier niet de plaats om over deze kwesties 
uit te weiden, en de lezer die misschien z'n 
schoolkennis op dit gebied, jammer genoeg, 
niet geheel vergeten is, er op te wijzen dat het 
geen vergissing is als hier beter 'n bijwoord 
genoemd wordt in: hij is beter vandaag. Maar 
op één punt mag hier wel gewezen worden: het 
gebruik van de bijv. nmw zonder -e in gevallen 
als 'n groot schrijver, vergeleken met 'n 
grote vergissing, dus bij twee demowoorden, 
trouwens ook bij hetzelfde woord: 'n groot 
man en 'n grote sterke man. Andere soortger 
lijke gevallen zijn: 'n handig koetsier, 'n be^ 
kwaam man, of leider, 'n begaafd man. 1VIis^ 
schien zal 'n lezeres vragen of het alleen mannen 
zijn die deze distinktie (de vorm zonder 
-e!) genieten; in hoofdzaak ja, maar vrouwen 


B. BIJVOEGLIKE NAAIVIW. EN BIJW. 
zijn niet uitgesloten van dit privilege: men 
spreekt ook van 'n goed of bekwaam of beroemd 
schrijfster, in tegenstelling (taalkun~ 
dige tegenstelling natuurlik) tot 'n goed ge^ 
klede vrouw, of 'n beschaafde vrouw. Het lijkt 
menig lezer raadselachtig, vooral omdat hij 
weet dat hij het zelf zo zegt, en het „dus" niet 
gek kan vinden. En er is natuurlik ook 'n 
reden, tenzij er meer dan één reden mocht zijn; 
in elk geval kan men aan de gegeven voor 
beelden wel iets redeliks ontdekken: wij gebruiken 
de vorm op -e uitsluitend bij de bije. 
nmw, de vorm zonder -e vooral als het woord 
als bijwoord dient, en dat is toch enigszins 
het geval wanneer we zeggen: 'n goed schrij^ 
ver, want goed bepaalt hier in werkelikheid het 
schrijven, niet de man, en soortgelijke waarneming 
kan men bij de andere voorbeelden 
doen. En nu de achteruitzetting van de vrouw: 
ook dat wordt begrijpelik, en inzover vergefe^ 
lik, want de meeste beroepen zijn eerst in de 
laatste tijd voor vrouwen opengesteld, altans 
door vrouwen in beslag genomen: óf de taal 
ook de maatschappij weerspiegelt! Overigens 
mag er op gewezen worden dat de vrouwenn 

in hun positie misschien toch niet zo vol 
strekt in alle opzichten op vooruitgegaan zijn: 
het heeft ook z'n goede zij dat men de vrouw 


160 VI. DIENST VAN DE WOORDEN 

in de eerste plaats beoordeelt naar wat zij is, 
de man naar wat hij doet. 

De lezer heeft gezien dat de termen bije. nmw 
en bijwoord gebezigd worden voor dezelfde 
woorden, al naar hun dienst in de zin; er zijn 
echter ook woorden die nooit als bijv. nmw, 
wel als bijwoord voorkomen, zoals in de ge^ 
geven voorbeelden op (De zon is op) . Zulke 
woorden zijn alweer niet uitsluitend bij*woor~ 
den, ze dienen vaak ook als voorzetsel: op de 
bank, uit het huis, enz. En deze zelfde woorden 
worden vaak ook gebruikt om 'n bijzin te 
verbinden met de hoofdzin, zo voor: Ik had het 
al gehoord voor je het me vertelde. Soms gebruiken 
we het bijwoord (of voorzetsel) met 
dat: voordat, omdat, zodat, doordat: Hij had 
het me verteld, zodat ik voorbereid was toen 
ze erover begonnen. Met uitzondering van 
voordat komen de genoemde woorden alleen 
met -dat aan het begin van 'n bijzin zo voor; 
de reden is dat de betekenis van het voorzetsel 

(b.v. om) en het woord aan het begin van de 
bijzin (omdat) zo sterk verschillen dat we ze 
als aparte woorden opvatten, terwijl voor en 
voordat geen verschil van betekenis aandui^ 
den, al is het gebruik van de beide vormen 
natuurlik niet willekeurig. We zien uit het 
besprokene dat bijwoord en voorzetsel en 

B. BIJVOEGLIKE NAAMW. EN BIJW. 161 
voegwoord ook niet altijd presies van elkaar 
te scheiden zijn, zo min als bijv. nmw en bij ,woord. 
Over deze woordsoorten kan hier niet 
verder gehandeld worden, maar er zij toch op 
gewezen dat het belangrijkste van alle voegwoorden 
dat is, en wel omdat het in het geheel 
geen betekenis heelt, en daarom de dienst kan 
verrichten van aan te duiden dat de zin ondergeschikt 
is, onverschillig de aard van die 
onderschikking. Dat laatste is ook de reden 
waarom voorzetsels als voor, door, enz. duide~ 
lik als voegwoorden worden gekenmerkt als 
we er dat achtervoegen. 

Het Nederlands van nu 11 


VII. 
DIENST VAN DE WOORDEN 
IN DE ZIN: 


C. De Voornaamwoorden. 
Een heel aparte klasse van woorden zijn de 
voornaamwoorden; ze hebben èn in hun vormen 
èn in hun dienst in de zin zo velerlei biezonders, 
en menige taal heeft daarin ook zoveel 
eigenaardigs dat de talen van andere volken 
helemaal niet, of niet op presies dezelfde wijze 
hebben, dat er geen sprake van kan zijn, hier 
meer dan door enkele voorbeelden op het biezondere 
karakter van deze woordsoort te 
wijzen. We rangschikken onze voornaamwoorr 
den in 'n aantal groepen, en het hoeft hier niet 
meer te worden aangetoond dat die indeling 


C. DE VOORNAAMWOORDEN 163 
niet op goede voet staat met de logika, maar 
beter met de feiten en met de behoeften van de 
taalkunde: scherpe grenslijnen zijn niet te 
trekken, en ook niet nodig. We spreken van 
persoonlike en aanwijzende vnmw, maar 
menigeen weet niet wat te antwoorden op de 
vraag waarom hij persoonlik vnmw heet in: Hij 
was er ook, en die aanwijzend in: Die was er 
ook. Men zegt: Ik heb Jan gevraagd, maar die 
wist er niets van, en ook: maar hij wist er niets 
van; het is niet hetzelfde, want bij die is er in 
de geest van de spreker iets van 'n tegenstel^ 
ding met andere personen. Maar dat is niet het 
enige verschil; als iemand in 'n vergadering 
tegen z'n buurman zegt: De voorzitter heeft 
het niet gemerkt, kan de buurman antwoorden: 
Die merkt nooit iets, of ook: Wanneer merkt 
die nou iets? In beide gevallen drukt het beklemde 
die niet alleen de tegenstelling met 
andere voorzitters uit, maar vooral de onte^ 
vredenheid van de man; dat laatste kan hij ook 
wel, natuurlik met sterke klem en de passende 
intonatie, zodat het haast als uitroep te ber 
schouwen is: Hil' merkt nooit iets! We zien dus 
dat de persoonlike vnmw van de derde per 
Boon en de aanwijzende vnmw nauw met 
elkaar verwant zijn, waaruit tegelijk volgt, 
dat de persoonlike vnmw van de eerste en 


164 VII. DIENST VAN OE WOORDEN 

tweede persoon niet gelijkstaan met die van 
de derde. 

We noemen die aanwijzend in de genoemde 
zinnen, maar in de zin: Ken je de man die dat 
gevraagd heeft? is die betrekkelik vnmw; we 
noemen wat vragend vnmw in de zin: Wat zei 
hij?, betrekkelik in: Ik weet wat ik zeg, en on^ 
bepaald in: Hij zegt maar wat. De persoonlike 
vnmw hebben eigenaardigheden die bij geen 
andere vnmw voorkomen: sommige ervan 
hebben aparte vormen voor het gebruik als 
onderwerp en als deel van het gezegde: Ik ken 
de man, en hij kent mij, ik ken hem maar al te 
goed. Dat onderscheid maken we niet bij de 
znmw: Mijn broer kent die man, en die man 
kent mijn broer. De zinnen tonen dat het vormverschil 
bij de persoonlike vnmw voorkomt in 
overeenstemming met dedienst in de zin, maar 
dat het bij de znmw onbekend is, en toch hebben 
we geen moeite; de konklusie is dat het ver

-

schil overbodig is in de tegenwoordige taal, 
en als 'n overblijfsel van 'n vroegere periode is 
te beschouwen. Men meent wel eens dat de 
dubbele vorm nuttig zou kunnen zijn, omdat 
we nu kunnen zeggen: Hem ken ik niet, maar 
we zeggen ook: Die man ken ik niet. En ook 
wanneer beide woorden znmw zijn, gaat het 
best: Op de hoek stond 'n jonge met 'n ronde 


C. DE VOORNAAMWOORDEN 165 
pet op, de handen in de zakken. Die jonge had 
mijn broer wel gezien maar het was niet bijhem opgekomen dat die er iets mee te makenhad, 
en hij was hem voorbijgelopen, en. . . Als 
iemand weet dat het verhaal gaat over de 
ervaringen van de broer, kan hij niet in twijfel 
zijn dat in de zin die jonge had mijn broer wel 
gezien het eerste deel het voorwerp is, net zo 
goed als wanneer we zeiden: Dat meisje had 
mijn broer wel gezien. Buiten het zinsverband 
zou de zin tweeërlei kunnen betekenen, na^ 
tuurlik, maar normale mensen spreken niet 
zonder zinsverband, tenzij in abnormale om^ 
standigheden, b.v. bij spellingdebatten! De 
volgorde beslist vaak wel hoe men de zin moet 
opvatten, maar ten slotte hangt het toch af 
van de samenhang, en vaak, belangrijkst van 
al: van de toon. Dat het verschil tussen ik en 
mij, hij en hem, zij en hun, niet nodig is voor 
onze tegenwoordige zinsbouw, wordt door 'n 
feit bewezen dat menigeen bekend is: Hun 
waren der ook, mevrouw. Wie zo iets zegt, 
spreekt geen beschaafd Ndl, maar daarom is 
het toch wel Ndl, en leerzaam voor de richting 
waarin onze taal zich beweegt. Nu vinden we 
het ook niet mal meer dat men in het Afrikaans 
zegt: Ons loop voor het Ndl wij lopen. De 
vormen in het gezegde hebben, zoals we 


166 VII. DIENST VAN DE WOORDEN 

weten, vaker zware klem (zowel als hogere 
toon) dan de vormen die als onderwerp die 
nen; zo komt het dat de vormen uit het gezeg^ 
de in gebruik komen als de vormen voor zware 
klem. Misschien verwondert zich 'n enkele 
lezer over de schrijfwijze hun, daar men op 
school soms nog wel leert dat er onderscheid 
van dienst in de zin bestaat tussen het vnmw 
hen (ik riep hen) en hun (Ik zei hun wat ik 
wist) ; in werkelikheid is het niet anders dan 'n 
willekeurig bedacht spellingverschil, net als 
we gewoon zijn te schrijven Zutfen maar 
Dokkuur, want in beide gevallen bedoelen we 
de onbeklemde klinker van bode of bodem. 
De beklemde vorm is dan ook altijd hun, zoals 
we het lidwoord (de man) in geval van zware 
klem spreken met de klinker van dus: hij is de 
man voor dat zaakje. Bij het vnmw je maken 
we geen onderscheid tussen onderwerp en gezegde, 
evenmin bij jullie: juist in de tweede 
persoon is het gebruik van één woord als on^ 
derwerp en in het gezegde heel gewoon, ook in 
talen die anders wel verschillende woorden 
hebben voor onderwerp en gezegde. 

Bij de vragende vnmw is op te merken dat 
we onderscheid maken tussen personen en 
nietspersonen (wie en wat) , maar het getal 
niet uitdrukken; zo zeggen we niet alleen: Wie 


C. DE VOORNAAMWOORDEN 167 
is er geweest? en Wie zijn er geweest?, waar 
de persoonsvormen is en zijn ook duidelik het 
getal aanduiden, maar ook in 'n zin als: Wie 
heb je ontmoet bij ze? Dat is ook prakties, 
want we weten vaak niet of het meer dan één 
is, maar het kan soms toch nodig zijn dat we 
het getal uitdrukken, en dat doen we heel een 
voudig, we zeggen: Wie heb je zo al gezien? 
of ook: Wie heb je allemaal gezien? Men zou 
kunnen denken: dat is nu weer teveel van het 
goede, maar de lezer die het vooraf gaande ge ^ 
lezen heeft, weet wel beter.* er is natuurlik ver 
schil, en ieder kan dat bij zichzelf nagaan. 
Wanneer we zeggen: Wie heb je zo al ontr 
moei?, vragen we wel inlichtingen over meer 
dan één persoon, maar we verlangen geen 
presieze opgaaf; zeggen we: Wie heb je alle 
maal ontmoet?, dan verwachten of wensen we 
volledige opgaaf van alle personen. Het 
woordje al heeft in deze vragen geen eigen 
betekenis, maar men ziet dat het daar niet 
minder belangrijk om is; ook allemaal heeft 
geen zelfstandige betekenis, al zien we wel in 
dat het hier gebruikt wordt omdat het woord 
'n volledige groep aanduidt, net zo goed als in 
Ze waren er allemaal. In veel gevallen weten 
we als we vragen niet of de persoon of perr 
Bonen van de manlike of de vrouwlike sekse 


168 VII. DIENST VAN DIE WOORDEN 

zijn, of denken we daar niet aan, daarom is 
het nuttig één woord te hebben dat beide mo^ 
gelikheden omvat: Wie heb je ontmoet? 
Aparte vormen voor mannen en vrouwen, zoals 
bij de persoonlike vnmw van de derde per-
soon bestaat, zou hier last geven, en veel talen 
hebben dan ook geen onderscheidende vormen 
bij het vragend vnmw. 

Zoals we boven opmerkten, worden die en 
dat ook als inleiding tot bijzinnen gebruikt, en 
noemen we ze dan betrekkelik vnmw; maar 
ook het vragende vnmw wie en wat komt in 
dijzinnen voor: De man van wie je dat gekocht 
hebt zal het wel niet terug nemen. Feitelik is 
het niet zo eenvoudig als we het voorstellen; 
als we zeggen: Neem wat je wil, kan men heel 
goed, en beter, denken aan de vergelijking met 
het onbepaalde vnmw wat (Hij zegt maar 
wat), want ook in deze bijzin is wat onbepaald. 
Het gebruik van onze betrekkelike 
vnmw is helemaal niet eenvoudig, is ook nooit 
in enige spraakkunst uitgelegd, en kan hier 
niet behandeld worden, al wil de schrijver 
daarmee niet zeggen dat hij het op geheel be~ 
vredigende wijze zou kunnen. Het gebruik is 
zeer ingewikkeld als men z'n eigen taalgebruik 
bestudeert, en daar komt nog bij dat er sterke 
verschillen bestaan bij verschillende sprekers, 


C. DE VOORNAAMWOORDEN 169 
verschillen die bovendien ten dele berusten op 
het volgen van regels die de een of andere ge^ 
leerde, hooggeleerde of ongeleerde schoolmeester 
heeftbedacht. Een enkel voorbeeld 
slechts kunnen we bespreken; zo schrijft van 
Deyssel: „Ik zeg dat die Holland groot wil 
maken, met zijn literatuur, dat is met zijn ian 
tasieën en sentimenten, op een plan moetstaan, 
waartoe het buitenland nog niet is gestegen." 
Dat gebruik van die is hier leerzaam, 
want al behandelen we niet volledig het verschil 
tussen het betrekkelike die en wie, we 
kunnen toch wel herinneren aan de opmerking 
dat die aanwijzend is, en wie vragend, waarnaast 
we ook nog hebben het zowel onbepaalde 
als vragende wat: de lezer zal het dus niet 
vreemd vinden als we de stelling opperen dat 
die als algemeen betrekkelik vnmw, zoals in 
deze zin van van Deyssel, meer op één indivi^ 
duele persoon wijst dan het onbepaalde en 
daardoor vaak kollektieve tvie. We doen hier 
echter verder het zwijgen toe, en maken ten 
slotte nog enige opmerkingen over de groep 
van onbepaalde vnmw, zoals al, elk, ieder, 
men, sommige, enige, beide, enz. 

Over al hebben we boven bij de vragende 
vnmw 'n opmerking gemaakt (Wie heb je zo 
al ontmoet?) , maar we denken bij het zelf 


170 VII. DIENST VAN INE WOORDEN 

standige woord al in de eerste plaats aan het 
gebruik in groepen met 'n znmw: alle hout is 
geen timmerhout, alle artikelen moeten weg. 
De voorbeelden laten zien dat al bij enkelvoudige 
en meervoudige woorden voorkomt; 
in beide gevallen wordt 'n ongedeeld geheel 
uitgedrukt. Als we nu vergelijken: Het hele gezin 
was tegenwoordig, zien we dat al hier niet 
zou gaan: al drukt wel 'n ongedeeld geheel uit> 
maar dan toch 'n geheel dat uit delen bestaat, 
en die bijgedachte is bij heel afwezig. De vorm 
alle bij het onzijdige znmw hout is in strijd met 
het gebruik bij de bijvoeglike nmw (nieuw 
hout), en de zaak wordt nog lastiger als we 
bedenken dat we de onverbogen vorm al gebruiken 
als er nog 'n ander bijvoeglik woord 
voor het znmw staat, b.v. in al mijn hout. 
Naast al hebben we het zelfstandige allen, 
maar de meeste mensen zeggen dat niet, en 
gebruiken 'n persoonlik vnmw met allemaal 
(vgl. Wie waren er allemaal), dus: Ze waren 
het allemaal met me eens. Dan hebben we nog 
alles, maar daarnaast in schijnbaar dezelfde 
dienstal: Ik zal je eerlik alles vertellen, en ook: 
Al wat ik weet is dat hij weggegaan is. De 
lezer ziet dat er tal van vragen gesteld kunnen 
worden, misschien ook ten dele beantwoord, 
maar daarvoor mag ik hier geen plaatsruimte, 


C. DE VOORNAAMWOORDEN 171 
zo al de aandacht van de lezer, in beslag 
nemen. Beide is „eenvoudig", want het be~ 
tekent de een zowel als de andere: Ze waren 
beide op hetzelfde ogenblik klaar. Ja, maar als 
iemand nu zegt: De beide meisjes begrepen 
heel goed wat bedoeld werd. Is dat „de een 
zowel als de ander"? Zo weinig dat menig 
taalgenoot hier zegt: De twee meisjes. En als 
iemand vraagt: Welke mag ik nemen?, en het 
antwoord luidt: ,,Beide, doet er niet toe", ver 
wacht men dan dat de vrager zowel de een 
als de ander zal nemen? We kunnen zeggen: 
Enige mensen hadden geen kaartje genomen, 
maar ook: Sommige mensen hadden geen 
kaartje genomen; het is niet hetzelfde, al moet 
men even nadenken om in te zien dat sommige 
'n tegenstelling uitdrukt met anderen; enige 
doet dat niet. 

Ieder en elk betekenen hetzelfde, zal menigeen 
zeggen. Ja, het doet er vaak niet toe welk 
van beiden men gebruikt, maar het is niet altijd 
zo. Ik herinner me 'n examenopgaaf voor 'n 
vreemde taal, waarin iemand vertelt dat hij de 
hele middag naar 'n woning was wezen 
kijken, en ten slotte zegt: We hebben einde 
lik het huis in de —straat gehuurd; het is 
wel niet wat we eigelik wilden hebben, maar 
ten slotte is ieder huis toch beter dan geen 


172 VII. DIENST VAN DE WOORDEN 

huis. Bij de voorlezing maakte een van de 
hoorders de opmerking dat elk huis in elk 
geval Nederlands zou zijn, wat door de 
anderen werd beaamd, of zwijgend aangehoord, 
zodat de verandering werd aangebracht. 
Iets soortgelijks is op te merken bij 
elkaar en mekaar; de meeste lezers zullen zegr 
gen dat mekaar wat gemeenzaam klinkt, en ze 
hebben geen ongelijk; maar het is niet alles, 
zoals blijkt uit dit zinnetje: Het Februarienum,mer 
is nu voor mekaar (van 'n tijdschrift), 
waar elkaar wel door niemand juist gevonden 
zal worden. 

Het gebruik van men lijkt eenvoudig, is het 
ook in de praktijk voor wie steeds goed Ndl 
hoort in z'n omgeving, maar het volgende 
stukje toont dat ook gestudeerden hier soms 
jammerlik kunnen falen, als ze zonder voldoende 
algemene ontwikkeling aan vakstudie 
gaan „doen": „Deze ;,Texte" zijn met grote 
zorg gekozen. Hier is nieuwe vertaalstof 
systematisch „zusammengelesen", hier heeft 
men ook het uitgekozene reeds aan de leerlin^ 
gen voorgelegd. Het laatste is van grote waan 
de. Men heeft gelukkig een ruime plaats gegeven 
aan moderne auteurs." — De lezer ziet 
dat de schrijver van dit zinledige koeterwaals 
niet eens over 'n voldoend aantal Ndl woorden 


C. DE VOORNAAMWOORDEN 
beschikt om wat hij voor „gedachten" wil 
laten doorgaan te uiten, maar bovendien de 
Ndl woorden die hij kent niet kan gebruiken. 
Vraagt men nu waarom men hier zo mal is, 
dan is het antwoord dat wij men gebruiken in 
algemene zin, maar toch steeds zonder ber 
trekking op één bepaald persoon, tenzij als 
vertegenwoordiger van 'n hele klasse; wij zeggen 
dus wel: Men kan geen ijzer met handen 
breken, en bedoelen dan: Jij kan geen ijzer met 
handen breken, zeggen daarom ook vaak: Je 
kan geen ijzer met handen breken, maar we 
gebruiken men op die manier met betrekking 
tot 'n bepaald persoon alleen dan wanneer we 
iets van algemene strekking opmerken, iets dat 
ook op andere mensen in dezelfde omstandig 

-

heden toepasselik is. Het Duits gebruikt man 
in veel gevallen waar wij onmogelik men kun 
nen zeggen: het Duits is nu eenmaal geen Ndl, 
zoals de lezer wel weet, maar het is toch iets 
dat aan de schrijver van het geciteerde stukje 
verborgen gebleven is. Soms gebruiken wij 
men op 'n manier die sterk aan het Duitse ge^ 
bruik doet denken, maar er toch niet mee identiek 
is; zo zou iemand misschien van 'n gezelschap 
aan 'n dinee kunnen zeggen: Tegen tien 
uur was het zowat afgelopen, en ging men nog 
'n poosje in de tuin zitten, Maar het komt mij 


174 VII. DIENST VAN DE WOORDEN 

niet heel natuurlik voor, en ik zou zelf zeggen: 
gingen de gasten nog 'n poosje in de tuin zit-
ten. In elk geval is men met betrekking tot een 
of twee bepaalde, met name bekende, personen 
geen Ndl taalgebruik. 

Boven is reeds gesproken over wat als onbepaald 
vnmw: hij zegt maar wat. Oppervlak 
kig gezien zou men zeggen dat wat hetzelfde 
betekent als iets, maar zou het gaan in de 
groep iets van gewicht het eerste in de plaats 
van iets te zetten? Mijn lezers zullen, geloof 
ik, ontkennend antwoorden. Ik heb er lang 
niet alles van begrepen, maar toch wel iets, 
lijkt beter dan wat, ofschoon ik niet vind dat 
wat hier verkeerd klinkt. Het verschil is, dat 
iets steeds met enige klem gebruikt wordt, terwijl 
het onbepaalde wat in de eerste plaats 
zonder klem voorkomt; in verband daarmee is 
iets voor ons taalgevoel minder onbepaald dan 
wat, misschien ook minder gemeenzaam, en 
zou iemand niet licht 'n tijdschriftartikel geplaatst 
krijgen als hij (of zij) er de titel Wat 
over Bernard Shaw aan gaf, terwijl leis over 
Bernard Shaw werkelik verschenen is. Het is 
dan ook begrijpelik dat bij iets en wat het ontkennende 
niets hoort, want 'n ontkennend 
znmw of zelfstandig vnmw heeft als zodanig 
meest enige klem. Sommige onbepaalde vnmw 


C. DE VOORNAAMWOORDEN 175 
komen zo goed als uitsluitend met zwakke 
klem voor; het duidelikste voorbeeld daarvan 
is het ook om andere redenen belangwekken^ 
de lidwoord dat de meesten met een aanduiden, 
maar dat door sommigen van het tel 
woord onderscheiden wordt door de schrijf-
wijze 
'n, zoals vaak bij Heyermans, en ook 
meest in dit boek. Het is echter juist dat het 
telwoord en het lidwoord feitelik één zijn, en 
soms moeilik van elkaar te scheiden; zo is het 
lastig te beslissen welk van beiden het is in 
deze zin: Kun je me 'n voorbeeld geven? — 
Hier is er een. — Hier hebben we niet het telwoord 
één, maar ook niet presies het lidwoord, 
want dat komt voor in groepen met 'n znmw, 
zoals in de eerste van de twee zo juist geci^ 
teerde zinnetjes ('n voorbeeld); ook de uitspraak 
ligt tussen het sterkbeklemde telwoord 
één en het zwakbeklemde lidwoord in, en de 
spelling een, zonder aksenten, en zonder de 
afkorting met de apostrofe, is de enig juiste. 
De eenheid van het telwoord en het lidwoord 
verklaart waarom we het onbepalend lidwoord 
gebruiken bij die znmw die iets uitdrukken 
dat we als telbaar beschouwen, niet 
bij eigennamen en bij woorden als zilver. Het 
onbepalend lidwoord is op die manier 'n ken ~ 
merk van de znmw die we voorwerpsnamen 


176 VII. DIENST VAN DE WOORDEN 

noemen, d.w.z. de znmw die 'n exemplaar 
aanduiden van 'n soort, en die meestal twee 
vormen hebben naar het getal: de stamvorm 
die als enkelvoud wordt beschouwd, en de 
vorm met het achtervoegsel -en of -e en in 
andere gevallen -s: appel, appele(n), appels. 
We hebben in het vorige hoofdstuk al gezien 
dat de onverbogen stamvorm volstrekt niet 
altijd het enkelvoudig getal uitdrukt (bl. 136) , 
evenmin in zulke gevallen als het beste voor 
moeder en kind, hij heeft kind noch kraai, enz., 
waar het natuurlik niet toevallig is dat we 
geen lidwoord gebruiken, want de stamvorm 
is hier op z'n plaats omdat het woord dient als 
vertegenwoordiger van de hele klasse. Een 
ander geval dat het znmw geen lidwoord 
krijgt, hebben we in deze zin: Mijn broer is 
timmerman, terwijl we toch zeggen: Hij is 'n 
flinke timmerman. In de eerste zin kunnen we 
wel het lidwoord gebruiken, maar dat doen we 
niet als de zin dient om het beroep aan te dui~ 
den; in de tweede zin kan het lidwoord in geen 
geval gemist worden. Daarover nog enkele 
opmerkingen, bij wijze van illustratie van het 
belang van woorden die geen eigen betekenis 
hebben. Het gebruik van de voorwerpsnamen 
zonder lidwoord komt in het biezonder voor 
als ze 'n beroep aanduiden, zoals in het ge



C. DE VOORNAAMWOORDEN 177 
geven voorbeeld, en ook in soortgelijke geval 
len: Hij is paus geweest van ...... tot ......, hij 
was gezant van de Republiek bij Cromwell, 
enz. Iets anders is het gebruik van het znmw 
zonder lidwoord in de volgende gevallen: Hij 
is schuld dat het mislukt is, Hij is daar kind 
in huis, Het is mij ernst; het verschil is dat 
we hier niet met echte voorwerpsnamen te 
doen hebben, en eerder zouden denken aan het 
lidwoord de dan aan het onbepalend lidwoord. 
Maar in al deze gevallen heeft het znmw meer 
de funktie van 'n eigenschapswoord, dus als 
van 'n bijvoeglik nmw en dat is de reden dat 
het lidwoord afwezig is, en het wordt nu ook 
begrijpelik dat in de zin Mijn broer is 'n flinke 
timmerman, het lidwoord wèl staat, want hier 
heeft het znmw z'n volledige zelfstandigheid 
als leidend lid van de groep met flinke. Een 
ander geval dat we vaak het znmw zonder lidwoord 
gebruiken, wordt door deze zin zelf geillustreerd: 
zonder lidwoord; zo zeggen we 
ook: Hij liep zonder hoed op straat. Zulk 'n 
gebruik van het znmw in ontkennende beteke~ 
nis zonder lidwoord is des te begrijpeliker 
wanneer we bedenken hoe eng het verband is 
tussen telwoord en lidwoord, want waar geen 
hoed is, kan van getal geen sprake zijn. Het is 
ongetwijfeld ook mogelik te zeggen: zonder 'n 

Het Nederlands van nu 12 


 1 78 VII. DIENST VAN IYE WOORDEN 

hoed op, maar dat is niet hetzelfde. Wat het 
verschil is, zullen we hier niet bespreken, maar 
het toont eens te meer hoe ingewikkeld alle 
taalgebruik is. 


VIII. 
ONZE KLANKEN. 

In de vorige hoofdstukken hebben we gesproken 
over woorden en zinnen, en hebben 
we gezien hoeveel merkwaardigs daaruit te 
leren valt. Toch hebben we daarmee niet het 
merkwaardigste van taal besproken: ongetwijfeld 
het merkwaardigste, ja wonderbaarlike, 
is dat wij in taal 'n middel bezitten om onze 
gedachten en gevoelens niet alleen voor onszelf 
te formuleren, maar ook voor anderen ver 
staanbaar te maken door middel van geluiden,



d.i. door luchtverplaatsing. En daar hebben 
we helemaal geen afzonderlike middelen voor, 
maar we maken ervoor gebruik van de lucht 
die we als onbruikbaar uitademen, en van or^ 
Banen die ons physiologiese diensten bewijzen: 

 VIII. ONZE KLANKEN 
onze longen, luchtpijp, strottenhoofd, strotklep, 
keelruimte, mond- en neusholte, tong, 
tanden, lippen. Wat wij spraakorganen noe^ 
men, zijn dus organen die in de eerste plaats 
levensfunkties vervullen, in de tweede plaats 
ook dienstbaar gemaakt worden aan het spreken; 
zoals is opgemerkt, is de term spraakorganen 
feitelik onjuist, en zou men evengoed 
de vingers organen van het pianospelen kun ~ 
nen noemen. Toch zal de mens doorgaan met 
te spreken van spraakorganen, want het 
spreken is nu eenmaal belangrijker dan pianospelen. 
De wetenschap die zich bezig houdt 
met het gebruik vanonze spraakorganen is de 
fonetiek; wij kunnen daar in dit boek niet over 
in biezonderheden treden, en moeten ons be^ 
perken tot het nagaan van de manier waarop 
het Ndl van geluiden gebruik maakt, m.a.w. 
welke klanken wij gebruiken, en hoe ze met 
elkaar verbonden worden. Daartoe zullen we 
spreken over de enkele klanken, en over de 
klankverbindingen. 

We verdelen de klanken die in taal gebruikt 
worden in klinkers en medeklinkers, en het is 
niet nodig de gronden voor die onderscheiding 
te bespreken. Elke taal heeftbeide soorten van 
klanken, maar de verhouding van hun getal en, 
wat belangrijker is, de veelvuldigheid van hun 


VIII. ONZE KLANKEN 
gebruik, verschilt sterk; als 'n taal veel klinkers 
gebruikt, onverschillig of hetdezelfde of verschillende 
zijn, zal de indruk die de taal op de 
hoorder maakt anders zijn dan de indruk die 
men ontvangt van 'n taal met veel medeklin^ 
kers, en vooral van 'n taal met veel verbinding 
gen van medeklinkers. Men moet bij de vraag 
welke klanken 'n taal heeft, vooral letten op de 
samenhang van de klanken, het systeem van 
de klanken zoals men het noemt; want het zou 
'n geheel verkeerde indruk van 'n taal geven 
als men de klanken alleen maar opsomde: de 
ervaring leert dat elke taal iets eigens heeft, en 
dat het biezondere van de ene klank vaak ook 
te vinden is in andere klanken van dezelfde 
taal. Zo weet ieder die Duits of Engels kent 
dat de k aan het begin van het woord in die 
talen veel scherper klinkt dan in het Ndl en 
het Frans, zodat wij soms de indruk hebben 
dat men in het Duits of het Engels na de k 'n 
soort h zegt. Maar datzelfde verschil vertoont 
zich presies zo bij de woorden die beginnen 
met 'n p of t. Behalve 'n eigen systeem van 
klanken en klankverbindingen hebben veel 
talen ook klanken die in andere weinig of heler 
maal niet voorkomen; zo is de Ndl wr in wil, 
wel, enz. mij in geen enkeletaal bekend, en 
vreemdelingen, ook al zijn ze geoefende fone~ 


182 VIII. ONZE KLANKEN 

tici, hebben moeite het verschil tussen de w- en 
v^ in hei. Ndl te horen, en toch vinden wij het 
verschil tussen wel en vel, willen en villen, val 
en wal, en talloze soortgelijke heel duidelik. 
Zo vertelt de eerste hoogleraar in het Frans 
aan de universiteit te Groningen, van Hamel, 
in het verslag van 'n experimenteel onderzoek 
over de Ndl v-en w-(La Parole, 1903) 
,,Meer dan eens heb ik geprobeerd aan Parijzenaars,


zenaars, in het biezonder aan m'n vriend Louis 
Havet, het verschil te laten horen tussen de 
Ndl v en w. Zij spitsten de oren, en ik zei 
enige malen: vader, water; vee, wee; vier, wier; 
val, wal; voelen, woelen; daarop nam ik twee 
gevallen waar de medeklinkers tussen klinkers 
staan: leven, leeuwen; nieuwe brieven. Het 
resultaat was nihil. Ze slaagden er niet in het 
verschil te horen." Ook herinner ik me dat m'n 
Groningse leermeester Bülbring, die zich da^ 
delik na z'n komst in ons land veel moeite gaf 
het Ndl te leren spreken, het verschil tussen 
beekje en beetje vrijwel onhoorbaar vond, en 
later heb ik opgemerkt dat het verschil zo ge^ 
ring is dat wijzelf het soms niet horen, en daar 
alleen niets van merken, omdat het verband van 
de zin geen verkeerde opvatting mogelikmaakt. 
De laatste voorbeelden wijzen op 'n andere 
eigenaardigheid van het Ndl: de sterke in



VIII. ONZE KLANKEN 183 
vloed van de j op de voorafgaande klanken. 
Als wij Jan met jantje vergelijken, of mand 
met mandje, zullen we opmerken dat de twee 
paar woorden alleen de j,- resp. m- aan het begin 
gemeen hebben, alle andere klanken zijn 
verschillend, ook de a die in Jantje, mandje 
dichtbij de ai komt, en bovendien „helderder" 
is dan de a van Jan, mand. 

Het zou hier misplaatst zijn een lijst van Ndl 
klinkers te geven, maar wel is het de moeite 
waard op te merken dat wij klinkers hebben 
ontleend aan vreemde talen, d.w.z. tegelijk met 
de vreemde woorden uit die talen. Dat is iets 
biezonders, want de meeste volken schijnen de 
woorden uit vreemde talen steeds om te netten 
in de klanken van de taal, zoals de Engelsen, 
die na de uitvinding van de auto spoedig 
het Franse char-à-bancs overnamen, maar 
het op z'n Engels tot sjárabang vervormden. 
Wij daarentegen gebruiken in Franse woorden 
vaak de voor ons ongewone klanken, als in 
zone, karrière of misère, al is het dan niet 
presies Frans; ja we zeggen zelfs in konverr 
satie de eerste zwakbeklemde lettergreep soms 
met de neusklinker, al klinkt het allerminst 
Frans, nu we -z- zeggen in plaats van de 
Franse -s-, om van de klemtoon te zwijgen. 
Ook zeggen we neusklinkers in de beide letter 


184 VIII. ONZE KLANKEN 

grepen van enfin of in teint, maar overigens 
gebeurt dat in beklemde lettergrepen meestal 
niet, zoals blijkt uit bouillon, attent, en andere 
algemeen gebruikte woorden. Veel mensen 
spreken ook Engelse woorden met klanken die 
min of meer op de Engelse lijken; zo hoort men 
lunchroom vaak met 'n klinker die zeker niet 
de Nederlandse klinker van munt is, en meer 
dan voldoende lijkt op de Engelse klank, meer 
dan voldoende: omdat werkelik-Engelse klam 
ken midden in 'n Ndl zin eigelik niet op hun 
plaats zijn, en door de meesten ook als geaffekteerd 
worden gevoeld. In gemeenzaam 
geworden woorden zegt men de Ndl klanken, 

b.v. in pudding de klinker van dus: men weet 
niet meer dat het oorspronkelik uit het Engels 
is gekomen. 
Het gevoel van minderwaardigheid van veel 
landgenoten blijkt ook uit de gewoonte om 
oude voornamen te verfransen of te verengelsen, 
waarbij het vooral op de klinkers aan 
komt. Zo wordt Hendrik tot Henry, 'of het 
liefelike Harry, dat uit de Engelse kinderkamer 
stamt, uit de tijd dat de kinderen de ver 
binding ^nrr nog niet kunnen zeggen, zoals 
men bij ons ook Maggie (met de klinker van 
nek, als men ,,fijn beschaafd" is) heeft over 
genomen, een vorm uit de nog vroegere perio^ 


VIII. ONZE KLANKEN 185 
de wanneer het Engelse kind de r nog helemaal 
niet zeggers kan, wat ook in onze kinderkamers 
voorkomt. Een dergelijke mentaliteit blijkt ook 
uit de verandering van de familienaam Van 
Akkooi 1) in het Frans-, dus voornaam-uitziende 
Acquoy, dat nog heerliker wordt als 
men het op z'n Frans uitspreekt bovendien, de 
vervanging van het gewone Jakob, of het niet-
Ariese Isaac, door Jacques, de handige toef 
voeging van 'n onnozel extra stipje die het 
burgerlike de Bruine tot het fraaie Bruïne 
maakt, of van het aksent dat het grappige Kies 
omvormt tot het alle kritiek doorstaande Kiès, 
of het lachwekkende de Koe tot het fijne de 
Koé! Ook 'n simpele verandering van klemtoon 
kan soms 'n heerlik resultaat opleveren, b.v. de 
verandering van hetordinaire Albert tot 
Albért, maar dan met de tweede lettergreep 
als bère, veel gelijkend op het geblaat van 't 
schaap, vooral wanneer de extra lange è gevolgd 
wordt door de Hollandse brouw-r. Men 
merkt dat hier zelfs klanksymboliek te konstateren 
valt! 

Van de klinkers zijn de tweeklanken niet 
gemakkelik te scheiden; men kan ze beschou~ 
wen als 'n biezonder soort klinkers, maar in 

1 ) Akkooi is 'n dorp in de Betuwe. 


186 VIII. ONZE KLANKEN 

zeker opzicht als verbindingen van twee klinkers. 
De delen van de ui komen echter nooit 
apart voor, en wie niet geoefend is, zal er niet 
in slagen het eerste gedeelte van die tweeklank 
apart te zeggen; feitelik zijn er ook niet twee 
klanken, maar 'n reeks, waarvan we het begin 
en het eind als duidelik verschillend onder 
scheiden kunnen. Ook bij de tweeklanken in: 
meid, mais, blauw is het niet helemaal een 
voudig het eerste gedeelte aan te geven, maar 
ze lijken toch heel sterk op de klinkers die we 
resp. spreken in bek, maak, rot. De lezer weet 
wel dat de spellingen rauw en rouw éénzelide 
klankgroep aanduiden, tenminste in het Ndl 
van de meerderheid van de beschaafden. Het 
geval toont één van de vele dwaasheden van 
onze spelling, maar een die niet veel last ver 
oorzaakt, want het aantal woorden met au is 
heel klein, en de meeste woorden met au zijn 
vreemde woorden; maar toch blijkt vaak ge^ 
noeg dat een schrijver wenkbrauw niet weet te 
scheiden van bierbrouwen. De tweeërlei spel 
ling van de ene tweeklank in meiden en mijden 
geeft veel meer last, en niet alleen aan school 
kinderen of de breedgerugde zetters, die de 
schuld krijgen als er wijfelen gedrukt staat in 
plaats van weifelen, omdat aan twijfelen gedacht 
is. Op dezelfde wijze vindt men niet 


VIII. ONZE KLANKEN 187 
zelden over iets uitwijden, dat ik ook zelf in 
'n drukproef over het hoofd gezien heb, en ziet 
men menigeen iemand in het gevlei komen, 
ofschoon het gevlij „moet" zijn. Wij schrijven 
ijselik „omdat men daarbij denkt aan ijs", oischoon 
dat in oorsprong twee verschillende 
woorden zijn, en het naar de afleiding eiselik 
zou „moeten" zijn; de als fout beschouwde 
schrijfwijze wij ielen, uitwijden, en gevlei is dus 
even „verdedigbaar", zo lang men het dwaze 
verschil tussen ei en ij verkiest te handhaven. 
Al deze spellingkuriositeiten zijn slechts 'n 
probaat middel om de kinderen van de lagere 
school, vooral de kinderen die alleen lager 
onderwijs ontvangen, af te houden van wat 
voor hun hetbelangrijke is: het zich eigen 
maken van hun moedertaal, mondeling en 
schriftelik, en van de kennis die in de maat 
schappij van ze geëist wordt; ze zijn tegelijk 
een van de effektiefste middelen, bedoeld of 
niet, om middelmatige kinderen van de klassen 
die zich voortgezet onderwijs kunnen veroorloven, 
'n maatschappelik privilege te bezorgen 
in het schrijven van 'n korrekte spelling. Be-
halve de genoemde tweeklanken heeft het 
Ndl 'n groep van eenlettergrepige klinkerver~ 
bindingen die heel gemakkelik in de samen 
stellende delen kunnen worden gescheiden, 


188 VIII, ONZE KLANKEN 

zoals de tweeklanken in naaien, mooi, doei. 

Zomin als van de klinkers zullen we van de 
medeklinkers 'n lijst geven, al kunnen enkele 
opmerkingen misschien van nut zijn. Zo heb 
ben de v- en z- aan het begin van 'n woord bij 
ons iets eigenaardigs, doordat ze noch geheel 
zacht noch geheel scherp zijn. Men merkt dat 
goed als men Frans leert, want in het Frans is 
de v- helemaal zacht; de praktiese onderwijzer 
zegt dan vaak: je moet nous aan het begin 
zeggen met onze rur, dus wous. Het gevolg is 

n vrij juiste uitspraak van de Franse begin-v, 
want we hebben boven (bl. 182) al geleerd dat 
de Fransen het verschil tussen onze v- en w^ 
toch niet horen. Lastiger wordt het als de 
onderwijzer Friezen in z'n klas heeft, die ken 
nen de begin-v ook niet, zeggen er f- voor, en 
in het Nederlands bestaat het verschil tussen 
v-en w- nu eenmaal. Het Nederlands heeft op 
het eind van 'n lettergreep vrijwel steeds scher^ 
pe medeklinkers: wel de -t, rp, -k, -s, rf, -ch, 
dus net, kaap, rok, neef, as; we schrijven wel: 
bed, wedloop, raad, eb, dag, maar -de eindklank 
is scherp, dus: bet, wet, raat, enz. 

In het eerste hoofdstuk hebben we opgemerkt 
dat veel echt-Ndl enkelvoudige woor^ 
den, d.i, niet-af geleide of -samengestelde, eenlettergrepig 
zijn, en dat meer dan tweeletter



VIII. ONZE KLANKEN 189 
grepige enkelvoudige woorden zo goed als niet 
voorkomen. Nu ligt het voor de hand te den 
ken dat wij de geringe mogelikheid van afwisr 
reling in onze woorden zo volledig mogelik 
zouden hebben uitgebuit, en b.v. alle klinkers 
zouden gebruiken aan het begin van onze 
woorden: de feiten bewijzen dat -deze onderstelling 
niet juist is. Er zijn tal van klinkers die 
nooit of zo goed als nooit aan het begin van 'n 
woord staan; zo hebben we de klinker van pit 
alleen in de eenlettergrepige woorden ik, is, in, 
alle drie woorden die in verreweg de meeste 
gevallen bovendien met zwakke klemtoon worden 
gezegd, en daardoor in de zin weinig opvallen, 
terwijl de klinker van ik ook nog vaak 
wegvalt, zodat: Ik had het wel gezien, kan 
worden tot: Kat et wel gezien. Van de tweelettergrepige 
woorden begint alleen immers 
met deze klinker. De o van dok komt alleen 
voor in os, en in oksel (dat op 'n afleiding lijkt, 
vgl. raadsel), orde, opperen, en okshoofd (dat 
weer op 'n samenstelling lijkt). De o van dof 
komt alleen in meest zwakbeklemde voorvoegsels 
voor: om-, on-, ont-, en in het eveneens 
gewoonlik zwakbeklemde om en op. De o van 
rood staat aan het begin in oog, oogst, oom, en 
met 'n kleine verandering van klank voor de 
-r in oor, oord, en in ede op samenstellingen 


190 VIII. ONZE KLANKEN 

lijkende tweelettergrepige woorden: oordeel, 
oorlog, oorzaak. De klinker van boek staat aan 
het begin van oester, oever, oefenen, en daar 
mee uit; de eu alleen in euvel; de u van uur 
alleen in dat woord. De klinker van riet is ook 
zeldzaam aan het begin: iep, en de voornaamwoorden 
ieder, iemand, iets; de klinker van hut 
komt in Ndl woorden helemaal nooit aan het 
begin voor (wel in de vreemde woorden ulster, 
ultra), evenmin als de onbeklemde klinker van 
bode. Er zijn maar vier klinkers die in beduir 
dend aantal aan het begin van onze woorden 
voorkomen: die van rad, b.v. in acht, al, as, en 
de tweelettergrepige akker, achter, appel, anr 
der; die van raad in aak, aap, aal, aak, aas, 
aarde, aker, enz.; die van net in eb, echt, el, 
elft, elk, eng, es, eg, en in effen, emmer, enten, 
enz.; die van breed in eed, eelt, een, eend, eens, 
ook voor de -r in eer, en in tweelettergrepige 
woorden als even, ever, ezel, eten. 

Evenals de enkele klinkers zijn ook de tweeklanken 
aan het begin van onze woorden in 
vrij beperkt gebruik: ui alleen in uil, uit, de 
tweelettergrepige uier, en het dialektiese uiver 
(voor ooievaar) ; aai alleen in het werkwoord 
aaien; ai nooit; ou in oud en het vakwoord 
ouwel; au wordt alleen geschreven aan het 
begin van vreemde woorden, en dan óf als ou óf 


VIII. ONZE KLANKEN 191 
als oo (in rood) gesproken, b.v. in auto, audientie. 
Alleen de tweeklank ei, geschreven met ei 
of ij, komt iets vaker voor: ei, eik, eind, ijl, eis, 
ijs, ijselik, ijver, eigen, ijzer, ijzen. 

De verklaring van het beperkte gebruik van 
klinkers en tweeklanken aan het begin van 
onze woorden is nog nooit gegeven, ja het feit 
zelf is bij mijn weten nog nooit vastgesteld; 
men zal ter verklaring in elk geval rekening 
moeten houden met het feit dat wij ook woon 
den hebben die beginnen met h- gevolgd door 
'n klinker; het verschil tussen aas en haas mag 
ons vanzelfsprekend en „duidelik" toeschijnen, 
de Vlamingen, en de Fransen, die nooit 'n hr 
aan het begin van hun woorden hebben, 'den^ 
ken er anders over. Wat het eind van onze 
woorden betreft, is algemeen bekend dat de zogenaamde 
korte klinkers (in bak, bek, buk, bik, 
bok, dok) nooit aan het eind voorkomen, afgezien 
van uitroepen, b.v. hè. Ook deze zaak is 
van te techniese aard om hier besproken te 
worden. 

Wat de medeklinkers betreft, er is één die 
nooit aan het begin staat: de ng van bang; de 
lezer zal wel niet de waarschuwing nodig hebben 
dat het dubbele teken één klank aanduidt. 
De ng komt bij ons alleen voor in het midden 
en aan het eind: zingen, gezang; voor de -k 


192 VIII. ONZE KLANKEN 

schrijven we eenvoudig n, als in zingt, zinkt, 
die presies gelijk gesproken worden. Ook de 
scherpe ch komt nooit aan het begin van echt 
Ndl woorden voor, wel in enkele vreemde, als 
in chaos, dat ons helemaal niet vreemd klinkt, 
wat de begin-klank betreft. De overige medeklinkers 
komen allemaal aan het begin voor, als 
in bak, pak, dak, tak, gek, kat, land, man, nat, 
rat, suf, ziek, fok, val, wal, sjokken (sj is teken 
voor één klank), tjalk. Wat het laatste woord 
betreft, zou men kunnen twijfelen of tj één 
klank is of 'n medeklinker gevolgd door 'n 
overgangsklank: het onderscheid is er meer 
een van woorden dan van feiten. Iels dergelijks 
geldt van de nj van oranje, maar die komt nooit 
aan het begin voor. Van onze neusmedeklinkers 
komen dus alleen m en n aan het begin; 
wij vinden dat weer natuurlik, maar de lezer 
weet nu al dat het daarom in andere talen nog 
niet zo is: als men woorden met neusmede 
klinkers aan het begin wil zien, onmiddellik 
gevolgd door medeklinkers, kan de kaart van 
Afrika licht helpen door plaats- en bergnamen 
in Kaffergebied. Bij de medeklinkers die nooit 
aan het begin van onze woorden staan zouden 
we nog kunnen noemen de -w- van bouwen, 
maar dat is meer 'n overgangsklank, net als de 
-i- vandraaien. Het verschil tussen de -i- van 


VIII. ONZE KLANKEN 193 
draaien en de j van jas is echter heel gering, en 
men kan ze best als variaties van dezelfde 
klank beschouwen; bij de -w- van bouwen en 
die van wil gaat dat niet: de w- van wil heeft 
geen spoor van de oe die in de -w- van bouwen 
zit, en bovendien hebben we die w zonder de 
oe-klank ook aan het eind, als in murw. Men 
lette er ook op dat we de -wr van bouwen 
makkelik kunnen aanhouden, de andere niet, 
want daarbij sluiten we de ademstroom af door 
de onderlip tegen de bovenlanden te drukken, 
zodat deze w-te vergelijken is met de b, die 
we ook niet kunnen verlengen, want dan horen 
we eenvoudig helemaal niets. Over de medeklinkers 
aan het eind van onze woorden is 
boven al 'n opmerking gemaakt (bl. 188) . 

Voor het karakter van 'n taal is het aantal 
medeklinkerverbindingen van belang; het Ndl 
heeft veel van zulke groepen, vooral van medeklinkers 
met de vloeiende klanken 1 en r. Aan 
het begin van de woorden beginnen zulke 
groepen met de medeklinkers blaas, plas, glas, 
klas, slaan, vla, niet met d-af í-want die lijken 
te veel op de l; aan het slot komt de 1 het 
eerst: help, hals, balk, helft. De lezer begrijpt 
wel dat er voor die verschillende volgorde 
fonetiese oorzaken bestaan, maar het 
bestek van dit boek laat niet toe op deze 

Het Nederlands van nu 13 


194 VIII. ONZE KLANKEN 

kwestie in te gaan. Het lijkt ook niet nodig 
de verschillende verbindingen met de r op 
te sommen; ze komen in hun karakter aver^ 
een met de lesverbindingen. Die met de neusmedeklinkers 
zijn veel beperkter in aantal: 
snuiven, smeer, knie zijn de enige gewone aan 
het begin, maar 'n enkele meer aan het eind: 
bont, denk, lamp, lans, in alle gevallen dus met 
de medeklinker die op dezelfde plaats in de 
mond gevormd wordt als de voorafgaande 
neusmedeklinker. Andere verbindingen komen 
in enkele vreemde woorden voor, waar we 
helemaal geen moeite mee hebben, als pneu^ 
monie, maar lastiger is de Russiese riviernaam 
Dnjepr; overigens wordt in het Gronings ook 
tnegentig gezegd, net als t- wordt gebruikt in 
tachtig. Van de verbindingen van twee vloeiende 
medeklinkers hebben we maar heel enkele, 
en uitsluitend aan het eind van 'n lettergreep; 
zo kan de r voor de neusmedeklinkers staan, als 
in arm, karn, maar niet voor de 1, die wordt in 
zo'n geval tot 'n aparte lettergreep, b.v. in 
Karel, korrel, kerel. Wel komt de 1 vóór -m 
voor, zoals in olm, zalm, film. 

Verbindingen van de andere medeklinkers 
(met of zonder 'n vloeiende medeklinker als 
derde lid) komen bij ons vrij veel voor met s^ 
als eerste lid: spat, spreken, schuif, staan, zelr 


VIII. ONZE KLANKEN 195 
den sk- en sf- zoals in skelet, Skandinavië, 
sfeer, sfynx, woorden die door die begin~ 
medeklinkers al bewijzen dat ze vreemdelingen 
zijn. Ook verbindingen met de -s als tweede lid 
komen alleen in enkele vreemde woorden aan 
het begin voor, zoals in psalm. Andere verbinr 
dingen van twee medeklinkers komen aan het 
begin niet voor, en nu begrijpen we waarom 
wij wel zeggers: 's nachts maar daags, 's Maan~ 
dags en 's Woensdags, maar nooit anders dan: 
Dinsdags en Donderdags, ook alleen: Vrijdags 
zonder de s- ervóór, want sf-, als in sfeer, 
is geen echt-Nederlandse verbinding. Dat het 
gebruik van de namen van de weekdagen met 
-s en zonder -s niet willekeurig is, ziet de lezer 
zonder moeite als hij deze twee zinnen vergen 
lijkt: Wij eten Maandag bruine bonen met 
spek — Wij eten 's Maandags bruine bonen 
met spek. 

Aan het eind van onze woorden hebben we 
de verbindingen als in acht, best, gesp, heft, 
maar nooit zulke als -pt of ^kt, afgezien van 
buigingsvormen, zoals in hapt, bakt. Uit de 
voorbeelden blijkt dat het aantal toch vrij ben 
perkt is, maar wij hebben er meer dan menige 
andere taal; de groep sch- is mij in geen andere 
taal bekend, ofschoon de ch zelf ook in andere 
talen voorkomt. 


196 VIII. ONZE KLANKEN 

Van belang voor het karakter van 'n taal is 
ook de lengte van de klanken; in sommige komt 
een en dezelfde klank, medeklinker of klinker, 
met grote lengteverschillen voor, in het Ndl 
zijn de verschillen in lengte van geringe be^ 
tekenfis. Alleen bij de klinkers kan men van 
bepaald lange spreken, vóór de -r: kier verge^ 
leken met iep, jaar vergeleken met aap; verder 
spreken we in de vreemde woorden de vreemde 
klinkers ook langer dan in het Nederlands ge^ 
beurt, zo in zone, karrière en fair (met de -r> 
ofschoon die in het Engels niet gezegd wordt) 
en in freule, de enige titel die we uit het Duits 
hebben. De lezer zal bij de opmerking dat de 
Ndl klinkers allemaal vrij kort zijn, gedacht 
hebben aan z'n schooltijd, toen hij leerde dat 
'wij twee rijen klinkers hebben: de lange als in 
aap, zeep, de korte als in bak, mep. Het is waar 
dat de klinker in aap iets langer is dan die in 
nap, de klinker in zeep iets langer dan die in 
mep, maar dat we het verschil zo duidelik 
merken, ligt aan iets anders: in aap en zeep 
horen we 'n zekere afscheiding tussen de klim 
ker en de volgende medeklinker, terwijl in nap 
en mep de klinker plotseling wordt afgebroken 
om plaats te maken voor de medeklinker. Die 
indruk klopt met de ervaring dat wij de klinker 
van het type in nap en mep nooit op het eind 


VIII. ONZE KLANKEN 197 
van woorden gebruiken, wel de klinkers van 
het andere type, b.v. in ma en mee. Het verschil 
tussen de twee groepen van klinkers 
hangt dus samen met de manier waarop ze in 
de lettergrepen gebruikt worden; het is hier 
niet mogelik dieper op de kwestie in te gaan; 
het is voldoende te laten zien dat er heel wat 
meer achter zit dan lengteverschil. 

Wij hebben totnutoe ondersteld dat be,schaaf 
de mensen van een en dezelfde streek of 
altans van een en hetzelfde gezin gelijk spre^ 
ken voor zover betreft de klanken die ze gebruiken. 
Ieder die wel eens op deze dingen 
gelet heeft weet dat het in de werkelikheid niet 
zo is; daar hoeft men geen fonetikus voor te 
zijn. Sommige mensen doen bij het spreken de 
mond nauweliks open, anderen spreken met 
wijd geopende mond; toch verschillen de klanken 
niet veel. Maar wie scherp luistert, merkt 
toch wel verschil; zo zal menigeen opgemerkt 
hebben dat sommigen de i van pit zeggen met 
naar achteren getrokken mondhoeken, zodat 
de klinker scherp klinkt. Ook de sisklanken 
worden in dit opzicht heel verschillend ge^ 
sproken, en zo begrijpt men dat de onbeklemde 
klinker van bode bij mensen die de lippen uitspreiden 
vaak nadert tot de i van pit. Dat 
komt natuurlik vooral goed uit als de volgende 


198 VIII. ONZE KLANKEN 

klank een sisklank is, zo in misschien; niet in 
dreumes, want daar is de s in onbeklemde 
lettergreep, zoals ook in jakkes. Maar men 
hoort wel is voor het onbeklemde eens. Ook 
in notaris zullen velen wel zo spreken, maar 
dat is mogelik ook het gevolg van de schrijf 
wijze, wat vooral voorkomt bij mensen die 
graag gedistingeerd willen schijnen; als wij 
in vonnis steeds de klank die op i lijkt gebrui^ 
ken, zal het wel zijn omdat het een vakwoord 
is, en menigeen voor het eerst bekend wordt 
door het schrift. Het zou ook een vergissing 
zijn te menen dat een en dezelfde persoon 
steeds dezelfde klanken gebruikt; het is ger 
makkelik aan zichzelf te horen dat het anders 
is, b.v. wanneer we nee zeggen in 'n stemming 
van onverschilligheid, soms ook van aarzeling, 
want dan klinkt het eerder als neu. Die veranr 
dering komt door de positie van de lippen: we 
zien dus dat onze persoonlike lichaamshouding 
onze klanken op elk ogenblik beinvloedt. Zo 
begrijpt men ook het verschil van sissen en 
sussen. Men kan iets dergelijks waarnemen bij 
ja, dat soms gesproken wordt met de klinkex 
van bak, als men zeer beslist en kortaf antr 
woordt, 'n volgende maal met de klinker van 
baak, als men aarzelt, of vriendelik langzaam 
spreekt, b.v. ja ja, dat zal wel; en ten slotte 


VIII. ONZE KLANKEN 199 
zeggen sommigen het in joviale .stemming 
soms met de klinker van jok. Ons spreken 
hangt verder ook af van onze ogenblikkelike 
lichaamstoestand: wanneer we erg vermoeid 
zijn spreken we onduideliker, minder ger 
artikuleerd, dan wanneer we fris en opgewekt 
zijn. 
Verder hangt ons spreken ook samen met onze 
toehoorders: is het 'n enkele, vooral 'n welbe^ 
kende, dan geven we ons niet zoveel moeite 
om duidelik te artikuleren dan wanneer we 

b.v. 'n groot publiek toespreken. 
In het vooraf gaande is het gebruik van de 
Ndl klanken gekonstateerd, zonder dat we iets 
gezegd hebben over de dienst die de klanken 
elk voor zich verrichten met betrekking tot de 
betekenis van het woord. Maar we weten in 
het algemeen niet waarom de ene klank wordt 
gebruikt in het ene woord, de andere klank in 
het andere; toch zijn we niet geheel onkundig, 
zoals elke lezer zal beamen als hij bedenkt dat 
we sommige klinkers als uitroepwoorden ge^ 
bruiken: de a van aap om verwondering over 
'n ontdekking of mededeling te uiten, de e van 
zee met rijzende toon om te laten weten dat 
men iets niet verstaat, of 'n bevestigend ant^ 
woord verwacht op 'n ermee samenhangende 
voorafgaande vraag (Je wil wel, eh?) , de o 


200 VIII. ONZE KLANKEN 

van zo om pijn uit te drukkm. De schrijfwijze 
met -h duidt aan dat het de a of e of o is van 
aap, zeep, rook, niet de klinkers in nap, echt, 
rok, die overigens, zoals we gezien hebben, 
nooit aan het eind van woorden voorkomen, 
maar daarom wel nu en dan in uitroepen, en 
ook, zoals reeds eerder is opgemerkt, in het bits 
gesproken ja. Soms gaat er aan de klinker 'n 
h- vooraf: ha, hé, ho, hu. Dat die klinkers elk 
'n eigen dienst doen, is 'n aanwijzing dat wij er 
verschillende gevoelens mee verbinden; ook 
dat blijkt uit heel wat woorden in de eigelike 
zin, zoals: flikken, klikken, tikken, prikken, 
hikken, stikken, mikken, ook met de uitgangen 
celen en -eren die herhaling suggereren: bib 
beren, dribbelen, trippelen, tippelen, stribbelen, 
kibbelen. Dezelfde klinker komt ook met 
andere medeklinkers voor: gniffelen, sissen, 
verder met -lr in trillen, rillen, gillen. Er zal 
wel geen lezer nader bewijs behoeven dat het 
gebruik van de klinker hier in verband staat 
met de betekenis van de woorden, m.a.w. dat 
de i hier symboliese waarde heeft. Hetzelfde 
geldt b.v. van de klinker en de uitgangen in 
rommelen, stommelen, trommelen, ook in bons, 
plomp; van de klinker in horten (en stoten) , 
storten; in neuriën en zeuren, misschien ook in 
leuren, en in leuteren, peuteren; in lachen, plas



VIII. ONZE KLANKEN 201 
sen, wassen, sarren, en in babbelen, jakkeren, 
trappelen, rammelen. Men hoeft ook maar 
zulke woordparen als trappelen en trippelen, 
krabbelen en kriebelen te vergelijken om over 
tuigd te worden van de symboliese aard van 
deze klinkers in de genoemde woorden en tal 
van andere. Ook de ongelovigste Thomas zal 
het opgeven de zaak met schouderophalen te 
bejegenen als er nog iets anders bijkomt: de 
klinkeralternantie in tal van woorden, voornamelik 
van de korte i en de korte a. Zo zegr 
gen we wissewasje, kriskras, tiktak, klikklak, 
klinkklank, ginnegappen. Men kan verder ook 
nog vergelijken wiegelen en waggelen, popen 
len, borrelen, droppelen, pruttelen, en tal van 
andere woorden. In verband hiermee kunnen 
de herhalingen van lettergrepen met wisselende 
beginklank genoemd worden, als in romp 
slomp, schorremorrie, kissebissen, slampamper, 
harrewarren, terwijl omgekeerd vaak ook 
alleen de medeklinkers herhaald wonden, zoals 
het geval is in bullebak, schimpscheut, poespas, 
flikflooien. Het zal wel geen betoog ben 
hoeven dat de wisseling van zachte en scherpe 
medeklinker in dribbelen en trippelen, of glibr 
berig en glippen iets met het verschil in de 
vlugheid van de bewegingen te maken beeft, en 
hetzelfde geldt van het verschil van mede 


202 VIII. ONZE KLANKEN 

klinker in tal van de genoemde woorden met i 
(bibberen, tippelen, enz.). 

Voor het karakter van de Ndl woorden en 
zinnen is de klemtoon van grote betekenis: wij 
maken tussen de opeenvolgende lettergrepen 
van 'n zin groot verschil. Misschien zullen 
sommige lezers, ook al kennen ze vreemde 
talen, vragen: Gebeurt dat dan nietoveral? 
Het antwoord is ontkennend, en hoe sterk onze 
manier van doen afwijkt van de Franse, blijkt 
uit het gezegde van 'n Frans taalgeleerde, dus 
van 'n vakman, en een die heel wat talen kende 
bovendien: De Germaanse zin wordt heitig 
gehamerd 1) . Dat geldt misschien van het 
Duits meer dan van het Ndl, van het Ndl meer 
dan van het Engels, toch is het juist van alle 
drie. Ieder weet dat het 'n regel van beschaafd 
gedrag is om in gezelschap niet luid te spreken, 
en het valt ons op dat Fransen, die toch waarlik 
niet voor ons in goede manieren onderdoen, 
zich minder onthouding opleggen: de zaak is 
dat luid Frans minder onaangenaam klinkt dan 
duid of overluid Ndl, en nog erger Duits: het 
sterke verschil van klemtoon wordt bij luid 
spreken zo opvallend dat het onaangenaam 

1) La phrase germanique est violemment martelée 
par les accents d'intensité qui frappent les syllabes 
initiales de chacun des mots principaux. 


VIII. ONZE KLANKEN 203 
aandoet. Als wij met matige luidheid spreken, 
vinden wij het verschil van klemtoon helemaal 
niet onaangenaam, en het heeft natuurlik ook 
grote voordelen. Wat de zin betreft: de woor^ 
den waar het op aankomt, krijgen de volle 
klank, terwijl de andere op de tweede rang 
komen, waar ze dan ook horen. Wat deenkele 
woorden betreft, ook daar krijgt de eerste 
lettergreep, dat is bij ons ook meest de lettergreep 
die het hoofdbegrip uitdrukt, z'n bevoor^ 
rechte positie: voordeel, spoorkaartje, inleg, 
maar ook in enkelvoudige woorden: boter, appel, 
enz. De lezer begrijpt nu wel dat het Frans 
geen samenstellingen heeft van eigen maaksel: 
dat kan het niet, omdat we eigelike samenstelling 
eerst hebben als één deel de hoofdleiding 
heeft, en dat kan in het Ndl door de klemtoon. 


De sterke klemtoon op de eerste lettergreep 
van vrede en de biezonder zwakke op de tweede 
verklaart hoe het komt dat we het in som 
mige gevallen verkorten tot vree: laat me met 
vree. Zo zeggen we ook: je zal er geen scha 
van hebben, al is het anders meest: schade, 
wensen we iemand naar de Mokerhei, al kenr 
nen we ook: heide, rijden we op 'n slee, spreken 
we van veilige ree, verguld op snee. Oppervlakkig 
oordelend zou men de dubbele vorm 


204 VIII. ONZE KLANKEN 

overbodig kunnen noemen, maar het beant~ 
woordt aan 'n tweeledige behoefte: in het 
gemeenzame gesprek zeggen we de korte 
vormen, daar zouden de tweelettergrepige misplaatst 
zijn, en in gewichtiger zaken, of wanneer 
we tegen vreemden spreken, is het langere 
woord het natuurlike en juiste. Zo spreken we 
in de algemene omgangstaal altijd van: schade 
vergoeding, van zaken van oorlog en vrede, de 
keizersnede ('n operatie), van Tromp op de 
rede van Duins. Soms is er enig verschil van 
betekenis: er is geen sprake van, iets ter 
sprake brengen, maar: ik herkende hem aan z'n 
spraak 1) . De langere vormen heide en slede 
worden zelden gebruikt: ze zijn vrijwel overbodig 
geworden, al weten we uit samenstelling 
gen als heidekruid en uit geschriften van vroeger 
tijd, dat ze bestaan hebben, en al kunnen ze 
misschien nog wel eens nuttig zijn. Als er in 
woorden van dit type op de zwakbeklemde -e 
nog 'n medeklinker volgt, blijft die laatste 
klank natuurlik bewaard: zo hebben we naast 
weder ook weer, evenzo de korte vormen: teer 
van kleur, van echt leer gemaakt, neervallen, 
hoedeveer, het vee voeren, broer, de hele boel, 
ook boeldag, lege fles; ook in langere woorden, 

1) Toch zegt men: sprakeloos (zie hoofdst. 3) . 


VIII. ONZE KLANKEN 205 
als in blaren, kleren, vergaren (voor ons 'n 
ander woord dan vergaderen) , preken. Ook 
hier hebben we de langere woorden er vaak 
nog naast nodig: de aarde was woest en ledig, 
waar leeg de betekenis niet juist weergeeft, en 
komiek zou zijn, wederzijds naast aan weerszij, 
'n teder gesprek, boedelscheiding, alle mensen 
zijn broeders, ook broederdienst. Sommige 
langere woorden zijn ook hier bijna vergeten, 

b.v. veder, weder, leder, maar omgekeerd willen 
we niets weten van vaar en moer, al komen 
die vormen in dialekten wel voor: we vinden ze 
niet eerbiedig genoeg, zelfs in deze tijd. Om 
zulke redenen van stijl verkorten we sommige 
woorden nooit: genadig, vredig, nederig, rede, 
gave; in ons spreken en schrijven hebben we 
hier onveranderlik de vorm met onbeklemde e. 
De verkorting met verlies van -d- komt 
alleen voor na de zgn. lange klinkers, als in 
vre-de, nooit na de zgn. korte, als in kladden, 
wed-den, enz.; dat bewijst dat er 'n fonetiese 
oorzaak is, waarover in het volgende hoofd 
stuk nog iets gezegd zal worden. Over mee is 
in 
het hoofdstuk over samengestelde woorden 
(bl. 60) reeds gesproken, over blij en moe op 
bl. 145. De verkorting is niet beperkt tot de 
woorden met -d-, maar komt ook in andere ger 
vallen voor, waar de zwakbeklemde -e- de let



206 VIII. ONZE KLANKEN 

tergreep vormt; zo zeggen we nu altijd krant, 
terwijl het vroegere kourant alleen in eigennamen 
van dagbladen voorkomt, evenzo sla, 
waarvoor wel geen lezer salade zal zeggen, al 
vinden sommigen het plezierig zo te schrijven. 
Ook op het eind van 'n woord hebben we soms 
de -e opgegeven; zo zegt men: hoe meer zielen 
hoe meer vreugd, anders meestal: vreugde, 
terwijl het officiële woord boete nooit verkort 
wordt. 

In het voorafgaande is stilzwijgend aangenomen 
dat beschaafden in ons land in hoofdr 
zaken een en dezelfde taal spreken, afgezien 
dan van biezonder woordgebruik, en verschil 
len die op lokale omstandigheden berusten. 
Het bestaan van die algemene omgangstaal 
kennen wij door onze dagelikse ervaring, maar 
het algemene karakter ervan is niet absoluut; 
ieder lezer weet wel dat hij door de telefoon of 
radio heel goed de stem van 'n man en 'n 
vrouw, ook al zijn ze hem onbekend, kan onderscheiden. 
Meer nog: wij herkennen 'n sprer 
ker aan z'n stem, en zo heeft de schrijver dezes 
eens een kollega die hij vroeger in 'n examenkommissie 
ontmoette, na veel jaren bij het in^ 
stappen van 'n autobus herkend toen hij 'n 
enkele zin sprak tegen 'n ander, terwijl de man 
overigens zo sterk veranderd was dat herken



VIII. ONZE KLANKEN 
ning uitgesloten was i). Diteigene van elke 
menselike stem noemen wij het timbre of de 
kleur; het bewijst ons datelke mens z'n eigen 
taal spreekt, dat geen twee mensen presies gelijk 
spreken. Over de oorzaken van het verschil 
in timbre weten we feitelik niet veel zekers, en 
wij kunnen er hier niet over uitweiden; het is 
ook bekend dat groepen mensen, zoals hele 
volken, zich in de toon van hun spreken onderscheiden 
van andere groepen, al zijn er ook 
veel overeenkomstige gewoonten. De onderscheiding 
van het persoonlike timbre en de 
nationale intonatie zal wel steeds grote moei 
likheden meebrengen, maar het belang van 
toon voor de taal als middel van gemeenschap 
tussen de mensen isbuitengewoon groot. 
Want de toon waarop wij spreken bepaalt niet 
alleen de betekenis van wat we zeggen, zoals 
het verschil tussen mededeling, vraag, en uitroep, 
waarover in het vierde hoofdstuk enige 

1 ) Op grond van deze en soortgelijke verschillen 
tussen beschaafde sprekers is het bestaan van de alge 
mene omgangstaal wel eens ontkend: alsof met zo'n 
uitspraak niet 'n blaam geworpen werd op onze beschaving! 
Men zou dan ook kunnen „bewijzen" dat 
er geen Nederlands bestaat. Het misverstand vloeit 
klaarblijkelik voort uit de traditionele opvatting van 
taal als iets dat in schrift is „vastgelegd", in laatste 
instantie uit 'n gebrekkig taalbegrip. 


208 VIII. ONZE KLANKEN 

opmerkingen zijn gemaakt, maar ook de indruk 
die ons spreken op de hoorder maakt. Zo isde 
toon van het spreken als de onbewuste uit 
drukking van het gevoel dat ons „bezielt", het 
machtigste bindmiddel tussen de mensen, want 
het gevoel dat die toon uitdrukt, deelt zich aan 
de hoorder mee: eerst door de toon wordt de 
taal het grote middel van gemeenschap, daar 
de mensen meer geleid worden door gevoelens 
dan door verstandelike overwegingen. Het is 
helemaal niet nodig dat 'n spreker 'n kunste^ 
naar van het woord is, om z'n hoorders tot z'n 
volgelingen te maken; alwie de rede van minister 
Colijn heeft aangehoord op die vroege 
morgenvan de dag na het besluit tot het verr 
laten van de gouden standaard in September 
1936, 'n rede over 'n kwestie die voor bijna alle 
toehoorders volkomen onbegrijpelik was en is, 
kan ervan getuigen dat niets eenvoudiger kon 
zijn, minder gekunsteld, dan de rede, de toespraak 
van die dag. En toch, allen die de rede 
hebben gehoord, begrijpen waarom het Nederlandse 
volk aan de oproep van de spreker 
heeft gehoor gegeven, want niets kon over 
tuigender zijn, zowel van het vertrouwen van-
de spreker in de toekomst van zijn land als van 
zijn vertrouwen in het volk dat hij op dat tijd 
stip moest leiden, en alleen door de toon van 


VIII. ONZE KLANKEN 209 
z'n stem, de rustige volmaakt eenvoudige taal 
die hij sprak. Anders, maar toch op soortge^ 
lijke wijze, heeft menig groot redenaar zijn ge^ 
hoor bezield tot daden waarvan ze zelf nooit 
gedroomd hadden dat ze daartoe in staat zour 
den zijn, in revolutionaire tijden vooral. Maar 
op elk ogenblik van de dag, ook in het gezins^ 
leven, kunnen wij de invloed van de menselike 
stem op het leven der mensen waarnemen. 

Het Nederlands van nu 14 


IX. 
DE MAATSCHAPPELIKE GROEPEN 


EN HET NEDERLANDS. 

De mensen leven in de maatschappij, en 
daarin zijn zij in groepen geordend, zowel door 
de plaats waar ze leven als door hun werk in 
het grote geheel, door hun verhouding tot 
anderen, door beroep, verwantschap, of an^ 
dere gemeenschap vanbelangen, gevoelens of 
denkbeelden. Al deze groeperingen hebben invloed 
op het verkeer, dus ook op de taal die het 
voornaamste middel van verkeer is. In de voorn 
afgaande hoofdstukken hebben wij gesproken 
over het Nederlands als 'n eenheid, en dat is 
ook juist, maar eenheid onderstelt geen eenvormigheid, 
integendeel: echte eenheid is 
slechts mogelik in verscheidenheid, d.w.z. 


IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 211 
wanneer vrijheid heerst om in biezonderheden 
af te wijken, d.i. zichzelf te zijn, terwijl eenvormigheid 
nooit meer is dan schijn, die boven 
dien slechts door dwang kan worden verkregen 
en gehandhaafd. Ieder lezer weet dat er 
in en buiten ons land, in het biezonder in 
Noord-België, duidelik merkbare verschillen 
van taalgebruik bestaan, verschillen die soms 
het wederzijds verstaan moeilik maken, zo b.v. 
wanneer 'n Vlaamse vlaskoper met Groningse 
boeren handelt over de prijs van het vlas. Deze 
verschillen hangen samen met het verschil in 
woonplaats, en de variëteiten van Nederlands 
die op plaatselik verschil berusten, noemen we 
Nederlandse dialekten. Wij rekenen die tot 
het Nederlands, even goed als de algemene 
verkeerstaal waarover wij tot dusver gehan^ 
deld hebben. Tal van lezers hebben in hun 
jeugd zulk 'n dialekt gesproken, menigeen zal 
het ook op latere leeftijd doen, altans wanneer 
hij in de omgeving is gebleven. Beschaafden 
spreken zulk 'n dialekt, of 'n onder de invloed 
van het dialekt gevariëerde vorm van de alge 
mene omgangstaal, als hun werkkring ze met 
dialektsprekers in aanraking brengt. In veel 
gevallen spreken zulke personen dus twee vorr 
men van Nederlands, en men zou ze tweetalig 
kunnen noemen, maar de benaming is feitelik 


212 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 

onjuist, want voor de meeste beschaafden is 
het dialekt niet 'n andere taal, maar 'n sekunr 
daire vorm van Nederlands, terwijl voor de 
minder beschaafden de verhouding vaak omgekeerd 
is: voor hun is de algemene omgangsr 
taal het sekundaire. Het hoeft hier niet te worr 
den uiteengezet dat er tussen deze twee uitersten 
veel variaties voorkomen; misschien is het 
goed er op te wijzen dat bij de Friezen in 
zekere zin van tweetaligheid zou kunnen worr 
den gesproken, omdat het Fries misschien nog 
sterker afwijkt van het Hollands dan de andere 
plaatselike wijzen van spreken in ons 
land, en ten tweede omdat het Fries door natuurlike 
oorzaken zowel als door propaganda 
'n enigszins sterkere positie van zelfstandige 
heid inneemt dan met name de Saksiese dialekten 
in het Noordoosten. Maar in de steden 
is van echt Fries geen sprake meer, en ook in 
de dorpen maakt het toenemende verkeer geleidelik 
het spreken van algemeen Nederlands 
tot 'n ekonomiese noodzakelikheid. 

Het is niet alleen het Fries dat tegenover de 
algemene verkeerstaal 'n betrekkelik sterke 
positie inneemt, in Brabant en Limburg is de 
plaatselike vorm van het Nederlands evenzeer 
in algemeen gebruik, zodat ook de beschaaf~ 
den zo spreken, niet alleen in het verkeer met 


IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 213 
de minder beschaafden, maar ook in hun eigen 
gezin, zij het dan dat daar 'n meer of minder 
grote toenadering tot de algemene verkeerstaalmerkbaar 
is. De voornaamste oorzaak van 
de sterke positie van het dialekt in de zuidelike 
provincies is te zoeken in de geringe betekenis 
van het verkeer van Brabant en Limburg in 
vroeger eeuwen met het leidende gewest Hol


, 

land, daar ze nagenoeg geen direkte invloed 
hadden op de gang van zaken in ons land, tenminste 
op de politieke gang van zaken. Daarin 
is sedert de Franse revolutie en de oprichting 
van het Koninkrijk der Nederlanden wel verr 
andering gekomen, maar sedert de laatste vijftig 
jaar is het verkeer tussen de zuidelike provincies 
en het deel benoorden de Moerdijk 
sterk belemmerd of altans beperkt door het 
streven van de Roomse geestelikheid tot afzonderlike 
organisatie zowel op ekonomies als 
op geestelik gebied, en dat streven naar isolering 
op maatschappelik gebied heeft natuurlik 
ook bijgedragen tot 'n sterkere scheiding op 
taalgebied. Zo is in het zuiden de invloed van 
het dialekt op de algemene verkeerstaal nog 
steeds sterker dan in het Noorden en Oosten, 
met het gevolg dat de taal van beschaafde 
Brabantse en Limburgse sprekers soms vrij 
sterk afwijkt van het algemene gebruik, trots 


214 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED . 

het feit dat de zuidelike dialekten nauwer verwant zijn aan het Hollands, dat immers devoornaamste 
grondslag van de algemene verkeerstaal 
is, dan de Friese en Saksiese dialek 
ten van het Noorden en Noordoosten zijn. Het 
woordgebruik wijkt in het Brabants en Lim~ 
burgs licht niet meer af dan in de andere dia~ 
lekten, maar het klankverschil is aanzienlik en 
ook de vormen verschillen soms vrij bedui~ 
dend; één van de belangrijkste verschillen is 
verder het onderscheid dat in het zuiden (met 
inbegrip van 'n deel van Gelderland) gemaakt 
wordt tussen de niet-onzijdige woorden, dus 
de woorden die in de algemene taal het lidwoord 
de krijgen: deze worden in het zuiden 
in twee klassen verdeeld; zo zegt men mine 
vader maar tuien moder, deze stjool maar dees 
taofel, de lepel maar die sjofel, eiven hond 
maar ein kat (Royen, Pronominale Problemen) 
. Het is heel begrijpelik dat de verwijzende 
vnmw 'n overeenkomstig verschil tonen; 
men zegt b.v. van z'n schouder: ze doet me 
pijn, zo hoorde ik 'n meisje uit Brabant zeggen 
van haar paraplu, die ze had laten hangen: J 
ze is er, terwijl men in het Hollands zou zeg 
gen: Hij is er. In het Zuid-Limburgs echter 
zegt men van de paraplu hij, althans het daar 
mee overeenkomende voornaamwoord: men 


IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 215 
moet vooral niet denken dat de zuidelike dia~ 
lekíen in deze dingen steeds met elkaar over 
eenstemmen. Wat van de positie van het dialekt 
in Brabant en Limburg en van de invloed 
ervan op het gebruik van het algemene Nederlands 
gezegd is, geldt in nog veel sterkere 
mate van het Nederlands in België; feitelik 
kan men daar de zaak omkeren, want het dialekt 
is daar de gewone omgangstaal, het algemene 
Nederlands is slechts aan 'n kleindeel 
van de bevolking bekend, d.w.z. aan de taalr 
kundig belangstellenden en de Vlaams-georiënteerden. 
Wanneer in -dit boek dus van de 
algemene omgangstaal gesproken wordt, be~ 
doelen wij de variaties op het thema van het 
Nederlands die door beschaafden op het Nederlandse 
taalgebied gesproken worden, daarnaast 
ook geschreven. Wat het laatste betreft 
kan men in het algemeen zeggen dat de ver 
schillen klein, jaonbeduidend zijn, want het 
allerbelangrijkste: de verschillen van klank, 
valt in het schrift weg, en de verschillen op het 
gebied van het woordgebruik en de zinsbouw 
zijn in vergelijking daarmee gering, vallen 
bovendien niet zo sterk op. Sommige lezers 
denken misschien aan het dialekt dat in romans 
over het Brabantse en Limburgse boereleven 
voorkomt; maar dat is niet waarover hier ge



216 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET N ED. 

sproken wordt: het is immers dialekties Neder~ 
lands temidden van de algemene taal, altans 
in de meeste gevallen. 

Een algemene omgangstaal die over het hele 
gebied van 'n taalgemeenschap door bepaalde 
klassen van de bevolking in het mondeling en 
het schriftelik verkeer gebruikt wordt, groten 
deels met uitsluiting van andere vormen, lijkt 
ons de meest natuurlike zaak van de wereld; 
het is echter volstrekt niet in alle landen zo, en 
is ook in vroegere eeuwen in ons eigen land 
niet zo geweest. Daarom is 'n opmerking err 
over hier misschien van meer belang dan mededelingen 
over de verschillen tussen de dialek 
ten onderling, en hun verschillen met het 
algemene Nederlands. Dat de algemene omr 
gangstaal, gegrond op de Hollandse dialekten, 
maar toch van deze verschillend, in ons land 
niet alleen bestáát, maar zo algemeen gebruikt 
wordt dat alle andere vormen van Nederlands 
daartegenover in de praktijk van het leven zowel 
als in ons denken over wat het woord 
Nederlandse taal inhoudt, van ondergeschikte 
betekenis zijn, heeft z'n grond in de stand van 
onze beschaving. Zo'n algemene mondelinge 
en schriftelike verkeerstaal kan alleen bestaan 
waar 'n gelijkmatige beschaving vrij algemeen 
verbreid is, waar het onderwijs voldoende ge



IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 217 
organiseerd is om invloed te hebben op het 
spreken en schrijven ook van die klassen die in 
de huiselike en maatschappelike omgang andere 
vormen van Nederlands horen en spre^ 
ken. De toestand bij ons is in wezen gelijk aan 
die in andere West-Europese staten, maar 
komt niet inalle landen van Europa voor, ook 
niet geheel zo in Duitsland, waar de eenheid 
op politiek gebied van zeer recente datum is, en 
waar de eenheid van verkeerstaal grotendeels 
op kunstmatige wijze, met behulp van bewust 
naar eenheid strevende krachten, is tot stand 
gekomen, altans in het schriftelik verkeer. Zo 
ligt het voor de hand dat in Duitsland de 
plaats van het dialekt aanzienliker is dan bij 
ons zelfs in Brabant en Limburg het geval is, 
en dat in het mondeling verkeer de Duitse dia 
lekten geenszins zo sterk bij de algemene verr 
keerstaal achterstaan als in ons land. Toch 
zijn er ook in ons land talrijke sporen van dialektiese 
invloed op de verkeerstaal, en hoe 
zonderling het op het eerste ogenblik mag 
schijnen, het is 'n feit dat juist de invloed van 
de levende Hollandse dialekten het sterkst in 
de algemene taal merkbaar is. Enkele voorbeelden 
mogen dit feit illustreren voordat we 
naar de verklaring omzien. Wij hebben in het 
zesde hoofdstuk enige versregels van Me~ 


218 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 

vrouw Roland Holst aangehaald (bl. 150) , 
waar vormen in voorkomen als mensche', 
dringe', eve', dinge'. De woorden met re, waar 
de apostrofe alleen dienst doet om de lezer te 
waarschuwen dat er anders steeds de -n geschreven 
wordt, zijn helemaal geen persoonlike 
liefhebberij van de dichteres: ook andere 
Hollandse dichters, als van Eeden en Gorter. 
om slechts twee te noemen van de ouderen, 
doen evenzo. Men kan ook niet ontkennen 
dat de vorm soms ontwijfelbare voordelen 
biedt aan de dichter, zoals in het volgende 
geval: 
Toen omklemde ik haar hande' en op eenmaal 
werd ik vol vreugde en voelde vreemd verlicht; 

(H. Roland Holst, Nieuwe Geboort, blz. 22.) 
Tweemaal -en zou vaarlik niet tot de 
schoonheid van de eerste regel hebben bijgel 
dragen, ook afgezien van het ritme. Men zal 
dan ook vinden dat -e voor -en voorkomt als 
het volgende woord met klinker begint, en in 
het rijm, zoals befloersen: koersen: boersche 
bij van Eeden (Lied van Schijn en Wezen), 
ook blozen: roze bij Gorter. Nu zou men kunnen 
denken dat zo iets door revolutionaire 
dichters geschreven wordt, maar men kan 
Helene Swarth niet tot zo'n groep rekenen, en 
toch schrijft ze: 


IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 219 
En tussche' opale' en paerelmoeren scheuren 

Van maandoorvloeide wolken tintelt ver 

En hoog, ... . 

Dat wee mij roert tot zellefrmeelij-tranen. 

Bovendien schrijft Mevrouw Roland Holst 
in haar proza gedwee de schoolse spelling met 
de buigings~n, ja zelfs de naamvals-n inkluis. 
Zij kan dat doen in haar proza, maar wanneer 
zij poëzie schrijft, wordt het dragen van het 
masker der konventie haar onmogelik; dan 
schrijft zij haar eigen taal: omdat zij niet anders 
kan. 

De vraag waarom juist de Hollandse dichters 
zich deze afwijkingen van de konventior 
vele schrijfwijze veroorloven, is nu ook niet 
moeilik meer: ze kunnen dat omdat veel 
beschaafde Nederlanders, waarschijnlik de 
meerderheid, spreken zoals deze dichters hier 
schrijven. Wie dus het vers bij het lezen hoort, 
zal niet ontdaan zijn door de nieuwigheid, in^ 
tegendeel, de taal zal hem des te echter voor 
komen, en ook wie zelf niet zo spreekt, is toch 
door de dagelikse omgang aan de vorm gewend, 
zodat hoogstens het woordbeeld, maar 
zeker niet de klank, hem als ongewoon kan 
aandoen. De dichters met 'n verkeerstaal die op 
de grondslag van andere dialekten is opgebouwd, 
daarentegen, wijken èn in hun spreken 


220 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 

èn in hun schrijven niet za gemakkelik af van 
het algemeen gebruikelike ten gunste van wat 
ze als dialekties voelen. De lezer zal wel begrpen 
dat de letterkundigen die in dialekt schrij^ 
ven, d.w.z. 'n aantal Vlamingen, hier niet be^ 
doeld worden; immers zij schrijven niet het 
algemene Nederlands. 

De eenvormigheid is in 'de algemene verkeerstaal niet zo groot als leken vaak menen:
veel 
verschillen komen, het is reeds opgemerkt, 
in het schrift niet tot uiting. Vooral het verschil 
in de klinkers is vrij groot in ons land; daaraan 
vooral kan men bij beschaafde sprekers vaak 
horen uit welk deel van het land ze komen. Het 
al of niet gebruiken van de -n in onbeklemde 
lettergrepen aan het eind van 'n woord is verr 
der één van de opvallendste kenmerken; de 
verschillen zijn ook groot waar de woorden in 
het schrift 'n r hebben: in het oosten en in anr 
dere streken spreekt men vrij algemeen de 
rollende r met de Longpunt tegen het tandvlees, 
voor in de mond heet het gewoonlik, terwijl 
men in het westen, met name in de grote steden, 
verschillende soorten van r heeft, alle met 
het achtergedeelte van de tong tegen het zachte 
verhemelte, de huig-r. En dat verschil is des 
te opvallender omdat de huig.-r sterke invloed 
heeft op de voorafgaande klinker, zodat het 


IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 221 
verschil tussen het Hollandse hore en het aostelike 
horen veel groter is dan het op het papier 
lijkt. Ieder merkt ook het verschil tussen het 
noorden (met inbegrip van het noorden van 
Noord-Holland) en het zuideliker deel van 
ons land in woorden als dol en rot: in het noorden 
is er groot verschil, en lijkt de klinker van 
dol op die van dom, terwijl de klinker in rot 
veel helderder is; in de zuideliker streken is er 
geen verschil, of 'n verschil dat niemand opvalt. 
In het noorden heeft men dus beslist twee 
aparte woorden in wij schrokken met de doffe 

o en je moet niet schrokken met de heldere; 
evenzo in: tob niet langer en top, bot en bod, 
dolle meid en de dol van 'n roeiboot. Er heerst 
hier dus geen eenvormigheid, en het geeft niet 
de geringste last of onaangenaamheid, mits 
men niemand verplicht anders te spreken dan 
hij gewoon is 1 ). Van meer belang is het ver 
schil betreffende de begin v-en z- als in veel 
en neep; in sommige streken, o.a. in Friesland, 
kent men die klanken niet aan het begin van 'n 
woord en spreekt men altijd f-en s-. In de alr 
gemene taal klinkt het voor de meesten hinder ,lik, 
en zo trachten de meeste Friezen de v- en 
z- aan te leren, meest met goed gevolg; wij 
1) Op sommige lagere scholen schijnt dat te gebeuren. 



222 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 

hebben hun daartegenover de beleefdheid be.wezen 
hun naam met F- te schrijven, ofschoon 
we niet zo ver gaan met nu ook f- te zeggen! 
Daarentegen zeggen we steeds vies, ook als 
we het nodig vinden fles te schrijven; iedereen 
zegt veertig, vijftig, zestig, zeventig met f- en 
s- maar schrijft met v- en z- omdat de woorden 
toch samenhangen met vier, vijf, zes, zeven, 
waar we de zachte medeklinkers spreken. Als 
iemand in veertig, enz. de v- en z- mocht zeg^gen, 
kan men erop aan dat hij ook in andere 
opzichten onnatuurlik spreekt, zich interessant 
vindt. 

In het vorige hoofdstuk hebben we gezien 
dat woorden als vrede, broeder en vreugde in 
de omgangstaal de kortere vorm: vree, broer 
en vreugd hebben; zulke verkorting, al of niet 
tegelijk met (juister: na) verlies van de -d, is 
niet gebruikelik wanneer de volgende lettergreep 
'n dienst vervult in het woordgeheel, als 
in laden, snijden, waar de uitgang -en (Hol~ 
landsre) de onbepaalde wijs aanduidt, of in: ik 
besteedde het geld, waar -de de verleden tijd 
aanduidt, of in treden als meervoud van 
tree 1 ), of in woedend met de uitgang -end, of 
in: goede wijn behoeft geen krans, waar -e de 

1) Treden is ook het meervoud van tred. 


IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 223 
buigingsuitgang is van het bije. nmw goed. Al 
deze woorden behouden dus het aantal lettergrepen, 
net zo goed als men in plaats van: deze 
lange dag, nooit lang of dees zal zeggen. Maar 
al is er geen verkorting, de woorden wonden 
toch niet altijd, en nietoveral, gezegd op de 
manier die de schrijfwijze doet veronderstellen: 
iedereen zegt misschien wel goede wijn in 
het spreekwoord, maar zeken zal iedereen in 
andere gevallen zeggen goeie wijn, rood haar 
maar rooie Willem, zo kwaad als 'n spin maar 
'n kwaaie tegenstander. In de taal van de bef 
schaafden in Holland, en ook verder zuidelik, 
zegt men laaie (laden), snije, rije, rooie 
(raden), bloeie (bloeden), we gaan baaie 
(baden) n trap van twintig treje. De -dverdwijnt 
dus in veel gevallen, ook als de volgende 
zwakbeklemde -e blijft en het aantal 
lettergrepen hetzelfde blijft; het is ook niets 
biezonders, van foneties standpunt gezien, 
want de -d- tussen twee klinkers verdwijnt in 
veel talen. Alleen valt ons op dat we er -i- voor 
in de plaats zetten, maar dat doen we ook in 
andere gevallen, waar geen -d is vveggeval^ 
len, b.v. in koeien als meervoud bij koe. De invoeging 
van ^i- schijnt dus zuiver foneties, de 
tussenklank maakt het ons makkeliker de 
woorden te spreken, ofschoon 'n vorm als 


224 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 

moeë of moewe gezichten wel eens voorkomt, 
altans in het schrijven, en ons ook niet onecht 
klinkt. Het lijkt nu dat de dialekten van elkaar 
verschillen in de behandeling van de d tussen 
twee klinkers, want tegenover het zuidelike: 
rije, gereje, tevreje staat het Groningse: rijden, 
gereden, tevreden, of in echt dialekt: riedn, 
reedn, tevreedn. Maar nu ziet men ook waarom 
er hier tweeërlei vorm is, met en zonder d, 
want in het Gronings staat de -d- niet tussen 
twee klinkers 1) . 

Bij de bespreking van vree en vrede hebben 
we gezien dat de langere vorm blijft naast de 
korte; datzelfde gebeurt met de woorden die in 
plaats van de -d- bij behoud van het aantal 
lettergrepen 'n -i- krijgen: iets ten kwade duiden, 
zich ten goede keren, verder in reden, 
waar men ook in Holland de -n zegt, zowel als 
de -d-. De dubbele vorm hoeft na het in het 
vorige hoofdstuk opgemerkte geen uitleg meer. 

In het gebruik van de buigingsvormen is het 
verschil in de algemene omgangstaal niet heel 
groot; in het Westen en Zuiden zegt men 

1 ) Toch kent het Gronings wel de -i- voor -d--, zaals 
in rooien, en het uitsluitend dialektiese nuigng, d.i. 
de g van Frans grand met de ng van zang, als uitgang 
van de onbepaalde wijs, net als in denkeg voor het 
Hollandse denke. Het woord beduidt nodigen. 


IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 225 
appele, in het Oosten en Noorden appels, en 
dat verschil bestaat in de meervouden van veel 
znmw. Ook in het woordgebruik is er geen 
groot verschil, al kan ieder wel enige gevallen 
opnoemen: de een zegt peen, de ander wortel, 
zo ook kroten naast bieten, ochtend naast mor 
gen, en dus ochtendblad naast het vroeger uit 
gegeven morgenblad van de Provinciale Groninger 
Courant, morgenochtend naast het 
Groningse morgenvroeg, dat helemaal niet be~ 
tekent dat het biezonder vroeg zal zijn, kip en 
hen, dikwels en vaak, zoenen en kussen, waar 
mee we passend de rij besluiten. De totnutoe 
opgesomde verschillen, van klank, van woordvormen, 
van woordgebruik, mogen onbeduidend 
schijnen, zijn ook niet hinderlik voor het 
vlotte verstaan, maar toch moet men ze ook 
niet onderschatten: het gezamelik effekt van 
sommige verschillen kan verrassend zijn, zoals 
de leerlingen van 'n HBS ondervonden toen de 
direkteur, 'n Groninger, ze bij het binnenkomen 
op 'n regenachtige morgen begroette 
met de waarschuwing: Voeten wissen, Jonges, 
waarbij men moet bedenken dat de eind-n in 
beide woorden duidelik als lettergreepvormen^ 
de klank onmiddellik na de medeklinker (dus 
voetn wissn) gesproken wordt. 

Ook de zinsbouw toont soms duidelike spo-

Het Nederlands van nu 15 


226 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 

ren van dialektiese, d.i. niet-Hollandse, inr 
vloed; zo komt in bijzinnen de persoonsvorm 
van het werkwoord vaak achteraan waar de 
Hollanderdie vr de onbepaalde wijs of volr 
tooid deelwoord zal zetten: Ik geloof dat hij 
wel komen zal, voor het Hollandse: Ik geloof 
dat hij wel zal komen, en ook: Ik geloof dat hij 
weggegaan is, voor het Hollandse: Ik geloof 
dat hij is weggegaan. Soms valt het verschil 
sterker op, al schijnt het spraakkunstig hetzelir 
de: Ik geloof dat hij wel meedoen zal, in plaats 
van: Ik geloof dat hij wel zal meedoen. Menig 
lezer zal het laatste geval licht enigszins 
vreemd vinden, dus als voorbeeld van beschaafd 
Nederlands afkeuren; de vraag waarom 
het sterker treft dan het eerste geval, is niet 
makkelik te beantwoorden; het kan samen 
hangen met het feit dat meedoen in zekere zin 
twee woorden bevat. Nog sterker zal het verschil 
de meeste lezers treffen in de volgende 
zin: Ik heb de dokter komen laten, in plaats 
van het Hollandse: Ik heb de dokter laten 
komen; in dit geval zal men wel spreken van 
dialekties Nederlands, niet van 'n minder algemene 
vorm van de omgangstaal. Het is duide^ 
lik dat de grenzen tussen de twee, schoon voor 
de sprekers meest niet twijfelachtig, door geen 
taalkundige formule vast te leggen zijn, en 


IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 227 
vaak door geen taalkundige verklaard kunnen 
worden, ook al voelt hij intuïtief dat het ene 
wel, het andere niet, tot de algemene omgangs^taal 
behoort: zoals alle wetenschap leert ook 
de taalwetenschap, altans aan de mensen die 
daarvoor vatbaar zijn, bescheidenheid. Nog 'n 
verschil tussen Oost--en West,-Nederlands is 
het gebruik van de bezittelike vnmw en de bem 
palende lidwoorden; zo zegt 'n Hollander: Hij 
stond vóór de (?. z'n) deur met de handen in 
de zakken, maar in het Oosten zal men zeggen: 
Hij stond voor z'n deur met z'n handen in z'n 
zakken. Dit verschil komt voor bij znmw die 
iets aanduiden dat door de spreker gedacht 
wordt als behorend tot de persoonlikheid 
waarover men spreekt, vooral namen van 
lichaamsdelen en kledingstukken. Het gebruik 
van het lidwoord is hier misschien te vergelijr 
ken met dat in de volgende zin: Hij wreef zich 
in de handen; de persoon wordt door zich aan 
gewezen, en het lidwoord draagt ertoe bij de 
enge samenhorigheid van persoon en zaak uit 
te drukken. Het verschijnsel komt ook in an^ 
dere talen voor, en de volledige verklaring ver 
eist de vergelijking met andere talen, maar de 
lezer ziet ook zonder dat wel dat de taalver^ 
schillen binnen het Nederlandse taalgebied 
soms van zulk 'n aard zijn dat ze ook voor taal 


228 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 

kundigen moeilik in een of meer formules kunnen 
worden vastgelegd, en in menig geval 
door leken niet eens wordenopgemerkt. 

Zoals in het begin van dit hoofdstuk reeds 
gezegd is, leest de mens niet alleen in plaatselike 
groepen geordend, maar ook op talrijke 
andere wijzen gegroepeerd, die elk op hun manier 
z'n taalgebruik bepalen. De voornaamste 
van die groeperingen is het vak dat iemand beoefent, 
in ruimer zin: z'n dagelikse bezigheid, 
vooral wanneer die bezigheid 'n grote regel 
matigheid vertoont en hem van mensen met 
andere bezigheden afscheidt. Zo is het vanzelfsprekerd 
dat de zeeman in z'n taal eigen 
aardigheden vertoont, want 'n groot deel van 
z'n leven brengt hij met vakgenoten door, in 
volkomen afscheiding van alle anderen. Het is 
wel waar dat de zeeman de speciale woorden 
die z'n werk betreffen, dus vooral werkwoorden 
en zelfstandige nmw, meest gebruikt bij 
z'n werk en niet daarbuiten, maar de langdurige 
bezigheid met eenzelfde vak dwingt 
hem ook z'n gedachten daarmee bezig te hou 
den, en zo komt het dat zeelui in de omgang 
met landrotten, zoals de anderen in zijn taal 
heten, vaak zeemansuitdrukkingen gebruiken. 
Bij 'n zeevarend volk als het Nederlandse ligt 
het dus voor de hand ook in de algemene om



IX. MAATSCH. GROEPE N EN HET NED. 229 
gangstaal wat zeetermen te verwachten. Zo 
zeggen wij dat iemand begint af te takelen, of 
als hij jonger is: dat hij 'n ander lelik heeft toe 
geíakeld, gebruiken we baar niet alleen voor 
'n matroos die voor het eerst de linie passeert, 
maar ook voor nieuweljng in Indië, spreken we 
van de bakens verzetten als we helemaal niet 
aan varen denken, verklaren dat iemand er be^ 
kaaid afkomt, ofschoon de zeeman dat van ' n 
schip zegt, overleggen we omtrent de moeilikheden 
die we voor de boeg hebben, zegt 
iemand die geestig tracht te zijn dat hij -de fok 
opzet, spreken we van opkalefateren, in 
iemands kielzog varen, z'n roer recht houden, 
ruimschoots voldoende, voor iemand de vlag 
strijken, zeggen we van personen dat ze vlot 
zijn, en kunnen we iemand 'n vlot spreker noemen, 
ofschoon het zeemanswoord vlot alleen 
in het gezegde voorkomt, om redenen die bor 
ven (bl. 147) zijn uiteengezet. Met deze woarden 
die niet systematies bijeengezocht zijn, is 
ons onderwerp: de bijdrage van de zeelui tot 
het algemene Nederlands niet uitgeput, maar 
het is wel voldoende om de lezer ervan te over 
tuigen dat ook onze algemene omgangstaal de 
sporen draagt van die belangrijke tak vanonze 
volkshuishouding. Zo bevat de omgangstaal 
ook elementen die aan andere vakken ontleend 


230 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 

zijn, de taal van de handelsman, b.v. leveren, 
restant, de balans opmaken, paraij (in de zin 
van hoeveelheid) , fooi, allemaal woorden die 
aan de Franse handelstaal ontleend zijn, ook 
florijn, dat we als f schrijven voor onze gulden: 
f 5.—, soms tot misleiding van vreemdelingen, 
die er niet altijd op verdacht zijn dat de „spinachtige" 
f, zoals de Engelse schrijver Lucas 
het noemt, heel iets anders betekent dan het 
Belgiese of Franse fr. voor het getal! De finan,~ 
ciële gebeurtenissen van de laatste jaren hebben 
menigeen, die zich tevoren nooit met zulke 
zaken inliet, genoopt er enige kennis van te 
nemen, altans er over te lezen, zodat hij nu 
kan praten over devaluatie, deflatie en soort 
gelijke wijsheden van de ekonomie; of men er 
daarom meer van begrijpt dan vroeger is 'n 
andere vraag, ja het schijnt zelfs twijfelachtig 
of de vakmensen op dit gebied er veel van begrijpen, 
maar men kan altans aannemen dat 
ze weten waarover ze spreken, wat bij anderen 
volstrekt niet altijd het geval is. Het is hier niet 
de plaats ook maar voor enig vak naar 'n 
zekere volledigheid te streven, en de invloed 
van andere vakken te illustreren. Het is voldoende 
er op te wijzen dat ook de talen van de 
theologen en rechtsgeleerden, advokaten en 
rechters of notarissen, hun bijdrage hebben ge



IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 231 
leverd tot de algemene taal, en tal van lagere 
vakken zich evenmin geheel onbetuigd laten, al 
blijft het leeuwendeel van de woordvoorraad 
van alle vaktalen natuurlik tot de beoefenaars 
van het vak beperkt. 

Tot de vrij sterk afgesloten groepen onder 
ons volk behoren de Joden, maar toch is die 
afsluiting niet zo sterk of 'n aantal woorden 
zijn vrij algemeen verbreid; zo weet ieder van 
matses, al zegt menigeen Jodenpaasbrood, van 
gochem, van geintjes maken, van kousjere 
spijzen of zaken, Groot 1Vlokum voor Amster~ 
dam, rabbi, sabbath, menigeen van gannef 
voor dief, ook van seideravond, al weet hij niet 
presies wat voor betekenis dit voor het Joodse 
gezin heeft. Weinigen weten dat sjofel 'n 
Joods woord is, hoe gemeenzaam ze ook met 
woord en zaak mogen zijn. De taal van dieven 
en jagers, verschillend als deze kategorieën 
van medeburgers in ander opzicht ook zijn, 
stemmen met elkaar overeen in de geringe be^ 
tekenis die ze hebben voor de algemene om^ 
gangstaal. Van veel groter belang is de groepering 
op politieke grondslag, want wie zich 
niet met politiek bemoeit, zal spoedig ondervinden 
dat de politiek zich met hem bemoeit. 
Zo kennen we allen uitdrukkingen uit de par 
Lijpers, of van partijvergaderingen, zoals pro



232 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 

letariérs, rode broeders, geestgelik adviseur, 
klassestrijd, leiders, kumulatie, propaganda, 
bonzen, kameraad, partijgenoot, enz. 

Het is niet alleen het vak of de godsdienstige 
en politieke organisaties die invloed heb^ 
ben op de algemene taal, elke regelmatige om^ 
gang schept de mogelikheid van woorden die 
in de eerste plaats in de biezondere groep ge r 
bruikt worden, en eerst sekundair tot de alge 
mere taal doordringen. Ook de studie van 'n 
theoreties vak, dat geen direkte maatschappelike 
betekenis heelt, als de studie van de wiskunde, 
beïnvloedt ons denken, dus ook onze 
taal, en dat komt soms voor den dag in ger 
sprekken met buitenstaanders; zo zal de wiskundige 
eerder dan anderen spreken van 'n 
bewijs uit het ongerijmde, of van wegen die 
elkaar snijden, of van parallelle redeneringen. 
De speciale taal van studenten en schoolkinderen 
blijft ook niet altijd tot die groepen en 
die leeftijden beperkt, zoals blijkt wanneer 
iemand die verantwoordelik is voor 'n nieuw 
boek zegt: Er staat 'n knalfout in de voorrede. 
Ook het samenleven in het gezin is soms de 
oorzaak van het gebruik van een of ander 
woord dat daarbuiten vrijwel of geheel onbe^ 
kend is. Wij hebben boven reeds opgemerkt 
dat vrouwen veel meer gebruik maken van ver



IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 233 
kleinwoorden dan mannen, en dat sommige 
andere woorden eveneens tot de vrouwen ber 
perkt zijn: zalig, zielig, 'n dot van 'n kind, 
enz. Er zijn ook mannewoorden die 'n vrouw 
zelden of nooit zal gebruiken, maar ook 
hier wordt het verschil kleiner doordat de 
vrouw steeds meer posities inneemt naast de 
man, of in plaats van de man. Nog 'n verschil 
moet hier worden genoemd dat van 
enigszins andere aard is, maar toch verwant: 
de poging om voornaam te schijnen, 
of welonderwezen, hetgeen men meent te kunnen 
tonen door kennis van vreemde talen, 
noopt sommigen om vreemde woorden met de 
vreemde klanken te spreken, als de woorden 
al lang gemeengoed geworden zijn, en veel 
mensen ze op z'n Nederlands spreken, ook al 
weten die heel goed hoe de woorden in de taal 
van herkomst gesproken worden. Zo zeggen 
sommigen de Franse -g- in egards (voor 
iemand tonen), -zj- in plaats van de Ndl -g- in 
origineel, ingenieur, energie, verder -sj- in 
plaats van Ndl -ch- in architekt. Wie dat thuis 
geleerd heeft zal het later natuurlik meest blijven 
doen, zodat hei verkeerd zou zijn iemand 
van de ene uitspraak of van de andere 'n ver 
wijt te maken: ook hier is verdraagzaamheid 
het enige middel tot vreedzaam samenleven! 


234 IX. MAATSCH. GROEPEN EN HET NED. 

Zo zien we dat elk samenleven de taal van 
de mensen bepaalt; maar al de genoemde ver 
anderingen zijn van ondergeschikte betekenis 
voor de algemene taal wanneer men ze verge^ 
lijkt met de biezondere vormen die de algemene 
taal heeft ten gevolge van het plaatselik 
dialekt. Alleen de laatste verschillen zijn van 
betekenis voor de positie die iemand in taal 
kundig opzicht inneemt: sommige van de plaat 
selike eigenaardigheden zijn in de algemene 
taal volkomen toelaatbaar, andere daaren ,tegen 
maken op anders-sprekenders 'n onaanr 
gename indruk, vaak 'zonder dat we steeds 
presies kunnen zeggen waarom. Deze ver 
schillen worden echter door het in intensiteit 
en snelheid toenemende verkeer geringer, en 
in steeds sneller tempo, overeenkomstig de be~ 
hoefzen van het verkeer zelf. Alle pogingen om 
het proces te verhaasten zijn niet alleen oven 
nodig, maar ook schadelik, omdat ze de sprekers 
'de zekerheid ontnemen die we voor het 
goed spreken van 'n taal nodig hebben, om die 
tot het natuurlike voertuig van onze gedachten 
te maken waartoe de taal naar z'n aard bestemd 
is. 


X. 
SPREKEN EN SCHRIJVEN. 

Het taalgebruik van een en dezelfde spreker 
hangt, zoals we herhaaldelik gezien hebben, 
samen met de omstandigheden waaronder hij 
spreekt. De meesten van ons spreken zelden 
anders dan tot hun bekende mensen, hun fa r 
milie- en vriendenkring, hun vak- of ambtge^ 
noten en de boven hun geplaatsten of onder 
hun staanden. Een klein aantal mensen spre^ 
ken tot 'n groter publiek, in verenigingen van 
allerlei aard, soms ook tot het grote publiek; 
voorzover het spreken dan echt spreken is, niet 
het voordragen of voorlezen van 'n vooraf gereed 
gemaakt stuk, verandert er door die om^ 
standigheid niet veel aan hun taal. Deonder~ 
werpen die in het openbaar besproken wonden, 


236 X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 

verschillen natuurlik wel van de in het per 
soonlike gesprek meest behandelde, maar ook 
in het persoonlike gesprek komen de onderwerpen 
aan de orde die in openbare redevoer 
ringen behandeld worden; de spreektaal is 
even veelvormig als de onderwerpen die men 
behandelt, want elk onderwerp eist z'n eigen 
woorden en z'n eigen stijl. Anders wordt het, 
zij het ook niet essentieel anders, wanneer men 
zich schriftelik tot iemand richt, b.v. in 'n brief; 
dan mist de lezer de klank, de toon van de 
stem van de spreker, ook z'n gebaren, hoe be^ 
scheiden hun rol bij ons ook meest is, ja z'n 
houding en gelaatsuitdrukking, die vaak ber 
slist of iets in ernst of in spot gezegd wordt, en 
de schrijver mist op soortgelijke manier de 
mogelikheid om na te gaan welke indruk z'n 
brief op de ander maakt, iets dat de goede 
openbare spreker verstaat en benut. Het is dus 
duidelik dat schrijven en spreken nooit hetr 
zelfde zijn, en de veelbesproken vermaning 
Schrijf zoals je spreekt heeft natuurlik geen 
zin als men dat feitelike verschil zou willen 
ontkennen; wie echter de veelzijdigheid van de 
spreektaal inziet, zalbegrijpen dat de spreuk 
in geen geval een aansporing is tot eenvormigheid 
in het schrijven, juist het tegendeel. De 
bedoeling is in de eerste plaats te vermanen tot 


X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 237 
natuurlikheid, bij wijze van tegenstelling tot de 
humanistiese kultuur van de aan willekeurige 
voorschriften gebonden eenvormige en ge^ 
kunstelde, d.i. onechte schrijftaal die in ons 
land zo lang geheerst heeft. Wij erkennen dus 
dat de taal van de schriftelike omgang, de 
schrijftaal zoals men hit noemt, aan enigszins 
gewijzigde behoeften moet voldoen. De voor 
naamste eis is die van de duidelikheid, want 
men kan 'n misverstand niet dadelik herstellen, 
hei moet dus zoveel mogelik voorkomen wor^ 
den. Ieder doet dat door z'n brief nog eens 
over te lezen, om na te gaan of het goed ge^ 
zegd (!) is wat men wilde zeggen(!); het is 
goed erop te wijzen dat wij in dit geval zeggen 
gebruiken, ook al schrijven wij. Want wat we

.

schrijven is niet anders dan ons spreken in 
zorgvuldiger vorm; als we anders doen, wordt 
onze taal gekunsteld, onecht, d.i. oneerlik. En 
dat geldt niet alleen van het schrijven van 'n 
brief, het geldt van alle schrijven, van iedereen, 
van de taal van de omgang met vrienden of 
vreemden, maar ook van de taal van elke kunstenaar, 
ook van de dichter; alle schrijftaal is 
dus naar z'n aard de biezondere vorm van 'n 
spreektaal, d.w.z. van 'n omgangstaal. Zoals 
'n literatuur levend is door z'n kontakt met het 
leven, is de taal van de literatuur slechts levend 


238 X.SPREKEN EN SCHRIJVEN 

door kontakt met de levende omgangstaal. 
Aan de andere kant: zoals de literatuur niet de 
fotografiese reproduktie is van het leven, zomin 
is de taal van de literatuur de fotografiese 
reproduktie van de omgangstaal van z'n tijd. 
De praktijk van de beste dichters en prozaschrijvers 
van alle tijden is in overeenstemming 
met deze theorie, is het ook in onze tijd. Het 
schrijven van 'n taal die niet op spreken berust, 
maar op 'n systeem van overgeleverde of zelf 
bedachte voorschriften, is het hanteren van 'n 
dode taal, ook al lijkt die taal levend. Zulk 'n 
dode taal is het Latijn van de Rooms-Katho^ 
lieke kerk, of het Sanskriet van de priesterkaste 
van de Hindoes. 

In ons land is eerst ten tijde van de Republiek 
sprake van 'n min of meer over het hele 
Noord-Nederlandse gebied verspreide algen 
mene verkeerstaal, en die was in hoofdzaak 
gebaseerd op het Hollands, zoals het gesproken


ken werd door de regentenklasse in de Hollandse 
steden. Zoals Vondel het in 1650 uitdrukte: 
„Deze spraeck wort tegenwoordigh in 
's Gravenhalte, de Raetkamer der Heergin 
Staten, en het hof van hunnen Stedehouder, 
en t'Amsterdam de maghtigste koopstade der 
weerelt, allervolmaeckst gesproken, bij lieden 
van goede opvoedinge." Deze taal was niet 


X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 239 
uitsluitend Hollands, maar bevatte ook vrij 
veel woorden die men geleerd had van het 
kultureel vroeg ontwikkelde Vlaanderen, en 
andere die in gebruik gekomen waren door de 
talrijke vluchtelingen uit het Zuiden, na de val 
van Antwerpen in 1585; het aantal van deze 
vluchtelingen liep in de tienduizenden, en hun 
maatschappelike positie was vaak aanzienlik, 
ook omdat de Hollandse heersende klasse z'n 
kulturele minderheid tegenover de „vreemr 
den" moest erkennen. Deze taal is in de loop 
van de volgende eeuwen meer en meer verbreid 
onder de beschaafde klassen van het hele 
land, en heeft vooral in de loop van de 19e 
eeuw, ook door het in intensiteit en verbreiding 
toenemende onderwijs, de plaatselike vormen 
van Nederlands, de dialekten, steeds meer op 
de achtergrond gedrongen, ook in Holland 
zelf. De algemene omgangstaal in ons land is 
dus in oorsprong de taal van 'n maatschappen 
like groep, in nieuwe termen: van 'n regerende 
klasse, en is door de anderen, tot welke klassen 
ze ook behoren, aanvaard. Zo is het ook in 
andere West-Europese landen, met name in 
Frankrijk en Engeland gegaan, zij het dan ook 
dat het daar vroeger gebeurde; dat laatste verr 
klaart het feit dat de gelijkvormigheid in de 
genoemde vreemde landen groter is dan hier. 


240 X.SPREKEN EN SCHRIJVEN 

Zo is men er bij ons toe gekomen om te trachten 
de gelijkheid groter te maken door kunstmatige 
middelen, zonder te bedenken dat de 
geschiedenis nu eenmaal niet ongedaan kan 
worden gemaakt, zonder te weten dat 'n algemene 
omgangstaal het best aan z'n bestem.ming 
beantwoordt als die geankerd is in het 
taalbewustzijn van de grote meerderheid van 
de beschaafde klassen, onafhankelik van door 
willekeurige personen uitgedachte voorschrifr 
ten, nog afgezien van de omstandigheid dat 
die voorschriften onveranderlik op onkunde 
berusten, aangezien taalkundigen geen taalvoorschriften 
maken'). In de bloeitijd van 
onze kultuur, in de 17e eeuw, is van eigelike 
taalvoorschriften nog weinig sprake: de taal 
van de Amsterdammer Vondel verschilt heel 
duidelik van de taal van Hagenaar Huyghens, 
en deze weer van de taal van de 
Zeeuwse regent Jacob Cats: het heeft ze niet 
verhinderd hun werk te doen. Maar toen de 
achteruitgang begon, in het eind van die eeuw, 
nog meer in de 18e eeuw, kregen taalliefhebr 
bers vrij spel om regelingen te bedenken voor 
het schrijven, zo niet voor het spreken, want 
het laatste werd van ondergeschikt belang ge


1) Over de spellingvoorschriften wordt hier niet 
gehandeld. 


X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 241 
acht! Deze regelingen waren in hoofdzaken 
gegrond op de Latijnse spraakkunst, want 
andere talen kenden de predikanten en juristen 
die zich met deze liefhebberijen bezig hielden, 
niet; het was trouwens onverschillig waarop ze 
gebaseerd waren, want ze waren in elk geval 
waardeloos, meest schadelik,doordat ze de 
schrijvers, voorzover die zich eraan stoorden, 
belemmerden in hun natuurlike vrijheid. Toen 
in de loop van de 19e eeuw de nieuwe taalwetenschap 
langzaam aan ook in ons land be~ 
kend raakte, is men de waardeloosheid ende 
schadelikheid van kunstmatige taalveramdering 
meer en meer gaan inzien, voornamelik 
buiten de officiële akademiese kringen om, en 
zo wordt het begrijpelik dat tegen het eind van 
de vorige eeuw 'n taalleraar die aan 'n Duitse 
universiteit kennis had gemaakt met de opvattingen 
van de moderne taalstudie, Dr. R. A. 
Kollewijn, het plan openbaar maakte om het 
Nederlands in het schrijven te ontdoen van de 
gekunsteldheden die als woekerplanten de 
echte taal verstikten. Het artikel in de Vragen 
van den Dag (1891) trok veel aandacht, maar 
de ,,officiële" vertegenwoordiger van de Leidse 
spelling, Professor Mathijs de Vries, weigerde 
de uitnodiging om er op te antwoorden. 
Daarna is de methode van doodzwijgen syster 

Het Nederlands van nu 16 


242 X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 

mades toegepast, maar het heeft niet verhinderd 
dat de beweging voortgang had, en reeds 
spoedig 'n vereniging tot stand kwam om de 
hervorming te verwezenliken. De naam van de 
vereniging gaf duidelik het doel aan: Vereni^ 
ging tot Vereenvoudiging van Onze Schrijftaal; 
het laatste woord, schrijftaal, is van be^ 
lang, want het weerlegt de ook nu nog vaak 
door leken en filologen 1 ) gekoesterde opvatr 
ting dat het voornamelik te doen was, en is, om 
vereenvoudiging van de woordspelling. Dat 
laatste maakte wel deel uit van het plan, was 
echter geheel ondergeschikt aan het doel: 'n 
natuurlike schrijftaal. In 'n reeks van studies 
bewees Kollewijn dat de regelingen van onze 
taal in schriftelik gebruik door de achttiendeeeuwse 
dilettanten op willekeurige wijze waren 
vastgesteld, en alle gezag, behalve dat van 

1 ) Het onderscheid tussen filologen en taalkundigen 
is ook „gestudeerden" vaak niet helder, ofschoon 
het eenvoudig genoeg is: filologen bestuderen de taal 
en letterkunde, vaak ook de geschiedenis, van één 
volk, en kunnen dus beschouwd worden als 'n speciale 
groep van geschiedkundigen; taalkundigen bestuderen 
taal als menselike funktie, en daarnaast allerlei talen, 
liefst van verschillende bouw. Een van de oorzaken 
dat de spellingstrijd bij ons zo lang geduurd heeft, is 
dat aan beide zijden de leiders zo goed als uitsluitend 
filologen zijn geweest. 


X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 243 
de traditie misten, bovendien de vrije taaluiting 
belemmerden, of verhinderden. Het was vooral 
de regeling van de zgn. geslachten van de 
znmw die aanleiding gaf tot moeilikheden; nar 
tuurlik, want die regeling vond nergens steun 
in het feitelik taalgebruik. Men schreef van den 
groten muur, niet omdat het ergens zo gezegd 
werd, ofschoon het in dialekten, vooral in Bra ,bant 
en het verdere Zuiden vaak voorkwam, 
maar omdat het woord in de woordelijst met m. 

d.w.z. manlik getekend was. Dwazer nog werd 
het als men probeerde het gebruik van de voornaamwoorden 
die naar het znmw verwijzen, 
daarnaar te regelen. Men noemden woord als 
vereniging vrouwlik, omdat het geschreven 
werd met de (in de vereniging, niet den), maar 
dacht nu ook verplicht te zijn naar het woord 
of de daardoor uitgedrukte gedachte te verwijzen 
met zij, zonder te bedenken dat het 
sterkbeklemde zij helemaal nooit van anderen 
dan personen gezegd wordt, ook al zegt men 
in sommige streken wel ze. Dat de taal fijne 
onderscheidingen maakt tussen de sterk- en 
zwakbeklemde vnmw werd niet opgemerkt, of 
afgekeurd: alles moest „regelmatig" zijn, 
d.w.z. overeenkomstig de regels die de onkundige 
liefhebbers bedachten; hun wil moest wet 
zijn. Ook het woordgebruik werd aan banden 

244 X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 

gelegd: men zei in het Noord-Nederlands: 
sturen, het moest overal en bij alle gelegenheden 
zijn: zenden, men zei graag, het moest 
zijn: gaarne, in plaats van al moest men schrijven: 
reeds, in plaats van mooi: schoon 1 ) , enz. 
Eenheid, werd alleen gedacht als eenvormig 
heid, zonder dat men inzag dat eenvormigheid 
de tegenstelling is van eenheid, omdat eenvormigheid 
alleendoor dwang te bereiken is, dus 
de dood betekent. In plaats van algemene beschouwingen 
te houden over de „beginselen" 
of de resultaten van deze taalverknoeiers, is 
het leerzamer aan enkele voorbeelden te laten 
zien wat het gevolg van hun leringen is ge^ 
weest. In het volgende worden enige zinnen 
geciteerd uit 'n geschrift van een van de hooggeleerde 
volgelingen van de oude school, die 
geenszins tot de doordrijvers behoort, integen^ 
deel tot de zeer gematigden moet worden gerekend, 
die zelfs door z'n oprechte erkenning 
van de zwakheden van de oude school meer 
dan eens de medestanders in verlegenheid 
heeft gebracht. Ter vergemakkeliking voeg ik 
naast elke zin de vertaling in normaal Neder~ 
lands. 

1 ) Enkele voorbeelden van verschil van woordgebruik 
door verschil van sfeer als vrede naast vree zijn 
reeds eerder genoemd; zie bl. 203. 


 

X. SPREKEN EN SCHRIJVEN
Indien het aantal onderwerpen 
elck wat wils 
geeft en vooral indien 
examinandi geoefend zijn 

in het samenstellen van 
zulk een opstel ook in hun 
klasse, zal deze taak op 
een examendag in dezelfde 
omgeving niet al te 
zwaar vallen. 

Het zeer groote nut 
voor de praktijk en voor 
de ontwikkeling der kennis 
van vreemde talen zal 
geen verstandig Neder.lander 
in twijfel trekken. 

Om terug te komen tot 
het onderwijs: die overschatting, 
op de school 
en in de maatschappij, der 
waarde van de kennis en 
de kunst der moderne talen 
zal zeker in de toekomst 
nog meer in de 
hand worden gewerkt. 

Als het aantal onderwerpen 
elck wat wils 
geeft, en vooral: als de 
kandidaten erin geoefend 
zijn zo'n opstel ook in de 
klas te maken, zal deze 
taak ook op 'n examendag 
in dezelfde omgeving 
niet al te zwaar vallen. 

Dat de kennis van 
vreemde talen nuttig is 
voor de praktijk en voor 
de ontwikkeling, zal geen 
verstandig Nederlander 
in twijfel trekken. 

Om op het onderwijs 
terug te komen: die overschatting 
van de moderne 
talen zal zeker ook in de 
toekomst nog meer in de 
hand gewerkt worden. 

Het onderwijs dat leidde tot taal als hier geciteerd 
is, diende niet totontplooiing van de 
taalaktiviteit van de leerling, het moest die 
juist verstikken, en gaf de slachtoffers in 
plaats ervan 'n systeem van voorschriften met 
regels voor spelling, vorm en woordgebruik 


246 X.SPREKEN EN SCHRIJVEN 

dat geen rekening hield met de werkelike taal 
van de eigen tijd, vaak zelfs met helemaal geen 
taal, en bovenal miste wat 'n schrijftaal tot 
echte taal maakt: de band met de levende taal 
van de maatschappelike omgang, met al z'n 
rijkdom en schijnbare overdaad van vormen en 
woorden. Wat de school leerde kan zonder 
onrecht te doen gekarakteriseerd worden als 'n 
bouwdoos-spel uit de kinderkamer, en het 
blokkedoos~Nederlands dat zo geproduceerd 
werd bij mensen van geringe zelfstandigheid 
van denken, kan de lezer uit bovenstaande zinnen 
voldoende leren kennen. Op de lagere 
school was het systeem natuurlik het verderfe^ 
liksi, want veel kinderen kenden de algemene 
omgangstaal van de beschaafden df helemaal 
niet, óf gebrekkig. Deze kinderen moesten nu 
leren hun eigen taal „om te zetten" in de officiële 
zogenaamde schrijftaal; zo moest het 
schaap de zin: Ben je weer beter? in 'n brief aan 
moeder omzetten in: Zijt gij weder hersteld?, of 
Het is vandaag mooi weer verfraaien tot Het is 
heden schoon weder. In plaats van heel goed 
moest ieder ten allen tijde schrijven zeer goed, 
in plaats van houden van dopertjes moest het 
zijn beminnen, be- moest gezet worden voor 
hoeven, 9e- voor raken, makkelik, voelen, 
streng, onverschillig wat het gebruik van het 


X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 247 
woord of het onderwerp was. Nou was onger 
oorlooid, ofschoon het als uitroep onvervangbaar 
is door nu; wel, dan moest het helemaal 
niet gebruikt worden. Een zin als deze: Ik ben 
bij van den Berg geweest; hij maakt het goed 
moest vervangen worden door: Ik heb van den 
Berg bezocht, zonder er zich om te bekommeren 
dat de laatste zin iets anders betekent, b.v.. 
'n bezoek aan 'n zieke in 'n ziekenhuis. Zo 
leidde het systeem, zoalselke willekeurige 
taalwijziging, niet alleen tot taalverbastering, 
maar ook tot taalverarming. Alle begrip van 
de eindeloze veelvormigheid en rijkdom van 
taal was verloren gegaan, alles moest naar één 
systeem gefatsoeneerd worden, en wel het 
systeem van de taalliefhebber, die immers aan 
die funktie z'n maatschappelik gezag ont^ 
leende. 

Het zal de lezers duidelik zijn dat de vernietiging 
vandeze taalpraktijk en van dit taalonderwijs 
nodig en nuttig was; 'was, want 'n 
groot deel van het werk van opruiming is reeds 
gedaan, trots de stuiptrekkingen van ouderen 
en jongeren die menen dat er nog iets te redr 
den valt: er valt alleen te temporiseren, en dat 
is voor niemand van enige waarde. De bewer 
ging voor de vrijmaking van de moedertaal in 
het onderwijs wordt gesteund door de daar~ 


248 X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 

mee parallel lopende bevrijding van de letterkundige 
taal, dit woord letterkundige in de 
ruimste zin genomen. Natuurlik werd die behoef 
te naar vrijheid het eerst en het sterkst ge^ 
voeld door dedichters, want die hebben de 
grootste behoefte in hun taal zowel als in hun 
beleven zichzelf te zijn. Hoezeer de dichters 
zich aan de traditionele taal hebben ontworr 
steld die hun nog vaak op school is bijgebracht, 
altans aan de ouderen, kan blijken uit enige 
aanhalingen die hier volgen. 

In het hoofdstuk over de bijv. nmw hebben 
we gezien dat sommige van die woorden en dat 
in het biezonder ook bijwoorden wel in het gezegde 
voorkomen, maar niet bij 'n znmw, als: 
hij is niet wel, de zon is op. Henriette Roland 
Holst, die zich in haar proza aansluit bij de 
traditionele spelling, op taalgebied dus tot de 
konservatieven mag worden gerekend, schrijft 
in haar poëzie toch regels alsdeze: 

Wat leven we zeldene keeren tijden 

dat de klaaglijke heerschingen aflaten... 

om te sterven op de nabije ree... 

en wekt gekreun om de voorbije dingen .. . 

Ze gebruikt ook binnenst bij zelfstandige 
naamwoorden: 


X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 
Een ieder hoopt voor zich een binnenste 

oogst... 
en van onzek're lippen nog, barst bevend 
een binnenst lied: de stem van ons begeer. 

Het tegenwoordig deelwoord, dat we overigens 
haast uitsluitend 'bij 'n znmw gebruiken, 
komt herhaaldelik in het gezegde voor: 

Maar 'k tel mij winnend want den leegen 
tijd 
'doorstaat mijn hart standvastig als een 

vrome... 
En het was vreugd te denken aan den dag 
zooals die schoon zou zijn, opgaand en 

dalend 
overalbloeiend veilig waar ik zag. 

Ook de taalvormen zijn in overeenstemming 
met de levende taal, in strijd met de schoolse 
leer: 

En toen begonnen mij twijfels te steken... 
Een kind zijn hart is vol verborgen beven; 
en niets van wat zij bezaten 
vertroostte hun vol over dit .. . 


Ook het woordgebruik is 'bevrijd van traditionele 
dwang: 


250 X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 

tot jeugd, en al wat zich in haar bewoog 

gelijkt een vroeg-verloren lievelinge 

yen de verkregenheden als geringe 

dingen wegkruipen voor die schaduw hoog. 

...toen mij half bewustte op Benen dag 

een nieuw nabijzijn dat over mij hing, .. . 

Jeugd lag achter mij een bewogen land, 

en donkerde. 

Dezelfde en andere vormen en woorden gebruiken 
ook jongere dichters, en dan tal van 
prozaschrijvers, al is het verschil daar meest 
minder groot. Er is niet de minste reden waar 
om ook schrijvers die niet letterkundigen zijn, 
en zich er bovendien niet toe rekenen, zich 
dwang zouden opleggen: zij dienen daarmee 
noch zichzelf noch hun lezers. De taal van ons 
schrijven blijft alleen levend, d.w.z. echt, wan 
neer die in voortdurend kontakt blijft met de 
taal van de omgang, de taal van de werkelikheid 
buiten ons en in ons. Zonder zo'n konr 
takt ontaardt het schrijven in het hanteren van 
'n mandarijnentaal, de geheimtaal van 'n van 
de maatschappij gescheiden kaste, en het ger 
bruik van zo'n taal anders dan als rituele of 
internationale taal of als vaktaal voor speciale 
doeleinden is schadelik. De lezer heeft in de 
voorafgaande hoofdstukken keer op keer de 


X. SPREKEN EN SCHRIJVEN 
251 

bewijzen gezien dat taal zo uiterst ingewikkeld 
is dat voorschriften slechts taalbederf kunnen 
veroorzaken; zulke voorschriften spruiten voort 
uit gebrek aan begrip van het wezen van taal, 
en bewijzen tegelijk de zelfoverschatting van 
de mens in tegenwoordigheid van het wonder 
dat taal is voor alwie de moeite neemt om erover 
na te denken. Behalve ijdelheid en zelf 
verheffing is er nog 'n andere, misschien nog 
gewichtiger, oorzaak die sommigegeesien 
noopt te vragen om taalvoorschriften, zo ze bescheiden 
genoeg zijn ze niet zelf te maken: hun 
gebrek aan zelfvertrouwen. Sommigen willen 
ten allen tijde de zekerheid dat ze bij de meerderheid 
behoren en dus veilig gaan, en vinden 

de zekerheid niet in zichzelf 1 ) : aan dezen kan 
slechts gezegd worden dat wie niet zeker is 
van zichzelf, wie niet de moed heeft zichzelf 
te zijn, altans de moed behoort te hebben om 
te zwijgen. 

1 ) Dit verklaart ook waarom tal van voorstanders 
van spellingvereenvoudiging in de praktijk de spelling 
van de Vries en te Winkel bleven gebruiken, totdat 
de regeling voor de scholen in 1934 hun de moed gaf 
de oude spelling op te geven. Maar nu slikten ze ook 
dwaasheden als de seksuele •-n, en de spelling isch in 
woorden als Pruisisch, die minister Marchant alleen 
had voorgesteld om de tegenstanders te paaien! 


BLADWIJZER 


A 
Achtervoegsels, -er en -aar 
68; -held en -te 71. 
Afkorting van woorden 84,

202. 
Afleiding en samenstelling 

79. 

Afrikaans 123, 143, 165. 
Aksentverspringing 77. 
Algemene omgangstaal 216. 
allemaal 167. 
als en dan 153. 


B 
Brabant 212. 
Burgerrecht en burgerlikrecht 64. 

D 
dat en hoe 101. 
deftig 46. 
degelik 46. 
Dialekten 210. 


E 
Eenheid en eenvormigheid


210. 
ei en ij 87, 186. 

F 
Filoloog 242. 
Fries 212. 


G 
Geslacht van de zelfst. nmw 


137. 

H 
hen en hun 166. 
hoe en dat 101. 


I 
ij en ei 87, 186. 


K 
Klanksymboliek 200. 
Klemtoon 96, 202. 
Kollewijn 241. 
Korte woordvormen 203. 


L 
Latijn en wetenschap 26, 31. 
Letterwoorden 84. 
Lidwoorden, zie hoofdstuk 


VII. 
Limburg 212. 

m 
mede- en mee 205. 
Meervoud van werkw. 122, 
van zelfst. nmw 135. 

N 
Naamvallen 141. 
Naamw. vormen van het 
werkw. 121. 

0 
Omgangstaal 216. 
Onbepaalde wijs 121, 131. 


P 
Persoonsvormen van het 
werkw. 121. 


BLADWIJZER 


R 
Rededelen 113, 160. 


s 

Samengesteld of enkelvoudig 
woord 56. 
Samenstelling door voor.voegsels 
57. 
Samenstelling of afleiding 

79. 

Spelling als klasse-onderscheiding 
187. 
Spellinguitspraak 54. 

T 
Taal, Betekenissen van het 
woord taal 8. 
Taaldwang is taalbederf 40, 
64, 86, 131, 133, 237, 240, 
243, 251. 
Taal en logika 100, 121. 
Tegenwoordig deelw. 127. 
Timbre 207. 
Toon 92. 
Trappen van vergelijking 

151. 
Tussenklanken 51, 72. 

v 

Vereenvoudiging Ivan de 
schrijftaal 241. 

Verkleinwoorden 67, 72, 150. 
Verleden deelw. 134. 
Volgorde van de woorden 

94. 
Voorvoegsels 57. 
Vreemde klanken of Nederlandse 
233. 
Vreemde namen 184. 
Vrouwetaal 75. 

w 

Woorden, Vreemde 23, 
49; internationale — 27; 
vervanging van vreemde 
29 —, 48; nieuwe — 43; — 
zonder zin 98, 100, 161, 

167. 
Woordenboek 16. 
Woordgroepen 102; — en 
samenstellingen 108; volgorde 
in — 111. 
Woordvoorraad, Veranderlikheid 
van onze — 40. 
Woordsoorten 113, 160. 
Wou en wilde 127. 

2 
zo al 167. 
Zullen 125. 


INHOUD. 
Blz. 
Voorrede 5 
Inleiding . . 7 
Hoofdstuk I. 
Onze Woorden:A.EigenenVreemd 15 
Hoofdstuk II. 
O n z e W o o r d e n: B. Samenstelling . 47 
Hoofdstuk I I I. 
Onze Woorden: C. Afleiding. . . 66 
Hoofdstuk IV. 
Onze Zinnen. . . . . . . . . 90 
Hoofdstuk V. 
Dienst van de Woorden in de 
Zin: A. Werkwoorden en Zelfstandige 
Naamwoorden . . 113 
Hoofdstuk VI. 
Dienst van de Woorden in de 
Zin: B. Bijvoeglike Naamwoorden en 
Bijwoorden 144 
Hoofdstuk VII. 
Dienst van de Woorden in de 

Zin: C. Voornaamwoorden . 162 
Hoofdstuk VIII. 
Onze Klanken . . . . . . . . 179 
Hoofdstuk IX. 

De MaatschappelikeGroepen 

en het Nederlands 210 
Hoofdstuk X. 

Spreken en Schrijven. . . . . 235 


Van dezelfde schrijver verschenen: 

A Grammar of the Dialect of West-Somerset, 
descriptive and historical. 1905. Bonn. P. Hanstein. 

Taal en Maatschappij. Rede. 1909. Groningen. 
Noordhoff. 

Het Taalbegrip van Dryden. Rede. 1929. Groningen. 
Noordhoff. 

A Handbook of Present-Day English. I. Sounds. 
4e druk. 1925. II. Accidence and Syntax, in drie delen. 
5e druk. 1932. Groningen. Noordhoff. 

An Introduction to the Study of English Sounds. 
6e druk. 1935. Groningen. Noordhoff. 

An English Grammar for Dutch Students. I. 5e 
druk. 1932. II. 4e druk. 1935. Groningen. Noordhoff. 

A Grammar of Modern Dutch. 1924. Londen. Allen 
and Unwin. 

Dutch Grammar. 1928. Londen. Linguaphone In,stitute. 


Einführung in die deutsche Syntax. 1935. Groningen. 
Noordhoff. 

Syllabus of English Syntax. 1937. Groningen. 
Noordhoff.