BIBLIOTHEEK
VAN
MIDD~1N~D~R1AND~tH~ 1~11~RK~ND~
ONDER REDACTIE VAN
Dr. H. E. MOLTZER
Hoogleeraar te Groningen,
EN
Dr. JAN TE WINKEL
Praeceptor aan het Gymnasium ie Groninqen.
MET MEDEWERKING VAN
Prof. W. G. BRILL Prof. J. F. J. HEREMANS, Prof. W. J. A. JONCKBLOET.
Prof. J. VERDAM en Prof. M, DE VRIES,
TE GRONINGEN nIJ J. B. WOLTERS, 1882.

ALEXANDERS fflSHS,
VAN
JACOB VAN MAEKLANT.
OP NIEUW UITGEGEVEN
DOOR
D\ JOHANNES FEANCK
PEIVAATDOCENT AAN DE UNIVEESITEIT TE BONN.
TE GRONINGEN BIJ J. B. WOLTERS, 1882.

AAN
WILHELM SCHEREK
ALS BLIJK VAN DANKBAARHEID EN YEREERING
O P G E D R A G E N.
Stoomdrukkerij van J. B. Wolters.
VOORREDE.
Het plan dezer uitgave ontstond gedurende mijn verblijf te Leiden in 1878.
Toen werd de tekst vastgesteld en kort daarna ook de inleiding en de aanteekeningen
voor het grootste deel bewerkt. De druk is reeds in het voorjaar
van 1880 begohnen, maar ging zeer langzaam vooruit, veel langzamer dan ik
wenschte en verwachten kon. Men zal begrijpen, dat ik in dien. tijd bij uitbreiding
van mijne studien dikwijls zelf inzag dat iets, wat ik geschreven had,
verbetering behoefde. Het is geen aangenaam werk aan dezelfde stof gedurende
zoo langen tijd telkens met tusschenpoozen te arbeiden, en nu eens hier, dan
eens daar iets te verbeteren of te vernieuwen. Wei heb ik gepoogd zoo doende
alles op de hoogte van mijne eigene kennis te brengen, maar ik ben er niet
overal zoo geheel in geslaagd, als wanneer ik het werk nu voor 't eerst ondernomen
had. Men moge daarom bij de beoordeeling somtijds zich herinneren dat
het meeste, wat er in het boek staat, drie jaren of langer geleden is geschreven.
Mijne eigene schuld is het, als in de orthographie en vooral in de interpunctie
inconsequenties zijn ingeslopen.
Ook voor iets anders moet ik verschooning vragen. Wei heb ik de nl. taal
leeren kennen en waardeeren, maar ik mag mij niet vleien, er zelf in te kunnen
schrijven. De Redacteurs van deze „Bibliotheek", die ik voor den druk daarop
opmerkzaam maakte, hadden te dezen opzichte eene te goede meening van mij,
zij lieten de kleine noten onder den tekst zonder revisie. Ten gevolge daarvan
bevat de eerste aflevering grove fouten tegen de taal. Van het 7de vel van den
tekst af is het Nederlandsch door mijne vrienden Prof, VERDAM en J. w. MULLER
te Haarlem met de meeste welwillendheid verbeterd.
Het is een aangename plicht hun daarvoor te dezer plaatse te danken. Ik
richt mijnen dank ook tot het bestuur van de „Hof- und Staatsbibliothek,' te
Munchen, die mij het Hs. toezond en aan den Heer Graaf VAN LOE te Wissen
bij Weeze, die mij vergunde de geographische uitweiding in het Hs. der Historie
van Troyen in zijn gastvrij huis oyer te sehrijven. Yoorts ben ik dank verschuldigd
aan Prof, DE VRIES, wiens hulpvaardigheid, getuigen eenige geestige
verbeteringen en verklaringen, ook aan deze uitgave niet ontbrak, en wiens
woordverzamelingen mij altijd gedurende mijn verblijf te Leiden open stonden'
en aan wijlen Dr. VERWIJS en Prof, VERDAM, die steeds bereid waren hunne
voor het Mnl. Woordenb. bijeengebrachte schatten voor mij te raadplegen.
Helaas, dat mijn dank den eerste niet meer onder de levenden treft! Ik vermeld
ook met erkentelijkheid dat Prof, VERDAM van zijn plan, zelf den Alexander op
nieuw uit te geven, te mijnen gerieve afstand deed.
Ten slotte eindig ik met den wensch, dat dit boek moge bijdragen tot de
kennis der taal en der letteren van het land, hetwelk mij gedurende een jaar,
waaraan de herinnering mij steeds aangenaamzalblijven, gastvrij geherbergd heeft.
BONN, 20 November 1882. J. F.
CORRIGENDA ET ADDENDA.
Bl. 2 reg. 1 v. o. lees 66 in pi. van 62. — bl. 5 vs. 150 1. Nabatiene —
bl. 9 vs. 330 1. was, — bl. 39 vs. 56 1. an. — bl. 43 vs. 187 1. Die Narvel —
bl. 52 vs. 519 1. stille. — bl. 71 reg. 2 v. o. voeg bij 1253 in o god — bl. 82
reg. 4 v. o. lees wagen — bl. 86 vs. 488 1. Hecsele en voeg in de var. hechsele
bij — bl. 98 vs. 969 1. hoghe — bl. 114 vs. 203 en bl. 115 vs. 260 1. Narvelsee
en voeg bij de varr. navelsee — bl. 117 vs. 316 schrap niet en plaats het in de
var. — bl. 118 vs. 352 1. moochdijt. Dezelfde fout komt misschien nog meer
voor. — bl. 138 vs. 119 1. sterten en voeg in de* var. stroten bij — bl. 146 vs.
1437 1. dats GhedoochsamJiede — bl. 156 reg. 14 v. o. lees seiden G- seiden diene
kinden H — bl. 158 vs. 120 1. roest — bl. 176 reg. 5 v. o. schrap de var. 764 —
bl. 187 reg. 4 v. o. lees dat helc — bl. 211 reg 5 v. o. 1. principis arma —
bl. 213 vs. 919 vg. 1. Bat ghi so eerl. vecht: cnecht en schrap de var. van 919 —
bl. 214 vs. 946 1. volghede — bl. 214 vs. 963 1. sant, — bl. 214 reg. 11 v. o.
1. Narbasanesque — bl. 215 reg. 6 v. o. 1. compelluntur — bl. 217 vs. 1084 1.
peerde — bl. 222 vs. 1242 1. liede — bl. 223 vs. 9 1. sonne — vs. 24 1. Nu —
bl. 254 reg. 11 v. o. 1. 1645 — reg. 10 v. o. 1. 1003 in pi. van 1903 — bl.
283 vs. 112 1. Amadas en schrap in de var. Amadis S] amadas — vs. 114 en
129 1. hare — bl. 346 vs. 1174 1. niet en — r. 1 v. o. voeg in datmene Melt —
bl. 393 vs. 1529 1. Dattie — bl. 426 in de aant. op 446 vg. voeg er aan toe
„De zin moet die van het spreekwoord bij Wander Sprichworterlexicon II 683
\gg. wezen: alst den herde misgaet, misgaet den vee; wann es dem hirten ubel
geht, so sterben die schaf; des hirten not ist der schaf tod" — bl. 436 reg. 21
v. o. 1. fout in pi. van out — bl. 456 reg. 2 v. o. de aanteekening behoort bij
5, 146 — bl. 474 reg. 3 v. b. 1. 184 — bl. 478 r. 20 v. o. schrap (vgl. b. v.
vs. 612 vgg.) — bl. 492 reg. 1 v. b. 1. [ghe]wouden:

IN H 0 U D.
Biz.
I N L E I D I N G I—XCVI.
I. HANDSCHRIFT EN FRAGMENTED. EERSTE UITGAVE I—Y.
II. TIJD EN PLAATS VAN VERVAARDIGING YI—X I I.
III. PLAATS YAN HET GEDICHT IN DE LETTERKUNDE XII—XIX.
Didaktische richting XIII — nieuwheid van de stof XY —
van den vorm XYI — bekendheid van den Alexander
XYI — bekendheid met den Reinaert XVII.
IV. MAERLANTS BRONNEN XIX—L I I.
Gautier de Chatillon XIX — overzicht der toevoegsels over
Alexanders geschiedenis XIX—XXIV — Pseudokallisthenische
overlevering XXIV— Joodsche overlevering XXIY—
geschiedkundige bron XXVII — oorlog tegen de Skythen
XXVIII — sage van het slangenmeisje XXIX— Alexandri
Magni Epistola XXX — bron van dit werk XXXIY — uitweidingen
XXXV — Honor. Augustodunensis Imago mundi
XXXVII — Maerlant's verhouding tot Hon. XLI — onjuistheid
van Doberentz oordeel over Honorius XLII —
de kaart van Hereford XLIII — vriendschapssage XLIII —
Maerl. gebruikt het Epitome uit Jul. Valerius XLVI —
hij had Curtius gelezen XLIX — hij kende een werk,
waar de verhalen van joodschen oorsprong vereenigd waren
L — hij heeft zelf enkele episodes verzonnen L —
de uitkomsten van het onderzoek samengevat LI.
Biz.
Y. MAERLANTS VERHOUDING TOT ZIJNE BRONNEN. . L I I — L X I I.
VI. HULPMIDDELEN BIJ DE TEKSTKRITIEK . . . . LXII—LXXXIX.
A. Onzuivere rijmen LXIII— LXXIII.
1. In de consonanten XLIV—LXVI — 2. in
de vocalen LXVII-LXXIII.
B. „Ruhrende" Rijmen LXXIII—LXXVI.
C. Behandeling van de E LXXVI-LXXVIII.
D. Ongelijksoortige op elkander rijmende O's. LXXVIII—LXXIX.
E. Vnjheden bij vreemde woorden . . . . LXXIX—LXXXI.
F. Verplaatsing van den klemtoon in het
rijm. — Rijmen van drje en meer lettergrepen.
— Het rijm meermalen herhaald. LXXXI—LXXXII.
a. Apocope LXXXII-LXXXVIII.
H. Over eenige wisselvormen LXXXIII—LXXXVIII.
V I I . VERHOUDING VAN DE UITGAVE TOT HET H.S. . LXXXIX—XCVI.
TEKST 1—393.
AANTEEKENINGEN 397—505.
REGISTER DER BEHANDELDE WOORDEN, UITDRUKKINGEN
ENZ 506—512.
INLEIDING.
I. HANDSCHRIFT EN FRAGMENTEN. - EERSTE UITGAVE.
Het hier uitgegeven gedicht van Jacob van Maerlant is ons volledig
slechts in een enkel handschrift bewaard, hetwelk op de Hof- en Staatsbibliotheek
te Munchen berust. Het eerste bericht er over heeft Docen
gegeven in Aretins Beitragen zur GeschichteundLitteratur9, 1087—96.
Hij beschrijft het uit de voormalige bibliotheek te Mannheim voortkomende
hs., hetwelk 24 cM. hoog en 17 cM. breed is> aldus: »Sie ist
auf Pergament in Quart, 108 Blatter, auf 2 Columnen egal und deutlich
geschrieben (nur dass wer die Sprache nicht kennt, durch die
Gleichheit des c und t, e und v oft verlegen gemacht wird); an der
Stelle der Custoden zu Ende jeder Lage ist allemal der nachste Vers
vollig ausgeschrieben; die Zahl der Verse in jeder Columne ist 35;
ubrigens ist die Hs. vollstandig und vollkommen gut erhalten, nur dass
manche Blatter verschimmelte Stellen zeigen. Die Schrift selbst, der
Form nach ein Mittelding zwischen damaliger franzosischer und deutscher,
deutet auf das letzte Drittel des 13. oder des 1. des vierzehnten;
der Text uberhaupt genommen sehr correct. Die vielen Uberschriften
sind mit Zinnober geschrieben. Der 1. Buchstabe der sammtlichen Verse
mit einem rothen Strich bezeichnet. — Der alten Foliiring gemass
enthalt das Gedicht selbst 105 Blatter 1 Spalte. Eine allgemeine Uberschrift
fehlt." Ik voeg er by dat achter de opschriften eene grootere
beginletter volgt, en eene soortgelijke ook daar staat, waar in mijn
tekst de lijn inspringt. De bewering dat de tekst »uberhaupt genommen
sehr correct sei" moge de schrijver zelf verantwoorden.
Ook in de tijdsbepaling van het Hs. vergist hij zich. De taal is voorzeker
niet van het begin der veertiende eeuw, laat staan nog van de
dertiende; zij bewijst stellig dat het Hs. later geschreven is, eerder
aan het eind van de veertiende eeuw, dan in het midden, als het niet
nog jonger is.
Behalve dit hebben wij alleen nog fragmenten van twee andere hss.
bevattende in 't geheel 475 gedeeltelijk verminkte verzen.
1°. 2 fragmenten bevattende V 11—165 en 1067—1215, gedrukt bij
Blommaert Oudvl. Ged. II 69 vgg. en bij Snellaert onder den tekst als
A
II HANDSGHRIFT EN FRAGMENTED
»Gentsche fragmenten." De lezingen zijn door mij met G aangeduid.
2°. een getal van fragmenten bevattende enkele verzen van VIII
1212 - IX 282 en van X 109 — X 453 het eerst gepubliceerd door
De Vries in Nieuwe Reeks van Werken van de Maatsch. der Nederl.
Letterk. deel VII 191—197, door Snellaert onder den tekst opgegeven
als »Amsterdamsche fragmenten." De lezingen bij mij met A aangegeven 1).
Als verder hulpmiddel voor een enkel gedeelte komt er nog bij het
te Wissen-Weeze berustende hs. van de Historie van Troyen, t. w.
voor de geographische uitweiding VII 837—1775. Als namelijk Maerlant
in zijne vertaling van B6noit tot het geographisch overzicht gekomen
is, hetwelk de fransche dichter in zijn werk inlascht (23055—23282),
zegt hij.
hier laet blyven benoyt alt doen
van priame ende aghamemnoen
ende maect ons condt een deelkyn des
hoe die werelt ghescapen es
ende som die hide ende die rivieren
die syn van meneglierande manieren
mer om dat ic heb dat ghedicht
in alexander ende bet verlicht
ende oec meer daer af gheseecht
dan in benoyts rime leecht
wil iks ontberen te deser stede
te maken want ic hebt lede (1. leden)
ende ghedicht jn alexandre
daer om en wil ic gheen andre
reden maken noch oec dichten
mer ic wil saen berichten
dat selve ghedicht die selve woerde
die alexander noyt en hoerde
men mach hier merken ende verstaen
een deel hoe eertryck es ghedaen
en dan volgt woordelijk op f°. 197 v 1 — f°. 204 r 2 het geographisch
overzicht uit den Alexander met enkele afwijkingen, zoo als ze uit den
aard der zaak zelve voortvloeien 2 ) .
De twee regels uit den Alex. 1051 vg., die op Persepolis slaan, die
Alexander brae te sticken genoemt hebbic se ooc dicken ontbreken b.v. in
T (ik duid daarmede de lezingen uit het hs. van Troyen aan); evenzoo
ontbreken b.v. 1290—97, waarin van Bessus en Narbesines wordt
gewaagd. Zelfs de twee verzen 1491 vg., waar van Theben wordt gezegd
die Alexander destrueerde, bedi dat soene verweerde zijn overgeslagen.
Maar dadelijk daarna zijn bij Macedonie en bij Corinthe de toespelingen
op Alexanders geschiedenis gebleven, de eerste in de woorden
iets afwijkend, maar zonder dat deze afwijking uit den aard der zaak
gerechtvaardigd is.
Van den anderen kant zijn in T enkele toespelingen op denTrojaanschen
oorlog ingevoegd, die in den Alex, gemist worden. 1350 luiden
in den Alex, [die was Jupiters sone.] daer is Troyen, daer die gone van
1) De door Mone Anzeiger f. Kunde d. deutsch. Vorzeit IV (Jahrgang 1835)
468—85 gepubliceerde fragmenten „aus Maerlants Alexander" behooren, zooals
nu bekend is, niet tot dit werk, maar tot den Spiegel historiaal.
2) Vgl. Yerdam Epis. uit Maerlants Historie van Troyen bl. 3 vg.
HANDSCHRIFT EN FRAGMENTED; lit
Grieken tien jaer vore laghen, eer sise ghewonnen saghen, in T daarentegen
daer na staet Troyen die stat scoen, daer die Grieken laghen voren, als ghi
hebt ghehoert ende noch suit horen. — 1480 wordt van Caonia gezegd die
Hectors broeder Helenus na Caoene hiet aldus, dan gaat het voort daer na
soo staat ene stede. In T is ingevoegd als ghy horen suit hiernaer en dan
luidt het met eene noodig gewordene verandering daer na staet dat weet
voerwaer een goede grote rycke stede. De verandering is zoo onhandig dat
men een oogenblik zou kunnen aarzelen, haar aan M. zelf toe te schrijven.
De reden echter dezer aarzeling is niet voldoende. — 1690 is bij
Colchos in T ingelascht
Daer Jasoen voer om tgulden vlies
dies dien von Troyen sint verwies.
Buitendien heeft T twee grootere toevoegsels, waarover ik in de aanteekeningen
op 1262 en 1318 zal spreken.
Wij zien dus dat de tekst van den Alex, door M. in zijn ander werk
is overgenomen, maar dat opzettelijk een en ander daarin is veranderd.
Ik heb uit T dit stuk in Wissen overgeschreven en, alhoewel de
meeste verbeteringen al gemaakt waren, vooral met hulp vandenorigineelen
latijnschen tekst, werd uit de vergelijking toch nogmenigewinst
opgedaan voor dit deerlijk bedorven gedeelte van den Alexander. Merkwaardig
echter, de beide teksten schijnen dikwijls in fouten overeen le
stemmen. Vs. 873 bebben beide dor (doer) in pi. van in — 911 vermoedt
men rauwe beesten; het adjektief ontbreekt in beide teksten, toch
heeft H (Hs. van den Alex ) daarvoor in de plaats oec — 935 beide siene
in pi. van onsiene. — 949 beide vleesch (vleys) in pi. van vische — 1045
beide dar (daer) in pi. van dat — 1056 H perides, T pieredes voor pyrites
— 1150 beide dor (doer) in pi. van vor — 1164 hebben beide een
overbodig en zinverwarrend hi — 1187 beide onder overbodig — 1222
beide wart (wert) in pi. van wat — 1243 ontbreekt in beide de tweede
naam van Cambyses — 1266 hebben beide het adjektief misschien op
de verkeerde plaats — 1325 anticipeeren beide waarschijnlijk verkeerdelijk
die wijf uit 1327 — 1393 H Ysidia T Iridia voor Pisidia — 1422
beide noortwest voor noortoost — 1424 beide an (aen) in pi. van in —
1426 beide misschien XL voor LX — 1451 beide voert in pi. van noert —
1505 beide albestoen in pi. van asbestoen — 1513 H Ysturia, T hesturea
voor lstria — 1544 beide misschien gaet voor staet — 1545 H bacteren,
T bracten in pi. van bartanien — 1591 H aveiou, T auenioen in pi. van
aniou — 1592 H pontu, T poutoen voor poitu — 1600 ontbreekt bij beide
dede — 1684 hebben beide eylande in pi. van eylanden — 1689 beide
auidos (T amdos) in pi. van abidos — 1695 hebben beide eene lacune,
waarin Rhodos was genoemd, of meeste bij beiden is verkeerd voor
middelste — 1697 beide pictagoras — 1709 beide dat in pi. van die —-
1773 beide het zinverwarrende haer (eer) in pi. van sijn. Vgl. ook vs.
1103a en 1273.
A*
IV HANBSCHRIFT EN FRAGMENTED
Het zou zeker voor de hand liggen, hieruit tot eene onmiddellijke
nauwe betrekking tusschen de twee teksten te besluiten en te veronderstellen
dat e,en afschrijver van het eene gedicht het bewuste stuk heeft
overgeslagen en naar de handschriften van het andere heeft verwezen,
en dat het stuk uit eene van deze later in een nieuw hs. van het
eerste werk is gekomen. Maar ons Alexanderhs. heeft het geographisch
overzicht z66 als het voor den Alex, gedicht is, het hs. von Troyen
daartegen zoo als het voor dit werk, op enkele plaatsen althans, veranderd
is. Er blijft nog de mogelijkheid dat de kopiist van het eene
gedicht ook een hs. van het andere had en bij het geographisch overzicht
naar beide werkte, zoo dat fouten van den eenen tekst ook in
den anderen zijn ingeslopen. Ik wil echter toegeven dat enkele plaatsen,
die ik voor fout houd, misschien niet bedorven zijn. Verder kan wellicht
de bron, die de dichter bezigde, reeds enkele van de fouten, verkeerde
namen en cijfers b.v. en leemten, bevat hebben. En bij de rest is het
misschien niet te stout toevallige overeenstemming te veronderstellen.
De meeste fouten laten zich ook werkelijk verklaren als misvattingen,
die niet ver afliggen. Toch is het groote aantal, hetwelk in elk geval
overblijft opmerkelijk; en de voorgestelde mogelijkheid, dat nevens een
hs. van het eene werk ook een van het andere gebezigd werd, schijnt
mij niet uitgesloten. Ik durf deze vraag niet afdoende beslissen. Zij is
niet zonder beteekenis voor den graad der kritiek, dien wij gelooven
ons te mogen veroorloven bij den tekst der uitweiding. Ik hoop in de
praktijk niet al te ver te zijn gegaan.
Het Hs. van Munchen naar een door Schmeller genomen kopie bezigde
Jonckbloet bij zijne Geschiedenis der Middelnederl. Dichtkunst. Bij de
inhoudsopgave van den Alex, zijn aldaar (2, 401—33) eenige stukken
meegedeeld. Buitendien is — afgezien van enkele verzen 2, 210 vg. —
als bijlage tot dit deel het geographisch overzicht uit het werk van M.
overgedrukt.
Het afschrift van Schmeller bezigde ook F. A. Snellaert voor zijne uitgave
van het gedicht: Alexanders Geesten van Jacob van Maerlant met
inleiding, varianten van hss., aanteekeningen en glossarium op gezag
van het staatsbestuur enz. voor de eerste maal uitgegeven. Brussel 1860
en 1861; twee deelen. Debeloofde »nalezingen en verbeteringen, namenen
woordenlijst, zoo als de inleiding" zijn niet meer verschenen. Ik heb
het Hs. op nieuw voor mijne uitgave mogen vergelijken. De lezingen
zijn daar, waar andere hss. er bij komen, door H gekenmerkt.
De editie van Snellaert is zoodanig dat ik geene rechtvaardiging er
voor noodig heb, als ik reeds nu eene nieuwe laat verschtjnen. De uitgever,
geneesheer van beroep, was dilettant in onze wetenschap, en
zijne uitgave laat dan ook de kenmerken van het dilettantisme bespeuren,
en dat wel op de ergste wijze. Ik wil voorzeker de verdiensten niet ontkennen
van deze mannen, die, aangespoord door eene oprechte geestEERSTE
UITGAVE. V
drift, nevens hunne beroepsbezigheden den tijd vinden om ook op een
ander gebied werken tot stand te brengen, die alle waardeering verdienen.
Juist onze wetenschap, de germaansche philologie, heeft hun
veel te danken. Maar juist wij hebben ons ook dikwijls er over te
beklagen dat zij, verleid door enkele verdiensten op een beperkt gebied,
ook over dingen gaan mede spreken, en wel met het grootste zelfbehagen
en de grootste zekerheid, waarin zij geheel vreemdelingen zijn.
Ook in de nederlandsche philologie hebben de dilettanten veel goeds en
veel kwaads uitgericht. Maar terwijl zij in de Noordnederlanden hun
erfenis voor goed hebben moeten overlaten aan eene nieuwe en strengere
school, heeft men in de Zuidnederlanden hun het bezit nog veel
minder betwist, en dus is het mogelijk geworden dat eene door het
Staatsbestuur en de Akademie ondersteunde uitgave van jonge dagteekening
reeds nu eene vernieuwing ten zeerste behoeft. De tekst van
Snell. geeft ons getrouw het Hs. weder, hetwelk van haast ongeloofelijke
fouten krioelt, en wiens taal een ruw mengelmoes van Nederlandsch en
Duitsch is. De langgerekte aanteekeningen brengen emendaties en verklaringen.
Maar de pogingen om te verbeteren hebben slechts betrekking
op een klein gedeelte van hetgeen verbetering behoeft, van methodische
critiek vindt men hier geen spoor, zelfs de latijnsche hoofdbron van
den dichter is alleen in de zeldzaamste gevallen geraadpleegd om den
onzin van de afschrijvers te verwijderen, en men ziet dus dat het niet
gebrekkige kennis en gebrekkige methode alleen zijn, waaraan wij zulke
voortbrengselen verschuldigd zijn, maar ook eene zekere gemakzucht in
het werken, zoo als ze, God dank, niet meer mogelijk zal zijn bij ons,
die niet hebben geleerd, met zoo geringe moeite groote philologen te
wezen. Ik zou menige proeve uit deze aanmerkingen kunnen aanvoeren
tot het vermaak van mijne lezers; ik wil echter deze verzoekingen wederstaan
en — met uitzondering van eenige weinige plaatsen, die
dienstig schijnen om het boek te kenmerken — alleen het goede en
bruikbare vermelden.
Verwijs heeft later een deel van hetgeen de uitgever verzuimd heeft
ingehaald en TLB IV 90—132 een aahtal van de grofste fouten door
vergelijking van het Latijn gelukkig verbeterd. Ook elders bevatten dit
tijdschrift en de Taalk. Bijdragen nog enkele emendaties op ons gedicht.
VI TIJD EN PLAATS VAN VERVAARD1GING.
II. TIJD EN PLAATS VAN VEEVAAKDIGING. - GHEILE.
In Alexanders Geesten noemt zich de schrijver zelf op twee
plaatsen Jacob (7, 694 en 10, 1526), en Jacob van Maerlant verwijst
in zijn latere gedichten herhaalde malen op dit werk als op het zijne.
Men vindt de bewuste plaatsen bij Jonckbl. t. a. pi. 2 biz. 400, bij
Verdam, Episodes uit Maerl. hist, van Troyen, inleiding bl. 4 vgg. en
bij te Winkel, Torec bl. XXXI. Uit deze latere verwijzingen, inzonderheid
uit die in de Hist, van Troyen blijkt dat Alexanders Geesten het
eerste bekende werk van den dichter was; vgl. De Vries in TLB III
155 vgg. Eenige bedenkingen, die zich aangaande de prioriteit van de
twee werken Alexander en Troyen voordoen, heeft Verdam t. a. pi.
vernuftig en overtuigend wederlegd. Of hij wel met die op bl. 9 beproefde
verklaring van de corruptie in het vers uit den Alex, als men int dietsch
van Troien las het juiste heeft getroffen, of niet, is voor zoover deze
kwestie betreft onverschillig x). Zonder twijfel heeft hij bewezen dat hier
in geen geval Maerlants werk over deze stof kan bedoeld zijn, en de
andere plaatsen, die voor de prioriteit van den Alex, pleiten, spreken
zoo duidelijk 2) (vlg. ook boven bl. II) dat over dit feit slellig geen
twijlel meer mogelijk is. Dus zal het dan ook wel de algemeene overtuiging
wezen dat M. met het hier uitgegeven werk het eerst als dichter
voor het groote publiek is opgetreden.
In welken tijd dit geschiedde, heeft Jonckbloet Gesch. d. Nederl.
Letterk. I 2 bl. 188 v^g. nauwkeurig onderzocht en als resultaat — te
recht in tegenstelling tot zijne tijdsbepaling Gesch. d. Mnl. Dichtk. II
bl. 436 vgg. — de jaren tusschen 1257 en 1260 gevonden. Ik veroorloof
mij de hoofdtrekken van zijne redeneering hiei over te nemen.
Aan den dood van Darius wordt reeds in het Latijnsche gedicht van
Gautier, hetwelk Maerlants hoofdbron was, een uitvoerige bespiegeling
vastgeknoopt, wier voornaamste inhoud deze is, dat wij beter zouden
leven, als wij altoos de straffen voor onze werken voor oogen hadden.
M. volgt deze moralisatie en voegt er, zonder aanleiding bij Gautier, de
opmerking aan toe (7, 657 vgg.)
x) Ygl. hierover de aanteek. op 7, 1610.
2) Jonckbloet zal wel bij eene oplettende lectuur van de bij Verdam bl. 3
aangehaalde verzen uit Troyen zijne woorden Gteschied. der Nederl. Letterk. 2de
uitgave I bl. 182 noot 2) niet willen staande houden.
TIJD EN PLAATS VAN VERVAARDIGING. VII
Vrederic en hadde alse ic wane
den paeus niet verdreven dane
die gheheten was Innocent,
hadde hi vorsien dien torment
dien hi doghet altehant.
Met den torment kan naar den geheelen samenhang alleen bedoeld zijn
de straf in de hel, zooals Jonckbl. te recht opmerkt tegenover zijn
vroegere opvatting. De gevolgtrekking is dus juist, dat die woorden zijn
geschreven na den dood van Frederik II en Innocentius, en wel niet
lang na de laatste gebeurtenis »daar 's Pausen dood nog versch in het
geheugen moest liggen als aanleiding om hier van zijn strijd met den
Hohenstaufer te gewagen." De Paus overleed den 7 December 1254; de
vertaling valt dus niet vroeger dan in het jaar 1255 of 1256. Tot dezelfde
uitkomst leidt Jonckbl. het slot van het vijfde boek. De voortreffelijkheid
van Alexander wordt hoog verheven, hij staat boven degrootste helden,
die in de poezie geprezen zijn en
ware sulc een coninc te Parijs,
hi sonde bejaghen groten prijs;
al heidenesse sonde hi dwinghen,
men soude van siere doghet singhen
al van daer die sonne up staet,
tote dacr soe weder neder gaeL
Ware ooc die hertoghe van Brabant
sulc een riddere becant
dien roveren te Rippelmonde
soude dunken grote sonde,
tol te nemene met ghewelt
den ghenen die varen op de ScelL
Ook Gaut. noemt te dezer gelegenheid den Francorum regem, terwijl de
vermelding van den hertog van Brabant door M. er aan toegevoegd is. Met
den Francorum regem bedoelt Gaut. Philips August, M. echter kan niet
van dezen spreken, maar alleen van zijn eigenen tijdgenoot Lodewijk IX.
In 1254 keerde deze uit het Oosten naar Frankrijk terug en dacht
sedert dezen tijd altoos aan een nieuwen kruistocht. »Dat de dichter,
die een zoo vurig voorstander der kruistochten was, met den aandrang,
velerzijds op den koning uitgeoefend, instemde, is niet vreemd.', Als
terminus a quo krijgen wij ook hier het jaar 1255.
Met den hertog van Brabant is klaarblijkelijk Hendrik III bedoeld,
die in 1260 overleed. Langen tijd was de tolheffing op de Schelde eene
oorzaak tot twist tusschen Vlaanderen en Holland. In September 1256
werd te Peronne tusschen de twee staten een verdrag gesloten, waarin
deze kwestie beslist werd. De twee belanghebbende landen beloofden
zich in deze zaak aan de uitspraak van den hertog van Brabant te
onderwerpen. Zoo wordt het mogelijk dat deze souverein genoemd
wordt in eene zaak, die zijn eigen land niet aangaat, en dat men hem
verantwoordelijk maakt, wanneer de bepalingen van het te Peronne
gesloten verdrag niet worden vervuld. Misschien ook wilde M. door zijne
woorden den hertog alleen aansporen, zijn gezag te doen gelden, of de
roovers op de Schelde waarschuwen, dat zij op hun tellen te passen
hadden. In elk geval wordt door deze overwegingen de tijd van vervaarV11I
TIJD EN PLAATS VAN VERVAARDIGING.
diging van den Alex, tusschen het einde van 4256 en 4260, het sterfjaar
van den hertog Hendrik bepaald. Zoo ver de redeneering van
Jonckbloet.
Om te zien, of wij ons bij het laatste gedeelte daarvan kunnen neerleggen,
moeten wij de hierop betrekking hebbende omstandigheden iets
nader leeren kennen. De uitkomst zal weliswaar voor de kwestie, die
ons op het oogenblik bezig houdt van geen beslissend belang zijn, wel
echter voor eene andere, t. w. die aangaande de plaats van vervaardiging
van het gedicht.
In het vredesverdrag van Peronne worden de aangelegenheden van
den tol tusschen Vlaanderen en Holland geregeld in dien zin, dat de
oude bepalingen van 1468 behouden zouden blijven (Jonckbl. t. a. pi. 474).
Deze bepalingen zijn afast nichts anders, als ein handelsvertrag, der den
Flamandern die schiffahrt auf der Schelde vermittels eines billigen
zolles zusichern sollte" (Warnkonig Flandr. Staats — und Rechtsgesch.
I bl. 326. Als datum van deze bepalingen wordt hier het jaar 4467
opgegeven). De hertog van Brabant als scheidrechter bepaalt dan: si
predictus Dominus Florantius, tutor Hollandiae et Florentius nepos ejus et
eorum heredes in Hollandia et Zelandia in locis Mis ubi hactenus thelonea
recipi convenerunt a mercatoribus et hominibus Flandriae, thelonea receperint
et recipi fecerint et permiserint prout ab eis hactenus sunt recepta, dicta
Domina Comitissa et ejus heredes Comites Flandriae pro eo quod a mercatoribus
Flandrensibus hujusmodi recipiuntur thelonea non movebunt nee moveri
facient nee permittent guerram dictis Domino Florentio et Florentio nepoti
suo seu eorum heredibus aut hominibus, et dictos Dominum Florentium et
Florentium nepotem aut eorum heredes vel homines eorumdem in eorum
personis aut bonis non arrestabunt nee arrestari facient nee permittent, nee
super hoc trahent eos in caussam sive judicium in suam curiam nee in aliam
nee coram judice ecclesiastico nee etiam seculari (Kluit historia critica comitates
Hollandiae etc. II j, 696 vg.). Van andere tolaangelegenheden is in de
documenten geen sprake. Wij zien dus zeer duidelijk dat de betwiste
tollen die waren, welke de Vlamingen van rechtswege in Holland en
Zeeland te betalen hadden. Wij leeren echter ook uit de geschriften dat
de Vlamingen zich tegen hunne verplichting hadden aangekant en dat
zij weerwraak geoefend hadden tegen Hollanders en Zeelanders wegens
de tollen, welke deze eischten. Daarom wordt ook bij de paragraaf over
den tol in het verdrag van Peronne bijgevoegd si quis mercatorum in
Flandria de Hollandia sive Zelandia fuerit spoliatus Dominus terrae illius,
in qua depraedatio hujusmodi facta est, habitatores terrae illius, unde spoliator
extiterit} ad solvendam praedam compellat* alioquin ipse solvet (Kluit
682), en onder de zaken, waarover zij zich eenigen tijd voor dezen
vrede op eene konferentie tusschen Margaretha van Vlaanderen en
Willem van Holland wederzijds beklaagd hadden, verklaart Willem
van Holland dat herhaalde malen onderdanen van hem in Vlaanderen
TIJD EN PLAATS VAN VERVAARDIGING. IX
waren beroofd en gevangen gehouden', b. v. tenentar tres homines captivi
de Reimarsval apud Rupelmonde, qui fuerunt capti Dominica qua cantatur
invocavit me en tenentur duo captivi de Harlem, nescimus utrum fuit intra
treugas, vel extra (Warnkonig t. a. pi. I beilage bl. 581). Wij hebben
dus onder deze feiten werkelijk eene berooving die te Rupelmonde
schijnt te hebben plaats gehad. Maar er wordt nergens gewaagd van
een tol, dien de Vlamingen met geweld hebben afgeperst. Het zijn
veeleer beroovingen in optima forma, die klaarblijkelijk alleen eene
weerwraak waren voor de tollen, die de Vlamingen tegen hunnen wil
moesten betalen. Buitendien gebeurden deze zaken gedurende den oorlogstoestand,
en de hollandsche graaf klaagt alleen daarover dat men ook
gedurende de wapenschorsing er mee voortging, en van daar ook bij
het laatste punt van beklag het uitdrukkelijke bijvoegse! nescimus utrum
fuit intra treugas vel extra. Reeds daardoor wordt het zeer twijfelachtig,
of wij de door M. bedoelde tolafpersingen door de roveren van Rippelmonde,
of gelijksoortige feiten indiegene, van welke wij gewaagd hebben,
terugvinden.
Wij willen zelfs eens toegeven dat het toch aldus ware, dat de
Vlamingen bij Rupelmonde aan de Hollanders, die op de Schelde voeren,
wederrechtelijk tol hadden afgeperst, dan zou zich dus M. in eene
Vlaanderen en Holland aangaande zaak zeer beslist op de zijde van
het laatste plaatsen. Hoe komt het dat M., een geboren Vlaming,
op deze manier tegenover zijne landgenooten staat? Men heeft deze
vraag beantwoord met het vermoeden dat M. een aanhanger van de
Avennen geweest zou zijn en om die reden zich destijds buiten Vlaanderen
en reeds in Holland bevonden hebben, waar wij hem later feitelijk
aantreffen (Snell. aant. op Alex. 5, 1219 en Jonckbl. t. a. pi. 172). Ook
dit punt willen wij voor een oogenblik toegeven. Is het echter waarschijnlijk
dat M. in dit geval en op deze manier den hertog van Brabant zou
hebben aansprakelijk gesteld, die alleen in zijne hoedanigheid van scheidrechter
de Vlaamsche roovers had kunnen bestraffen? Zou hij dan niet
zijn grieven aan het adres van de Vlaamsche regeering hebben gericht,
aan dezelfde, uit vijandschap tegen wrelke hij zich — zoo als men veronderstelt
— op het oogenblik buiten 's lands bevond en openlijk partij
voor de Hollanders tegen haar en hare onderdanen trok? Dit schijnt
mij overwaardig toe, om het in overweging te nemen en niet aanstonds
bij de redeneering van Jonckbl. te volharden. M. klaagt alleen dat bij
Rupelmonde, dus op een terrein, waar Vlaanderen en Brabant aan de
Schelde samenkomen, van de schepen op de rivier met geweld tol
geheven wordt, en dat de hertog van Brabant, indien hij een flink
man ware, het misbruik zou stuiten. De meest natuurlijke opvatting
van deze woorden is die, dat met de roveren brabantsche onderdanen
zijn bedoeld, die dezen tol wederrechtelijk en vermoedelijk tot schade
van Vlaanderen hieven. Deze veronderstelling komt overeen met die ons
X TIJD EN PLAATS VAN VERVAARDIGING.
bekende omstandigheden, overeenkomstig waarmede het recht van tolverheffing
op de Schelde, daar waar zij het grondgebied van Vlaanderen
en Brabant scheidt, aan het eerste land toebehoorde met uitzondering
van de onmiddellijke nabijheid van Antwerpen. Zoo ten minste geeft
hertog Jan III van Brabant het in 1336 toe in een stuk, hetwelk Snell.
t. a. pi. opgeeft uit Mertens en Torfs Geschied. van Antw. II 65, en
uit Warnkonig I bl. 323 zien wij dat het toltarief op Schelde en Lijs
van Rupelmonde tot aan Valenciennes en Douai een van de meest uitgebreide
en gewichtige van Vlaanderen was. Vlaanderen had dus feitelijk
het recht bij Rupelmonde tol te heffen, en de klacht van M. zou ten
gevolge daarvan, wanneer men de plaats zooals Jonckbl. opvat, wellicht
geheel ongegrond wezen. Daarentegen zou hij gelijk hebben, als wij
veronderstellen dat de Brabanders zich den tol op de Schelde daar,
waar hij Vlaanderen toebehoorde hadden aangematigd. Het zou althans
zeer goed denkbaar wezen, dat zij zich van hunne zijde bij Rupelmonde, een,
zooals wij zien, belangrijk tolstation, hadden vastgezet. Feiten van dezen
aard zouden den Vlaming M. zeer wel kunnen hebben bewogen van
hen op zulk eene plaats te gewagen. Ik moet echter toegeven dat ik
werkelijke historische berichten van dergelijke twisten tusschen Vlaanderen
en Brabant niet heb kunnen opsporen uit dien tijd, waarin het
gedicht vervaardigd is; maar zij kunnen daarom toch hebben bestaan.
Ik wil niet stellig beweren dat de opvatting en verklaring van Jonckbl
op zich zelf bepaald onmogelijk is; maar men zal toegeven dat de bedenkingen,
die ik meende te moeten opperen, niet ongegrond zijn, en dat
mijne opvatting natuurlijker zou wezen, indien wij slechts feiten kenden,
die er mede strookten. Zoo lang wij niet betere kennis hebben
van de geschiedenis van dien tijd, zal het wel niet mogelijk zijn de
vraag te beslissen.
Kunnen wij dus op dit punt niet zonder voorbehoud met Jonckbl.
overeenstemmen, zoo wordt toch daardoor zijne bepaling van den tijd
van vervaardiging in den grond der zaak niet veranderd. 7, 65 vgg.
wijzen op het tijdstip niet lang na den dood van Innocentius, het eind
van 1254, en tot dezelfde uitkomst leiden 5, 1223 vgg., die onder den
indruk van Lodewijks ongelukkigen kruistocht, dus vermoedelijk kort
na zijne terugkeer in September 1254 schijnen te zijn geschreven Twee
of drie jaren moeten wij misschien terug gaan, dus tot 1256 of 1255.
Terwijl wij bij de verklaring, die Jonckbl. van de Rupelmonder
gebeurtenissen geeft, moeten aannemen dat M., toen hij den Alex,
dichtte, reeds in Holland vertoefde, is het naar onze opvatting waarschijnlijker
dat hij toen zijn geboorteland Vlaanderen nog niet had verlaten.
Het is te betreuren dat de afschrijver de verzen 5, 861 vgg.
heeft verknoeid; anders hadden wij daaruit de kwestie wellicht kunnen
beslissen. In plaats van de woorden van Gaut. qantum Seqaniis distat
Dionysius undis gaf M. den afstand van eene zekere plaats van de zee
TIJD EN PLAATS VAN VERVAARD1GING. XI
op. Doordien de kopiist schreef het zinnelooze alse verre alst es van der
see tote West/alen ofte mee, heeft hij de verzen onbruikbaar gemaakt.
Wij mogen echter niet zonder waarschijnlijkheid eene gissing opperen.
Het onzinnige Westfalen van den afschrijver wordt eerder verklaarbaar,
als wij veronderstellen dat er eene naam heeft gestaan, die daarop
gelijkt. "Wanneer wij omzien onder de namen, die iemand uit het
Brugsche ambacht had kunnen noemen, zoo vinden wij Westcapelle
Het zou kunnen wezen het plaatsje van dien naam noordelijk van Damme.
Maar zijn afstand van de zee is aanmerkelijk grooter dan de afstand
van het klooster te St. Denis van de Seine. Dit zou het echter niet
eens onmogelijk maken dat M. toch dit Westcapelle bedoeld had. Het
kan echter ook Westcapelle op het eiland Walcheren wezen, hetwelk
kort geleden door den daar geleverden slag bijzonder vermaard geworden
was. Uit de vermelding van het kastel van eene zoo bekende stad,
als Gent is, (6, 174) kunnen wij niets opmaken; eerder al uit de vermelding
van Donse (5, 50), de kleine vlaamsche stad Deinze aan de
Leye, zuidwestelijk van Gent, die eer te begrijpen is, als men veronderstelt
dat M. deze woorden nog in Vlaanderen geschreven heeft. De
staken, waarvan er daar zoo veel waren, zullen althans niet zoo zeer
ver bekend geweest zijn1). Tegenover deze gegevens, die in de met
zekerheid niet te beslissen zaak de grootere waarschijnlijkheid op de
zijde van Vlaanderen leggen, staan de verzen 4, 1615 vgg., waar aan
Alex, een gouden schild met een rooden leeuw wordt toegekend, overeenstemmende
met het wapen der hollandsche graven. Dit weegt rnijns
inziens niet zwaar. Bij Gaut. leest men op de beantwoordende plaats
(IV 520 vg.) fraxims cuius flagrante corruscat vexillo cuspis et
verberat astra leone. Van deze woorden is het niet ver tot de iets nauwkeurigere
opgave van M., zoo dat de overeenstemming toevallig kan
wezen. Buitendien is het mogelijk dat M. al in zijn geboorteland met
de hollandsche graven in betrekking heeft gestaan of getracht in betrekking
te komen. Men zou zich geneigd kunnen gevoelen in de schoone
woorden over de liefde tot het vaderland (1, 1081 vgg.) de ontboezeming
van eenen man te herkennen, die van zijn vaderland verwijderd is.
Maar deze opvatting is niet noodig, en ik denk zelfs dat in dit geval
de dichter niet zou verzuimd hebben duidelijker op zijn eigene verwijdering
te zinspelen. De woorden van M. zijn weliswaar juist weer op
deze plaats door de afschrijvers veranderd, maar toch niet zoo sterk dat
l) Men lette er ook op dat M. de plaats Gaut. V 168—171 overgeslagen heeft,
waar van een Ylaamschen Vorst verhaald wordt
Hoc habitu quondam Burchardum Flandria vidit
Solventem meritas occiso consule poenas,
Quern rota poenalis tanto pro crimine torsit,
Tortaque confregit Ludovico vindice membra.
XII GHEILE.
wij mogen aannemen dat er oorspronkelijk iets dergelijks heeft gestaan.
De grootere waarschijnlijkheid blijft dus m. i. voor Vlaanderen.
In Vlaanderen zal dus ook de vrouw te zoeken zijn, uit liefde tot
welke M. zijn werk heeft ondernomen. Hij gewaagt van haar aan het
begin en aan het slot van zijn gedicht en verklaart uitdrukkelijk dat
zij hem tot de vertaling heeft aangespoord. Ook aan het eind van het
4de boek spreekt hij van die vrouw en besluit het 5de met eene beleefdheid
aan haar adres. Uit de slotregelen van boek 4, hetwelk oorspronkelijk
met vs. 1704 eindigde, mogen wij ook de gevolglrekking opmaken
dat die scone voor de voltooiing van het geheel kennis nam van enkele
deelen van het werk. De dichter zegt, dat hij nog zes boeken er bij
wilde dichten, indien zijne geliefde het goed keurde. Waarschijnlijk
heeft hij de regels 1705—22 aan het 4de boek eerst toegevoegd, na dat
zij haar oordeel over het voltooide had uitgesproken. Denkelijk was zij
geheel in des dichters nabijheid en volgde met belangstelling denvoortgang
van zijn werk. Haren naam geeft ons M. aan het slot van het
gedicht te raden uit de beginletters van zes boeken. Met de verbetering
van 3,1 lezen wij uit de zes eerste boeken voor dezen naam Gheile. De
letteren naar het Hs. zijn G H T J L E. Snellaert was eerst van
meening (aanteekening op 2, 1246) dat het 3de boek oorspronkelijk met
2, 1253 begon, in welk geval wij den naam Ghoile (het Hs. heett 1253
0 god here) zouden krijgen. Maar deze indeeling is niet juist, hoe wij
ook het merkwaardige slot van het tweede boek (vgl. mijne aanteekening
op 2, 1253 vgg.) willen verklaren, daar de later toegevoegde
regels ook bij G. nog tot het 2de boek behooren. Deze reden doet Sn.
later ook twijfelen (aant. op 10, 1541). Vs. 3, 1 is stellig een goed
begin van het boek. Het eerste woord tiersten moeten wij echter, ook
daargelaten alle andere overwegingen, overeenkomstig Maerlants taalgebruik
in eerst, of nog waarschijnlijker in eer veranderen, en daar
wij zoo eenen goed germaanschen naam Gheile krijgen (vgl. Graff IV
182 en Forstemann I 958), zoo mogen wij ook niet twijfelen, of deze
naam is de juiste.
III. PLAATS VAN HET GEDICHT IN DE LETTERKUNDE.
Nadat wij den tijd en de plaats van het ontstaan hebben trachten te
bepalen, moeten wij nog de innerlijke waarde van het gedicht beschouwen,
om ook in dit opzicht zijne plaats in de geschiedenis der letterkunde
nader vast te stellen.
Jonckbl. zegt van den Alex. — en ik ben het met zijn gevoelen
PLAATS VAN HET GEDICHT IN DE LETTERKUNDE. XIII
eens — dat hij ons in beginsels al den lateren M. doet zien, en hij
kenmerkt het gedicht geheel als de schakel tusschen de ridderpoezie
en de burgerlijke letterkunde. Het voert ons dus uit de periode, welke
het romantisch-dichterlijk element op den voorgrond plaatste, over in
die, welke voornamelijk het praktisch-didaktische in de letteren zoekt.
En dit, het praktisch-didaktische, is ook bij M. het voorname gezichtspunt
geweest bij zijne dichterlijke werkzaamheid. Reeds in den Alex,
is deze richting zoo blijkbaar mogelijk; de geheele samenstelling strekt
tot getuigenis daarvoor. Hij vertaalt het latijnsche gedicht van Gautier
de Chatillon ten einde zijne landgenooten bekend te maken met de
groote daden van Alex., hij wil die waerheit meer nomin verhalen(1,63).
Maar hij beperkt zich niet tot de stof, die hij bij Gaut. vond; ook uit
andere bronnen voegt hij feiten uit de geschiedenis van Alex, er aan
toe. Men heeft verondersteld (Jonckbl. Gesch. der Mnl. Dichtk. II 400)
dat hem toen reeds het werk van Lambert li Tors en Alexandre de
Bernay bekend geweest zou zijn, waarvan hij echter bij zijne vertaling
geen gebruik heeft gemaakt. Als men deze veronderstelling bewijzen
kon, zouden wij duidelijk zien dat hij niet iedere bron van deze stof
voor geloofwaardig hield. M. beproeft zelfs in zijn werk eenen kleinen
aanloop tot zelfstandige kritiek, wanneer hij tegenstrijdigheid vindt in
de gegevens der verscheidene bronnen. Dat echter dergelijke pogingen
zeer zwak blijven, dat zij eene zeer onhandige kritiek toonen is niet te
verwonderen bij eenen man, wien de geschiedenis en iedere andere
wetenschap nog geschikt toescheen, om den dwang van vers en rijm
te ondergaan, en in een tijdperk, hetwelk nauwelijks begonnen was
een onderscheid te ontdekken tusschen waarheid en verdichting.
Nog duidelijker openbaart zich de richting van M. in de talrijke grootere
en kleinere uitweidingen, die hij in zijn werk heeft ingelascht.
Waar hij gelegenheid er toe vindt, deelt hij allerlei uit zijne kennis
van historie, aardrijkskunde, sterrenkunde, zoologie, ja van allewetenschappen,
die in zijn bereik waren, mede, en hij neemt gaarne eene
gelegenheid te baat tot moralische bespiegelingen. Daarentegen treffen
wij slechts zeldzame sporen van eigene toevoegsels, welke voortvloeien
uit de belangstelling van een kunstenaar. Ook die in de middeleeuwert
zeer bekende vriendschapssage, welke hij 6, 613 invoegt, moet hoofdzakelijk
slechts eene illustratie wezen voor de ethische stelling, aan welke
zij vastgeknoopt is Ik meen echter niet te dwalen, als ik juist uit deze
episode opmaak dat M. ook gaarne verhaalde, waar hij iets te verhalen
wist, dat hij met genoegen in de situatie eene aanleiding zag, om het
verhaal, met hetwelk hij misschien kort geleden had kennis gemaakt
te pas te brengen. Al moge men zekere zucht tot verhalen daaruit
besluiten: nooit echter geeft ons M. aanleiding, om hem te verwijten
dat hij met zijne kennis wil pronken. Ik verwijs ten opzichte van deze
toevoegsels ook op Jonckbl. t. a. pi. II 440 en op mijne volgende onderXIV
PLAATS VAN HET GEDICHT IN DE LETTERKUNDE.
zoekingen over de bronnen van den Alexander. Men mag gerust zeggen
dat zij bijna uitsluitend aan de zucht om te onderrichten hun bestaan
hebben te danken.
Bij deze eenzijdige door hem zelf niet ontveinsde richting moet de
poezie noodzakelijk te kort schieten. Elke »tendenz" in de poezie, elke
leerstelling moet zeer voorzichtig verborgen zijn, zij mag alleen bespeurd
worden als de geur uit een bloembed. Zoodra zij zich onbewimpeld op
den voorgrond dringt, of zelfs zich plat en overduidelijk uit, verdrijft
zij de kunst uit hare nabijheid. En M. had weinig van die genieen, die
de fijne kunst, hunne bedoeling in poezie te verbergen verstaan. Bij
hem, evenals bij zijne tijdgenooten, komt de leering in den regel nuchter
en onverbloemd voor den dag. Ook voor de compositie van het werk is
deze richting schadelijk geweest. Zonder de vereischten van de kunst
zeer in acht te nemen worden de enkele stukken aan elkaar geregen
zoo goed het in der haast ging *). Wei vindt men in den Alex, niet
weinige plaatsen, die ons M. als niet onbekwaam tot levendige schildering
en dichterlijk gevoel doen kennen; maar eene soortgelijke poging
tot hoogere vlucht wordt al aanstonds weer door eene koude en nuchtere
hand gestuit. M. heeft op andere plaatsen duidelijker getoond dat
ook het ware dichterlijke gevoel en de dichterlijke uitdrukking hem niet
onbekend waren, maar zijne didaktische richting liet gedurende zijne
geheele werkzaamheid dezen aanleg niet tot volkomen ontwikkeling
geraken, maar hield hem meestal laag bij den grond, zoodat de bloemen
slechts zelden tusschen de )>nutzpflanzen" groeien. Als men den
man juist wil waardeeren, die een werk als De Naturis Rerum in een
gewaad kleedde, hetwelk alleen de poezie mag dragen, moet men niet
denzelfden maatstaf aanleggen, waarmede wij de dichters meten, of men
zal hem altijd te kort doen.
Het schijnt dat M. met deze nieuwe richting, die hij beslist insloeg,
niet zoo veel geluk had, als hij er zich van voorstelde. Ten minste zien
wij hem later weer een stap terug doen naar het romantisch-poetische
gebied in eenige werken, welke de nieuwe richting niet zoo rechtstreeks
volgen, als de Alex., totdat dan nog later de laatste zich voor
goed den weg baant.
Naar het schijnt was M. zich bewust met zijn eerste werk ook in
een ander opzicht een nieuwen weg te zijn ingeslagen. Aan het slot
van het eerste boek zegt hij
*) Het aanstootelijkst is de inlassching van de stukken uit de Epistola ad
Aristotelem 10, 354. Hier is ook de uiterlijke verbinding in den hoogsten graad
slordig, de stukken vallen nu nog volkomen uit elkaar, terwijl elders de verbindingen,
wanneer men niet op de compositie in het geheel let, nog met meer
of minder vaardigheid tot stand gebracht zijn.
PLAATS VAN HET GEDICHT IN DE LETTERKUNDE. XV
dus nemet inde deerste bouc ] van valscher rimen, hi mesdoet,
so wiere an naide enen done \ want die rime es al goet.
In de reeds genoemde slotregels van het vierde boek, die hij er aan
toevoegde, toen hij het oordeel zijner geliefde had vernomen, luidt het
die vierde bouc neemt hier ende
some jeesten diere in staen
dese bouc ende die derde mede
die sijn swaer in somegher stede.
dat liebbe ic bedi ghedaen9
dat gheen riese sullen verstaen,
die goede bouke onweert maken,
alsi in die rime mesraken.
ic rade dat hi ten ghenen ga
diet can ende hem mach wisen,
so sal hi die materie prisen.
Nog eens aan het slot van het geheele werk laat de dichter zich aldus
hooren
ware die materie licht9
so waert te lachterene mere
haddicker in mesgrepen sere.
die materie es haerde swaer;
ende ooc om een half jaer.
was over dien bouc ghedicht.
Het laatste oordeel over de moeielijkheid van de stof wordt voldoende
verklaard door de talrijke wetenschappelijke uitweidingen en aanmerkingen
evenals ook door de philosophisch-moralische bespiegelingen,
gedeeltelijk in subtile allegorien gehuld, welke in dezen omvang zeker
nog nooit in de poezie waren ingevoerd. Ook hetgeen ten opzichte van
het derde en vierde boek uitdrukkelijk gezegd is, zal wel op ietsdergelijks
uitloopen. Of de reden nog duidelijker aangegeven was, waarom
menigeen het vierde boek alleen niet kon begrijpen, mogen wij ten
gevolge van de verminking (die ook hier weer gelijk zoo dikwijls op
gewichtige plaatsen, voorkomt!) niet stellig zeggen. »Dit boek en het derde
zijn gedeeltelijk moeielijk" luidt het dan aanstonds. Het derde boek
bevat de uitweiding over de zons- en maansverduistering en al vroeger
(271 vgg.) een soortgelijk onderwerp, het vierde de groote allegorie van
het bezoek van den Slaaps bij de godin Victoria, welke M. voor het
grootste gedeelte vertaalde, maar gedeeltelijk ook zelf uitvond. Buitendien
bevat dit boek de uitweiding over de joodsche geschiedenis, die
M. in overslaghende rimen dichtte. Op deze alleen doet te Winkel (Maerlants
werken beschouwd als spiegel v. d. 13de eeuw bl. 399) de slotregels
van het 4e boek slaan. Zij kan mede in aanmerking komen,
vooral wanneer, naar het schijnt, M. de gekruiste rijmen het eerst heeft
ingevoerd. A1166n dit stuk bedoelt echter M. voorzeker niet, maar het
zijn ook, en wel voornamelijk, de ten opzichte der stof nieuwe zaken,
welke deze boeken nog moeielijker deden voorkomen en aan den dichter
zelf, en aan het publiek, en van welke de eerste verwachtte, dat zij
de rijmelaars onder de kopi'isten zouden kunnen terughouden, om zijne
verzen te verknoeien. Helaas werd hij in deze verwachting te leur gesteld.
Niet alleen echter in deze dingen, maar ook ten opzichte van den
XVI PLAATS VAN HET GEDIGHT IN DE LETTERKUNDE.
vorm zal M. wel gevoeld hebben dat hij nieuwigheden invoerde. Anders
zou ik mij de zorg voor zijne rimen, op wier deugdelijkheid hij trotsch
is, niet kunnen verklaren. Maar waarin bestonden zijne nieuwigheden?
Of hij aangaande den versbouw zich aan strenger eischen heeft onderworpen
moeten wij vooreerst daarlaten. Ik durf niet beweren, de wetten
voor de details van den mnl. versbouw voldoende te kennen, om deze
vraag te beslissen, al twijfel ik ook niet of ze zijn oorspronkelijk dezelfde
geweest, welke Amelung (Zeitschr. f. d. philol. Ill 278 vgg.) voor een
gedeelte van de nederrijnsche en middelduitsche werken heeft gevonden1).
De tekst van den Alex, is buitendien zoo bedorven, dat wij
daaruit ook nooit iets zouden kunnen opmaken. Of bedoelt M. slechts
de eigenlijke rijmen? In dit geval zou hij of als een van de eerste
geheel zuivere rijmen hebben ingevoerd — en dan moeten wij enkele
plaatsen in zijne werken, waar bij onze latere onderzoekingen nog
onzuivere rijmen overblijven, insgelijks voor bedorven houden — of als
een van de eersten de onzuivere rijmen verminderd en op bepaalde
gevallen beperkt hebben. Wanneer hij vreest, toch misschien hier of
daar te hebben misgrepen en bidt te verbeteren, wat verbetering behoeft,
zoo zou dat op versbouw en rijmen, maar ook — en dat is mij waarschijnlijker
— op den stijl kunnen slaan. Zoo als wij zien, zijn dit vragen,
welke wij nu nog niet met volkomen zekerheid kunnen beantwoorden.
Maar hiertoe althans geven zij ons het recht ende verplichting: a priori
aan te nemen dat M. ten opzichte van den vorm strenge wetten heeft
opgevolgd, en waar geknoeid is, niet, wat het eenvoudigste en gemakkelijkste
is, het aan den man te wijten, die zeker niet uit ijdel grootspraak
zijne rijmen voor goed verklaarde.
Wij mogen onderstellen dat de bewerking van de zoo geliefde stof in
de volkstaal uit de pen van eenen man, die later als dichter hoog
geprezen werd, door de tijdgenooten goed is opgenomen, al heeft ook
misschien, zoo als wij vermoedden, die nieuwe ricming niet aanstonds
volkomen het veld mogen winnen. Directe bewijzen voor de bekendheid
van het gedicht hebben wij weliswaar niet, behalve de plaatsen, waar
M. zelf in zijn latere werken er over spreekt. Melis Stoke heeft zells
stellig een ander werk voor oogen, wanneer hij zegt (5, 425 vgg),
Alexander wilde niet ghedoghen ende deetse hanghen bi der kele,
dat si quamen voor sinen oghen,
de Darius doden haren here,
ende dede hem so groot onnere
dat hise slepen dede met scanden,
voeten binden ende handen
of pinetse anders also vele,
als men ghescreven noch mach sien,
ende sprac- dit mochte mi ghescien,
dien ic aire beste betrouwe
mach mi best beraden rouwe.
Eerder is de toenaam, welken dezelfde schrijver aan Jan van Renesse
l) Vgl. Behaghel Eneide bl. CXVIII aant.
PLAATS VAN HET GEDICHT IN DE LETTERKUNDE. XVII
geeft, de hovesche viant (10, 247), uit Maerlants gedicht afkomstig,
waarin Alexander met dezen naam wordt genoemd. Dat eene plaats uit
de veel jongere klucht »Nu noch" (bij Moltzer Dram. Poezie) eene
onnauwkeurige herinnering aan Maerlants Alex, bevat, mag men niet
stellig beweren; het is mogelijk, meer mogen wij niet zeggen. De pape
zweert aldaar, (vs. 220), by alle mogelijke geesten, dan ook bij der
zonnen boom en bij der manen, die Alexander verfierde in wane. Met iets
meer waarschijnlijkheid mogen wij bij Dire Potter en bij den onbekenden
schrijver van een gedicht, uit hetwelkons eenfragmentbewaard
is, de bekendheid met het werk van M. veronderstellen. Ik heb er over
gesproken in de aanteekeningen op 1, 183 en 1, 1089. De tijd zal wel
een en ander zekerder bewijs voor den opgang van Maerlants gedicht
vernietigd hebben.
Volledigheidshalve zou ik te dezer plaatse ook rekenschap er over
moeten geven, wat M. aan zijne voorgangers in de kunst heeft te danken.
De beantwoording van deze vraag zou eene uitgebreide studie
vereischen, welke vooral daarom moeielijk is, omdat wij over de chronologie
van de mnl. dichtwerken eigenlijk vooralsnog weinig zekers weten.
Wat heeft er toch van de ons bewaarde met zekerheid voor M. bestaan ?
Ik beken dat ik eene soortgelijke onderzoeking niet ondernomen heb
en daarom op deze vraag geen beslissend antwoord kan geven. Slechts
een feit is gemakkelijk te constateeren, t. w. de invloed van Willems
werk Van den vos Reinaerde. De door dezen dichter zoo levendig
geschilderde tafereelen moeten M. duidelijk voor oogen hebben gestaan,
want de herinneringen daaraan doen zich in zijn werk niet zelden voor.
Zeer duidelijk is de volgende. Toen Darius in den slag in 't nauw is
gebracht zegt M. (3, 395 vg.)
al es Daris staerc ende coene. \ wat raedi hem nochtan te doenel
en van den in den boom vastgeklemden beer luidt het (Rein. 689 vgg.)
wat raeddi Brunen te doene? I sal hem niet ghehelpen moghen.
dat hi was sterc ende coene |
De adjectieven staerc ende coene, welke bij Darius niet bijzonder te pas
komen, verheffen het boven twijfel dat M. aan den Rein, dacht. Vs. 4,
691 vgg. verhaalt M. van Samson
die Philisteen hadden beringht I daer was lichtelike ghedinght.
tere tijt in een woestine; \
Dinghen is eigenlijk iets voor het gerecht verhandelen. Op onze plaats
is bedoeld, het pleit werd gemakkelijk beslist, indien Samson aanstonds
tot de daad overging en de Philistijnen met eene eselskake doodsloeg.
Bij ons aan den Rijn zegt men in de gemeenzame taal nicht lang (of
lange) dinger machen, zeer gaarne in soortgelijke situaties, maar ook
algemeen voor »niet dralen". Te vergelijken is ook het hd. gemeenzame
DR. FBANCK:, Alex. B
XVIII PLAATS VAN HET GEDICHT IN DE LETTERKUNDE,
kurzen process machen of verzwakt wenig worte verlieren. Eene gelijke
uitdrukking vinden wij Rein. 780
dit was beneden ere riviere
dat Brune, onsalichst aire diere,
van menighen dorper was beringhet.
doe was daer lettel ghedinghet
d. w. z. er werd weinig gepleit, men ging terstond tot dadelijkheden
over. Op te merken is ook het overeenstemmende rijm beringhet: ghedinghet.
Weliswaar is het zeer mogelijk dat daer was lettel (of lichtelike)
ghedinghet eene gebruikelijke spreekwijze was; ook Veldeke zegt Eneide
562 ich wold en gerne gnoech geven met lichten gedinge dne penninge; vgl.
ook mhd. da wart ein kurzez dingen (Gregorius 3116). Misschien bevatten
ook eene herinnering de verzen 2, 256 vgg. Bij het naderen van het
Perzische leger luidt het
van verren hoordemen tghedinghe.
I. waar van de hanen, die
men mochte harde verre horen
van dien hoornen die donringhe.
Deze verzen herinneren aan Rein. 312
de doode hen brengen, gezegd wordt
men mocht harde verre horen i dm sijn si comen int ghedinghe.
haerre tweer caerminghe. \
Weliswaar de overeenstemming is niet bijzonder karakteristiek. Er is
echter eene bijzonderheid, die mij toch de plaatsen doet vergelijken,
t. w. het subst. ghedinghe, hetwelk ook M. in hel rijm heeft, weliswaar
in eene andere beteekenis, dan waarin het in den Rein, staat. Maar
wij zouden op deze wijze kunnen verklaren, waarom M. juist dit woord
hier in eene minder gewone beteekenis heeft gekozen. Even als van
den bedreigden Brune al hadde Brune lettel ghemaex (Rein. 736), heet
het Alex. 3, 203 van den gewonden Negusar Negusar hadde luttel ghemaex
en 3, 186 dese drie hadden luttel ghemaex. In alle drie gevallen staat
aex in het rijm. Reeds Martin heeft deze plaatsen vergeleken. Misschien
mag men ook vergelijken Rein. 1258
alse Tibeert dat ghesach | dat hi emmer sterven sonde
met Alex. 3, 25
Soroas hadde versien
dat hem soude ghescien
Martin plaatst verder naast elkaar Rein. 676 Bruun peinsde om sijn
ghewin en Alex. 3, 212 Philotas peinsde om sijn ghewin, daarnaast echter
ook nog plaatsen uit andere schrijvers, waar men dezelfde spreekwijze
terugvindt. Vgl. verder Rein. 61 nu gaet hier up eene claghe, Alex. 9,
612 nu gaet hier up enen strijt; Rein. 875 van den gewonden beer ende
sloech met beden sinen lanken, Alex. 3, 269 van de in den strijd gewonden
die een slouch met al den leden en zie ook de aant. op 5, 85.
dat hi emmer soude sterven.
PLAATS VAN HET GEDICHT IN DE LETTERKUNDE. XIX
Deze plaatsen te zamen genomen rechtvaardigen stellig het uitgegesproken
vermoeden. Men lette er ook op dat de verzen uit den Rein,
voor het grootste gedeelte tot de »aventure" van Brune behooren en
die uit den Alex, tot het verhaal van den slag bij Issus in het begin
van het derde boek. Wellicht had M., toen hij deze partie dichtte, deze
»aventure'' op nieuw gelezen of gehoord.
IV. MAEELANTS BKONNEN.
De dichter noemt zelf als het werk, hetwelk hij bij zijne vertaling (1, 69;
5, 1238; vgl. Rb. 18440 vg.) voor zich had, het gedieht van Wouter van
Ghastelioen 5, 921 en 7. 696. De Alexandreis van Gautier de Ghatillon
of de Lille (het laatst — helaas zonder varianten — uitgegeven door
Miildener: M. Philippi Gualtheri ab Insulis dicti de Castellione Alexandreis,
Teubner 1863) geschreven in de jaren 1176—81, of wellicht
reeds 1170—75, maar eerst na 1180 in 't licht gegeven (z. Toischer
Uber die Alexandreis Ulrichs von Eschenbach, uit de Sitzungsberichte
van de Akademie te Weenen Jaar 1880 (Deel 97) bl. 4 vgg.) vinden
wij dan ook werkelijk in het dietsche werk woordelijk vertaald. Maar
in het laatste zijn ook een aantal details uit de Alexandersage opgenomen,
die wij in het latijnsche gedieht niet aantreffen. Het groolste
gedeelte van deze stof gaat oorspronkelijk op een der werken terug,
welke Pseudokallisthenes in het Westen bekend maakten, dus op Julius
Valerius of op de Historia de Praeliis l); maar een en ander er van ligt
ook buiten de aan Ps(eudokallisthenes) zich aansluitende groep, en de
bronnen daarvoor moeten elders gezocht worden.
Wij willen de toevoegsels naar het vervolg opgeven en in zoo verre
kenmerken, als noodig is, om het verschil van andere bewerkingen in
het oog te doen vallen.
1) Gautier brengt dadelijk den reeds opgroeienden Alexander op het tooneel,
klagende over de sohatplichtigheid van zijn vaderland. M. spreekt eerst echter
nog over de afkomst van Alexander 1, 71—410. Een machtig koning woonde
in Griekenland, maar hij was aan de Perzen schatplichtig, want Xerxes had het
geheele land onderworpen. Filips had eeneschoonevrouw, Olympias, vantwijfelachtige
trouw; dientengevolge weet men niet zeker, wie de vader van Alexander
was. Aristoteles zegt, dat het Neptanabus is geweest. — Deze was koning van
*) Aangaande de litteratuur over deze en de jongere bewerkingen z. Zacher
Pseudokallisthenes; behalve het daar genoemde twee opstellen in de Zeitschr. f.
deutsche Philologie X en het boven genoemde boekje van Toischer.
B*
XX MAERLANTS BRONNEN.
Egypte, een groot sterrekundige en toovenaar, die door nigromantie de aanvallen
van zijne vijanden te niet deed. — Maar eens zag bij dat hij sterven zou
en vlood naar Macedonie. — Filips was afwezig. Olympias doet Neptanabus tot
baar komen om hem over het lot van haren echtgenoot te ondervragen. Neptanabus
in liefde ontstoken voorspelt haar dat zij een door de goden gezonden
kind zal ontvangen, hetwelk bestemd is, zijnen vader en zijn vaderland te
wreken. Hij verschijnt haar in de gedaante van eenen draak, na haar te hebben
voorgespiegeld dat Ammon in deze gedaante tot haar zou komen. — Beangst
wegens hare zwangerschap verzoekt Olympias hulp aan den toovenaar. Deze doet
Filips den droom verschijnen, waardoor hij gerust wordt gesteld. Later doet de
koning in spijt daarvan verwijten aan Olympias. Neptanabus vertoont zich aan
hem als een draak en een arend. — Eene hen legt een ei op het kleed van
Filips, waaruit een draak voortkomt enz. — Kallisthenes verklaart deze verschijning.
— Bij de geboorte van Alexander beeft de aarde; donder en bliksem;
regen en steenen vallen van den hemel; in Egypte spreekt een lam; twee arenden
vechten boven de kamer. — Het kind krijgt tot rnaechtoghe Leonides, tot meester
Aristoteles; Neptanabus onderwijst het in de sterrekunde. Alexander stoot dezen
van eene rots af enz.
Opmerkelijk is hier voornamelijk dat Kallisthenes de verschijning verklaart.
Yan de teekenen bij de geboorte van Alexander gewaagt ook Gaut., maar eerst
X 342 vlgg.
2) 1, 743—66. Pausanias dede Olympiase lachter en verwondde Filips. Alex,
brengt den misdadiger tot zijnen stervenden vader, die hem doodsteekt.
3) 1, 822—904. Als Alexander tegen Athene optrekt, verhaalt G. kortelijk
interea senibus in Palladis arce receptis Aeschines eloquitur, coeptaeque Demosthena
litis arguit et pace ostendit nil tutius esse. M. spreekt meer uitvoerig. Domestoen
herinnert aan den wel gelukten tegenstand van Athene tegen Xerxes,
ook tegen dit kind zouden zij op kunnen. Daarentegen wijst Encines er op dat
zij altoos aan Macedonie waren onderdanig geweest.
4) 1, 1041—48. Nadat Alexander Thebe verwoest had, zonden de Romeinen
door Emulius hem de Romeinsche kroon. G. gewaagt van dit feit eerst X 322 vlgg.
5) 1, 1139—86. Toen de Macedoniers in Azie geland waren, verhalen in den
eersten nacht de wachters onderling een geval, hetwelk Alexander gebeurd
was ten tijde dat hij den koning Claes van Atervaen over won. Niet lang na deze
gebeurtenis zond de koningin van Indie aan Alexander eene boodschap bij monde
van eene uitnemend schoone jonkvrouw. De koning werd door hare schoonheid
zoo ingenomen dat hij door zijnen knaap haar een aanzoek liet doen. Maar
Aristoteles doorzag, dat dit meisje met slangen en venijn was opgevoed, en dat
hare vleeschelijke aanraking oogenblikkelijk den dood zou brengen. Dus ontsnapte
Alexander door de wijsheid van Aristoteles aan dit ongeluk.
De overwinning van koning Nicolaus, op welke M. hier zinspeelt, verhaalt hij
echter evenmin als G. In Atervaen is nog duidelijk het verkeerd gelezen Acarnania
van Jul. Yalerius te herkennen.
6) 2, 615—36. Gaut. heeft slechts 269—71 At Sisenes, tacite quia rem suppresserat,
auro creditur a Dario furtim corruptus, eumque mors iniusta ferity
non ignorante tyranno. Het uitvoeriger verhaal van M. veronderstelt eenekennis
van deze gebeurtenis, die hij onmogelijk uit de woorden van Gaut. kon putten;
vgl. Curtius III 7, 11—15. (Gaut. is hier zoo onverstaanbaar duister dat zich
MAERLANTS BRONNEN. XXI
toch het vermoeden opdringt dat zijn tekst eene leemte heeft. Maar met de uitgave
van Mtildener komt de St. Gallensche van 1693 (excudebat Jacob Miiller)
overeen.)
7) 2, 719—846. Na Tyrus vernield te hebben trekt Alexander tegen Jeruzalem
op. De patriarch met de geheele priesterschap gaat hem te gemoet. Alex,
herkent in hem de verschijning, die hij vroeger eens had, betoont eerbied aan
de priesters, trekt alleen de stad in en offert naar het daar geldende gebruik.
Toen de Joden , die Salmanassar tusschen de Kaspische bergen gedreven had, dit
hoorden, zonden zij naar Alexander om hulp tot hunnebevrijding. Dekoningdoet
zich inlichten, wat voor lieden zij waren, en daar hij het meest ongunstige verneemt,
besluit hij de eenige nog overige opening in het gebergte toe te metselen.
Op zijne bede wordt het gat door God gesloten. Dus zijn de 10J/a geslachten
tot heden toe gevangen.
G. zinspeelt aan het eind van het eerste boek op den tocht naar Jeruzalem.
Hier heeft hij er niets van.
8) 3, 911—928. Alexander vindt in Egypte een beeld van Neptanabus van
bruin marmer, hij kust het en begroet hem als zijnen vader. Hij sticht Alexandria.
Ook straks daarna, bij het bezoek in het Ammonium in Lybie, treffen wij nog
enkele trekken aan, die hiertoe behooren.
9) 4, 1109—32. Als Alexander voor den slag bij Arbela het Perzisch leger
genaderd is, neemt hij alle dieren zooveel hij er vindt, schapen, koeien, varkens,
paarden, ezels en geiten en bindt hun heesters aan de staarten, het hoofd
en de ooren. Zoo nadert hij de Perzen, welke ten gevolge van het stof meenen
een geweldig heir voor zich te hebben.
10) 4, 1271—1396. Yoor denzelfden slag wenscht Alexander zelf met Darius
te spreken. Met Emenidus, dien hij bij de ondiepte van de rivier beveelt te
wachten, maakt hij zich op weg en komt in het Perzische leger. Hij begroet
Darius in caldeuscher tale en vraagt hem, wanneer de slag plaats zou hebben.
Darius meent dat hij zelf Alexander is. „Neen, ik ben zijn bode" antwoordt
hij. Darius noodigt hem uit bij hem te eten; hij stopt de drinknappen weg enz.
Pasarges herkent hem; hij ontsapt en toont aan de zijnen tot kenteeken de
nappen.
11) 5, 772—92. Darius stuurt na den slag bij Arbela eenen brief aan Alex,
hij zou hem zijne familie teruggeven. Daarvoor biedt hij hem Perzie en Medie
aan; maar Alex, wil het niet doen.
12) 5, 819—834. Darius schrijft aan Porus dat hij hem te hulp zal komen.
Zijn volk belooft hij groote soldij, hem zelven Bucefal.
13) 6, 85—88. Bij de nieuwe verdeeling van het leger vermeldt M. niet alleen
dat duizend baroene eenen chiliaerh zullen hebben, maar ook dat over tien ridder
een conincstavel zal geplaatst worden, die in 't Grieksch decurioen heette.
14) 6, 137—48. Tusschen de schatten in Susa vindt Alexander ook den
gouden wijngaard van Ahasverus. De druiven waren van edelgesteenten, de
takken van zilver, de bladeren van goud, en hij rustte op een latwerk van
ivoor en ebbenhout, hetwelk op marmeren pilaren stond.
15) 6, 373—400. Alexander krijgt de tijding, dat Parmenio overwonnen en
zijn volk in Persepolis gevangen was. Hij wil wraak oefenen tegen de stad. De
rivier Araxes, die hij passeeren moet, is zeer snel, zij vliegt als eene pluim
voor den storm. Geen meest er was nog zoo bekwaam, dat hij er eene brug over
XXII MAERLANTS BRONNEN.
kon maken. Alexander zoekt de plaats waar de rotsen het dichtst te zamen
komen en doet daarover eene brug slaan. By het aanbreken van den dag verrast
hij de stad en verovert ze. G. heeft daarvoor slechts (161 vlgg.) vix bene
purgato noctis caligine coelo traiiciens Macedo molimine pontis Araxen, Persepolin
festinus adit captamque etc. Het verdere verhaal veronderstelt dan echter
wel dat er Macedoniers in de stad werden gevangen gehouden.
16) 6, 1104 vg. Terwijl Gaut. van Patron alleen zegt (190) Graeci dux
agminis en later (150) liquimus Europam (bij Curtius 5, 11 amisimus Graeciam)
voegt M. er bij hi hadde sijn lant verloren, doe Alexander Athenen wan.
17) 8, 8—13. Na de begrafenis van Darius laat Alexander Parmenio als stadhouder
van Medie te Ecbatana achter. In het verdere verhaal van Gaut. wordt
dit feit ook verondersteld, maar het is nergens uitdrukkelijk opgegeven.
18) 8, 17—26. In Hyrcanie vindt Alexander vele dieren; drie dagen moet
hij tegen hen vechten. Gaut. 8, 4 Ygg. slechts in cuncta pericula praeceps Hyrcanos
subiit armato milite fines, quos ubi perdomuit etc.
19) 8, 27—62. Alexander had eenen camerlinc met naam Bogoa, die een
vriend van Narbesines was. Op verzoek van dezen laatsten is Bogoa bij Alex,
zijn voorspraak: „deze was door Bessus misleid". Alexander belooft listig Narbesines
tot den hoogsten te maken. Aldus kreeg hij hem en zijnen geheelen
aanhang in zijne macht. Gaut. zegt alleen (6) vitam . . . cruentus ab ipso
Narbazanes molli Bogoa supplicante recepit. De afloop wordt bij M. later een
andere (vgl. no. 22).
20) 8, 281—310. Bij het verhaal van de samenzwering heeft M. alweer enkele
details meer dan Gaut., die de zaak slechts met deze woorden inleidt (83 Ygg.)
(Philotas) grande nefas Cebalino indice perlatum certis rationibus ad se suppressit
biduo donee Metrone cruentum comperiente scelus proprio cadit ense ligatis complicibus
Dimnus. M. verhaalt: een schildknaap van Philotas met name Dimus, en
een ander, Mcomachus (deze wordt later ook bij Gautier genoemd) spraken samen;
toen zuchtte Dimus. Op de vraag van Nicomachus verraadt hij zijne deelneming
aan eene samenzwering. Nicomachus vertelt de zaak aan Cebalijn, eenen
neef van Philotas; deze aan Philotas met de opdracht het aan den koning mede
te deelen. Maar Philotas zweeg ter wille van Dimus drie dagen. Toen Cebalijn
dit merkte, verried hij het komplot aan Metroen en deze aan Alexander, die de
verraders deed gevangen nemen. Dimus trok het zwaard en doodde zich zelf.
21) 8, 802—910. Het volk in Bactrie durft Alexander niet tegenstaan;
Bessus vlucht in een kasteel, waar zijne eigene vrienden hem vangen en aan
Alexander overgeven. Gaut. 337 volgg. nee destitit . . . . donee ab Eoo monstrum
implacabile tractu attrahitur vinctus praesentaturque furenti Bessus Alexandro.
22) 8, 829 Ygg. Alexander geeft niet alleen hem, zoo als bij Gautier, maar
ook Narbesines (vgl. no. 19) aan den broeder van Darius. „Ik heb mijnen eed
niet verbroken" zegt hij, „hang hem op aan de hoogste galg!"
23) 8, 1077—1239. Oorlog tegen de Scythen. Gautier spreekt over den strijd
en de onderwerping slechts zeer in het algemeen in drie regels. M. verhaalt
het uitvoerig. Alexander verdeelt zijn leger in drie afdeelingen, — de aanvoerders
worden genoemd *— en gaat over den Tanai's. De koning Baradach verschijnt
aan het hoofd van de Scythen. Alexander vecht tegen dezen, en Baradach
sneuvelt. De Scythen vluchten. Op de vervolging wordt Alex, door tien mannen
MAERLANTS BRONNEN. XXIII
omringd, maar Clitus bevrijdt hem. Nu komt hem Dromoen te gemoet, desnelle,
dien niemand kon achterhalen. Ook deze sneuvelt en de Scythen onderwerpen zich.
24) 9, 6—10 en 14—17. Bij het gewagmaken van den dood van Clitus,
Hermolaus en Kallisthenes wordt er bij gevoegd dat Alexander ze ten onrechte
doodde en uit berouw er over drie dagen niets at. Ook geeft M. onafhankelijk
van G-. de reden voor de vermoording van Clitus op, omdat hij zich beroemde
den koning van den dood gered te hebben.
25) 9, 81—120. Porus schrijft aan Alexander en verwijt hem zijne vermetelheid;
hij zou met schande omkeeren. Zij hadden Griekenland al lang kunnen
veroveren, maar het was hun te arm. Alexander zegt aan zijne lieden, dat zij
niet moesten vreezen, en dat dit slechts grootspraak evenals bij Darius was.
Porus geeft hij tot antwoord: de Grieken zouden Indie des te liever veroveren,
indien het door zijne schatten hun land zoozeer overtrof.
26) 9, 508—36. Na de vlucht van Porus uit den slag (bij Gaut. raakt hij
reeds hier in handen van Alexander) komt Alexander met hem eene wapenschorsing
van 20 dagen overeen. Hij stelt Porus een tweegevecht voor. „"Waarom zullen
arme lieden onzen twist ohtgelden?" Porus willigt in.
27) 9, 575—729. De dag van het tweegevecht nadert. De wapenrusting van
beiden wordt geschilderd. Alexander beproeft de kunst van Porus in het schermen,
door zich onhandig voor te doen. Porus slaat hem op den helm en
zijn zwaard gaat stuk door de diamanten daarop. — Porus wordt gewond, maar
hij herstelt zich weder. Alexander ontvalt het zwaard. Porus spreekt hem toe,
hij moest terug keeren; Alexander geeft een trotsch antwoord, en het gevecht wordt
voortgezet. De lieden van Porus beginnen eenen zang; en toen hij zich naar hen
omdraait steekt hem Alexander in zijn fondament, zoodat hij nederstort. Alex,
brengt de Indiers door overreding tot onderwerping. Met de waarneming dat
Porus maar schjjndood was, keert het verhaal tot G. terug.
28) 9, 789—822. De koningin Candacis van Ethiopie stuurt aan Alex, rijke
geschenken, die nauwkeurig worden opgesomd.
29) 9, 984—86. Abisari (welke later ook bij Gautier wordt genoemd als een
Indisch, aan Alex, onderworpen, vorst) wordt hier als gebieder van Subdraca
voorgesteld. Hij vlucht bij de verwoesting van de stad.
30) 9, 1193—1348. Op zijne tochten in Indie komt Alex, naar Argira, waar
zilveren bergen zijn. — Lemnes, lieden zonder hoofd met varkensborstels. —
Yogels van achteren als leeuwen, van voren als arenden. — Eiland Crisa, gouden
bergen, krokodillen en draken. — Ichthyophagen. — Gymnosophisten, die aan
Alexander eeuwig leven vragen. — Eiland Tamprobana, daarop tien steden en
veel edelgesteenten. — Macrobienen, twaalf ellen groot, als van ijzer en staal
geschapen. — Bron met zoo helder water, dat alles wat men er in wascht
glimt als olie. — Zeetocht. Zij komen aan het Paradijs, dat hun eene schitterende
burg schijnt. Eene stem van boven roept „Alexander." „„Kent men mij
hier?"" vraagt hij, „„aan wien behoort dit land?"" „Aan denzelfden Heer,
dien gij in den droom hebt gezien." Men werpt hem eenen steen van boven toe,
en de stem raadt hem de terugkeer aan. Alexander volgt de vermaning op. De
steen heeft de vorm van een menschenoog; hij weegt zwaarder dan alle schatten;
maar een stofje aarde trekt hem neer. Uitlegging.
31) 10, 160—85 worden de daden van Alexander opgesomd. Gaut. noemt
XXIV MAERLANTS BRONNEN.
alleen wat uit den inhoud van zijn werk volgt, M. buitendien, wat zijne toevoegsels
bevatten en bovendien nog: overwinning van Claus van Atervaen,
onderwerping van Thracie, Marone, (ontvangst van de Romeinschekroon), overwinning
van Luca en Pisa.
32) Onder dit nommer vermeld ik een tal van namen uit bet gedicht van M.,
die wij bij Gaut. niet terugvinden. 2, 617 wordt Narbesines genoemd groot here
van Oscanie. 2, 885 wordt Hector, Parmenions zoon, onder de aanvoerders
genoemd, terwijl bij G-aut. er niets van staat, de persoon zelf ecbter veel later
bij eene andere gelegenheid op het tooneel komt — 4, 375 en 7, 593 Telico de
gade van Darius. — 7, 483 het riviertje, waaraan Darius sterft heet Athene;
bij Gaut. geen naam. — 7, 539 vlgg. Dime de zuster, Rixcolie de dochter en
Darts het zoontje van Darius. — 9, 197 Andromachus is de zoon des konings
van Agriane (bij Gaut. alleen regum generosa propago). — 9, 1055 heet Taxiles
koning van Alobodine, waarvan Gaut. niets zegt. — 10, 1003 Sulcus medeplichtige
van Antipater, 10, 134 Semberis desgelijks.
Eene andere groep van toevoegsels blijft nog later te bespreken.
De onder 1, 2, (3), 4, 7 (?), 8—12, 22 (met het slot van 19) 25,
26, 28, 31 genoemde stof gaat oorspronkelijk op Ps. terug.
Ik voeg hier eenige opmerkingen over deze verhalen aan toe.
Ad 1). De naam van den egyptischen toovenaar luidt hier Neptanabus,
terwijl de oorspronkelijke vorm Nectanabus is. De vorm met p staat ook
in den engelschen Kyng-Alisaunder, verder in het werk van Adam Davie
The life of Alexander (Favre bl. 140), in het prozaverhaal van Jehan
"Wauquelin Neptanebus (ibid. bl. 16). Ook in den Spiegel hist, noemt
M. hem Nebtanabus of Neptanabus. De meeste uitgaven van Vincentius
hebben Nectanabus, maar de hss. moeten ook den anderen vorm gekend
hebben, en hij is ook in enkele uitgaven overgegaan, althans in die
Lugduni 1558 in 4°, uit welke Favre bl. 98 citeert; vlg. ook Favre bl.
106 aant. 2. Neptanabus ook bij Dire Potter (vgl. mijne aant. op 1,
183—85). Deze vorm was dus ook niet zelden gebruikelijk en, zoo als
het schijnt, vooral in het Noorden van Frankrijk, de Nederlanden en
Engeland. — Aangaande de voorzegging over Alexander, die van de
bekende bewerkingen afwijkt, z. mijne aanteekening op 1, 183. — Dat
Kallisthenes de verschijning met de hen en haar ei uitlegt, vind ik
nergens terug. Als naam van den uitlegger vind ik slechts Antiphon
in Ps (Zacher (Pseudokalliothenes) bl. 114) die in den King Alisaunder
tot Abyron is geworden 1).
Ad 7). Met de onder dit nommer genoemde feiten staan wij misschien
slechts gedeeltelijk, misschien geheel niet op den bodem van Ps. Den
tocht tegen Jerusalem en de ontmoeting met den hoogepriester verhaalt
*) Ter loops merk ik op dat met dezen Abyron misschien de toovenaer meester
Abrioen von Trier in Rein. II samenhangt Vgl. echter De Vries in het Tijdschr.
voor tfdl. Taal- en Letterk. II 80.
MAERLANTS BRONNEN. XXV
Flavius Josephus uitvoerig. In de groep van Ps. verschijnt hij als eene
van de stellig jongste interpolaties in de recensie C* (Zacher bl. 137),
maar in een geheel anderen samenhang en heeft geenszins van hier uit
verderen invloed uitgeoefend. Toch kent al het fransche gedicht van
Lambert li Tors en Alexandre de Bernay het verhaal op de juiste
plaats, t. w. na de verovering van Tyrus (Weismann 2, 322). Zoo als
ik zeide, ook Gaut. kent het. Hij spreekt er niet van op de juiste
chronologische plaats, maar aan het slot van het lste boek dadelijk na
den droom van Alexander zinspeelt hij er op met de opmerking dat
het feit na de verovering van Tyrus plaats had. Het is echter niet te
betwijfelen, dat M. het verhaal nog van elders heeft gekend.
Nergens heb ik het nauwe verband van de andere gebeurtenissen in
7, de insluiting van de onzuivere volkeren tusschen de bergen (Zacher
bl. 165 volg.) met den tocht naar Jeruzalem terug gevonden. Zoo ver
als ik de geschiedenis van de sage overzie, staan de twee feiten in H
geheel niet in samenhang met elkaar. Wij zoudennietsonwaarschijnlijks
aannemen met te veronderstellen, dat zij eerst door M. in dezen samenhang
waren geplaatst. Maar al is Maerlants verhaal met dat van Gog
en Magog nauw verwant, het wijkt er toch ook aanmerkelijk van af.
Meer overeenkomst heeft eene bewerking in de Chronica regia St. Pantaleonis
(Annales Golonienses Maximi) (Favre bl. 135), en even merkwaardig
als de overeenstemming in den inhoud is hier nog iets anders;
na nl. gesproken te hebben van de ontmoeting bij Jeruzalem, gewaagt
de kroniek nog van Alexanders tocht naar Pamphylie en gaat dan
onmiddellijk voort: Post haec Alexander cum venisset ad monies Caspios
miserunt ad eum filii captivitatis X tribuum etc. Dus ook hier eene nauwe
vereeniging tusschen de twee gebeurtenissen, als is zij ook niet zoo
nauw, als bij M. Ook in de Historia scholastica van Petrus Commestor
lib. Esther cap. IV en V volgen de beide verhalen op elkaar. Maar met
de Annales Colonienses gaat de overeenstemming nog iets verder, zoo
als blijken zal, als wij ter gelegenheid van no. 30 nog eens hierop
terugkomen (z. beneden bl. XXVI vg.) *).
Opmerkelijk is het verhaal onder no. 22. Vergelijken wij daarmede
no. 19, zoo hebben wij klaarblijkelijk eene poging om tegenstrijdige
voorstellingen van de gebeurtenis te vereenigen. In 19 komt Narbesines
op eene met de geschiedschrijvers strookende wijze in de macht van
Alexander, maar er wordt dadelijk de listige belofte bijgevoegd, die uit
Ps. afkomstig is. Narbesines blijft dan geheel ongemotiveerd in het leven,
slechts om hem, nadat ook Bessus in handen van Alex, geraakt is,
(22) te zamen met dezen, zooals bij Ps. te kunnen laten sterven. De
!) Dezelfde sage vertelt M. nog eens in de aardrijkskundigen uitweiding 7,
903—12 naar de bron, die hij bij de geheele passage voor zich had.
XXVI MAERLANTS BRONNEN.
belofte van Alex, komt meer overeen met de redactie, die Jul. Valerius
volgt (vgl. Weismann 2, 262 tegen 104).
Ook bij 26 zien wij grooter overeenstemming met V(alerius) in het
sluiten van eene wapenschorsing van 20 dagen (Zacher bl. 144, Weismann
2, 264 en 151).
No. 28 bevat schrale overblijfsels van de in de andere bewerkingen
zoo uitvoerig behandelde episode van Candace. De geschenken toonen
tot zelfs in de cijfers eene in het oog loopende overeenstemming met
het oude verhaal; zij hellen weer meer naar V over (vgl. Weismann
2, 273 en 196). Daarmede wil ik echter geenszins beweren dat men
aan eene onmiddellijke afleiding uit V moet denken. Ook de Julii Valerii
Epitome (edid. Zacher Halle 1867) komt aangaande de bij 22, 26 en
28 besproken gegevens nog met V overeen, behalve dat zij (pantheras)
quatuor milia in pi. van quatuor heeft*).
In 31 is Maroen stellig bedorven uit Methone bij Ps, Mothana bij V
Methona, Motena Epit. (Zacher bl. 116 no. 23), Pise is eene herinnering
aan den wedloop te Pisa, waar Alexander den koning Nicolaus ontmoette;
Thracie wordt bijkans in denzelfden samenhang bij Ps. genoemd
(Zacher bl. 117 no. 26). Van waar is Luka afkomstig? Ik vermoed
daarin een overblijfsel van Lykaonie (Lucanie) (Zacher bl. 117 no. 26).
Ook de onder 30 opgesomde avonturen vinden gedeeltelijk hun voorbeeld
in de verhalen van de Pseudokallisthenische groep, maar zij
veronderstellen gedeeltelijk ook andere bronnen. Deze ongerijmde verdichtsels
doen zich overal zoo voor, zij worden tot zoo vluchtige substant
i a , dat het moeielijk valt ze na te gaan. Zelf in Maerlants gedicht zal
men een en ander tweemaal verteld vinden. Den tocht naar het Paradijs
vinden wij bij Lamprecht 6692 v^g. en in het oude fr. gedichl. Men
vermoedt dat dit verhaal, hetwelk desgelijks uit de joodsche traditie
afkomstig is en door eene latijnsche bewerking Alexander Magni iter ad
Paradisum (uitgeg. door Zacher Regiomonti Pr. 1859) in het Westen
verspreid werd, eerst door Alberich van Besan^on in de Pseudokallisthenische
Alexandersage is opgenomen (Weism. 1, 548; Zacher Zeitschr.
f. d. Ph. X 109). Maar evengoed kan deze het al in de Historia de
praeliis als interpolatie of als aanhangsel hebben aangetroffen. Het
volgt ook op het uittreksel uit Jul. Valerius in een Parijsch hs. (codex
latinus no. 5819 volgens Zacher t. a. pi. bl. 15; Favre bl. 135 zegt 8519).
Het zelfde verhaal vindt men ook in de bij 7 genoemde Keulsche Anales
(Favre bl. 135). Opmerkelijk bij M. is eene afwijking in het begin, daar
Alex, in het Paradijs terstond herkend wordt, en er uitdrukkelijk wordt
J) De Historia de Praeliis mag niet in aanmerking komen. Ik kon deze zelf
wel niet vergelijken; inaar de daar uit afgeleide werken (ik gebruik het Alexanderlied
van Lamprecht en Ekkehard Uraugi'ensis) toonen dat zij op de besproken
punten afweek.
MAERLANTS BRONNEN. XXVII
gezegd dat daar dezelfde heer regeert, die hem in den droom verschenen
was en de wereld aan hem heeft onderworpen. Daarmede wordt ook deze
tocht in eene nauwe betrekking gebracht tot de gebeurtenissen onder
no. 7 genoemd. Ook in de Annales Colonienses volgt dit verhaal onmiddellijk
op die gebeurtenissen, eene i n n e r 1 ij k e vereeniging is er echter
niet op te merken. Wij nemen niets onwaarschijnlijks aan, indien wij
veronderstellen dat deze eerst door M. er in is gebracht. Als hij de
verhalen zoo te zamen vond, zooals zij in de Annales staan, kon hij
gemakkelijk op die gedachte komen. Hij zou dan den tocht naar het
Paradijs naar eigen verkiezing op eene hem gepast voorkomende plaats
gezet hebben. Een aanknoopingspunt is immers door het begin van
het latijnsche verhaal gegeven. Voorshands mogen wij echter nog niets
beslissen.
Ook in 3 staan wij denkelijk nog op den bodem van Ps (Zacher bl.
126). Maar indien de tegen Alex, ophitsende redevoering, welke aldaar
aan Demades is toegeschreven, hier in den mond van Demosthenes
wordt gelegd, wordt deze weder op zijne historische plaats gesteld. De
sage zal dus wel naar de geschiedenis gecorrigeerd zijn.
Wij zien aanstonds de uit Ps. afkomstige stof in eenen opmerkelijken
toestand. Hetgeen over het geheel overeenstemt, wijkt inbijzonderheden
nog al af, van menig gedeelte zijn maar schaarsche overblijfsels voorhanden,
zoo vooral van de episode van Candace, en andere zijn geheel overgeslagen.
Er is geen enkel werk bekend, zelfs niet onder dejongste bewerkingen,
waar wij de stof in eenen hierop gelijkenden toestand aantreffen.
Op het gebied der geschiedenis komen wij met de onder 6, 15,
17, 19, 20, 21 en 24 opgesomde gegevens. Zij behooren op plaatsen,
waar Gaut. zich door eene haast onverstaanbare beknoptheid onderscheidt,
eene eigenschap, die al meer bij dit werk gewraakt is, en de
uitbreidingen in de vertaling zijn dan ook zonder twijfel aan het doel
toe te schrijven, eenigszins duidelijker te worden, dan het origineel was.
Men zou dus licht op de gedachte komen dat de woorden van Gaut.
uit de fantazie zijn uitgebreid. Daartegen pleit echter de omstandigheid
dat enkele van de punten, welke uitgebreid of duidelijker gemaakt
werden, met de geschiedenis strooken, en de tekst van Gaut. alleen niet
voldoende was, om daarop voort te bouwen. Maar wij mogen ook niet
aannemen dat de uitbreider werkelijk eene historische bron onder de oogen
had; daarvoor zijn de toevoegsels te gering en te onnauwkeurig. Ook
zou alleen Curtius in aanmerking kunnen komen, want Justinus is
meestal op die plaatsen niet toereikend, en als wij den eerste vergelijken,
b.v. bij de geschiedenis van de samenzwering (lib. 6, 7) zien
wij aanstonds dat zijn tekst bij de bewerking niet gebruikt is. Er blijft
dus alleen 6ene veronderstelling over, dat de aanvullingen wel het werk
der fantazie zijn, maar dat zij zich aansluiten aan de kennis die de
schrijver zich vroeger van Alexanders geschiedenis had verworven.
XXVIII MAERLANTS BRONNEN.
Ik vind niets, wat nauwkeurig aan het onder 18 gegevene beantwoordt.
De voorstelling zou wel willekeurig kunnen zijn uitgevonden,
maar zij kan ook berusten op eene duistere herinnering aan de moeilijkheden,
die Alex, had uit te staan in de bosschen van Hyrcanie en van
de Mardiers, en welke chronologisch op dezelfde plaats behooren.
Ad 19. Volgens de historici is Cebalinus de broeder van Nicomachus,
terwijl hij in onzen tekst een neef van Philotas wordt genoemd. Ik zou
het er voor houden dat dit door M. was verzonnen, als niet in 8,
639 Philotas Cebalinus eenen knecht noemde, hetgeen toch met de
bewering van hunne verwantschap slecht slrookt. Daardoor wordt de
bewering verdacht. Ik vermoed dat er oorspronkelijk stond sinen (d. i.
des Nicomachus) neve en dat sinen door een afschrijver met een verkeerden
persoon werd in betrekking gebracht. Het verdere , dat Cebalinus
in plaats van een broeder een neef van Nicomachus is geworden,
zou dan licht eene fout van het geheugen kunnen zijn, en dit zou zelfs
ons boven uitgesproken vermoeden bevestigen.
Wij komen nu tot het merkwaardige verhaal in 23. Even weinig als
ik in de Pseudokallisthenische bronnen iets heb gevonden, dat men zou
kunnen vergelijken, geven de berichten van de geschiedschrijvers van
Alexanders tocht over den Tana'is tegen de Skythen eene aanleiding voor
het verhaal van M. De koning Baradach en de snellooper Dromoen zijn
dus naar alle waarschijnlijkheid onhistorische personen, hetgeen de
laatste immers al vrij zeker door zijnen naam doet kennen. En daarmede
wordt het duidelijk dat het geheele verhaal slechts eene romantische
optooiing is. Eene bevestiging voor dit vermoeden mogen wij ook
vinden in de redding van den koning door Clitus, welke klaarblijkelijk
niets anders is, dan eene copie van het bekende feit uit den slag aan
den Granicus. De naam Dromoen is kennelijk gevormd naar het grieksche
Spopoq. Van elders is hij mij niet bekend, en wij moeten dus de mogelijkheid
in het oog houden, dat eerst de uitvinder van de geheele
episode ook hem heeft verzonnen. Bij deze episode wordt nu, zoo
als reeds opgemerkt is, de verdeeling van het leger geschilderd. Op de
eerste zijde zijn behalve Alex, en Hephaestio nog negen mannen genoemd,
en aan het slot van de opsomming wordt gezegd »dit waren ridders
van hoogen prijs en van hoogen naam, die kort te voren uit Griekenland
waren gekomen." Van waar is dit bericht afkomstig? Het is voorzeker
willekeurig uitgedacht. De negen ridders waren totnogtoefeitelijk
niet opgetreden, maar zij worden alle zonder uitzondering door Gaut.
in den loop van zijn 9de boek genoemd. Het feit is zeer begrijpelijk:
de schrijver heeft de personen uit Gaut. bijeengezocht, en omdat zij
nog niet in het verhaal waren voorgekomen, zeide hij dat zij eerst
kortelings uit Griekenland waren aangekomen. Men kan niet twijfelen,
of dit althans heeft M. zelf gedaan. De derde afdeeling wordt door
Perzische edelen aangevoerd, die ook uit het werk van Gaut. zijnsaamMAERLANTS
BRONNEN. XXIX
gezocht. Alleen Mascus is willekeurig verzonnen, als deze naam niet
eene fout is voor Mazeus. Ook elders is M. er op uit, onafhankelijk van
Gaut. de aanvoerders bij de verschillende ondernemingen uitdrukkelijk
te noemen. Men zou nu allicht gissen dat M. ook de uitvinder van de
geheele episode over den tocht tegen de Skythen met de namen Baradach,
Dromoen en alle gegevens is. Maar wij zullen beter doen deze
vraag eerst iets later te beantwoorden.
Eene gelijksoortige uitbreiding als deze episode vertoont no. 27, het
tweegevecht met Porus. Daargelaten de uit Ps. afkomstige trek, dat
Porus zich op een gedruisch bij zijne lieden omdraait en bij deze gelegenheid
de beslissende wonde verkrijgt, is het geheel slechts eene schildering
van een gevecht, hoewel met enkele individueele trekken.
Voor de onder 14, 16 en 29 genoemde punten, heb ik nergens eene
aanleiding gevonden, zij zijn onbeteekenend en maken den indruk, alsof
zij willekeurige of op misvatting berustende verzinsels waren. Hetgeen
onder 13 staat had ik misschien beter geheel weggelaten: het is hetzeltde
wonderwerk, waarvan M. ook Rb. 1037 vgg. spreekt. Ik heb
het alleen genoemd, omdat ook Lamprecht 5299 vgg. van een gelijksoortig
werk, maar in eenen anderen samenhang gewaagt.
Van de onder 5 genoemde sage gewaagt M. ook H. d. heim. 761 vgg.
naar zijne bron, het werk Secretum secretorum. Het verhaal in den
Alex, bevat niets dat niet uit deze bewerking zou kunnen voortgekomen
zijn, behalve de inkleeding en de opgaaf dat het feit gebeurde na
Alexanders ontmoeting met Clans van Atervaen. De andere bekende
bewerkingen x) wijken meer af. De inkleeding, dat de wachters de geschiedenis
verhalen werd er voorzeker eerst ingebracht, toen het verhaal
in de grootere Alexandersage werd opgenomen. Ook met de ttjdsbepaling,
die ik nergens elders vind, is het denkelijk niet anders. De twee
dingen zouden wij aan M. zelf kunnen toeschrijven, wien wij reeds
meer op willekeurigheden hebben betrapt. Maar men zal mij tegenwerpen,
dat het niet waarschijnlijk is, dat M. zelf de geschiedenis met
een feit in samenhang zou gebracht hebben, van hetwelk hij slechts te
dezer plaatse en in de korte opsomming van Alexanders daden 10, 160
\^. rept, zonder het ergens werkelijk te verhalen. Men zou zelfs kunnen
beweren dat M. van de ontmoeting met Nicolaus niet eens iets zekers
geweten heeft, omdat hij er niet uitvoerig over spreekt. In dit geval
zou hij deze sage al met de tijdsbepaling moeten gevonden hebben.
Maar wij zullen later zien dat deze redeneering geen steek houdt.
Van de onder 32 opgegeven namen is historisch Hector, Parmenios
zoon. Maar ook Curtius noemt hem niet op de overeenkomstige plaats.
Bij Gaut. wordt de held eerst 8, 175 genoemd, en M. heeft hem stellig
l) Gesta Romanorum cap. 11; de verdere litteratuur z. in de uitgave van de
Gest. Rom. door Oesterley bl. 714 vg.; er bij te voegen is nog Yrouwenlop no. 46.
XXX MAERLANTS BR0NNEN.
op de vroegere plaats uit zich zelf mede opgesomd, daar hij hem of uit
de latere plaats van Gaut., of van elders (Curtius) kende. Daardoor
wordt hetgeen wij onder 23 hebben verondersteld nog meer bevestigd.
Rixcolie, Darius dochter, moet op de Roxane van Ps. teruggebracht
worden. De naam van Darius echtgenoote brengt ons weder meer bepaald
op V. en het Epitome, waar zij Colito, Cilito Cylito of Clyto heet (Val.
Epit. II 20), terwijl Ps. een geheel anderen naarri Statira heeft (Weism.
II 105). De namen van de zuster en den zoon van Darius vind ik weder
nergens. Het lag voor de hand, den zoon naar den vader te noemen,
en wat Dime betreft, is het wellicht niet overbodig op te merken dat
in de nabijheid van de plaats, waar deze naam is genoemd, van den
samenzweerder Dimus wordt gesproken (8, 280). Ook Agriane kan door
M. zelf zijn gevormd uit de equites Agriani, van welke b.v. niet lang na
deze plaats (Gaut. IX 239) wordt gewaagd. Van Sulcus heb ik een sterk
vermoeden, dat hij zich in een verkeerd opgevat sulc of siilke moet
transformeeren, en iets dergelijks is misschien ook het geval met Senberis
(z. de aanteekeningen op de plaatsen *). Oscanie kan ik niet thuis brengen.
Misschien is het verkeerd geschreven voor Hyrcanie. Narbesines
vlucht na den moord naar Hyrcanie en Bessus naar Bactrie, en daar
de laatste satraap van Bactrie was, zou het mogelijk wezen dat M. den
eerste ook als satraap van Hyrcanie heeft beschouwd. In de Pseudokallisthenische
overlevering wordt Ariobarzanes ook als satraap genoemd.
(z. Val. Epit. II 20). Het land Alobodine zullen wij ook wel te vergeefs
in de bronnen zoeken. Als M., zoo als mij waarschijnlijk voorkomt, den
naam uitgedacht heeft, had hij hier behalve de meer opgemerkte poging,
om aan de personen een naam en een bepaald vaderland of rijk te geven,
ook nog een bijzonderen grond. By hem is in overeenstemming
met Gaut. IX, 282. Taxilles in den slag tegen Porus gesneuveld (vs.
496) en hij voelde de behoefte, om door een bijzonder land te noemen
te doen uitkomen, dat dit een andere Taxilles was. Over de rivier
Albene, denkelijk in Arbele te veranderen, welke tengevolge van eene
kluchtige misvatting van Gaut. tekst is ontstaan, z. de aanteekening op
3, 1197.
Met grooter zekerheid dan voor de tot nu besprokene gegevens herkennen
wij de bron voor eene andere groep van toevoegsels in het
werkje: Alexandri Magni E p i s t o l a d e situ Indiae et itinerum in
ea vastitate ad Aristotelem praeceptorem suum perscripta ex interpretatione
Corn. Nepotis. Nunc denuo recensuit etc. Andreas Paulini, Gissae
*) Als metgezellen van Antipater worden elders genoemd: Cassander en Jollas
bij Curtius (Jobas Favre bl. 170, Jubal Zs. f. d. ph. X 86, Eoboas Favre bl.
73) en Divinus Pater Favre bl. 103, "Weismann II 356 (vgl. over Divinus Pater
Zacher Pseudok. bl. 11 vg.)
MAERLANTS BRONNEN. XXXI
1706. (Vgl. over dit werk Zacher Ps. bl. 106 vg.) *). Ik behoef den
inhoud niet te kenschetsen en kan volsiaan met naar de mededeelingen
van Zacher bl. 151 vgg. te verwijzen. De E(pistola) zelf heeft echter M.
niet gebruikt. Met tamelijk veel zekerheid zouden wij dit al mogen
besluiten uit de omstandigheid dat in het dietsche werk niet de geheele
inhoud is opgenomen; want er is geen reden te vinden, waarom M.
die de stof van overal heeft bijeengezocht, en wien op dit gebied niets
te wonderbaar of ongerijmd toescheen, om het zijnen lezers als historie
op te disschen, de stukken, welke ontbreken, zou hebben uitgesloten.
Maar daar wij later waarschijnlijk zullen moeten toegeven dat hij ook
andere stof kende, die hij niet opnam, mogen wij dit bewijs niet voor
voldoende houden. Het zal ons echter beneden niet aan een duidelijker
en onbetwistbaar bewijs ontbreken. * Te gelijk zal daar blijken dat M.
onmiddellijk of middellijk uit hetzelfde geschrift heeft geput, als de
schrijver of compitator van E.
Met het verhaal van E (bl. 36), hoe Alex, zelf als bespieder tot Porus
gaat, begint de overeenstemming. Maerlants schildering van deze expedite
(9, 537—74) vertoont in de details de nauwkeurigste overeenstemming
met E, terwijl die van de andere bronnen er aanmerkelijk van
verschillen 2). De woordelijke overeenstemming tusschen M. en E is
echter niet z66 groot, als in latere gedeelten en noodzaakt niet zoo
onvoorwaardelijk, als deze, om de meest onmiddellijke verwantschap te
veronderstellen. Van 574—778 volgt M. weder eene andere bron. Maar
hetgeen dan wordt verhaald tot vs. 784 brengt ons weder en met nog
grooter zekerheid tot E. Dezen trek, dat Porus aan Alex, zijne verborgen
schatten laat zien bevat geene andere bewerking van de Alexandersage
behalve E (bl. 37). Daarmede in samenhang slaat eene andere gewichtige
overeenstemming. Porus is bij Ps. in den slag tegen Alex, gesneuveld.
Enkele latere bewerkingen (het tweede fr. gedicht en Kyng Alisaundre)
laten hem wel bij deze gelegenheid in het leven blijven, maar toch later
sneuvelen. In Maerlants hoofdbron zien wij naar Curtius de zaak zoo
*) Zachers woorden t. a. pi. kunnen het doen voorkomen, alsof het werkje,
behalve in has., slechts in de uitgave van Paulini toegangelijk was. Ik althans
had zijne woorden aldus opgevat. Ik doe daarom opmerken dat Favre bl. 80
noot 4 van verscheidene uitgaven spreekt, van welke eene in het werk Septisegmentatum
opus. Maar het is mogelijk dat Favre verschillende brieven verwart.
Die in het Septisegm. op. zal wel dezelfde zijn, waarvan Berger de Xivrey
Traditions Teratologiques bl. 331 \gg. den griekschen tekst heeft uitgegeven,
dus niet de juiste. Daarentegen heb ik den juisten brief ge von den in twee
Bazelsche uitgaven van Curtius; de eene er van is gedateerd Basileae ex officina
Henrich Petrina MDLXXV; de brief staat er bl. 373—400
2) Z. Weism. II 144. Y. heeft het verhaal niet (Zacher bl. 144 no. 3; en ook
in de Epit. ontbreekt het. Maar wel kent Yincentius Bellovacensis het (Spec,
hist. Y 49), die toch het laatste werk zal uitgeschreven hebben.
XXXII MAERLANTS BRONNEN.
voorgesteld dat Porus ter aarde stort, maar, slechts schijndood, weder
bijkomt, zich aan Alex, onderwerpt en in vriendschap wordt opgenomen.
Later wordt gezegd (Gaut. IX 508) dat hij Alex, behulpzaam is bij zijne
toebereidselen tot een verderen tocht in het Oosten. Deze redactie volgt
M. Maar hetgeen hij nog verder heeft, dat Porus bij de latere tochten
onder de begeleiders van Alex, sterk op den voorgrond treedt, dit vinden
wij buitendien slechts in E. Zacher zegt hierover (bl. 160) »damit aber
setzt sich die Epistola in den entschiedensten widerspruch mit der erzahlung
des Pseudokallisthenes und offenbart, dass sie il^ren inhall nicht
aus dem Pseudokallisthenes allein geschupft hat."
Onmiddellijk na dat Porus in vriendschap is opgenomen, laat E hem
Alex, tot de zuilen van Hercules en Bacchus geleiden. Deze episode
heeft M. niet op dezelfde plaats, maar eerst na weder een heel eind
het latijnsche gedicht gevolgd te hebben, vs. 1555 vgg. Ook hier is
de overeenstemming niet geheel woordelijk x); maar de allernauwste
betrekking blijkt aanstonds weder uit eene vergelijking met de volgende
verzen 1175—88 met de woorden van E. (bl. 38) ultra deinde procedens
ut memorabile cernerem aliquid, nihil praeter desertos ad Oceanum campos,
sylvasque ac montes inhabitare elephantos (C (tekst in de uitg. van Curtius)
elephantes) ac serpentes intellexi. Pergebam tunc ad mare, volens si possem
orbem terrarum circumnavigare. Et ecce amnis quern tenebrosum vadosumque
(C Pergebam tamen ad mare, ut possem orbe terrarum circumfluumnavigare
Oceanum. Quam quoniam tenebrosum vadosumque) mild locorum incolae
affirmabantj et quod Herculi Liberoque non esset ultra excedere concessum,
praestantissimos deos hac in re maiores me videri potius volui quam patientia
immortalium sacra vestigia praeterirem. Wij hebben bij M. woordelijke
navolging van deze woorden met uitzondering van het slot, hetwelk hij
vermoedelijk niet verkeerd begrepen, maar in anderen vorm aangetroffen
heeft, zoo als wel door het uittreksel van Zacher (bl. 160), die
behalve den druk ook nog verscheidene hss. gebruikte, voldoende wordt
bevestigd. Van daar af sluit zich M. weder aan andere voorbeelden aan,
hoofdzakelijk aan het lat. gedicht, tot dat hij met 10, 345 weder tot
de vroeger verlatene plaats van E terugkeert. De geheel eigenaardige
woorden van E (sinistram partem Indiae scrutari institui Poro rege
non detrectante) ne abdita tegere videatur sui regni bona vinden wij daar terug:
dit heeft hi met Poruse bestaen, I om dat men hem niet en wantrouwe
die hem raet gaf sonder waen I dat hi hadde enech lant,
dat hi Inden bescouwe \ et en ware dien Grieken al bekant.
*) Aangezien E van de hoogte der zuilen hier niets zegt, doch M. opgeeft
die waren vijftien voete lane, zou men zelfs kunnen denken dat M. dit verhaal
uit eene andere bron, of althans ook uit eene andere bron heeft gekend (bij
Iul. Yal. zijn het 15 ellen). M. kan echter uit 10, 969 ygg. de maat afgeleid
hebben; doch mogen wij dit niet stellig beweren, omdat het Latijn van E op
deze plaats deerlijk bedorven is.
MAERLANTS BRONNEN. X*XIII
En verder komt M. 350—974 nauwkeurig met den tekst van E tot
aan het slot overeen, zonder hem weder te verlaten, met uitzondering
van een enkel klein invoegsel. De in dit gedeelte vervatte stof is in
vergelijking met Ps. en de naaste verwanten slechts aan E eigen. Om
de overeenstemming aanschouwelijk te maken geef ik als voorbeeld de
eerste »aventure" uit E tot vergelijking met M. 10, 351—370: Palus
erat sicca et carina abundans, per quam dum transitum tentaremus belua
novi generis serrato tergo, duo capita habens, alterum lunae simile, hippopotami
pectore: crocodili alterum simillimum: duris munitum dentibusj duos
milites uno ictu occidit repentino. Banc ferreis vix unquam comminuimus
malleisj quam hastis non valebamus transfigere. Admirati satis diuque novitatem
etc. Dan komen zij aan de rivier Buemar, bij M. Buemer, en zoo
gaat het voort in de meest woordelijke overeenstemming.
De nauwe verwantschap wordt ook daardoor bewezen, dat de Indische
stad, welke elders Prasiaca heet, en die in E steeds Fasiace wordt
genoemd, bij M. voorkomt als Faciaten, eenmaal, denkelijk verkeerd
geschreven Phatraten, welke vorm of hij of een afschrijver verkeerd voor
Fasiace heeft gelezen *).
Aangaande afwijkingen is niet veel op te merken. Vs. 736 vgg. geleidt
Alexander bij M. in het heiligdom van de zon en de maan: Perdicas,
Philotine, en zijnen neef, die kort te voren uit Griekenland was gekomen.
E. noemt te dezer plaatse Perdiccam et Clytonem (C Clytum) et
Philotam. De naam van Philotas is denkelijk opzettelijk gewijzigd, omdat
Philotas bij M. al vroeger om het leven is gekomen (vgl. wat er boven bl.
XXX is gezegd over Taxi lies van Alobodine). Den neef van Alexander
heb ik in geen enkele andere bewerking teruggevonden. Bij M. verschijnt
dezelfde neef, of een andere, nog eens, in vs. 957 en heet Aloen, waar
de druk van E heeft legato meo Antigone. Zacher noemt uit de hss. te
dezer plaatse eenen satraap Alticon, wiens naam dus al meer gelijkheid
heeft met den misschien verkeerd geschreven Aloen van M. Van waar
echter M. den neef of de neven heeft, weet ik niet. Van wezenlijk
belang voor onze vraag is dit echter niet. Overigens zou het mogelijk zijn
dat M. op de eerste plaats ook den naam van Glyto opzettelijk heeft
veranderd, om de gedachte aan Glitus (misschien las hij werkelijk Clitus
zoo als ook in C. staat) te vermijden, die insgelijks al om het leven is
gekomen. Mogelijk dat eene van de hss. van E daarover betere inlichtingen
geeft. Na de avonturen in het dal Jordia wijkt echter de tekst
van M. sterker van E af. In de laatste worden nog verscheidene avonturen
verhaald — dieren Scyritae, grijpen, rivier Clujas met bewoners,
*) Als E ook daar Fasiace heeft, waar zij zich aan Ps. aansluit, mag men
daaruit niet besluiten dat ook de overlevering van Ps. dezen vorm van den naam
heeft gehad. De compilator van E vond waarschijnlijk twee namen en moest
daaruit eene keus doen.
DR. FRANCK, Alex. Q
XXXIV MAERLANTS BRONNEN.
die in vischhuiden en dierhuiden zijn gekleed en zich vreedzaam voordoen,
de terugkeer tot het kasteel, van waar de tocht naar de boomen
van zon en maan was ondernomen, — van welke M. niets heeft. Daarentegen
gewaagt de laatste op deze plaats van een bezoek bij de Brahmanen
en bij de Seren (899—929). De Seren zyn echter ook in het
hs., hetwelk Zacher volgt (Zacher bl. 162), te dezer plaatse in gelijken
zin als bij M. althans genoemd. Voorts heerscht er weder tot aan het
slot volkomen overeenstemming.
Der vermelding waardig is nog eene afwijking der hss., welke Zacher
gebruikt, van den druk, waar ook M. weder met de eersten overeenkomt.
Vs. 419 zegt hij dat de vischmenschen in de rivier Ebigmaris
leven; de druk noemt geen naam, maar zegt, dat zij bij de nadering
van de Macedoniers vicinis se maris immersere gurgitibus (bl. 41; C stemt
overeen); maar in de hss. vluchten zij in de rivier Ebimaridis (Z. bl. 160).
De genoemde afwijkingen, en enkele nog minder beteekenende, die
ik gedeeltelijk in de aanteekeningen op den tekst zal aanwijzen,kunnen
in verhouding tot de doorloopende entreffendeovereenstemming, vooral
met het oog op de menigvuldige veranderingen waaraan de stof van de
Alexandersage over het geheel was blootgesteld, den graad van verwantschap
nauwelijks verminderen. Wij moeten er bij blijven de allernauwste
aan te nemen.
De Epistola put gedeeltelijk uit Ps. of uit diens naaste verwanten,
gedeeltelijk echter ook uit eene vreemde bron (Z. bl. 159). Nu vinden
wij juist van deze gedeelten, waarin ztj stellig met de groep van Ps.
hand aan hand gaat (Z. bl. 152 vgg.), bij M. geen spoor, daarentegen
juist daar, waar zij zich beslist van deze groep verwijdert, begint de
volkomen overeenstemming met M. In enkele gedeelten, die wij bij
Ps., E en M. vinden, maar die niet geheel overeenkomen, sluit zich M.
in de details stellig weder aan E aan, aldus b.v. in de door Zacher
met 1.) gemerkte afdeeling (bl. 161, boomen van zon en maan), bij
welke Zacher had moeten zeggen, dat E hier wel den inhoud van Ps.
weder nabij komt, maar toch in de details van het verhaal de kenmerkenste
verschillen blijven bestaan.
Uit deze verhouding, die ons wat betreft het gebruik dat M. er van heeft
gemaakt, de gedeelten van E, welke met Ps. overeenstemmen, en die,
welke uit eene andere bron afkomstig zijn, zoo scherp mogelijk onderscheiden
vertoont, volgt ten eerste dat M. niet de Epistola zelf heeft
gebezigd. Want onmogelijk zou bij toeval eene zoo scherpe scheiding
tusschen de twee gedeelten hebben kunnen ontstaan. Ten tweede blijkt
er uit, dat aan M. niet eene bewerking, waarin de Epistola was uitgeschreven,
tot voorbeeld kan hebben gestrekt. Want bij deze veronderstelling
zou het straks gezegde eveneens en in nog hoogeren graad te
pas komen. Er blijft dus alleen de mogelijkheid, dat het werk, hetwelk
MAERLANTS BRONNEN. XXXV
de compilator van E voor bron nevens Ps. gebruikte, ook de bron
van M. was. Wij noemen het E*1).
Alvorens wij de vraag over Maerlants bronnen voor de overige stof
uit de Alexandersage weder opnemen, willen wij even blijven staan
bij de al meer genoemde excursen. Het meest betreedt M. daarbij het
gebied van de geschiedenis, waartoe wij naar zijne opvatting ook de
mythologie der ouden moeten rekenen. Zeer uitvoerig wordt de joodsche
geschiedenis behandeld 4, 391—1078 in pi. van Gaut. IV, 181—274; voorts
noem ik 2, 1005—1247, stukken uit de Babylonisch—Perzische geschiedenis
van den torenbouw te Babel tot den dood van Gyrus, waarbij
vooral aandacht geschonken wordt aan Nebukadnezar (Gaut. 11,499—533);
5? 1053—1169 verhaalt ons de geschiedenis van Julius Caesar, bij Gaut.
V, 493—96 slechts door enkele vluchtigetrekkenaangeduid;8,547—614
wordt ons de strijd om de wapenen van Achilles verhaald (Gaut. VIII,
229—33); 5, 699—738 spreken over Croesus, Gyrus en Xerxes (Gaut.
389—93). Buitendien vinden wij tal van kleinere historische excursen,
doordat M., 6f zooals bij de grootere, de gegevens van Gaut. vermeerdert
en verder uitwerkt, of van eene gepasle aanleiding gebruik
maakt, om zelfstandig eene dergelijke opmerking aan het verhaal vast
te knoopen; zoo b.v. 1, 1025 vg.; 2, 175—78; 3, 1073 vgg.; 5, 15
vgg. 5, 848 vgg. enz. Voorts hebben wij te noemen eene verklaring
van de zons- en maansverduistering 3, 1257—1298 en eenige trekken
uit de dierkunde 5, 954—97, die sterk aan de latere behandeling in
de Nat. bl. doen denken. Als merkwaardigheid wil ik opmerken dat M.
ergens de grieksch-latijnsche namen van de rivieren in de hel uit
zich zelven heeft bijgevoegd. Zonder twijfel heeft hij een groot deel er
van enkel uit het geheugen geschreven, in andere gevallen, vooral bij
de grootere uitweidingen, heeft hij zeker boeken geraadpleegd. Daar,
*) Yoor de geschiedenis van de Alexandersage is de boven verkregen uitkomst
niet geheel zonder beteekenis, daar wij nu met voile zekerheid het bestaan
mogen besluiten van een geschrift, waaruit alleen de Epistola de stof heeft
geput, die Ps. niet aanbood. Zoo ver ik weet, is zoodanig een werk tot nu toe
niet bekend, doch het kan nog uit een schuilhoek te voorschijn komen. Daardoor
vervalt ook hetgeen Favre bl. 84 over het ontstaan van onze Epistola
vermoedt, t. w. dat iemand zou beproefd hebben uit den brief van Alex, aan
Aristoteles, die in den Ps. is ingelascht, een afzonderlijk werk te maken door
de stof tot dit doel met nieuwe bijzonderheden te vermeerderen en alle monsters,
welke zijne verbeelding en lectuur hem mochten aanbieden, daaraan toe te voegen.
Wij moeten nu integendeel aannemen, dat de Epistola is ontstaan op den grondslag
van een afzonderlijk klein werk, welks spoor wij zoo duidelijk bij M. herkennen,
terwijl dit uit Ps. of uit den daarin ingelaschten brief van Alex, aan
Aristoteles werd aangevuld. Den vorm van een brief kan dit werk al vroeger
hebben gehad, maar waarschgnlijk is, dat deze eerst uit den Pseudokallisthenischen
brief ontleend werd.
C*
xxxvt MAERLA.NTS BRONNEN.
waar slechts kort de hoofdtrekken zijnopgenomen, zal het wel onmogelijk
zijn te bewijzen, welke boeken dit zijn geweest. De metamorphosen van
Ovidius zijn gemakkelijk als een der bronnen te herkennen. Voorts
verdient het opmerking dat de uitweidingen uit de bijbelsche geschiedenis
niet zijn geput uit de Historia Scholastica, welke de dichter later
heeft vertaald, maar dat zij vermoedelijk op den tekst van de Vulgata
zelf teruggebracht moeten worden. Dit blijkt b.v. uit den inhoud van
4, 656—62 (Josua 9, 1) en uit 4, 1037.
Het uitgebreidst is de aardrijkskundige excurs 7, 837—1776, waar
Gaut. (397—402) slechts enkele zeer algemeene trekken geeft. Hierbij
is het der moeite waard ons iets nauwkeuriger met de vraag naar de
bron bezig te houden. Juist nu heeft Doberentz onderzoekingen het licht
doen zien over de geographie in de Weltchronik von Rudolf v. Ems in
het Zeitschr. f. deutsche Philologie 12, 257 vgg.; 387 vgg. 13, 29 vgg.
en 165 vgg., die rijk zijn aanuitkomstenookvooranderemiddeleeuwsche
aardrijksbeschrijvingen. Tot eene algemeene opmerking, t. w. dat men
zich moet hoeden in middeleeuwsche werken bij woordelijke overeenstemmingen
dadelijk aan onmiddellijke overneming te denken, »wie
vorsichtig man bei solchen viel verbreiteten stoffen des mittelalters zu
werke gehen muss, um sichere urteile uber verwantschafts- und abstammungsverhatlnisse
erreichen zu konnen" tot deze opmerking hebben ook
mij de onderzoekingen over de bronnen van Maerlants geographische
uitweiding geleid. Want alhoewel wij de hoofdstukken 7—36 von Honorius
Augustodunensis geschrift De Imagine Mundi (Migne Patrologiae Tom.
CLXXII column. 122—133) met weinige uitlatingen woordelijk bij M.
terugvinden, toont toch een nader onderzoek aan dat de dietsche dichter
dit werk zelf niet onder de oogen heeft gehad'). De overeenstemming
is zoo nauwkeurig dat men zonder meer den tekst van Honorius tot
herstel van de erg bedorvene vertaling mag bezigen. Ik zal haar aanschouwelijk
maken door enkele plaatsen tegenover elkander te stellen.
Daar ik in weerwil van mijne nasporingen er niet in geslaagd ben de
bron van M. zelf op te sporen, die of uit Honorius is geput, of met
dezen eene gemeenschappelijke bron heeft2), zal ik eene doorloopende
vergelijking van de beide teksten geven, terwijl ik daarbij de gewichtigste
afwijkingen zal doen uitkomen. Dat ik alle details opsom zal men
niet van mij vergen.
Dadelijk in het begin ontbreekt bij Honorius de opmerking dat Azie
*) Over Honorius en eene reeks daaruit geputte aardrijksbeschrijvingen spreekt
Doberentz t. a. pi.
2) Indien de redeneeringen van Doberentz over het ontstaan van Honorius
Imago Mundi t. a. pi. 13, 29 Ygg. geheel juist waren, zou alleen het eerste
mogelijk zijn; maar ik heb tegen zijne uitkomsten eenige bedenkingen, zooals
boven zal blijken.
MAERLANTS BRONNEN. XXXVII
alleen de helft van de aarde uitmaakt. Wij vinden haar echter in de
meeste 'toenmalige geographien, b.v. Isidor. Etym. lib. 14 cap. 2,
Hrabanus Maurus De Universo 12, 2, Sp. hist. 1, 16, 59 vgg. enz.
Ook Gaut. VII 399 vg. heeft deze opmerking, maar uit zijne woorden
alleen heeft M. de kennis niet geput. — Het begin van de beschrijving
van Azie uit de beide teksten wordt hier naast elkander geplaatst. Zoo
als hierin, is over het geheel overal de verhouding van M. tot Honorius.
Honor. Im. Mundi
VIII-X.
Lib. I cap.
Asia a regina ejusdem nominis appellata.
Huius prima regio in oriente e
paradiso; locus videlicet omni amoenitate
conspicuus; inadibilis hominibus,
qui igneo muro usque ad caelum
est cinctus.
In hoc lignum vitae, videlicet arbor,
de cuius fructu qui comederit, semper
in uno statu immortalis permanebit.
In hoc etiam fons oritur, qui in
quatuor flumina dividitur. Quae quidem
flumina infra paradisum terra
conduntur ? sed in aliis longe regionibus
funduntur. Nam Physon, qui el
Ganges, in India de monte Orcobares
nascitur, et contra orientem fluens
Oceano excipitur. Geon, qui etNilus,
juxta montem Athlantem surgens, mox
a terra absorbetur, per quam occulio
meatu currens, in littore Rubri maris
denuo funditur, Aethiopiam circumiens
per Aegyptum labitur, in septem
ostia divisus magnum mare juxta
Alexandriam ingreditur. Tigris autem
et Euphrates in Armenia de monte
Barchoatro funduntur, et contra meridiem
vergentes Mediterraneo mari
junguntur.
Post paradisum sunt multa loca deserta
et invia, ob diversa serpentum fernrumque
genera.
Maerl. 7, 844—882.
Dat aire eerste conincrike
Dat es dat eertsce paradijs.
Daerin staat dat selve rijs
Daer Adam bi brae tghebot.
Daerbi sloot onse here god
Met eenen mure claer vierijn,
Daer saleghe sielen in sijn.
Daer es een boom heet lignum vile,
Daer af so vintmen wonders mee:
Wie so van dier vrucht ate.
Hi bleve altoos in eenre mate
Sonder evel ende sonder dooL
Dit es van houte wonder groot.
Daer comen nut vier rivieren,
Die ghi moghet horen visieren:
Phison, die heet ooc Ganges,
Coomt van enen berghe, heet Cocobaces,
Ende loopt door dlant van India.
Geon heet dander daerna,
Ende Nilus so heet soe mede.
Soe loopt door meneghe goede stede
Ende door Egypten, theleghe lant,
Dat es meneghen man becanU
Bi Alexandrien min no mee
So valt soe in die grote see.
Soe es ghedeelt in seven sticken,
Dat hebbic gelesen vele dicken.
Tigris heet die derde riviere,
Die vierde Eufrates; dus esser viere.
In Ermenien springhen dese twee;
Die ene loopt al dor Caldee,
Ende dore doude Babylone
Euf rates, een riviere scone.
Naest dien paradyse so es
Menech lant, des sijt ghewes,
Allen lieden onbekent;
Want daer es menich serpent
Ende vreselike beesten.
Aldus segghen ons die geesten.
Aanstonds daarna hebben wij eene zeer opmerkelijke plaats. Honorius
begint. de beschrijving van Indie aldus Deinde est India ab Indo flumine
XXXVIII MAERLANTS BRONNEN.
dicta qui ad Septentrionem de monte Caucaso nascitur et ad meridiem cursum
suum dirigens, a Rubro Mari excipitur. Hoc India ab Occidente clauditur et
ab hoc Indicus Oceanus dicitur. Daarvoor lezen wij bij M.
Talre eerste conincrike daerna
dat eest dlant van India
ende gaet sunt toter roder see.
an die noortside min no mee
staet een berch} heet Caucasus;
an die westside Occeanus.
De tekst wijkt dus geheel van Honorius af; de woorden zijnwelbijna
nog dezelfde, maar de zin is een andere, want wat bij M. van hetland
zelf wordt gezegd, geldt bij Honorius gedeeltelijk van de rivier Indus,
en dat wij in den latijnschen tekst niet met afschrijversfouten hebben
te doen, blijkt ten stelligste uit den laatsten zin (hoc India etc.) Nu
lezen wij elders feitelijk hetzelfde dat M. zegt. Bij Isid. 14, 3 b.v. heet
het uitdrukkelijk haec (sc. India).... a Septentrione usque ad montem
Caucasum pervenit (het overige echter afwijkend), en geheel metM. komt
overeen Rudolf van Ems, die volgens Doberentz uit Honorius geput
heeft (vs. 116 vgg. van de uitgave van Doberentz t. a. pi.) des lantmarke
vdhet an ze dem gebirge an Caucasas; die ander sundermarke was daz rote
mer; westerhalben ist daz lant mit einem mer beflozzen, da mit ist ez
beslozzen: daz mer ist noch genant alsus: Oceanus Indicus. Daaruit blijkt
overtuigend dat noch de tekst van M. noch van Rud. v. Ems
op dien tekst terug gaan, welken wij in de drukken van
Honorius bezitten. Meer willen wij voorloopig niet zeggen.
Voor verdere overeenstemmingen wil ik slechts enkele overgangsformulen
aanhalen
Honor. 21
Post decursam Asiam transeamus ad
Europam.
Maar ook Isid. heeft op de beantwoordende plaats Post Asiam ad Europam
stylum vertimus.
M. 1398.
Asien hebben wij doorlopen,
nu willen wi segghen van Europen.
Honor. 31
Europam perambulavimus ad Affricam
transmigremus.
Honor. 33
Peragratis Affricae finibus ad insulas
maris accedamus.
M. 1625.
Hier ent die tale van Europenj
nu willic voorts in Affriken lopen.
M. 1695.
Affrike laten wi nu staen
ende willen ten eilanden gaen.
Ik doe echter opmerken dat ook zulke formulen zich licht door langen
tijd woordelijk kunnen hebben voortgeplant; in geen geval mogen wij
uit de overeenstemming tot onmiddellijke ontleening besluiten. — In
975 vgg. hebben wij eene misvatting. M. spreekt van menschen die vive
kinder draghen te samen, terwijl het bij Honorius heet sunt aliae (matres)
MAERLANTS BRONNEN. XXXIX
quae quinquennes pariunt. A Is ook de bron van M. werkelijk quinquennes
las, is het een merkwaardig toeval dat hij juist op deze plaats bijvoegt
dits also waer alse amen x). In den tekst van Honorius heet het voorts
foutief sed partus octavum annum non excedunt, hetgeen van demoeders
zelf zou gezegd zijn; vgl. Isid. XI, 3, 27. Maerlants woorden zijn dubbelzinmg,
toch is het subject eerder juist liede, dan kinder2). —Achtervs.
1003 hebben wij eenen veel korteren tekst, dan bij Honorius. Van de
fabelachtige dieren welke deze cap. XIII beschrijft, worden de groote
slangen uit den eersten zin opgegeven, dan ontbreekt alles tot tegen
het slot van het hoofdstuk In Gauge quoque sunt anguille3).
Van Indie mogen wij dadelijk naar Syrie overgaan. Bij de vermelding
van Damascus treffen wij, terwijl de woorden van Honorius a Damasco
Abra liberto constructa et dicta, olim Reblata vocata niet worden gevonden,
het opmerkelijke toevoegsel (4420 vg.) daer een flume dore geet, dieFarfar
geheten is. In samenhang met deze rivier Farfar zullen wij eenen tweeden
naam moeten beschouwen, t. w. dien van Zozimas, die (vs. 4240) onder
de kluizenaars in de Thebais met name wordt genoemd, maar bij Honorius
niet wordt gevonden.
De beschrijving van Europa leidt M. in met te zeggen dat dit werelddeel
is genoemd naar eene dochter van Agenor, denstichtervanTyrus,
met name Europa. Jupiter die grote tyrant heeft ze aan haren vader
ontschaakt. Honorius zegt alleen Europa ab Europe rege et ab Europa
filia Agenoris est nominata, terwijl wij de iets meer uitvoerige vermelding
bij Isid. in het begin van cap. IV terugvinden, waar ook van den koning
Europs niet wordt gewaagd. Behalve deze plaats, den zin van de regels
883 vgg. (z. boven bl. XXXVIII) en eene afwijking van Honorius inde
volgorde, waarop wij straks zullen komen, zouden het alleen nog zijn
de vermelding van Gonstantinopel, van Gorinthe en van den naam der
rivier Fasis bij den Caucasus, die bij Honorius ontbreken, en eene
twijfelachtige plaats (vs. 4679 vgg.), welke ons konden leiden tot eene
*) Eene soortgelijke misvatting deelt Doberentz mede t. a. pi. 12, 409 vg.
o
uit een duitsohen Lucidarius, waar die vrouwen zelfs gewinnend zu einem mal
finfzehn kind.
2) Aangaande deze plaats in den Honorius zegt Doberentz 13, 43 „unwahrscheinlich
aber bleibt dass er, wie die ausgaben darbieten partus, zu vermuten
dagegen ist dass er partae geschrieben habe." "Waarop dit gevoelen steunt, weet
*k niet, en ik denk wel dat wij deze fout moeten aannemen. Althans het Hs.
hetwelk Rudolf van Ems bezigde, hetzij het een werk van Honorius, of van
een ander was, las ook al zoo blijkens zijnen tekst 305 \gg.
8) In den tekst bij Migne zijn de palingen trecentorum pedum longae (z66
ook bij Rud. v. Ems vs. 512), terwijl M. XXX voet heeft. Sp. l l , 18, 75 zijn
zij echter desgelijks CCC voete lane, waar de uitgevers misschien ten onrechte
aan M. eene fout wijten.
XL MAERLANTS BRONNEN.
nauwere betrekking van M. tot Isid. of eene aan dezen nog nader
staande bron, dan tot Honorius.
In Europa wordt de beschrijving over het geheel meer onafhankelijk
van Honorius. Maerlants berichten over Scythia inferior zijn gedeeltelijk
afwijkend, gedeeltelijk uitvoeriger. Over Duitschland worden eenige
nieuwe opmerkingen gevonden, dat het land rijk is aan schoone vrouwen,
dat de bijrivieren van den Donau meestal bevaarbaar zijn, dat
men het water van den Donau nog 40 mijlen voorbij de uitmonding
in de z6e kan herkennen. Andere afwijkingen ga ik voorbij. Bij de
beschrijving van de Donaulanden en van Griekenland is de overeenstemming
weder grooter. Ik stip slechts de opmerking van M. aan, dat
Jupiter in Arcadie is geboren, welke wij bij Honorius niet aantreflfen.
Bij Italie wijkt hij dan weder meer af; maar het toppunt bereikt het
verschil bij Gallie. Maerlants beschrijving van vs. 1541—1595 is veel
uitvoeriger dan hoofdstuk XXIX van Honorius, en bevat veel geographische
en andere gegevens, die wij daar niet vinden. Over het geheel
is, als men de toenmalige cosmografien en kaarten beschouwt, in verhouding
tot den algemeenen trant van beschrijving, dien anders ook de
tekst van M. volgt, Gallie er bijzonder goed afgekomen. Bij het algemeene
verschil in dit gedeelte verdient te worden vermeld dat ook
Honorius als deelen van Gallie Gallia Comaga met de verklaring ob
longas comas en Gallia Togata noemt, beantwoordende aan Maerlants
opgaven 1560—66. Daarentegen heeft hij geen naam voor het Ghebaerde
Gallia (1579—82), dat denkelijk uit Gallia Braccata (verbasterd Gallia
Barbata) als bij naam van Narbonensis G. is ontstaan.
De beschrijving van Spanje bij M. is insgelijks van Honorius cap.
XXX vrij onafhankelijk. In het volgende hoofdstuk somt Honorius de
noordeuropeesche eilanden op. Wij hebben daarin de eenige afwijking
in de volgorde tusschen hem en M., welke deze eilanden eerst later met
de andere te zamen noemt. Behalve dit punt stemt de volgorde zeer
nauwkeurig overeen. Volgens het algemeen gebruikelijke stelsel worden
eerst de drie werelddeelen en daarop de eilanden te zamen beschreven.
Alleen de indische eilanden Taprobana, Ghryse en Argyre, welke bij
Isidorus ook onder de anderen staan, worden meestal dadelijk bij Indie
behandeld. Van dit algemeene stelsel wijkt dus de tekst van Honorius
en met hem ook die van Rudolf van Ems af (vgl. daarover Doberentz
13, 37).
De berichten over de uitbreiding van Africa wij ken van die bij Honorius
af. Voorts ontbreken bij M. de nauwkeurige mededeelingen over Libia
en de geheele inhoud van cap. XXXII tot op Deinde est Heusis en weder
het slot van dit hoofdstuk; het laatste wat er genoemd wordt is Hippo.
Daar ook van het volgende hoofdstuk een deel bij M. niet wordt teruggevonden,
blijkt dat Africa vrij stiefmoederlijk is bedeeld. Aan het slot
heeft M. dan het toevoegsel
MAERLANTS BRONNEN. XLI
Affrike es een groot lant; I al dien lieden, die nu sijn,
tmeeste deel es onbecant \ om dat heete somescijn.
Dit is wel slechts eene gelijksoortige opmerking, als welke reeds 1657
vgg. is gemaakt. Maar zij zal toch denkelijk op een bepaald bericht
betrekking hebben. En wij vinden bij Isid. XIV, 5, 17 eene plaats,
waarmede de opmerking schijnt verwant te zijn extra tres autem partes
orbis, quarta trans Oceanum interior est in Meridie, quae solis ardore nobis
incognita est in cuius finibus Antipodes fabulosae inhabitare produntur.
Onder de eilanden ontmoeten wij bij M. Colchos en in het Hs. van
Troyen wordt er uitdrukkelijk aan toegevoegd daer Jasoen voer omt gulden
vlies. Het vervangt nauwkeurig de plaats van Coos in andere beschrijvingen
en is klaarblijkelijk daaruit door eene misvatting ontstaan. —
Zeer schaarsch zijn de mededeelingen van M. over de Cycladen. Als
zijn tekst niet zelf eene leemte be vat en meeste in vs. 1707 verkeerd
voor middelste is geschreven (de twee hss. zouden dan in de fout overeenstemmen),
moet zijn voorbeeld te dezer plaatse zeer gebrekkig zijn
geweest. — Aan het slot zegt M. »buiten Europa zijn zeer veel onbekende
eilanden en andere, die ik zal opzommen". Onder deze staat ook
Maroch, de gewone naam voor Marokko, hetwelk dus verkeerd tot een
eiland is gemaakt.
Dit zijn de hoofdzakelijke afwijkingen van den tekst van Honorius. Er
ontbreken buitendien eene reeks van namen van landschappen van
steden enz., maar het zou nutteloos wezen, deze alle op te sommen.
Zeer zelden heeft M. geographische gegevens, die niet reeds bij Honorius
staan, althans als wij afzien van de gedeelten, waarvan de grootere
uitvoerigheid reeds is opgemerkt, dus vooral bij Frankrijk. Ik noem
alleen de stad Nicaea in vs. 1338, omdat ook Rudolf vs. 809 Nicedunde
Nicke (!), Honorius daarentegen Nicomedia opgeeft (vgl. de aant. op
deze plaats van onzen tekst). Onvermeld laat M. dikwijls oudere namen
van landschappen en steden, zoo ook de namen van hunne stichters,
en aangezien dit zich vaak herhaalt, mogen wij wellicht aannemen dat
deze feiten opzettelijk zijn weggelaten of door M., of reeds door zijne
bron. In zijne natuur lag althans niet bepaald deze spaarzaamheid, hij
houdt anders juist van eene ophooping van allerlei berichten, en ook
hier heeft zijn tekst niet zelden toevoegsels, zoo b.v. dat in Saba Sibilla
was geboren, welke tot koning Salomo kwam; dat op den berg Sinai
de heilige Katharina is begraven en veel dergelijks, hetwelk denkelijk
van hem zelf is afkomstig.
In spijt van deze afwijkingen is het duidelijk dat de bron van M.
zeer nauw verwant was met den tekst van Honorius. Het is alleen de
vraag, of zij v66r Honorius dan wel achter hem ligt. Indien wij ons
bij de uitkomsten van Doberentz nederlegden, zoude alleen het laatste
mogelijk wezen. Maar wij zeiden reeds dat er eenige bedenkingen tegen
zijne uitkomsten bestaan. Wij zagen dat op enkele punten M. meer met
XLII MAERLANTS BRONNEN.
Isidorus of liever met eene bron, die tusschen dezen en Honorius schijnt
te staan, overeenkomt, dan met Honorius zelf, vooral wat de opgave
over de uitbreiding van Indie en de volgorde van de eilanden aangaat.
In het eerste punt stemt zelfs Rudolf met M. overeen, in het andere
staat hij echter op de zijde van Honorius. Er is buitendien nog slechts
6ene plaats, waar hij met M. tegenover Honorius schijnt overeen te
stemmen, de vermelding nl. van Nicaea in plaats van Nicomedia. Daar
echter deze stad uit de geschiedenis van dien tijd bijzonder bekend
was, — hetwelk ook de tekst van Rudolf en M. in den Sp. uitdrukkelijk
betuigen — wil ik hieruit niet afleiden, dat deze omstandigheid eene
gemeenschappelijke bron veronderstelt. Nog minder zouden wij dit besluit
mogen trekken, als wij vinden dat Rudolf en M. somtijds in de uitlating
van namen en bijzonderheden overeenstemmen; want over het
geheel heerscht in dit opzicht geene overeenstemming. Daarentegen
moet de overeenkomst bij Indie op eene gemeenschappelijke bron
berusten, welke niet de ons bekende tekst van Honorius kan wezen.
Indien wij slechts met dit eene feit te doen hadden, mochten wij desnoods
denken, dat dit in eene redactie van Honorius op gezag van eene
andere bron was veranderd. Maar de tekst van M. maakt dit zeer
onwaarschijnlijk. Wij zouden moeten veronderstellen, dat door een lateren
bewerker de Imago mundi van Honorius op verscheidene plaatsen weder
meer zoude zijn teruggevoerd, tot de bronnen waaruit Honorius zelf
had geput. Op eene plaats zou dit dan zelfs door twee bewerkers op
dezelfde wijze zijn gedaan. Zullen wij dit gelooven, en niet liever
aannemen, dat Doberentz zelf de fout heeft begaan, voor welke hij
waarschuwt, dat hij te vroeg uit woordelijke overeenstemming tot
onmiddellijke ontleening heeft besloten, dat dus Honorius niet de geschikte
en oordeelkundige compilator is geweest, waarvoor hij hem
wil doen doorgaan? Onbetwistbaar is niet eens de veronderstelling 7 dat
Rudolf op eene redactie van Honorius terugwijst. Maar als wij dit ook
toegeven, dit schijnt mij althans zeker dat de bron vanM.nietachter,
maar of v66r of althans ter zijde van Honorius ligt. En daaruit
moeten wij dan verder besluiten dat v66r Honorius reeds een werk
heeft bestaan, hetwelk van zijne Imago niet ver afstond, en dat hij
moet hebben uitgeschreven.
Deze, met dien van Honorius over het geheel overeenstemmende,
tekst had echter eene verdere bewerking ondergaan, eer hij in Maerlants
handen kwam. Ik moet mij beperken eenige wenken te geven,
die ons later misschien op het juiste spoor kunnen helpen. Voorloopig
zal het moeielyk zijn dit te vinden op het nog weinig bewerkte gebied
van de middeleeuwsche geographic
Ik heb doen opmerken dat bij M. toegevoegd is eene rivier Farfar,
die door Damaskus vloeit, en de kluizenaar Zozimas. Beide vinden wij
terug in de vermaarde kaart van Hereford, welke volgens Santarem
MAERLANTS BRONNEN. XUtt
Essai sur la histoire de la cosmographie et de la cartographie pendant
le moyen-ftge Paris 1848—52 aan het eind van de 13de of het begin
van de 14de eeuw door Richard van Haldingham is geteekend. Santarem
heeft haar uitvoerig beschreven t. a. pi. II 296—434,enzij isuitgegeven
in zijn atlas en in de verzameling van Jomard Monuments de la gSographie
Paris 1862. De rivier gaat daar wel niet door Damaskus, maar langs
de stad voorbij. Dit zal wel een gebrek van de kaart wezen, want de
naam Farfar, die uit den Bijbel is afkomstig, werd overdragen op de
rivier Barada, den Chrysorhoas van de ouden, die in vele armen door
Damaskus loopt (z. Winer Biblisches Realworterbuch i. v. Parpar). De
naam komt in de berichten over de kruistochteu voor (z. Wilken I 249)
en de vermelding er van is dus wellicht met die van Nicaea op eene
lijn te stellen. Niet minder opmerkelijk is de tweede overeenstemming
dat juist evenals M. Zozimas uitdrukkelijk noemt als bewoner van de
Theba'is, de kaart van Hereford denzelfden persoon in deze streek teekent.
De monnik Zozimas is mij van elders niet bekend; Santarem verwijst
in de aanteekening II 393 op zijne ^additions," maar ik heb in zijn
werk niets gevonden. Ook by de beschrijving van Frankrijk vinden wij
het een en ander, waarin M. de kaart nabijkomt, z. mijne aanteekeningen
op 7, 1555 en 1575. Alhoewel elders daar, waar M. van Honorius
afwijkt, geene bijzondere overeenstemmingen met de kaart zijn
te zien, zijn de opgegeven punten opmerkelijk genoeg. Afgezien van de
doorloopende vergelijking met Solinus zegt Santarem niets over de
bronnen van Richard van Haldingham, en het is mij niet bekend dat
elders iets daarvoor is gedaan. Men heeft ook reden om daaraan te
twijfelen, als men uit het opstel van Doberentz ziet dat tot nu toe de
onderzoekingen over de bronnen van de meest bekende middeleeuwsche
geographien nog waren nagelaten. Als wij het feit dat M. en de kaart van
Hereford enkele trekken uit eene gemeenschappelijke bron hebben geput
met het andere combineeren, dat in het voorbeeld van M. vooral aan
Frankrijk aandacht wordt gewijd, mogen wij het besluit wagen dat dit
voorbeeld eene in Frankrijk, en vermoedelijk in de noordoostelijke
gewesten, misschien zelfs in Vlaanderen, ontstane bewerking van de
hoofdbron van Honorius Imago is geweest. Behalve dit werk, hetwelk
bij stellig onder de oogen had, gebruikte M. misschien eene, denkelijk
nauw in verband daarmede staande kaart. De uitdrukking staen, welke
M. regelmatig voor de ligging der gewesten en steden gebruikt: daer
bi staet en dgl., pleit zeer voor deze veronderstelling.
De redactie van de in de middeleeuwsche letteren zoo ver verspreide
vriendschapssage l), welke M. volgt, is de uit Petri Alfonsi Disciplina
*) Voor de litteratuur z. Grimm Zeitschr. f. deutsch. Alterth. 12, 185 vgg.,
Kausler Denkmaler 3, 491 vgg., Mullenhoff-Scherer Denkmaler5 23vgg., Oesterley
Gesta Eomanorum bl. 740.
XLIV MAERLANTS BRONNEN.
clericalis cap. Ill bekende, en dit werk zelf schijnt ook zijne bron
geweest te z\jn. Althans vinden wij het verhaal van Petrus woordelijk
bij M. terug. De details zijn menigmaal iets meer uitgewerkt,
zoo b.v. in het begin, voorts vs. 755—65, aan welke laatste in de
Disciplina slechts beantwoordt at Mi rei veritatem ei exposuerunt. Voor de
merkwaardige uitdrukking vs. 689 vg. vele rouweliker swerke liepen
over sine ghedochte verwacht men wel in het Lat. eene aanleiding te
vinden, hetgeen in de Discipl. in de woorden sed quum ibi anxius nulla
rerum diu volveret niet het geval is. Het is dus niet geheel onmogelijk
dat de bron van M. naar het verhaal van Petrus eenigszins verwerkt
was; maar geen van de bewerkingen, die ik kon inzien, vertoont grootere
overeenstemming, b.v. niet die van Thomas Cantimpratenis, of de
door Leyser uitgegevene, of de fransche in de verzameling van Barbazan
et Meon, die het eerst in aanmerking zouden komen.
Onze onderzoekingen over de bronnen hebben ons tot werken van
den meest verschillenden aard geleid. De geschiedenis van Alexander
zelf bracht ons tot eene gedeeltelijke ontleening uit Pseudokallisthenes,
of beter uit Julius Valerius; daarnaast vertoonde zij de kennis, die uit
een geschiedschrijver is geput; de oorlog tegen de Skythen geeft eene
stof aan de hand, die tot heden geheel onbekend is; evenzoo is de
wijze waarop de sage van het slangenmeisje is ingevoegd iets nieuws.
Met stelligheid leidde ons dezelfde stof dan nog tot een werk, hetwelk
de compilator van de door Paulini (en elders) uitgegeven Epistola
Alexandri heeft gebezigd. Daarbij komt voorts de geographische uitweiding,
welke ons aan den eenen kant tot de Imago mundi van Honorius
Augustodunensis, of beter tot diens hoofdbron, aan de andere zijde tot
de kaart van Hereford heeft geleid, en ten slotte het verhaal van de
twee vrienden, hetwelk ons voert tot de Disciplina Clericalis van Petrus
Alfonsus. Daarbij zien wij nog af van de grootere en kleinere toevoegsels
van historischen en natuurkundigen inhoud, waarvan het twijfelachtig
is of de dichter er boeken bij onder het oog had.
Heeft nu M. deze werken van verschillenden aard al gebruikt, en
zelf eerst uit hen gecompileerd, of vond hij zijne stof, of deelen er van
reeds in eene compilatie?
De dichter zegt aan het eind van het 10de boek ooc om een half jaer
was over dien bouc ghedicht. Alhoewel men, slechts op deze woorden
afgaande, dit even goed op het lOde boek alleen, als op het geheele
werk kan doen slaan, is toch stellig het laatste de bedoeling van den
dichter. De ± 15 000 verzen werden dus in minder dan een half jaar
voltooid. Hoe erg ook het werk van M. in de overlevering mag bedorven
wezen, hoe weinig wij er in geslaagd zijn het zoo te herstellen, als het
uit zijne pen is gevloeid, mogen wij toch het oordeel uitspreken, dat
de dichter, schoon hem de materie bijzonder,swaer toescheen, zichgeene
MAERLANTS BRONNEN. XLV
bijzondere moeite heeft gegeven om eenen doorwrochten en gepolijsten
arbeid te leveren. Een meesterstuk is het dus niet, wat hij in een half
jaar heeft tot stand gebracht, maar wij moeten toch in aanmerking
nemen dat hem niet zeer veel tijd zal zijn overgeschoten om de stof
te verzamelen en aan een te voegen, althans waar andere uitkomsten
niet daartegen spreken. Wij moeten een oogenblik ook bij eene andere
uiting van den schrijver stil staan. Hij zegt 1, 68 dat hij de waarheid
min no mee wil verhalen. Aan dergelijke verzekeringen bij middeleeuwsche
dichters mogen wij niet al te veel geloof hechten. Zooveel hebben wij
nu al gezien dat M. even weinig als anderen tegen de waarheid en zijn
plicht jegens het publiek meende te zondigen door kleine willekeurigheden
toe te laten, terwijl hij bij voorbeeld een naam zelf uitdacht, of
een bepaald getal opgaf, waar zijne bron hem in den steek liet. Het is
echter de vraag, of hij niet ook verder is gegaan. Over het geheel vertoont
zich M. in zijne werkzaamheid als ijveraar voor de waarheid, als
een vijand tegen de boerderes (schoon men moet toegeven dat ook in de
latere tijden zijne kritiek niet bijzonder gelukkig is, hetgeen men door
het gebrek aan kritischen zin van zijnen tijd wil verontschuldigen), hij
wil geen zelfstandig verdichter wezen, waarvoor hij misschien ookgeen
bijzonderen aanleg heeft gehad: maar had hij deze paden al in het begin
van zijne loopbaan ingeslagen? Wat wij tot nu toe hebben gezien en
hetgeen wij van elders van M. en zijnen tijd kennen, wettigt ons m. i.
aan zijne verzekering niet z66 veel geloof te hechten, dat zij tegen andere
gewichtige grondqn zou mogen opkomen. Wij moeten beproeven uit de
stof en hare behandeling zelf de bovenstaande vragen te beantwoorden.
Ik heb reeds de losse aanknooping in 10, 343 doen opmerken. Gaut.
verhaalt: toen Alex, van zijn tocht, naar den Indischen oceaan teruggekeerd
was, was hij van plan naar Babylon te gaan en van daar naar
Africa en Europa te trekken om het westen te onderwerpen. De praetoren
van Syrie zouden eene vloot voor dezen tocht uitrusten. Na het*
zelfde te hebben verhaald, voegt er M. bij alse hi besocht heeft dlant
van Inden, mile hi hem dies onderwinden, en daarop volgt de hoofdinhoud
van de stof, welke hij met E. gemeen heeft. Buitendien is de interpolate
slechts voorbereid door de verzen 321 vg. nu iville hi besien die
woestine van Endi met groter pine die ingelascht zijn in de opsomming
van de plannen, welke Gaut. opgeeft. Met vs, 975 keert het verhaal tot
dezelfde plaats van Gaut. terug met de woorden: Alex, vergat geheel
dat hem het orakel van de zon en de maan zijn naderenden ondergang
hadden voorspeld, maer hi haeste hem gereet te winne also menich lant
alse hier voren es ghenant, daer hi die scepe toe dede maken. Deze onbeholpene
aanknooping verraadt dat dit stuk eerst op het oogenblik zelf
in den tekst van Gaut. werd geinterpoleerd.
Met deze verhalen in onmiddellijken of middellijken samenhang moeten
de stukken van E* hebben gestaan, welke M. reeds in zijn 9de boek
XLVI MAERLANTS BRONNEN.
heeft ingelascht, overeenkomstig den chronologischen saraenhang. De
laatste toevoegsels v66r deze stukken, boven onder no. 25 en 26,
spreken ook over Porus en aan 26 sluit zich, wat de feiten betreft,
onmiddellijk het eerste stuk aan, hetwelk opmerkelijke overeenstemming
met E vertoont (het bezoek van Alex, bij Porus). Maar no. 25 en 26
behooren reeds tot de trekken, welke ons tot de Pseudokallisthenische
overlevering hebben geleid,
Wij moeten deze nu eens gezamenlijk beschouwen. Zooals wij reeds
zagen wijzen zij onder de op Ps. wijzende bewerkingen, niet op die van
den Archipresbyter Leo. Julius Valerius zelf werd over het geheel weinig
gebruikt, er blijft dus van de bekende redacties slechts het uittreksel
daaruit over. En zij bevatten feitelijk niets, dat eerder op eene andere
redactie, dan op deze zou wijzen. Den geheelen inhoud vinden wij in
het Epitome terug behalve zeer onbeduidende bijzonderheden, zooals
b.v. dat Kallisthenes den droom van Philippus uitlegt, afwijkingen die
door eene voortgezette overlevering, door toeval, of door willekeur licht
konden insluipen. Waar M. in details van het Epit. afwijkt, stemt hij
echter ook niet meer met eene andere redactie overeen. De plaats waar
dit nog het meest het geval schijnt te zijn is 4, 1363 vg. Pasarges herkent
Alex., die tot Darius in het leger is gekomen. In het Epitome II,
15 heet het unus quippe ex convicanlibus, Pasarges nomine, olim a Philippo
hospitio susceptus, in mentem sibi redisse profitebatur, hum ipsum Alexandrum
se ibi puerulum vidisse; daarentegen bij M. die Alex, hadde ghesien ten
tiden dat hi was een hint. Want hi dicke was ghesint om dien cheins in
Griekenlant. Ook Pseudokall. zegt (vertaling van Weissmnan II bl. 92)
»denn er kannte in der That Alexander von Angesicht, nachdem er
zuerst nach Pella in Macedonien gekommen war, von Darius als Gesandter
geschickt, um den Tribut einzufordern, und von Alexander daran gehindert
worden war; von daher also kannte er den Alexander genau"
en de Archipresbyter Leo spreekt desgelijks van den cijns, want nog
bij Lamprecht lezen wij (2993 vgg.) er hetin wilin bekant., do in Darius
hete gesant nah deme zinse zo Philippo en bij Ekkeh. Uraug. quondam
missus ad Philippum exigens ab eo censum, vidit tunc Alexandrum. Deze
overeenkomst noodzaakt echter m. i. niet, om bij M. de kennis van eene
verwante bron te veronderstellen. Als wij aandachtig opletten, zien wij
dat M. toch eigenlijk iets anders zegt dan Ps. en Leo, en dat de woorden
van den eerste in spijt van de overeenstemming op deze eene plaats
nader bij die van het Epit. dan tot die van de andere bronnen komen.
En het is denkbaar dat de genoemde overeenstemming toevallig is ontstaan.
Want als M. bij de kennis van het verhaal, zooals het in het
Epit. staat, zich er rekenschap van wilde geven, wat dan een Pers in
Griekenland kon gedaan hebben, mo est hij bijna tot het besluit komen
dat het was, om den cijns te innen op grond van hetgeen hij zelf verhaald
heeft in 1, 71 vgg. en Ml vgg. lets verder 4, 1388 vgg. zegtM.
MAERLANTS BR0NNEN. XLV1!
doe teldi hem van desen dinghen, hoe dot hi met Darise at ende toochde hem
litekine dat die goede nappe; in Epit. slechts ducesprimatesque suos laetos facto
participat. Daarentegen staat ook in den Sp. I4, 16, 59endeseghethemdat,
hoe dat hi met Dariuse- at ende togedem lijctekijn ghenouch, dat hi hem sinen
nap ontdrouch, Maar Vincentius stemt niet overeen (IV 35 alleen) et eodem
narratu principes suos laetificat. Dus als wij in den Sp. werkelijk eene overeenslemming
met den Alex, hebben, berust deze alleen op eene reminiscentie
uit het vroegere werk. Het Epit. zal dus wel de bron voor deze
stof bij M. zijn. Men vergelijke b.v. het begin van de episode van het
bezoek bij Darius, M. 4, 1271 vgg. met het Epit. II 13 vg. His ergo
ferme diebus Alexandro bonum visum est, ut ipse pro sese internuntius ad
Darium iret. Comitatus ergo Eumedo atque alio uno satellite (var. Eumedo
satellite) ad Stragam fluvium devenit, qui fluvius plerumque ex vehementia
nivium adeo stringitur, ut etiam carris onustissimis viabilem sese praebeat,
unde et tunc gradibilis Alexandro fuit. Ibidem ergo Eumedum subsistere atque
se exspectare iubens, ipse une usus equo coeptum iter agit tentoriaque Darii
adiit. Sed forte Darius tunc praevidendi exercitus sui causa processerat. Cui
revertenti obvius factus Alexander ait: „Ew tibi adsum internuntius quidem
Alexandria cuius mandata sunt talia: >Ego, inquit, arbitror eumregem9 qui
minus festinanter contendit ad proeliumj ipsum sui ignaviae et diffidentiae
testem esse'. Quapropter respondeto, quod tempus agitandi proelium dederis
nobis" En daarmede vergelijke men het aanmerkelijk afwijkende verhaal
van Ekkeh. Uraug. (Mon. Germ. Hist. Script. VI bl. 66 vg.) Vocans
autem fidellissimum suum satrapem, cui nomen Eumile etc. De overeenstemming
van vocans in dezen tekst met M. 1274 hi riep tote hem en
evenzoo als bij Ekkeh. in het vervolg uitdrukkelijk de pincernae worden
genoemd, bij M. 1332 de stinkers, in het Epit. daarentegen niet, dit
moeten toevalligheden wezen, hetgeen zij ook best kunnen zijn.
Wij hebben reeds de vele lacunes en leemten in deze stof opgemerkt.
In het Epit. is de inhoud van Ps. al sterk ingekrompen, maar het bevat
toch nog vrij wat meer, dan wij bij M. vinden. In een zelfstandig werk
kon de stof onmogelijk z66 staan; voorts hebben wij geen de minste
aanleiding om aan te nemen dat reeds een ander werk, dan dat van
Gaut. op deze gebrekkige wijze geinterpoleerd was. Dus heeft iemand
de verhalen uit Ps. eerst aan het werk van Gaut. toegevoegd uit eene
bron, die meer bevatte dan hij er uit putte. Men zou zich misschien willen
voorstellen dat in een exemplaar van Gautiers Alexandras daar, waar
juist ruimte was, stukken uit het Epit. waren ingevoegd. Maar daargelaten
dat men positieve gronden tegen deze veronderstelling zoude
kunnen aanvoeren, behoeven wij ons niet met eene indirecte redeneering
op te houden, want de interpolatie no. 31 stelt ons in staat,
rechtstreeks op ons doel af te gaan. Gaut. recapituleert kortelijk de
daden van Alex. M. volgt zijn voorbeeld, maar gewaagt ook van de
gebeurtenissen, die tot de interpolaties behooren, en ook nogvaneenige
XLVIII MAERLANTS BRONNfcN.
meer. Het werk van Gaut. kan niet op deze wijze geinterpoleerd zijn
geweest, want wie lat. hexameters maakt, werkt niet op deze gedachtelooze
wijze. Wij mogen ook niet veronderstellen dat iemand in het lat.
werk tusschen de regels zulke inlapsels heeft gevoegd. De toevoegsels
op deze plaats zijn dus van M. afkomstig. Maar op de over winning van
koning Glaus van Atervaen, welke ook wordt genoemd, zinspeelt M.
slechts geheel ter loops bij de interpolate no. 5, hij verhaalt degebeurtenis
zelve niet. In 't geheel niets vinden wij in zijn gedicht behalve op deze
plaats van de onderwerping van Thracie, van Methone, Luke en Pisa;
maax wij vinden de feiten in Epit. M. zelf kende dus meer uit de
Alexandersage, dan hij in zijn werk heeft opgenomen, en bij dit besluit
moeten wij ons in elk geval nederleggen, al zouden wij ook zijne zelfbeperking
niet voldoende kunnen verklaren. Als wij de toevoegsels met
Epit. vergelijken, vinden wij wel de feiten overeenstemmend terug,
maar over het geheel geene woordelijke vertaling, zoo als wij ze elders
bij M. gewoon zijn, b.v. ook in de stukken uit E*, enikbesluitdaaruit,
dat M. uit het geheugen vertaalde. Weliswaar komen er ook plaatsen,
die zich hiertegen schijnen te verklaren, vg. b.v. de aanteekeningen op
9, 617—718; maar wij mogen wellicht aannemen dat hij menige plaats
uit zijne vroegere lektuur woordelijk had onthouden. Althans zijn er
ook andere plaatsen, welke positief kunnen bevestigen dat hij de bron
niet onder de oogen had. 1, 159 zegt M. dat hij dlijf verliesen sonde,
Epit. I 3 se vincendum atque ab hostibus capiendum; M. 1, 208 vg. staat
niet in Epit.; 263 \g^. beweert M. dat Neptanabus op het verzoek van
Olympias aan Philippus verschijnt, in Epit. doet hij het van zelf; M.
4, 1385 ontbreekt een trek van het verhaal van Epit. Dit zijn dingen
die zich het best laten begrijpen door eene onnauwkeurige herinnering
te veronderstellen. Misschien had M. deze bron niet meer, of niet altijd
tot zijne beschikking, en een deel van hetgeen hij had gelezen, was
niet duidelijk genoeg in zijn geheugen, om het terug te geven. Of mogen
wij hem zelfs verwijten dat hij zich den tijd niet heeft gegund, om deze
bron meer dan vluchtig en zelfs slordig te gebruiken? Buitendien was
wellicht nog eene andere overweging van invloed hierop, dat hij niet
meer heeft overgenomen, iets waarin men desnoods eenen kritischen
trek mag zien. Afgezien van het verhaal van Neptanabus, van de
geschiedenis van Alexanders jeugd, de gebeurtenis met Pausanias, die
zich nauw aan de laatste aansluit, en het overblijfsel van de Candaceepisode,
kon al wat hij heeft opgenomen zich onmiddellijk aan feiten
aansluiten, welke ook Gaut. verhaalt. Het kan hem bedenkelijk hebben
toegeschenen geheel nieuwe verhalen, zoo als de episode van Gandace,
voor welke hij misschien geen punt van aanknooping zag, overtenemen.
Als hij van de laatste toch eene kleine rest behoudt, de opsomming
van de geschenken, is het voldoende ter verklaring te wijzen op zijne
ingenomenheid met het bijeenverzamelen van eenige berichten. De geleMAERLANTS
BRONNEN. XLTX
genheid om met eene zoo schoone verzameling van zeldzame dieren en
andere voortbrengselen van het fabelland te pronken, wilde hij niet
laten voorbijgaan. De juiste cijfers zal hij wel niet uit het hoofdhebben
gekend; misschien had hij deze in zijn exemplaar van Gaut. bijgevoegd.
De geschiedenis van Neptanabus zal hij zich vooral in het geheugen
hebben geprent, buitendien zal zij hem toch te gewichtig toegeschenen
hebben, om ze over te slaan. Hij beroept er zich bij op het gezag van
Aristoteles. Indien hij dit beroep reeds in zijn bron aantrof, was het hem
zeker eene reden temeer, om de sage te behouden. Maar het is niet onmogelijkdat
dit beroep eerst van hem zelf afkomstig is, en dat hij het doet
om als het ware het opnemen van het verhaal te rechtvaardigen. Nemen
wij nog de vluchtigheid van den vertaler in aanmerking, die hem zelfs
op feiten deed zinspelen, welke hij niet eens verhaald had, dan hebben
wjj eenigszins de verklaring van den merkwaardigen toestand, waarin
wij de stof uit Ps. in het werk van M. terug vinden. Hij had deze stof
uit het Epitome, of uit een soortgelijk uittreksel uit Jul. Valerius, en
het is M. zelf, die ze in het werk van Gaut. invoegt. Op eene plaats
althans, 4, 1109, herkennen wij ook nog vrij duidelijk dat de aansluiting
eerst op het oogenblik tot stand komt.
De nauwe samenhang der feiten van de laatste toevoegsels uit het
Epit. met het begin van de stof uit E* zou kunnen leiden tot het vermoeden
dat M. deze stukken al bijeen vond. Maar dit vermoeden wordt
weerlegd door het verschil in de wijze van vertaling. Het eene gedeelte
is woordelijk vertaald, zooals de gewone manier van M. is, het andere
niet, en misschien alleen uit het geheugen verhaald, en ook de laatste
stukken, die met Epit. overeenkomen, vertoonen dezelfde kenmerken.
Wij mogen nu ook besluiten dat het M. zelf is, die op eenige plaatsen,
waar Gaut. al te kort en te duister was, de reminiscentien uit
zijne lectuur, denkelijk uit Curtius, te berde gebracht heeft.
Ook de episode van het slangenmeisje heeft M. zelf ingelascht. Op de
plaats, waar zij staat, hebben wij bij Gaut. eene korte beschrijving van
Azie (1, 396—426), welke M. overslaat, vermoedelijk omdat hij toen
reeds voorhad, in de aardrijkskundige uitweiding de beschrijving meer
uitvoerig te geven. Wij herkennen daarin een stelsel, hetwelk wij meer
bij den vertaler ontmoeten, t. w. daar, waar hij. iets uit zijne bron
weglaat, er eene of andere vergoeding voor te geven. Daar M. de geschiedenis
van Nicolaus van Acarnania kende, aan welke de episode,
wat den tijd betreft, zich aansluit, zoo zal ook hij zelf dit hebben
gedaan, schoon het vreemd blijft dat hij juist een feit uitkoos, van hetwelk
hij toch zeker moest weten, dat hij het althans nog niet had verhaald.
In dit geval is het ook voldoende het Secretum Secretorum als
zijne bron te beschouwen.
Wij komen nu nog eens terug op de drie verhalen van de ontmoeting
bij Jerusalem, de insluiting van de onreine volkeren en den tocht
DR. FRANCK, Alex. J)
L MAEuLANTS BRONNEtf.
naar het Paradijs. Reeds hebben wij het vermoeden geuit, dat M.
deze heeft gekend, in zoo verre vereenigd, als zij in de Chronica St.
Pantaleonis voorkomen. Het innerlijke verband zou immers aan hem
zelf toegeschreven kunnen worden, maar het is niet onmogelijk, dat hij
ook dit al zoo heeft aangetroffen. Wij worden dus hier tot eene verdere
bron geleid; de vertaler kan ook deze uit zijn geheugen zijn gevolgd.
Feitelijk vinden wij den tocht naar het Paradijs in vereeniging met de
andere onder no. 30 opgesomde verhalen midden in de stof, welke hij met
E. gemeen heeft. De samenvoeging van no. 30 met deze stof is niet
onhandig, en al mogen wij daaruit op zich zelf alleen niet het omgekeerde
gevolg trekken, waartoe wij meenden uit de onhandige vereeniging
van andere stukken te mogen besluiten, zoo is toch het vermoeden
geoorloofd, dat M. deze stukken reeds bijeen vond, dus het onder 30
gegevene als interpolatie van E\ Het verhaal van den tocht naar het
Paradijs zou M. in dit geval dubbel hebben gekend, en in vereeniging
met no. 7, en in E*, hetgeen zonder twijfel denkbaar is. Van de andere
stof onder no. 30, slechts reminiscenties uit de vaak herhaalde verhalen
van de wonderen van Indie is het nog meer waarschijnlijk, dat zij al
in Maeriants hs. van E* hebben gestaan.
Wij hebben nu nog over 23 en 27 te spreken. Men zal niet twijfelen
dat het verhaal van den oorlog tegen de Skythen den tekst van Gaut.
veronderstelt. M. volgt diens woorden, dan komt de (boven bl. XXVIII vg.)
besproken schildering van het leger, welke is samengesteld uit gegevens
van het werk van Gaut., daarop het uitvoerige verhaal van den strijd;
hierbij worden de namen der aanvoerders herhaald, en daaraan sluit
zich weder onmiddellijk de vertaling van den lat. tekst aan. Het geheel
is slechts eene omstandige uitwerking van den door G. kortelijk aangeduiden
kamp, en het zou toch vreemd zijn, als eene van dezen
onafhankelijke schildering zoo nauwkeurig hierbij zou hebben gepast.
De verdichter van deze episode moet ze dus in het werk van Gaut.
hebben ingelascht, of M. zelf heeft haar uitgedacht. Zonder twijfel
moeten wij het laatste aannemen in spijt van Maeriants uitdrukkelijke
verzekering dat hij die waerheit min no mee wil verhalen. Het is niet
mogelijk te gelooven dat een ander de geheele episode zou hebben
uitgedacht, dan die, van wien de indeeling van het leger afkomstig is,
en eerst uit den laatste de met name genoemde helden in het verhaal
van den strijd zou hebben ingevoegd. Veel waarschijnlijker, of laten
wij liever zeggen, zeker is het dat het geheel is te beschouwen als 6en
bijeenbehoorend verzinsel, en daar de indeeling van M. is (boven bl.
XXVIII vg.), hebben wij dus in de geheele episode zijn eigen werk 1).
*) Juist toen ik tot deze uitkomst was geraakt, las ik de deftige woorden van
Te Winkel in het Tijdschr. voor Ned. Taal- en Letterk. I 333. „Doordrongen
van historischen zin, waarheidlievend in merg en been, acht hij het zijn eerste
MAERLANTS BRoNNEN. LI
Misschien scheen het hem geen vergrijp tegen de waarheid het verhaal
van een strijd, die feitelijk plaats had, maar waarover zijne bronnen
niets uitvoerigs bevatten, naar zyne eigene verbeeldinginbijzonderheden
uit te werken. De naam van den koning Baradach kan door M. zelf
gemaakt zijn, misschien naar aanleiding van Baradam, welke in het
5de boek, vs. 480 voorkomt. Bij den snellooper Dromoen zou men eerder
denken dat hij deze liguur met den naam van elders heeft gekend.
Maar het is mij niet bekend dat de persoon ergens voorkomt, en ook
hier is eigen uitvinding niet uitgesloten. Het is niet noodig dat iemand
daarvoor grieksch verstond. Men denke dat dromo, fr. dromon, de naam
van eene soort van lange, snelle schepen was, en de etymologie van
het woord kan M. gekend hebben uit een werk, als de Etymologiae
van Isid., waar het heet (XIX 1) longae naves sunt, quas dromones
vocamus; dicta eo quod longiores sunt caeteris, quibus contrarius musculus,
curtum navigium. Dromo autem a decurrendo dicitur. Cursum
enim Gr&eci dpbpov vocant.
Bij het tweegevecht tegen Porus hebben wij behalve de gegevens uit
Epit. zeker ook" niets anders, dan willekeurige opsiering door M. zelf.
Wanneer onder de wapen van Alex, ook een spiels wordt genoemd,
welke hem de koningin Talrestis als bewijs harer genegenheid had gegeven,
worden wij ook daardoor weder uitdrukkelijk gewezen op de in
het werk van Gaut. verhaalde gebeurtenissen. Voor de eigenaardige beschrijving
van het gevecht zelf hebben wij denkelijk de aanleiding ook in
Epit. vfieretque pugna regalis diu anceps, Alexandro scilicet locum vulneris
rimante, et Poro id ipsum declinante. Gaut. zelf heeft dit tweegevecht
niet; hier zou men dus niet aan de mogelijkheid kunnen denken datde
uitwerking al in zijne Alexandras zou geinterpoleerd zijn geweest. M.
zelf moeten wij voor den uitvinder houden. Hetgeen hij zich veroorlooft
zijn naar ons gevoelen vervalschingen van de geschiedenis; eene gelijksoortige
hebben wij hem ook waarschijnlijk nog eens in den Alex, te
wijten, waarover men zie de aant. op 3, 591.
De uitkomsten van ons onderzoek nog eens kort samengevat zijn dus
deze. Naast zijne hoofdbron had hij zeker nog een werk onder de oogen,
hetwelk in de door Paulini en elders uitgegeven Epistola is opgenomen,
en het hs. van M. was op eene plaats vermoedelljk geinterpoleerd met
brokken van een verhaal over de wonderen van Indie, misschien ook
met het verhaal van Alexanders tocht naar het Paradijs. M. had echter
ook andere werken over Alexanders geschiedenis leeren kennen, waarwerk,
wanneer hij een gedicht onder handen krijgt, het te critiseeren, en, als
hij het vertaalt, het te verbeteren door weg te laten wat z. i. onwaar is, en bij te
voegen wat hij meent dat de geschiedenis kan verduidelijken." Ik geloof dat de
aanhaling leerrijk is ook zonder dat ik er iets aan toevoeg.
D*
LIT MAERLANTS BR0NNEN.
schynlijk Curtius en het Epitome uit Julius Valerius. Buitendien kende
hij de sage van het slangenmeisje, denkelijk uit het Secretum Secretorum,
en een bericht hetwelk, zoo als de Chronica regia S. Pantaleonis
de drie verhalen over Alex, van joodschen oorsprong, de ontmoeting
bij Jerusalem, de insluiting van de onreine volkeren en den tocht naar
het Paradijs vereenigde. Dat M. de werken, waaruit hij stof heeft opgenomen,
behalve Gaut. en E* feitelijk bij zijn werk onder het oog had,
is niet waarschijnlijk. Ook allerlei andere toevoegsels behalve uit de
Alexandersage heeft hij ingelascht, gedeeltelijk naar geschrevene bronnen,
waaronder wij noemen mogen den Bijbel, de Metamorphosen van
Ovidius, de Disciplina Clericalis en vooral de Cosmographie welke hij
volgde. Wei dachten wij er een oogenblik aan dat M. een deel vandeze
bronnen in een compendium verzameld kon hebben gevonden, doch wij
zagen ons gedwongen deze gedachte op te geven.
V. MAERLANTS VERHOUDING TOT ZIJNE BRONNEN.
Men zal het niet ongepast vinden, als ik eenigszins nauwkeuriger de
aandacht vestig op de wijze, waarop M. zijne hoofdbron, het latijnsche
gedicht, heeft gebruikt, daar waar hij geene aanleiding vond, om uit
de ons nu bekende redenen er van af te wij ken. Waar dit niet het
geval is houdt hij zich angstvallig aan zijne bron. Men kan duidelijk
zijn toeleg herkennen, om haar van woord tot woord te volgen. En
wanneer hij zich eens vrijer beweegt, is dit over het algemeen niet
geschied, om het origineel te veranderen en te verbeteren, maar eerder
veroorzaakt door de onhandelbaarheid van de taal en het metrum, waarvan
hij zich bediende. Het schijnt echter dat de angstige eerbied voor
de bron zelfs zijn streven naar eene zuivere en vloeiende taal op den
achtergrond heeft gedrongen. Weliswaar mogen wij ons niet verbeelden
den geest van de taal zijns tijds zoo in ons te hebben opgenomen, dat
wij te dezen opzichte overal M. billijk zouden kunnen beoordeelen, maar
wij treffen toch de een en andere plaats aan, welke er sterk voor pleiten,
dat het niet al te harde verwijt niet zonder reden is gedaan. Zoo
b.v. 6, 1199 vgg., waar het latijnsche (535 vg.) distulit ergo nefas in
idonea tempora noctis, noctis quando solent patrari turpia, noctis quando
impune placent, quae sunt in luce pudori wordt terug gegeven door hierbi
verste hi dese moort toter nacht . . . . nacht es recht der quader doen die
ghere doghet nie en ploen, dies nacht s als em en die quaetheit doet,
diemen dies daghes niet sien en moet. Dit kan geen goede mnl. construclie
MAERLANTS VERHOUDING TOT ZIJNE BRONNEN. LIII
wezen, zij is ontstaan door slaafsche vertaling van het niet eens juist
opgevatte noctis quando.
Eene omstandigheid, welke bij de verhouding van M. tot zijn origineel
in het oog springt, mogen wij hem eerder als eene verdienste toerekenen.
De al ie bloemrijke en hoogdravende taal van Gaut. is meeslal vereenvoudigd.
Al moet men ook toegeven dat zijn eigene taal het den nabootser
niet zou veroorloofd hebben, de hooge vlucht van zijn voorbeeld te
volgen, zoo heeft hem toch zeker niet alleen deze moeielijkheid, maar
ook zijn goede smaak in lagere sferen gehouden. Dus zegt M. b.v. eenvoudig
3, 1163 vg. recht doe dach ende nacht versciet, alsemen die mane
opgaen siet i. pi. van den bombast van Gaut. (HI 463 vgg.) tempus erat
dubiam cogens pallescere lucem, cui neque nox neque lux imponit nomen,
utrumque et neutrum tenui discrimine: verius ergo, ambiguum cum sit, dixere
crepuscula GraecL Hesperus irriguum iam maturaverat ortum iamque minanle
oculis caligine sidera solis supplere officium luna mediante parabant. Juist
waar de tijden van den dag worden opgegeven vinden wij meer eene
sterke vereenvoudiging.
Hetgeen wij te berispen hebben is niet van dien aard dat wij niet
zouden mogen beweren dat M. de woordelijke vertaling gemakkelijk van
de hand gaat. Wei deinst ook hij, zoo als men weet, niet geheel voor
de uit het Mnl. zoo beruchte stoplappen terug, maar toch mogen wij
zeggen dat hij, wat het vers en het rijm aangaat, eene vrij groote kunstvaardigheid
bezit. Bij zijne vertaling ontstaan in den regel uit een
hexameter twee rijmregels. Niet zonder belang is het, eene kunstgreep
op te merken, die hij dikwijls daarbij bezigt. Hij voegt namelijk niet
zelden geheele regels of deelen er van bij, waarvan het doel is het
verkrijgen van rijm. Het spreekt van zelf dat deze invoegsels geen
nieuwe zaken van eenig gewicht in het verhaal brengen; ook is bij
een man, als M. niet te verwachten dat erbijzonderpoetischeelementen
door worden aangewonnen; integendeel zijn het dikwijls zeer onbeduidende
toevoegsels, zonder dat men ze echter over het geheel hinderlijk zou
kunnen noemen. Een en ander maal voegen zij ook een meer of minder
gelukkigen kleinen trek aan het verhaal toe. Zoo wordt b.v. 4, 1161
het lat. se rapit ad tumulum quo totum cominus hostem oculis potuit
revocare (IV 306) vertaald door hi Hep op enen berch sciere ende met
hem menich ridder fiere, daer hi den Percen was so bi enz. lets
stouter is 4, 40, waar in het rijm met vianden de regel hi wranc bloet
uut sinen handen door den vertaler is toegevoegd als eene uiting van
Alexanders rouw over den dood van de Perzische koningin. Somwijlen
wordt ook, zooals 2, 763 eene mededeeling uit de historie tot dit doel
gebezigd. Soortgelijke verzen zijn b.v. nog 2, 59. 3, 504. 506. 1134. 4,
308. 1491. 1540. 1544. 1616. 5, 48. 90. 234. 240. 274. 282. 284. 292.
656. 758. 6, 77. 220. 228. 354. 540. 546. 562. 878 vg.; 1200. 7, 19.
117. 128. 184. 234 vg. 430. 584. 8, 422. 8, 857 vg. 1039 enz. Uit den
LTV MAERLANTS VERHOUDING TOT ZIJNE BRONNEN.
aard der zaak is het meestal de tweede regel van een door het rijm
gebonden paar, die door M. is toegevoegd; hij heeft echter ook somwijlen
op deze manier den eersten rijmregel verkregen. Enkele malen ontstaan
op deze wijze ook, zoo als men ziet, twee regels; maar het spreekt van
zelf dat deze niet met hunne rijmen samen behooren, maar zij zijn de
middelste regels van twee rijmparen.
Uit de lijst, al is zij ook niet volledig, blijkt, dat deze manier in het
begin van het werk veel zeldzamer wordt aangetroffen dan later. Wij
leeren daaruit dat de vertaler in den aanvang meer er naar streefde,
om geheel woordelijk het origineel te volgen, en dat hij zich allengs
meer veroorloofde, van dit handzame middel ruimer gebruik te maken.
Hoewel door het gezegde in hoofdzaak de grenzen aangeduid zijn,
waar binnen M. zich tegenover zijne bron bewoog, was hij toch niet
zoo kleingeestig en onzelfstandig, om zich hier geheel binnen te laten
houden. Hier en daar veroorlooft hij zich ook sterkere afwijkingen. In
de eerste plaats gewaag ik van toevoegsels, welke aan het streven naar
duidelijkheid hun ontstaan hebben te danke'n. Daar, waar den vertaler
de samenhang niet helder genoeg toescheen, komt hij met dit
middel te hulp. Dus voegt hij korte recapitulaties in, ten einde grootere
duidelijkheid of beter samenhang te bereiken 6, 801 vgg. en 3,
383 vgg. In 't bijzonder vermeld ik nog 8, 217 v^., waar in plaats
van het lat. interea desgelijks de bedoelde feiten nog eens kort worden
samengevat, om te dezer gelegenheid te doen opmerken, dat men in
de vertalingen van M. dikwijls zulke omschrijvingen van interea of
andere voegwoorden van tijd aantreft. 4, 1449. 1454 en in het volgende
tot 1500 meent de vertaler de allegorieen van zijne bron duidelijker te
moeten verklaren. Soortgelijke toevoegsels hebben wij nog 1, 1398 vgg.
2, 62 vgg. 365 vg. 529 vgg. 4, 1633 \^g. 7, 709 vgg.
Maar ook zonder dat de duidelijkheid het vergt, neemt M. de vrijheid
iets toe te voegen, waar hij meent eenen bij het tafereel passenden trek
te kunnen aanbrengen, of waar Gaut. hem leidt op een gebied, waar hij
zichte huisgevoelt; zoo 4, 1618.5, 114 vg. 5, 935 vgg. 7, 156 vgg. 10,273,
gedeeltelijk tevens door het rijm veroorzaakt. M. noemt gaarne namen.
waar de bron algemeen van ridders of van het leger spreekt, zoo b.v.
7, 433 \^gt 9, 307 vgg. en, zoo als ons vroeger is gebleken, in nog
grooter mate bij den oorlog tegen de Skythen. Van hem is ook de vermelding
van den hertog van Brabant op eene plaats, welke reeds in
een anderen samenhang is besproken. Eene gepaste vergelijking brengt
hij aan 3, 446 vg. 3, 1038 vg.; een gepast spreekwoord lascht hij in
8, 261; hij voegt scherpere trekken toe aan de schildering van zijne
bron 5, 441 vgg. 1215 vg&; hij drukt, om de koenheid van Alex, te
meer te doen uitkomen, zijne eigene vcrwondering uit 4, 1066—71.
Kleine psychologische trekken vindt men aangebracht 1, 87 \gg. 5,
683—88 en 6, 563 vgg. bij het schilderen van het vrouwelijk karakter.
MAERLANTS VERHOUDING TOT ZIJNE BRONNEN. LV
Hiertoe behoort ook de uitbreiding van 7, 605 vgg. De laatste plaats
weidt uit over het thema dat wij ons voor de zonden meer zouden
hoeden, als wij de gevolgen er van voor oogen hadden, en bevat de
vermelding van keizer Frederik en paus Innocentius, waarover wij
boven bl. VI vg. hebben gesproken. Aan Gaut. VII 306—40 beantwoorden
M. 7, 605-684.
Op hetzelfde gebied brengt ons ook eene groep van plaatsen, welke
wij te zamen willen bespreken. Men weet hoe gaarne in de middeleeuwen
het thema* van de onbestendigheid van het geluk behandeld
werd. Geen wonder dat het ook bij Gautier, in een gedicht, welks
onderwerp juist als eene sterksprekende illustratie op die fatalistische
beschouwing werd opgevat, dikwijls wordt aangevoerd. Maar dit voldeed
M. nog niet. Niet alleen dat hij 2, 447 vgg. nog eens van de gelegenheid
gebruik maakt, om de avenlure met haar rad te schilderen, maar
hij poogt dit thema nog meer te doen uitkomen, hoe veel variaties
de bron ook hiervan reeds oplevert. Daaruit blijkt, hoe scherp hij zijne stof
heeft opgevat in denzelfden zin, dien ook de pfaffe Lamprecht aan zijn
werk tot motto heeft gegeven: vanilas vanitatum et omnia vanitas en
waarop vermoedelijk ook nog door eene van zijne bronnen, t. w. in
het verhaal van den tocht naar het paradijs in het bijzonder zijne aandacht
was gevestigd (aant, op 9, 1316). Niet alleen aan Alex, blijkt
het dat geene macht noch heerlijkheid op aarde kan blijven bestaan,
dat geen enkel van alle aardsche goederen beschermt tegen de beschikkingen
van het noodlot, neen ook zoo veel andere voortreffelijkehelden,
die schitteren in den bloei van jeugd en schoonheid bevestigen deze
waarheid, doordat al hunne heerlijkheid op eene rampzalige wijze vernietigd
wordt door de sombere macht van een vroegen dood. Het is
niet noodig alle bewijzen op te geven, welke het gedicht daarvoor
opleyert; het komt er hier slechts op aan, de aandacht op die gevallen
te vestigen, waar M. dit thema zonder uitdrukkelijke aanleiding in
zijne bron doet uitkomen, zoodat het wezenlijk als een thema in een
muziekstuk door het geheele gedicht heen te lezen is. Den held Lisias
beschermt zijne macht niet voor den dood al was hi van seven conincriken
here (5, 470 vgg.); Fiadas een schoon jongeling, die van Gyrus zelf
afstamt, en aan wien de zuster van Darius was beloofd, ontmoetinden
strijd Hephaestio, en deze doet hem sneuvelen, hi en liets niet dor die
bruut, die Fiadase was beheten (5, 350 vg.). Ook in de woorden 3,
417—21 mag men dezen zin vinden, al bevatten zij ook een verwijt
tegen Darius. Hij had immers reden gehad voor zoo stoute woorden,
zijne hooge positie had hem daartoe het recht gegeven. En in spijt
daarvan vlucht hij nu, onedelike, zoo als het aan geen koning betaamt.
Het meest gepast is het, als M. deze gedachte bij den dood van Darius
nog eens laat doorschemeren (7, 503 vgg.). Een Griek vindt den rampzalig
verraden en verwonden koning
LVI MAERLANTS VERHOUDING TOT ZIJNE BRONNEN.
hit einde van sinen live
Ende ghelijc enen keitive.
Onghelijc was hi dien groten here,
Die wilen met groter ere
Jeghen Alexandere quam te wighe,
Ende die here met groten prighe
Was van Percen ende van Meden
Ende van vele goeder steden.
Wij mogen zeggen, dat M. in de meeste van zijne veranderingen niet
onhandig is geweest. Stellig moeten wij het ook als verbeteringen
beschouwen, wanneer hij 9, 243 vgg. en 414 vgg. de oratio indirecta
in directa veranderd en daardoor integenstelling met het origineel eene
levendigheid in het verhaal brengt, die geheel en al met de situatie
strookt.
Eenige kleine veranderingen zijn gemaakt, om het verhaal te modernizeeren.
Daartoe moet men denkelijk rekenen, wanneer 6, 191 vgg.
bij de belegering eener stad in plaats van schutdaken houten torens
op wielen worden opgericht. Als een invloed van het bekende gebruik
in middeleeuwsche romans beschouw ik het, wanneer de stervende
Darius 7, 595 vgg. aan Alex, eenen ring stuurt in plaats van een
handdruk in het Latijn. 8, 4031 vgg. wordt eene antieke beschrijving
van Fortuna in eene middeleeuwsche van de Aventure veranderd; 5,
1210 vgg. worden in plaats van latijnsche gedichten middeleeuwsche
romans genoemd; 5, 239 vgg. de Parcen door den Dood vervangen. In
dit opzicht is M. niet consequent; de sporen van de antieke mythologie,
ook waar M. deze niet voor geschiedenis neemt, zijn niet geheel uitgewischt;
zelfs Atropos vinden wij nog ergens in het dietsche gedicht.
Meestal echter zijn de mythologische toespelingen zoo goed mogelijk
gemodernizeeid, het ongelukkigst 5, 374 vgg., waar uit Mars een
prophete van der heiden wet is geworden, en Bellona diens zuster blijft,
zonder dat men weet hoe eene zuster van den profeet tot deze rol is
gerechtigd. Zeer gepast wordt daarentegen 5, 549 vg. in plaats van het
bekende vers van Gautier (IV 301) incidis in Scyllam cupiens vitare
Charybdim gesteld hi vliet den hoveschen lybaert ende vliet ten serpente waert.
Er zijn nog twee grootere plaatsen te noemen, welke wij ook voor
eigen vinding van M. moeten houden. De eerste is de uitvoerige schildering
van de Skythische koningin en hare vergelijking met de vermaardste
schoonheden uit oude en nieuwe romans (8, 77—134). Voorts beantwoorden
aan de nauwkeurige schildering van de tweede ontvangst te
Babylon (10, 1104—35) bij Gaut. slechts de verzen X 260—64. Met de
uitweiding wordt zonder twijfel bedoeld, Alex, kort voor zijn einde nog
eens in alien luister te laten zien. Wij moeten den bewerker daarom
prijzen. Reeds Gaut. was er op bedacht deze treffende tegenstelling uit
te laten komen, zoo dat men zou kunnen meenen dat de voorstelling
MAERLANTS VERHOUDING TOT ZIJNE BROMNEN. LVII
overladen was, maar de ophooping is volstrekt niet zoo groot dat zij
eene onaangename werking doet.
Tegenover deze uitbreidingen van het origineel hebben wij ook enkele
verkortingen op te geven. Reeds is opgemerkt dat M. zijne bron met
hare bloemrijke en dikwijls bombastische taal niet wil en niet kan
volgen. Zoo laat b.v. Gaut. een bode uit naam van Darius aan Alex,
zeggen (IV 88 vgg). chjpeum iam laeva teneret, iam stares in acie, iam te
vibraret in hostes fulmineus Bucephal, iam te sentiret in armis horrificum
Darius, nisi coniugis eius humandae cura moraretur. Daarvoor schrijft M.
eenvoudig (4, 196 vgg.) ghi waert ghewapent altehant jeghen ows, dat weet
ic wel, en daet dit leet ende niet el. Mythologische en historische toespelingen
kunnen den vertaler somtijds het begrijpen moeielijk, zijne betrekkelijk
ongevormde taal kan hem het navolgen van zijn origineel
onmogelijk hebben gemaakt, of de bombast van Gaut. hem tegen de
borst hebben gestuit: kortorn op dergelijke plaatsen verlaat hij dikwijls
zijn origineel. Tot de merkwaardigste gevallen behooren 3, 1140. 1328.
4, 1144. 1614. 5, 770. 10, 340. Stelselmatig laat M. de bij Gaut. zeer
geliefde vergelijkingen in den trant van Homerus wegv b.v. achter 9,
1039. 10, 1100. Een en ander maal stelt hij er eene eenvoudige vergelijking
voor in de plaats, b.v. 7, 264 vgg.; elders slaat hij ze eenvoudig
over. Ook hier zal het onvermogen gepaard zijn gegaan met den afkeer
van eene wijze van uitdrukking, welke ver van de vaderlandsche verwijderd
was. Twee passages van de bron zijn om geheel uitwendige
redenen overgeslagen. De eerste is het slot van het lste boek, waar
Gaut. op den tocht tegen Jerusalem wijst, dien M. in het 3de boeknaar
eene andere bron verhaalt. Om eene nog meer uitwendige reden heeft
M. het slot van het 7de boek zeer sterk verkort; aan de verzen
442—538 bij Gaut. beantwoorden slechts M. 1846—80. De vertaler heeft
de hoofdgedachten behouden, maar het geheel lijkt toch zeer ingekrompen,
vooral in vergelijking met de gewone uitvoerigheid. De reden hebben
wij alleen daarin te zoeken, dat M. naar Tiet einde van dit boek ver
langde, hetwelk door de inlasching van den geographischen excurs van
meer dan 900 regels reeds bovenmate was uitgedijd.
Nog meer van de afwijkingen, dan ik daaronder heb gebracht, zal
misschien ten slotte op rekening van het rijm te stellen zijn. Ook aan
eene andere oorzaak kan een en ander zijn ontstaan te danken hebben,
waarover wij nog iets moeten zeggen. Het schijnt namelijk dat M.
daar, waar hij zijn origineel verkort, moeite doet, om hetgeen aan de
verkorte plaats voorafgaat en er op volgt uit te breiden en op deze
wijze als het ware eene vergoeding te geven voor de uitlatingen. Zulk
eene plaats zal wel 5, 359—70 wezen. Voor deze regels vindt men in
het Lat. weinig aanleiding, daarentegen is op dezelfde plaats Bellona,
die door Gaut. uitvoerig wordt beschreven, verdwenen. Ik heb op deze
verschijning reeds in het vorige hoofdsluk de aandacht gevestigd en zal
LVIII MAERLANTS VERHOUDING TOT ZIJNE BRONNEN.
het in de aanteekeningen nog een en ander maal moeten doen. Tot
soortgelijke uiterlijke oorzaken zullen niet weinige van de kleine afwijkingen
moeten worden teruggebracht.
Deze verhouding tot de bron komt overeen met de voorstelling, welke
wij oris in 't algemeen van M. moeten maken. Hij was geen geniaal
dichter; het doel van zijne werken was vooral leering, maar hij is er
in geslaagd deze te geven met een niet alledaagsch talent ook voor de
dachcortinghe.
Er blijft ons nog eene vraag te doen over, t. w. deze: heeft M. het
Latijn volkomen begrepen, of vinden wij afwijkingen, welke door eene
gebrekkige kennis van de vreemde taal veroorzaakt zijn? Ik moet deze
vraag des te eer stellen, omdat ik M. tegen soortgelijke verwijten vroeger,
Zs. f. d. Alterth. 24, 35 vgg., heb verdedigd. Hetgeen ik toen zeide
beboef ik ook thans niet terug te trekken, maar ik zou het nu toch
eenigszins anders uitdrukken. Wij vinden niet weinige plaatsen, waar
de gedachte van den lat. dichter in de vertaling niet duidelijk uitkomt. In
zulke gevallen is het de vraag, ofM. den zin niet goed gevat had, danwel
of hij er niet in slaagde hem in zijne taal terug te geven. Een van de
sterkste voorbeelden daarvoor is 5, 749 vgg., waar de eigenlijke bedoeling
der lange periode bij Gaut. V 398 \^t geheel verloren gaat. Dikwijls
geschiedt het dat M. de woorden eener uitdrukking wel juist
vertaald, maar toch anders dan zij naar den zin der plaats moet worden
opgevat, of dat hij de bedoeling van eene plaats ergens anders zoekt,
dan waar die is te vinden. Zoo op de volgende: Utile propositum zegt
Gaut. V 326 vicit respectus honestly praeposuitque suos Darius sibi. Het
leger van Darius is namelijk nog aan de overzijde van de rivier. Waarom
het plan utile wordt genoemd, is zeer duidelijk. Maar M zoekt den zin
veel dieper; hij meent, dat als Darius het plan had uitgevoerd, met de
anderen ook diegenen zouden zijn gesneuveld, die hem zelf later het
leven namen (5, 587 vgg'.). In de woorden van Gaut. (VI 551) non
parere suis et eis se credere mile schijnt M. (6, 1243) credere in plaats
van Moevertrouwen" voor »gelooven" te hebben opgevat. Gaut. VIII
280 vg. klaagt Phitotas, als hij zal sierven quid mihi, rex, Mies pro te
sudasse sub amis profuit et tecum pro te consumpta iuventus. M. vat iuventus
verkeerd op en vertaald 8, 695 \gg. wat vromet mi, canine here, dat ic
hebbe dor dine ere verslaghen die liede mine? wat mach mi vromen mine
pine? Als Gaut. de olifanten terribiles oculis noemt en M. daarvoor zegt
met wreden (1) oghen met langhen oren, zal hem wel het Latijn duister
zijn gebleven. Sterker is de volgende misvatting. Gaut. schildert hoe
Alex, stoutmoedig op de vijanden los dringt* (V 366 vg.). pericula martis
dissimulans potius quam spernens, illud ab hoste concussum toties sed inexpugnabile
castrum pectoris opposuit Persis. De zin van het inexpugnabile
castrum pectoris ontsnapt volkomen aan M., hij schrijft 5, 649 vg. dedel
MAERLANTS VERHOUDING TOT ZIJNE BRONNEN. LIX
coninc entie milde decte hem met sinen scilde. Het sterkste is echter dat
ten gevolge van eene verkeerde verbinding van de lat. woorden M. eene
rivier Arbele doet ontstaan, waarbij Darius sterft, zooals in de aanteekening
op 3, 1157 is aangetoond.
Somtijds is het twijfelachtig of wij eene misvatting hebben aan te
nemen. Wanneer wij in plaats van de lat. woorden (II 439) praecedens
igitur hilaris vexilla Quiritum in de vertaling (2, 909 vg.) lezen voretfolc
voer Alexander die fiere blakende met siere banxere denkt men dat M. in
den accus. vexilla een ablatief heeft gezien. Maar dit wordt weder twijfelachtig
door eene andere plaats, Gaut. V 365 rex ante Quiritum more suo
gradiens vexilla, welke althans juister vertaald is (5, 645 vg.) die coninc
voer na sijn maniere blidelike vor sijn baniere, alhoewel ook hier vexillum
onnauwkeurig woordelijk is verstaan. Gaut. spreekt van het paleis van
Victoria (IV 403 vg.) quadris ubi firma columnis stat regia reginae; bij
M. lezen wij (4, 1427) dat huus stoet up vier pilare. Misschien heeft M.
quatuor gelezen, misschien echter heeft hij vier eenvoudig toegevoegd,
zooals wij ook de geheele volgende allegorie over de vier pilaren als
van hem afkomstig moeten beschouwen. Merkwaardig is het echter dat
10, 1116, waar Gaut. (261) leest agmina quadrato stipatus, M. ook een
getal heeft opgegeven. Het Hs. heeft met Aij. scaren, waarvoor echter
wel met .iiij. scaren zal te lezen zijn. Voorts als M. 4, 1448 van de
Rijcheil zegt soe maect werringhe tallen stonden, waar het bij Gaut. heet
genitrix luxus, heeft hij stellig iets anders in zijn Hs. gelezen.
Menigmaal, zoo schijnt het, heeft M. niet de moeite genomen om den
zin der woorden nauwkeurig te doorgronden, maar stelde hij zich
tevreden, als hij slechts de hoofdgedachte van eene eenigszins langere
zinsnede b&greep. Of ten gevolge van deze vluchtigheid twee plaatsen,
welke wij nu opgeven, mislukt zijn, blijft echter twijfelachtig. Als
Alex, zwaar gekwetst in de stad Subdraca op den grond ligt, doodt
hij eenen Indier, die hem wil aangrijpen, en hij zegt tot hem in het
lat. gedicht (IX 417) talem decet ire sub umbras talis mihi nuntius
esto, Gaut. gaat dan voort dixit, et ut moriens invickis dimicet ante quam
sacer in tenues erumpat spiritus auras se... attollere tentat. Hetgeen de
vertaling (9, 932 vgg.) daarvoor geeft bewijst vooral dat nuntius esto
verkeerd is opgevat. Maar of de woorden dat icker vechten come hier naer,
eer ic sterve op eene misvatting van den lat. tekst berusten, zou ik niet
durven beweren; zij kunnen ook door M. juist ten gevolge van de verkeerde
opvatting van nuntius esto zijn toegevoegd. Geheel onjuist vertaald
is eene plaats in het 3de boek. Gaut. verhaalt dat bij het beleg van
Gaza een inwoner van de stad Alexander verraderlijk wil dooden. Een
slag, welken hij wil toebrengen, mislukt. (359 vgg.) hie Arabis dextram
quia sic erravit eodem, quern male vibrarat rex imperat ense recidi. Quique
prius sopitus erat, iam fraude recenti martius evigilat furor et sub corde
calenti ira recandescit: dumque instat turbidus hosti ausa nefas laevam
LX MAERLANTS VERHOUDING TOT ZIJNE BRONNEN.
perstringit fraxinus armum et medium cruris elisit saxea moles. In de vertaling
van M. (891 vgg.) slaat Alex, zelf den moordenaar de rechfer hand
af; met de linker kwetst deze daarop den koning in den schouder!
en te gelijker tijd wordt de laatste (van de stad uit?) aan de scheen
door een steen geraakt. Ik geloof dat wij gerust mogen veronderstellen,
dat hier de bron niet in orde was; ik zou mij anders deze vertaling
niet kunnen voorstellen. Evenzoo is het gesteld met de plaats 4, 1465
vgg. Nadat bij Gaut. de godin Victoria in haar paleis zittende is ten
tooneele gebracht, heet het voorts (IV 413 vgg.) cinguntque sorores eius
utrumque latus et regia tecta coronant perpetuae comites: lyrico modulamine
carmen irnmortale canens et in aevum Gloria vivax. Daarop volgen
verscheidene andere allegorische figuren als de andere zusters van Victoria.
M. schrijft ende hare susteren saten ooc daer ende songhen sere al
openbaer lof ende prijs ende wereltere ende si en sweghen nemmermere. Bij
menigeen zal de gedachte opkomen lof ende prijs ende wereltere als subject
op te vatten en daarin personificaties te zien, beantwoordende aan
Gloria. Maar dan zouden wij ook vs. 1471 en 1479 moeten veranderen
en buitendien zou het aan sorores beantwoordende susteren in eene verkeerde
betrekking komen. M. moet werkelijk verkeerd vertaald hebben.
Dit was echter alleen mogelijk, of als hij het Lat. maar zeer vluchtig
las, of als hem het begrijpen door een gebrekkigen tekst moeielijk was
gemaakt. Er zijn echter nog vele plaatsen, welke onjuist zijn vertaald,
en waar wij M. niet tegen het verwijt kunnen vrijwaren, zijne bron
slechts met een oog te hebben beschouwd en niet voldoende tegen verkeerde
opvattingen te hebben gewaakt. Ik verwijs daarvoor naar de
aanteekeningen vooral op 1, 628 vgg. 2, 185. 845. 936. 3, 1157. 4,
749 vgg. 5, 243 vgg. 7, 765. 9, 32. 9, 392—97. 9, 1008. 10, 28
vgg. .448 vgg. 520 vgg. 724. 1301 vgg. 1383 vg.
Dat M. werkelijk menigmaal gedachteloos tewerkging, kunnen wij het'
best zien 8,543 vgg. Er is eene samenzwering tegen Alex, ontdekt; Philotas
wordt wegens deelneming aangeklaagd. In zijne verdediging beroept hij
er zich op, dat geen van de samenzweerdershem heeft beschuldigd, zelfs
Dimnus niet, die zich zelf heeft gedood. Deze zou het zeker gedaan
hebben ten einde zich achter een beroemden naam te kunnen verschuilen.
Voorts verhaalt philotas (Gaut. VIII 229 vgg.) hoe zich Ulyxes tegen
het verwijt van Aiax ten opzichte van den roof van het Palladium met
Diomedes en ten opzichte van het zich onttrekken aan den krijgsdienst
met Achilles heeft verontschuldigd. Zoo zou ook Dimnus, om zich zelf
te redden, hem genoemd hebben. M. volgt het lat. verhaal, hij zegt
zelfs ook dat Dimnus niets heett uitgebracht (v. 381 vg.); desniettemin
vinden wij 543 vg. eenige verzen ingelascht, volgens welke de koning
beweert dat Dimnus Philotas wel heeft beschuldigd. Later wordt weer
met Gaut. gezegd dat niemand Philotas heeft genoemd (v. 625 en 635).
Deze tegenstrijdigheden komen eenvoudig door eene gedachteloosheid van
MAERLANTS VERHOUPING TOT ZIJNE BRONNEN. LXI
M., die de toepassing van het door Gaut. aangehaalde historische voorbeeld
niet juist begreep, en om het verstaanbaar te maken in de situatie
geheele gelijkheid meende te moeten brengen. Daarom doet hij Dimnus
eene bekentenis afleggen, zonder er zich om te bekommeren dat hij zich
zelven tegenspreekt.
De komiekste misgreep ontsnapte M. bij de beschrijving van het Perzische
leger. Gaut. noemt ook (II 110) de aOnsterfelyken" quos immortelles
mentitur opinio vulgi. M. kende blijkbaar deze lijfwacht van de
Perzische koningen niet, hij maakt (2, 276) uit de immortales tfolc van
dim lande van Triballe, van hetwelk hij eene sage kent, volgens welke
zij zoo lang leven, dat de nood het daar tot eene wet maakt de ouders
dood te slaan. Het is dus onbekendheid met de zaak, niet met de taal,
die M. hier zoo erg misleidt.
Hiermede overeenkomstig zijn de uitkomsten van eene vergelijking
met E*. Hoe voorzichtig men zijn moet met misvattingen aan te nemen
blijkt uit hetgeen wij boven bl. XXXII en bl. XXXIV over de rivier
Ebigmaris hebben gezegd. Als wij slechts de drukken kenden, zou men
allicht aan M. fouten willen verwijten. Er zijn in deze passage andere
plaatsen, waar men niet kan beslissen of de afwijking van de bron op
vluchtigheid, of onwetendheid, of op werkelijke onverstaanbaarheid, of
wel op opzettelijke verandering berust, vgl. b.v. de aanteekeningen op
10, 448 en 10, 724. Men gaat het zekerst, als men aanneemt dat
fouten of leemten in het gebezigde hs. de schuld er van zijn. In 10,
503 vinden wij .L. ridders voor quingenti milites (E. bl. 44). Ik zal er
mij niet te zeer tegen verzetten, als men hier bij M. de fout wil
zoeken; doch bewezen is het ook hier niet. Op eenige andere plaatsen
wordt de vergelijking door de bedorvenheid van den lat. tekst in de
drukken onmogelijk gemaakt.
Wie nog meer in bijzonderheden wil nagaan, hoe M. heeft vertaald,
die vindt de gewichtigste plaatsen opgegeven in de lijst aan het slot
van mijn boek onder »Vertaling."
Over het geheel zien wij dat M. met de vreemde taal vrij goed te
recht kon. Althans hij bezat eene goede grammatische en lexicalische
kennis; maar de talrijke misvattingen der woorden in hun samenhang
toonen toch dat hij nog geen voldoende oefening in de taal had. Doch
zoo grove misgrepen, als aan andere vertalers, b.v. aan zijne opvolgers
in den Sp., moeten worden geweten, dwaasheden, die zich alleen uit
eene zeer gebrekkige kennis van de vreemde taal laten verklaren,
kunnen wij hem niet te laste leggen. Nemen wij daarbij in aanmerking
dat hij nog jong was, toen hij zijn Alexander dichtte, en dat hij een
werk koos, hetwelk voor het juist begrijpen geen geringe moeielijkheden
oplevert, dan mogen wij ons oordeel over M. volhouden, dat hij deugdelijke
werken tot stand gebracht heeft, zonder hem evenwel het verwijt
te kunnen besparen, dat hij by meer ingespannen arbeid nog menige
LXII HULPMIDDELEN BIJ DE TEKSTCRtTIEK.
door vluchtigheid ontstane fout had kunnen vermijden en menige plaats
had kunnen verbeteren.
VI. HULPMIDDELEN BIJ DE TEKSTCRITIEK.
Ons gedicht is slecht overgeleverd. Het is dikwijls gezegd dat de mnl.
hss. naar weinig nauwgezette beginselen zijn vervaardigd. Hier hebben
wij buitendien te doen met een hs., waarin het gedicht in een anderen
tongval is overgeschreven en dat van bewijzen wemelt dat de vervaardiger,
behalve alleen wat het schrift zelf betreft, alle hoedanigheden
van een slecht copiist bezat*).
De varianten geven ook niet veel; zij bestaan slechts voor enkele
honderd regels. Er moesten dus van elders zoo veel mogelijk hulpmiddlen
worden bijeengezocht. Ik heb beproefd deze te verkrijgen ten eerste
uit de verhouding tot de lat. bronnen. De in het Zs. f. d. alterth. t. a. pi.
uiteengezette gezichtspunten voor de vertalingskunst van M. zijn natuurlijk
ook hier in toepassing gebracht. Ten tweede poogde ik hulpmiddelen te
verkrijgen door eene oplettende beschouwing van Maerlants taalgebruik
en rijmkunst. Uit het zeer omvangrijke materiaal zijn in spijt van de
dikwijls onzekere overlevering door eene voorzichtige methode genoeg
zekere gegevens te putten, welke men bij de critiek va.0. zijne teksten
tot leidende beginselen moet nemen. Verscheidene van de hiertoe behoorende
zaken heb ik reeds in het Zs. fur d. alterth. behandeld, andere
zullen hier volgen. Er komen enkele in aaiimerking, welke bij de gewone
*) Het kenmerkt hem dat hij het volstrekt niet schijnt te kunnen vatteu, als
de constructie eenige regels, al zijn er het ook maar twee, doorloopt. Hij lascht
in dit geval het een of ander in en bijna altoos naar goeddunken, zonder zelfs
naar de omringende verzen te vragen, zoo dat de grofste onzin ontstaat. B.v.
10, 1330 maer, weet god, dat ongeval ende die wile soe tvas bi schrijft hij dat
es ongeval! of 6, 311 vgg. die goedertierenheit en mochte te vollen niet
bescriven al dat gheboren es van wiven, waar hij stelt en mochtic! Ygl. verder
1, 165. 412. 484. 972. 2, 43. 857. 3, 788. 6, 30. 7, 742. 792. 1164. 1187 (?).
1325 (?). 10, 67. 142. 1190. Uit deze domheid ontstond een groot aantal ende's
vooral in het begin van de regels. Hij bemint dit ende zeer, hetwelk ook de
plaats van andere woorden moet vervangen. Zoo 1, 708. 1324. 1325. 2, 57*
273 (?). 442. 494. 496. 3, 269. 278. 317. enz. enz. In een geval 7, 1776, waar
het op zich zelf niet aanstootelijk is, ontbreekt het in de variant. Zoo als ende
worden ook andere kleine woorden gebezigd, om zinsneden zonder voegwoord
te vermijden. Yan deze opmerking zou de critiek nog meer gebruik kunnen
maken, dan ik my heb veroorloofd te doen.
ONZUIVERE RUMEN. LXIII
grammatica toch niet worden behandeld, en welke ook daarom van
bijzonder gewicht zijn, omdat zij dikwijls geheel worden over het hoofd
gezien. Daarom beschouw ik het als des te noodzakelijker er eens uitvoeriger
over te spreken en zal dit, zoover het nog niet is geschied in de
genoemde opstellen in het Zs. f. d. alterth., doen op deze m. i. daarvoor
niet ongeschikte plaats. Vgl. ook Anz. f. d. alterth. enz. V 77 vgg.
Door het rijke materiaal en zijn slechten toestand wordt de bespreking iets
wijdloopiger. Ik zal echter niet alle gevallen opzeitelijk aanroeren: met
diegene, welke met toepassing van hetgeen ik al meer heb gezegd en
hier zal herhalen, zich als van zelf verbeteren, zal ik het boek niet
nog meer doen uitdijen 1).
A. ONZUIVERE RUMEN.
Zoo als de meeste uitgaven van mnl. dichtwerken vertoonen ook
de teksten van M. onzuivere rijmen in een aanzienlijk getal. Men
heeft daaraan meestal niet veel aandacht geschonken, maar dikwijls
herhaald »op het rijm zagen deze dichters zoo nauw niet." Als men bij
deze en andere dingen wel iets langer had stil gestaan, zouden er zeker
al vele onzuiverheden zijn verdwenen. Met groot genoegen kan ik nu
ook eene uiting aanhalen, waaruit blijkt dat ook anderen den juisten
weg hebben ingeslagen. In zijne nieuwe uitgave van den Theophilus
zegt Dr. Verdam, Inleid. bl. 29: »Men begint hoe langer hoe meer in te
zien, dat van de zoogenaamde assonance door goede dichters slechts
hoogst zelden wordt gebruik gemaakt, en dat, wat men vroeger voor
eene assonance hield, in werkelijkheid eene corruptie is", en verwijdert
dan ook langs critischen weg de meeste onzuivere rijmen uit den Theophilus.
Wij willen ook hier eens ernstig nagaan, hoe veel van de voorkomende
rijmen van deze soort met waarschijnlijkheid werkelijk van M.
afkomstig zijn. Dat hij in beginsel zuiver rijmt behoeft niet meer gezegd
te worden; ik zou dit alleen daarom hier willen doen om mijn standpunt
te rechtvaardigen, wanneer ik er zoo veel mogelijk op uit ben,
onzuiverheden te verwijderen. Men heeft bij gelijksoortige dingen menigmaal
het beginsel over, het hoofd gezien, dat men bij een schrijver de
meest mogelijke strengheid moet veronderstellen, zoo lang niet eenvoldoend
bewijs voor het tegendeel is bijgebracht, althans wanneer de
ondervinding leert dat in den tijd, waarin hij schreef, strenge regels
*) Men zal opmerken dat ik in de volgende opmerkingen den Torec buiten
rekening heb gelaten. Er is geen twijfel aan, of dit werk is zooals wij het
hebben niet uit de pen van M. gevloeid. Ik ben zelfs overtuigd dat het zulke
yeranderingen heeft ondergaan, dat deze het voor de doeleinden van devolgende
onderzoekingen geheel onbruikbaar maken. Misschien heb ik elders gelegenheid
deze bewering met bewijzen te staven.
LXTV ONZUIVERE RUMEN.
golden. Zonder dit stelsel, zou men nooit de tekstcritiek behoorlijk
kunnen vooruitbrengen, want als men alles alles geoorloofd beschouwt,
zal men ook slechts zeer zelden het recht hebben iets te veranderen.
En in de middeleeuwen werd het zuivere rijm streng gehandhaafd, toen
men zich eens tot die hoogte had opgewerkt. Of de mnl. dichtkunst
van den goeden tijd het over het gehefel tot dezelfde kunstvaardigheid
had gebracht, als de mhd., is een andere vraag. Stellig echter werden
ook hier geheel zuivere rijmen nagestreefd. Bij M. in 'tbijzonder mogen
wij dit a priori veronderstellen, omdat hij verscheidene malen op de
zuiverheid van zijne rijmen wijst. En waartoe had hij anders moeten
bekennen ook de taal van andere gewesten te hebben gezocht om vray
te houdene rijm (ende ziri)? Verder heeft mijn onderzoek in Zs. f. d.
alterth. 25, 30 vgg. aangetoond dat hij zelf twee zoo op elkaar gelijkende
klanken als e en « slechts ongaarne in het rijm vereenigt. Wij willen
de voorkomende rijmen, welke met deze veronderstellingen in strijd
zijn, achtereen vol gens af beschouwen.
1. In de consonant en. Nat. bl. 5, 563 clevet: leghet; alleenB heeft
op de tweede plaats level De gewone uitdrukking is leghet in scellen
b.v. 5, 850; maar daaruit mogen wij noch voor, noch tegen de lezing
iets beslissen. 8, 261 seghet: level. Weder alleen B op de tweede plaats
leghet; dit hs. schijnt echter opzettelijk te hebben veranderd. Maar van
den anderen kant moet ook worden erkend, dat B dikwijls tegenover
alle andere hss. ontwijfelbaar de ware lezing heeft bewaard. — Troyen
7510 plegen: bleven. Wij hebben hier maar 6en en nog wel een weinig
betrouwbaar hs. — Sp. 42, 27, 7 levene: te jegene.
Op grond van deze plaatsen moeten wij wel voorloopig de mogelijkheid
erkennen, dat de vereeniging van v en g in het rijm somtijds aan M.
is ontsnapt. En dit kan ons ook niet verwonderen. De nauwe verwantschap
van de twee letters is bekend (vgl. Joh. Schmidt zur gesch. des
indog. vocalism. I 53), en hunne vereeniging in het rijm ook in het
md. gewoon (Weinhold mhd. gr. § 206). Ook in de mnl. rijmkunst
heeft men ruimschoots gelegenheid dezelfde opmerking te maken; de
rijmen v: g blijven langen tijd in zwang, men ziet somwijlen duidelijk
hoe onbeschroomd zij worden gebezigd, zelfs schrijvers, die andere onnauwkeurigheden
vermijden, laten ze toe. Al heeft dus ook M. deze rijmen
toegelaten, dan bewijst dat op zich zelf nog niet dat hij ook andere
verschillende consonanten in het rijm heeft gebonden. Deze vraag vereischt
nog eene afzonderlijke beschouwing.
Troy. 5488 fonghemake: ghelate; men leze Vonmate (adjectief). — Sp.
37 , 43, 73 maer hine mochte niet van desert \ wesen vroet wien mense visierde:
riviere. De conjunctief praes. visiere verzet zich niet tegen de grammatica.
— 42, 26, 41 gaf die diere tafle waert, die noch staet upten outhaer.
Lees gaf... tafle daer. — 42, 63, 33 verclaren: vader is reeds door de uitgevers
in de nalezing op de geheele uitgave van den Sp., achter de
ONZUIVERE RUMEN. LXV
tweede partie bl. 519, verwijderd. De plaats schijnt echter ook nog in
een ander opzicht verbetering te behoeven. Vs. 32 moet vrij zeker achter
zich hebben dat R. W. was sijn vader (z. cap. 56). Daarna zal een regel
ontbreken. Daarop vs. 33, hetwelk zoo zeer gepast is, en voorts volgens
de verbetering van de uitgevers; vgl. mel de geheele plaats nog 43, 8,
11 vgg. — 38, 85, 85 voer Aquileren de vasteporl, die men al noch noemen
hort | in ouden bouken Julius maecte; | die winnet hi ende saede | wanen
die raet quame int lant. De uitgevers verbeteren reeds Julius maerd (forum
Julii); inaar ook saede is fout, het is afkomstig van eenen copi'ist, die
al maecte aantrof en het tweede ww. in den volgenden regel verkeerdelijk
voor parallel met winnet opvatte (vgl. saken in Lksp. Gloss.). Het goede
woord is hier, natuurlijk tot den volgenden zin behoorende, maerd (van
merken). — Troy. 4520 doerryden: curien; var. doer liden: curien. De geheele
plaats schijnt in de war geraakt. Beide uitdrukkingen berusten waarschijnlijk
op eene gemeenschappelijke bron, welke zelf reeds de goede haar onverstaanbare
uitdrukking verwijderd had. Welke dit is, heb ik nietkunnen
gissen. Men zal toegeven dat nog doorriden nog doorliden hier goed gezegd
is. De verzen zullen denkelijk beantwoorden aan Benoit 13982 vg. —
Rb. 7231 herscap: Moab is even weinig onzuiver, als b.v.god: ghebot.—
Sp. 42, 38, 19 is pelegrijn (: sijn) te schrijven; want de vorm met n
was in het Mnl. nog naast die met m gebruikelijk. — Rb. 6049 veronderstelt
eenen vorm Dalaan (: an), welke bij eenen eigennaam volstrekt
geen verwondering baart (z. beneden onder E). — Insgelijks slechts
schijnbaar onzuiver zijn de rljmen Troy. 9183 kints (infantis): du mins
en Alex. 10, 619 intsc: du kins; nts werd niet anders uitgesproken dan
ns, vandaar ook de vaak voorkomende schrijfwijzen: kins (in/antis),
lans enz. en omgekeerd du winds (=winnes), du weends (wenes), getrockents
swerds en derg., en sc aan het slot en »inlautend" was reeds toen niet
meer van de scherpe s verschillend: rase: das, verheescht: gheest, harnasche:
tasse behooren tot de stellig zuivere rijmen. — Als Sp. 42, 65,
61 ende wart versteken van den lande \ buter havene buten alle cande juist is,
moet men cande wei als eenen plur. van cant opvatten. Wij zouden
echter in dit geval toch niet. een rijm tusschen nd en nt hebben aan te
nemen, maar eene verweeking van de vreemde tenuis, zooals ik ze
wel niet bij M., maar toch bij anderen, vooral bij Brabanders, b.v. in
tende (= tentoria) heb aangetroffen. — Een rijm zooals otroye: Sent Jore
Sp. 43, 3 , 37 zal reeds naar hetgeen wij tot dusverre gezien hebben niemand
als mogelijk beschouwen; de plaats moet bedorven wezen. — Voorts is
het niet geoorloofd met Verwijs Nat. bl. 10, 537 vg. doghet: droge te lezen.
Hoe wij ook veranderen: een onzuiver rijm, dat geen van de hss.
heeft, mogen wij er niet in brengen. — Het Hs. van den Merlijnbevat
drie consonantisch onzuivere rijmen x). Wij behoeven op dit gedicht bij
*) Het Hs. heeft er meer, maar ik neem hier en in het vervolg slechts die gevallen
in aanmerking, waar de onoorspronkelijkheid minder klaarblijkelijk is.
DR. FRANCK, Alex. £
Lxvi ONZUIVERE RUMEN.
deze en bij de volgende kwesties niet veel te letten, want de oorspronkelijke
tekst is er inomgewerkt, zij hetook niet bijzondersterk, dan toch
sterker dan in den Alex, en in Troyen, en wij zijn nooit geheel zeker,
of een rijm werkelijk van M. is. Om dezelfde reden is het dikwijls ook
moeielijk te verbeteren, daar, waar wij twijfelen, althans wanneer wij
ons tot enkele gevallen bepalen, en niet een samenhangend en methodisch
onderzoek voorafgaat over den aard van de omwerking. De drie
rijmen zijn 6551 ginder: kinde; 9475 leven: plegen; 9797 bekint: coninc.
Op de eerste plaats zou men kunnen gissen die ginder waren mede:
felhede, maar waarschijnlijker is het dat gonder in het rijm stond,
en de tweede regel sterk veranderd is; op de tweede is plegen verdacht,
ik onthoud mij echter van eene gissing; 9798 heeft denkelijk niet onse
coninc, maar onse god gestaan, en het eerste vers is omgewerkt. In geen
geval mag men uit den Merlijn een bewijs tegen mijne steliing putten.
Ook in den Alex, zelf ontmoeten wij eenige onzuivere consonantische
rijmverbindingen. die eenige grootere waarschijnlijkheid hebben, dan
een riden: curien of otroye: Si. J ore, maar wij mogen er toch niet zoo
maar in berusten. 3 , 207 jegfien: doot bleven zou de voorbeelden van
v : g met een vermeerderen; versleglien voor doot bleven zou echter zeer
goed zijn. — 2, 985 staet daet: vaert. Op zich zelf is op de plaats te
weinig aan te merken, om het rijm te betwijfelen. De beslissing daarover
moet zich richten naar de algemeene waarschijnlijkheid, welke het
geoorloofd zijn van onzuivere rijmen voor of tegen zich heeft. En m. i.
spreekt zij er tegen. Vgl. de aanteekening op deze plaats en op 2,
1253. — Achter 7, 1202 staat in eene passage, welke ik in den tekst
voor geinterpoleerd heb beschouwd, het rijm plaglie : quade. Als de verzen
wel v^tn M. zijn, geloof ik dat dit rijm moet worden verwijderd; althans
kan het op eene waarschijnlijke wijze worden gedaan; z. den tekst. —
9, 947 sach : onmach(t). Het Hs. schiijft overeenkomstig een gemakkelijker
uitspraak onmach, en met veronderstelling van deze uitspraak zou
het rijm niet onzuiver zijn; maar zeer waarschijnlijk hebben wij hier
in den tekst weder eene ieemte; vgl. Gaut. 429 tremulo quern lumine
postquam intuitiis Macedo iam non solatia vitae sed mortis socium ratus
advenisse tepenti excepit clypeo corpus, waarvan de vertaling niet volledig
is. — 10, 1407 ghesant : lane voegt twee zeer nauw verwante consonantverbindingen
te zamen; nt gaat immers in enkele tongvallen in
nc over, en het rijm tusschen nt en nc komt in het Mnl. naar verhouding
zoo vaak voor, dat wij er toe zouden overhellen, ook in de
uitspraak van nl. dialecten dezen overgang te veronderstellen; vgl.
Verdam Theoph. bl. 34. Z. echter de noot onder den tekst. — Nog enkele
andere onzuivere rijmen, die in het Hs. staan, heb ik in den tekst
reeds verwijderd, en ik geloof met zooveel waarschijnlijkheid dat wij de
gevallen hier buiten aanmerking mogen laten. Wat de overige betreft,
zoo mogen wij niet met volkomen zekerheid beslissen, of ook zij siechts
ONZUIVERE RIJMEN. LXVII
aan de overlevering zijn te wijten, dan wel of zij een gebrek in de
kunst van den nog jeugdigen dichter bewijzen, hetwelk hij later overwon.
Want in de andere werken moeten wij de consonantisch onzuivere
rijmen als onbewezen beschouwen, met uitzondering misschien van dat
tusschen v en g.
2. In de vocalen. Alex. 6, 781 thuus : aldus heb ik in den tekst
verwijderd; vgl. vs. 756 met de aanteekening aan den voetvandebl.—
Nat. bl. 7, 351 staat in den tekst can : ghedaen. Het tweede rijmwoord
geeft volstrekt geen zin. V A hebben ghedan, B nochtan, het laatste
klaarblijkelijk slechts een behulp van eenen afschrijver. Ghedan is waarschijnlijk
het juiste woord, een adv., hetwelk faciliter van de bron zal
teruggeven. Het woord zou misschien te vergelijken zijn met mhd.
gedon, of met een ww. dine (vgl. Mhd. Worterb. 1, 381a en 3806).
Zooals het mhd. gedon debeteekenis »eifrig, schleunig" schijnt te hebben,
kan ook ghedan in spijt van zijne afleiding van het ww. dine = ik
span, in een zin gebruikelijk- zijn geweest, welke het mogelijk maakte
het woord hier in plaats van faciliter van de bron te gebruiken, al
beteekende het ook niet juist faciliter, maar misschien ook »ijverig,
gereedelijk.,, — Troy. 6253 bum : stuc. De variant leest evenzoo. — 6803
ghebaren (= gheboren): te waren; men moet gheboren : te voren lezen. —
Franc. 3331 onthoude : armoede. — Merlijn 9961 zwaert : quam voert;
misschien te lezen hem verbaert.
Bijzondere opmerkzaamheid eischen de rijmverbindingen van den
tweeklank ie : & en i, en van o : oe. Troy, 1168 liede : west blyde;
west blyde staat niet in het andere Hs. (bij Blommaert), althans in de
uitgave is de plaats opengelaten. Daar het ook zeer weinig in den zin
past, zal het wel door eenen afschrijver geschreven zijn in plaats van
iets dat hij niet verstond. — 5256 Troyene (d. i. Troiiene): bordine is alleen
door eene niet goed te keuren combinatie van den uitgever uit de
lezingen van de beide hss. ontstaan. — Sp. I 7 , 14, 3 ende leidese up Taborie,
uptie berghe alle drie. Er is hier sprake van den berg Tabor en men
moet naar de var. lezen leidese up Tabor die \ upten berch. Deze eigenaardigheid
van constructie, t. w. dat het subjekt of objekt nog eens
door het pronomen, juist in het rijm, wordt herhaald, en hoofdzakelijk
zeker ook om te rijmen, vindt men meer bij M. en andere schrijvers,
b.v. Livius ende Marcelinus coesmen die Sp. I6, 1, 95; ende mense (t. w.
die oghen) wide ontdoe dan die H. d. heim. 1307; blyder vole en sachmen
nie, dan sijn luden waren die Hildeg. 10, 60; die enghel die antwoerde hem
die 25, 136. — Sp. I7, 41, 87 wine conent niet ontlierij te segghene datwi
hebben ghesien. Ontlien, hetwelk elders niet voorkomt, zou als tegenstelling
van lijen denkbaar zijn, maar wordt door de toevoeging van te
seggene verdacht. Ontlien te segghene beschouw ik als onmogelijk. Misschien
is ontien te lezen; Vincent. (8, 67) zegt non possumus, inquiunt, que
vidimus non dicere. — l 5 , 63, 25 Getullenen : mettensinen. — H.d. Heimel
LXVttl ONZUIVERE RUMEN.
865 die Persine : die Latine. De gewone vorm van den naam is Persiene;
maar wij moeten hier op gezag van de twee hss. daarnevens Persine
als mogelijk aannemen; de naam Latine schijnt tot dezen vorm aanleiding
gegeven te hebben. — De Merlijn levert twee voorbeelden gescien: zijn
5067 en tyden : ontbieden. 9077. — Anders is Alex. 7, 1459 Bulgerie : hie
(d# i. Bulgerije : bi prope). Wei laat M. overeenkomstig met het algemeene
gebruik het rijm van den tweeklank ie : i in den uitgang
van de woorden toe, maar nooit ie : i, hetgeen zich hier vertoont. Het
hs. van Troyen heeft dezelfde lezing, en zij wordt daardoor eenigszins
bevestigd als van M. zelf afkomstig. Het is niet gemakkelijk te zeggen,
hoe dit rijm is op te vatten; maar voorzeker niet als Bulgerie :bi, want
zoo zouden twee lettergrepen met eene zijn samen verbonden en dat is
ongehoord. Ook met apocope Bulgeri : bi is niet waarschijnlijk; wij zijn
niet gerechtigd eene zoodanige apocope bij M. te veronderstellen, vooral
als zij door de hss. niet eens wordt aangegeven. Er blijft dus niets over
dan aan te nemen dat tweelettergrepig bie op Bulgerie rijmt. Dit bie
moet men opvatten als een onjuisten vorm, welke om het rijm wordt
toegelaten. Hij is te verklaren uit de analogie van verscheidene andere
partikels, welke vormen met en zonder e naast elkander hebben: met
en mede, dan en danne, an en ane, meer en mere, eer en ere, daer en
dare, nut en ule en anderen. Eene gelijksoortige anorganische vorming
is denkelijk het in het rijm niet zelden gebruikte anne naast an; de
organische vorm zonder apocope uit ana is ane met verlengde a.
Er blijven nog verscheidene gevallen, waar vormen van het ww. sijn
op ie rijmen. Troy. 1310 sijn (sunt): in drien; Nat. bl. 2 , 337 ontvlien: sien
(sunt); 5, 27 sien (sunt) : die hien (mares); Rb. 1155 sien (sunt) : (si)
plien; 3053 ghi siet (estis) : ghi ghebiet.
Nemen wij alles te zamen, dan mogen wij de alleen staande uitzondering
Getulienen : sinen niet dulden. Een vorm Getulienen veronderstellen
mogen wij niet in spijt van het besproken Persine naast Persiene;
eerder moeten wij de plaats voor bedorven houden. Misschien is in
het tweede vers eenvoudig metten Numidienen te lezen; vgl. cap. 62,35.
Het voorbeeld uit den Merlijn tyden : ontbieden kan niets bewijzen; men
zou kunnen gissen spraken onder hemlieden. Ook in de genoemde vormen
van zijn mogen wij stellig niet het rijm i : ie veronderstellen; reeds de
beperking op het bepaalde geval bewijst, dat wij hier met iets anders
hebben te doen. Er is ook overal met uitzondering van de plaats uit
Troyen ie (en niet ij) geschreven, en er moeten bij vormen bestaan
hebben, waarin feitelijk de tweeklank werd gesproken. Zij schijnen niet
aan het dialect van M. te behooren, aangezien hij de vormen in zijne
andere werken niet gebruikt. De drie, waarin zij jerschijnen, zijnechter
na elkaar gedicht. De plaats uit den Merlijn 5067 gescien : zijn mogen
wij niet hierbij rekenen, ieder zal zien dat hij bedorven is. Licht
mogelijk dat hij de vormen eerst in vreemde gewesten had gehoord;
ONZUFVERE RUMEN. LXIX
hij bezigt immers in het rijm ook taalvormen uit andere tongvallen,
zooals hij zelf erkent, en zooals wij ook feitelijk kunnen bewijzen. De
tweeklank is echter niet onverklaarbaar, hij moet berusten op vormen,
waarin op de stam si (onverschillig met korten of met langen klinker)
met eenen klinker beginnende uitgangen volgden. Deze kunnen in vroegeren
tijd hebben bestaan, maar zij kunnen ook in eene jongere periode
zijn opgekomen, terwijl sin. naar analogie zijnen uitgang n in den gewonen
en veranderde en sien, siet tot sien, siet werden. Wij hebben voor dezen
overgang van ie tot ie verscheidene analogien, b.v. sieve uit sinre> waarin de
»gedeckte nasalis" eenen svarabhaktivocaal doet ontstaan, enuits&redan
siere wordt. In plaats van verdere analogien noem ik slechts nog die hien (mares),
van hetwelk wij toch straks moeten gewagen. Ook dit ontstaat uit hi
(met nog korten of al met langen klinker) + den meervouduitgang en, en
hi-en wordt tot eenlettergrepig hien hetwelk meestal, of altijd, met
den tweeklank rijmt. — Nog eene plaats hebben wij tenoemen, waarook
het rijm van ie:% schijnt te schuilen: Nat. bl. 3, 4299 verniet (vernieuwd):
diet (z= diet, dihet). ISiwi heeft zich in het Vlaamsch op twee
wijzen ontwikkeld. Het verkrijgt of uw of iew, ieuw. Dus zou verniet van
verniewen den tweeklank hebben. Maar verniet hetwelk slechts eene
lettergreep in het rijm heeft kan niet op het tweelettergrepige diet
rijmen, men zou verniet : dijt moeten lezen; maar geen van de hss.
schrijft zoo„ Blijven wij bij diet, dan moet verniet = vernie-et zijn. De
toonlooze e wordt wel achter eene ie anders altijd verwijderd, maar het
is toch denkbaar dat ten gevolge van den asystemzwang", welke als uitgang
et vereischte, of althans mocht vereischen, ook eens een vernie-et
werd gebruikt, vooral daar het immers uit verniewet is ontstaan. Op
zich zelf moet eene groep van klinkers iee mogelijk zijn geweest, zoo
als de taal ook ieu heeft, niet alleen in nieuw maar ook elders somwijlen.
Is dit juist, dan is ook het rijm vernie-et .• di-et niet zonder analogien.
Wij hebben deze in rijmen zoo als bloeien : vernoien, voorts als doe: so,
van welke wij beneden iets meer zullen zeggen, en als ie, sie:hi. Aan
het eind van de woorden en v66r ; en v66r klinkers komen bij de uitspraak
de verschillen tusschen de tweeklanken en de verwante lange
klinkers, zooals de naklank der tweeklanken, minder uit, en vandaar
dat in deze gevallen de elders verbodene rijmen worden toegelaten. Een
analogon van het rijm vernie et : di-et kan ny (novus) : vry Hildeg. 91,
149 wezen, als dit is op te vatten als nie : vri naar de analogie van
die : mi. Ik heb slechts de klinkers genoemd, welke het gewone Mnl.
in het germ, niwi vertoont. Onmogelijk is ook niet het ontstaan van
eene lange i, zooals uit verscheidene dialekten blijkt. Het rijm van
Hildeg. kan dus ook werkelijk ni: vri, en zelf dat van M. verniet: diet wezen.
Dat de tweeklank ie als eenlettergrepig streng van de tweelettergrepige
groep ie af te scheiden is, spreekt reeds voldoende van zelf. Maar daar
ook dit niet altijd is in acht genomen, wil ik het hier nog even aanLXX
0NZU1VERE RUMEN.
stippen en verwijzen naar Taalk. Bijdr. 2, 159 vgg. en b.v. ophet21ste
couplet van den 1. Wap. M. Hier staan tegenover de staande rijmen
grammarien, plien, messcien, tien (ducere) vlien, sien, ghien, patjen (d. i.
pai-ien) de vrouwelijke lien, benedien, Marien, heresien, paertien.
Enkele woorden kunnen tot misvattingen aanleiding geven, omdat de
klinkers er in andere zijn, dan in het Hd. of in het Nnl. Ghier vuUur
heeft, zooals ook in het Nnl. den tweeklank : ghiere .- diere (animalia)
Nat. bl. 3, 379; gier : fier 3, 3545; ghiere .• maniere 3599; giere .• sciere
Alex. 2, 1143; ghieren : manieren Rb. 16627; gier .• ongier Sp. 42, 80,
13 enz. Ook viere (festivitas) stemt in den tweeklank overeen met het
Mnl.: viere .- sciere Rb. 23299; vieren .• manieren Sp. 41, 4, 27 enz. Die
(femur) heeft desgelijks den tweeklank overeenkomstig met zijne etymologie,
maar afwijkende van nnl. dij : dien .• ghesien. Nat. bl. 1, 419;
dien .• plien 3, 7; dien .• knien Rb. 16325; dien .• ontsien. Troy. 8582;
die : hi Alex. 3, 379; dien .- vlien Sp. I 3 , 2, 53 enz. Kil. heeft althans
die (diege) nog naast dije. Ook hie (apis) wijkt van hd. bie, bete en nnl.
bij af; overeenkomstig met de nog heden in het VI. geldende uitspraak
en met ags. beo heeft het zonder uitzondering den tweeklank: bie : mi
Nat. bl. 7, 31; bien .• sien 7, 61; bien ; mettien Rb. 8015; bie .• nie H.
d. heimel, 1898; zie .• bie Sp. I8, 42, 27; bien .- sien l8, 14, 41 enz.
Kil. geeft ook bij dit woord bie en byje naast elkaar op. De tweeklank
geldt ook, zooals r£eds gezegd voor hien (mares): hien .- dien (iis) Nat.
bl. 2, 2280; die hien .- plien 2, 1499; 2, 3797 enz. 3, 3189 staat die
sien leven langher dan die hien, wilmen segghen ende lien, maar V A B
lezen segghen ende sien. Ik voor mij zou aan de laatste lezing de voorkeur
geven. De uitdrukking is wel ongewoon, maar juist daarom misschien
te verkiezen, en te meer omdat zij wordt aangetroffen in de hss.,
welke over het geheel de beste zijn. Maar naast die hien is echter ook
een meervoud die hien althans niet ondenkbaar; deze vorm kon altijd
uit een enkelvoud die hi nieuw ontstaan.
Het eenige geval waarin het rijm tusschen ie en i zeker geoorloofd
is, is dus in den »auslaut", de voorbeelden als ic sie, gescie, drie, die
(pron.) nie enz.: hi, mi, di, wi, vindt men overal; in plaats van hi
of hij enz. is dan dikwijls ook hie geschreven. Ik heb er niet genoeg
op gelet, of alleen deze pronomina, waar zonder twijfel de klinker
nog eenigszins onbepaald kon wezen, zoo worden gebruikt, of ook andere
woorden, waarin al langer eene lange i vast was. Deze kwestie zou
een opzettelijk onderzoek verdienen.
Wij komen voorts tot de rijmen van o : oe. Troy. 97 Cyeroene .- soene
(filium), desgelijks 1742 Cyeroene ; sone (daarentegen Cyeroen : te doen
1788); Sp. deel 2 bl. 37, 13 Leoene .• sone (daarentegen onmiddellijk er
v66r Leoen : doen en Leo .- also) misschien ook Alex. 2, 423 Tisiphoene:
ghewone. De gewone klinker in soortgelijke eigennamen is oe; maar
zooals wij beneden zullen zien is ook 6 mogelijk. Wij vinden echter ook
ONZUIVKRE RIJMEN. LXXI
voorbeelden van soortgelijke rijmen met woorden, in welke de klank 6
niet mogelijk is, en daarom kunnen wij in de genoemde eigennamen
ook het gewone oe aannemen. Maar wij hebben hier vermoedelijk
niet oe .- o, maar oe gerijmd met de gewijzigdeo-klank die, later althans,
o (eu) is (z. Zeitschr. f. d. Alterth. 24, 25 vgg.). Dezelfde klanken
hebben wij Alex. 2, 941 ghewone .- soene, voorts in de rijmen van Oversee
str. 7 religioene : doene : coene .- zoene (filios) enz. en vs. 218 ongewoene
.• coene enz. Welken klinker wij in vermoene str. 7 en 10hebben,
wil ik niet uitmaken en er met minder beslistheid over spreken, dan
i k ' in de aanteekening op Flandr. Ill 6 heb gedaan. Hiertoe zou ook
nog behooren Sp. 38, 66, 21 Eudoene : de ghone. Maar zeker is in plaats
van Eudoene te lezen Eudoens of Euden sone, zooals uit den samenhang
en uit het Latijn blijkt. Ook Rb. 20379 zouden wij hetzelfde rijm hebben;
er staat god die ivel doet \ moete gheven dat ik mijn bloet \ alleenscine
niet o/fren moete \ maer al te male tere goete. Goete is nog heden in het
VI. geute (De Bo), Kil. gote en geute = fusio, fusura, nnl. gent (nit guti);
maar de varianten there groter gote, tere groete, teenre vloet, teere boete
wijzen er niet bepaald op dat goete hier het oorspronkelijke woord is.
Welk ander dan, kan ik wel niet met voile zekerheid zeggen; het
schijnt mij echter groete te wezen. Wij moeten voorzichtig zijn, omdat
het rijm 6 ; oe bij enkele andere schrijvers misschien meer, bij M. echter
behalve op deze plaats en de eene in den Alex., welke niet geheel zonder
verdenking is (vgl. de aanteekening) slechts voorkomt in een van de
strophische gedichten en enkele malen bij vreemde eigennamen, waar
het niet eens noodig is dit rijm te veronderstellen, en buitendien ook
anders altijd voor eene n, hetgeen misschien ook in aanmerking te nemen
is. — Nat. bl 5, 919 verroert : verboert; het juiste woord voor den
tweeden regel staat in A en B vervoert, hetwelk ook uit het verneert
van V met de hoogste waarschijnlijkheid is op te maken. — 6, 67—70
zijn in den tekst gebonden doet (facit): doet (mors); noet .• doet (facit);
vs. 70 heeft alleen het Hs. van den tekst en het is een stoplap. Vs. 68
rijmde oorspronkelijk met 69 en 67 met zijn rijmregel is verminkt doordat
een geheele regel is verloren geraakt. Of de twee verzen luidden,
zooals B ze heeft, dan wel of deze door den copiist zelven zijn vervaardigd,
blijft twijfelachtig. (Wij hebben eene soortgelijke verhouding van
de hss., als op de plaats welke ik Zs. f. d. alterth. 24, 38 vg. heb
besproken). —Sp. I3, 14, 75 magus hietse dystoriescone.• van edelen doene.
Ystorie scone zegt hier niets en kan onmogelijk juist wezen. Het Lat.
geeft geen licht. — 37, 21, 29 nem hier, seiti, dijn paert ende hoede \ hi
antworde.- nu vaert met Goede. Zoo staat in den tekst; maar er is te
schrijven met goede (vgl. Verdam Tijdschr. voor Nederl. Taal en Letterk.
I, 138 vgg). — 38, 87, 74 Spenyole.- sat dicken up sinen stoele. Als dit juist
is, wordt het eenigszins daardoor gerechtvaardigd dat Speniole een
vreemde eigennaam is. — In den Merlijn staan twee voorbeelden: 9307
LXXII ONZUIVERE RUMEN.
doech (valet) : ghenoech; misschien stond in den tweeden regel oorspronkelijk
int vertooch, en 9719 wedcrroepen ; bisscopen. Wederropen (= wederroepen)
schtjnt mij verkeerd, misschien wederloopen. — Ik voeg hierbij
Troy. 4844 een fel ghebuer .- ont/oer. Ik geloof niet dat wij hier gheboer
mogen schrijven, zooals Flandr. II 167 staat. De plaats zou dus bedorven
zijn, of — zij is niet van M. afkomstig. De laatste veronderstelling is
niet zoo onwaarschijnlijk naar de opmerking van den uitgever op vs. 4824.
De kwestie over het rijm oe : o vereischt nog eenige algemeene
opmerkingeD. Hetgeen Anz. V 78 van de woorden op oem is gezegd,
geldt ook volkomen voor M. en voor alle mnl. dichters met zeer weinig
uitzonderingen. De dichter van den len Reinaert is een van de weinigen,
welke rijmen zooals noemen .- comen hebben vermeden. Dat M. dezeheeft
gebezigd, behoeft niet door voorbeelden te worden bevestigd. Voor hem,
zooals voor de meeste anderen, gold echter in deze woorden geenszins
dezelfde uitspraak, welke oe elders had, maar door den invloed van de
m had zich de oorspronkelijke klinker veranderd en was deze dus geschikt
geworden voor het rijm met eene oorspronkelijke o. De uitspraak met
dezelfde oe als in andere gevallen, was echter niet geheel verdwenen,
zooals blijkt uit de schrijfwijzen van de hss. en uit de hedendaagsche
taal. Maar deze schijnt in het Mnl. niet eens de gewone te zijn geweest;
de gewone moet die zijn, bij welke het rijm met oorspronkelijke o
mogelijk was, t. w. dezelfde die ook oorspr. o (voor m) had. Deze uitspraak
was misschien nog dichter bij de kortheid, dan in andere gevallen,
waar oorspr. korte klinkers in eene opene lettergreep staan. En gelijk
in zulke woorden de oorspronkelijke korte klinker tot heden kan behouden
zijn, b.v. somme meervoud van som, komt, ook in het mnl. somwijlen
commen naast comen, is ook in hedendaagsche dialekten de germ.
6 volstrekt kort geworden b.v. verdommen, blommen. Noemen, verdoemen,
bloemen enz. en comen, somen, vromen hadden dus dezeltde uitspraak, of
konden die althans hebben. Wij vinden hier dezelfde uitwerking van de
m, door welke ook het Nhd. kommen, sommer, jammer en dgl. heeft.
Maar ook de kwaliteit van de o is misschien door de m veranderd
geworden. Men begrijpt bij deze omstandigheden, dat terwijl over het
algemeen de rijmen van mnl. 6 ( ~ germ, au) en verlengde o zooals
doden : goden, horen .• geboren zijn toegelaten, dm .- 6m wordt vermeden.
Meer daarover z. beneden in D.
Ook aan het einde van woorden is het rijm van oe : o zooals doe
(tunc) : so; ic doe .• vro; vroe (mane): also; ic vlo .• toe een gewoon verschijnsel,
hetgeen desgelijks algemeen wordt teruggevonden. Ook hier
zijn de voorbeelden overbodig, men kan ze overal vinden. Een derde
geval waarin algemeen oe .• 6 wordt gertjmd is voor i: vernoie : ic moie
Alex. 6, 305; vemoien : vermoien 6, 407; 8, 675; Nat. bl. prol. 85; Rb.
5937; vloyt: vernoyt Rb. 5688; vloyde : vernoyde FI. d. heim. 6 enz. Ook
deze vrijheid moet in de uitspraak hare verklaring vinden. Wij hebben
))RUHRENDE" RUMEN. LXXIII
reeds boven eene gissing in dit opzicht geuit en de rijmen tusschen ie
en i aan het einde daarmede vergeleken.
Uit deze feiten te willen afleiden dat algemeen o op oe kon rijmen,
zou zeer onmethodisch wezen. De omstandigheid dat het verschijnsel
geheel vast door bepaalde voorwaarden beperkt is, pleitjuistten sterkste
tegen deze veronderstelling. Hoe angstig M. elders het rijm vermeed, daarvan
getuigen zeer duidelijk verzen als Sp. I2, 2, 45 deerste was dat reinde
bloet root \ daer af hadde tfolc pine groet \ ende alt water in Nylus der
vloet | dat was alternate bloet; 38, 80, 5 dat Amelis sine kinder dode |
ende hi met dien bloede rode | sinen gheselle bestrike; 42, 50, 80 die
sinen stoel maecte so root \ met so menechs menscen doot. Ook buitendien
kan men zich van het gezegde gemakkelijk overtuigen b.v. door het
gebruik van groot en goet, welke als epitheta dikwyls beide in hetzelfde
geval zouden te pas komen.
Wanneer M. ten opzichte van oe : o, van i : ie, zoo nauwkeurig was,
is hij het natuurlijk ook in andere gevallen geweest, waar het verschil
tusschen de klinkers grooter is; buuc : stnc in Troyen en armoede .• onthoude
Franc, kunnen dus nauwelijks als oorspronkelijke lezingen worden
beschouwd. M. rijmt ook vokalisch zuiver; bepaalde kategorien, welke
schijnbare uitzonderingen maken, moeten uit de vroegere uitspraak worden
verklaard. Ook in den Alex, zijn ons geene vokalisch onzuivere
rijmen overgebleven met uitzondering wellicht van een 6 .• oe. Dus
wordt het ook waarschijnlijk dat de weinige konsonantisch onzuivere
welke zijn blijven staan, niet een bewijs zijn van nog grootere vrijheid
of minder oefening, maar dat wij ze als fouten in de overlevering
moeten beschouwen.
B. „RUHRENDE" RIJMEK
»Riihrende" rijmen, waarbij ik ook het samenrijmen van gelijke uitgangen
als — like: — like, — scap: — scap enz. reken vertoonen
zich bij M. ongeveer 1 ten honderd; alleen in Troyen enNat.bl. blijven
zij beneden dit getal. Het aantal is groot genoeg, om het voorkomen
ervan niet voor toeval te mogen houden. Al mag men ook niet beweren
dat de manier van de fransche dichters, de »rimes riches" op te hoopen,
door M. is nagebootst, kan men toch zien dat, misschien ook wel door
het fransche voorbeeld, althans toegevendheid tegen de ))ruhrende"
rijmen bij de mnl. dichters gebruik is geworden. Wanneer zij zich in
twee woorden of lettergrepen van gelijken vorm maar van verschillenden
oorsprong, of althans van sterk verschillende beteekenis, voordeden,
schijnt het zelfs dat M. ze gaarne gebezigd heeft, b.v. raet : baraet
woude (volnit) : woude (silvae). Maar ook voorbeeld en van anderen
aard: b.v. het rijm tusschen het adverbiale al te hant • hant, of antwoorden
.- woorden, gedaen .• ontdaen, hemelrike : eerlrike ontwijkt hij niet.
LXXIV »RUHRENDE" RUMEN.
Somwijlen kan men weifelen, of wij een »ruhrend" rijm hebben, b.v.
in doghen (oculos) : gedoghen Sp. 32 , 22, 19; aldurenture : aventure 35,
30, 53, haghel : haghel (= behaghel) 36, 21, 39. In zulke gevailen doet
men het best, het Hs. te voigen, als althans of het metrum of iets
anders geene aanleiding geeft, om er van af te wijken. lets voor of
tegen de voorliefde voor die rijmen mag men er niet uit opmaken. Nog
eer kan men aan een opzettelijk gebruiken er van denken bij Sp. I8,
59, 63 \gg. siet hier of eene gelike: \ een man es ziec sere sivaerlike \ wat
helpt hem meer, dat hi leghet \ in een bedde met gonde beleghet, \ oft in een
ander houtijn bet? \ noch te wers noch te bet, \ sone doet hem dit no dat.
Twee paren vinden wij meer achter elkaar.
Het verschil tusschen de gerijmde woorden kan somtijds zeer gering
schijnen, maar het moet in elk geval bestaan. Tweemalen hetzelfde
woord in bepaald denzelfden vorm en dezelfde beteekenis te rijmen,
schijnt M. streng te hebben vermeden. Het 4de hoofdstuk van Sp. 1
begint met een couplet, hetwelk 14maal hetzelfde rijm herhaalt. Wij
treffen er onder wel sconde (culpae) : sconde (vituperarem), bescoude (eremet)
en behoude (salus) : houde (gratia), maar geen enkel woord herhaald.
Zeer goed te verontschuldigen zijn gevailen als onteren : onneren (beide
verba) Rb. 3435; teeren : eeren (infin.) Sp. 41, 44, 17; voorts alle weghe
(adverbiaal) : ghetredene weghe Nat. bl. 7, 341; menecheen : al in een Sip
l 8 , 29, 65; van boven neder : hoge ende neder (adjekt.) 32 , 37, 29; teser
avontstonden : tien stonden (adverbiaal) 37 , 30, 87; keerden weder : die
lande voort ende weder (= in alle richtingen) l7 , 4, 41; ten keyseren
waert : nederwaert 35, 55, 111. Verschil in de beteekenis is er ook stellig
in ic ans die wel : blijft wel (gezond) Troy. 5002; ende waert moenc bi
deser dine (oorzaak) / ende meneghe andere onscone dine \ ghesciede Sp. 34,
45, 43; hiet (nominatns est) : hiet (iussit) l 2 , 39, 17; alsemen enen ontliven
dede : omme misdaet, di hi dede l 6 , 18, 6; scone vronwen ende
jonge om die Inst van haren live : Men souden doch te live 43, 10,
43; van Tyberinse, den here : hoe hi wart enech here I 6 , 56, 99; haer
negheen : lachter gheen Rb. 33117; negheen staat hier in indefin. zin,
buitendien kan ook de lezing van G haerre een in aanmerking komen.
Het meest bedenkelijk zijn nog in sine lieve ontfaen (recipere): heeft
ontfaen (obtinuit) Rb. 18757 en die ghone : omme tghone Sp. I 7 , 65,
227. Nat. bl. 2, hoe soet ware : oft sign lijf ware kan men misschien
rechtvaardigen met de opmerking dat /?. s. ware hier geheel als eene
formule staat in den zin »in elk geval"; maar men vraagt onwillekeurig,
waarom niet hoe soot vare is geschreven.
Een aantal andere gevailen moet men — om eene door Rodiger (Anz.
f. d. alt. IV 265) bij eene soortgelijke aanleiding gebruikte uitdrukking
te bezigen — nog eens »scharf ins verhor nehmen". Troy 7196 dat can
fry wael : het is hem van geslechte wael. De tweede regel geeft zoo geenen
zin; hoe hij moet zijn, heb ik niet kunnen vinden. — 9032 ghinghen
»RUHRENDE" RUMEN. LXXV
ghemeenlicke derwert : ter stede wert\ in den eersien regel komt zeergoed
ter vaert te pas. — Nat. bl. 2, 815 maect onder daerde | husekine na
sieve waerde \ some op ende some neder, \ wasset twater of dalet neder \ dathi
dale ofte dive. Het herhaalde neder zou men desnoods kunnen door de
vingers zien, omdat het eens als zelfstandig bijwoord van plaats, eens
in »uneigentliche" composite met dalen staat. Misschien echter is ook
te lezen dalet weder. — 6, 533 men vintse beide cleene ende groet \ sijn veni/jn
dats harde groet. De lezing van V A B dat es die doot in den tweeden
regel is in den tekst op te nemen. — 5, 39 dits ongheloeflikesake: maer
et liet deser sake. Alhoewel slechts B derre sprake heeft, is dit toch
onvoorwaardelijk aan te nemen. Dit Hs. heeft meer alleen onder alle
de juiste lezing, zoo b.v. 5, 957 en dikwijls. — Sp. I 7 , 19, 87 daer bekeret
Thadeus al. \ nu keric voort meer weder al \ ter ewangelien ijstorie. De variant
leest weder ende sal u tellen der e. y. Zelfs wanneer wij in dit laatste,
zooals niet onwaarschijnlijk is, de verandering van een afschrijver
hadden, zou het rijm niet aan bedenking onderhevig zijn, omdat het
eerste al substantievisch, het tweede adverbiaal staat. — 47, 24, 29 quam
hi echt doe : doe. In den eersten regel is toe te lezen. — l8, 17, 157 Cestius
VII jaer daernaer \ Innocentius XI daernaer. Hier voldoet de verplaatsing
Cestius daer naer seven jaer. - 31, 19, 25 ende hietense varen daer si mochten
daer si hem gheneren mochten. Zonder twijfel is te lezen daer si dochten,
daer si hem gheneren mochten; vgl. b.v. Alex. 7, 413 vloenharentare, daer
si dochten dat si hem onthouden mochten en voor daer in de in de plaats
uit Sp. tegenover dat in de plaats uit Alex. z. Anz. f. d. alterth.
VIII 153 vg. — 38, 92, 71 (Constantijn versette trike) te Constantinoble van
Rome | dus coemt alle hoocheit te Rome. De tweede regel is mij onverstaanbaar.
— 36, 17, 72. Symmachus die vander stede \ van Rome patricius was \
ontlivedi die goet ooc was. \ Roetiuse dedi vermorden. Het gemis van eene
gezonde constructie doet aanstonds zien dat de plaats bedorven is. Naar
het Lat. te oordeelen ontbreken er regels (Vine. 22, 23) Symmachum
patricium inter fecit. Sed et Boetium consularem virum summae prudentiae,
qui dialeciicam et arithmeticam atque musicam suo sermone nobilitaverat et
alios libellos elegantissime composuerat idem tyrannus exilii pena damnavit et.
in territorio Mediolanensi iugulari fecit. — l 6 , 47, 59 spreekt Jezus tot den
palmboom nu wes staerc ende rechti weder \ ondoe uut dine wortele weder \
dine bedecte scone fonteine. Het tweede weder is niet gerechtvaardigd, er
moet denkelijk neder staan (mhd. nidere, nider), vgl. de boven aangehaalde
plaats Nat. bl. 2, 815 en Lorr. 2,379 dat si besochten die erde neder x).
Overeenkomstig met hetgeen wij tot nu toe hebben gezien, mogen
wij ook het kleine restje van bedenkelijke gevallen, dat er nog overblijft,
niet zonder meer aannemen. Sp. 31 , 22, 57 in Spaengen aldaer
!) Merlijn 6405 waarschijnliik te lezen die beste divijn so es hi \ die nu in
der werelt si.
LXXVI BEHANDELING VAN DE E.
hi was here. \ die Goten coren teenen here zou M. het slechterijm zeergoed
hebben kunnen vermijden door te schrijven coren in die ere, vgl. b.v.
vs. 86 en 96 van hetzelfde hoofdstuk. De fout kan echter ook in den
voorgaanden regel schuilen waar aldaer hi was here een overbodig toevoegsel
is; misschien aldaer hi wan d'ere. Het Lat. (17,3) heeft alleen
a Childeberto fratre Clotildis in Hispania peremptus est. — Troy. 2075 hy docht
haer een joffrouwe sijn. \ doe sprac die moeder dit sal sijn is met tamelijke
zekerheid joncfromve fijn aan te nemen. — Sp. 31 , 30, 59 oft iclevetote
morghen \ wat sal dan daeraf wesen? \ here, sprac hi, en mach niet wesen
blijft dan nog alleen over. Gemakkelijk te verbeteren is de plaats m. i.
niet; desniettemin moet de juistheid worden betwijfeld. Als het luidde
wat sal sijn (of wesen) dan van desen zou ook het noodige accent van
den zin meer uitkomen.
C. BEHANDELING VAN DE E.
Over deze kweslie heb ik afzonderlijk gesproken Zs. f. d. alterih. 25,
30 vgg. en veroorloof mij de uitkomsten van mijn onderzoek hier nog
eens kort te herhalen. Terwijl het rijm tusschen de verlengde en
oorspronkelijk lange a, o en o (a : a, enz.) (meer bepaald over o : 6
beneden onder D) onvoorwaardelijk is toegelaten, kunnen wij stellig
zien dat het. rijm van e : e gaarne wordt vermeden. Weliswaar komen
zulke rijmen in de gezamenlijke werken van M. in een niet zoo heel
klein getal voor *), maar in verhouding tot de groote uitgebreidheid
van de werken en in aanmerking genomen dat de hiertoe behoorende
woorden een zeer groot gedeelte van de rijmen uitmaken, is het getal
toch beperkt, en het wordt nog minder doordat een deel van de overgeleverde
rijmen e : e door gemakkelijke en gedeeltelijk ook uit andere
overwegingen noodige veranderingen kan worden verwijderd. Er komen
dan nog andere gegevens bij, om tot bewijs te strekken. De
tegenstelling tusschen e en e is echter nog nader te bepalen, door eene
splitsing der e v66r r en voor andere consonanten aan te nemen, dusl)
er : er en 2) ex : ex (x = de overige consonanten behalve r). Daar
l) Heten si : weten si Alex. 10, 413 hetwelk in het aangehaalde opstel nog
mede is gerekend, is te verwijderen; z. den tekst. — Den Merlijn kon ik nog
niet raadplegen. "Wij hebben er een gedeelte in, waar e : e dikwijls rijmt: teken
spreken 2071; 2075; mede : gerede 2083, 2099; 2117 enz. Maar dit is het verhaal
van Maskaroen, hetwelk niet door M. is gedicht. Elders hebben wij stede: gerede
1673. De uitgever heeft hier verkeerdelijk geinterpungeerd, de zin is tusschenzin,
de woorden van Peter beginnen eerst met 1675. In stede komt niet te pas, ik
vermoed dat er voor in rade is te lezen, dan komen wij in den volgenden regel
tot so gerade in pi. v. so scier gerede, hetwelk hier voor den zin zeer goed zou
zijn. Yoorts 5974 mede : gherede; misschien te. lezen bede in pi. van mede en
8073 gerede : stede, waar echter gereden (partic.) moet staan.
BEHANDELING VAN DE E. LXXVII
geene gevallen in aanmerking komen, waar de e voor h of w staat,
valt de indeeling samen met de onderscheiding tusschen oudere en
jongere ))monophthongierung,' (<S = hd. e en e = hd. ei). Maar dit
schijnt slechts toevallig te zijn. Feitelijk schijnt het verschil veroorzaakt
te wezen door de op den klinker volgende r. Althans staat sweer (z=
swehur), waar de lange e het produkt is van eene contractie met de
basis van e op de zijde van er x); en de zeldzame voorbeelden van dea,
wier klank gewijzigd (umgelautet) is, verdeelen zich naar de volgende
consonant, dus mere (uil mart) :er, neest, drossete : ex. Op de zijde van
ex staat ook bleten (balare). Er : er wordt eerder toegelaten dan ex : €x.
In zijne strophische gedichten, waar zooveel gelijke rijmklanken noodig
waren, woodt er : tr dikwijls gevonden, maar ex : ix slechts in e&n
geval, tot welks verdediging nog bijzondere omstandigheden zijn aan te
voeren. De onderscheiding wordt door het gebruik van andere dichters
bevestigd, b.v. dat van Utenbroeke, die er : Sr niet vermijdt, maar
ex : £x volstrekt niet toelaat2).
De geheele regel wordt door enkele bijzondere gevallen gestaafd. Op
de zijde van e staat ook de e in den uitgang — hede, bijvorm van —
heide. Het is niet noodig, daarvoor, zooals ik het t. a. pi. heb gedaan,
eene ver war ring met de afleiding op — ida te veronderstellen. Al is
deze ook mogelijk, de oorzaak der verandering van den klank der e in
dezen uitgang is feitelijk toch zonder twijfel de anebentonigkeit" van
den uitgang. — htde, hetgeen op zich zelf als bijvorm van — heide zou
zijn te verwachten, komt bij M. nooit voor. Germaansche eigennamen
behouden den klank, die hun etymologisch toekomt, b.v. Bremen, Denen
met e. De groepen erd en ert, welke door svarabhakti zijn »gedehnt",
rijmen met er, niet met /r, dus b.v. weert (dignus) met geneert en niet
met gekeert. lets, meer vrijheid laat men voor vreemde woorden toe;
maar ook hier zijn de toestanden over het geheel vast: de uitgang van
werkwoorden — eren staat op de zijde van er. Door de vaste e in de
verborgen vormen wordt de nominatief ministrel bewezen.
De oorzaak van deze feiten vind ik in een nog voortdurend bemerkbaar
verschil in de kwantiteit, al is ook de ))dehnung" van de korte
klinkers voorzeker al lang begonnen 3). Daarnaast zullen e en i ook in
!) Ik moet echter opmerken dat het niet zoo geheel zeker is of sweer in den
klank volkomen met meer enz. overeenstemt; het rijmt misschien slechts daarom
er mede, omdat eene andere rijmverbinding onmogelijk is.
2) Ook het omgekeerde dat door eenigen eerder ex : ex, dan er : er wordt
gerijmd is staande te houden tegen mijne opmerking t. a. pi. bl. 49. Zoo is het
b.v. in den Maskeroen, die in den Merlijn ingelaseht is.
3) Zeer gaarne zou ik aannemen dat ook de aard van het accent in aanmerking
komt. De oude lange klinkers hadden waarschijnlijk „circumflectierenden
accent", maar de nieuwe „dehnungen" zullen dezen niet hebben verkregen.
Maar waarom dan a : d, o : 6, verlengde tot lange o'\
LXXVIII ONGELIJKSOORTIGE O's.
de kwaliteit verschillend geweest zijn. Voor de r waren door den invloed
van de liquida de tusschen e en € nog bestaande verschillen in Maerlants
dialekt minder geworden. De £ schijnt de uitspraak van a te hebben gehad.
In spijt van de uitzonderingen welke in de rijmen van M.voorkomen,
laten zich deze feiten toch zeer duidehjk uit zijn gebruik herkennen.
De uitzonderingen welke hij toelaat, bevestigen weder de opmerking,
die wij reeds meer maakten, dat wij met een man hebben te doen, die wel
strenge regelen volgt, maar toch niet de volharding bezit, om alle
sporen van onregelmatigheid te vermijden. Deze zorgvuldigheid missen
wij in menig opzicht in Maerlants werken.
D. ONGELIJKSOORTIGE OP ELKANDER RIJMENDE O's.
Terwijl wij bij de e het verschil tusschen scherp-en zachtlang, hetwelk
de hedendaagsche nl. spelling nog maakt, in de rijmen van M. (en van
anderen) levendig zien, is dit bij de o niet het geval. In Sp. hist. I4,
waar wij slechts 6ene afwijking bij de e vinden, treffen wij, zelfs als
wij van de voorbeelden afzien, waar de o voor r + dentalis staat (zooals
ghehoort : woort) bijkans 12maal het rijm van o : o, zooals goden: doden,
gheboren : horen enz. Over het geheel is het zoo veelvuldig, dat wij
volstrekt niets van een verschil tusschen de klinkers kunnen merken.
Alleen misschien voor de m. Wij hebben boven van den invloed van
deze consonant op deoegewaagd, en ook al ter loops opgemerkt dat de oorspronkelijk
korte o insgelijks, zooals in commen, kan gewijzigd worden. De
m schijnt vertragend op de verienging ingewerkt te hebben, zoodat
de o tot het rijm met 6 niet geschikt werd. Van uitzonderingen herinner
ik mij slechts enkele rijmen met Rome, hetwelk over het algemeen op
de zijde van 6 staat; maar Alex. 5, 1117 vrome : Rome, 8, 121 ghenomen
: Romen, Merlijn 517 women : Romen en Sp. 38, 93, 59 vanRomen:
comen. Op de laatste plaats is van Romen wel slechts conjectuur, maar
eene zoo zekere dat wij aan de juistheid niet kunnen twijfelen. Meer
heb ik niet in mijne aanteekeningen, en het rijm om : om moet op zijn
minst zeer zeldzaam wezen, terwijl zulke als Rome : gome ot drome en
dgl. zeer vaak voorkomen. Dat ook noemen : Romen, bloemen : dromen
rijmen zijn welke vermeden worden, spreekt na het hier en boven
gezegde van zelf. De schaarschheid ervan — ik heb slechts aangeteekend
Alex. 4, 1463 lauwerbloemen : drome — terwijl noemen enz.: comen en
dgl. zoo vaak rijmen, is een nieuw getuigenis voor de onwettigheid van
de rijmverbinding oe : o en van om : om. De inwerking van de m
bepaalde zich dus tot de o en de germ, o, maar strekte zich niet uit
tot de 6 uit germ. an. Ik wil er niet eens op drukken, dat het weder
een vreemde naam is, welke bijna alleen eene uitzondering toelaat.
In Zs. f. d. alterth. 24, 25 vgg. en 355 vgg. heb ik over eenige andere
punten gesproken, welke bij de o zijn op te merken. Wij zien daar dat
VRIJHEDEN BTJ VREEMDE WOORDEN. LXXIX
in veel gevallen, waar o wordt geschreven de uitspraak b is aan te
nemen, of althans een klank, welke later tot b wordt. Dezelfde uitspraak
heeft altijd bij M. de u voor r, zoo ver hij niet de uitspraak
van andere gewesten in zijne rijmen toelaat. Waar ur gelijk is aan
een vroeger ur, beantwoordt de klank aan het gewone NL, waar het
gelijk oorspr. ur is, aan het hedendaagsche Westvlaamsch.
E. YRIJHEDEN BIJ VREEMDE WOORDEN.
Om aan de rijmkunst van M. in alle opzichten rechttedoen, moeten
wij ook een oogenblik stil staan bij de vreemde woorden, vooral bij de
eigennamen, om de vrijheden te leeren kennen, welke hij er zich bij
veroorlooft. Er was in de middeleeuwen nauwelijks iets, wat meer
onzeker was dan zulke vreemde namen: zij zijn dikwijls tot onkenbaar
wordens toe verbasterd, Niets was stellig meer geschikt om kleine
willekeurigheden in den vorm en de uitspraak toe te laten. Wij zullen
zien dat M. een altijd nog matig gebruik van deze vrijheid heeft gemaakt.
De uitgang us wordt lang en kort gebezigd: Priamus : huus Troy. 75;
2387; 6873; Cerberus : thus Rb. 7289; cubitus : huus 11485; huus; Josephuus
16873; voorts nog Sp. 32, 11, 122; Alex. 1, 20; 7, 291; Lazaruse
: huse Sp. I 7 , 21, 3; voorts 21, 9, 41; Alex. 1, 253. Aldus: Encinus
Alex. 1, 891; 949; 1015; 5, 131; 7, 367; Troy. 1167; voorts Rb.
7679; Sp. 14,23, 24; cubitus : dus Rb. 11607 enz. De laatste voorbeelden
geven zeker de eigeniijke uitspraak van het Lat. weder, terwijl het gebruik
als u denkelijk door middel van het Fr. is te verklaren. Over het
algemeen moet in het Mnl. bij namen naast den lat. ook altijd op dien
vorm worden gelet, welken zij in het Fr. hebben gehad; dikwijls zijn
zij daarnaar gevormd. Dat wij in de verbogen vormen nooit usse aantreffen,
zal wel alleen daarvan komen, dat er nauwelijks rijmwoorden
voor ter beschikking stonden. Op soortgelijke wijze worden ook andere
uitgangen behandeld. Palestin : daerin Alex. 7, 1147; Cetin: daerin 7,
1469. Cetijn : sijn Rb. 4841, daarentegen cetin : ic bin 4751, Cherubin :
in 11483. Danieel : gheheel Rb. 16847; Daniel : fel 16985. Imperator :
choor Sp. 43, 30, 69, terwijl elders lat. or als kort wordt gebezigd,
b.v. Agenor : tor.
De lat. uitgang o, onis en grieksch on, ook on, wordt, op enkele gevallen
na, waar o blijlt, door oen teruggegeven. Met deze uitgangen treft samen
fr. on, en somtijds in de casus obliqui ook lat. onia, hetwelk meestal
tot one wordt. In deze uitgangen hebben wij echter geen geheel vasten
klinker, wij vinden en den tweeklank oe en 6, zonder dat het gebied
van de twee scherp is afgescheiden. Ganeloene : doene Sp. 41, 24, 9,
maar Pantaleone : scone 41, 4, 55. Zelfs denzelfden naam treft men
LXXX VRI.THEDEN BIJ VREEMDE WOORDEN.
afwisselend met oe en met 6: Platoene : doene Sp. inhoud l 3 , 32; doene:
Platoene l 3 , 38, 1; maar Platone : scone l 3 , 39, 3. Pharoene : Hen doene
Rb. 3935, maar Pharaone : lone 3871, scone : Pharaone Sp. I 2 , 52, 17.
Salomoen : doen Rb. 10913, Salomoene : doene 10905; daarentegen niet
ver vandaar Salomone : crone 10937 en Sp. inh. I2 , 27. Aschaloene:
coene Rb. 28327; Aschalone : scone 20879. Doene : Machedoene Sp. I1,
25, 31, maar Macedone : crone I 1 , 26, 3 en evenzoo Sp. inh. I3, 19.
Nerboene : doene Sp. 34 , 14, 45; Nerbone ; scone echter 34 , 15, 17. Ook
dit verschil berust op de keuze tusschen lat. en fr. uitspraak: on is
gelijk lat. on, oen gelijk noordoostfransch oun. Andere woorden vertoonen
echter grooter consequentie, de vaak gebezigde als baroen, noene (hora
nona) wijken niet af van de uitspraak oe. Ook een naam heeft altoos
een en zelfden klinker o, t. w. Babilone, b.v.: scone Alex. 2, 773; 1006;
4, 1068; 5, 861 enz. enz. : crone 2, 1130; : hone Sp. 41, 29, 7; van
Babylonen : lonen Rb. 14739; : honen 14832 enz. Uitzonderingen zijn mij
niet bekend. Over het geheel overweegt de tweeklank, 6 is het meest
vast, als de naam tot — onia is terug te brengen. Dit gebruik van de
vreemde namen heeft zeker veel bijgedragen tot de meer dan eens geuite
bewering dat M. o en oe zonder aarzeling samen zou laten rijmen.
Maar zij bewijst er even weinig voor, als men uit het over denuitgang
—us gezegde tot de wettigheid van het rijmen van korte en lange u zou
mogen besluiten. In tegendeel, wanneer wij b.v. Glaus. 131 vgg. de
rijmen vinden scone : Faraone : trone : Gedeone : Salomoene (lees Salomone)
: lone : bone : crone zien wij al weder dat M. zich van het rijm
o .* oe heeft onthouden in spijt van de hier zeer voor de hand lig^ende
verleiding; want van een der namen zou de overgang tot woorden met
oe zeer geleidelijk zijn geweest.
Somtijds neemt M. de vrijheid, in plaats van den juisten uitgang een
anderen te stellen. Parmenio heet in den regel Parmenioen b.v. Alex.
4, 1184; 8, 447 en dikwijls : doen, maar ook Parmenio (: Macedo) 4,
276 en vrijer Permenius (: aldus) Sp. I 4 , 23, 24. Demetrius heet Alex.
8, 289 juist Demetrius (: Lycolaus), daarentegen 344 Demetrioen (: doen).
Evenzoo Aurelioen voor Aurelius Sp. 33 , 9, 3.
Niet te verwonderen is het, als van nominatieven met korten klinker
verbogen vormen in twee zinnen voorkomen, nu eens met adehnung" en
dan weder met behoud van de kortheid, dus met dubbelen consonant.
De vormen van den nominatief als Abraham, Moises, en dgl. laten naar het
taaleigen beide verbuigingen toe. Abrahame : name Rb. 1961, Moysese:
lese 4415, Kalistonese : dese Alex. 9, 13. Bewijzen voor vormen als
Abrahamme, Kalistonesse heb ik op het oogenblik niet tot mijne beschikking,
maar ik meen te mogen beweren dat zy voorkomen.
Ten slotte teeken ik nog eenige op zich zelf staande bijzonderheden
op. Wanneer Latium gebruikt wordt als van Latien : den vrien Rb.
12389, is dit slechts in aansluiting aan de namen van landen op —ia,
VERPLAATSING VAN DEN KLEMTOON IN HET RIJM ENZ. LXXX1
welke altijd — U geven. — Valentien = Valentinianus Sp. 31 , 1, 13 *)
— Clodovee : mee Sp. 36 , 7, 47. — Yppocras (~ Hippocrates) H. d. heim.
923. — Daret : geset (Dares) Sp. I 2 , 16, 28; buitenhetrijm heethij dicht
bij de genoemde plaats Dares en Darius. — Saren : te waren Rb. 32143,
terwijl zij in den regel in den nom. Sarre heet. — int Capitole Sp. I5,
68, 55. — Nomin. Pilate l 7 , 27, 3; : ic late Rb. 26323; op eene
dergelijke wijze wordt in den Alex, de nom. Philote (Philotas) gebezigd.
F. YERPLAATSING YAN DEN KLEMTOON IN HET RIJM. -
RUMEN YAN DRIE EN MEER LETTERGREPEN. - HET
RIJM MEERMALEN HERHAALD.
Aan het zoo straks over de vreemde woorden gezegde sluit zich dadelijk
aan de om het rijm gemaakte versterking van den klemtoon : tangere
(lat. infin.) : mee Nat. bl. 12, 1003 (aldus is met 3 hss. te lezen in pi.
van tangere : mere) en enkele verplaatsingen van den klemtoon, zooals
Abel, Abelle b.v. Alex. 4, 443; lune (lunae) : mee Nat. bl. 8, 9&,intende:
mee Sp. 34 , 7, 49; Marianni : nemmermee Rb. 34063, 34253; platearis:
is Nat. bl. 10, 560. Bij inheemsche woorden is deze verplaatsing van
het accent zeer gewoon bij verscheidene uitgangen, b.v. in vidntconinc,
leringen enz. Daarboven heeft M. slechts eenmaal duvel Wap. Mart. I
128, eene barbaarschheid, welke men bij Boendale zeer dikwijls vinden kan.
Als wij van het dikwijls voorkomende daktylische rijm, b.v. levene;
gevene, adere : te gadere, Boudene : houdene, levende : gevende afzien,
vinden wij slechts weinig voorbeelden van de rijmverbinding van meer
dan twee lettergrepen: selve al : selve sal Sp. I 8 , 56, 3; droghenaren:
loghenaren l2, 50, 43; onderlinghe : sonderlinghe l 5 , 65, 53; misschien
nog enkele meer. Maar wij zien dat M. geen moeite deed voor soortgelijke
rijmkunstenarijen.
De her haling van denzelfden rijmklank onmiddellijk achter elkander
komt vaak genoeg voor, om M. terecht te verwijten dat hij zulke misslagen
tegen de welluidendheid niet zorgvuldig genoeg heeft vermeden.
Maar ik geloof toch dat M. niet geheel en al achteloos in dit opzicht is
geweest, dat hij, waar het zonder moeite kon, deze fout vermeed;
althans moet men ook in dit opzicht voorzichtig wezen. Menigmaal heeft
men M. hiervan een verwijt gemaakt, waar feitelijk volstrekt geene
gelijke klinkers zijn, in andere gevallen verdwijnt het bezwaar door de
opmerking dat de klinkers verschillende uitspraak, of de woorden verschillenden
vorm kunnen hebben. Maar er blijven nog voorbeelden
l) Ik doe hier opmerken dat de lat. uitgang ianus bijna altoos in den fr. vorm
ten (met den tweeklank) wordt teruggegeven. Yandaar de namen van volkeren
als Troiiene, Numidiene enz. ook paitene.
DR. FBANCK, Alex* F
LXXX1I APOCOPE.
genoeg. Sp. I 1 , 49, 25 is zelf zes malen het rijm aen herhaald, zonder
dat anders iets tegen de plaats zou in te brengen zijn. lets anders is
het echter, wanneer l7 , 47, 1 vgg. 14 malen het gelijke rijm opzettelijk
wordt herhaald,
Een grooter gebrek aan kunstvaardigheid, dan de berhaling van hetzelfde
rijm, is de samenvoeging van 3 regels te midden van gewone rijmparen.
Maar deze erken ik bij M. niet, ik onderschrijf met Verdam (^Theoph.
bl. 35) hetgeen Jonckbl. Rein. Inl. XXV zegt. Nat. bl. 7,463 vgg. hebben
wij dit geval, althans, wanneer men de plaats leest als de uitgever.
Maar uit eene aandachtige beschouwing van de varianten en eene vergelijking
van de verschillende hss., wier veihouding wij reeds uit verscheidene
plaats hebben leeren kennen (boven bl. LXXI) blijkt dat weder,
gelijk V en A (eenigszins ook B) aanduiden, een regel is verloren
geraakt, waarschijnlijk achter 463. Ook Sp. I5 , 20, 21 rijmen drie
regels sijn vet was te Rome ghesent | over een selsiene prosent | ende was lane,
dus eist bekent \ hondert ende XX voete mede. De tweede regel is echter,
zooals de uitgevers opmerken, »met een llauw streepje doorgeschrapt,
denkelijk* om het drietal rijmregels tot een tweetal terug te brengen."
Maar evengoed kan men veronderstelien dat een verbeterend coprist
door de vergelijking van een tweede hs., waar dit vers ontbrak, er toe
gekomen is om het te schrappen, en dat het dus geinterpoleerd is.
Vine, heeft ook slechts coriam eius Romam deductum CXX pedes habuisse
dicitur* Er blijven nog slechts twee, of drie plaatsen in den Alex.: 3,
961—66, waar 3maal oven en 3maal aren achter elkaar staan. Hetderde
rijmwoord te voren is echter ook op andere gronden te veranderen.
Door te waren te lezen krijgt men althans 3 rijmparen, alhoewel 4 aren
achter elkander blijven. Het eenige voorbeeld 4, 1317 kan ons niet
overtuigen, en wij moeten daarom veranderen. Of ik de juiste lezing
heb gevonden, zal ik niet beslissen.
Hiermede nemen wij afscheid van deze technische kwesties, met wier
nauwkeurige beantwoording ik een goed werk hoop gedaan te hebben
jegens M., die zoo bezorgd was voor de verbastering van zijne werken
door onbekwame handen en den bijstand van de verstandigen inroept
tegen neuswijze domheid.
GK APOCOPE.
De afschrijvers hebben ons ruim van geapokopeerde vormen voorzien.
Ik verwijs naar hetgeen ik er over heb gezegd Anz. f. d. A. V, 79 ff.
en deze verwijzing alleen zal volstaan, om iedereen, wien het niet
slechts te doen is om eene oppervlakkige kennis van de oude taal en
hare geschiedenis, op de onwettigheid van een tal van geapokopeerde
vormen opmerkzaam te maken, die wel altoos weer voorkomen, maar
nooit door de rijmen worden bewezen, en juist in deze consequenlie
OVER EENIGE WISSELVORMEN. LXXXIII
het duidelijke be wij s der onwettigheid in zich dragen. Vormen zooals
zeer, veel, heer, eer, (honor) coen, geapokopeerde infinitieven met te en
dgl. zal iedereen stilzwijgend verbeteren, en, zooals ik hoop, ook toekomstige
uitgevers. Ik heb uitvoeriger over deze kwestie bij M. gehandeld
Zs. f. d. A. 26, 332 ff. vgg. Het zou teverleiden, als wij ook maar
terloops alle punten afzonderlijk hier wilden herhalen; ik moet mij daarom
bepalen tot het verwijzen naar mijn opstel t. a. pi, en zal slechts
zeer in het algemeen hier zeggen, dat de taal van M. de apokope van
eene toonlooze e onmiddellijk achter eene lettergreep met den hoofdtoon,
niet toelaat. Misschien hebben wij slechts een geval, dat hierop
eene uitzondering maakt. en wij moeten toegeven, dat de gewoonlijk
in het woord nog voorkomende e door M. willekeurig werd weggelaten,
denkelijk in aansluiting aan een gebruik, hetwelk in de gesprokene
taal reeds mogelijk was geworden. Verder komt apokope voor, waar de
e wel achter eene lettergreep met vollen klinker, maar niet met den
hoofdtoon staat, zooals ommaer uit ommare, selsien uit selsiene, ambocht
uit ambochte, leeraer uit leerare (maar zeer zelden), openbaer (uit openbare?).
Nog meer gewoon is de apokope, waar aan de laatste lettergreep
reeds eene andere met toonlooze e voorafgaat, maar ook hier gebruikt
M. nog meer de onverkorte vormen, zoo als mettene, redene, wortele,
adere, riddere plur. naghele, uitgang — ere bij de verbuiging der adjektieven,
in den comparatief enz. Steeds staat de e in den infinit. met te.
Vele gevallen zijn er, die zich op het eerste gezicht hiertegen schijnen
te verklaren, maar wij hebben daar overal wettige vormen zonder e aan
te nemen, meestal naast zulke met e, waar echter het ontbreken van
de e geenszins op eene lijn mag gesteld worden met dejongere apokope,
door welke b.v. mnl. hope, grepe, tale, eere, coene, rike, ie geve, ic
mochte nnl. hoop, greep, taal, eer, coen, rijk, ik geef, mocht zijn geworden.
Van verscheidene masc. en neutr. op ja hebben wij de twee vormen:
ric, rughhe; pit, putte; weit, weite; stic, stucke; bet, bedde; net, nette.
In den dat. sing* masc. en neutr. zijn van oudsher vormen zonder e
mogelijk. Mannel. meervouden zonder e zijn geoorloofd bij vreemde
woorden als baroen, bij woorden, die oorspronkelijk naar de consonantische
declinatie werden verbogen, daaronder ghenoot en misschien ook
knecht. Bij een aantal vormwoorden kon ten gevolge van hunne plaatsing
in een gedeelte van den zin, waarop weinig klemtoon viel, reeds
vroeger de siot-e wegvallen, en zij hebben meestal twee vormen in het
Mnl.: wel wele, an ane, dor dore, af of ave, met mede, haer hare, hem
heme en andere. El is alleen in den verkorten vorm bekend.
H. OVER EENIGE WISSELYORMEN.
Wanneer in den Franc, de dichter op de bekende plaats (vs. 431 w^g.)
zegt:
F*
LXXXIV OVER EENIGE WISSELVORMEN.
Men moet om de rime souken
Misselike tonghe in bouken,
Duuts, dietsch, brabants, vlaemsch, zeeus,
Walsch, latijn, griex ende hebreus,
Om vray thoudene rijm ende zin
wanneer hij dus, zooals hij zelf erkent, de grenzen van zijn dialect
overschrijdt, zonder dat wij aan zijne rijmen iets bijzonders in vergelijking
met die van andere schrijvers kunnen bemerken, dan blijkt
daaruit, dat niet hij alleen van deze vrijheid heeft gebruik gemaakt,
om woorden en vormen van woorden uit andere tongvallen over te
nemen. Toch heeft voorzeker reeds de taal van het eigene gewest in
menig geval verschillende uitspraak en verschillende vormen bij een en
zelfde woord toegelaten. Vandaar komt het dat de rijmen van de mnl.
dichters een aanzienlijk aantal dubbele vormen vertoonen. Ook M.
gebruikt ze vaak. Of hij, of ietnand anders dit meer doet, dananderen,
is niet te zeggen, zoo lang wij niet bepaald weten, wat aan de verschillende
diaiecten toebehoort. Tot zoo lang heelt het voor ons, zooals
lk reeds Anz. f. d. A. V 78 heb gezegd, meer belang, de beperkingen
bij deze vrijheden te leeren kennen, dan de uitbreiding ervan. Ikteeken
in het volgende aan wat mij bij M. te dezen opzichte in het oog is gevalien x).
Vrame, elders een gewone vorm naast vrome (commodum), welke door
Kil. zelfs voor vlaamsch wordt opgegeven en ook feitelijk bij Ulenbroeke
b.v. niet ongewoon is, heb ik slechts eenmaal bij M. aangeteekend Nat.
bl. 8, 852 vrame : name, waar de varianten alle overeenstemmen en
niets tegen de lezing is in te brengen.
De vormen orbore en orboren staan bij M. nooit in het rijm, maar
alleen orbare en orbaren, b.v. Nat. bl.2, 1703; 9,627; Rb. 2096; 23023;
Sp. 43, 23, 75 enz. Midden in het vers staat echter orbore zelfs in de
hss. van den Rb. 20964 (slechts F orbaer) en 25146.
Bij eenige woorden met den tweeklank ie en bij heden (hodie) is het
duidelijk waar te nemen, hoe voor M. de vormen met u, als hij deze
ook somwijlen bezigt, toch niet de gewone waren, vermoedelijk omdat
zij niet in zijn dialect behoorden. Dure naast diere vinden wij enkele
malen in Troyen: 5469 dure ; figure; de var. heeft echter diere:maniere
zonder dat ik bepaald tot deze lezing kan overhellen; 7737: aventure;
10413 : mure en misschien nog enkele malen meer. In den Rb.
rijmt het slechts een enkele maal 33840; ook in den Sp. komt het niet
vaak voor, mijne aanteekeningen geven mij slechts l 4 , 48, 14; 3 8 , 7,
l) Al is ook voor de scheiding van de diaiecten nog weinig gedaan, wij zijn
toch niet zoo geheel onkundig, om niet bij enkele dingen te kunnen beweren
dat een zeker schrijver daarin de grenzen van zijn eigen dialect te buiten gaat.
Ygl. het boven over u voor ie gezegde.
OVER EENIGE WISSELVORMEN. LXXXV
16; 42, 67, 98. — Lude voor liede rijmt niet zelden in den Rb. en Sp.:
maar niet in den Alex, en in den MerL, vermoedelijk ook niet in Nat.
bl., Troyen enz. — Beduden is weder zeldzamer; ikheb alleen opgeteekend
1 Mart. 674; Franc. 567 en Sp. 3 6 , 10, 46. —Huden verschijnt het eerst
in het rijm Sp. 34, 23, 97. Na dien tijd bezigt M. bet meer 35 , 4, 25;
35, 61; 41, 89; 36 , 6, 93 enz. Reeds deze statistiek bewijst, dat de
vormen niet in zijn dialect te huis behoorden, dat hij ze slechts nit
andere tongvallen kende en om way thoudene rijm ende zin heeft gebezigd.
Met woorden met u voor vl. ie voor r heeft hij waarschijnlijk ook
eene uitspraak overgenomen, welke ur anders in het VI. niet bad; z. Zs.
f. d. A. 24, bl. 360!
Met naast mede, hetwelk als een zeer gemakkelijk rijmwoord dikwij-ls
tot vervelens toe wordt gebruikt, schijnt desgelijks bij M. niet bet gewone
woord te zijn geweest. Het rijmt eenige malen in Troyen, maar in
stukken welke uit het werk van Segher zijn overgenomen. In den Rb.
rijmt het 1878 en 25431; Sp. 42, 31, 43. Ik heb misschien enkele
gevallen over het hoofd gezien. Maar al is dit ook zoo, de vorm blijft
toch zeer zeldzaam. In de strophische gedichten b.v. is hij nooit gebezigd.
Opmerkelijk is in dit opzicht het part, praet. van het verbum subst.
Het Mnl. kent drie vormen ghewesen, gheweest (gheweset) en ghesijn.
Terwijl in het midden van de verzen bij M. alle drie de vormen vaak
worden gevonden, is het in het rijm geheel anders. Gheweest lees ik
slechts Troyen 6150 die gherne danen hadde ghewest | ist als men in boeken
lest en hier heeft de var. zonder twijfel juist ghevloen | hadde hi iet
ghemoghen doen. Van ghesijn vind ik — ik moet zeggen tot mijn eigene
verbazing — slechts in 3 werken voorbeelden: in den Alex, zelf, in den
Merlijn en Franciscus. Ik vrees ook hier bijna dat mij de eene en andere
plaats is ontsnapt; maar als ik aan den anderen kant zie, dat zelfs in
de strophische gedichten de dichter zich niet heeft laten verleiden, dezen
vorm in het rijm te plaatsen, en als mijne aanteekeningen somtijds
uitdrukkelijk bewijzen dat ik op den vorm heb gelet, mag ik, dimkt
mij, beweren, dat hij minstens zeer zeldzaam is, indien niet, dat hij
nooit wordt gevonden. De vorm welken M. rijmt is ghewesen. De plaatsen
uit Alex, zijn 4, 484; 7, 59; 551, uit Merlijn 4498; 8372 (de laatste
plaats is niet zonder verdenking), Franc. 756; 2680; 9938. Hoe hebben
wij dit feit te verklaren? Er kan immers niet aan gedacht worden, dat
op de tallooze plaatsen, waar ghesijn en gheweest in het midden der
verzen voorkomen deze in ghewesen moeten worden veranderd. Waarom
zouden de afschrijvers zoo vaak het woord, dat er niet op aan kwam,
hebben veranderd? Ook het metrum zou de verandering niet overal
toelaten. Althans van ghesijn durf ik niet beweren, dat het niet van
M. afkomstig is, eerder nog van gheweest, hetwelk ook nauwelijks vl. is.
Ik weet er geen andere verklaring voor, dan aan te nemen, dat in het
rijm zelfs niet alles was geoorloofd, wat men in het midden van het
LXXXVI OVER EENIGE WISSELVORMEN.
vers mocht zeggen, dat het rijm in het bewustzijn van de schrijvers
eene bijzondere plaats was, waar nog meer dan in het midden van de
verzen, de boven het dialect staande en tegenover den taalschat vaak
eigenzinnige schrijftaal, tot haar recht moest komen.
Dat in de beide eerstelingswerken die vorm nog toegelaten wordt, is
best te begrijpen. Opmerkelijker is het, dat hij in den Franc, nog eens
terugkomt. Ik wil er niet aan herinneren dat het niet altijd boven alien
twijfel verheven is geweest, of M. wel de vervaardiger van dit werkis;
wij moeten ons het feit denkelijk uit een weifelen in het taalgebruik
van M. verklaren, waarvan wij ook elders in den loop van ons onderzoek
zwakke sporen kunnen waarnemen.
Wilt als 3. p. s. praes. indie, van willen is door M. niet gebruikt;
waarschijnlijk ook niet in het midden van het vers. Zijn vorm is wille.
Dat van de twee vormen van het ))geschlechtige" pron. des derden persoons,
si en soe, de laatste de bij M. gewone is, blijkt nog duidelijk
uit de hss.; de beste er van schrijven gewoonlijk soe. Maar wellicht heeft
M. dezen vorm uitsluitend gebezigd. Ik herinner mij slechts e6ne plaats,
waar si als fern. sing, in het rijm staat, terwijl het als meervoud vaak
door het rijm wordt bewezen. Voor soe als eigenlijk pronomen heb ik
wel ook slechts een rijm opgeteekend Rb. 11172, maar meer voor die
soe in de beteekeois »het wijfje": Nat. bl. 2, 1509; 1749; 4, 132; 6,
630. Wanneer 8, 641 staat dese boem heeft hie ende sie (:) zullen wij
zonder schromen met V A B schrijven soe (suwe) ende hie. De eenige
plaats, waar ik si in het rijm heb aangeteekend is Troy. 10139 Ermiona
ende sy \ waren ghevee, ic seg u twy. Het andere hs. leest evenzoo. Dat is
echter geen afdoend bewijs dat het van M. afkomstigis; het zou gemakkelijk
gaan te veranderen soe : ic segghu hoe.
Wij hebben nu nog over doen te spreken, den vorm, welke doe (tunc,
cum) later langzamerhand geheel heeft verdrongen. De afschrijvers hebben
hem overal onbeschroomd geplaatst; maar bij eenige oplettendheid ziet
men, dat het gebruik ervan bij vele schrijvers uit den goeden tijd zeer
kwestieus is. Zoo ook bij M. Het onderzoek daarover wordt moeielijk
gemaakt door een eigenaardig gebruik van het ww. doen in het Mnl.;
(vgl. bij het volgende Tijdschr. v. Ndl. Taal- en Letterk. 2, 28 vgg;.).
Van hooggeplaatste personen zeide men namelijk gaarne dat zij iets doen
deden, niet dat zij het zelf deden, b.v. Salomon dede den tempel maken,
niet maecte. In deze ceremonieele wijze van spreken ging men zoo
ver, dat men zelfs het doen nog eens herhaalde, b.v. dede den tempel
maken doen, waarbij men oorspronkelijk werkelijk aan tusschenpersonen
zal hebben gedacht, welke van hunnen kant het werk lieten doen. Maar,
zooals het schijnt, werd deze formule dede doen ook op gevallen overgedragen,
waar men zich van de tusschenpersonen bij de handeling geen re
kenschap kon geven. Het spoor van dit gebruik zullen wij in eenige van
de volgende plaatsen vinden. Rb. 1723 omdat God behiet dat doen, so
OVER EENIGE WISSELVORMEN. LXXXVII
heetet tlant van Promissioen is doen niet, zooals in het gloss, geschiedt,
als tunc op te vatten, maar als facere, soortgelijk als b.v. 29653 ende
hi hem verboot dat doen. — Nat. bl. 6, 223 vo;^. van enen serpente....
scrivet ons senie Jeronimus, dat die qoede sinte Hilarioen, dede enen hoop
houts opclemmen doen. Tunc heeft hier geenen zin. Ik zou de plaats niet
anders weten te verklaren, dan of door opclemmen doen op te vatten =
opclemmen ten gevolge van het gebruik van doen tot omschrijving van
het ww. ic doe opclemmen = ic clemme op, of dede — doen te verstaan
als dede, zooals het boven is aangewezen. Het eerste gebruik is bij M.
niet waarschijnlijk (z. Tijdschr. t. a. pi.); er zou dus slechts de andere
opvatting overblijven. Maar in spljt van de overeenstemming der hss.
kan de plaats bedorven zijn. — 7, 942 daer toe dede bringhen doen, van
verren landen Salomoen, maerberstene zou men wel op zich zelf doen voor
tunc kunnen verstaan, evenzoo Sp. 42, 74, 44. Gregorius dedene wijen doen
den legaet Hughe (d. i. »hij deed St. Arnold door den legaat Hugo wijden")
voorts desnoods ook Merlijn 5752 dus dede die coninck Pandragoen \ Merlyne
nu zoecken doen | in dat lant daer men hem vinden mochte; maar Nat.
bl. 7, 932 met desen [woorme) dede Salomoen | wilen een groot wonder doen
kan doen onmogelijk = tunc wezen, maar hier drukt dede doen slechts
de middellijke handeling uit. Men zal toegeven dat hier het gebruik van
doen = facere, iubere zeer stuitend zou wezen, als men het indirecte
van de uitdrukking altijd levendig had gevoeld. Maar als men dede doen
kon zeggen, waar men eenvoudig dede verwacht, waar nl. de handeling
door den persoon zelf wordt gedaan, mocht men ook zeker dede maken
doen gebruiken voor dede maken, waar door de ophooping van werkwoorden
de logische zin kon verduisterd zijn. Wij zullen dus dede — doen
op de genoemde plaatsen feitelijk in dezen zin op vatten. — Rb. 30909 dien
dede hi veste maken doen j up enen berch vertaald his praeceptum erat
castra metari; ook hier hebben wij weder hetzelfde dede — doen, evenzoo
34116 die dede hi ontbinden doen •=. vinctos.... solvit en 31318 dien
Hqrodes hiet maken doen (met heten in pi. van doen), op de laatste plaats
te meer, daar niet fecit is bedoeld, maar fecerat Ik word in deze opvatting
van dede . . . doen bevestigd niet alleen door de omstandigheid dat
dede... doen ook voorkomt, waar tunc onmogelijk is, maar ook doordat
wij hier overal de formule dede doen (eens ook het synonieme hiet
doen) hebben en nooit een eenvoudig maecte doen of dgl. En als dede
doen zou op te vatten zijn gelijk ic doe scriven voor ic scrive moest men
evengoed ook dede eten, dede roepen of dgl. aantreffen. Aan hetzelfde
doen — doen zou men ook kunnen denken Troyen 10579 ommedat hy
en had doen \ binden in een vast prisoen. Zoo leest de uitgave, maar het
Hs. doen doen en de var. daen doen. Doen doen zou voor ghedaen doen
staan. Men begrijpt echter niet, waarom M. hier het leelijke doen doen
zou hebben geschreven, hetwelk noch voor den zin, noch voor het
metrum noodig is. Indien de hss. niet, toevallig of niet toevallig, de
LXXXVIII OVER EENIGE WISSELVORMEN.
gemeenschappelijke foufc hebben, welke de uitgever veronderstelt, zal
hier denkelijk een geheel ander woord schuilen. De eenige plaats, waar
ik doen met een eenvoudig praeteritum bij M. heb ontmoet, en waar
ik ook geen bezwaar tegen de opvatting als turn kan inbrengen, is Sp.
42, 48, 33 Langhe sweech hi ende sprac doen | in den berch van Celyoen \
die seven slapers rusten daer. Vine. Spec. hist. 26, 20 heet het cunctatus
multum diuque respondit septem dormientes in monte Celyon requiescunt.
Tegen de vertaling is dus niets in te brengen. Maar men moet bedenken
dat het een eigennaam is, die met doen rijmt, en m. i. mag men door
deze plaats er niet toe worden gebracht, doen als goed Maerlantsch te
beschouwen. Op zijn hoogst mag men er uit besluiten, dat M. een enkele
maal een woord toeliet, dat hij elders vermeed *). Wij hebben immers
reeds meer gezien dat M. in een of in eenige werken vormen toelaat,
die in andere niet voorkomen, maar wier ontbreken geen toeval kan
zijn. Waarom zou hij met enkele woorden niet evenzoo hebben gedaan ?
Zulk een woord is ook tonen. Het staat niet zelden in zijne werken.
Maar wanneer men tot enkele gedichten van andere schrijvers komt,
waarin een zoo gemakkelijk rijmwoord, als tonen, ook zeer vaak daarvoor
wordt gebruikt, bij M. echter zulke rijmen zeer zeldzaam zijn,
terwijl het synon. toghen dikwijls in het rijm staat, kan men den twijfel
niet onderdrukken, of het woord wel in de taal van M. te huisbehoori.
Deze twijfel wordt door De Bo volkomen gerechtvaardigd, die over toonen
zegt (bl. 1167) »het ww. toonen wordt bij ons verstaan, maar weinig
gesproken." Het is dus geen toeval, als wij het woord bij M. zoo zelden
in het rijm aantreffen: toen reeds werd het in het Westvl. weinig, of
denkelijk in het geheel niet gehoord. Maar M. kende het uit de taal van
andere gewesten en liet het een en ander maal in het rijm en, »om
het rijm" toe. De plaatsen, welke ik er voor heb, zijn Troy. 5704; Rb.
34372 (vertonen); Sp. 1*, 5, 34 en H. d. heim. 369 (vertonen) en 391.
De uitgave van den Merlijn brengt er nog drie bij 1185; 1290; 3485.
Maar de tweede er van god.... die.... menege scone miracule tones,
daer du dijn volck mede verscones heeft M. voorzeker niet zoo gesehreven;
lees vertoghes : verhoghes. "Wij betrappen dus M. weder op kleineinconsequenties
aangaande zijn taalgebruik.
Weliswaar kunnen wij niet overal met volkomen zekerheid over deze
dingen oordeelen; wij worden door den gebrekkigen toestand der overlevering
daarin te zeer belemmerd. Wij kunnen wel zien dat verscheidene
dingen zeldzaam zijn; maar of enkele gevallen, die tegen deregels zijn,
welke wij daaruit zouden willen trekken, werkelijk aan M. zijn toe te
schrijven, of aan de kopiisten, kunnen wij niet altijd beslissen. Daarom
mogen wij ook niet met volkomen zekerheid zeggen, of M. in het eene
werk strenger is geweest, dan in het andere. Het schijnt echter dat in
*) Nil vind ik doen ook Merlijn 4643.
VERHOUDING VAN DE UITGAVE TOT HET HS. LXXXIX
Troyen, Nat. bl. en in den Rijmb. het meest nauwkeurig opderegelen
is gelet, en indien de schijn niet bedriegt, zou daaruit blijken dat M.
in het begin van zijne werkzaamheid nog iets meer toegevend was ten
opzichte van deze dingen, dat hij daarna strenger werd, en in de latere
werken weder iets vrijer zich bewoog.
De uitkomsten van de in dit hoofdstuk gemaakte onderzoekingen
gelden niet alleen voor M. Immers hij siaat, wat den vorm betreft,
geenszins zoo hoog boven vele andere mnl. dichters. Ook bij anderen
zullen soortgelijke onderzoekingen gelijke uitkomsten geven, natuurlijk
met enkele wijzigingen en dikwijls zonder de betrekkelijke zekerheid,
welke het uitgebreide materiaal by M. ons waarborgt. Juist daarom is
het ook geraden, deze vragen bij hem zoo nauwkeurig mogelijk te
behandelen. Op de daardoor gelegde, meest vrij vaste grondslagen zal
men te gemakkelijker kunnen voortbouwen.
VII. VERHOUDING VAN DE UITGAVE TOT HET HS.
Mijne wijze van handelen ten opzichte yan het Hs. vereischt nog
eenige toelichting. Te gelijk maak ik van de gelegenheid gebruik, om
nog de eene en andere eigenaardigheid van xMaerlant's, d. i. de westvl.
taal uit den goeden tijd te doen uitkomen en enkele verbeteringen door
parallellen te staven.
De lezingen van het Hs. en de fragmenten zijn volledig opgegeven.
Slechts enkele dingen, welke zeer dikwijls, of zelfs geregeld terugkomen,
zijn niet altijd herhaald. Een en ander is echter in de varianten
nooit opgegeven en zal hier eens vooral worden medegedeeld.
Daar de fragmenten van veel betere hss. afkomstig zijn, moesten die
op de weinige plaatsen, waar zij ons ten dienste staan menigmaal gevolgd
worden. Maar bij eene afwijking kan ook II het juiste hebben; tegen
eene eclectische wijze van handelen is hier niets in te brengen. Ik heb
H ook gevolgd, waar de lezingen mij even goed toeschenen.
De opschriften, welke het Hs. van tijd tot tijd heeft, en die met
afwijkingen nog eens achter den tekst gezamenlijk herhaald, zijn stellig
niet van M. afkomstig. Daar zij ook niets van belang voor de taal
bevatten, meende ik mij de mededeeling er van te mogen besparen.
Voor het voegwoord en bijwoord doen is overal doe geschreven; doen
is de regelmatige schrijfwijze van het Hs., behalve in het rijm (ook 4,
1097, waar Snellaerts tekst doe geeft). In den nom. sing. fern, van het
pronomen personale des 3. persoons is altijd soe in plaats van si gesteld,
voor op altijd up (zooals fragm. G schrtjft), voor z, waar het »tdnende"
sbeteekent,s. Z heeft het Hs. in zee, zale, zele, zeil (1, 4119), zo (1,
xc VERHOUDING VAN DE UITGAVE TOT HET HS.
1339; misschien bedoelde de afschrijver zo = te), Jozias, zeghe (victoria),
zielen, zut ( = suut), zere, garzoen (8, 664). Het meest vinden wij de
schrijfwijze in zee, zale, zeghe; in enkele van de genoemde woorden
staat z echter slechts eenmaal. Voorts heeft het Hs. dikwijls ei in plaats
van nl. ie in heir, heilt, heit, gesein, sein, ghescein, next (ontkenning)
messceit, sceip, veil, ghesceide, verseirt, (= verchiert), ontflein, mettein,
heilden, greix, weire (= wier =z wie dare) ontbeit, ontheir, verkeisen,
gedeint enz. Ei voor e in meir, heire, verweit (? 1, 251) nemmermeir,
seirre, heirscap, emmermeire; maar reeds met 2, 311 houdendeze vormen
geheel op. 2, 1019 staat bleif voor bleef, hetwelk anders te beoordeelen
is; ik noem het hier, omdat het in de varianten is vergeten. Ik heb
buitendien de verlenging der klinkers voor r + andere konsonanten veel
verder doorgezet dan het Hs., hetwelk te dezen opzichte spaarzaam is
(het heeft ook voorbeelden, waar om andere reden de klinker lang moet
wezen b.v. te varne, ghescart, eene gewoonte, die wij ook in zuiver nederl.
hss. vinden). Wanneer wij de rtjmen der dichters en het gebruik van
enkele hss., vooral dat van St. Am., gadeslaan, moeten wij erkennen
dat de taal feitelijk bijna in alle gevallen de verlenging had ingevoerd,
of dat althans de vormen met langen klinker mogelijk waren. Ik weet
niet of een levende vlaamsche tongval tot bevestiging van dit verschijnsel
mag aangehaald worden. Voorts is niet, of niet overal aangemerkt,
waar het Hs. o voor den tweeklank oe, u voor u, uy voor u
heeft. De verkortingen zijn voluit geschreven, voor Alex1 heb ik of
Alexander, of Alexandere doen drukken; de cijfers zijn in letters weergegeven.
Waar eens iets opgegeven is, hetwelk elders niet wordt vermeld,
beteekent dit dat mijne collatie eene afwijking van Snellaerts
tekst heeft opgeleverd.
In de orthographie heb ik mij aan Grimm en Martin aangesloten,
zonder de afwijkingen van de hss. op te geven. De lengte van de klinkers
is dus in opene lettergrepen niet aangeduid, in geslotenebij e, o, u
en i door verdubbeling, bij a door achterplaatsing van de e. Alleen
waar onmiddellijk eene e volgt is ook in eene opene lettergreep — tot
mijn spijt echter zonder consequentie — ij geschreven, om verwarring
met den tweeklank ie te voorkomen. Daardoor vallen weliswaar nu ook
de e en de e voor het oog te zamen, welke feitelijk nog van elkaar
verschillen. De tweeklank is met oe geschreven en daardoor van oo(o) =
6 gescheiden. Voor de 6 heb ik de schrijfwijzen van het Hs. behouden;
dus kunnen o, oe, ue en u (voor r) er voor staan. De lengte der klir
ker wordt ook, als zij uitgangen zijn, niet aangeduid. Slechtseemeenc
ik toch te moeten schrijven, omdat anders verwarring met de toonlooze
e mogelijk is, b.v, wanneer M. vreemde woorden als Marianne, tangere
met lange e aan het slot gebruikt. Gh staat v66r heldere klinkers, ook
voor o, elders g. In vreemde woorden heb ik echter overal g geschreven.
Naar hetzelfde stelsel is sch en sc gebezigd.
VERHOUDING VAN DE UITGAVE TOT HET HS. XCI
Daarenboven zijn, meestal stilzwijgend, eene reeks veranderingen
gemaakt, om vormen, welke M. gebruikt, doch die door het Hs. niet
gaarne worden geschreven, tot hun recht te doen komen. Ik bedoel de
gevallen, waarin in de taal van M. dubbele vormen, of verschillende
uitspraak mogelijk zijn. Het is in ieder bijzonder geval niet mogelijk te
zeggen, of oorspronkelijk de eene, ot wel derandere vorm er heeft
gestaan. Maar dat hindert ook niet. Het komt er alleen op aan in het
algemeen het gebruik van de beste hss. van zijne werken te bereiken,
dus vooral van die des Rijmbijbels. Daarnaast had ik ook de bedoeling
dat men uit het gedicht zooveel mogelijk de taal zou kunnen leeren.
Om deze reden is de gewone schrijfwijze stoent van het Hs. afwisselende
in stont en stoet opgelost, en zijn meer of minder vaak de volgende
veranderingen gemaakt: .brochte, brocht en dgl. voor brachte, bracht
enz., conde voor conste, sulc, voor selc, ghone (meestal) voor gene, hem
voor hen, hare voor haer, ere voor eenre, sieve enz. voor sijnre enz.,
versleghen voor verslagen, staet en gaet voor steet en geet, no voor noch,
e of ee (meestal) voor ei, — ech eghe voor — ich ighe, a i. pi. van e
voor de r, ou i. pi. van oe voor de labialen en gutturalen, de zwakste
vorm van het lidwoord de voor die. Buitendien heb ik de inclinatie in
uitgebreider omvang volgehouden, vooral die van den accus, hem, waar
zij regel is, wanneer het pron. niet een bijzonder accent heeft. Het
werd in dit geval niet alleen aaneengeschreven met verba, maar ook
met andere woorden, zooals wiene voor wie hem. Voorts in voorbeelden
als tien tiden voor te dien tiden, daerde voor die eerde, tlicht voor dat
licht, haddi voor hadde hi, hadsi voor hadden si enz.
Ten slotte nog eenige bijzonderheden.
Al wordt in de latere taal v66r alle mogelijke woorden geplaatst,
zonder de beteekenis werkelijk te wijzigen, vooral voor de partic. praes.
en in uitdrukkingen zooals al sulc, al daer. Ons Hs. is zeer kwistig
met dit al> en ik heb het zeker te vaak laten staan. Menigmaal is het
tot aanvulling van het metrum geplaatst, b.v. 4, 923 Aman hi was al
drossete. Het is echter stellig ook op andere plaatsen te schrappen b.v.
1, 308; 2, 526; 3, 4099; 1222. Zoo ook 4, 1659 voerde hi there al een
ander strate. In de aanteekening verklaart Sn. — en evenzoo hebben
anderen gedaan — het voor het voorzetsel al = langs, zooals het heden
in het VI. wordt gebruikt. Ik houd echter al op deze plaats voor hetzelfde,
als in al selc, al bij het partic. praes., in al drossete in al ghenesen
4, 526; vgl. de aanteek. op 4, 1659. Gelijk met al heeft het Hs. ook
met andere woordjes de verzen aangevuld; vgl. onder ooc. — Een afzonderlijk
onderzoek zou nog de flexie van al vereischen, en de wettigheid
van de onverbogen vormen bij M. Ik heb deze misschien menigmaal
zonder reden in pi. van de verbogene geschreven. Maar dit is zeker
dat het Hs. de on verbogene vaak heeft verwijderd; het schrijft niet
alleen allegader en alle gemene (vgl. 1, 1362), maar ook alle claer voor
XCII VERHOUDING VAN DE UITGAVE TOT HET HS.
al claer 2, 1059, alle omme voor al omme 2, 313, alle syjn hereh, 1155,
waar de var. het betere al heeft, ic wille dat alle ghemene si 6, 774 (de
lezing is onder den tekst vergeten op te geven). Ook de vorm van het
neutr. allet 2, 4 behoort aan den afschrijver. Het is daarom niet onwaarschijnlijk
dat het Hs. ook de verbogen vormen in pi. van de onverbogene
heeft gesteld, waar op zich zelf beide mogelijk zijn. Doch ook
heeft het omgekeerd de onverbogene 5, 1166; 1175, waar de var. de
verbogene geeft. 5, 1207 en 10, 213 heeft het alle in overeenstemming
met de varianten. — Anders of ander heeft het Hs. voor els of el 3, 208;
6, 170; 10, 117 (var. el). — Behonden vervangt het door behoudelike
1, 937; 3, 896; 5, 780. — Daertoe wordt aan ende toegevoegd 3, 1253;
10, 1176 (?). Het is denkelijk ook nog op andereplaatsen te verwijderen,
vgl. b.v. 4, 204 vg. — In pi. van het Maerlantsche bijwoord dicke of
dicken schrijft het dicwile 2, 574; 742; 4, 774; 5, 531; 6, 1151; 8,
253. Het moet nog worden onderzocht of dicwile zelfs wel bij M. mogelijk
is. 1, 516; 2, 973; 8, 1090 staat het metrum de verandering in dicke
in den weg; maar op de twee laatste plaatsen kan dicke wilen zijn
bedoeld, of iets anders bedorven zijn, en op de eerste zou reeds de
vorm werdet voor wert voldoen om dicke te mogen schrijven. — De eigennaam
wordt in pi. van het pron. geschreven 1, 378; 3, 82; 103; 258;
375; 4, 1019; 1304; 1351; 5, 796; 9, 508; 10, 528; 1336 en denkelijk
ook nog elders, vgl. b.v. 4, 1571; 5, 187. Op soortgelijke wijze worden
andere substantieven herhaald in pi. van de voornaamwoorden, z. b.v.
1, 1259; 2, 378. — In pi. van hierbinnen wordt geschreven hierenbinnen
2, 1; 3, 105; 9, 515. — 2, 136 en 788, waar de dubbele ontkenning
niet en staat, heb ik niet geschrapt. Hetzelfde moet misschien ook op
andere plaatsen gedaan worden, vgl. 1, 548; 571; 3, 442; 958, 4,
1684; 9, 1174. Op zich zelf is tegen metf ew natuurlyk niets in tebrengen.
4, 1410 heb ik de twee woordjes achter elkaar geschreven, terwijl het
Hs. ze scheidt; hetzelfde moet misschien ook 1, 21 worden gedaan. —
In pi. van min no mere of meer no min geeft het Hs. de voorkeur aan
noch min noch mere, noch meer noch min b.v. 1, 1374; 3, 42; 7, 272 en
elders. 7, 867; 884; 1430 ontbreekt het eerste noch in het andere hs.
3, 496 heeft noch min noch mere zelfs de plaats vervangen van min ende
mere. Ook 1, 428 zal het eerste no geschrapt moeten worden. — Onder
de woordjes, welke veelvuldig tot aanvulling worden gebruikt, speelt
ooc eene hoofdrol. Voor ooc mede zal wel menigmaal mede te schrijven
zijn, b.v. 3, 1325; 6, 156, zooals 4, 779 is gedaan. 7, 295 is denkelijk
ook eenvoudig mede in pi. van oec daer mede te lezen, 7, 656 noch oec
in noch te vereenvoudigen. Ende ooc in pi. van ende staat 6, 360; 1054,
7, 1289; 1734; op de twee laatste plaatsen ontbreekt het in T. Ook
7, 350 zal wel ende zijn te schrijven. Desgelijks staat ooc in vele andere
gevallen en meeslal zeer stuitend 2, 1181; 5, 705; 6, 57 (de opgave
in de var. is verzuimd); 61; 283; 860. De vereenvoudiging wordt bevesVERHOUDING
VAN DE UITGAVE TOT HET HS. XCIII
tigd door T 7, 985; 1011 (in den tekst niet verbeterd); 1129; 1148;
1678. Evenzoo worden nog andere woorden gebruikt b.v. dan 6, 962;
1242; wel 9, 1131, denkelijk ook 3, 70 en op andere plaatsen, waar
het minder in het oog valt. — Een onmiddellijk op een znw. volgend
vnw., waardoor een naamwoord nog ons wordt aangeduid (die coninc
die quam, Alexander die quam) is aan de taal van M. niet vreemd; maar
stellig hebben ook te dezen opzichte de hss. volkomen willekeurig gehandeld.
Het is echter niet mogelijk met eenige zekerheid critiek te oefenen
op dit punt (en ook op andere van de bovengenoemde), voor dat wij de
regeien van den mnl. versbouw nauwkeurig kennen. Het Hs. zegt
Alexander hi; de betere mnl. teksten bezigen daarentegen hetdemonstr.
die. Dit had dus wel de plaats van het personale in onzen tekst moeten
vervangen. — Wanneer demonstr. en relat. onmiddellijk achter eikaar
volgen, stelt de taal van M. zich met 6en pron. tevreden; het Hs.
voegt er nog een tweede aan toe 1, 97; 544; 2, 177; 5, 586; 10,
428; 1351 en meer. — Wanneer iemands woorden worden aangehaald,
wordt hi seide of hi sprac toegevoegd, waar het overtoilig, of zeifs stuitend
is, 1, 507; 3, 568; 1199; 4, 1217; 7, 377; ook 4, 1663 is seide
hi zonder twijfel te schrappen. — Bij lijf} leven, deelen van het lichaam,
wapens enz. kan de taal en het posses, en het lidwoord gebruiken. Ons
Hs. geeft de voorkeur aan het eerste, terwijl in de betere hss. meer
gezegd wordt dat lijf verliesen dan sijn l.v., dat swert trecken, dat hooft
legghen. Het lidwoord is geschreven tegen het Hs. 1, 679; 1240; 3,455;
4, 329; 463, 963; 1337; 5, 476; 706; 1106 (in over eens temming met
de var.) en meer. Met gelijk recht zou het gedaan zijn 1, 218 (mijn ere);
270; 1069; 4, 66; 1119 vg.; 7, 137 en elders. Enkele malen blijkt de
willekeurige verandering uit eene misvatting van den zin 2, 790; 4,998.
Het possess, is echter bij M. niet onmogelijk; bij sturten sijn (= suum) bloet
3, 1324; 8, 240 moet men sijn toch wel niet veranderen. Op andere plaatsen
verzet zich het metrum eenigszins tegen eene verandering; 7,552 staat
dat leven mijn in het rijm (: partic. ghesijn); 10, 358 hebben de twee
hss. overeenstemmend sine hunt, diet hadde ane. — So wordt in alle
mnl. geschriften tallooze malen gebruikt, om voorafgaande begrippen,
ook enkele woorden, voor den zin nog eens te herhalen (b.v. na dien
so quam hi, dus so dede hi). Ook ons Hs. ziet niet op tegen ditgebruik,
maar toch is dit so denkelijk dikwijls verloren geraakt, waar het oorspronkelijk
stond: 1, 226 hoe dat in pi. van hoe so dat; 2, 201 so me
voor so wie so; 10, 92 waer voor waer so; in andere gevallen b.v. 1,
1289; 2, 327 enz. 7, 1133; 1169; 10, 213; 257 en elders hebben de
varianten so, terwijl het in het Hs. ontbreekt; ook ontbreekt het echter
7, 1005; 1016 en elders omgekeerd in T en staat in H. Waarschijnlijk
is het op zeer veel plaatsen in te voegen, b.v. 1, 273; 983; 994; 1053;
1098; 1135; 2, 92 enz. Maar voile zekerheid zal men wel nergens
hebben, tenzij het metrum eene ieemte vertoont. — Daarentegen
XGIV VERHOUDING VAN DE UITGAVE TOT HET HS.
schijnt in een ander geval so van den afschrijver afkomstig tezijn, t.w.
voor adjektieven. Het wordt intusschen ook elders niet zelden op deze
wijze gebezigd, t.w. zonder dat een consecutieve zin volgt, enkel ter
versterking van het adjektief. Ook aan M. kan dit gebruik niet worden
ontzegd; z. 6, 418 en de aant. Maar het Hs. gaat zonder twijfel daarin
verder, dan het oorspronkelijke. Ik heb so verwijderd of door eene
andere versterking vervangen 6, 683; 7, 351; 9, 487; het staat nog
4, 89; 7, 538; 975 (so menech, var. echter herde menich) 9, 1190. Op
de eerste plaats is het vrij waarschijnlijk onecht. Ook bij het ww. 4,
1524 kan het voor sere in de pi. zijn getreden. — So dat bezigt M.
met voorliefde, om een nieuw punt in het verhaal te beginnen, meestal
zonder dat een duidelijk gevolg moet worden uitgedrukt; vgl. Verdam Theoph.
bl. 139. Dit gebruik ontbreekt in het Hs. geheel, behalve 10,1308, waar het
ten gevolge van eene misvatting schijnt bewaard tezijn, enerkangeen
twijfel wezen, of het is opzettelijk verwijderd. Niet zelden meen ik een
spoor er van te herkennen, maar ik heb het niet overal in den tekst
durven opnemen. Het is geschied 2, 208; 3, 64; 238; 6, 781; 806;
7, 467; 8, 46. Uit de misvattingen 6, 806 (Gaut. heeft hier (297) his
ubi consulte providit Martius heros, Medorum ingredilur reparato milite fines)
en 7, 467 mag men misschien besluiten dat dit so dat reeds voor het
laatste afschritt was verwijderd. Met meer of minder waarschijnlijkheid
mag men de uitdrukking gissen 2, 599; 4, 1126 so dat die Keren met
groten love \ so na quamen uptien dach \ daer Daris ende sijn here lach; 4,
1337 so dat die scinke den coninc sonde L); 7, 221; 284 (Gaut. 134 incedens
ergo quadrato agmine); 314; 1877; 9, 616; 924; 10, 591 (vgl.
echter 665); 1423 (als indien niet kan beteekenen »in die mate"). —
Voor ter doot (slaen, scieten) van het Hs. heb ik te doot of dootf geschreven
1, 951; 991; 3, 110; 154; 527; 639 en elders. — De domheid van den
afschrijver blijkt ook uit eenige verwarringen bij up dat. Dit beteekent
bij M. »op voorwaarde dat, mits." De afschrijver schijnt het niet in
deze beteekenis te hebben gekend en schrijft dat of omdat, weinig
bezoigd voor den zin, 4, 1107; 1646; 7, 378; 585; 10, 1210. Dat en
omdat waren voor hem gelijk en hij plaatst daarom ook verkeerdelijk
het laatste voor eenvoudig datl, 765; 10, 1207. — De genitief wordt
door van omschreven: 7, 997 bi dien roke van enen appel, var. bi eens
appels roke; 2, 668 komt er eene erge misvatting bij: er staat van
dien seghe in pi. van dies si seghen (seghen = dicunt); misschien ontbrak
si reeds in zijn voorbeeld. Ik heb den gen. nog geschreven 2, 836
en 4, 1583. lets soortgelijks zou het zijn, wanneer die van Percen werd
geschreven in pi. van die Percen, zooals ik 4, 1134; 1140 en elders
*) Zeer licht mogelijk is het echter ook dat coninc in dezen regel verkeerd
voor scinke is geschreven en de plaats luidde mettien alse die scinke sonde \ scinken
enen nap van goude | ende dien boot hi dien gaste.
VERHOUDING VAN DE UITGAVE TOT HET HS. XCV
vermoed. Maar overal is die van Percen wel niet te veranderen, z. b.v.
4, 1573.
Over het algemeen zou men verder kunnen gaan, dan ikhebgedaan.
Vele van de hier opgesomde fouten zijn nog gebleven, en hoeveel andere
zijn buitendien in dezen tekst! Bijna alles wat hier is genoemd wordt
ook in andere hss. aangetroffen. Wanneer het daar met meer consequentie
wordt verbeterd, dan in mijne uitgave, zou mijn werk niet
vruchteloos zijn.
Desniettemin meen ik dat lk er in geslaagd ben, op den grondsiag
van de uiteengezette bijzonderheden den tekst van de grove fouten te
zuiveren en hem eenigszins nader te brengen tot die gedaante, welke
hij van den dichter zelf had gekregen. Ik vlei mij echter niet te dezen
opzichte veel te hebben bereikt. De werken, waar van betere hss. over
zijn, laten ons in M. een veel beteren stilist zien, dan hij in den Alex,
ook na mijne kritiek zou schijnen. Gemakkelijk zou ik nog op tallooze
plaatsen gissingen hebben kunnen uiten, ik zou daarmede gedeeltelijk
ook zonder twijfel het juiste hebben gevonden. Maar de noodzakelijkheid
om zich te beperken doet zich met aandrang gevoelen. Want waar
zoude eene kritiek van deze soort ophouden'? Er is een zoo groot getal
verzen, van welke men de overtuiging heeft dat zij niet in dezen vorm
van M. afkomstig zijn, dat men tot onbeperkten willekeur zou moeten
vervallen, wanneer men zijne meening overal wilde uiten.
Ik betreur het dus niet mij te hebben beperkt, ik betreur het alleen
dat inconsequences zijn ingeslopen, door dat hetgeen op de eene plaats
is gedaan, op de andere achterwege is gebleven. Ook bij grootere veranderingen
is niet altijd met consequentie gehandeld, daar het minder
zekere nu eens slechts in margine is medegedeeld, een ander maal
echter in den tekst zelf is opgenomen, zelfs daar, waar mijne verandering
slechts een behulp is en bij mij de overtuiging bleef, weleenefout
verbeterd, maar niet het juiste te hebben gevonden. Men moge eene
zoodanige ongelijkheid verontschuldigen door te bedenken dat bij een
werk, waarbij zoo veel te doen is, en dat niet op een dag ontstaat,
men aan stemmingen van zeer verschillenden aard onderworpen is,
aan wier inwerking men zich niet geheel kan onttrekken.
Ik heb gepoogd overal te verbeteren, waar fouten zijn. Waar geene
andere overweging in aanmerking kwam, heb ik die verbetering gekozen,
welke bij de eenvoudigste verandering een draaglijken zin gaf.
Menigmaal heb ik mij in den toestand verplaatst van eenen afschrijver,
voor wien het er op aankomt met eerbied voor zijn auteur en zijn publiek
het beste te geven wat hij bij de slechte hulpmiddelen vermag, geheel
in tegenstelling met den afschrijver van den Alex., wiens werk bijna
ons eenige richtsnoer is. Een en ander maal heb ik stukken van den
overgeleverden tekst naar den voet der bladzijde moeten verwijzen, welke
ai te zeer bedorven waren, om ze ook maar bij benadering te mogen
XCVI VERHOUDING VAN DE UITGAVE TUT HET HS.
verbeteren. Vooral heb ik het stelsel van de dilettanten vermeden, die
uit gemakzucht en om hunne eigene onwetendheid te bedekken hunnen
auteur, over wiens voortreffelijkheid ze geheele boeken vol van verhevene
phrases schrijven, te laste leggen dat hij zich zou uitgedrukt hebben
met eene onbeholpenheid en eene onbeschaafdheid, als men thans nauwelijks
aan de minst ontwikkelden zou durven toeschrijven.
DIE EERSTE BOUC.
I a l . Het es costume ende sede,
Alse men iet nieuwes in ene stede
Eerstwerf vertellen hoort,
Some sijn si also verdoort,
5 Dat sijt lachteren, al eest goet.
Ic wane wel dat nidechede doet,
Ofte dat sijt niet en verstaen.
Some die liede sonder waen,
Die hovesch sijn ende wel gheraect,
10 Segghen dat es wel ghemaect
Ende gheven hem prijs ende lof.
Groot wonder hebbic daer of,
Hoe die werelt es so verkeert.
Want ons die scrifture leert,
15 Dat God alle dine maecte goet.
Wat eest dan, dat den mensche doet
So sere vergheten alle doghet,
Dat ghijt alle merken moget,
Alse men hem eneghe doghet leert,
20 Dat hijt emmer ten archsten keert,
Alse hijt niet te rechte en verstaet?
Sere ontsie ic dusdaen baraet.
Nochtan so willies bestaen
Dore hare, die mij heeft ghevaen,
25 Te scrivene Alexanders geesten.
Ans mi god, ic saelt volleesten,
Al lachterent, diet niet en verstaen.
Dat willic al te winde slaen.
Al hebben sijs nijt, mine roue.
30 Hoort, dus beghint die eerste bouc.
2 neuwes. 7 oft en S{nellaert)~] en. 15 machte. 16 menschen. 19 A Is men.
25 scriven allexanders. 27 lachterent] lachteren sijt. 28 wil ic. 29 niet. 30 die]
dat ierste.
Dr. FRAKCK, Alex. 1
2 I? 31—70.
Goede geesten ende saghen
Vint men vele nu bi daghen,
Daer vele wonders staet in bescreven.
la 2. Maer boven alle, die nu leven
35 Ende nie ontfingen lijf,
Sider dat dat eerste wijf
Ende die eerste man was ghemaect,
Sone was noit so wel gheraect,
Noch so hovesch man van orloghen —
40 Dat salic wel hier achter toghen —
Alse Alexander die grote was.
Alle hystorien waren ghedwas,
Daer men af bescreven hevet,
Hadde Alexander also langhe ghelevet,
45 Alse daden andere orloges liede;
Hi hadde ghedaen dat noit ghesciede.
Dat van Troyen dats maer een wint
Jeghen dat men van desen vint;
Alle die grote avonture,
50 Die men leest van Arture
Ende van dien riddere Waleweine,
Sijn hier jeghen harde cleine;
Karles wijch dats maer een spel
Jeghen dat desen man ghevel;
55 Ettels orloghe van den Hunen
En mochte hier jeghen niet ghestunen.
Want Alexander dede te waren
So groot binnen twalef jaren,
Dat hi al di werelt dwanc
60 Bede over breet ende over lane.
Mijn sin heeft mi bracht daer toe,
Dat ic u wille segghen, hoe
Alexander al dat bestoet
Die hystorie soe es goet.
65 Daeromme biddix gode te voren,
Ende biddens hem ooc al diet horen,
Dat hi mi geve selken sin,
Hoe ic die waerheit, meer no min,
161. In dietsce wel bescriven moete,
70 Want soe es te hoorne soete.
31 gode. 36 en 37 ierste. 37 gemaecht: geracht. 38 noet. 41 all. evenzoo 44. 57. 63.
46 gescede. 50 leist. 52 Karls. 58 groet dat b. XXII. vgl. 1, 857. 60 beide breit.
61 sijn dar thoe. 62 bides hen alle. 69 mote. 70 horen.
I, 71—107. 3
Van goeden seden, van hoghen gheslachte,
Ende gheweldich ooc van machte
Was een coninc hier te voren,
Die ule Grieken was gheboren,
75 Die sijn rike in siere ghewelt
Menech scone jaer behelt.
Nochtan was hi onderdaen
Dien van Persen ende hadde ontfaen
Sijn lant te lene van Darise.
80 Dat was een here van groten prise
Ende hovetman van eertrike.
Hi stont te chense ende al sijn rike
Dien groten here van Persi.
Want Cerces, die coninc vri?
85 Die al Europen dorevacht,
Hi hadde die see met siere cracht
Harde na doen vullen die belt.
Doe dede hi voort met siere welt
Die see met scepen overslaen.
90 Daer over hiet hi there gaen
Ende bed wane Grieken lant
Sonder die stat van Athene te hant.
Hi hadde aldus menich scip.
Dus stoet te gavele die grave Philip
95 Ende al Grieken menich jaer
Dien van Percen, dat es waer.
Hier af laet ic u al bliven,
Ander dine moet ic bescriven.
Philip hadde ene scone vrouwe,
100 Mer niet en weetic, of soe hem trouwe
Hielt. bedi en eest gheen wonder,
Dat ons es vele te onconder,
162. Wie Alexanders vader was.
Die vrouwe hiet Olimpias,
105 Soe was scone ende vroet van seden
Ende gheraect van hovescheden.
Aristotiles die seghet,
71 ho geslachten. 72 machten. 80 heer. 81 hoet man. bij samenstellingen zijn dikwijIs
beide deelen uit elkadr geschreven. 82 stout chens, seins S] siene. 83 heir. 88 vort.
90 her. 91 lants. 92 Athene te hant] Athens. Verwijs (Taal en Letterbode 4,90— 132)
emendeert deze plaats anders en behoudt den naamvorm Athens; maar ik zie niet hoe
men dezen vorm zou kunnen verdedigen. 94 stout. 100 enwetic; de negatie en is meest aan
het volgende woord aangeschreven, ook ic vaak aan het voorafgaande, wat doormij niet
altijd gevolgd is, b.v. in vs. 98. 102 es vele te onconder V(erwijs t. a. pi.)fj-vele te orconder.
1*
4 I, 108—147.
Daer vele wijsheiden an leghet,
Dat Neptanabus was sijn vader.
110 Na hoort, hoe dat ghesciede algader.
Neptanabus hielt sekerlike
Van Egypten dat conincrike
Sender orloghe ende strijt
Menech jaer ende meneghen tijt.
115 Hi was een groot astronomien,
Die beste die noit was ghesien.
Conjurament ende nigromancie,
Experiment ende toverie,
Derre conste hi utermaten vele.
120 Bedi verdroech hijt al te spele,
Alse iemen jeghen hem woude strijden.
Hi ghinc allene tien selven tiden
In sine heimelike kemenade.
Daer sat hi allene te rade,
125 Ende water vor hem staende
In een becken, dat hi waende
Dat altoos niemen en wiste.
Daer hadde hi ghemaect met liste
Wassine scepe, wassine liede.
130 Weltijt dat also ghesciede,
Dat menne met scepen soude souken,
So ghinc hi lesen ende vlouken
Ende hadde een rcede van ebene,
Die was wel te maten clene,
135 Daer hi dat water mede roerde
Hal. Ende die scepelkijn vervoerde,
Dat si ghinghen al te gronde.
Stappans in die selve stonde
So verdronken sine viande,
140 Die soeken wilden sine lande.
Aldus so sat hi langhen tijt
Sonder werringhe ende strijt.
Tenen tide quam hem mare.,
Dat het al versament ware,
145 Tfolc van dien lande van Endi
Ende ander liede, diere wonen bi,
Die gheheten sijn Alane,
110 gheschede allegader. 117 nigromancie. 118 exprement 127 wisten: listen.
129 wessine beide malen. 130 geschede. 131 soken. 132 vloken. 136 scepelkin.
137 ghincgen altgroiide. 141 hi ontbreekt. 142 en.
I, 148—187. 5
Ende Seres one, alsic wane,
Percen ende Mediene
150 Agarene ende Nabaciene
Ende al dat vole van Orienten
Quamen met wapen ende met tenten
Algader op Egypten lant.
Doe hijt hoorde, loech hi te hant
155 Ende ghinc in sine kemenade
Allene ten heimeliken rade,
Alse hi dicke hadde ghedaen.
Tehant hadde hi verstaen
Dat hi dlijf verliesen soude,
160 Hine vloe enweghe boude.
Alse die coninc dat verstont,
Vlo hi enweghe in corter stont
Ende quam ane Macedonie.
Daer was Olimpias, die vrie,
165 Coninghinne ter selver stont.
Daer wart Neptanabus namecont
Over al in Grieken in elke stede
Ende vor die coninghinne mede.
IIa2. Philip was ten selven tiden
170 Verre enwech varen striden.
Doe ontboot die vrouwe sciere
Neptanabus, om dat hiere
Die waerheit soude doen verstaen,
Hoet metten coninc was vergaen.
175 Doe hi toter vrouwen quam
Ende hi hare scoonheit vernam,
Wart hi met haerre minnen bevaen.
» Vrouwe" seithi »ic hebbe verstaen,
Dat ghi draghen suit een kint,
180 Dat van dien goden u sal sijn ghesint,
Ende ghijt met wondere suit ontfaen.
Het sal wreken sonder waen
Sinen vader ende die scande,
Die ghedaen es desen lande.
185 Dien ghonen, diet kint sal winnen,
Suldi sien ende ooc bekinnen
In die ghelike van enen drake.
149 eerder Perten. 151 folc. 156 ten] tenen. 165 Die con. 175 totter. I77harre.
179 selt. 180 u vdor van. 181 selt. 182 wreken] weseii. 183 voor ende is plants
gelaten, desgelijks 184 voor desen en 185 voor kint; de woorden zijn bij gissing ingevuld.
186 seldi.
6 I, 188—226.
Dit segghic u in waerre sake."
Doe andwoorde die coninghinne
190 Met ghestadeliken sinne:
»Vrient, hoe wetti dat te voren
Dat mi die gode hebben vercoren,
Te draghene al selc een kint?"
»Vrouwe" seit hi »u heeft ghemint
195 Anion, die here van Libia.
lc ben sijn bode, hi comt hier na
In die ghelike van enen drake."
»Vrient" seide soe »hoe gherne ic sprake
Dien groten here, mocht ghescien!"
116 1. 200 »Vrouwe", seithi, »ghi sulten sien."
Mettien ghinc Neptanabus
Uter coninghinnen huus
Te siere herberghen ende maecte hem saen
Rechte, als een drake was ghedaen,
205 Ende quam ghecropen in die sale,
Daer die vrouwe harde wale
Ende diere waren hem mochten scouwen.
Mettien so neech hi dier vrouwen
Ende voer weder danen hi quam.
210 Doe die vrouwe dat vernam,
Ghelovede soe den toverare
Ende waende wel dat Amon ware.
Dus was hi metter coninghinnen,
Daer toe dwankene die minne.
215 Mettien wart die vrouwe saen
Met Alexandere bevaen.
Ende doe soe des wart gheware,
Was soe harde sere in vare
Van dien coninc, haren here,
220 Dat hi hare nemen soude hare ere.
Neptanabus was al hare raet.
»Meester" sprac soe „na dien dat staet,
So moeti mi raet gheven.
Mijn here sal mi nemen dleven,
225 Teerst dat hi die wareit weet,
Hoe so dat met mi steet."
188 warre. 189 andworde. 192 goede. 201 huys. 203 macte. 204 lees: rechte
alse enen drake? 206 wael. 213 deze en de volgende regel staan in het hs. eerst
achter 232; zij zijn de laatsten op eene kolom en klaarblijkelijk heeft een afschrijver
de verplaatsingsteekens over het hoofd gezien, 214 dwanckene. 217gewar. 219 coning.
220 neman. 223 moti. 224 mijn here] men; vgl. 219. 240. 226 so ontbreekt.
I, 227—266. 7
))Vrouwe" seithi, »sLjt te ghemake,
Ic sal u quiten van deser sake."
Enen voghel hi belas,
230 Die vlooch al daer die coninc was
Ende brochte hem in drome te voren,
Dat een kint soude sijn gheboren
116 2. Van sinen wive ende van Amoene.
Doe wart hi drouve van desen doene,
235 Alse hem sijn droom wart ghespelt.
Hi brae up al sijn ghetelt
Ende voer te lande waert.
Die coninghinne wart vervaert,
Alsoe hoorde die niemare
240 Dat hare here comen ware.
Want soe scaemde hare harde sere.
Doe troostese Philip, die here.
»Vrouwe" seithi »en scaemt u niet,
Al es u een deel messciet.
245 Ic weet wel dat in uwen sinne
Noit en quam anders mans minne
Dan die mine; al draechdi kint,
Die gode hebbent u ghesint."
Dies trooste hare Olimpias.
250 Mer weltijt dat Philip gram was,
Verweet hi hare in sinen sproken
Dat soe hem trouwe hadde te broken.
Doe claeghesoet Neptanabuse
Ende bat hem dat hi in haren huse
255 Amoene, of hijs hadde stade,
Vor dien coninc comen dade.
Tenen tide sat die here
Te siere taflen met groter ere
Ende die coninghinne ooc mede.
260 Doe quam daer ter selver stede
Neptanabus in diere ghebare,
Alse ocht Amon selve ware,
In die ghelike van enen drake.
Ic segght u in waerre sake
265 Dat hi was utermaten scone.
Ilia 1. Een cam stont alse eene crone
230 conr, de gewone verkorting in het hs. is co* 231 droom. 233 wijf Amone.
234 drove. 241 haer. 244 deil. 247 drachdi. 248 goede. 251 verwiet zou nader
aan het hs. komen, tvaar verweit staat. 253 claech sijt. 255 Amone. 258 tafelen.
264 waree; er zijn echter de sporen eener verbeiering in warre bemerkbaar.
8 I, 267—307.
Ghewassen boven up sijn hooft.
Met sinen wispelne haddi verdooft
Alle die in die sale waren.
270 Hi leide sijn hooft sonder sparen
In dier coninghinnen scoot.
Dies hadde hem alien wonder groot.
Doe sciep hi hem te waren
In die ghelike van enen aren
275 Ende vlooch ter veinsteren uut.
Doe sprac die coninc overluut:
»Vrouwe ic wille u vorweert mere
Gherne doen goet ende ere,
Want ic weet wel dat dit kint
280 Ons van dien goden es ghesint."
Hier na gheviel tenen tiden
Dat die coninc soude riden
Teerre stede in sijn lant.
Doe quam ghevloghen al te hant
285 Ene hinne up sijn cleet.
Soe leider up een ei ghereet.
Te hant vlooch soe haerre veerde.
Dat ei viel neder up die eerde,
Ente scale brae ontwee.
290 Daer ghesciede wonders mee:
Een drake quam uut ghenen doppe
Ende draide ghelike enen doppe
Al omme ende omme ghene eiscale.
Hi waende weder keren wale
295 In dien dop, daer hi uut quam;
Maer dat hem die doot benam.
Die coninc sat ende sach al toe.
Calistonese dien riep hi doe
Ilia 2. Ende vraechde hem al openbare,
300 Wat daer bi betekent ware.
))Coninc", sprac doe Calistones.
»Ic seghe u wat al waer es:
Dine vrouwe draghet een kint,
Dat di van den goden es ghesint,
305 Dat dier werelt ommeganc
Sal hebben noch in sijn bedwanc.
Want dat ei bediet sekerlike
272 hen aller. 277 wil. 283 terre. 289 en scael en twee. 293 geen. 297 sag.
o
299 oppenbare. 303 vruwe. 304 dien. 307 ey.
I, 308—347. 9
Die figure van al eertrike,
Die drake bediet dat kint,
310 Dats dedelste beeste, die men vint.
Dat hi den dop al omme ghinc
Bediet, alst worden es coninc,
Dat die werelt sal dorriden.
Dat die drake ten selven tiden
315 Bleef doot, alse hi hem pijnde das,
Te keerne danen hi comen was,
Bediet, dat hi sterven sal,
Alse hi dlant heeft bedwonghen al
Ende weder wanet keren
320 Te sinen lande weert met eren.
Aldus ende hi sine tale.
Noch hebben wi vernomen wale,
Dat hi die waerheit dede verstaen.
Alse Philip hadde al ghedaen,
325 Daer hi omme was ghevaren,
Voer hi thuus met si ere scaren
Ende vant die vrouwe, daer ic af seide,
Gaende in groten arbeide.
Nochtan bewanic mi al das
III6 1. 330 Dat Philip sijn vader was.
Want men in Machabeus vint,
Dat hi was conincs Philippus kint;
Solinus seghet ende ander clerke,
Ooc leestment in die heilege kerke.
335 Aristoteles hi seghet nochtan,
Dattene Neptanabus wan.
So wiene wan, het es bekint,
Emmer was hi conincs kint,
Dat hoordi wel hier te voren.
340 Ic segghe u, hoe hi was gheboren.
Des selven daghes, dat dat kint
Wart gheboren, hadde ghesint
Onse here tekene vele groot:
Die eerde bevede ende verscoot,
345 Het donderde ende blixinde mede,
Het vel ooc reghen ter selver stede,
Ooc vielen van dien hemele stene —
31 p diedelste die] dat vrint. 312 alst] al. 319waent. 322 Zees; Ooc? 325 was
omme. 327 der. 328 groete. 332 was S] dies. 334 leistmen heilge. 337 wie
hem; het hs. heeft te dezer plaatse en nan alle anderen, waar in Snellaerts iekst
hen in den eenvoud staat he. 346 vele. 347 hiemele.
10 I, 348—387.
Dat en es loghene enghene —
Ende in Egypten sprac een lam,
350 Seide een bode, die danen quam;
Up die camere, daer die vrouwe
Doochde haren groten rouwe,
Hielden twee aerne enen strijt.
Dit was upten selven tijt
355 Ende ooc up dien selven dach,
Dat Olirapias ghelach
Van Alexandere, dien hoghen man,
Die de werelt al verwan.
Doe tkint boven vijf jaren quam
360 Ende het wijsheit so vele vernam,
Datter scolen mochte gaen,
Deet die vader leeren saen.
III6 2. Sijn maghetoghe was Leonides,
Sijn meester Aristotiles;
365 Noit en was beter logicien
In die werelt noch ghesien.
Ooc was hi goet clerc ter curen
Vanden seven arten ende van naturen.
Het ghinc ter scolen, dat es waer,
370 Tote dien dat out was twalef jaer.
Doe dedemenne daer na leren
Der sterren ganc ende hare keren.
Ende die ystorie seghet aldus,
Dattie coninc Neptanabus
375 Sijn meester daeraf soude wesen,
Ende hem van astronomien lesen.
Si stonden, daer die lucht was claer;
Alexander vraechdem daer,
Ochti wel conste voren sien,
380 Wat dien lieden soude ghescien?
Hi seide, jahi harde wel.
Doe stac hine, dat hi vel
Vander rotsen, daer hi stont,
Dat hi nemmermeer en wart ghesont.
385 Alexander sprac mettien:
»Du connes der liede gheluc vorsien,
En vorsaghes du niet dijn ongheval,
352 dochde. 353 aerne S] arme. 362 lieren. 366 ghesien S] gestien. 369 ware.
370 dat hi. 371 dedemen dar lieren. 377 locht. 378 vraechdem] vraechde
neptabuse. 379 ochte 381 iai. 384 nummermeir.
I, 388—427. 11
Dattu souds vallen in den daP?"
Mettien liep hi te hem daer neder.
390 Neptanabus andwoorde weder:
»Wat soe den mensce sal ghescien,
Dies en mach hi niet ontflien.
Die sterren dadent mi verstaen —
Nochtan en constics niet ontgaen —
395 Wilen, dies es menech jaer."
Alexander sprac: »Eest waer,
Mochstu dan sijn mijn vader?"
IVal. Neptanabus hi seide al gader,
Hoe hi die coninghinne bedrooch.
400 Niet en wetic of hi looeh.
Ende mettien so bleef hi doot.
Die jonghelinc hads rouwe groot.
In siere moeder kemenade
Droech hi den man ende riep te rade
405 Siere moeder ende vraechde hare,
Wie sijn rechte vader ware.
Doe seide soe dattene Amon wan.
»Moeder, dit es die selve man"
Sprac dat kint, »dit es mijn vader."
410 Dus ghesciet al tenen gader.
Tien tiden dat al dese dine
Ghesciede, was Daris coninc
Van Percen ende van Med en algader.
Arsamus so hiet sijn vader.
415 Tien tiden was in ertrike
Engheen coninc sijns ghelike.
Van dier werelt wel die helt
Hadde hi in siere ghewelt.
Grieken was hem onderdaen
420 Ende gaf hem tsins sonder waen,
Want al Europen onder hem lach.
Alse Alexander dat versach,
Dat dies conincs Daris boden quamen
Ende si tsins van Grieken namen,
425 Hine was out maer twalet jaer,
Dus seghet die geeste, dat es waer,
Want hine hadde an sinen kin
390 andwerde, zdo het hs. in den regel. 392 en] in. 394 mochtan. 396 ware.
400 ofte. 402 rouwen. 403 moder. 404 raede. 405 haer: waer. 408 moder*
412 die coninc. 423 boeden. 427 aen.
12 I, 428-467.
Baert no dunst, no meer no min.
Alse hi sach dat Daris helt
430 Sijns vader rike in siere ghewelt,
IVa2. Sprac hi derre talen ghelike,
Die ghi moocht horen cortelike.
Wach onghevallich kintschede!
Hoe langhe sal ic up ene stede
435 Leiden aldus traghen lijf?
Weltijt salic den keytijf,
Den here van Percen ende sine ghewelt
Beriden moghen up een velt?
Weltijt salic met minen swerde
440 Ende met minen Snellen perde
Den bloden Darise ende den traghen
Ende sijn vole doch versaghen?
Weltijt salic met minen banieren
Mijn vole verbliden ende verfieren,
445 Daer die liebaert in staet,
Ende toghen mine kintsce daet
Ende up mine viande vlieghenV
Ja en leestmen dat in siere wieghen
Hercules, die starke gygant,
450 Twee draken dode ende ooc bant?
Doch bem ic staerker, dan een kint,
Dat men in siere wieghen bint,
Want ic bem out doch twalef jaer.
Bedi wetic wel over water,
455 En ontsaghe ic minen meester niet,
Die mi slaet, misdade ic iet,
Ic soude doen also grote daet —
Dat segghet mi mijns selves raet —
Alse Hercules dede.
460 Men soude mi niet betien mede
Dat ic Neptanabus kint ware."
Dit sprac hi met groten misbare
Allene jeghen sinen sin
IVfrl. Als dese woorde, meer no min,
465 Ghelijc alst ware eens liebarts jonc,
Dat sit up sinen eersten spronc
Ende starke beesten dan siet gaen,
430 vaders. 433 V wach 434 ich. 435 h-aegen desgeUjTcs 441. 448 leestmen S]
leestinen. 449 Ercule^. 451 bem ic] bin. 452 wegen. 453 bin. 455 En 5] eii*
458 mins. 462 misbaere. 463 alliene. 464 alse no meir. 465 libarts.
I, 468-507. 13
Die het niet en dar bestaen.
Nochtan es hem therte so coene,
470 Het begheret die dine te doene
Al uren ende alien dach.
Aldus waest hem, doe hi sach
Dat Daris in sine ghewelt
Sijns vader rike al gader helt.
475 Mettien so quam harde saen
Sijn meester uter camren ghegaen,
Daer hi in hadde ghestudeert
Ende sijn vleesch al verteert,
Dat hi was magher ende bleec
480 Ende hi harde wel gheleec
Dien gonen, die bi nachte waken
Om wijsheit ende goede saken.
Doe Alexander Macedo
In doghen was ontsteken so,
485 Ende Aristotiles dat versach
Vraechde hi, wat hem up therte lach.
Alexander was vervaert
Ende sach te sinen meester waert.
Sijn oghen liet hi nedergaen
490 Ende ghinc voor sinen meester staen
Ende boghede over sine knien
Ende antwoorde hem mettien
Ende seide: »Het es al tenen gader,
Om dat coninc Philip, mijn vader,
495 So ghedaecht es ende so out,
Ende Daris in sijnre ghewout
IV6 2. Algader heeft mijns vader goet.
Dit es dat mi drouven doet."
Dit sprac hi ende van groten sere
500 En mochti hem ghesegghen mere.
Die trane liepen hem sciere
Over beide sine here,
Hine mochls hem onthouden niet.
Nu hoort, wat sijn meester riet,
505 Aristotiles die vroede,
Doe hine sach in desen moede!
»Alexander nu wes coene
469 cone. 472. wast. 474 vaders. 476 cameren. 478 vlees. 481 genen nacht.
484 was] sach. 489 neder gaen; ook in dit geval scheidt het hs. meestal de woorden
van elkdar, 491 boge, misschien is ook booch te lezen. 497 vaders. 498 drouen.
501 tranen. 505 vrode: mode. 507 Sprac hi A. cone.
14 I, 508-545.
Ende gheradich in alien doene!
Wes man ende bescerme dijn lant?
510 Want du heves meneghen viant!
Ic sal di leren in welker wijs
Du bejaghen moghes lof ende prijs."
Hoort, wat ic di eerst bediede:
Altoos nem raet an vroede liede!
515 Want alse men dine bi rade doet,
So wert soe dicwile goet.
Oorscalke hebbe onwert altoos,
Want si sijn quaet ende loos!
Quade cnechte en maect gheen heren,
520 So dat si di iet moghen deren.
Want al es die beke cleine,
Die ghewassen es met reine,
Soe es wreet ende loopt driewerf seerre
Dan die riviere, die emmermere
525 Ghelopen hevet ende lopen sal,
Tote dattie werelt indet al.
Aldus eest, no min no mere,
Biden cnechte, merct dat sere.
Hi es jeghen sinen here fel;
Val. 530 Bade mens hem, hine dade niet wel;
Hi stopt sine oren jeghen bede,
Want hine weet gheen hoveschede.
Also doet aspis, dat serpent:
Alset horet al omtrent
535 Vedelen, blasen, toveren, baraet
(Want ment met selken spele vaet),
So werpet dene ore nederwaert
Ende in dander steket sinen staert:
Also stoppet bede sine oren,
540 Om dat ment niet en sal verdoren.
Aldus eest biden cnecht,
Alshi ghewint heerscaps recht.
Nochtan sal men elken man
Ere doen na dat hi can.
545 Al en hadde hi engheen groot goet,
508 geraedich. 511 lieren. 512 beiaghen ontbreekt (S moghes beiaghen). 513 vort
ierst. 515 als raede. 516 dicwijl. 517 Orsc. 519 kn. desgelijks 541 en 8] en.
521 bieke. 522 met S] niet. 524 rivire 526 inden sal. 528 & .cnechte, ontbreeku
531 bede S] beide. 532 weit gein hoeuscede. 533 dat aspis. 534 alst hoert.
537 werpert. 538 dander ore. 539 beide. 542 als hi. 543 salmen, men is meestal
aan het voora/gaande woord vastgehecht. 544 dien dat hire. 545 en gein.
I, 546—585. 15
Es hi hovesch ende vroet,
Van wat lande dat hi si,
Al en ware stjn gheslachte niet vri,
Ware hi gheheten van goeden seden,
550 Men souden eren tallen steden.
Want, sal ic u die waereit tellen:
Tgoet bringht meneghen ter hellen,
Ende niet bedrieghet so vele liede,
Alse groot goet ende miede.
555 Die van seden, niet van goede,
Es versiert in sinen moede,
Ende die met dogheden es verheven,
Al en mach hi niet vele gheven,
Sijn sin es beter dan gout.
560 Hier om es beter menechfout
Goede seden ende wijsheit,
Dan grote have ende edelheit.
Want die ghone es edel allene,
Die hovesch van seden es ende rene.
Va2. 565 Oftu scependoem souts wisen,
So sie, dattu in gheenre wisen,
No dor vrientscap, no dor miede
Noch dor gherande liede
Noch dor heerscap, noch dor minne —
570 Oftuut bekinnes in dinen sinne —
Dijn vonnisse en makes niet onrecht.
Want het ghesciet nu ende echt,
Dat srechts vele blivet achter,
575 Dat si om ene cleine miede
Verdomen onnosele liede.
Weltijt so die vrecheit comt
In smenschen sin, soe verdomt
Met ghierecheiden sine joghet
580 Ende verdonkert sine doghet.
Soe doet enen rechts vergheten,
Alle loosheit doet soe weten,
Van rechte leert soe nemen miede,
Dat ghemene es aire liede.
585 Armen lieden doe ghenaden!
552 herllen. 553 bedrieget. 554 alse S] also. 556 vierseirt mode. 557 dogden.
558 veil. 564 reine. 566 geinre. 567 het eerste no ontbreekt. 570 oftu. 571 make.
573 dats rechts. 575 si om ene]siene. 576 onnosel. 578 S sin, ontbreekt verdoemt.
579 ghierecheiden S] gerechtegeiden docht. 580 iogt. 585 do,
16 I, 586-623.
Alsmen di bit, wes beraden
Ende doet geerne, oft es recht.
Dwinghet den overdadeghen cnecht!
Doe tfolc uten tenten varen
590 Ende dan besette dine scaren
Ende wes fel iegen dinen viant!
So machstu bescermen dlant.
Hevestu iet groots wille te doene,
Uu salst volbringhen, bistu coene.
595 Als dijn vole es wel ghescaert,
Ende men dan te stride vaert,
V61. Ende dijn vole es te spronc,
Dunct di dat du best te jonc,
Die eerste joeste daer te doene,
600 Nochtan wes blide ende coene,
Ende wes int herte man
Ende doe dine wapen an
Ende trooste dine liede wel!
Al en mochstu doen niet el,
605 Dan bidden ende vermanen
Ende scaren dine vanen:
Het heeft dicke gevromt den here
Dat hi vacht met beden sere.
Want als een vole es vervaert
610 Ende die scaren onghescaert,
Ende die herte ende hande beven,
Sien si haren coninc leven
Ende hise troost met scoonie tale,
Sijn si saen ghenesen wale,
615 Ende hem wasset haren moet,
Si vechten of si waren verwoet.
Of dine viande vlien van di,
Vore hem alien wes hem bi!
Of dat selve di ghesciet,
620 So wes dachterste diere vliet!
Want alse di die Mode sien,
Si sullen hem seamen dat si vlien;
Si ne sullen van onneren
593 groet wil, Gautier 1,117: grande aliquid sivelletenes done: cone. 596 testride,
en zoo dikwijls te aan het woord geschreven vaert Sj wart. 596 spronc] ionc. 599
te doene] tdoen. 600 coen. 601 een man; vgl. 509; in vers 631 komt dezelfde fout
terug. 602 en 603 dijn. 608 beiden. 609 as vervart. 610 die S] di. 613 hi si
scoenner. 616 ofte. 617 ochte. 618 hen beide malen. 619 ochte. 620 wese. 621
als di de bluiden (S bloden). 622 sullen S] sulen hen.
L 624—663. 17
Sonder di niet moghen keren.
625 Dan mere hoe vele viande
Voor di staen up den lande!
Ende als duse heves ghemerket al,
En vervaert u niet om tghetal,
Of di dunct dat si sijn bloot.
V6 2. 630 Emmer doe den eersten stoot
Ende doe eerst dine wapen an.
Dan sal men sien, oftu best man,
Ende oftu best ten wapen goet
Ende heves enen heten moet.
635 Dan soustu merken, wie die mint,
Alsmen dien starken strijt beghint.
Daer sal sijn swart jeghen swaert,
Ende dors sal lopen jeghen tpaert,
Deen scilt sal den anderen breken,
640 Daer sal men met dien speren steken,
Gume salmen verwonnen lieden,
Den anderen sege laten bieden.
Oftu dan winnes eneghe stede
Met crachte, of met diere bede,
645 Nem den scat ende gbif den heren,
Die di holpen selker eren.
Ganst die wonden met goede
Ende maect blide die drouve moede!
Na dien wonden ghif dat gout!
650 Du maechs dien bloeden maken bout;
Dus maechs du dien vrecken saden
Ende ooc aerme liede beraden.
Ofti ooc ghebreect dat goet,
Ernmer wes blide in dinen moet!
655 Wat du gheloofs, dat saltu gheven,
Es dattu behouds dijn leven;
Ende alse du moghes, doe dbelof,
So en heefsture ghenen lachter of.
Want miltheit maect die seden goet,
660 Soe maect den vrecken wel ghemoet,
Soe bedect meneghen lachter,
Ende soe drivel den viant achter.
Meltheit maect vele maghe.
625 merke. 629 oft. 630 do ersten. 634 oftu heues. 641 verwinnen. 642 bedieden;
Gautier I , 143 vix liceat victis victori offerre triumphum. 644 vf. 648 droue.
650 machs maken ontbreekt. 651 machs. 652 lude. 653 gebrect. 658 heifsture.
Dr. FRANCK, Alex. 2
18 I, 664—702.
(Men pleechter clene nu bi daghe).
Vial. 665 Bestu melde over dijn broot,
Sone heefstu ghere vesten noot —
Weder dat es orloghe, so vrede —
Waer so du best begrepen mede.
Oftu ontsiest dinen viant,
670 Hevestu ene milde hant,
Dat sijn de aire beste mure,
Die die mach gheven daventure.
Want altoos enghene dine
En mach bevreden den vrecken coninc.
675 Dat sceen den coninc Crassus wele,
Dien men tgout goot in die kele.
Wat mach ic di segghen voort,
Oftu dit heves wel ghehoort?
Vlie onsuverheit van live
680 Elide wachti van den quaden wiven7
Wachti van wereliker minnen!
Wertstu ghevaen in dinen sinnen,
Soe sal di wel sere tregen,
Du en salt ghere orloghe pleghen.
685 Pleechstu minne ende dronkenscap,
Wat sal di dan enich heerscap?
Hoe machtu die werelt winnen4?
Du best bedwongen in alien sinnen.
Dijns selves sin hi discordeert,
690 Als di de minne binnen verteert.
Ende dronkenscap dat es een graf,
Daer alle doghet in nemet af.
Dronkenscap ende dulle minne
Doen fallieren coene sinne.
695 Luttel weelden selen si begheren,
Die de werelt willen leren,
Ende die werelt willen dwinghen
Via 2. Ende rechts pleghen in alien dinghen.
Wes gherecht in alien doene
700 Ende ghenendich ende coene!
Scaemdi ooc van quaden saken!
Dus moochstu goeden name maken.
664 plechter vele nu. 666 hefstu. 669 ofte onsiestu. 670 een. 671 dalre. 672
S gheven, ontbreekt. 673 en gene. 679 dinen live. 680 wive; misschien te lezen
van die quade wive. 685 pleegstu. 687 machstu. 688 bedrongen; Gaut. I, 168 sub
iuga venisti. 691 dronkescap; evenzoo 693. 696 lieren. 699 doen. 701 scamdi van
dien quaden. 702 mochstu.
I, 703-742. 19
Hout de wet ende scelt de quade
Ende wes vroet in alien rade!
705 Laet sinken dinen grammen sin
Ende verst die wrake, dats ghewin!
Peinse niet langhe om een quaetheit,
Wes te verghevene ghereit!
Leefstu al dusdane wijs, #
710 So saltu hebben lof ende prijs,
Ende dijn name sal emmermere
In die werelt hebben ere."
Aldus sprac Aristoteles.
Noch wanic dat niemen en es,
715 Die volghen woude desen rade,
Dat hie iet daer ane mesdade.
Alexander onthielt ooc wel
Ende peinsde dat hi niwet el
En dade, dan dat hi hem riet.
720 Mettien hi dien meester liet.
Om ere hi algader dochte,
Ende hoe hi dlant behouden mochte.
Wijch vvas altoos in sinen sin,
Hine was vervaert, no meer no min,
725 Int herte vacht hi alle weghe,
Hem dochte, hi wan altoos den seghe.
Hem dochte die werelt alomme ende omme
Bescreven staen in sinen somme.
VIM. Doe hi wart so out van daghen,
730 Dat hi wapene mochte draghen,
Wart hi ridder in corter tijt.
Hi hads int herte groot delijt
Dat hi bescermen soude sijn lant.
Int herte was hi een gygant,
735 Al en was hi niet out van jaren,
Hi begheerde also vele te waren
Te doene, alse Achilles dede.
Want hi swoer ter selver stede
Dat hi up Percen wilde striden
740 Ende daerna in corten tiden
Jeghen die werelt al ghemene.
Dat was loghene enghene.
703 sceldet. 704 weest raede. 706 dats dijn gew. 708 en wes. 709 leifstu dusdanen.
711 emmermeir. 715 raede. 716 ave. 723 was hi. 726 wan ontbreekt
(S crege). 737 als. 740 daerna] daer in S] en.
2*
20 I, 743—776.
Sine ierste vromecheit was:
Doe die coninc Pausanias
745 Olimpiase lachter dede,
Ende hi ooc mede ter selver stede
Dien coninc Philip sere wonde,
Dat hi ghenesen niet en conde,
Ter selver tijt, doe dat ghesciede,
750 Quam Alexander ende hoorde die liede
Mesbaren ende vraechde, wat ware?
Doe hijt wiste, volchde hi nare
Ende brachte dien verrader ghevaen.
Dit was waerheit sonder waen.
755 Die vader sprac: »in wille nemmeer
Drouven nu om mijn seer,
Die doot en mach mi niet vervaren.
Ic laete een kint na mi te waren,
Dat sal wreken mine smerte."
760 Mettien stac hi dor die herte
Pausaniase, dat hi bleef doot.
VI6 2. Dat was hem ene ere groot.
Daer na in wel corten stonden
Starf die coninc van dien wonden,
765 Die hem gaf Pausanias,
Die daer also versleghen was.
Ene stat es in Griekenlant,
Die Gorinten es ghenant.
Soe was van al Grieken thooft
770 Ende die beste stat, des ghelooft.
Hier spien crone die jonghelinc,
Dat was een waerleke dine.
Nu hoort, hoe out hi was van daghen,
Eer hi crone hevet ghedraghen:
775 Hi was out achtiene jaer,
Lettel meer of min, dat es waer.
743 deze regel in het hs. achter 744; de omzetting is van S aangewezen. 744 Pausomas.
751 vraegde. 752 volgde. 753 en verrader $] vader; misschien is aan
Snellaerts ander voorstel de voorkeur te geven en brochtene dien vader te lezen; Sp, hist.
Ende vine dien Pausanias
So dat hi vernomen hevet
Dat Philipp sijn vader noch levet
Ende brochtene voer hem te hant.
756 nu drouen sere. 758 laet. 761 Pausomase. 765 Pausomas. 767 griekin.
768 corienten. 769 al van grieken. 771 hier V~\ hi ioncgelinc. 772 waerlec.
773 hoe] wo out was hi. 776 oft.
T, 777-813. 21
Het was ooc in dien wedemaent,
Also alsmen die waereit waent,
Want dat coren stont in sine are,
780 Entie daghen van dien jare
Waren lane ende heet.
Dus wanic dat bescreven steet.
Tesen tiden drouch hi ene crone;
Ene yvorine roede scone
785 Hadde hi in ^jne rechter hant,
Die een sceptre es ghenant
Alle die vroeden van dien lande
Stonden bi hem al te hande,
Die bat consten vechten met rade,
790 Dan met cracht of met dade.
Daer na stonden die jonghe baroene,
Die staerc waren ende coene
Ende milde van haren slagen
Ende wel wapen conden draghen.
"Vllal. 795 Aristotiles, die vroede,
Sat daer na met siere roede,
Ende bi hem sine scolieren,
Die sccine waren ende goedertieren,
Ghecleet recht alse papelaerde,
800 Maer onnutte waren ten swaerde,
Alexander die jonghe coninc
Sat ende mercte alle dese dine
Ende voedder sine herte mede.
Al was hi crane in sine lede,
805 Int herte was hi een liebaert,
Coene, stout ende onvervaert.
Om dat si hem waren hout,
Dies was hem sine herte stout
Ende te moede harde sochte.
810 Dat toochdi buten, alse mi dochte,
Dat sijn herte was binnen fier:
Hem waren root beide sine lier,
Ende sine oghen ende mont
778 waent] vaent; er stond echter waent; maar de eerste streep van de w is uitgeschrapt;
vgL I I , 391. 780 entie] in die. 783 ene ontbreekt. 784 yvoriene. 785 rechte.
786 sceptere. 787 die S] di. 790 oft daede. 791 ioncge barone. 792 strac cone.
797 ende S] en saten sine. 798 godert. 799 gecleet waren. 801 coning. 802 alle]
alse. 804 al] als. 805 lybart. 807Enom. 808 sijn. 809 mode sachte. 810toende
hi buten sine gedachte; de emendatie berust op de veronderstelling, dat eens alsmi dochte
in plaats van al siin dochte gelezen werd; zie hier achttr de aanteekening.
22 I, 814-851.
Stoeden te lachene talre stont.
815 Bi aldus ghedaenre dine
Mochte men kinnen den coninc.
Al haddi sine diere ghewaden
Ende sine crone doen bestaden,
Men mochte bi diere ghebare
820 Merken, wie de coninc ware.
Hi coos daer ute jonc ende oude,
Daer hi mede orlogheji woude.
Vijfentachtich hondert heren
Coos hi uut met groter eren,
825 Die ridders waren van prise goet;
Ende alle hadden si enen moet,
Te vechtene ende wapene dragen.
Vila 2. Mer some waren si wel van daghen,
Some wel te maten jonc,
830 Some up haren eersten spronc.
Dies dar ic wel der waereit lien:
So wie so daer van ere paertien
Conincstavel was, wet voor waer
Dat hi was out sestich jaer.
835 Daer na coos hi there te voet,
Twee ende dertich dusent, die alle goet
Waren ten scilde enten swaerde,
Al en hadden si enghene paerde.
Gysarmen droeghen si ende stave,
840 Dat int orloghe es goede have,,
Bede met slingheren ende met boghen
Conden si hare macht wel toghen.
Si waren ghewapent wel te maten:
Dat men heet westfeelsce platen,
845 Hadden si ane ende ooc porpointe,
Die hen stonden wel te pointe.
Helme hadden si ende beckenele
Ende selfscotte ende quarele.
Nu es dit here wel ghescaert
850 Ende van wapen wel bewaert.
God here, hoe mi des wondert
814 stoenden te lachgene tarle. 816 mocte. 817 hadde. 819 dier gebaere. 821 si;
de rubricator plaatste eene kleine h daarvoor* 822 meede. 825 5 van, ontbreekt
828 som. 829 moeten. 830 iersten. 832 we. 833 conincstavels. 834 -LXXX' Gaut. :
sexagenarius. 836 dier was XXIIM; vgl. de aanteekening op 1, 823. 838 egene.
839 drogen. 840 gode. 841 beide. 843 waren ghewapent S] waepent. 844 westfeilsce.
845 parpoente: poente. 848 quorele. 849 dit] die.
I, 852—886. 23
Dat si met viertich dusent ende vijfhondert
Al die werelt willen winnen.
Nochtan, wilmen die waerheit kinnen,
855 So waest een wonderliker dine,
Dat so lettel voles ende een coninc
Binnen twalef jaren al die lande
Bedwongen hadden ende hare viande.
VItt 1. Wilmen dan merken dies conincs doghet
860 Ende sijn vole ende sine joghet,
Ende binnen hoe corten tijt hi dwanc
Al dier werelt ommeganc,
Alle die orlogen, diemen vint.
En sijn hierjeghen niet een twint.
865 Die eerste stede die, hare dorste
Setten jeghen den edelen vorste,
Dat was Athenen, die edel stede —
Die Cycrops eerst maken dede —
Bi den rade van Domestoene,
870 Die beide fier was ende coene.
Dit verhoorde Macedo,
Ende hi was haerde blide ende vro.
Hi porret there metter vaert
Ende voer tote Athenen waert.
875 Ende eer si hem mochten versien
Ofte verweren, ofte vlien,
Was Alexander voor die stede
Ende ooc sijn here mede.
Domestoen hi riep te rade
880 Die hoochste, doe hijs hadde stade,
Bede poorters ende clerke.
Hi sprac di tale in Pallas kerjte:
»Ghi heren, enwetti dat,
Dat Gerces voor Athenen sat,
885 Die allegader Europen dwanc?
Nochtan hielden wi an sinen danc
854 welt men. 855 wast ene wondelike ; of is te lezen even wonderlike ? GauU
I, 263 quos licet armarit telo praestantior omni virtus, tarn voluisse tamen supponere
mundum quam potuisse sibi tarn paucis milibus, aeque miror Alexandrum. 856 lettel]
veil; zie 4, 1204. 857 alle. 859 weltmen. 860 vole ende S] v. en. 861 tijden.
864 heeriegen dwint. 865 dierste; de r is overgeschreven hare] hiere. 867 Attenen.
868 ierst. 871 verhoorde S] vehoerde. 872 lees waes? bliede. 873 theere.
874 tho Attenen. 875 heen. 877 die S] di. 878 heren. 880 hoesche. 881 beide.
882 sprak Pallas S] Panas. 883 ghi heren £] gi hi h. wetti. 884 Attenen.
886 wi S] wie.
24 I, 887—927.
Jeghen hem die vaste poort.
Suldi werken na mine woort,
Wi sullen wederstaen dit kint
890 Sijn doen dats rechte maer een wint."
Alse Domestoen dit seide aldus,
Yllb 2. Doe andwoorde hem Encinus.
Hi scout Domestoene sere,
Dat hi jeghen sinen here
895 Wilde houden eneghen strijt.
»En es", sprac hi, »enghenen tijt
Goet orloghen jeghen recht.
Wi hebben ghesijn nu ende echl
Sinen voorders onderdaen.
900 Noch so sullen wijt ane vaen,
Salmen doen minen raet.
Orloghe ende strijt es emmer quaet.
Twi verliesen wi dese stede?
En es.niet so goet alse vrede."
905 Hier binnen onderseinden si boden,
Ende si sworen bi haren goden
Dat si altoos hem dienen wilden,
Ende si anderen here niene hilden.
Alexander was goedertieren
910 Ende vergaf hem alien sciere
Sinen groten tornen moet,
Want hi was te biddene goet.
Hi liet die clerke ter scolen gaen
Ende die si at al onghevaen
915 Ende die scepe varen uut ende in
Ende souk en hare ghewin.
Alse Athenen hem algader
Diende, alset sinen vader
Philip te voren hadde ghedaen,
920 Doe porredi danen harde saen
Te Teben vore die oude poort.
Die jonghelinghe quamen voort,
Die poorten sloten si jeghen den here,
Dat scade hern sint harde sere.
Villa 1. 925 Had sine willen ontfaen met minnen
Ende over haren here bekinnen
Sonder wapen met scoonre tale,
887 Igen. 888 seldi. 889 selen. 890 recht mer. 891 als. 893 domestoen.
896 sprac. 898 geweist. 900 selen. 904 als. 910 hen. 913 die S] di. 915 voren,
916 haer. 917 Attenen, 921 voere. 926 en. 927 sconre.
I, 928-967. 25
Alse hem hadde betemet wale,
Bi aventuren si waren tien stonden
930 Van orloghen quite vonden.
Ende om dat sine onweert maecten,
Waest goet recbt, dat sine smaecten
Ende sine wapene ende cracht.
Men street daer beide dach ende nacht.
935 Die van Theben waren mesmaect
Ende so ghewont ende so gheraect,
Dat si behouden haren leven
Gherne hadden die stat upgheven.
Nochtan baedsi ghene ghenaden.
940 Die coninc hi was saen beraden,
Wat hiere mede hadde te doene.
Mettien quamen die baroene
Van den lande ende seiden dat,
Dat daer woonden in die stat,
945 Die quaetste scalke, diemen weet.
Ooc hadden si die Grieken leet,
Ende dicke hebben sise versleghen
Ende hare stat ghehouden der jeghen.
Men vint bescreven aldus:
950 »Het was een coninc, hiet Ydipus,
Die sinen vader te doot sloech.
Nochtan was dat niet quaets ghenoech:
Siere moeder nam hi te wive
Ende wan bi haren live
955 Twee twillinge, eer hi staerf.
Maer nochtan tere waerf,
Doe hijt wiste, hine const ghedoghen
Ende stac uut beide sine oghen.
Deen van dien hiet Polinices,
Villa 2. 960 Ende dander hiet Etiocles.
Si daden hem in dese poort
Onderlinghe meneghe moort,
Ende hare orloghe moesten becopen
Al die lande van Europen".
965 Men leest in romansc noch heden
Dat si onderlinghe streden.
Dese dine ende dese moort
928 als. 930 qwijt. 932 wast. 934*nacht eii dach. 937 behoudclike. 938 die
S] di op gegeven. 941 hier. 944 wonden. 945 quaeste. 951 ter. 957 wiste S]
wijste const] en conste. 958 sijn. 959 vanden; S vanden sonen Polimites.
961 <S in, ontbreekt. 964 alle. 965 romans.
26 I, 968-1006.
Es ghesciet in dese poort.
Doe dit die baroene telden,
970 Peinsde Alexander dat ontghelden
Souden, die binnen Teben waren,
Ende dede ten assaute varen
Ene scare van dertienhondert up orsse,
Ende daden der stede grote porsse,
975 Want sine mochtse niet verdriven.
Nochtan deden sire vele bliven.
Doe quamen die voetganghers fel
Met taertscen overdect wel.
Doe brachtemen die evenhoghen
980 Daer vele quarele ute vloghen.
Som was tfolc verdect met scilden,
Die si boven hare hovet hilden.
Aldus ghinc men ten mure.
Daer vant menech quade aventure.
985 Met piken braken si die veste.
Die van Teben verloren die beste.
Die van wonden ontflien mochten,
Si scuulden daer in haghedochten.
Die van Grieken braken die mure
990 Ende quamenre ghelopen dure;
Si sloeghen algader doot
Jonc, out, clene ende groot,
V1IIH. Het was alleens, wijf ende man.
Mettien volghede daeran
995 Die nieuwe coninc Alexander
Ende met hem noch een ander,
Hiet Gleades, met ere haerpe.
Doe die coninc aldus scaerpe
Alle die van Teben dwanc,
1000 Sane hi den coninc desen sane.
»Gheweldech here Alexander,
Du best alleene, engheen ander,
Dien die sterren sijn onderdaen.
Si doen ons al dat verstaen,
1005 Dattu sals hebben haestelike
Die viere houke van ertrike.
970 dat sijt. 972 dede tfolc. 975 mochtense. 978 taertschen. 979 brachtmen. 980
quarelen vyt. 981 some. 982 hoeft. 988 daer in S] in daer. 993 quamen gel. daer
dure. 991 ter doet. 994 volchde. 995 neuwe. 999 tieben. 1002 best S] beest.
1006 vier.
I, 1007—1045. 27
Hevestu nu al dat vergheten,
Datti dijn meester leerde weten,
Aristotiles, die vroede,
1010 Dattu souts met sachten moede
Dine gramscap laten sinken?
En woutu niet daeromme dinken?
Peinse doch om dijns meesters woort!
Waer omme woutu dese poort
1015 Testoren aldus?
Hier was gheboren Liberbacus,
Die dlant dwanc van Endi.
Dien eersten wijngart plantte hi,
Dien men in Europen sach.
1020 Die boeke doen ooc ghewach,
Dat Hercules hier was gheboren,
Die was die meeste vele te voren,
Dienmen vant in ertrike.
Anfioen maecte sekerlike
1025 Desen mure, ende al die stede
VIII6 2. Leestmen dat Cadmus maken dede.
Verwonnen lieden doe ghenaden,
Ende onverwonnen saltu scaden.
Dat rike mach niet sijn ghestade,
1030 Daer men vecht sonder ghenade.
Ende oftu emmer tfolc wils doden,
Wes genadech doch dien goden
Ende dien kerken van dier poort!"
Dus ende Cleades sine woort.
1035 Maer die coninc hi gheboot
Dat ment al sloughe te doot.
Daer na gheboot hi den knechten
Dat si die mure souden slechten.
Doe dede hi verbernen sciere
1040 Al die stat met griexen viere
Doe hi Teben hadde ghevelt,
Ende hi dlant hadde in sine ghewelt,
Ende hem ooc was al onderdaen,
Senden die van Rome saen
1045 Emulium haren bode
1012 en wouldu. 1013 omme meisters. 1014 woltu. 1015 misschien ontbreekt er
een bijwoord. Gautier I, 334 tune hanc, rex, funditus urbem exitio delete paras?
1018 wijngart 5] wigart. 1021 ercules heir oec. 1022 meiste, 1024anfloen. 1025 en.
1027 doet. 1034 sinen. 1038 slecten. 1042 in S] en. 1044 romen. 1045 boede.
28 I, 1046—1081
An Alexander, dien ertscen gode,
Ende gaven hem die roomsce crone.
Dit was ene ghifte scone.
Hi besette Grieken lant
1050 Ende ghereide al te hant
Tote Asien sine vaert,
Te vaerne te Darise waert.
Bedi sciet hi sijn here.
Die bloot waren ende van cranker were,
1055 Ende die van cleinen name waren,
Diere wildi al ontbaren
Ende hietse in Grieken bliven,
Dat si helpen souden den wiven.
IXal. Selve dede hi scepe laden
1060 Met wapen ende met dieren ghewaden,
Beide met dranke ende met spisen,
Dat altoos in ghere wisen
Hem en ghebrake up die see.
Siere scepe en waren nemmee,
1065 Dan tweehondert, achttiene min.
Wonder hebbic in minen sin,
Hoe dat hi noit was so coene,
Dat hi provetsce stont te doene,
Met so cranker herecracht
1070 Jeghen algader Daris macht.
Doe si die havene begonden rumen,
Vloghen si ghelike ere plumen.
Die hoorne'maecten selke gheblas,
Dat wonderlike te hoorne was.
1075 Daer riep menech: »owi! owach!"
Ende daer na was groot hantgheslach.
Hare herte seide hem te waren
Datter leltel soude ontfaren
Ende van alien groten heren
1080 Dare lettel souden keren.
Owi, here god, hoe macht sijn,
1046 aen erntschen. 1048 een scoen. 1049 hie. 1051 Asien S] ansien. 1053
bedie S van sijn here. Gaut. 1, 352 minus ergo peritos armorum.... segregat. uut
sinen here zou de voorkeur verdienen. Misschien echter is eene verandering overbodig.
In het volgende vers zou was het metrum vloeiender maken. 1055 namen; beter zou ik
misschien clcenrc namen geschreven hebben. 1057 heit si. 1065 'XVI* Gautier I , 357:
namque Quater ductus, nisi ter senarius obstet, navigii numerum quinquagenarius acquat.
1068 prouetshe. 1069 her cracht. 1071 hauen begonsten te rumen. 1072 gelijc.
1074 horen. 1080 daer; misschien is weder in te lasschen. 1081 lees god here?
I, 1082—1120. 29
Dat elken minsce int herte sijn
So soete dunct sijns selves lant?
Die Brabantsoen prijst Brabant
1085 Ende die Fransois Vrankerike,
Die Duutsce dat keyserrike,
Die Baertoene prisen Baertanien,
Die Tsampanoise Tsampanien.
Also mint die voghel dwout,
1090 Daer hi in hevet grote ghewout.
Al dademene in een waerme mute,
IXa2. Mach hi> hi vlieghet ute.
Dus priset elkerlijc sijn lant.
Maerlant seide dat hi noit en vant
1095 Also goet lant, alse Bruxambocht.
Ic waens hem daerbi heeft ghedocht,
Om dat hiere in was gheboren,
Bedi prijst hijt te voren.
Aldus so waest bi den Grieken.
1100 Alsi niet meer en saghen vlieken
Dien rooc van haers selfs poort,
Nochtan stoeden si upt bo<5rt
Ende saghen weder te lande,
Dor al dat si met ghenen viande
1105 Haers ondanx en waren ghevaen.
Maer Alexander, sonder waen,
Die hadde so groten sin torloghen,
Dat hi altoos niet sine oghen
Te lande en wilde keren weder.
1110 Der moeder sorghe leide hi neder,
Up sine twee suster en achte hi niet,
Die hi algader achter hem liet.
Hi was die ierste, die Asien sach,
Daer hi up dien stevene lach,
1115 Ende die berghe van Gilicia.
Die blijscap ghinc hem so na,
Ende hem was te moede so sochte,
Dat hi cume spreken mochte.
Hem dochte de seil te lettel doen
1120 Ende dede sine liede roen.
1088 tsampadise. 1090 groet. 1092 vleget. 1094 Maerlant] maer z. de inleiding.
1095 groet bruxambacht. 1096 der gedacht. 1097 bedi #] beidi lees als te
voren? 1099 wast. 1100 niet sagen blieken. 1105 hare. 1108 niet&] met sinen.
1109 en ontbreekt. Gaut. I, 377 solus ab Inacniis decimal lamina terris effrenus
Macedo. 1110 hi ontbreekt. 1112 allegader. 1113 ansien. 1114 die stauen. 1116 bliscap.
30 I, 1121—1159.
Doe hem dlant so na sceen,
Dat een slinghere enen steen
Ghewerpen mochte upt lant,
Nam hi een spere in sine hant
1125 Ende scoot ghoont spere, dat het stac
Int sant, ende dattie eerde brae.
1X61. Doe riepen sine ghesellen alle
Dat wel gheleke goeden ghevalle.
Men scoot die ankere buten die boort,
1130 Ende men warp die bote voort.
Men sloech te hant die pauwelioene
Up ene plaetse, die was groene.
Si maecten een groot gheluut
Ende daden hare wapen uut.
1135 Daer na ghingen si eten saen,
Ende daer na wilden si slapen gaen.
Doe hiet die coninc wachten there
Met ridders van groter were.
Die wachteren spraken onderlinghe
1140 Omme menegherande dinghe
Ende coften haren langhen nacht.
Doe was een ridder daer bedacht
Ere avonturen, die hi vertelde
Van Alexandere daer upten velde,
1145 Die hem ghesciet was te voren,
Tien tiden, dat hi dede toren
Dien coninc Clause van Atervaen,
Ende hi hadden verwonnen saen
In een prijchspel, daer si waren.
1150 Gortelike daer na te waren
Sende die vrouwe van Endi
Ene maghet hovesch ende vri,
So volmaect van alien leden,
Dat men in dien daghe heden
1155 Niet en vonde hare ghelike.
So scone was soe sekerlike,
So wie diese met oghen sach,
Hi seide dat onder dien dach
Enghene ware so volmaect.
1121 scein. 1122 slinger. 1124 he sper. 1125 geen sper. 1129 scote anker.
1130 boten. 1131 paulione. 1132 groen. 1133 geluyt: nyt. 1137 dat heer. 1138
wer. 1139 wechter. 1140 om. 1143 van einre av. 1145 hiem ghesciet en was
moeten misschien van plaats veranderen, 1146 toren S] coren. 1147 dien &] die.
1152 maghet] ionfer. 1155 haer. 1156 scoen. 1159 waer.
I, 1160—1197. 31
1X62. 1160 Daer toe was soe so welgheraect,
Dat soe hare botscap wale
Conde segghen in griexer tale.
Alexander wart bevaen
Met haerre minnen ende soudse saen
1165 Hebben ontfaen tere amien.
Hi deedse sinen cnape vrien.
Alse Aristotiles dit ane sach,
Mercte hi wat an hare ghelach
Ende ondervant met siere liste —
1170 Want hi vele wijsheiden wiste —
Dat soe oit was upghehouden
Van haerre joncheit tot haerre ouden
Met serpenten ende met venine.
Hi deet dien coninc wel in seine,
1175 Ende toghet, hem al openbare,
Dat niemen so staerc en ware,
Hadde hi met hare te doene,
Hine ware steendoot eer noene.
Dus ware die coninc doot tien stonden,
1180 En hadt sijn meester niet ondervonden.
Dit sprac deen toten anderen,
Ende ghinghen om dat here wanderen,
Tote dat begonde daghen.
Doe die ridders dat versaghen
1185 Ghincsi in hare tenten slapen
Ende hieten wachten hare knapen.
Die leewerke, die nachtegale
Ende ander voghele songhen wale,
Doe si saghen die dagheraet.
1190 Als Alexander dat verstaet,
Vaert hi up ende cleede hem feaen,
So dat hi up was ghestaen
Xal. Ende ghecleet na conincs wisen,
Doe die sonne begonde risen.
1195 Hi ghinc uut dien pauwelioene
Ende met hem menech ridder coene,
Ende ooc menich coene serjant.
1160 tho. 1162 conste si s. 1163 Alex' hi. 1165 tiere. 1166 cnapen. 1167 als
dit ar. aene. 1168 haer. 1169 v6or dit vers heeft het h$. een f; misschien beteekent
dit omzetting van dezen en den volgenden regeL Het zou ook best gaan, 1175 oppenbare.
1177 haer. 1178 hine en. 1179 waer. 1180 en S] en hadde. 1182 herwandelen.
1183 begonste te. 1185 haer. 1188 vogel. 1191 veert. 1194 begonste te. 1195
uyt pauleione. 1197 coen sariant.
32 I, 1198—1237.
Hi clam up enen berch tenant,
Daer si Asien mochten sien.
1200 Hi keerde hem omme ende sach mettien
Dat coren up die campanien
Ende die bossce up die montanien
Ende ooc meneghe praierie
Ende meneghe stede vrie
1205 Ende meneghen wingaert mede.
Doe sprac hi ter selver stede:
»Lieve ghesellen, het es ghenouch,
Asia es wel mijn ghevouch,
Ic later mi ghepait mede.
1210 Europen ende mijn erflijchede
Ende dlant, dat mi liet mijn vader,
Dat ghevic u up algader."
Dit sprac hi ende met milder hant
Gaf hijt dien heren al te hant,
1215 Ende si ontfmghent daer te lene.
Dat en was loghene enghene.
Dus onvervaert was sijn sin,
Dat hi waende sijn ghewin
Hebben an dlant, dat hi woude.
1220 Hi hiet dat ment niet roven en soude.
Doe brae men up die pauwelioene,
Ende Macedo, die deghen coene,
Brachte dlant in sulken sorghen,
Dat si hem steden ende borghen
1225 Al up gaven sonder strijt.
Dies was te meerre sijn jolijt,
Dan hise met crachte hadde bestaen.
Xa2. Ende die hem niene woude ontfaen,
Die sloech hi ende dwanc so haerde,
1230 Dat hi gherne nam die vaerde.
Alse Alexander die Giliciene
Hadde bedwonghen, so dat siene
Over haren here helden,
Dede hi there vorweert telden
1235 In dat lant van Frigia.
Daer leghet dat oude Troien na,
Ende Troien so was bi
1203 praiorie. 1208 mijn S] min. 1210 europin. 1216 logen. 1219 ane. 1221
paulione. 1223 selken. 1226 dies S] dijs. 1228 wouden. 1231 cilieuine. 1232 sine.
1233 heren heilden. 1234 dat her. 1237 troien was daer so bi.
1, 1238—1275. 33
Ene riviere, hiet Santi,
Die heet in fransois Clarente.
1240 Daer waren wilen die parlemente
Tusscen die Grieken ende die Troiiene.
Daer waren wilen ridders siene.
Aldaer vant Alexander, die fiere,
Staende enen ouden popeliere
1245 Daer Paris in hadde bescreven
Die minne, die hi hadde bedreven
Met Ennones, die vrie,
Die talre eerst was sine amie,
Eer hi Elenam vercoos,
1250 Daer menich tlijf om verloos.
Hier beneden was een dal,
Daer die werringhe in was al
Tusscen Venus ende Pallas
Ende Juno, wie die scoonste was.
1255 Dit was om enen appel goet,
Want daer inne bescreven stoet,
Dat menne der scoonster gheven soude.
Parijs, die dat sceiden woude,
Gaf Venus dien appel in die hant;
1260 Daeromme was sider al dat lant
X61. Ende Troien ghestoort ooc al.
Daer at quam ghint groot ongheval.
Nu es Troien een clene dine.
Doch sach wel die coninc
1265 Dat wilen niene was clene.
Want daer laghen so vele stene,
Men mocht merken vele te bat
Dat wilen was een grote stat.
Doe Alexander hadde besien
1270 Troien, ghinc hi mettien
Daer die ridderen van groten prise
Laghen begraven in hare wise.
Up dat graf stont bescreven,
Hoe dat si waren bleven,
1275 Ende hoe hare namen waren.
1238 op een riuere. Bet is onzeker, of ik het juiste gevonden heb, GauU I , 453
volgg. noemt alleen llion en Idaeos saltus. 1240 parlimente. 1241 troine: sine. 1246 de.
1248 eersten. 1250 sijn lijf. 1251 ein. 1253 thuyssen. 1254 iuno die scoen was.
1257 schoenster. 1259 misschien gaffene in plants van gaf dien appel. 1262 ghint] oyth.
o
1263 cleen. 1265 lees so clene? 1266 vuele steen. 1274 misschien hoedane wijs si of
welke wijs si. 1275 dat haer.
Dr. FRANCK, Alex. 3
34 1, 1276—1313.
Mettien so quam hi ghevaren,
Daer hi Achilles graf sach staen.
Bi den litteren kinde hijt saen,
Die hi ant graf hevet vonden.
1280 Dus spraken die littren, diere stonden:
» Achilles, die Hector verwan,
Leghet hier, die edele man,
scotene doot
Onder den voet, daer hi was bloot."
1285 Doe dat sach die jonghelinc,
Wei behaghede hem dese dine.
Hi begoot met melke deerde
Ende wirokede haerde weerde.
Doe so sprac hi dese tale,
1290 Die ic mach gheseghen wale:
»Ey, edel man, men mach wel prisen
X6 2. Dine aventure in elker wisen.
Dat Omerus screef dine geeste,
Dat dunct mi die aire meeste.
1295 Al verwonstu ooc sekerlike
Hectore, den staercsten van dien rike,
Hets meerre ere dat sulc een clerc,
Alse Omerus was, sulc were
Makede van dinen daden.
1300 Woude mi god also beraden,
Dat welctijt so ic doot bleve,
Sulc een cleerc mine daet bescreve!
Alse de werelt durenture
Mine wet gheet ende mine cure,
1305 Al van daer die sonne up staet
Tote daer soe neder gaet
Ende van dien suden totien norden,
Aldaer die werelt mijn es worden,
Ende alse ic bem in eertrike
1310 Enich prince gheweldelike,
Also alse maer een sonne en es:
Nochtan ontsie ic mi al des
Dat mi na dit grote gheval,
1276 qwam. 1279 aen tgraf. 1280 diere] die daer. 1282 edel. 1283 en men
schotene weder doot; Gautier I, 473: clam, incantus intrmis occubui Paridis traiectus
arundine plantns. 1286 behaegde. 1289 doen sprac. 1290seghen. 1293oinereus die.
1294 meiste. 1297 selc. 1298 omereus die selc. 1300 wuolde. 1302 sulge. 1303
alse; 5 als alle] alle. 1304 geit ende] inde. 1305 op gaet. 1306 daer dat si.
1309 als ic bin. 1310 einnich geweldeclike. 1311 as mer.
J, 1314-1.352. 35
Een scrivere ghebreken sal.
1315 Ic ware mi des liever wijs,
Dan te vaerne int paradijs.
Edele Grieken, nu hoort na mi!
Siet. dat u niet leet en si,
Dat u dit wert te sure.
1320 Al es soe fel die a venture,
Die altoos niet ghestade en blivet,
Siet dat soe u niet en verdrivet!
Die niet besuert, niet besoet,
Die niet mesdoet, niet en boet;
1325 Na pine comet goet gheval.
Hoort wat ic u seghen sal,
XIal. Waer by mijn troost es so goet,
Ende wat mi dus verhoghen doet.
Doe mijn vader was onlanghe doot,
1330 Ende Grieken was in groter noot
Ende ic die crone hadde ontfaen,
Omtrent midnacht, sonder waen,
Lach ic in mine kemenade
Ende was in meneghen rade.
1335 Mine ridders sliepen achter borghe,
Maer ic was in sulker sorghe:
Om dat ic was een nuwe man,
Enwistic doe wat vanghen an,
Weder so volghen mine viande,
1340 So bescermen mine lande.
In wiste wat eerste ane vaen.
Mettien quam ene claerheit saen,
Die nacht teghinc alse een ghedwas,
Daer ic in die camere was
1345 Ende ic selve toe ghesach,
So dochte mi worden dach.
Ic wane tiicht was van hemelrike;
Van anxene swetic sekerlike.
Een hemelsch man dochter mi comen —
1350 Mochtic hem man bi orlove nomen —
Die vremde cleder hadde an,
Die ic ghenomen niet en can,
1314 Fcriuer. 1315 ich were leuer. 1316 warne. 1319 werdet. 1324 die] en.
1325 en na. 1328 mich sus verhugen. 1331 ich croen. 1332 midnacht -5] middach.
1334meingen. 1335slepen. 1336 mer ich. 1341 ierste an. 1342 een. 1344 earner.
1345 en daer tho. 1348 angste. 1349 dochmi daer. 1350 man ontbreekt; Gautier
I, 516: hominem si dicere fas est,
3*
36 t, 1353-1389.
So menegherande waren si ghedaen.
Maert dochte mi sonder waen,
1355 Dat hi ghecleet w a s . . . . ghegare
Alse ocht eens jodenbisscop ware.
Sine scoen waren beleit met goude,
Also alse hijt selve woude,
XIa2. Een soom van goude diere ende goet
1360 Beneden omme sijn cleder stoet,
Vor die borst haddi twalef stene,
Die sere lichten al ghemene,
Te middewaerde in sijn voorhooft
Stoet bescreven, dies ghelooft,
1365 Met vier litteren ene name.
Mer en was mi ghene scame,
Dae ic die litteren niene ghelas,
Bedi dat gheen griex en was.
Ene crone stont up sijn hovet,
1370 Ene goutspanghe vor tforhovet,
Omt haer ghinc hem een soom van goude,
Ende hi was grau van scoonre oude.
Aldus was die grote here,
Alse ic u seghe, min no mere.
1375 Ic hadde achtinghe openbare,
Te vraghene, wie dat hi ware,
Ende wat hi woude, ende wanen hi quame,
Ende hoe dat ware sine name.
Maer hi sprac eerst te mi waert
1380 Ende seide: »ghereide dine vaert,
Alexander, machtich man,
Ende vare uut dinen lande dan,
Ic sal di gheven in dine ghewout
Al tfolc, dat die werelt hout.
1385 So waer dattu in eertrike
Enen sies in mine ghelike,
Dat es mijn vole, en doe hem niet!"
Ende mettien hi van mi sciet.
Alse hi en weghe voer, dedi die sale
1353 mengerhande. 1354 maert] mer. 1355 dat hi gecleet was al gaere; z. de aanU
o
1356 waer. 1357 scone golde. 1358 als seluen wolde. 1359 golde dure.
1361 vur die borste hadde XII steen. 1362 sier lichten alle gemeinne. 1363 middewerden
vorhoft. 1364 een naem. 1366 geen schaem. 1367 Sdie ontbreekt nienen.
1369 croen. 1370 tforhoeft. 1372 scoender. 1374 noch m. noch m. 1375 actinghe
oppenbaere. 1377 wolde efi wan hi qwaeme. 1378 wre dat were sijn. 1379 mer ierst.
1380 dijn, 1382 dijne. 1383 dijn. 1386 mijn. 1389 alle die wege vor die sale.
I, 1390—1404 37
1390 Rieken utermaten wale.
Dit es die sake die mi doet
So blide sijn in minen moet."
Dat sprac hi met gioter joien,
XIM. Daer hi ghelogiert lach bi Troien.
1395 Dus machmen merken wel te voren
Dat hi van gode was vercoren,
Prince te sine van al eertrike.
Want hi waest selve sekerlike
Ofte sijn bode, die daer quam,
1400 Daer hi de ghewelt af nam.
Dus nemet inde deerste bouc.
So wiere an naide enen douc
Van valscher rimen, hi mesdoet,
Want die rime es al goet
1390 rikende uyterm. Gautier I, 536: discedensque domum miro perfudit odore.
1394 gelogieirt. 1397 prinse. 1398 wast. 1399 ocht S bode, ontbreekt 1400
gewalt. 1401 dierste.
DANDER BOUC.
Hier binnen quam die niemare
Vor Darise al openbare
Dat Alexander ware int lant
Ende hijt al dwonghe metier hant.
5 Daris was gheweldich ende rike,
Ende langhe haddi sekerlike
In groter weelden ende met vreden
Sijn lant ghehouden ende sijn steden.
Al was meerre sijn conincrike
10 Ende bat ghewapent sekerlike
Ende ooc riker van grot en goude
Ende ooc bat met ghewoude
Menech coninc onderdaen,
Ende hi ooc meer prijs hadde ontfaen
15 Ende daer toe ouder was van daghen,
So en dochtes hem niet wel belaghen
Dat hi te stride moeste pden;
XI6 2. Want hine plaechs in langhen tiden.
Bedi, wilmen die waerheit horen,
20 Hi dochtes mi luttel hebben te voren.
Al was sine name hoghe,
Sijn herte en wilde gheen orloghe.
Nochtan, omdat hi niet en wilde,
Dat ieman sijn sceren hilde,
25 Dreighedi den coninc openbare,
Om dat hi wesen soude in vare,
Ende sprac haerde hoghe tale,
Want hi mocht volbringhen wale,
Ende dede int lant ghebieden
30 Herevaert al sinen lieden.
1 hier enbinnen. 2 oppenbare. 3 waer. 4 allet. 7 welden. 13 coninc was. 15tho.
16 endochs. 18 plags. 19 bedie. wilt men. 20 dochts. 21 sijn. 24 scheren.
25 dreigde hi oppenbare. 26 vaer. 29 gbebeden. 30 hervart.
II, 31-69. 39
Ses hondert dusentich baroene
Wei ghewapent ende coene,
Die beste die tien tiden saten
Tusschen der see ende Eufraten,
35 Dede hi met Mennone varen
Jeghen Alexanders scaren.
Alse dit vole aldus trac uut,
Sende Daris een saluut
Tole Alexander, om dat hi wilde,
40 Dat menne over machtich hilde.
Hi gaf hem selven groten prtjs,
Want hi sprac in derre vvijs:
»Daris die draeghet die hoochste crone
Boven alien coninghen te lone,
45 Ende die ooc maech es aire gode,
Hi ontbiet met sinen bode
Alexandere, sinen cnechte,
Dat hi verdient heeft te rechte.
Al bestu dapper ende jonc,
50 Ensprinc niet enen dullen spronc
Xllal. Ende wes te pijnlec niet een twint!
Du wasses noch, du bes een kint.
Die vrucht, die noch niet es ripe,
Die es quaet ghepluct van siere pipe.
55 Laet dine wapen, du enbes gheen man,
Met dulheiden daetstuse an
Ganc tot dijnre moeder Olimpias,
Die selden grherne suver was.
Hi es dul, die hem niet en scaemt.
60 Ic sende di, datti bat betaemt,
Dats te dinen behouf een breidelkijn,
Dattu mi onderdaen salt sijn
Ende in minen dienste bliven,
Of ic sal di als een paert driven.
65 Ic sinde di mede ooc enen stoet,
Die te diere kintsceit es goet.
Enen bigordel sindic di mede,
Dattu teringhe te derre stede
Hebben moghes ende broot,
o
31 seven dusentich; vgl. 2, 163. 32 coen. 33 besten. 34 tuyssen. 39 totte.
43 daris dreget die hoegste croen. 45 aller. 47 knechte. 49 bistu. 50 ensprinc S]
en spr. dollen. 51 ein. 53 vrocbt. 54 sinre. 55 en bist. 57 en ganc. 61
breidelkin. 62 onderdanech. 63 in S] en. 64 ich sal dicb. 65 ich. 66 dienre'
kintsheit. 67 sinde ich dir. 68 tote dierre. 69 moegs.
40 II, 70—105.
70 So enblijfsiu niet van hongher doot,
Bestu so keytijf ende dul
Enter riesheit so vul
Ende int herte so premant,
Dattu liever heefs dinen viant,
75 Dan dinen vrient in aire tijt,
Ende du liever heefs den strijt
Ende orloghe, danne vrede,
So hore, wat ic di segghe mede:
Jeghen di en sal gheen goet man vechten,
80 Maer quaden verwoeden knechten
Sal ic di so sere doen blouwen,
Datti sal dijn leven rouwen,
Ende werpen di na minen wane,
XIIa2. Daer du en salt sonne sien no mane."
85 Dus nam ende sijn saluut,
Ende men laest al over luut.
Doe Alexander dat vernam,
Wart hi utermaten gram
Ende een luttelkijn hi doe sweech.
90 Doe peisde hi dat dat ghedreech
Luttel goet hem mochle scaden.
Doe antworde hi met sladen
Den heren, die dat saluut brochten,
Want hem sijn moet begonde sochten.
95 Aldus sprac hi totien lieden:
»Hoort! ic sal u bet bedieden,
Wat betekent uwes herfcn present:
Die bal es ront al ommetrent:
Dat bediet de werelt ront,
100 Die mijn sal sijn in coiter stont.
Die breidel bediet, dat ic sal riden
Up die Persen in corten tiden
Ende dwinghense met minen sweerde,
Ghelike of si waren peerde.
105 Wat dit bigordel bediet,
70 sone en bl. 72 dit vers had Verwijs t. a. pi. naar Snellaerts uitgave juist zoo
o
verbeterd als ik het bij de collatie in heths. aantrof. 76 heifs. 77 dan. 78 huere ich.
'o
80 mer mer verwueden. 83 waen: maen. 84 sonne sien] sein sonne noch.
86 last. 88 vytter in. 89 en luttelken. 90 pijsde. 91 goeds; z. de aanteekening.
o
92 antwerde. 93 die] de. 94 begonst te s. 95 sprach he zo dien luden. 96 huert uch
o
bas beduden. 97 vyrs present. 98 runt al omtrent. 99 de] di rvnt: stvnt.
o
101 beduyt ich. 102 zijden. 103 dw. gi. 104 gelijch oft w. deze en de voorgaande
regel zijn denkelijk om te zetten. 105 bigurdel bediet.
II, 106-142. M
Dat en sal achterbliven niet:
Ic sal hebben alien Daris scat."
Doe dedi weder scriven dat
Ende hingher sinen seghel an
110 Ende sandet weder den fioghen man.
Den boden gaf hi selver ende gout
Ende dede hem ere menichfout.
Cortelike na deser tijt
Was een die bitterlijkste strijt
XII61. 115 Tusscen Alexander ende Mennoene.
Dit was up dien velde groene
Up ene riviere, hiet Granike.
Daer bleef dat vole ghemenelike
Met Mennoene, dien edelen here.
120 Alexander hadde daer die ere,
Ende Darise quam die niemare
Dat Mennoen versleghen ware
Ende al dat hi met hem brachte.
Die mare dede hem onsachte
125 Van hem ende van den ridders mede.
Al was hi droeve, nochtan hi dede
Alstie ghene, die die aventure
Prouven woude durenture.
Hi dede sine liede comen,
130 Die men in den strijt sal nomen,
Ende ghereide sine vaert
Met haesten ter Eufraten waert.
So menich edel man was daer,
Al en seidic anders niet dit jaer,
135 Ic soudes cume te voren comen,
In soudese al bi namen nomen.
Si quamen daer met groten prighe,
Die men sal nomen in dien wighe,
Hoe hare aventuren ghinghen;
140 Hier en mochtment niet volbringhen.
Doe Daris ter Eufraten quam
Endi met toesiene vernam,
107 ich hauenalle schar. 109 heincker. Ill silver en golt. 112 hen menich
volt. 113 kort. zijt. 114 een onthreekt bitterlichste. 117 een riueirheit gran nike.
118 bleef dat gemeinnecUke. 118 met onthreekt die edel lantsheirre, vgl 169 volgg.
121 qwam niemere: were. 124 leide mere dede eim. 126 nochtan S] nottan he.
o
127 als de gein die auent. 128 woulde durrent. 129 lude. 130 strijde. 132 ter] zo.
135 deze regel in het hs. achter 136 ich soults come. 136 ich en soudese al nietbi.
139 we here. 141 ter] zo. 142 en hi met zo sein.
42 II, 143—177.
Dat daer was so menich scilt,
Ende daer so menich scare hilt,
145 Verhief hi sere sinen moet.
Ic wane, hi anders niene doet,
XII6 2. Dan hi tfolc telde metter vaert,
Teerslen dat die dach upvaert,
Alse wilen Cerces dede,
150 Doe hi verwan meneghe stede.
Vij vendertich hondert dusent heren
Waren daer ghetelt met eren.
Nochtan so blevere so vele, hern dochte
Dat mense niet ghetellen mochte.
155 Hi bevalse met groter sorghen
Sinen goden, dat sise borghen
Moesten jeghen dat griexe here,
Dat hi ontsach herde sere.
Teersie orloghe, dat Daris helt,
160 Alse ic u eerst hebbe ghetelt,
Jeghen die Grieken, die coene waren,
Dat was doe hi dede varen
Seshondert dusent met Mennoene,
Edele ridders ende coene,
165 Up Alexander den jonghelinc.
Dat was wonderlike dine,
Dat daer tien tiden ghesciede:
Al waest dat hi hadde min liede,
Jonc ende out, cleene ende groot
170 Slouch hi al te gader doot
Ende Mennoene den here mede.
Ooc wan hi ter selver stede
Die rike borch, daer Midas
Wilen eer coninc up was,
175 Midas was so dorerike,
Dat men seide sekerlike,
So wat hi hadde in de hant,
145 verheif sere sijn. Misschien is ook hem in te lasschen en sijn te behouden; Gautier
2, 52 elatas animo, 146 ich waen men. 147 zalte. 148 tiersten, lees te eerst?
150 he meinge. 151 hieren. 152 da gezalt. 153 bleef hoer so veel. 155 beualsi.
157 her. 159 dat ierste orlog heilt. lBO eerst] tiersten. 161 griexen. 163 VIcM
voles, Gaut. 2, 66 milia nobilium sexcenta virorum; vgl. de aanteekening van Snellaert
op deze plaats. 164 edel. 166 dat was] al wast. 167 geschede. 168 dat was wer hi
hadde. Jk zag geen beter middel om eenen goeden zin te herstellen, dan door de twee
eerste woorden van de twee regels 166 en 168 te ruilen; Gaut. 2, 67: quos licet inferior
numero fudit Al 169 cleen. 171 en heren. 173 rike S] rieke. 174 eer
ontbreekt. 175 dor rike. 177 wat dat.
II, 178—214 43
Dat gulden waert alte hant.
Gordia hiet wilen de sale —
Xlllal. 180 Dat vint men bescreven wale —
Ende nu te tiden heet soe Sardis,
Dit vint men wel dat waer is.
In enen hoec van Asia
Staet soe ende Europen na.
185 Daer comen twee seen te samen,
Die men heet bi rechter namen
Narvel ende Oceanus.
Een fluvie, heet Sangarius
Vallet daer in beide die seen
190 Ten hoeke, daer si worden een.
Binder salen steet Jupiters kerke
Groot ende van starken ghewerke.
Daer binnen so staet Midas waghen,
Die vele last mochte draghen.
195 An dat joe hinc die vreemde knoop.
So menegherande was syn loop,
Datmen niemene en mochte vinden,
Die den knoop mochte ontbinden.
Het was over menech jaer
200 In die stede voreseit aldaer,
So wie so den knoop ontcnochte,
Dat hem altoos niene ontfochte,
Hine soude wel saen daerna
Here wesen van al Asia.
205 Doe Alexander dat hadde verstaen,
"Was hi in den wille bevaen,
Dat hi den knoop woude ontstrecken.
So dat hiere an begonde trecken.
Doe hi sach dat niet en diet,
210 »Ghesellen, het es al om niet",
Sprac hi »in can niet ghemicken,
Hoe ic dit soude ontstricken."
Dit sprac hi ende trac uut sijn swaert
XIIIa2. Ende sneet ontwee ter vaert
179 di. 180 wael. 181 hiet. 182 es. 185 zee. 186 dezeregel ontbreekt; z.deaant
187 die naruel occeanus. 188 sagnarius. 191 binnen der steifc kirke: ghewirke.
194 veil. 195 aen heinc die vreirade knop. 196 meingerh. 199 meinich
200 vorseit. 201 so we den enknochte. 202 niene S] mene. 203 hine en.
204 here (5 heer) wesen S] heir. 205 lees doet A. hadde? 206 wii. 207 hi kn.
w. ontstricken. 208 mer hi begonder aen te tr. 213 vyt. 215 entwe veert:
swert.
44 II, 215—252.
215 Ende ontcnochte al durenture.
Dus bedrooch hi de aventure.
»Wat dunct u", sprac hi, »van desen?
Asia sal noch mine wesen."
Alse hi al dat hadde ghedaen,
220 Voer hi tote Acirien saen,
Dat was een poorte utevercoren.
Hi sende sine boden voren
Int lant van Capadocia.
Al dat vole verre ende na
225 Ghinghen ghewillike in hant
Ende gaven up al hare lant.
Doe si al bedwonghen waren,
Woude die coninc henen varen
Jeghen Darise mettier haest
230 Daer hii\e wiste aire naest.
Hi voer binnen eens daghes wilen
Eenendertich groter milen,
Want hi woude dien bloden tyrant
Scoffieren ende winnen dlant.
235 Hi haeste hem ooc te seerre vele,
Want hi wiste harde wele,
Dattie roehen nauwe waren,
Daer hi dor soude moeten varen,
Dat hem Dan's daer mochte weren
240 Ende sinen volke sere deren.
Bedi haesti hem ten slechten lande
Daer Daris was ende sine viande.
Daris hi was upghestaen
Eens moorghens tilike; also saen
X1II61. 245 Hi gheboot ter selver stonde,
Alsi dien dach bekinnen conde,
Dat men porrede metter vaert
Tien lande van Cilicien waert.
Daer was groot uter maten,
250 Doe si voeren van der Eufraten,
Dat een scone riviere was,
Dat gheluut ende dat gheblas;
o
215 enkn. dorenture; lees ontcnocht? 216 hi di. 218mijn. 219 als. 220 eerder
Atirien; GauL 2, 291 Ancyram. 221 porten. 222 sijn. 224 ende S] in. 225 willenclich.
226 hare] eire. 227 alle. 230 hine] hi naeste. 232 GauU 2, 94 stadia
quinr/enta, 239 dat hi darise. 241 misschien is hem te schrappen, z. Mb. glossarium,
of dies in plaats van bedi te lezen, 244 merghens tydelike. 247 met den. 248 Cilicien
o]cicilien. 249 was tgeluyt. 251 riuere. 252 daer was tgeluyt groet entgeblas.
[I . 5253—283. ft
Die berghe dochien hem van pinen
Te siucken breken ende dwinen,
255 Ende die stene dochten hem scoren.
Men mochte haerde verre horen
Van dien hoornen die donringhe.
Van verre hoordemen tghedinghe.
Nu hoort algader harewaert,
260 Hoe dat vole was ghescaert!
Vor alt here voer een waghen,
Die in sijn casse braehte ghedraghen
Van finen selvere enen outaer,
Ende een vier lach up aldaer,
265 Dat vole van Persen anebede
Over een grote gotlichede.
Daerna quam een waghen goet,
Daer Jupiters beelde up stoet.
Dien traken twee witte peerde.
270 Hi was ghemaect met groter weerde
Van goude ende van dieren stenen.
Daerna quamen
Ende twalef manieren voles ghevaren
Eerlijc met haren scaren.
275 Daer quamen vor die ander alle
Tfolc van dien lande van Triballe,
Die so dore langhe leven,
XIII6 2. Dat si van groter oude sneven.
Het es daer wet, het es daer noot,
280 Dat tkint sla den vader doot.
Hine mach ander doot ontfaen,
Men moetene te doot met wapen slaen.
Tien dusent man so quamer sciere
255 steen docten hem schueren. 256 hueren. 259 alle gader herwart. 261 her.
262 sijn (5 ene) ontbreekt, vgl de aanteekening. 263 siluer een. 266 groet gotlicheide.
267 een S] en 268 iupeters beilde. 269 trocken. Gaut. 8, 106 alba series equorum;
twee is denkelijk bedorven. 270 met] van. 271 dijren. 272 quamen hare corenen.
Verwijs L a. pi verandert in carenen = wagens. Maar dit woord luidt carine en niet
carene; Luitendien toonen de aangevoerde bewijsplaatsen aan, dat het de beteekenis hee/t
van ^bagagewagen", die hier in het verste niet te pas komt. Ik heb de woorden, met die
ik geen weg weet, buiten den tekst gelaten, De geheele plaats luidt bij Gaut. 2, 106
volqg.: alba Jovis currus series ducebat equorum, caelatasque decern gemmis auroque
quadrigas tarn cultu variae quam lingua et moribus uno agmine bissenae comitantur in
ordine qentes. Alaerlant hee/t gemmis enz. op den wagen van Jupiter bttrokken en de
^quadrigns", zooals het schijnt, niet vertaald. In dit geval zal vers 272 verrnoedelijk
tot het volgende behooren en ende in 274 teschrappen zijn. 276 die triualle. 277 dor.
278 van ontbreekt streuen. 280 dat dat k. 281 entfuen. 283 quamen der sceir.
46 II, 284-320.
Ghevaren van dusdaenre maniere
285 Up waghene, die vergult waren.
Daer na so quamen ghevaren
Vijftien dusent van sconincs maghen,
Die cleder brochten ane ghedraghen,
Alsulke alse vrouwen nu plien,
290 Dat mense daer bi mochte sien.
Daerna quarn dies conincs waghen,
Die Darise brochte ghedraghen.
Die sproten scemerden van goude,
Also alse hijt selve woude.
295 Bi hem stoeden gode bescreven,
Daer hi hem an hielt al sijn leven.
Met goude ende met dieren stenen,
Beide met groten ende met clenen,
Was die waghen versiert van binnen
300 Ende van buten in alien sinnen.
Boven dien waghene, te waren,
Was ghemaect van goude een aren,
Die de sonne van hem weerde,
So dat soe hem niet en deerde.
305 Tien dusenfc man in waerre dine
Voeren vore dien coninc.
Hare scachte waren selverijn
Ende hare yseren fijn goudijn.
Nochtan dede di coninc riden
310 Twee hondert man bi siere siden,
Die alle waren conincs kinder
Some meerre, some minder.
Nochtan ghinker daer alomme
XlVal. Dertich dusent teenre somme
315 Van voetganghers teenre scaren.
Daerna so quamen ghevaren
Dies conincs kinder ende sijn wijf
Ende siere moeder ende sine joncwijf
Ende al die allame van dien hove.
320 Ende vijftich vrouwen van groten love
o
287 mans van des. 289 als sulke nu is denkelijk te schrappen. 292 daris. 294 als.
296 aen. 301 wagon zo waren. 302 gemaecht. 305, 306 XM man voren vor
o
dien coninc, dat was een ware dine. 307 haer schachte siluerin. 308 ere gulden. 309
sijnre. 311 somme beide malen. 313 alle omme. 314 theinre. 315 voetghengers, vo lijkt
echter op eene w theinre van denkelijk te schrappen. 317 kint; Gaut. 2, 128 nati. Ikstel
twijfel in den meervuud kint; vgl. ook3, 492. 318 sijn ioncwijf. 319 alle. 320 vijftich
S] V; Gaut. 2, 129 pellicibus totidem... quinquaginta fere suspirant plaustra vehendis.
II, 321-354. 47
Quamen up vijftich waghen ghevaren,
Die Daris arnien waren.
Ghevuerde cnapen alse eapoene,
Diemen tien tide hiet spadoene,
325 "Waren der vrouwen camerieren,
Want men plach doe diere manieren.
Tien tiden so waest ooc sede,
Welctijt so die coninc dede
Van Percen roupen herevaert,
330 Dat al volghede ter vaert,
Man, wijf, quenen ende kinder
Cnapen, cnechte, meer ende minder.
Daer na quam die scat ghevaren
Up seshondert mulen te waren,
335 Ende driehondert kemele mede
Brochten scat up hare lede.
Ene scare quam dwers daer an
Meer dan hondert dusent man,
Die scoten ende worpen stene.
340 Daerna so quamen alghemene
Een trop van misseliken lieden,
Die nieman al en can bedieden.
Manne wrarent wel na al;
Daer af en was gheen ghetal.
345 Dat here maecte sulc ghestof,
XIVa2. Dat die sonne waert verdonkert of,
Alse ocht die nevel hadde ghedaen;
Dat doetmen ons vorwaer verstaen.
Doe voer Alexander na
350 Ende vant dat lant van Ciiicia
Verbernt ende verherghet doe
Van den volke datter vlo.
Hi voer te eenre stede ghereet,
Die Cyrus Pauwelioen heet.
322 darijs. 324 £ hiet ontbreekt. 325 carnereren. 326 diere] deir. 327 tijden wast.
328 welctijt S] wetijt. 329 heruart. 330 volchde. 331 quenen £ ] quamen. 332 knapen
knechte. 333 schat. 335 *cc- Gautier 2, 134 ter centum. 336 schat eer. 337
dwers] te wers, z. de aanteekening dar. 338 dan S] da dusentich. 340 al ghemeen.
341 een S] en nrisliken. 342 ic nieman. 343 veelna. Gaut. 2,137 ultimaprocedit
levis armatura virorum excedens numerum. Het virorum van het Latijn kan toch nauwelijks
M. tot eene zoo dwaze opmerkina verteid hebben. Wellicht stond er eens wanen so
si waren al. 345 heer selc. 346 waert onibrtekt; of verdonkerde daer of? 347
ochte. 348 verwaer. 349 voere. 350 Ciiicia S] cecilia. 351 verergert doe] soe.
353 voere tho ghereit. 354 dat pauleioen.
48 II, 355-392.
355 Hi seinde voren Permenioene
Ende gheboot hem te doene,
Dat hi soude houden in vrede
Tarcen, die goede stede.
Want Daris hiet die Parcen
360 Verbernen die poort van Tarcen.
Hier was sinte Pauweis gheboren,
Die goods apostel was vercoren,
Ende hier was sijn vader gegraven,
Die rike was van groter haven.
365 Doe die viande verjaghet waren,
Quam Alexander na ghevaren
Te Tarchen in die goede stede
Ende alle sine ridders mede.
Door die stat loopt ene riviere
370 Glaer ende van goeder maniere,
Die Signus heet na minen wane.
Dat bediet in dietsce een swane.
Door hare witheit, wanic wel,
Heet soe Swane end niewer om el.
375 Men secht dat soe ne meer en bringt
Waters, van al daer soe springt,
Dan hare gheelt die eerste adere,
Van dare soe comt al gadere;
X1VM. Ander fonteine noch ander beke
380 So en vallet in hare streke.
Hier waert Macedo gheware,
Dat niemen so gheluckech en ware,
Die sonder ^lettinghe aventure
Hebben mochte altoos ter cure.
385 Ongheval ghesciede hem daer,
Daerom hi hadde groten vaer
Ende alle die van Grieken toren,
Alse ghi nu hier moghet horen.
Het was int heetste van den jare,
390 Ende dat coren stont in sine are,
Ende et was half wedemaent,
Also alsemen die waerheit waent,
356 the doen. 357 en 358 dat hi tarchen d. g. st. | soude h. i. vr. 359 hiet ontbreekt
Percen. 360 heet verb.. porte v. tarchen. 361 heer seinte. 364 rijc.
367 in S] en. 369 een. 372 bedijt dietse suaen. 373 hare] eer. 374
heit swaen niewer] nygerins. 375 sect ne meer] mumer. 377 hare] eere.
378 daer di riueire comt. 379 fonteinen. 380 eer. 381 gewaer: waer. 382 nimen.
385 ghesceit. 386 daer omme. 390 sinen. 391 eii en was mer half.
II, 393—430. 49
Recht omtrent middaghe.
Ooc segghe ic u al sonder saghe:
395 Dat sant van den velde stoof
Entie aerde van heeten cloof.
Alexander was sere verhit
Endi sach die Swane wit
Ende ooc wel te maten diep.
400 Met haesten hi daerinne liep
Ende spranc int water saen,
Om dat hi hem wilde dwaen.
Twater was uter maten cout,
Ende hi was verhit menichfout.
405 Dus vercoude hi te hant,
Bedi dat die gheest niene vant
Eneghe adere in dien tiden,
Daer hi toe mochte liden.
Dus verloos hi sine cracht
410 Ende seech neder in onmacht.
Die riddere si trakene uut
XIV6 2. Ende weenden sere over luut.
Si ghinghen carmen ende dinghen,
Si riepen: »bloeme van jonghelinghen,
415 Waer heefstu dese doot verdient
Te stervene onder dine vrient
Sonder wapen aldus naect?
"Wat onghevalle heefti ghestaect?
Owi! verbannen aventure,
420 Du bes tienwerf also sture,
Alse eneghe tyghere, diemen vint,
Ende wandelre, dan een wint,
Ende eiseliker dan Tisiphon,
Die in der hellen es ghewon.
425 Daer en es gheen duvel also fel,
Alse du, dat machmen merken wel.
Sech, waeromme dodestu dan
Ere tijt desen man?
Tote nu so waerstu alse moeder;
430 Waer bi so bestu alse stiefmoeder?
395 deem veilde. 397 seer. 399 deep. 406 beide dat geest. 411 trocken eem.
o o o
415 heefstedu. 416 te S] tie. 417 sunder nacgt. 418 ongeval hevestu ghestact.
Snellaert heejt al de gissing geopperd dat het lievet u wezen moet. 420 bis. 421
datmen. 423 tesipoen. 424 ghewoen. 427 segge dodestu, S doedstu] doestu.
o
428 ere] te deser. Gautier I I , 178 ante diem; vgl. Rb. glossar. 429 weerstu.
Dr. FRANCK, Alex. 4
50 II, 431—469.
Want du hads beheten desen,
Dat hi meester soude wesen
Vander werelt tenen gader.
Owi! coninc, lieve vader!
435 Waer sal varen die griexe scare,
Di metti es comen hare?
Wi en moghen keren niet te lande,
Want si testoort sijn met brande
Ende algader sonder lijfnere.
440 Hoe sullen wi ons setten ter were
Ende sonder di den strijt bestaen?
Ens nieman werdech sonder waen,
Noch en ware ooc up al die eerde,
Dat hi na di coninc weerde/'
XVal. 445 Die a venture hoorde dat,
Daer soe up die eerde sat.
Soe helt in die hant een wiel.
Alset keerde, een man viel,
Ende een ander man waert here,
450 Die derde rike ie lane so mere,
Die vierde was al uut keytijf
Ende bleef onsalich al sijn lijf.
Soe was blint, want soe en sach
Niet, wie hi was die onder lach,
455 No wien soe maecte here.
Dat es hare doen emmermere.
Soe stont up ende bespotte die Grieken,
Die sere claegheden haren sieken,
Ende soe green met haren monde
460 Soetelike ter selver stonde.
Soe scout se dat si waren vervaert
Ende sprac aldus ten Grieken waert:
»Der liede gheclach es wel dul
Ende groter onweticheiden vul,
465 Dat si mi dus sere moeien.
Mi maechs te rechte vernoien,
Dat elc moet voighen siere nature,
Sonder allene die aventure.
Die liede ontseghen mi mijn recht.
432 meister. 435 die ontbreeku 439 alle gader. 440 solen. 442 ens] en werdich.
446 soe] hi. 447 heilt. 453 want $] wan. 454 we. 455 noch wein heirre.
456 eer emmermeer. 458 di claegden eren seken. 461 schout si verveert:
wert. 463 lide geclachte. 465 moien. 466 vernoien S] wern. 468 alliene. 469
lijde onsegen.
II, 470—508. 51
470 Alsic make here den cnecht,
Dan gheven si mi groten lof;
Als ickene werpe weder of
Van der eren, dare icken brochte,
Dan sceldsi mi, alse of ic mochte
475 Sijn ghestade bi miere nature.
So en ware mijn name niet aventure,
Mochte ic altoos ghestade bliven.
Het es onrecht dat si driven;
Bedi ic moet sijn onghestade
XVa2. 480 Ende nu doen vrome ende nu doen scade
Ende nu doen riden, ende nu doen beten,
Sal ic aventure heten."
Doe sweech soe ter selver stont,
Entie coninc roerde sinen mont
485 Ende begonde ademen doch,
Maer evel hadde hi binnen noch.
Hi slouch up sine oghen beide
Ende sprac met groter serecheide:
»Bedi hebbic dit ongheval,
490 Dat mi die coninc Daris sal
Sonder were moghen slaen
Die hier bi es, sonder waen,
Ende et staet mi harde onsiene,
En moghen niet fisiciene
495 Mi ghehelpen in corten tiden:
Mijn viant en sal niet biden,
Hi en sal om mijn ongheval
Blide sijn ende vanghent al
Ende slaen mi mine ridders of.
500 Maer weet god! ic sal sonder lof
Ende sonder ere verslaghen werden
Ende ooc ligghen up der erden
Onbegraven ende bloot
Ende bliven in ellenden doot.
505 Nochtan mocht also wesen
Dat mi fisiciene mochten ghenesen,
So woudic gheerne bi rade werken.
Ic secht ooc ridders ende clerken
470 knecht. 472 ic eem werpe S] werpen. 473 ic een. 474 scheilden si mi oft
als ic. 476 lees En ware mine name aventure? 479 bedi S] beide. 480 vroem.
486 mer van binnen. 487 sijn oygen. 488 ende] en. 489 bedie grote ongeval.
491 wer. 493 steet onsein. 494 En en fisisein. 496 En mijn. 499 mijn.
500 mer wet. 501 eer. 502 ligghen S] ligen. 506 fisicine. 507 wirken. 508 segt,
4*
52 II, 509—542.
Dat ic vechten meer beghere
510 Jeghen Darise ende sijn here,
Dan ic nu doe te desen stonden
Van minen live die ghesonde;
Want al bem ic siec al noch,
XVM. Mochtic bi minen live doch
515 Ene corte wile ghestaen,
Daris mochte sonder waen
Met sinen lieden vlien ander weghen,
Ende Grieken souder vechten jeghen.
Mettien sweech die coninc stille
520 Die heren ontsaghen, dat hi wille
Ende hi ooc int herte dochte,
Dat sijn evel meeren mochte.
Philip hiet sijn fisicien.
Alse hi dorine hadde besien,
525 Ghelovede hi dat hi soude wesen
Binnen drien daghen al ghenesen.
Hem sende een paer letteren doe
Sijn riddere Parmenio.
Hi was ghevaren een deel bat voort
530 Tote Yssoen, der vaster poort;
Hi screef dat hi hem soude vorsien
Van Pilippe, sinen fisicien,
Want hine vergheven soude.
Hem ware ghelooft met groten goude
535 Dat hi soude hebben sekerlike
Daris suster in huwelike.
Hier af hadde de coninc vaer
Ende twivelde oft ware waer,
Bedi hem gaffene up trouwe groot
540 Philip, sijn vader, eer hi bleef doot.
Tien derden daghe brachti poisoen,
Daer hi hem met waende doen
509 beger. 510 heer. 512 ghesonden. 513 bin. 514 al doch. Gaut. II, 215 zegt:
nam licet aeger adhuc si saltern stare meorum ante aciem potero cursu fugitiva rapaci
terga dabunl Persae, Danaique sequentur ovantes. Misschien is daarom lieden in plaats
van live te lezen. 515 een korte. 518 souder staat in het hs,, zooals Snellaert vermoedt
had. Het latijn is z66 echter slecht teruggegeven, Eer ik het hs, gezien had, giste ik
volghen sonder v. 519 sueech. 521 en dat. 522 meeren. 527 seinde. 528 ridder.
531 versein: fisicein. 533 want] dat. De geheele plaats kan ook op andere manier in
wanorde geraakt zijn (b. v, 533 tot het volgende en in 534 ware hem); maar de vooro
genomen verandering schijnt mij het eenvoudigste, 537 di. 539 bedi S] beide truwe.
540 Philip zal men wel schrappen moeten, 541 poison.
II, 54:3—581. 53
Ghenesen ende dat evel vlien,
Ende hiet hem drinken uut mettien.
545 Blodelike dranc hijt uut,
XV62. Maer teerst toochdi hem tsaluut
Min no meer dan recht also,
Alst hem seinde Permenio.
Ende talre eerst dat hijt besach,
550 Wat daer inne bescreven lach,
En achte hi een twint niet das,
Alse die onsculdech was.
Hi antwoorde hem metter vaert:
»Coninc, en wes niet vervaert,
555 Laet hier af dijn sorghen sinken
Ende wille dit poisoen uut drinken.
Alst dine aderen hebben onttaen,
So machet di in staden staen.
Die mi belooch, her Alexander,
560 Die heeft u liever, dan een ander,
Of hi en ghetrouwet mi niet van desen,
Dattu moghes bi mi ghesen,
Of hem ware lief dine scade,
So dattu gheneses spade.
565 Want wie so onsculdeghen man
Verradenesse tijet an,
Des sijt seker ende ghewes,
Dat hi een verrader es.
Want wie so gherne quaetheit doet,
570 Hi waent dat nieman en si goet.
Aldus vallet dat hi snevet,
Die gheens quaets verdient en hevet,
Ende die quaet hevet ghedaen
Laet men dicke quite gaen."
575 Doe hi seide dese dinc5
Gheboot hi mede den coninc
Dat hi hem niet en soude ontsien.
Dat poisoen ghinc nederwaert mettien,
Ende die coninc hitghenas,
580 Teerst dat binden aderen was.
XVIal. Te voren was hi onghedaen;
543 van den coninc vlein. 544 vyt drinken. 545 vyt: saluyt. 546 mer tierst toende
hi. 547 noch. 549 talder eerste. 551 twijnt. 552 onschuldich. 553 antwerde. 556
o
wils pusoen. 557 dijo. 558macht. 561 oft hine en getruwt. 563ofte waer dijn.
565 want so wie enen onschuldigen. 566 ene verraedenisse. 568 verreder. 575 dicwile
quijt. 577 hem] he ontsein. 578 poison gheinc, 580 teersten dat binnen den.
54 II, 582-619.
Sine varwe quam hem weder saen.
Die heren waren alle blide,
Ende quamen besien te stride
585 Philip, diene hadde ghenesen,
Dies si blide mochten wesen.
Des anderen daghes metter sonnen,
Doe die nacht was ontronnen,
Sat hi up sijn snelle wreen,
590 Hiet Bucifal, der bester een,
Dat men wiste in eneghen tide.
Hi maecte al sine liede blide
Ende dankes sinen goden saen
Dat hi cracht hadde ontfaen.
595 Daerna dedi die borghe slechten,
Die jeghen hem wilden vechten,
Ende voer van Tarchen te Yssoen waert,
Dat wel met ketenen was bewaert.
Daer quam hem jeghen Permenio,
600 Die sijns was harde vro,
Ende gheledene in die poort,
Die van den poorters was ghestoort.
Die heren vraechden hem tien tiden,
Weder hi woude daer ontbiden
605 Darise ende sine ghewelt,
So voorder soeken up dat velt.
Doe seidi, tware beter vele
Striden in die nauwe kele
Tusschen die roetsen, want si seiden
610 Het ware al eens daer van hem beiden.
Permenio sprac dat hem dochte,
Datmen daer bat belopen mochte
Darise ende sine ghewelt,
XVIa2. Dan buten up dat breede velt.
615 Narbasines, die openbare
In alien doene was moordenare
Ende groot here van Oscanie
Seinde onder Alexanders paertie
Een paer litteren tote Cicines,
584 besein the. 588 doen hi den nacht was ontrunnen. 590 bucifael. 591 eengen
o
tyde. 592 alle sijne lude. 595 burge, 597 tot ysson. 598 wale bewart. 599 iegen
hem. 601 geleidene. €03 tien] teinen; Gaut. 262: quaeriiur hie, 604 wer onto
bieden. 606 &ueken. 607 het were beter veil. 608 keel. 609 roetschin. 610 were
alleinF. 613 sijn. 614 dan] daer breide. 615 openbaer. 616 doen mordenaer,
619 en par.
II, 620—657. 55
620 Die Alexanders ridder es,
Al te Yssoen in de stede.
Hi ontboot hem Daris vrede,
Woudi Alexander nemen dleven
Ofte enechsins vergheven.
625 Waert dat hijt volbringhen woude
Beide van selver ende van goude
Souden si hebben haren wille.
Cicenes liet ligghen stille
Dat paer litteren, dat hem quam,
630 So dat die coninc vernam.
Al en hadde hi ghenen ghere,
Te dodene sinen gherechten here,
Nochtan so was in den stonden
Dat paer litteren over hem vonden
635 Ende was daer omme doot.
Dat was onrecht haerde groot.
Mettien quamen al te hant
Ridderen uut Griekenlant,
Timodes ende sine neven,
640 Die uten lande waren verdreven,
Tote Darise omme sout
Ende ooc mede om behout.
Si raden Darise, of hi woude,
Dat hi weder keren soude
XVI61. 645 Met sinen here ten pleinen lande;
Ende oft hem dochte wesen scande,
So rieden hem die Grieken dat,
Dat hi soude half sinen scat
Weder senden ende half sine liede,
650 Bedi, ocht also ghesiede,
Dat si deen helt verloren al —
Of god wille, dat niet sijn en sal! —
Dat Darise voles te vullen bleve,
Daer hi di Grieken mede verdreve.
655 Want het es . . . . al durenture
Eens conincs goet ende aventure
Te settene algader up enen dach.
621 alto. 622 enboet. 623 nema. 626 silver. 627 eeren; lees soude hi — sinen?
628 lighen. 629 par een. 632 doene. 634 par eem. 635 dar gedoet. 638
ridders; dan volgt een y met stipjes daaronder, maar niets dat 'II* voorstellen zaf,
o
640 uyten. 641 om tsout. 643 si] te of] dat. 645 her te. 646 en eem duchte.
648 sijne. 651 den. 652 oft wilt. 654 Grieken ontbreekU 655 vrese aldorenture;
Gaut 284: non mediocris enim furor est; lees ries? 657 the.
56 II, 658—695.
Dit es die raet, die sere wach
Den ridders, die daer hoorden toe.
660 Si rieden haren here doe
Dat hi die Grieken doden dade,
Dat .ware die loon van sulken rade.
Want si wouden dat gheloven,
Dat si den scat wouden roven
665 Ende met penninghen versoenen
Jeghen Alexandere, den coenen.
Maer Daris was een soete man.
Hi antwoorde den heren dan:
(Sijn herte twivelde dies si seghen)
670 »Neen, ghi heren, doet enweghe!
Ic bem die ghone, dies niet enbestaet,
Dat ic wille dat men verslaet
Goede riddere ende coene
Die te minen pauwelioene
675 Comen ghevaren omme sout.
Ic bem van daghen nu so out,
Het ware lachter dedic dat."
XVI62. Dus bleven si quite daer ter stat.
Maer niet en woudi weder keren,
680 Want hi scaemde hem der onneren.
Doch sendi weder dat meeste goet
Van sinen scatte metter spoet
Tote Damas in die stede.
Maer na sijnre voorders sede
685 Helt hi daer wijf ende kindere
Beide meerre ende mindere.
Seker so was Daris dies,
Waert sijn win ofte verlies,
Dat men te wighe soude gaen,
690 Teerst datmen saghe die sonne up staen.
Hi clam up enen beerch groene
Te midden onder die pauwelioene,
Daer een lauwerboom up stont
Wei ghewassen ende ront.
695 Ooc so es ghedaen sijn nature,
659 tho. 660 heer. 662 weer selken. 664 scat ontbreelcL 668 er antwerde.
669 dies si seghen] van den seghe. 670 neen sprac hi. 671 bin die gheen des. 674
tho paulioene. 675 om. 676 bin. 677 were. 679 wonde. 680 eem onneren,
S oneeren] onheeren. 681 seinde hi. 684 voorder Verwijs] vroeder. 685 heilt kinder:
minder. 687 des. 688 wert oft verles. 690 tiersten sege. 691 berch.
692 ter middelt. 693 stoent.
II, 696-734 57
Al vrore deerde durenture,
Weder dat es heet of cout,
Dat hi altoos sine lover behout.
Ooc stont daer menich blomekijn,
700 Enter luchter siden sijn
Liep ene riviere over tsant,
Het was die scoonste diemen vant.
Hier stont Daris ende besach
Al dat vole ? dat onder hem lach.
705 So goetlijc was hi ghedaen,
Dat men hem sonder waen,
Gheerne soude wesen vrient,
Al en haddijs anders niet verdient.
Hi hiet dat vole sceden te voren
710 Ende sine tale horen.
XVIIal. »Edele heren van Perci,
Die beste wigande sijdi
Van der werelt uutvercoren.
Ghi sijt van den goden gheboren
715 Ende van den ouden Beluse comen.
Dat es noeh wale cont u somen.
Hi verdiende in die eertsce weelde,
Dat na hem dat eerste beelde
Was ghemaect, dat ie ghewas.
720 Daerbi so verdiendi das,
Dat hi eerst van eertrike
Was ghevoert te hemelrike.
Ghi heren en sijt niet vervaert.
Dit orloghe en es niet waert,
725 Datment heet eneghen wijch.
Want die cnecht die wille prijeh
Houden jeghen sinen here,
Mi dunct dat hi verwoet es sere.
Et en es gheen strijt, maer het es wrake,
730 Also als ghevalt die sake,
Dat die here sinen cnecht
Blouwet ende voeret na sijn recht
Ende sijns selfs lant bescermt.
Ic wane die keytijf niene ghehermt,
696 vrore 5 (of vorse)] voerre sij. 699 stoende. 701 een riveir. 704 eem.
705 goedlijc. 706 eem. 711 edel. 712 wigante die sytdij. 713 uytverc. 716 wael.
717 ertsche welde. 718 ierste. 719 ye. 721 ierst. 722 was #] wat. 723 verveert:
wert. 725 heit enech. 726 knecht Verwijs] knechte wille F] willen. 729 mer.
730 gevelt. 731 knecht. 732 bluwet voert. 734 niene F] mene geherraet
58 II, 735-769.
735 Die quade bastaert, om die dine,
Dat hi worden es coninc,
Hi waent werden sekerlike
Here van al eertrike.
Dat riet hem die jonghe joghet.
740 Ic wane ghi wel merken moghet,
Dat hi onversien ende sonder raet
Alrande dine dicke bestaet.
Hem ware liever, ware hi doot,
Dan hi hem up gheve door di noot.
XVIIa2. 745 Al nu so es hi hopeloos,
Dat hi so meneghen man verloos
Jeghen Mennoene up die Granike,
Daer menech man bleef jammerlike.
Waeh arme! dat quade cnechte
750 Houden wanen hare ghevechte,
Die alleweghe aerm waren ende keytijf,
Jeghen heren, die al hare lijf
Hebben ghehat wensche ghewout
Ende dient selver ende gout.
755 Alexander, hoe gheerne ic wisfe
Bi wat duvele, of bi wat liste
Du winnen waens dat conincrike,
Dat Gyrus wan gheweldelike,
Die tlant van Lidien verwan,
760 Ende Gresus den riken man,
Die die rijeste was te voren,
Die noch ie was gheboren,
Ende Baltasar van Babilone
Ende daertoe aire heren crone,
765 Die tien tiden coninc waren.
Al es hi te hemele ghevaren,
Noch hebbic sine aventure
Ende sijn gheluc al durenture.
Noch segghic ene ander sake,
736 es worden. 739 reet. 740 wane] waen dat. 741 hi ontbreekt; Gaut, 325:
et casus ruit improvisus in omnes. 742 aire hande dinche dicwile. 743 eem weer lieuer
weer. 744 eem. 745 Ende al es hi (S essi)] eest hoeffen loes. 746 menigen.
747 grannike. 749 knechte. 750 eer gerechte; Gaut 341: in dominos... audent.
752 alle eer. 753 winschen. 754 ende mi dient. 755 woe. 756 duvel oft listen.
757 du winnen waens S] winnen weens conincrike S] coninr. Misschien is ook het
voorafgaande vers te lezen bi wat duv. du of liste en deze naar het hs.. 758 geweildenclike.
Gaut 343: Cyri imperio; lees was? 760 ende ontbreekt 764 daer tho
alder. 765 tho dein tijden. 766 hemel. 769 segic een.
II 770—806. 59
770 Dies ghij moghet sijn te ghemake:
Wi sijn van dier giganten gheslachte,
Die alle waren van groter crachte
En tie dien toren van Babilone,
Die noch es hoghe ende scone,
775 Eerstwerf van teghelen wrochten,
Entie jeghen die gode vochten.
Bedi bidde ic u, dat ghi doet
Uwe voorders in uwen moet
XVII61. Ende dat ghi doet al sulke were,
780 Dat ghijs lof hebt ende ere.
Sal een keytijf, een incomelinc
Ooc verdriven uwen coninc
Ende houden uwer voorders erven,
Al suit ghiere ooc om sterven?
785 Alst so ghevalt — dat niet en sal,
Of god wille ende goel gheval —
Dat iemen vlie den griexen cnechten —
Of ghi dor mi en willet vechten —
Hi peise doch om sijn wijf
790 Ende om sine kinde, ende tlijf
Verliesen sullen in den strijt;
Ende dan so eest vechtens tijt.
Nochtan weet ic wale alleweghe
Dat wi sullen hebben den seghe.
795 Want ic in minen drome sach,
Daer ic up minen bedde lach,
Bernen die griexe pauwelioene
Ende den keytijf dulcoene
Ghecleet na babiloonsce wise.
800 Hi voer in die poort van prise,
Daerna brochtmenne mi ghevaen.
Doe verghinc mijn droom wel saen.
"Wat hulpt dat ic u vele seide?
Ic sweert u bi die gotlicheide
805 Vander sonnen, di wi u wisen,
Die wi bi orlove laten risen
771 wi S] wie gyganten. 772 cracht. 773 toern. 775 ierst wen van tijgelen.
776 goeden. 778 u vorders en uwen. 780 lof hebt] hebt lof. 783 vorder. 784
o
Oec sultgier al om. 785 gevelt. 786 wilt. 787 ymen knechten. 788 oft niet en.
789 piese. 790 kinden ende om sijn lijf. 791 Dat hi veliesen (S verliesen) sal in
den strijt; Gaut, 360 volgg.: si mihi, si patriae, si civibus arma negatis, uxores saltern
ac nati, quos hoslica clades obteret incastrisrnoveantinbellareverti. 794 solen. 797 paulione,
799 babylonsche. 800 vore. 801 brachtmen. 803 veil. 804 swert bi gotligheide.
60 II, 807—843.
Int einde van onsen conincrike:
Die vlien, sullen ewelike
Verdreven wesen van den lande,
810 Ghelijc dat waren onse viande."
XVII62. Doe hi stoet in dese tale,
Quam ghelopen in den dale
Een messenghier met eenre mare,
Ende seide dat Alexander ware
815 Ghevloen ende there ghinge faelgen
Over berch ende buscaelgen
Ende ter seewaert ware ghevloen.
Hi was so blide, hine wisie wat doen
Van vrouden, doe hi hoorde die tale.
820 Over berch ende over dale
Ende over bosch ende over stene
Ghinc dat vole vlien al ghemene
Algader dien dach ende die nacht, —
Dies waren si qualijc bedacht —
825 Om dat sien sullen achter lopen;
Dat si sere sullen becopen.
Want Alexander en hadde vrucht,
Dan om dies conincs Daris vlucht.
Al hadde hi den core also,
830 Weder hi liever hadde dat hi vlo
Ende hi verwonne in sulker wijs,
So dat hi soude hebben den prijs
Ende al werende tlijf verliesen,
Hi en soude wat weten kiesen,
835 Want hi soude hem emmermere
Daerna seamen der onnere.
Also na waren si nu comen,
Daris scaren, dat si vernomen
Waren in die diepe dale.
840 Men mochte si bekennen wale
XVIIIal. Bi dien blikene van den goude,
Entie stuvinghe van der moude
Verdonkerde dier sonnen ganc,
808 ewenklike. 811 stoent. 813 messelgier. 814 waer. 815 gevluwen en ghinc
dalen; z. de aanteekening. 816 buschalen. 817 en hij ter zewert weer. 818 wist.
819 vreuden. 821 bosch] berch. 822 folc. 824 qualec. 825 si solen. 826 seer
solen. 827 geen vrucht. 829 had. 831 hi] hine. 833 eer lijf; al moet men denkelijk
schrappen. 834 hine en. 83.5 omnoermeer. 836 van der oneer. 838 vernomen S]
rernamen. 839 waren] varen ; Gaut. 388: iam chaldaea cohors.... proditur excubiis.
841 bliken. 843 verdunkerde opganc.
II, 844—881. 61
Dat avont sceen sonder wane.
845 Up enen toren liep een seriant.
Hi riep in Yssoen al te hant
Dat Daris quame ende al sijn here
Ende men vaste vinghe ter were.
Cume gheloofdet Alexander,
850 Dies blider was dan een ander
Ende sere langhde na den wighe.
Hi riep: »wapent u te prighe!,,
Hi was die eerste die uut trac
Ende ooc die den eersten stac.
855 Hem volchde menech scone serjant,
Helm up hovet, scacht in die hant.
Nu laet sien, wat sullen doen,
Die men seide dat si waren ghevloen.
Doe tfolc sach dat si dare waren,
860 Alexander ende sine scaren,
Wei ghewapent vor sijn oghen,
Doe wislen si wel, si waren bedroghen.
Men riep daer helpe! in menegher tale;
Men mochtes niet verstaen wale.
865 Daris scaerde anderwaert dat here
Ende sette tfolc ter were.
Hi hadde in sinen sin ghedacht —
Ooc mochte hijt hebben volbracht —
Dat hi die Grieken voren ende bachten
870 Soude hebben beringht met crachten.
Hadde hijt ghedaen, het ware hem goet.
XVIIIa2. Maer daventure, die emmer doet
Den starken breken, den cranken staen,
Die en liets hem niet anegaen.
875 Dus stoeden die Grieken wel ghescaert
Up enen berch al onvervaert:
Alexander sette hem ter were
Vore algader tander here
Ene scare van lieden te voet,
880 Die ten wapen waren goet.
Sijn here was in tween ghescaert.
844 auent. 846ysson. 847 queme her: wer. 848veincte. 849 gelufde. 850 des.
853 uyt. 855 menich schoen. 856 hoet scacht 5] schat. 857 wat si solen.
858 dat ontbreeku 859 daer. 860 ende] in die. 861 wale. 862 wael. 863 meinger.
864 mochts. 865 her: wer. 868 mocht; lees of hijt mochte hebben? 869 vor en
achten. 871 hedde weer eem. 872 ummer. 874 ontgaen. 875 stoenden. 877satte
eem ter wer: her. 878 alle gader, 879 een schare luden. 881 her in twe geschart.
62 II, 882—919.
Die rechter side die bewaert
Nichanor, Permenions sone,
Die aire eren was ghewone.
885 Hector sijn broeder was daer mede,
En Tholomeus, die wonder dede,
Meleager ende Perdicas
Clitus ende ooc Amictas.
Dit waren riddere al van prise;
890 Elc na conincstavels wise
Van ere paertien leitsman.
Ane die luchter side daeran
Was leitsman Permenio,
Die der orloghen was wel vro.
895 Ende an die selve side so was
Sijn sone, mijnher Philotas,
Craterus ende Antigonus,
Cenus ende Eumenius.
Alexander, die coene was ende blide,
900 Hi was in die ander side
Met enen helm van goude root,
Sijn spere staerc ende groot
XVIII61. Ende wel ghewapent over al,
Ende hi sat up sijn Bucifal.
905 An di side hielt bi hem doe
Aire naest Eufestio,
Die die scoonste was als te voren
Ende sijn gheselle uut vercoren.
Vore tfolc voer Alexander die fiere
910 Blakende met sijnre baniere.
Den hoghen lieden bat hi sere
Te vechtene door der werelt ere.
Hi makede sinen lieden moet;
Den vrecken man gheloofdi goet
915 Eighinen lieden gheloofde hi
Dat hise soude maken vri,
Die traghe wincti metten vingheren
Ende hietse werpen met den slingheren.
Hi sprac: »hoort an nu dese tale
882 rechte be wart. 884 gewoen. 887 meleagar. 889 riddere al] alle ridder.
891 eirre partien elc. 894 wael. 895 aen. 896 soen mij her. 897 cratherus. 898
cenos. 899 en al. Deze en de volgende regel wellicht Al. was in dander side, die coene
was ende blide. 902 sper was stare, z. de aanteekening. 903 wael. 905 aen. 906
alder naest eufecioe. 907 schoenste. 908 gesellen. 909 vur flier. 912 dorch.
915 eigen. 916 hi si. 917 tragen. 918 hiet si. 919 an nu] na mi.
II, 920-954 63
920 Eer ghi gaet vanden berge te dale:
»Edele heren, nu sijt coene!
Heden hebdijs wel te doene;
Gi suit alt vole van eertrike
Dwinghen saen wel cortelike.
925 Siet hier den dach, daer u up sal
Die aventure ghelden al
Den seghe, dien si u behiet.
Dit goet es uwe, en twivelt niet.
Dat toochde soe u wale te voren,
930 Doe soe u Teben liet te storen,
Ende ghi Athenen haddet so vervaert,
Dat het al u eighen waert.
Siedi nu dese liede staen?
Sij sijn als wive al ghedaen,
935 Si blicken van goude so sere,
XVIII6 2. Si hebben hope vele mere
Omme roof, dan om verwinnen.
Men salt hem wale doen bekinnen
Dat onse sweert gout biten ontwee.
940 Si connen dreighen ende nemmee,
Si sijn der weelden so ghewone,
Dat si en durren ghene soene
Houden jeghen di seaerpe swaerde.
Noopt mense enewerf metter gaerde
945 In den rugghe of in den buuc,
Over busch ende over struuc
Sullen si vlien met aire cracht.
Daer sal men merken uwe macht,
Ende of ghi mint mi haerde,
950 Daermen breect die plompe swaerde,
Daermen scoort die buckelaren,
Daer sal ic wel besien die scaren,
Die mi van herten goedes onnen.
Verwint tfolc, het es verwonnen!
921 edel. Feitelijk staat er eene groote roode O, maar er is eene Heine e over geschreven.
922 wael. 923 alt] dat; Gaut. 451: totus orbis. 924 wael. 925
heer daer S] der. 926 vergelden. 927 dien S] den. 928 entwifelt. 929 toochde]
tonet wael. 931 hadt. 932 u eigen Verdam, Tekstcritiek, bl, 2 volg.'] veigen.
934 sijn #] sijnt alle. 935 so te schrappen? 936 hoep veil meer. 937 om roef.
938 hun doen bekennen. 939 swert wael entwe. 940 kunen nummee. 944
noopt (Verdam t. a. pi, bl 83 nopt)] nopte. 945 ruche. 946 busch cnde over struuc
Verd, t. a, pi., bl 83] buysch en ouer rue. 947 solen alder. 949 S of, ontbreekU
950 brict. 951 schoert bokelaren. 952 wael scharen. 954 goeds.
64 II, 955-993.
955 Di sijns viants leven spaert,
Hi heeft sijns selves lijf onwaert.
In striden salmen nieman sparen,
En si of si verwonnen waren.
Godsat hebbe die traghe hant!
960 Die blode vecht alse een wigant,
Als hi niet en mach ontvlien,
Dan sal den coenen niet ghescien.
Die van Percen hebben dicken
Die Grieken gheslaghen tsticken
965 Ende ooc menich onrecht ghedaen,
Bede vercocht ende ghevaen.
Dunket u wesen ghenoech —
Neent, het es groot onghevoech —
XlXal. Dattie kindere dat becopen,
970 Dat hare voorders hebben belopen?
Al die liede sonder waen,
Sullent becopen, die hier staen,
Dat onrecht dat up Europen
Dicwile es belopen.
975 Media ende Daris, die hier staet,
Sullen becopen Cerces daet,
Die Grieken groten toren dede.
Dat sullen wi wreken hier ter stede
Up meer voles, dan ghi hier siet;
980 Want dus vele en ghenoeghet mi niet.
Vecht alse ic doe omme prijeh,
Deelt met mi den starken wijch!
Ic lat u tgoet bliven allene,
Want ic en wille dine enghene,
985 Dan den name van dier daet."
Dit sprac hi, ende metier vaert
Noopti Bucifalle met sporen.
Het lichte hem achter ende voren,
Entie scaren begonden naken,
990 So dat si hem onderstaken.
Maer eer ic telle van iemans cracht
Wie daer vlo, ocht wie daer vacht,
Sal ic u wijs maken das,
957 lees stride? 958 oft. 960 als een gygant. 961 entvlien. 963 percien ducken.
964 te stucken. 966 beide. 970 eere. 971 alle. 972 solent. 574 lees dicke wilen?
975 modes; GauU 481: Media cum Dario. 977 toren (*S lachter) ontbreekt deden.
978 solen wreken wi steden. 981 om. 984 dinche. 987 metten. 989 en
di scharen en zoo dikwijls begonsten. 991 emans.
II, 994—1030. 65
Hoe Daris scilt ghetekent was.
995 Daris wapen waren goet.
Maer dat an den scilde stoet,
Dat was een hystorie lane.
Diet horen wille, hebbe danc.
Sijn scilt hinc an enen waghen,
1000 Want gheen man en moehten draghen,
Hi was goudijn goet ter cur en,
XIXa2. Hi hadde seven coverturen;
Gedeelt was hi in drien quartieren.
Boven stonden in haerre manieren
1005 Daris voorders haerde scone
Die gygante van Babilone,
Ende hoe Memroet die gygant
Dat in sinen rade vant,
Datmen enen toren soude maken,
1010 Die toten hemel soude gheraken,
Om dat die luvie daer naer
Nemmermeer en dede vaer.
Also stont dare Chams gheslachte,
Hoet daer den hoghen toren wrachte.
1015 Doe en wout god niet ghedoghen
Ende quam sine cracht daer toghen
Ende verkeerde hare sprake.
Om aldusghedane sake
Bleef di toren te makene voort.
1020 Daeraf so comt nu die poort,
Die es gheheten Babilone.
Al dit stont bescreven scone
Int overste quartier van den scilde,
Also alst die here wilde.
1025 In dat ander so stont mee,
Hoe die coninc van Galdee
Nabugodonosor die rike
Met groten here gheweldelike
Te Jherusalem weert voer voren,
1030 Ende hoe hi daer brae meneghen toren,
994 schilt getiekent. 996 mer, lees twerc? aen den schilde. 999 schilt heinc.
1001 gulden. 1003 gedeilt drie. 1004 stoenden eerre. 1005 schoen. 1007 Memfroet;
de uitgaven van de Alexandreis hebben gedeeltelijk Memrot. 1010 totden. 1011
om die diluvie. 1012 nummermeer. 1013 daer cayms; vgl. Rb. 1371 volgg. 1014
We dat daer den hogen wrachte. 1017 eer. 1019 maken. 1020 so comt] stont.
1022 schoen. 1023 schilde. 1025 int ander stoent. 1026 hoe] we. 1028 her geweldenl.
1029 voer ontbreekt. 1030 we meingen.
Dr. FRANCK, Alex. 5
66 II, 1031—1068.
Ende hoe die coninc vacht den seghe
Jeghen die Joden alleweghe.
Daer stont bescreven, hoe dat was
Ghevanghen die coninc Cedecias
1035 Ende ooc mede daer met hem
Al tfolc van Jherusalem,
XIXH. Entie coninc ooc gheblint
Ende in den kerkere ghesint.
Sijn twee kinder waren met lede
1040 Vor sijn oghen onthovet bede,
Ende goods kerke entie mure
Ende al die huus gheslicht aldure.
Ende ooc nam hi ons heren vate
Ende voerde se siere strate
1045 Ende diender sine afgode mede,
Daer hi groot quaet ane dede.
Cedecias verloos die crone
Ende bleef ghevaen in Babilone
Ende die Joeden mede aldaer
1050 Al durenture seventich jaer.
Nochtan liet hi te scrivene bliven
Een hystorie, die ic sal scriven,
Hoe Nabugodonosor lach
In sinen drome ende sach
1055 Een beelde groot vore hem staen,
Dat wonderlike was ghedaen:
Sijn hovet was goudijn root,
Entie scouderen entie aerme groot
Waren selverijn al claer;
1060 Die buuc was coperijn, dats waer,
Yserijn waren sine been
Dat en es loghene engheen;
Van eerden waren die voete sijn
Ende ghemanc ooc yserijn.
1065 Dus sach die coninc al te hant,
Hoedane wijs dat sonder hant
Een keselkijn ghehouwen waert
Ute enen berghe, dat metter vaert
1031 we, evenzoo 1033. 1034 cedicias. 1037 geblijnt. 1038 kerker. 1039 twe.
1040 enthovet. 1041 entie S] intie. 1042 gheslicht S] gesticht. 1045 sijn. 1046
aen. 1047 cedicias. 1051 scriven. 1053 hoe] we e. z. dikw. 1054 droem. 1055
beilde vor eem. 1057 gulden. 1058 in die arme. 1059 silveren alle. 1060coperen.
1061 yseren bein: engein. 1064 silverijn; vgl. Rb. 16327. 1067 keysselken gehouden;
Rb. 16328: du saeghs van enen berghe enen steen ghehouwen.
II, 1069-1107. 67
Gheent beelde an sinen voet smeet.
1070 Het vel ter neder al ghereet
XIX62. Ende vaert te nieute alse ghestof.
Danieel hi spreect hier of,
Want hi bediede desen droom:
»Coninc", sprac hi, »nu nemet goom!
1075 Dat beelde betekent di;
Du bes selve, coninc vri,
Dat guldijn beelde, dat du saghes,
Daer du in dinen drome laghes.
Die selverin scouderen metten aermen
1080 Bediet dat dijn rike sal aermen
Ende cranken van ghewoude,
Also vele alst selver es beneden goude.
Ooc salt sijn ghedeelt in tween,
Dat en es loghene engheen;
1085 Het sullen hebben die Persiene
Ende ooc mede die Mediene.
Die buuc, die coperijn was al,
Dat es dat in Grieken sal
Een coninc werden ende sal verslaen
1090 Percen ende Meden ent rike ontfaen.
Die been van ysere bediet
Dat roomsce rike ende anders niet;
Gheliker wijs dat yser verwint
Alle spise die men vint,
1095 So sal verwinnen troomsce rike
Al dat vole van eertrike.
Dat die voete waren van eerden
Betekent dat daerna sal weerden
Die werelt quaet ende onghetrouwe.
1100 Daerna sal ene vrouwe
Sonder man een kint ontfaen.
Dat bediet sonder waen
XXal. Dat keselkijn, dat du saghes
In dinen droom, daer du laghes."
1105 Ooc liet hi achter enen droom,
Hoe dat hi sach enen boom,
Nabugodonosor die rike,
1069 beilde aen. 1071 E En vert; lees waert? 1072 daneel sprect heer. 1073
bediede. 1076 bist. 1077 gulden. 1079 silveren. 1082 veel; ik denk dat dit woord
wegblijven moet. 1083 entween. 1085 solen partien. 1086 Mediene] medeen. 1087
coperen. 1090 en sal dat rike. 1091 yseren. 1092 roemsche rijc. 1093 geliicher.
1097 waren varen van. 1101 entfaen. 1103 keyselkin.
5*
II, 1108—1145.
Ende hoorde van hemelrike
Dat men dien soude houwen uut
1110 Ere stemme roupen over luut,
Ende men die wortele niene soude sniden,
Totien daghe dat seven tiden
Verkeert waren up den boom.
Daniel bediede hem den droom;
1115 Hi seide, dat hi die boom ware,
Om dat hi gode hadde ommare
Ende hi ware so sot,
Dat hi selve waende wesen god.
Bedi so seidi over waer
1120 Dat hi soude seven jaer
Alse een beeste eten al uut
Beide gars ende cruut
Ende in enen osse sijn verkeert,
Totien tiden, dattijs ware gheleert
1125 Dat doch ware een ander god,
Die overal heeft sijn ghebot.
Dit was dien coninc al ghesciet,
Nochtan waest daer bescreven niet.
Sint droech hi weder crone
1130 Ende was coninc in Babilone,
Alsi te voren hadde ghedaen.
Hi dede sinen sone vaen
1135 Te dien tiden was int rike
Dat hi was beesten ghelike.
XXa2. Daerna doe hi doot was bleven,
Waert sijn sone daer verheven.
Doe dede hi in corten tiden
1140 Sinen vader ontwee sniden
In clenen stucken al te gader.
Aldus begaedde hi sinen vader
Ende gaf elc stucke enen giere
Ende lietse enweghe vlieghen sciere,
1145 Om dat hi ontsach dat hi verresen
1108 horde. 1109 vyte. 1110 eenne stimme. 1111 niene S] mene. 1114 bedide
eem. 1116 hi gode] gode hi. 1117 hi selve. 1118 selve ontbreekL 1121 al nut]
daer uyt. 1124 tiden is overbodig dat hi des were. 1128 en wast. 1135 de verandering
Die tien tiden was quaet int rike maakt het verhaal ook niet helder genoeg;
ik veronderstel daarom eene leemte van twee verzen; vgl. lib. 16600 vlgg. 1140 in twe.
1142 begade. 1143 gyre. 1144 leit si enw. vlegen.
II, 1146—1184. 69
Van dode te live soude wesen,
Ende hem dat rike soude ontgaen.
Dat was waerheit sonder waen.
Also nam Nabugodonosor ende,
1150 Om dat hi gode niet en kende.
Aldus ende in deser maniere
Waren ghemaect die overste quaertiere.
Maer het was om sconincs lachter,
Dat dit was ghelaten achter.
1155 In dien voet ooc van den scilde
Stont bescreven, alse men wilde,
Hoe Daris trike van Meden wan
Met Cyrus, den riken man.
Balthasar sat daer ghescreven,
1160 Die tien tieden coninc was bleven
Van Nabugodonosors gheslachte,
Die luttel up gode achte.
Hi maecte tenen tide feeste —
Aldus leest ment in die geeste —
1165 Mettien vaten diende men hem,
Die Nabugodonosor te Jherusalem
In die heleghe kerke nam.
Daerom was god up hem gram.
XXM. Daer hi sat met sinen wiven
1170 Ende sine feeste soude driven,
Quam een hant van hemelrike,
Nemmeer en sach men sekerHke.
Soe screef drie woort, ende mettien
En mochte mense meer ghesien.
1175 Maer niemen van sinen lieden
En mocht ghelesen no bedieden.
Doe was ghehaelt Daniel,
Die prophete, ende laest wel.
Dit waren die woort, sijts ghewes:
1180 Mene Tegel Fares.
))Coninc", seide Daniel,
»Ja en weetstu dat selve wel,
Dat dat rike dinen oudervader,
Nabugodonosorre, algader
1146 soude weder wesen. 1147 eem. 1149 einde. 1151 manieren. 1152 quartieren.
1153 mer het was des; vgL 4, 834; 841. 1156 stoent e. z. dikw. als men. 1160 lees verheven?
H63toenen. 1165 heem. 1167 heilge. 1168 dar omme eem. 1171 hemelrijc.
1174 mochtmense. 1175 mer. 1176en]efi bediden. U77gehalt. 1178last. 1181
seide ooc. 1182 westu. 1183 en 84 dat dat rike algader | Nabugodonosor dinen oudervader.
70 II, 1185—1223.
1185 God gaf, ende hijs niet en kinde.
Daerom waert hi ghelijc den rinde
Seven jaer al ommetrent.
Dit heefstu selve wel bekent.
Nochtan en scuwestu ghene sonden
1190 Dore eneghe dine in alien stonden.
Ooc en woutu niet laten,
Du en does di dienen metten vaten,
Die dijn oudervader nam.
Daeromme es god up di gram
1195 Ende hevet di al dit ghesent,
Daermede du saen sals sijn ghescent.
Mane dat bediet ghetal:
Dijn rike es ghetellet al,
Ende het hevet te vele gouts;
1200 Du sals verliesen dattu houts.
XX62. Tegel dat bediet ghewichte:
Du salt dijn goet verliesen lichte.
Fares bediet besceet:
Di sal saen ghescien groot leet:
1205 Lijf ende rike dat sal bede
Van di sceden met groten lede;
Cyrus van Percen ende Daris van Meden
Sullen winnen die stat noch heden."
Dit sprac hi, ende binder nacht
1210 Waert ghevaen met groter cracht
Babylonie, die goede stede,
Ende- Baltasar versleghen mede.
Die twee coninghe verwonnense sciere.
Si daden ontleiden die riviere,
1215 Ende nam anderen loop, dan soe plach
Te voren over meneghen dach,
Ende dor die gate van den mure,
Daer twater plach te lopene dure,
Quam ghelopen in met crachte
1220 Tfolc ende wan die poort bi nachte.
Ende Cyrus liet in Babylone
Daris van Meden draghen crone.
Dit en was Daris niet, god weet,
1186 gelyc. 1187 omtrent. 1188 hefstu wale. 1192 metten] met. U95geseint:
gescheint. 1198 dyn. 1203 bescheit: leit. 1206 leide. 1207 percien. 1208 solen die
stat winnen noch. 1209 binnen der. 1213 twe coningen scheir. 1214 daden
hun rieuiere. 1216 meingen. 1218 lopen. 1219 in] en. 1220 wan S] van porte.
1223 denkelijk dat in plaats van god.
II, 1224—1260. 71
Die jeghen Alexandere street.
1225 Al omtrent den scildes rant
Stont bescreven, hoe di wigant
Cyrus meneghen seghe vacht.
Hi wan Lidien met siere cracht
Ende al die grote rijcheit mede,
1230 Die Cresus hadde in meneghe stede,
Die die aire rijcste was te vor en,
Die noch nooit was gheboren.
XXIal. Nochtan dore al dat hi verwan
So menich lant, so meneghen man,
1235 Die coninghinne Thamaris
Soe en achte niet al dis,
Een moghende wijf ende vermeten,
Ende vrouwe van den Massageten
Ende ooc van der magheden lant,
1240 Dat Amasonien es ghenant.
Soe vine Cyrus, den edelen deghen,
Ende heeft hem thovet af ghesleghen
Ende waerpt met groten overmoede
In ene cupe vol van bloede.
1245 Soe seide »du begheres strijt;
Al bestuus sat, het es wel tijt."
Aldus was ghene scilt ghedaen,
Als ghi moocht horen ende verstaen.
Die ander boec neemt hier ende.
1250 Nu hoort van den groten ghenende,
Dat Alexander daer ghesciede
Vore sconincs Daris liede.
God here, hoe moghen wi blide
Altoos wesen of teneghen tide?
1255 Waerbi moghen wi die werelt minnen,
Daer wi luttel ane moghen winnen,
Enten lesten vinden niet,
Also men dagheliken siet?
Cyrus, die een groot here was,
1260 Also men hier te voren las,
1225 scildes ontbreekt. 1226 hoe] wie. 1227 meingen. 1228 wan] van. 1229
rycheit e. z. dikw. 1230 meinge e. z. meer. 1231 aller. 1236 oec niet. 1237 een] en.
1238 eii was messag. 1239 magden. 1240 Amasonien S] amasomen. 1242 heet
eem dat huet. 1244 een. 1246 bestues wael. 1247 geen. 1248 moegt. 1249 dat
ander nemt einde. 1252 vor des. 1253 wi ontbreekt. 1257 ende] en. 1258
dagiliken. 1259 Cyrus S] clems heer. 1260 heer.
72 II, 1261—1274.
Die so menighen prijs ghewan
— — — — sine name,
Nochtan bleef hi met groter scame
XXIa2. 1265 Van enen cranken wive doot,
Die bi naturen es wel bloot.
Waerom mesdoen wi jeghen gode,
Die dlijf ons leent bi sinen ghebode,
Ende alsi wille, so eest ghedaen
1270 Met ons alien sonder waen?
Elc hoede hem vor der sonden val!
In dien derden bouc staet al
Van Darise ende Macedo,
Wie so vacht ende wie so vlo.
1262 zo bosch lant en man. 1263 al oncherlecht sine naem; z. de aanteekening,
1264 groten schaem. 1266 wael. 1267 war om. 1268 dlijf ons, S ons dl.] on dlijf.
1269 wilt. 1271 eem e. z. dikiv. 1272 dien derden S] dierden boeke. 1274 wer
vacht en wer vloe.
DIE DERDE BOEC.
Eer liet ic die geeste staen,
Daer men te stride soude gaen,
Entie scaren hem onderstaken.
Nu seghic u in waren saken,
5 Dat die crakinghe van den slaghen
Ende tstriden ende tjaghen
Verdreef tgheluut van den businen,
Dat al niet en dochte schinen.
Daer vloghen so vele scichte
10 Ende quarele so ghedichte,
Datmen cume ghesach die lucht.
Daer was an beiden siden vrucht.
Die eerste, die ter selver stede
Ane eneghen joeste dede,
15 Dat was die coene Macedo,
Die van vrese noit en vlo.
Daer hi sach dat menich scilt
Wei verdect met goude hilt,
XXI61. Ende men van goude doreroot,
20 Daerinne een drake van kele groot,
Den standaert brochte ghedraghen
Voor Darise up enen waghen,
Daerwaert keerde hi ter vaert
Mettien breidele sijn paert,
25 Om dat hi woude sonder waen
Talre eerst Darise verslaen;
Hem dochte dat hijs bat verdiende.
Doe quam een van Daris vriende,
1 eer] tiersten; over deze verandering is in de tnleiding gesproken. 2 tho. 3 en
die hem] sich. 9 daer veel schechte. 10 quorele. 13 eerste ioeste die. 14
enege selue dede. 15 coen. 16 die noit vrese en vlo. 19 men] eenen dor roet.
20 draec. 21 brachtmen; Gaut. I l l , 8: qua formidabile visu aurivomis patulas absorbens
faucibus auras igniti Dario praefertur forma draconis, 24 breidel, 26 ierste.
74 III, 29—67.
Die van Surien soudaen was
30 Ende was gheheten Arethas,
Ende hi hadde an sinen scacht
Enen witten vane, daerin ghewracht
Een lyoen van goude stoet.
Een karbonkel diere ende goet
35 Was up sinen helm gheset.
Hi es die eerste man, die let
Alexandere mettien spere.
Die coninc sette hem ter were.
Ateras brae sinen scacht;
40 Maer Alexander reet met cracht
Hem den bokelare ontwee
Up die bulle min no mee,
Die van goude was wel claer.
Die scacht ghinc in over waer
45 Dor die wapine ter herten toe.
Aretas storte neder doe.
Dat was die ierste, die daer staerf.
Die Grieken riepen menichwaerf:
»Onse es die seghe, onse es die seghe!
50 Ghi sijt verwonnen, vliet enweghe!"
XXI62. Clitus en Tholomeus bede
Daden utermaten lede
Die van Percen ende haren scaren.
Tholomeus reet te waren
55 Dodone van Parten van boven neder,
Datti niet meer upstont weder.
Clitus dede met sinen spere
Utermaten grote were.
Hem quam Ardofilon te ghemoete.
60 Die een stac anderen onsoete,
Dattie scachte ontwee spronghen.
So sere si te gader dronghen,
Dat si tsockeerden metten peerden,
So dat si vielen up der eerden.
65 In onmacht waren si alle bede.
Men waende dat si waren versceden.
Clitus was deerste die ontspranc,
31 aen. 32 vaen. 33 leon. 34 dire. 38 satte. 40 mer metter. 41 heem.
42 noch min no. 43 wael. 44 gheinc. 45 waepene. 46 stort. 47 daer] da.
50 ewege. 52 vytterm. 55 van percen; Gaut. I l l , 33: Parthum Dodonta. 56 openstont.
60 stag den anderen. 61 ontwe. 64 so dat] dat. 65 beden. 66 verscheiden.
67 die ierste.
Ill, 68-102. 75
Met nide hi dat sweert uut swanc
Ende stont over sine voete.
70 Hi sloech Ardofilone wel onsoete
Thooft van den buke, alse die boude,
Daer hi hem rechten soude.
Doe quam die here van Babilone,
Die here Macheus, die herde scone
75 Ende wel gheraect was in den mont;
Hi sloech doot ter selver stont
Enen Griec, die hiet Jolas.
Dat versach daer Philotas.
Metter haest quam hi ghestreken
80 Ende woude Iolase wreken;
Maer Macheus hi ontreet.
Dat was Philotas haerde leet.
XXIIal. Maer al en mochten si niet ontriden;
Othim slouch hi ontwee die siden.
85 Dat was in die luchter paertie.
Doe quamen die van Hircanie —
Ende souden Philoten vervaren —
Met vele ridders up hem ghevaren.
Hi nam den meneghen dat leven;
90 Maer wel na was hiere selve bleven.
Hem quam te helpene Antigonus,
Genos ende ooc Graterus
Ende Permenio, sijn vader,
Ende dat luchter here algader.
95 Si braken die Yrconoise scaren.
Antigonus versloech te waren
Feax met sinen scaerpen sweerde.
100 Graterus dede grote were.
Daer vele hogher liede toe saghen
Sat een ridder up enen waghen.
69 stoende; men zou kunnen aan stoenen nnl. steunen denken; maar staen over sine
voete is de geijkte spreekwijze, en stont of stoet wordt bij den afschrijver stoende.
70 aridofolone wel is vermoedeltjk te schrappen. 71 dat hoet. 73 doen quamen die
scharen van Babyloen; van is door den rubricator met een f op den kant bijgevoegd.
74 die here behoort misschien in dezen regel geschrapt te worden S die, ontbreekt,
75 wale. 77 die te schrappen? 79 haeste. 80 iolas. 81 mar ontreit. 83 mar
alle. 84 Othim] enen; Gaut. I l l , 51 Othim (var. Ochum); vgl. de aanteekening entwe.
86 ierconie. 88 veil; z, de aanteekening op vers 84. 89 hi] philotas. 90 veel hi
daer. 91 antygonus. 92 oech createrus. 94 her allegader. 100 createrus. 101 lude.
102 sat De Fries'] dat; z. de aanteekening.
76 III, 103-140.
Hi doreslouch hem helm ende hooft,
Ende alse hijt hem hadde gheclooft,
105 Trac hi hem van den waghen neder.
Nemeer en richte hi hem weder.
Die hier versleghen bleef aldus,
Hi was gheheten Anfilocus.
Craterus slouch ter selver stede
110 Sinen waghenman te doot mede.
Permenio die in ghenen tiden
Die van Percen ne woude vermiden,
Hi dorreet dat here met crachten.
Twee ridders quamen met twee scachten,
115 Die beide joesten up hem daden;
Maer en mochte hem niet scaden.
Ysamnes was deen gheheten,
Ende eens conincs sone vermeten.
XXIIa2. Dimus was des anders name.
120 Maer hi en achtes niet een brame,
So wat si hem moghen doen.
Een ander ridder was ghevloen
Van den Grieken, hiet Orestes,
Die up een roche gheclommen es,
125 Die voer hi troosten, ende mettien
Heeft hi Ysamnesse versien.
Dor die borste stac hi hem te hant,
Dat hi viel neder in dat sant.
Orestes, die wech was ghevloen,
130 Dedi die wapen ane doen
Ende mettien trac hi sijn swaert.
Dimuse slouchi ter vaert
Sinen aerm af, dat was waer,
Ende reetene al te stucken daer.
135 Agilone verslouch hi mede
Ende Elame ter selver stede,
Cirifon ooc mede daerna
Van den lande van Arabia.
Dus vachtmen an die luchter side,
140 Ende die strijt was herde stide.
o
130 createrus hem dor sloech huet. 104 geclueft. 106 nummermeer en £]
en. 107 heer. 109 createrus. 110 ter. 112 ne woude (S nie en wilde)] niene eii.
113 her. 114 twe beidemalen, en zdo dikw. 116 mar. 118 soen. 119 naem: braem.
124 roke gevluwen; Gaut. I l l , 67: qui pedes exesae tendebat in ardua rupis; of ghecleven?
129 ewech gevloen verbeterd uit gevluwen. 130 aen. 132 te veert. 134
reitten. 138 hi was van den 1. Gaut. I l l , 72: Arabemque Gherippum.
Ill, 141—177. 77
Maer an die rechter siden vacht
Emenidus met groter cracht.
Hi sloech * met sinen sweerde,
Daer hi den meneghen mede deerde,
145 Ende stac ooc met spieten.
Dien hi gheraecte, hi en condes ghenieten.
Metten sweerde so slouch hi
Dyaspen, enen ridder vri.
Eudochiun hi mede scoot
150 Met enen spiete steendoot
XXII61. Hi slouch meneghen ter neder
Ende reet dore ende quam weder.
Nichanor dede wonder groot.
Hi sloech meneghen te doot
155 Ende maecte die plaetse root van bloet.
Mettien dede Eclimus hem ghemoet,
Een bacheleer met enen scachte,
Scone ende edel van gheslachte,
Want hi was van Gyrus gheboren.
160 Hi reet up Nichanor van voren
Ende hi stakene up dien scilt,
Dien hi up die side hilt;
Maer hi en mochte hem niet ghederen.
Nichanor sette hem ter weren
165 Ende stakene doe vele sciere
Mettien spere dor die visiere
Dor den nese in bede doghen.
Eclimus en const niet ghedogen,
Hi en viel neder van den paerde
170 Voren, al blint up die aerde.
Die prince van Ninivee
Hi dede vele Grieken wee;
Hi vacht harde an Daris side
Ende maecte vele Grieken onblide.
175 Negusar seit men dat hi hiet.
Hi scoet meneghen scaerpen spiet.
Ooc consli vechten metten swaerde,
143 Gaut. I l l , 73: Persasque lacessit nunc gladio nunc missilibus. 145 en speten.
146 hie en cons. 152 doer. 154 ter. 155 platse bloet; Gaut. I l l , 78: sanguine spargit
agros, 156 dede hi een hem; Gaut, 81: obviat Eclimus (yar. Echinus); hier mag men
uit vers 168 met groote waarschijnlijkheid besluiten9 dat (hi) een in plaats van
eenen naam geschreven is, 161 stackene. 162 S hi ontbreekt, 165 stackene doen veil
Scheie. 166 visere. 167 beide. 168 Eclimus] en dymas. 170 voren S] vor en.
171 niniue. 172 veil. 173 vachte aen. 174 veil.
78 III. 178—215.
Mettier gysaermen sloech hi haerde,
Alse nu vachti metten ghescotte,
180 Nu metter aex, ghelijc den Scotte.
Helime hadde hi ghescoten dure;
XXII&2. Dorilas haddes quade hure,
Dien haddi metten sweerde doot.
Armogenes hadde thovet root,
185 Hi was gheslaghen mettier aex.
Dese drie hadden luttel ghemaex
Ende alle drie so warent Grieken;
Si en dorften hare wonden wieken.
Philotas sach daer Negusar,
190 Die jeghen die Grieken was ghespar;
Hi trac sijn sweert ende voer bat naer.
Ic sal u segghen over waer,
Dat een pyrop diere ende goet
Up Negusars helme stoet.
195 Philotas sloughene van boven,
Helm ende steen heeft hi ghecloven.
Nochtan die coyfie wederstoet
Dien slach, bedi soe was so goet.
Doch becochte hi sere den smete —
200 Dat sweert was van goeder bete —
Die luchter hant verloos hi saen,
Doe hi den slach waende ontfaen.
Negusar hadde luttel ghemaex,
Nochtan verhief hi sine aex
205 Ende soude wreken den slach.
Maer Amictus het versach
Ende boot sinen scilt daeijeghen,
Els ware Philotas doot bleven;
Want die aex voer in den scilt,
210 Daren Amictus voor hem hilt,
Tote der middewerde in.
Philotas peinsde om sijn ghewin:
Daer hi die aex uuttrecken soude,
Slouch hi Negusare, alse die boude,
XXIIIal. 215 Althans af die rechter hant,
180 ax. 181 Verwijs Helim, hs. helme. 182 hads. 183 met deem. 184 arm. die hadde
dat hueft. 185 ax. 186 gemax. 188 eer. 190 dies hi iegen die grieken wasgespaer;
deze regel in het hs. vodr den volgenden. Gaut. 98: hunc ubi multimoda vastantem caede
Pelasgos intuitur, stricto celer advolat ense Philotas; vgl. ook de aanteekening. 194
helm. 195 slogen. 199 becochte S] becohte. 200 dat sijn swert. 203 gemax. 206
het] hi. 208 els] anders. 211 daer in. 214 als. 215 al zo hans.
Ill, 216-253. 79
Dat soe neder viel upt sant.
Van rouwen comt dicke cracht.
Negusar hevet hem bedacht
Dat hi onnutte es in orloghe.
220 Hi stont up enen waghen hoghe
Ende waerp hem te ghemoete
Rechte vor Iolas voete.
Iolas voer up hem ter neder,
Ende eer hi mochte upcomen weder,
225 Was hi dorscoten ende sijn wreen.
Negusar ooc, alst hem wel sceen,
Was dorscoten met * spieten.
Dus moeste hi der doot ghenieten.
Ainu was dare so ghevochten,
230 Dat vele liede becochten,
Ende si waren som wel moede.
Dat gras was bedect met bloede,
Die dode bedecten deerde.
In beiden siden hadde met sweerde
235 Menech man die doot vercoren;
Maer die Percen hadden verloren
Vele meer liede, dan die Grieken.
So dat die lucht begonde rieken,
Entie van Percen sijn vermoit,
240 So dat des stridens hem vernoit.
Nochtan so was die scare clene
Van dien Grieken al ghemene;
Maer hare coenheit ende hare were
Was beter vele dan Daris here.
245 Die Percen begonden vlien.
XXIlIa2. Alexander heeft dat versien
Ende slouch achter alstie coene,
Die alle dine bestont te doene,
Met ere scare van lieden te voet,
250 Die hem wel in staden stoet.
Beide dor ridders ende dor paerde
Ende dor scutte ende dor swaerde
Sochti des conincs Daris waghen,
218 heeft. 224 op mochte comen. 225 en. 226 wael. 227 lees vele spieten ? Gaut.
118: missilium nimbus. 228 moest. 229 daer. 231 wael. 232 med. 233 doden.
234 hadden. 236 mer. 237 lude. 238 so dat ontbreekt loch, de rubricator heefter
t overgeschreven begonst te riken. 240 him dies stridens vern. 241 nochtan was
eere schare; z. de aanteekening. 243 eer beide malen, 245 begonsten te vl. 247 achte.
249 eenre. 250 wael.
80 III, 254—291.
Want hiene gheeme hadde verslaghen.
255 Daris broeder Oxateus
Sach Alexander comen aldus.
Hi sette ene scare ter were
Vor sinen broeder jeghen sijn here.
Daer was rouwe ende hantgheslach,
260 Het riep daer »owi! owach!"
Ane beden siden menech man,
Die ic al ghenomen niet en can.
Maer die Percen hadden al
Van den stride tongheval.
265 Som hadden si die storte ontwee,
Ende dorscoten wasser mee,
Som met colven ghesleghen doot.
Si laghen van den bloede root;
Die een slouch met al den leden,
270 Ende selc hadde die pine leden,
Een ridder stoet an Daris side,
Die bekennet was haerde wide
Ende hadde witte wapen an.
Van Damiette was die man,
XXIIIH. 275 Sijn name was Soroas.
Men secht datti die vroetste was
Van sterren in Egypten lant,
Dien men in dien tiden vant.
So wat dinghe soude ghescien,
280 Dat consti in die sterren sien;
Hi wiste wale in waren saken,
Welctijt dat coren soude gheraken,
Of welctijt diere soude sijn.
Hi sach ooc in der sterren scijn,
285 Wanen so die snee quam,
Ende wat den wint maect so gram,
Ende wat nature die lentijn
Doet groene ende soete sijn.
Die dauwes nature wisti ghereet,
290 Ende waerbi die somer es so heet,
Bi wat naturen die wijngaert
254 hi eem. 257 satte schaer ter wer. 258 iegen alexs heer. 259 ruwe. 260
Men reep. 261 beiden siden reep menech. 263 mar. 265 strote entwee Verwijs;
storte ontwee Verdam, Taalkundige Bijdragen 2, 234] scoete en twe. 266 dor scoten.
269 en die een. 276 segt. 278 en dien men in den tiden. 279 wat dinge dat.
280 conste. 281 wist wael. 282 welke tijt. 283 offte welken tijt dat dure. 285 hi
wiste wael wan die snee. 288 groen.
Ill, 292—328. 81
In dien heerfste sijne rijpheit. baert.
Ooc wiste hi wel ter cure,
Hoe die heerfst heeft droghe nature.
295 Noch wiste hi wonderlike *
Hi kende die hemelsce *
Ende ooc die viere elemente
Ende al die sterren van dien firmamente.
Die sevene hemele kendi wel
300 Ende wiste bat, dan iemen el,
Bi wat naturen ende bi wat dinghen
Dat si jeghen den achtenden dringhen:
Die hemel, daer die sterren in staen,
Doetse met hem westwaert gaen;
305 Nochtan wille hare vaert
Alle wege ten oosten waert;
Hi wiste wel, hoe meneghen graet
Die hemel van der eerden staet.
Die zodiaken kendi wel
XXIII6 2. 310 Ende wiste bat dan iemen el,
Waerbi ooc twalef tekine staen,
Daer die planeten onder gaen.
Die sterren die hier boven liden,
Die wi sien te haren tiden,
315 Ende die ooc onder ons staen,
Die noit man en sach sonder waen,
Al haren ganc ende hare nature
Wisti herde wel ter cure.
Al die uren consti sien,
320 Ende watter in soude ghescien.
Dat ic u telle, dat is clene;
Maer hi kendet al ghemene,
So wat so an den hemel staet,
Gort ende lane, goet ende quaet.
325 Soroas hadde versien
Dat hem soude ghescien,
Dat hi emmer soude sterven
Ende die better doot verwerven
293 wael. 294 heeft S] heet. 295 wonderlike dingen. 296 hemelsche dingen;
z. hierachter. 298 sterren ontbreekt. 300 wiste veel bat. 304 doetse] doet die see;
vgl, de aanteekening. 305 wilt eer. 306 allege. 307 wist. 310 wist iemant. 311
ooc te schrappen? teken. 314 die wi sein hier heir boven liden. 317 eii alien
eren ganc en eer. 319 alle conste. 321 cleen. 322 kendet] tellet gemein.
323 den hen hemel. 324 qwaet. 325soras, en dan o van den rubricator overgeschreven.
328 die] een better, bitter S] beter.
Dr. FBANCK, Alex. 6
82 III, 329—362.
In dien strijt, dien men daer vacht.
330 Des was hi haerde wel bedacht,
Want die sterren sonder waen
Dadent hem haerde wel verstaen.
Hi begheerde dattene Alexander
Soude doden ende gheen ander,
335 Want het dochtem wesen ere,
Storve hi van alsulken here.
Hi begheerde sere die doot,
Entaer die strijt was haerde groot
Quam hi hem neven up enen waghen
340 Ende brochte meneghen spiet ghedraghen.
Hi scoot dien coninc up dien scilt,
Daer hi vor den waghen hilt.
XXIVal. Hi scoot up hem meneghen spiet;
Ende dat en ghenoechdem niet,
345 Hi en verspraken ooc aldus:
»Ja en was Neptanabus
Dijn vader ende niemen el,
Dat weetmen vor waereit wel,
Ende hi wan di lachterlike,
350 Du bes een bastaert sekerlike.
Wat slaestu aldus sonder were
Dat crancste vole van den here?
Com hare, oftu bes so coene,
Dattuut dars bestaen te doene.
355 Ic bem een ridder coene ende goet
Ic bem van seven aerten vroet,
Ic bem die beste astronomien,
Die noit in lant was ghesien/'
Alse Alexander dat heeft ghehoort,
3b0 Hi en toornede hem niet om dese woort,
Maer hem wonderde, dat sulc een here
Die doot begheerde also sere.
329 den men. 330 wael. 332 wael. De twee verzen 331 en 32 zijn niet buiten verdenking.
GauL 158 zegt: hie ergo in stellis mortem sibi fata mitiari contemplatus erat:
sed enim qui vertere fati non poterat seriem etc. De verdachte verzen mogen eene meer
woordelijke vertaling bevat hebben; misschien echter zijn zij ook een inlapselt en 333
sloot oorspronkelijk met ende begheerde onmiddelijk aan 330. 333 dat eem. 334
doen engheen. 336 hi als van sulken. 338 en daer. 339 quam hi gereden neven
enen wageu; Gaut. 164: occurebat ei3 curruque premebat ab alto etc. 345 verspracken.
347 niement. 348 vor] ter. 350 bis*. 353 her ofstu so ontbreekU 354 dattuut]
dat. 355 bin coen en. 356 bijn arten. 357 bin astronomien S] astromijn.
358 int; z. de aanteekening. 361 sulke.
Ill, 363-401. 83
Goetlike so antwoorde hi:
»Owi aerme, wat eest dat ic sie?
365 Soete vrient, laet dine tale.
Twi wiltu breken dedele sale,
Daer die wijsheit binnen es?
Des wes seker ende ghewes,
Dat mijn sweert nemmermeer en snijt
370 Dine hersene, daer so vele toe tijt.
Du bes in die werelt goet.
Wat grooter lede eest, datti doet
Die helle hebben dus vercoren,
Daer alle wijsheit in es verloren?"
375 Dus sprac hi; maer Soroas,
XXIVa2. Die emmer in den wille was
Dat hi van hem sterven woude
Spranc van den waghen alstie boude
Ende sloech den coninc in sijn die.
380 Een luttelkijn vergramde hi,
Maer hi liet den ridder staen,
Want hien niet en woude slaen.
Dus bedwanc hi sinen moet.
Maer Meleager, die bi hem stoet,
385 Slouch hem af bede sine been.
Doe viel daer der bester een
Onder die voete in dat gras,
Dat haerde grote scade was.
Doe Soroas dus was versleghen,
390 Vlo daer menich coene deghen,
Entie scaren woorden testoort.
Die Grieken voeren voort,
Ende al die vrese van den stride
Quam an des conincs Daris side.
395 Al es Daris staerc ende coene,
Wat raedi hem nochtan te doene?
Hi en mach niet sonder waen
Sonder hulpe die pine bestaen,
Ende hi en sach van al den heren
400 Totem niemen weder keren.
Ooc sachi wale, wat die Grieken daden:
363 goedlike hie. 364 men moet denkelijk wach aerme lezen. 365 dijn. 366 die
edel. 368 wes] bes en. 370 hersene, 5 herssen] hirnen. 371 bist en zdo meer*
372 leet est. 373 hebben dus] dus haen. 375 hi] alexs mar. 376 ummer willen.
380 luttelkin hie. 381 mar leet. 385 beide sijn bein: ein. 387 die te schrappenf
390 coen. 395 coen: doen. 398 die ontbr. 401 wael.
6*
84 III, 402-436.
Berch ende dal al overbaden
Metten bloede, ja hi sach
Tusschen die peerde, aldaer hi lach
405 Sinen waghenare sonder hooft.
Hi was in twivel, des ghelooft,
Weder hi hem woude laten vaen,
So sterven, so die vlucht bestaen.
XXIV61. Doe hi dus in twivel was,
410 Scoot enen spiet Perdicas
Ende gheraectene int hovet.
Doe waert hi also verdovet,
Dat hi ter aerden neder tumede
Enti^n riken waghen rumede.
415 Hi en sette hem nemeer ter were,
Hi maecte hem vaste uten here.
Daer mochte men enen coninc sien
Haerde onedelike vlien,
Die te voren wale sere vacht
420 Met woorden, sonder ander cracht
Ende maecte hem so bout.
Hi vlo met al siere ghewout
Al te voete metter vaert,
Totien dat hem sende een paert
425 Een riddere, die hiet Ausoen.
Ter vlucht begonste hi hem doen,
Daer hi wiste die Eufrate.
Hi voer henen siere strate
Te Babilonien in die stede.
430 Hem volchde menich prince mede.
Macheus hoorde die niemare
Dat Daris ontreden ware
Ende hi hem hadde ghedaen ter vlucht.
Althans hadde hi grote vrucht,
435 Die te voren sonder waen
Meneghe coenheit hadde ghedaen
403 ja hi sach] aldaer hi lach. 404 al ontbr. sach. 405 wagennare. Gaut. 190:
quid agat ? videt arva cruore suorum pinguia, se circa videt exanimata iacere corpora tot
procerum, fugiuntque quibus super ante Jidebat potius, quin viscera rupta trahentes,
inter equos auriga iacet cervice recisa, Ik schrijf de geheele plaats over, om aan te
toonen, dat in onzen tekst misschien ook eene leemte is. 408 die ontbr. 410 scoot een
enen speit heit perdicas. De bekende held mag hier niet op deze manier geintroduceerd
worden. 411 geraecten. 413 tumede £] tumelde. 415 mummeer ter wer: her. 417
mocht. 422 met al] al met. 424 seinde. 425 ridder. 426 te doen. 427 die van eufr.
430 volgde. 433 ghedaen ontbr. 434 gedaen altohans.
Ill, 437-474. 85
Ende ooc noch met siere cracht
Jeghen die Grieken sere vacht.
Hi ghinc vlien al dat hi mochte,
440 Ende al dat here, dat hi brochte,
Ridderen knapen ende baroene
XXIV62. En scaemden hem niet ter vlucht te doene.
Ende et es recht ende nature,
Alst hooft heeft quade aventure,
445 Dat al die lede sijn tongemake.
Alse die herde es onder die brake,
So sijn die scaep verbeten saen.
Hierbi machmen wel verstaen,
Als hare here was ghevloen,
450 Moesten sijt ooc mede doen.
Doe sloechmense doot van bachten,
Si en mochtens hem niet ghewachten.
Die niet en woude dor sijn lant
Hem weren jeghen sinen viant,
455 Die moeste al vliende tlijf verliesen
Ende een scandelike doot verkiesen.
Nu sijn die Grieken alle moede.
Si vaechden haer swaert van den bloede,
Ende Alexander hi gheboot,*
460 Datmen niemen en sla te doot.
Hi hietse toten rove vaen
Ende ooc ten scatte gaen
Ende laden hem met goude.
Het was in enen donkeren woude,
465 Daer die kemele metten bulen
Ende daertoe haerde vele mulen
Stoeden gheladen metten scatte.
Alexander hi wiste al datte
Ende voer aldare metter spoet
470 Ende deelde ghelijc dat goet.
Men loet peerde ende waghen,
Also vele alsi mochten draghen.
Daer waert sat die vrecke man.
Men vult die sacke ende dat men can;
440 her. 441 baroen. 442 en schaemden en niet. 444 hueft heuet. 445 al denkelijk
te schappen. 447 scaepe. 448 wael. 449 eer here. 450 si. 451 achten.
453 wouden. 455 moesten eer lijf. 458 vechden. 461 hietsi. 465 mettien.
466 daer tho. 469 aldaer. 470 deilde. 472 ueel. 473 daer] dat vrecke
#] ureke. 474 en allet dat.
m III, 475-511.
XXVal. 475 Si werper in al dat si vinden,
So vol waersi, men en mochtse binden.
Nochtan dat si so moede waren,
En mochten sijs niet ontbaren.
Si en vulden haer cousen ende haer broeke
480 Hare boesemspleten entie doeke.
So vele hadden sijs gheladen,
Si en constent ghedraghen no bestaden.
Daerna ghinghen die keytive
Ende vercrachten die scone wive,
485 Die comen waren metten here.
Si mochtent wel doen sonder were.
Nuscen ende goudine ringhe,
Hechsele ende alrande dinghe,
Dattie vrouwen scone maect,
490 Al hebben sijt te hem ghesaect.
Nochtan dor al dat dit ghesciede,
Algader Daris maisniede,
Moeder suster ende wijf
Kinder, knapen ende joncwijf
495 Bleven algader in hare ere.
Al dat goet, min ende mere,
Vergulde waghene ende cierheit
Bleef hem al, ende so ghereit
Waren si ghevoert in prisoene
500 In die griexe pauwelioene.
Daris moeder dedi sulke ere,
Als oft sijn moeder ware, of mere.
Suster hiet hi Daris vrouwe
Ende siere suster hiet hi joncvrouwe;
505 Daris kint hilt hi alse sone;
XXVa2. Dies was hi altoos ghewone.
Dat kint was van seven jaren.
So goedertieren was hi te waren
Ende so hovesch in siere joocht.
510 Ware hi bleven in der doocht,
So en weetic in mine ghedochte
476 mochtsi. 478 en S] ende. 479 eer inplaats van haer beide malen. Ik denkdatin
dit en in het volg. vs. alle voornaamw. en lidw. te schrappen zijn. 480 Eere boesamspleten.
481 ueel. 482 noch. 485 her: wer. 487 nuchsscen gulden. 488 alderhande.
490 gesact. 492 meiseniede. 495 in ere eer. 496 min ende mere] no min no meer.
497 wagen. 499 int prisoen. 500 pauleioen. 501 eer. 502 oft en of] ofte meer.
504 iofFrouwe. 505 hiet hi al soene. Gaut. 240: septennum puerum in natum sibi mitis
o
adoptat. 506 des gewoen. 509 huesch iocht. 510 waer docht. 511 wetic.
Ill, 512—547. 87
Saken diemen hem lachteren mochte,
Alse an enen heidenen man.
Maer doe hi die rijcheit ghewan
515 Beide van Percen ende van Meden
Ende van al den riken steden,
Doe verkeerde sijn hoofsce sin.
Die weeldecheit ent groote ghewin
Daden hem dorperheit verkiesen
520 Ende sijn hovescheit verliesen.
Rijcheit ende die aventure
Daden verkeren sijn nature.
Bedi die eer sine viande
So hoveschlec hadde in sine hande,
525 Hi waert daerna sinen vrienden,
Die aire dogheden verdienden,
So wreet dat hise slouch te doot.
Dat was ene mesdaet groot.
Hi waende dat al ware goet
530 Wat so hem stont in sinen moet.
Bedi seidi al openbare
Dat Jupiter sijn vader ware
Ende hiet dat mens gheloven sonde.
Dat dede rijcheit van den goude.
535 Hi hadde cure van den wensche;
Hem verdroot dat hi was mensche;
Nochtan dat hi die hoochste was,
Daer noit man af in boeke las.
XXV61. Hier binnen riep hi Permenioene
540 Ende gheboot hem le doene
Dat hi te Damasch soude varen
Om den scat met sinen scaren,
Die daer Daris hadde brocht.
Maer die soudaen hadde ghedocht
545 Daer te voren dat hi die stede
Ende ooc al den scat daermede
Alexandere up gheven soude.
512 lasteren. 513 ane. 514 rycheit. 517 huesech. 518 ent] en te. 519 uerkesen.
o
520 huescheit. 521 richeit endie huesche auent. Gaut. 248: corrupit fortunaphysim. 523
tierst. 524 hueslich. 526 doechden. 527 hi si sloech ter. 528 dat S] das een.
529 ware. 530 in S] en. 531 seegde hi oppenbaer: waer. 535 kur uan wiinschen.
537 hueschste; Gaut. 256: seque hominem Jastidit homo, minimumque videtur esse sibi
cum sit inter mortalia summus. 538 noet. 539 permenioen: doen*. 544 ghedocht S~\
gecocht. 546 der mede.
88 III, 548—584.
Bedi trac hi alstie boude
Met sinen vole uter stede,
550 Om dat hi waende daermede
Alexander succurreren
Ende sijns heren cracht verweren;
*
Daerre so menech dusent bleef,
Dat noit. man tghetal bescreef.
555 Eer hi hem noit bekinnen dede,
Was hi daer verslaghen mede.
Dus was ghehaelt in die stat
Al sonder were al die scat.
Dit es allene die troost
560 Die Daris drouve herte verloost
Van al den scade dien hi nam,
Doe hem die niemare quam,
Dattie verrader doot ware
Ende versleghen in die eerste scare,
565 Die valsche soudan van Damasch.
Voorwaert meer so waert hi rasch
Ende prijsde sere daventure
Dat soe somwile ter cure
Den quaden sine quaetheit loont
570 Ende dat soe nieman en bescoont.
Aldus vergat hi sinen rouwe
Om des soudaens onghetrouwe,
Al was hem sulke scade ghesciet.
XXV62. Ens niet so quaet, et en dooch iet.
575 Alexander hadde begraven
Die heren met groter haven,
Die in den strijt waren versleghen;
(Dies woudi tallen stonden pleghen,
Dat hise groef na haerre weerden.)
580 Bin achte daghen brochtmense ter eerden;
Ende hi voerde dat here voort
Tote Saiet, ter ouder poort.
Fenise hieten die lantsliede.
Hi dwancse al sonder miede
555, 556 was hi daer verslagen mede | en hi hem noit bekinnen dede; z. de aant.
558 wer. 561 schatte den. Beter zou ik wellicht ook dier schade die geschreven hebben,
daar dit woord in den regel vrouwelijk is. 563 waer: schaer. 568 hi seide dat si.
574 en es. 575 doe alexs; misschien ook te lezen doe dede A. graven. 576 die grote heren
metter hauen. 577 uerslagen. 580 binnen brachtmen si. 581 voerde] vort her.
582 denkelijk der. 583 feinse. 584 dwanc si sondse.
Ill, 585—623. 89
585 Dat si hem waren onderdaen;
Dus en woude hiere ghenen slaen.
Alse Saiet was ghegaen in hant
Entie Fenise ende al dat lant,
Doe seinde die conine boden voort
590 Tote Tyren in die goede poort,
Daer Appollonis in was here
Gheweldich ende met groter ere.
Hi ontboot hem, of si wouden,
Dat si hem beraden souden,
595 Weder si hem wouden ontfaen,
So met stride wederstaen.
Onweert hadden si die boden;
Bedi daden sise doden.
So dat verhoort Macedo;
600 Hi was der orloghen wel vro,
Maer sere rouwen hem die liede;
Hi peinsde, dat si om ghene miede
Jeghen hem en mochten versoenen.
Hi liet die poort van Cydoenen
XXVIal. 605 Ende voer voort te Tyren waert.
Die poorters vant hi onvervaert
Ende ghevest met enen mure
Ghetornet ende begraven ter cure
Ende meneghen man staende ten tinne.
610 Blide was hi in sinen sinne,
Dat hi daer vechten soude seghe;
Dies was hi seker alle weghe.
Hi besach die poorte van bi.
Daer stont menich deghen vri
615 Wel ghewapent na hare maniere,
Ende menich toren staerc ende diere.
Verhort waren die cantele
Jeghen tribuke ende magnele.
Daer stelde men meneghen pederiere.
620 Die van binnen behinghen sciere
Die mure met planken ende met scilden,
Die die woorpe wel onthilden.
Met slingheren street men vele daer
585 hem ontbreekt. 586 hire. 588 feinse. 591 appollinis heer: eer. 593 ofte
hi woude. 594 hi eem ber. soude. 595 hi woude. 597 unwert. 599 Dat uerhoert
te hant m. 600 wael. 602 si peinsden. 603 him en moechten. 605 voer
ontbr. tieren. 609 tinnen: sinnen. 615 wael en zdo dikw. eer. 617 verhort S]
veerhort canteel. 622 ontheilden.
90 III, 624—661.
Ende met boghen, dat was waer.
625 So langhe vachtmen vor die stede,
Datmen daer meneghen steerven dede.
Nochtan en mochtmense niet winnen,
So grote were was van binnen.
Want si daden die were so groot,
630 Dat si dusent heren sloeghen doot.
Die stede stont bi der see;
Daer dedemen den lieden wee
Met scepen, daer men mede vacht
Up die poort met groter cracht,
635 Ende te lande vachtmen mede
Te paerde ende te voete up die stede,
Bede bi daghe ende bi nachte,
Ende men brae den muur met crachte.
AI dat vole slouch men te doot,
XXVIa2. 640 Jonc ende out, clene ende groot,
Enghere ghenaden en woudemen pleghen,
Want si die boden hadden versleghen.
Hier omme dede die coninc verslaen
Al dat men daer mochte begaen,
645 Sonder die in kerken vloen
En woude hi gheen quaet doen.
Daer was haerde groot ghecrac,
Doe men die edel stede ontstac
Onder wint met griexen viere.
650 Die brant was groot ende onghehiere.
Die vrouwen riepen lude met wene,
Het verbrande al groot ende clene.
Maer Appolonis hi ontghinc
Doe tfolc al die doot ontfinc.
655 Daer was die doot menegherande:
Some liepen si in die brande,
Alsi wouden ontflien den slaghen,
Som si ooc dat vier ontsaghen
Ende lieten hem met sweerden slaen.
660 Die dit ooc bede wouden ontgaen
Si lieten hem vallen in die see.
628 groet. 630 dusent] drie, z. de aant. 631 ze : we. 633 uachte: crachte. 634
porte. 536 tho perde. 637, 6S8 in omgekeerde volgorde. 637 beide en. 638
o
en muur, 3 muer] viuer. 639 man ter. 643 en geenre woudeme. 645 die
die in kirkeri. 646 en 8] en denkelijk engheen te lezen. 649 uier. 651 wenen.
652 uerbrant grote. 653 appolinis. 654 ontfeinc. 655 memger hande. 656 som.
657 alse hi woude. 659 him. 660 beide woude. 661 him.
Ill, 662-699. 91
Dus was daer meneghen vele wee.
Som bleven si onder der maisieren.
Dus waren die dode van manieren.
665 Ooc wasser vele in waren dinghen,
Die hem ooc met stricken hinghen.
Sulke waren ooc van dien
Die altoos niet en wouden vlien,
Want het dochte hem wesen scande.
670 Si wouden dor die ere van den lande
Werender hant haer lijf verliesen
Ende een eerlec inde kiesen.
Men slouchse doot, ende si sloughen,
Dit dochte hem aire beste ghevoughen.
XXVIM. 675 Het dochte mi sijn die scoonste doot,
Bedi si haddens ere vele groot.
Aldus was die edel poort
Tyren algader ghestoort.
Dus es gheslicht menich tor,
680 Die wilen maecte Agenor
Ende Tyren ierst die name gaf.
Wi vinden wel ghescreven daeraf,
Dat te Tyren, in die goede poort,
Eerst griexe letteren waren ghehoort;
685 Bedi Agenor hadde enen sone,
Hiet Cadmus, dat was die gone,
Die griexe letteren eerst visierde,,
Daer hi die werelt met versierde.
Dit weetmen wel dat waer es.
690 Entie prophete Moyses
Hi vant ebreusce litteren teerst;
Dus was die wijsheit ghemeerst.
Garmentis, ene maghet fijn,
Vant eerst letteren in latijn.
695 Te voren, eer Tyren was ghemaect,
So was tfolc al ongheraect,
Ende so luttel van vroeden lieden:
Woude ieman anderen iet ontbieden,
Wildi een paert, hi screef een paert
665 ueel. 667 den. 668 niet altoos. 669 him. 670, 71 misschien Dor die ere v.
d. 1. | woudsi werende tlijf verl.? 673 sloech si. 674alder. 676 bedi S] beide ueil;
dit woord moet denkelijh uit den tekst. 678 Tieren. 679 torn. 681 tieren den
naem. 683 tijren. 684 eerste litteren. 685 soen. 686 Cadmus S] catus goen.
687 litteren. 688 deze regel staat na 690 met een f. 692 dye. 694 ierst en zdo dikw,
696 tfloc. 697 liiden. 698 ontbeden.
92 III, 700—738.
700 Ende sendet ooc dan ter vaert;
Woudi iet el, hi screef des ghelike.
Dus was die sede in eertrike.
Nu es Tyren ghedestrueert
Tfolc verslaghen, tgoet verteert.
705 Te voren en const noit man ghewinnen.
XXVI62. Nu doe ic u die waerheit kinnen,
Dat soe es ghevest weder,
Al was soe ghewoorpen neder,
Ende soe heet Surs heden den daghe,
710 Dat en es altoos enghene saghe.
Al was soe heidijn doe te tiden,
Soe es kerstijn woorden siden.
Daer dede sider wel groten staet
Die edel markijs van Monfraet
715 Entie here van Tabarie.
Dat se god ghebenedie!
Si scoffeerden ooc Saladine
Ende ooc die ghesellen sine.
Doe Tyren dus was testoort,
720 Doe voer Alexander voort
Haestelike te Jherusalem,
Dat eerstwerf hiet Salem.
Noes sone, Sem die rike,
Die eerste coninc van eerderike
725 Ende ooc die eerste pape mede,
Leestmen datse eerst maken dede.
Salem hiet hise ende woonde daer
Meneghen dach ende menech jaer.
Melchisedech hiet hi ooc mede,
730 Ende al die coninghe vander stede
Hieten langhe wile na hem.
Ende sider hiet Jherusalem
Die coninc David, doe hijt wan
Up dat vole van Chanaan.
735 Nu heeft Alexander bracht
Groot here al daer ende heeft ghedacht,
Dat hi die poort sal ontsteken
Ende dan ons heren kerke breken,
701 woude hi anders iet. 709 hiet heden in den. 710 geen. 711 heiden. 712
kersten. 714 markijs S~] marcus. 715 heren van tabrie. 716 datsi. 717 ooc denkelijk
te schrappen., 721 to. 724 Was die ierste ertrike. 727 hise] si. 729 melsicededi
hiet sieder oec mede; misschien ook hiet hi sider mede. 730 alle. 735 alexs al daer
br. 736 her efi.
HI, 739—777. 93
XXVIIal. Daer die Joden sesse ende viertich jaer
740 Over wrachten, dat es waer,
Eer sise mochten vol maken.
Dit lesemen in waren saken.
Doe hi was in dit ghedochte
Enti die poort met crachten sochte,
745 Quam die patriarke voort,
Die woonde in die heileghe poort,
Met al den papen, die daer waren,
In diere ghelike, in diere ghebaren,
Dat Alexander onsen here
750 Ghecleet sach, no min no mere,
Dan als een bisscop es ghecleet,
Also alst in dien eersten boeke steet,
Dat Alexander, daer hi lach,
Ons heren figure sach
755 Over twee jaer hier te voren,
Eer hi Teben dede te storen.
Ten eersten dattien Macedo
Sach, was hi haerde vro
Ende bete neder up die aerde
760 Ootmoedelike van sinen paerde.
Over sine knie hi neder seech
Ende mettien hoofde hi hem neech.
Daer en was ridder noch baroen,
Hi en moeste ooc also doen.
765 Dien ridders wonderde uter maten,
Dat hi hem woude so ghematen,
Wanti was van hoghen sede.
Si vraechden hem, waerom hijt dede?
Hi seide »dese hevet mi ghegheven
770 Al mine macht ende mijn leven,
Die mi ooc mede gheven sal
XXVIIa2. Onder mi die werelt al."
Hi liet al tfolc buten die stede
Sonder al luttel, die hi dede
775 Met hem varen in die poort.
Hi mercte al wat daer behoort
Ende hoemen dare diende gode.
739 LXVI; vgL Rb. 17868 volg. 742 leestmen. 743 gedachte. 744 porte. 745
qwam patriarche. 746 heilge. 750 noch min noch meer. 751 busscop. 752
ast ersten. 755 heer. 757 Teersten. 762 hoede. 765 vytteer. 767 5 hi, ontbr,
770 mijn. 777 daer.
94 III, 778—815.
Hi offerde na die ghebode
Dat hem die patriaerke seide
780 Selver, gout ende chierheide
Ende gafse van alien chense vri.
Dese doocht die dede hi
Den Joden dore onsen here.
Daeran dedi gode grote ere.
785 Si bleven ooc ghevrijet aldus
Toter tijt, dat die here Antioeus,
Die ooc Epiphanes hiet,
Den Joden dede groot verdriet.
Dat es bi anderhalf hondert jaer;
790 Dit weet men wale dat es waer.
Doe ghinc verre die niemare
Dat ment doe seide al openbare
Int gheberchte van Caspi,
Die leghen int lant van Endi.
795 Daer was dat vole van Israhel,
Dat diende gode wilen wel
Van Salmanassare verdreven,
Die coninc was al sijn leven
Int lant van Asiria.
800 Hi hadde verre ende na
Tfolc van Israhel ghevaen
Ende hadt in dit lant ghedaen,
Dat met beerghen was besloten.
Daer waren si met haren roten,
805 Si en mochten uut maer tenen gate.
Doe si hoorden van derre bate,
XXVIIM. Die Alexander den Joden dede,
Doe sinden si ooc boden mede
Tote Alexandere, die bem baden
810 Dat hi hem dede ghenaden
Ende hise dade uten prisoene,
Want si hoorden ten joetscen doene.
Alexander hi dede doe vraghen,
Wie si waren ende wies si plaghen.
815 Doe seidemen weder ghereit,
779 patriarche. 780 chierheiden. 781 alle cense. 782dogt; vermoedelijk doghet dede.
783 dor heer. 784 gode zou men kunnen missen eer. 788 dede hi. 789 hondart.
790 wael dit es. 792 men doe sagte. 793 lees die berghe, zooals het anders luidt?
de constructie xccra avvsatv heeft echter niets bedenkelijks. 795 isrls vers 801 isrhels.
797 salmanassar. 799 Asiria S] asina. 805 ute mer. 806 baten. 810 him. 811 hi
si uter den prisoen: doen. 814 weren en wes. 815 gereet.
Ill, 816-854. 95
Dat se dor haer grote quaetheit
Onse here plaghen liet,
Want si up gode en achten niet;
Diese ute aire pinen brochte.
820 Bedi beeochten sijt dus onsochte.
Bedi voer Alexander al daer.
Ic segghe u dat al over waer,
Dat hi dat gat vermuren dede.
Doe docht hem grote pijnlichede,
825 Want dat gat was haerde wijt.
Hi bat gode ter selver tijt,
Of hi die israhelsce roten
Daerinne woude hebben besloten,
Dat hi die beerghe bi siere ghenade
830 Tegader beide comen dade.
God ghehoorde sijn ghebede,
Want hi dat gat verhelen dede.
Daer sijn si binnen noch ghevaen,
Tiene gheslachten sonder waen
835 Ende een half ooc daer mede.
Ocht onse here so vele dede
Door enen heidinen man,
So segghic dat hi soude dan
Doen dore eens Kerstijns bede
XXVII62. 840 Vele meer wonderlichede.
Drie hondert jaer dertich ende een,
Dat en es loghene engheen,
Drouch Alexander crone te voren,
Eer Jhesus Christus waert gheboren.
845 Daeromme eest also ghesciet
Dat hi gode en kende niet.
Van Jherusalem ghereide sine vaert
Alexander te Gazen waert,
Daer wilen Samson was beseten
850 Van meneghen Philistee vermeten.
Men leest dat hi die poorten nam
Ende up enen berch ooc clam.
Het was een vercoren stede;
So ghetrouwe was soe mede
o
816 dat si dorch lmer. 817 here dar om pi. Deze en de voorafgaanderegelmisschien
dat dor hare grote qu. | onse here hem pi. 1. 819 diesi. 822 sage u dit. 824dochte.
828 daer in. 832 uerheilen. 834 geslechten. 837 heidenen. 838 seg ic. 839
dor kerstens. 840 veel. 843 croen. 845 est. 847 lees die vaert? 850 philiste.
851 porte. 853 was op een.
96 III, 855—893.
855 Darise, haren eersten here,
Dat si om min no om mere
Enwouden Alexander ontfaen
Ende gheloveden sonder waen,
Dat si dore hare ghetrouwechede
860 Behouden souden hare stede.
Hi beleide die poorte al omme
Met ere haerde groter somme
Ende street daer met groten nide.
Men sloegher vele an elke side.
865 Mettien dat men street aldus
Quam een van binnen, hiet Becus,
Ende waende den coninc doot slaen.
Hi quam rechte of hi ghevaen,
Hem den coninc woude gheven
870 Ende uter poort* ware verdreven.
Doe hi den coninc bi was comen
Woudi hem tlijl hebben ghenomen.
XXVIIIal. Bindien scilde hilt hi tswaert
Ende reet ten coninc waert,
875 Met crachte sloech hi hem upt hooft.
Hi hadden doot, des ghelooft,
Maer da venture weder stoet,
Die hem dicke hadde ghehoet.
Bedi en haddi niet die macht,
880 Datti den slach hadde volbracht.
Alexander sloech te hant
Becuse af die rechter hant.
Des hadde Becus groten toren,
Alse hi die hant hadde verloren.
885 Metter ander stac hi den here
In die luchter scoudere sere.
Ende doe waert die coninc ghewont
Met enen steen ter selver stont
In die scene van den bene.
890 Daeromme gaf hi haerde clene.
Becuse sloechi sonder waen
Ende dede dat hi hadde bestaen:
Hi dorbrac die staerke scaren.
855 heer. 856 noch om meer. 858 dor eer. 860 eer. 861 die 5] di. 862 eerre
harder. 864 ueel. 866 heet. 868 ofte. 870 waer. 872 woudi S] woudi hi. 873
binnen dien. 876 hedden. 877 mer di au. 880 hedde. 882 rechte. 886 scouder.
887 doe S] doe die. 889 been: cleen. 893 die 8] di.
Ill, 894-032. 97
Die ghene, die in die stede waren,
895 Gaven up die goede stede
Behouden lijf ende lede.
Doe Alexander, die blide man,
Die stat van Gazen aldus wan,
Setti sine cure daerin,
900 Sulke alsi vant in sinen sin.
Doe voer hi te Egypten waert.
Al dat lant was so vervaert
Van den staerken griexen here,
Dat si up gaven sonder were
905 Altenen gader haer conincrike.
XXVIIIa2. Doe deet di coninc cortelike
Na sinen wille besetten algader,
Want hi seide het was sijns vader,
Bedi waert sijn van reenter ure,
910 Ende hi besetter in sine cure.
Daer vant hi een scone beelde
Ghemaect na den edelen heelde
Neptanabuse, sinen vader,
Van brunen maerbersteen algader.
915 Doe hi wiste, wies beelde twas,
Verhoghede hi sere das;
Hi cusset ende hi helset mede.
Ooc sprac hi ter selver stede:
»Vader, du bes mi willecome,
920 Wient si scade ofte vrome."
Daer dedi maken ene stede,
Die hi Alexandrien heten dede.
Daer groef hi den prophete ons heren,
Jeremien met groter eren.
925 Sider dat hine graven dede,
En quam serpent engheen in die stede.
Daer hadder te voren so vele ghewesen,
Dat nieman cume en conste ghenesen.
Mettien reet hi sine vaert
930 Met haesten te Lybien waert,
Dat een wonderlijc lant es.
Sijt des seker ende ghewes:
896 behoudelic. 899 sette darin. 901 weert: uerueert. 903 her. 904 al sonder wer,
906 dede. 908 sachte. 909 bedi] tebie. 910 besettet. 911 scone. 913 neptabuse.
915 wes dat was. 916 verhoechde. 917 ende ontbr. mede] bede. 919 bist willecoem.
920 uroem. 921 dede. 922 heite. 923 hi] men; vgL 925 en Rb. 16193
volgg. propheet. 925 hi eem. 926 serpente. 928 coem. 930 te] ten lande uan.
Dr. FRANCK, Alex. 7
98 III, 933-969.
Het es so heet bi naturen,
Datter niemen en mach gheduren,
935 Ende het leghet in Affrike
Int westeinde van eertrike.
Lybien dat es een arem lant,
Gras no coren- wast int sant.
XXV1IIM. Daer es menich staerk woorm.
940 Welctijt dat es een stoorm,
So vlieghet tlant in die ghebare,
Ocht in die wilde see ware.
Daer en vallet dau no reen,
Rijm no snee altoos engheen.
945 Daer en es beke, noch riviere,
Noch water in neghere maniere,
Sonder een fonteine, dat es waer.
Ne maer een bosch es aldaer;
Ander boom, verre no na,
950 So en es int lant van Libia.
In den bosch es ene kerke
Van haerde dieren ghewerke,
Daer Jupiters beelde in staet.
Die coninc vant in sinen raet
955 Dat hire woude doen sine ghebede
Ende bidden hem dat hi hem sede,
Wie sijn gherechte vader ware,
Want hi en wistes niet openbare.
Ooc woudi weten sonder waen,
960 Hoet hem in stride soude vergaen.
Hi seinde sine boden te voren,
Die hi uut hadde vercoren,
Enten pape groot goet te waren.
Selve quam hi na ghevaren
965 Met ere mateliker scaren,
Die staercste, die int here waren.
Teerst dat si voeren binden sande
Ende si waren buten eylande,
Braken die baren also hoghe,
933 heet oec. 934 nieman duren. 935 et liget. 937 arem] ander. 938
noch west. 940 weelctijt. 943 uelt noch regen. 944 snee] dau. 945 riuere.
946 in geinre manier. 948 Noch maer. 949 Noch ander. 950 Libia S] bibia. 951 een.
952 diren gewirke. 956 en seide; lees bidden dat hi hem weten dede? 957 wie S]
we waer: oppenbaer. 960 hoet] weit. 961 te moet denkelijk ioeg. 963 en seinde
den p. gr. g. te uoren. 965 eenre matheliker; Gaut. 374: fortibus et paucis. 966 lees
der staercster? her. 967 tiersten dat si waren binnen den lande. 968 buy ten den.
Ill, 970—1007. 99
970 Vanden sande, al waest droghe,
XXVIII62. Alse ocht ware in die gherume see.
Daer hadde menich vele wee,
Die versmoorden inden sande.
Si en vonden in den lande
975 Noch voetspor, noch enich lant,
Noch gras, noch beemt, els niet dan sant.
Viere daghe ende viere nachte
Reet die coninc dus onsachte,
Eer hi Anions busch vernam,
980 Ende in Jupiters kerke quam,
Daer hi van der fonteinen dranc,
Daer af te tellene es haerde lane.
Soe es lau ter sonnen upganghe.
Dat duurt daer also langhe
985 Toten middaghe; dan es soe so cout,
Dat ghijs cume gheloven sout.
So welken tijt die sonne es neder,
So es soe lau woorden weder.
So heet es soe up die minnacht,
990 Dat wallet van groter cracht.
So et naerre den daghe gaet,
So soe meer coelheit ontfaet.
Dit es een wonderlike nature.
Het waert den Grieken sere te sure,
995 Eer si dronken vander fonteine,
Die claer was ende haerde reine.
Als Alexander hade ghedronken,
Ende sijn hette was ghesonken,
Ghinc hi in den monster staen
1000 Voor Jupiters ghebeelde saen.
Die afgod seide al openbare
Dat Jupiter sijn vader ware.
Maer die duvel can wel lieghen,
Alse hi den minsche wille bedrieghen;
1005 Hi seide dat hi in ghenen strijt
Sterven soude in eneghen tijt.
Hieromme was die coninc blide
970 wast. 971 als ocht were. 977 vier uier. 980 kirke. 983 sonner. 985 es
si kout. 986 so dat come. 987 weelken. 988 soe, S si] hi. 989 soe, S si]
hi middenacht. 990 wallet S] uallet; denkelijk soe wallet. 992 soe, S si]
hi meerre. 995 fonteinen. 996 en. 998 herte. 1001 afgot sachte oppenbare.
1002 waer. 1003 die S] der! 1004 minschen wilt bedregen. 1005 sachte strijde.
1006 tijde. 1007 hier om.
7*
100 III, 1008—1046.
Ende keerde weder over side
Mettien selven, die ontfaren
1010 Uten heten lande waren.
Want daer versmoorde menich man.
Te Damiette quam hi an.
Hi hadde ghere van Libia
Te vaerne in Etiopia,
1015 Dat es der swafter more lant,
Ende danen woudi altehant
Varen in Mennoens conincrike,
Dat es toostinde van eertrike.
Maer hem quam een niemare,
1020 Dattie coninc Daris ware
Anderwerf ghereet te wighe
Met groten ghere ende met prighe.
Dus moet sijn wille bliven al,
Eist dat hi prijs bejaghen sal.
1025 Hier binnen dat Alexander wan
Saiette, Tiren ende ai haer man,
Jherusalem ende Gasa mede
Ende in Egypten meneghe stede,
Hondert dusent bi ghetale,
1030 Ghevest uter maten wale,
Doe ghereide Daris echt sijn here,
Want hi hem woude doen ter were
Al durenture sijn conincrike.
Al dat vole van eertrike
1035 Dochte ten here te gader comen.
XXIXa2. Dat ghetal en canic niet ghenomen,
Bedi, dat secht mi mijn waen,
Die sterren, die an dien hemel staen,
Waren te tellene also goet.
1040 Si scaemdens hem in haren moet
Dat there ere verwonnen was.
Ooc hadden si achtinghe das,
Dat si souden vechten seghe.
Alle de liede vloen enweghe,
1045 Ridders, doorpers ende baroene,
Knapen ende serianten coene.
1012 damiete. 1013 ger in libia. 1014 uaren en in eutopia. 1015 moer. 1018 dat
oesten inde. 1019 mer. 1021 groten en met. 1025 hieren binnen. 1031 her: wer,
1033 coningrike. 1035 dochten here. 1037 segt. 1038 aen. 1040 hen. 1041 ere
ontbreekt; GauL 415: praeteriti pudor et spes incentiva rursus in arma vocant, 1044
ulouwen ewege. 1045 baroen: coen.
Ill, 1047-1084. 101
Men liet die lande woeste bliven,
Beide van knapen ende van wiven.
Men spien die ossen in die waghen,
1050 Die die wapen souden draghen.
Up buff el e quam tfolc ghevaren
Ende ooc up kemele te waren,
Up dromedaers ende olifante
Quamen die ridders ende seriante.
1055 Die olifante droeghen castele,
Ende daer stoeden up cantele.
Si ghinghen in dier ghebare,
Alse ocht een maisiere ware.
Ende ridders waerre binnen
1060 Wei ghewapent toten tinnen.
Gerces, die machtighe man,
Die wilen tlant van Grieken wan
Enten berch van Cisia,
Die der see was haerde na,
1065 Slichten dede in die see,
Ende noch dedi wonders mee:
Doe hi van der see die helt
Ghevult hadde met ghewelt,
Daerna dedi haerde saen
1070 Met scepen dander helt overslaen:
XXIX61. Dore al dat hem dit ghesciede,
Nochtan hadde Daris meere liede.
Menelaus ooc van Grieken,
Die wilen Troien dede smieken,
1075 Ende sijn broeder Agamemnoen,
Aiax ende menich coene baroen,
Doe si in een eylant laghen,
Dat Aulis hetet nu bi daghen,
Ende tote hem quamen ghelopen
1080 Al die liede van Europen —
So vele volx hadden si te waren,
Alsi ten scepen souden varen,
Dat sijt ghescepen niet en mochten.
Nochtan leestmen dat si brochten
1047 woest. 1053 dromidaris en op. 1054 quamen die in sariantte. 1055 casteel.
1056 Ridders stoenden op die canteel. 1057 si ghinghen] singende; vgl Zeitschrift
fur deutsches Alterthum und deutsche Litteratur 24, 40 volg. 1059 en die ridders
waren. 1064 ter. 1070 dat ander helt; het substantiej zou men hier Icunnen missen.
1072 meer. 1075 agameranon. 1076 coen. 1077 him. 1079 tot. 1080 en alle die.
1081 ueel. 1082 scepe.
102 III, 1085-1124.
1085 So vele scepe, dat dat mere
Te nauwe was dien sciphere.
Al dat vole, dats groot roem,
Was vergadert, om een hoerdoem
Te wrekene up Parise van Troien.
1090 Dies mochte dien meneghen vernoien.
Nochtan hadde Daris liede mee,
Dan si daden, dese twee,
Die hier vore ghenoemet waren.
Dies moghen die Grieken hem vervaren.
1095 Doe wonderes uter maten sere
Alexander, den groten here,
Alsi hoorde die niemare.
Hi waende dat dat vole ware
Uter eerden al weder comen,
1100 Dien hi dlijf hadde ghenomen
In dien strijt die leden was,
XXIX62. Alsmen hier te voren las.
Also groot wonder haddi des,
Alse wilen hadde Hercules,
1105 Doe hi Antheus hadde ter neder,
Ende meerre ende staerker up stont weder,
Dan hi was, eer hi neder vel.
Doe Hercules dat wiste wel,
Hief hine boven in die lucht
1110 Ende sprac »di en helpt gheen vlucht,
En moetstu niet up daerde sterven,
Hier moetstu die doot verwerven."
Hercules slouch een serpent,
Dat menich hoot al omtrent
1115 Hadde up sinen buke staende.
Alse hise af houwen waende,
Quamer up elken struke viere.
Doe verbernedi met griexen viere
Bede serpent ende maras,
1120 Daer die grote beeste in was.
Dies hadde wonder Hercules;
Also hadde Alexander des,
Dat Daris anderwerf sulc here
Jeghen hem brachte ter were.
1085 ueel. 1088 hoerdom. 1092 twe. 1093 uor genoemt. 1100 hijt dlijf. 1104
also. 1105 Antheus S] atheus. 1109 heef hi en locht: ulocht. 1112 herweruen.
1113 enen. 1116 hi si. 1117 eelgen ueir. 1118 verbernedi] uerbornen si. 1119
beide serpente. 1123 andewerf sulke. 1124 bracht ter wer.
Ill, 1125—1162. 103
1125 Maer hi hadde onweert tghetal
Ende alle vrese ende ongheval.
Bedi voer hi siere strate,
Ende hi voer over die Eufrate
Ende tgriexe here mede.
1130 Hi vant doorp ende stede
Al verbrant ende tcoren,
Dat upt tlant stoet scone te voren.
Want Maceus van Babylone,
Die wale gheraect was ende scone,
1135 Hadt al verbrant clene ende groot,
Want Daris hem ontboot.
XXXal. Dit dedi doen, om dat hi woude,
Dat Alexander keren soude
Ende met hem tgriexe here,
1140 Alsi die lande sonder lijfnere
Algader vonden ende sonder broot.
Maer hi en ontsach ghene doot,
Die edele man, die edele here;
Hi peinsde altoos om die ere.
11-45 Hi vlooch rechte alse Tygris,
Dat een scone riviere is;
Soe es so snel, dat soe die stene
Beide groet ende clene
Met hare drivet in die see.
1150 Hi vlooch ghelijc alse die snee,
Die comt ghevloghen metter vlaghen;
Dit en waren ghene saghen.
Hi sochte Darise sonder waen,
Dat hi hem niet en soude ontgaen
1155 lnt einde van sinen rike;
Dies sneldi hem ghenendelike.
Up die Albene quam hi ghevaren,
Dat een riviere was te waren,
Daer Daris van sinen lieden,
1160 Diene qualike verrieden,
Was sint versleghen doorperlike.
Dat wrac Alexander, die rike.
1125 mar. 1128 die ontbr. 1131 tcoren] testoren; vgl. 1140 en Gaut. 439: fuman*
tesque invenit agros. 1133 babyloen: scoen. 1135 hadde. 1136 daris dat eem onboet.
1139 her. 1140 alsi] alse hi lijfner. 1143 edel beide malen. 1146 scoen riueir.
1147 steen: cleen. 1149 huere; of is een substantief hurre denkelijk? vgl. mhd.
hurren = zich rasch bewegen. Gaut. 452: qui gurgite saxa volutans. 1152 en dit
waren. 1156 genendenclike. 1158 riueir. 1159 sine.
104 III, 1163—1199.
Recht doe dach ende nacht versciet,
Alsmen die mane up gaen siet;
1165 Ende ooc was soe wale ront.
Doe soe up quam, ter selver stont
So verloos soe hare lecht.
Anderwaerf so waert soe echt
Also root alse een bloet.
XXXa2. 1170 Lelic dat dat hare stoet.
Alexanders liede al
Ontsaghen hem van ongheval,
Doe si die mane saghen vervaren.
Het was den daghe bi te waren,
1175 Dat men ten stride varen soude.
Ooc seiden si dat soe hem woude
Vertoghen tgrote ongheval,
Dat bet achter comen sal.
Hem verkeerde hare moet,
1180 Die ten wapinen waren goet,
Want die herte hem verscoot;
Daer was die vrese haerde groot.
Si riepen alle even sere
Jeghen Alexandere, den here,
1185 Si seiden dat sijn die scoude waren,
Dattie mane woude vervaren.
Alexander wouden si slaen;
Hem vernoies sonder waen
Dat si met hem moesten varen.
1190 Si claechden, datti lande waren
Al verarmet mettien viere.
Lant, bosch ende riviere
Hadden onweert dat si wouden
Die werelt met crachte houden
1195 Ende aire liede heren wesen.
Si bewijstent ooc in desen:
Om dattie mane vertoornet ware
Dat soe daerom was vervaren,
Ende dat hem die sterren bolghen,
1164 die, S&e] dien maen. 1165 wael. 1167 eer. 1170 dat eer dat stoet. H73die,
S de] den maen. 1176 seiden si S] seide hi soe] hi. 1177 vertonen. 1178 bet Verw.']
het; of hier? 1179 eer. 1180 wapenen; in pi. van waren misschien was oj eer was; Gaut.
480 : armisque paratas dormitare manus. 1181 herte hem] eerde si; z. de aant. 1187 woude.
1188 uernois. 1191 alle uerarmt. 1192 riueire. 1195 alder. 1197, 1198 dat si dar om
vertornet waren | om dattie maen was vervaren; wellicht stond er ook dattie mane was
vervaren | daerom (o/om) dat soe vertornet ware. 1199 Si sachten dat sijch die sterren.
[H, 1200—1235. 105
4200 Dat hi cume woude volghen
Nature ende minschlichede
Ende hi hem anbeden dede.
Hem rouwet dat si so meneghe vrese
Ende so meneghe staerke rese,
XXX61. 1205 Dor sinen wille hadden besuert,
Ende hem so dicke gheaventuert.
Mettien ghinc dat vole al uut
Ende riep al over luut,
Dat si den coninc wouden slaen.
1210 Maer Alexander sonder waen,
Hi en haddes altoos ghenen vaer,
Hi riep die wijste meesters daer,
Diemen hiet astronomiene
Ende gheboot hem te besiene,
1215 Wat die mane vervaren dede,
Ende wat die gode wouder mede;
Ende wat ooc mochte bedieden,
Dat sijt seiden al den lieden.
Die aire beste astronomien
1220 Die beste in sterren conde ghesien,
Dat was doude Aristaldes.
Hi antwoorde den volke al des:
»Ghi liede, laet u claghen staen.
Die sterren moeten dien ganc gaen,
1225 Dien si van beghinsele ghinghen.
Ic segghe u in waren dinghen,
Haren wech ende hare stede
Ende al dat si bedieden mede,
Si houdent alse hijt gheboot,
1230 Diet al gheboot, clene ende groot,
Ende si en gaen niet uten kere,
Dien hi hem gaf, die grote here.
Maer niet en segghic dat ic weet,
Hoe die grote here heet,
1235 Diet al hevet in sijn ghebot;
1200 hi, S hij] eer coem wolde. 1201 mijslicheide; Gaut. 490: praescriptos
homini regem transcendere fines; vgl. oolc Alex. 8, 399 menschlijcheit ende nature,
1203 menich. 1204 reise. 1205 hadden besuert S] harde beswert. 1206 ducke geantuurt.
1207 vole S] vol. 1210 mar. 1211 hads geen uare. 1212 meester daere,
1213 astronomine. 1215 maen. 1216 goede wouden daer. 1217bediden. 1218sechten
1219 alder astrononien. 1221 die aide. 1222 antwerde deem vole. 1224 dien]eren,
1225 den si uan beginsel ghinchen. 1226 ic gegge. 1227 eer stede. 1228 allet bedieden
S] bediede. 1230 cleen. 1232 den hi en. 1233 mar en zdo meer. 1234 heer.
106 III, 1236—1274.
Ens Jupiter niet, onse god.
Wat so die here van beghinne
XXX62. Hevet versien in sinen sinne
So weder die s e e . . . . sal gaen,
1240 So die eerde beven bestaen,
So die sterren hem verdraghen,
Of blixeme aehter velde jaghen,
Ochte die donre ons vervaren,
Al dat wetic wel te waren
1245 Dat al doet die grote here
Ende daertoe wonders vele mere:
Dau, rijm, haghel ende snee
Reghen, vorst ende daertoe mee,
Wat so in die lucht ghesciet,
1250 Dat ghevalt, alse hijt ghebiet.
Ic segghe, eertbevinghe ende vloet
Die cracht ons heren algader doet,
Plaghen van sterren ende grot en wint,
Al segghic dat onse here sint.
1255 Al dinghe volghen na sijn ghebot,
Met rechte es hi der naturen god.
Waerbi so de sonne vervaert,
Dat seghic u, hoort harewaert:
Men leest dat seven hemele staen,
1260 Daer die planeten binnen gaen,
Ende elc boven den anderen gaet.
In den nedersten so staet
Die mane, die nu es vervaren.
Vier hemele bat up te waren
1265 Steet die sonne, die den dach
Int eertrike gheven mach.
So die mane meer lichts hevet,
So die sonne meer beghevet,
Ende so weltijt dat soe ontfanghet,
1270 So machmen merken dat soe hanghet
Vor die sonne ende soe ontfaet,
Ane tlicht, dat van der sonnen slaet.
XXXIal. Alsoe tusscen ons staet enter sonnen,
Eest dat wi iet merken connen,
1236 en es. 1239 S die see sal] die sal; z. de aant. 1242 ofte blixene. 1246 dar
tho ueel. 1248 dar tho. 1249 locht. 1250 gheuelt alst. 1251 dat ertbeefinghe.
1253 en dar tho. 1254 seg ic. 1255 dingen. 1257 en waer bi die sonne uergaet.
1258 seg ic u hort herwart. 1259 staen] gaen. 1260 gaen] staen. 1263 maen. 1267
maen lichts S] lichs. 1269 weeltijt. 1273 thuscenonsinder. 1274merken S] merker.
Ill, 1275—1313. 107
1275 Wi moghen merken dat soe doet,
Dattie sonne vervaren moet.
Ende dat ghesciet na minen wane
Altoes in die nuwe mane,
Want en mach anders niet ghescien;
1280 Dit machmen bi naturen sien.
Welctijt dat also ghesciet,
So en eest sonder sake niet.
Coninghe ende ander hoghe liede
Hebbent becocht, alst ghesciede,
1285 Want si heten sekerlike
Sonne van al eertrike.
Bedi wildes hem onse here onnen
Dat si betekent sijn bider sonnen."
»Nu hoort", sprac Aristaldes echt,
1290 »Waerbi die mane verliest haer lecht.
Soe en vervaert te ghere stont,
Sonder dat soe es al ront.
Alse die sonne onder gaet
Entie mane risen bestaet,
1295 So es deerde daertusseen recht;
Dus verliest die mane haer lecht,
So welctijt dat al dus ghesciet,
No min no me, no anders niet.
Hier bi eest, in minen wane,
1300 Dat dus donker es die mane.
Nochtan so en seghic niet,
Dat sonder redene ghesciet.
Ic wilt u prouwen bi clergien,
Ooc so sullen met mi lien
1305 Die meesters van Egypten lant,
Dien die sterren sijn becant.
Die sonne hoort den Grieken toe,
XXXla2. Ende ic sal u segghen hoe:
Welctijt so die sonne vervaert,
1310 Dat Grieken dan verwonnen waert,
Ende alse dier manen dat ghesciet,
So en salt achter bliven niet,
Die Percen en sullen onder gaen.
1277 waen: maen. 1281 ghesciet S] gescein. 1284 hebben geschede. 1285 heten
#] heetten; daarna nog si. 1289 hort. 1290 maen uerleest. 1291 ueruert te geenre.
1294 maen. 1295 daer thuyscen. 1296 uerleest die maen. 1297 weelctijt. 1298 no]
noch. 1299 maen: waen. 1302 reden. 1303 wild. 1304 solen, desgelijks 1313.
1307 hort grieke.
108 III, 1314—1340.
Bi reden doe ict u verstaen:
1315 Alse Gyrus van Percen dwanc
Menich conincrike lane
Ende hi woude der maechde lant
Al bedwinghen metter hant,
Thamaris, die coninghinne,
1320 Die fier was in haren sinne,
Quam doe jeghen hem ter were.
Des avonts sachmen in dat here
Die mane vervaren, alsoe nu doet.
Des moorghens storte menich sijn bloet,
1325 Ende Gyrus van Percen ooc mede;
Hi bleef daer ter selver stede.
Hier bi laet u claghen staen!
Die seghe es onse sonder waen."
Al die liede, die dat hoorden,
1330 Gheloofden Aristaldes woorden
Ende lieten doe haer belghen staen,
Ende sijn ten tenten weder ghegaen.
Ende Alexander dede bi nachte
Die tenten up breken met crachte.
1335 Ooc voer hi blidelike voren
Ende sane dat ment mochte horen
Bi eenre halver milen lane;
Van joien sane hi nuwen sane.
Ic secht u alien over luut:
1340 Die derde bouc gaet hier uut.
1314 doe ic. 1316 coningrike. 1317 maegde. 1318 mettier. 1320 hierna hee/t het
hs. nog de twee regels en vrouwe van amasonien lant was | alsmen heer te voren las;
deze tautologie schijnt mij dan toch te slecht voor M. 1322 dies auents. 1323 maen.
1325 ooc denkelijk te schrappen. 1329 alle. 1330 gelnefden. 1331 leeten. 1332
ten] to den. 1334 met] bi; bi is door het voorafgaande vers veroorzaakt, want ook
crachte is uit nachte verbeterd. 1339 segt. 1340 Dit.
DIE VIEEDE BOEC.
XXX1M. In dien derden boec so stoet,
Hoe die coninc ende there te voet
Bi nachte war en up ghestaen,
Alse die mane was vergaen.
5 Hi voer met eenen vane voren
Ende sane j datment mochte horen
Al dorentore int griexe here.
Tlant was al sonder lijfnere,
Ende verbrant, als ic eer seide,
10 Doorp ende poort, busch ende heide.
Up ene riviere voer hi van prise,
Die eomt uten paradise,
Die Tygris heet, dat weet ic wel,
Om dat soe es so dore snel,
15 Dat in die crone van Vrancrike
En es gheen water haers ghelike.
Die rochen sijn an beden siden
So hoghe, die daer onder liden
Hem dunken si ten wolken slaen
20 Entie borne diere up staen.
Het was vier daghe vor die batalie,
Dat men dorsloech meneghe malie,
Als ic hier achter sal beseriven,
Dattie bloeme van alien wiven,
25 Die coninghinne, Daris wijf,
Van rouwen verloos haer lijf,
Dat soe sach haer lant te storen
Ende haren man hadde verloren.
Ende vanden stride ooc die pine,
4 maen. 6 datmen. 7 dor en dor. 10 ende S~] en beide malen, 14 om dat] dat;
GauL 3, 451: (Tigris) qui celeri sortitur ab impetu nomen. 15 croen uan francr. 16
en S] hen haers S] eers. 17 roschen aen beiden. 19 slaen. 20 aen den
bomen. 22 vermoedelijk daer in plaats van dat. 24 bloem. 26 ruwen.
110 IV, 30—68.
30 Daer haer altoos stont in te sine,
Die corte, wanic, hare daghe.
Nu hoort Alexanders claghe!
XXXI62. Alexander Macedo
Was also drouve ende also onvro,
35 Doe die vrouwe versceden was,
Alse of hi seker ware das,
Dat sijn lieve suster bede
Ende sijn moeder met groten lede
Waren doot van sinen vianden.
40 Hi wranc bloet uut sinen handen
Ende liet also hete trane —
Dat seghic u na minen wane —
Alse Daris laten mochte,
Doe men hem die mare brochte.
45 Die jonghelinc sat bi der bare
Ende versuchte heerde sware.
Al was hi wreet, die grote doghet,
Die ghi an hem merken moghet,
Ende sine grote edelheit
50 Leerde hem ontfaermicheit.
Hi liet meneghen heten traen.
Van dien dat hise hadde ghevaen
Toter wilen dat soe staerf,
En sach hise maer ene waerf.
55 Al was soe een scone wijf,
So goedertieren was sijn lijf,
Dat hi hare minnen en ghewouch.
Haddi die ere, hi hadde ghenouch,
Die grote here, diet al dwanc
60 Die maer vive voete was lane.
Doe Hep een vanden spadoenen
Uutten griexen pauwelioenen,
Die Tyrioot gheheten was.
Hi trac sijn haer, alst ware vlas,
65 Ende scoorde sine cleder mede,
XXXIIal. Met sinen naghelen hi bloeden dede
Haerde sere sijn ansichte.
Hi weende ende riep ghedichte
31 cortic eere pine. 34 onvro S] uro. 36 ofte. 40 uter. 41 leet traen :waen.
44 meere. 45 iongelinc *S] iongelin baer: swaer. 47 al S] als. 48 aen. 50 ontfarmherticheit.
51 leet. 52 hi si. 54 en S] en hi si mer eenwarf. 55 scoen.
57 eer geinre minnen. 60 mer vijf. 62 paulionen. 63 tyren; vgl. vers 81 en 88.
64 hare als wast
IV, 69—107. I l l
Haerde lude »o wi, o wach!"
70 Doene Daris versach
Riep hi lude »nu segghe mi,
Twi du weens ende wat es di?
Wetstu iet wat meeren mach
Minen rouwe, secht mi dach!
75 Ic can wel wesen keytijf
Ende rouwich al mijn lijf.
Die liede weten geerne te voren
Haren rouwe ende haren toren.
Du salt mi dinghe te voren legghen,
80 Die ic selve niet en dar segghen."
Tyrioot antwoorde te hant
»Alexander, dijn viant,
Doet dien dinen also grote ere
Alse of du wares sijn gherechte here.
85 Maer wach arme, keytijf!
Die vrouwe, dijn edel wijf,
Die coninghinne soe es doot."
Dus antwoorde Tyrioot.
Mettien so was so groten gheclach.
90 Si riepen sere »o wi, o wach!"
Daris verloos al sine cracht
Ende viel neder in onmacht.
Hi waerp up sijn haer dat mul
Ende riep, of hi ware dul.
95 Hi waende dat soe ware versleghen,
Om dat soe niet en woude pleghen
Dies conincs Alexanders minne.
Tyriote riep hi inne.
Die ridders hi doe buten sloot
XXXIIa2. 100 Ende vraechde, hoe soe ware doot.
Die knape swoer dat hi nie en dede
Der vrouwen eneghe lelichede,
Al was soe met hem ghevaen;
Ende dat hi hare hadde ghedaen
105 Also grote ere al sijn lijf,
Of soe hadde gheweest sijn wijf.
Doe was Daris in groten vare,
70 doe. 71 reep. 72 twi] we. 73meerren; misschien is te lezen wat mach meren noch
en in den volg. reg. doch te herstellen. 74 minen rouwe S] dinen ruwen seg. 76 rouwich
wesen. 79 dingen. 81 Tijriot antwerde. 84 ofte du weers. 85 mer en zdo meer. 86 die]
dijn. 88 andwerde. 89 grote geslach. 94 ocht hi waer. 95 were. 98 Trijote. 100 weer.
101 datmennie. 104 eer. 105 alse denkel. hare lijf. 106 ofte. 107 in S] en vaerrwaer.
112 IV, 108—146.
Ende seide dat van minnen ware,
Dat hi hare ere hadde ghedaen,
110 Ende soen ooc minde, sonder waen.
Ooc seide hi »hets des heren sede,
Waer dat hi comt tenegher stede,
Dat hi daer emmer hevet amien.
Soe was die scoonste van al Percien,
115 Hi es een here, een jonghelinc;
Men maecht prouven bi ere dine:
Dat hi haer dede, hi mocht wel doen."
Doe swoer sere die spadoen
Bi al den goden van der see
120 Ende vanden hemelen, dat es mee,
Dat Alexander sinen wive
Noit lachter en dede van den live.
Doe swoer die knape dat waer is
Doe gheloofdes die here Daris,
125 Ende het was hem haerde lief.
Al wenende hi die hant up hief,
Aldus dedi sine bede:
»Vader? ende here mede
Van den goden al te voren,
130 Daer ic ooc af bem gheboren
Ende uwe maech van rechter ure,
Al die werelt durenture
Ende alle dine die staen bi u.
Eerstwerf so biddic u nu,
XXXII61. 135 Ocht wesen mach, dat ghi mijn rike
Mi behout ghestadelike;
Ende ocht also es in uwen moet
Dat ics emmer derven moet,
Ende ansien moet dat verliesen,
140 So biddic u dat ic moet kiesen
Enen coninc doch na mi.
Ic bidde dat Alexander si
Na mi coninc, ghehoort mi das,
Die hovescste viant die nooit was."
145 Dit waren sconincs Daris woort.
Ende sine bede was ghehoort.
109 eer ere. 112 to eneger. 113 dat hi daer] daer hi. 116 mach, of men mach
pr. bi derre dine? Gaut. 53: haec captiva fuit, et forma et sanguine clara: hicdominus
Juit et iuvenis: voluisse probatur3 quod potuisse patet 124 geluefdes. 128 vader
sprac hi. 130 bin. 133 bi S] b. 134 ierstwerf en zdo vaak biddic S] bidden ic.
139 ansien £] aen sein. 144 hovesfce.
IV, 147—185. 113
Die trane, die van hem liepen,
Ic wane si vor gode riepen.
Daris hadde tweewerf ghesint
150 Tote Alexander om paerlemint
Ende omme maken vasten vrede.
Maer twas om niet, dat hi dede.
Dore die doocht van sinen viant
Hevet hi derdewerf ghesant
155 Sine boden, om dat hi woude
Datmen vrede maken soude.
Het was tien tiden sede,
Wie so hebben woude vrede,
Dat hi voerde enen tac,
160 Die men van ere oliven brae.
Om den vrede voersi tiene,
Vroede ridders ende siene,
Entie vroetste diere was,
Dat was die oude Achillas,
165 Ende was van rade gheraect wale,
Ende daertoe condi sine tale
Utermaten scone toghen.
XXXII62. Dus sprac hi vor Alexanders oghen:
»Hovesce coninc, verstaet wel,
170 Uwe hovescheit ende niet el
Dat doet Darise, onsen here,
Om vrede bidden also sere.
Ende dat hi hier tote u seint echt,
Dat en doet hi niet dor recht,
175 Maer om dattu sine kinder
Moeder, suster, meerre ende minder,
So hoveschlike heves ghevaen.
Al hebben wier breke, sonder waen
Si en dunken ons niet ghevanghen sijn.
180 Dies danct u sere die here mijn,
Want du hare suverheit bewaers,
Ghelijc dattu haer vader waers.
Altoos hetise coninghinnen,
Ende ghi en doet hem niet bekinnen
185 Dat ghise haet in enegher wijs.
147 tranen. 148 waene dat si. 149 geseint. 150 parlement. 151 om te. 152 mer
et was. 153 dor die docht. 155 sinen bode; vgl. vers 161. 157 ten. 161
ureden tien. 163 die daer. 164 aide. 165 gemaect. 166 dar toe en z6o
dikw. conste. 169 hovesch. 172 also] so. 173 tot. 174 dor. 175 om ontbreekt,
178 wie (JS wi) eer brec. 181 eer bewars. 185 in S] ni eenger.
Dr. FRANCK, Alex, 8
114 IV, 186—225.
Dies gheve u god ere ende prijs!
U drouve ghelaet, u drouve oghen
Dunkent mi van buten toghen
Dat ghi sijt een hovesch viant.
190 Daris, die ons hare heeft ghesant,
Dochte mi cume so drouve sijn,
Alse nu toghet dijn anscijn.
Nochtan weent hi om sijn wijf,
Die hi minde alse sijn Hjf,
195 Ende ghi weent om uwen viant.
Ghi waert ghewapent al te hant
Jeghen ons, dat weet ic wel,
En daet dit leet, ende niet el.
Daris doet u bidden haerde
200 Om ghetrouwelike vaerde,
Ende siere dochter biet hi di
Ende alt lant quite ende vri,
XXXIIIal. Dat leghet van der navelsee
Toter Eufraten, ende daertoe mee:
205 Diere stene ende daertoe gout
Ende ander chierheit menichfout.
Hout sinen sone hier te waren
Te ghisele ende laet met ons varen
Siere moeder ende sine twee suster mede.
210 Dies biddewi u up hovescede.
Ende neemt van hem drien te lone
Dertich dusent besanten scone
Ende algader goudijn root;
Dat es ene chiereit groot.
215 En hadden u niet die gode ghegheven
Goede aventure in u leven,
Het ware tijt dat ghi om vrede
Haddet ghedaen dus grote bede.
Nu eist so comen datmen u bit.
220 En moochdi niet merken dit,
Hoe groten here Daris hevet?
Met hem es alt tfolc dat levet,
Hi hevet die see bedect met scepen
Ende dlant met tenten al begrepen.
225 Nochtan es te nauwe dat mere
190 heer. 191 docht so] asso. 192 dijn (S uw)] sijn. 200 getruewelike. 202 qwijt.
205 daertoe zou men ten minste in eenen van die regels best kunnen missen. 206 menichvout.
207 soen hie. 208 Tie. 211 nemt him. 212 bosanten. 213 gulden. 214 een. 215
en S] en hadden niet u. 217 were. 218 heddet. 219 eest. 220 En. 221 her.
IV, 226—262. 115
Ende dlant te sinen here;
Die rivieren sijn so besloten,
Si en moghen niet ter see wert vloten.
Ic wane hi meer voles heeft allene,
230 Dan die werelt al ghemene.
Alse Alexander hadde ghehoort
Achillas tale ende sine woort,
Riep hi in ene kemenade
Al sine hoochste liede te rade
235 Ende vraghede, wat si hem rieden.
XXXIIIa2. Twivei was van sinen lieden,
Wat si hiermede wouden doen.
Doe sprac die here Permenioen,
Die bat doen conde grote daet,
240 Dan ghegheven nauwen raet.
»Tevoren" sprac hi »waest mijn raet -—
Ic waent niemen en ware quaet —
Datmen die ghevangen weder gave
Omme scat ende omme have.
245 Men hadder vele om ghegheven.
Nu sijn si doot som hier bleven,
Ende som sijn si ontgaen,
Daer wi af hebben scade ontfaen.
Noch raedic datmen die joncfrouwen
250 Varen late mettier vrouwen.
Bedi wat soude ons een quene?
Men salse laten varen hene;
Si quellet ons in menegher stat.
Nu laetse varen om den scat.
255 Ic raede ooc wel ten huwelike,
Dattu hebben moges sulc een rike
Sonder slach ende sonder stoot.
Ic wane gheen lant en es so groot,
Dat enen here heeft ende nemee,
260 Alse vander navelsee
Al dat lant totier Eufraten.
Dus mochti al u vechten laten.
226 ende] en. 229 wane hi] ween datti. 230 gemein. 234 alle sijn hoegste. 235
uraechde. 237 wat hi heer raede woude. 238 hiere Permenioen S] pernioen.
239 conste doen. 240 geuen. 241 weest. 242 weent nieman en weer. 244 om beide
malen. 245 ueel en zdo dikw. 249 ioffrouwen. 250 laet. 251 bedie queen: heen.
253 Gaut. 121: quae Graecorum agmen iter que impediunt potius; het is te vermoeden,
dat ook in de vertaling het meervoud stond. 254 laet si. 256 sulke. 258 waen. 259
heuet en nemmee. 260 als. 261 totter. 262 mochtti.
416 IV, 263—301.
Merct, hoe ghi met uwer hant
Moghet bedwinghen al die lant,
265 Die ghi begheert na uwen wille!
Bacteren lant laet ligghen stille
Ende ooc Inden ende Meden!
Peinst, hoe vele goeder steden
Ghi moghet winnen met ghemake!
270 Hets een sekerliker sake,
XXXIIIM. Na groten prijs, na groten seghe
Te landewaert te vaerne enweghe,
Dan nacht ende dach te sine
In wapen ende in grote pine."
275 Swaerlijc verdroech dat Macedo,
Doe dat sprac Permenio.
Ende hi antwoorde alstie coene:
»Slachtic dien here Permenioene,
So haddic liever alle weghe
280 Groten scat, dan goeden seghe.
Maer, bi trouwen, neenic niet.
Mi es vele bat ghesciet.
Ic bem quite van groten goede
Ende seker in die aermoede,
285 Die mi niet en laet an ghene side.
Des bem ic uter maten blide,
Dat ic bem eoninc, niet coopman.
Soude ic tgoet vercopen dan,
Dat mi aventure gaf?
290 Neen ic, twaren, dat doe ic af.
In hebbe te cope enghene dine,
Noch van den volke, dat ic vine.
Sal icker iemen af laten keren,
Dien salic gheven dor miere eren.
295 In woude niet dat mi ghesciede
Dat icker af hadde eneghe miede.
Gave icse om goet, so ware die danc
Entie ere mede wel crane."
Doe hi dit hadde gheantwoort,
300 So riep hi Daris boden voort:
»Verstaet dat ic u segghe wale"
263 ure. 264 dit. 270 sekerliker S] sekerlike; eerder is sekerre telezen. Gaut. 130:
tutius est. 272 ewege. 273 en. 277 antwerde en zdo vaak. 279 hedde ic. 283 bin.
284 sieker. 285 aen geen. 286 bin. 287 bin. 296 hedde. 297 geue ic si weer.
299 geandwort. 300 riepe van den rubricator is bij hi bijgevoegd alexs.
IV, 302—339. 117
Sprac hi »ende segghet dese tale
Uwen here, dien ghi dient:
Dat ic aldus sine vrient
305 Hoveschleke hebbe ghevaen,
XXXIII62. Dat en hebbe ic dor hem niet ghedaen;
Ic deet dor mijns selves doocht,
Het wijsde mi die hovesce voocht.
Tfi! soude ic ooc eneghen wive
310 Anxt of vrese doen vanden live!
Alexanders rechter hant
En es dien vrouwen gheen viant.
Die ghone en willic niet jaghen,
Die ghene wapen moghen draghen,
315 Die so crane sijn van naturen,
Datsi in wapen niet en moghen duren.
Tfi! soude ic jeghen hem orloghen!
Hi moet hem ghewapent toghen,
Daer ic jeghen wille striden.
320 Dies willic pleghen tallen tiden.
Waer dat sake dat u here
Om vrede bade also sere,
Alse ghi mi nu doet verstaen,
Ende woude hi uter werelt gaen
325 Ende gheven lant ende have,
In weet, of ics hem orlof gave.
Bedi hi taent minen lieden
Met scatte ende met mieden
Dat si mi nemen sullen dleven,
330 Of met fenine mi vergheven.
Dies bem ic dus sere verbolghen:
Ic sal hem toter doot na volghen.
Hi en vaert niet als een recht viant,
Die bescermen wille sijn lant,
335 Hi vaert, oft een verrader ware;
Ja als een recht mordenare,
Sal ic u die waerheit tellen,
Doet hi mieden mine ghesellen.
Mi en becomt wale niet
303 here (S heer) dien S] hier den. 304 sijn. 305 hoveschlec. 307 docht: uocht.
309 eengen. 311 oft. 316 in] en. 317 orloghen S] ologen. 327 bedie taent,
zooals Verwijs uit het caent van Snellaerts uilgave gegist had> staat in het hs, Ook
nog andere van zijne verbeteringen blijken door het hs. te worden gestaafd. Zoo staat
er vers 335 niet oert maar vert. 329 nemen mijn leuen. 330 ofte mi ontbreekU
331 bin. 334 wil. 335 ofti. 336 mordennaere. 338 mijn.
118 IV, 340—378.
340 Die vorwaerde, die ghi mi biet.
XXXIVal. Bedi gavic hem die vaerde,
So lachterdic mi selven haerde,
Men mochte segghen dat ic ware versaghet,
Ende dat hi mi hadde verjaghet.
345 Ghi biet mi goet utermaten,
Dat es tlant over die Eufraten.
Mi dunct, ghi sijt des mesraect.
Want ic hebt te mi ghesaect
Ende ghewonnen met miere doghet.
350 Drijft mi uut, of ghi moghet,
Dat doch dat lant uwe si;
Dan moochtijt wale gheven mi.
Grote ere eist dat mi Daris sint
Dat hi mi gheven wille sijn kint.
355 Hi hadt Macheuse belovet.
Heeft hise hem nu berovet?
Secht uwen here, al dat hi hevet
Ende al tfolc, dat onder hem level,
Ende so wat hi hevet verloren
360 Ende hi selve ooc te voren,
Al staet in miere ghewout
Ende al eest dier Grieken sout
Ende loon van h&re pine."
Dus was die antwoorde sine.
365 Achillas hi nam orlof
Ende rumede Alexanders hof
Ende tellede Darise al die woort,
Die ghi te voren hebt ghehoort.
Daris seinde mettier vaert
370 Macheuse al darewaert,
Die de weghe beligghen soude,
Daer Alexander varen woude.
Mettien dede Alexander graven
XXXIVa2. Met chierhede ende met groter haven
375 Darijs wijt, Telico, die vrouwe,
Daerom hi hadde groten rouwe.
Hi dede maken een graf van prise
Up enen berch an een falise.
352
355
371
341 bedie geve (S gave) ic. 343 mocht weer. 344 hedde. 348 gesact.
mochdijt. 353 groet eest; Gaut. 168: multum mihi praestat honoris. 354 wilt.
hadde. 356 hi si. 357 segt. 363 eerre pinen. 364 andwerde. 370 darwart.
belighen. 374 cierheden. 373 falise S] salise.
IV, 379—415. 119
Daer was Apelles meester af,
380 Die Jode was ende screef ant graf
Die griexe coninghe alle twaren,
Die Alexanders voorders waren,
Ende haren name screef hi mede
Boven hem ter selver stede;
385 Ende dystorie, hoe hemelrike
Was ghemaect ende eertrike,
Screefi an den grave hesiden
Al tote Alexanders tiden,
Die ic u vertellen sal
390 Met overslaghender rimen al.
Apelles screef goods ghelike,
Die alle dine volbringhen mach,
Hoe hi hemel ende eertrike
Ende dinghele maecte up den sondach.
395 Des maendaechs maecte hi tfirmament
Int water te middewaerde
Ende ront al omtrent.
Noch doe was overdect die aerde.
Dies maecti up dien dijsdach
400 Die see, ende daerde quam uut.
Dat was teerst dat mense sach.
Hi sciep ooc borne ende cruut.
Des godensdaechs maecti die sterren
Entie sonne ende ooc die mane,
405 Die ons lichten noch van verren;
Hi settese in haren stane.
XXXIV61. Hi maecte up dien donredach
Al dat in die rivieren levet
Ende so wat dat vlieghen mach,
410 Ende so wat die see in he vet.
Die beesten maecti vander eerden
Entien minsce up dien vridach.
Van siere ribben maecti weerde
Yeven, daer hi in slape lach.
415 Hi ruste uptien saterdach
383 naem. 387 screef. 391 gods. 394 die eingele. 395 mandags; zeer onduidelijk
uit sondags verbeterd. 398 onbedect; wellicht is enlcel bedect te lezen, hetgeen de afschrijver
misschien niet begreep; Sp. hist. 1\5,5 dus heeft hi deerde voort getrect, die
te voren was verdect. 399 maecte. 401 dierste mensi. 402 sceep oec boem en.
403 godesdags. 404 maen. 406 staen. 407 donnersdach. 409 wat uogel dat. 410
maecti, S maecte hi] hi. 412 minschen. 413 werden; vgl. Rb. 508 daer hine (den
mensce) hadde ghemaect werde. 414 Euen. 415 satersdach.
120 IV, 416—453.
Van alien werken, die hi dede.
Hi benedide al, dat hi mach.
Dus was daer bescreven mede.
Appelles screef dien hemel blau,
420 Entie eerde was ghesereven scier,
Die see hadde die vaerwe grau,
Van kelen was ghemaect dat vier.
Die lucht hadde die vaerwe groene,
Sterren ende sonne waren van goude,
425 Elkerlijc na haren doene,
Die mane van selver, alsmen woude.
Die minsce hadde meest weerdechede
Van al dien, dat god gheboot.
Daer stoet dat serpent ooc mede,
430 Dat ons brochte in grote noot.
Daer stoet bescreven, hoe dat Yeve
Den appel hadde in haren mont,
Ende Adam dor hare lieve
Mede beet ter selver stont.
435 Dinghel dreefse met baren swerde
Al bernende uuten paradise.
Yeve sat en span up derde,
Adam pijnde om die spise.
Si en waren langher in dien paradise,
440 Dan orntrent enen halven daeh.
Daer stont oec, in welker wise
XXXIV62. Yeve van Gaym ghelach.
Daerna lach soe van Abelle,
Hi wachte de scaep ende was goet man;
445 Maer Caym, die quade gheselle,
Pijnde, hoe hi coren wan.
Gaym slouch Abelle doot
End god vermalediden al daer.
Des dreef Adam rouwe groot,
450 Hi weender omme hondert jaer.
Een tekijn gaf god Gaime,
Om dat men niet en soude verslaen,
Dat steet ghesat in desen rime:
419 blae. 421 grae. 422 kelen] elken. 423 locht groen. 425 uan eren doen.
426 maen seluer. 427 meer; Rb. 327 want hi es van der meester werden. 428
alden. 431 stoet S] bestoent eue. 435 die eingel dreef si. 437 Eue. 439 niet
langher; lees dit en het volgende vers si en waren in dien p. | maer orntrent enen
h. dach? 442 Eue. 443 abele. 444 wacht. 447 abel. 451 teken. 452 men eem.
453 dese.
IV, 454—492. 121
Thooft haddi juchtech sonder waen.
455 Caym vlo ten oostenwaert
Ende wan een kint, dat Enoch hiet,
Daeraf leestmen dat seder waert
Lamech gheboren ende ander diet.
Lamech was een quaet keytijf.
460 Hi was die aire eerste man,
Die te gader hadde twee wijf.
Rechi waest dat hijt bestan.
Van oude verloos hi tsien.
Hi scoot nochtan al dat hi woude.
465 Caym scoot hi doot mettien,
Daer hine hoorde in enen woude.
Sijn leidere seide »hets een man,
Dattu heves ghescoten, here."
»Hets Caym" sprac Lamech dan;
470 »Du moets ooc becopen sere."
Sinen leidere nam hijt tleven.
Dus ghesciet altenen gader.
Caym es daermede bleven,
Lamechs vijfte oudervader.
475 Noch enen sone wan Adam;
Sijn name was gheheten Set,
XXXVal. Daer een groot gheslachte af quam,
Die some hilden ons heren wet.
Ant graf stont ooc Enoch bescreven,
480 Die ons here wech varen dede;
Tote Antkerst tiden sal hi leven
Ende jeghen hem ooc striden mede.
Onse here stonter in diere ghelike,
Alse ocht hem leet hadde ghesijn
485 Dat hi den man gaf sijn ghelike,
Ende hi liet die ghebode sijn.
Daer stont Noe ende maecte daerke,
Also alse hem onse here gheboot.
Die diluvie ghinc so staerke,
490 Dat al die liede bleven doot.
Maer si achte en behielden dlijf,
Dat was Noe ende sijn drie kinder
454 dat huet hadde hi iucatech; vgl. Rb. 904. 455 oestenwert an. 457 sider quam.
461 twee onlbr.; vgl. Rb. 962. 462 bestan] bescoude; vgl. de aanteekening. 463 ouder
verloes hi sijn sein. 465 doot] nochtan. 467 sachte ee. 471 liedere. 472 altenen
S] altonen. 474 uifte. 475 son wan S] van. 476 naem. 477 geslechte. 482
heilden. 483 dire. 488 also als. 490 alle. 491 beheilden. 492 kindere.
122 IV. 493—528.
Ende met hem hare viere wijf.
Aldus waest bescreven ghinder.
495 Drie hondert ellen was die aerke lane,
Ende vijftich ellen was soe hooch,
Ende dertich wijt. des hebbe danc,
Die dit screef ende niet en looch.
Een elle hiet in dien tiden
500 Van den ellenboghe voort.
Menech jaer so plachmens siden,
Also alse ic hebbe ghehoort.
Twee ende twintich hondert jaer
Ende twee ende vijftich ooc daer mede
505 Stont die werelt, dat es waer,
Eer god die diluvie comen dede.
Voghele noch dier mochten ontfaren,
Si en verdronken mettier see,
Sonder die in daerke waren
510 Elkerhande twee ende twee.
Doe die diluvie was vergaen,
XXXVa2. Plante Noe enen wingaert.
Daer was ghescreven dat hi saen
Vanden wine dronken waert.
515 Noe lach ende sliep
Ende was onttect tusscen die been,
Cham sijn sone stont ende riep
Ende bespottene ende green.
Sijn andere broeders riep hier toe
520 — Die een hiet Sem, dander Japhet —
Si keerden daeraf haer oghen doe
Ende dectene. dies deden si bet.
Doe Noe twiste, was hi gram
Ende benedide doudste twee
525 „Vermaledijt so wese Cham"
Sprac hi »nu ende emmermee."
Daerna stoet die patriaerken
Ghescreven an die ander side.
493 viere] drie. 494 wast. 496 hoge. 499 dien S] den. 502 also als. 503 twe.
504 aangezien de opgaven in de verscheidene bronnen sterk onder elkaar verschillen, wil
ik het cijfer niet veranderen; Sp. hist. 2242 (Vincentius 1256) Rb. (vers 1073 volgg.)
2244, (Hist, scholast. 2244, varr. 2264). 506 misschien die lovie, en desgelijks 511.
507 entfaren. 510 twe on twe. 511 ontgaen. 514 vanden S~\ vande. 515 en.
516 was ontbreekt thuyssen. 517 sijne soen stoende. 519 andeis broeders;
lees broeder? 523 twiste] dit wiste. 524 die alste twe. 526 emmermeer. 527
patriarehen.
IV, 529—566. 123
Met goude, datmense soude maerken.
530 Abraham haclde doghen blide,
Sara, sijn wijf, stont ende loech,
Want soe tharen neghentich jaren
Ysaac, haren sone, droech;
Hare man hadde hondert jaer te waren.
535 Daer stoet Rebecca, Ysaacs wijf,
Die twee kinder droech te gader.
Die een was Esau, die keytijf,
Die ander Jacop, Joseps vader.
Esau was ru als een rint.
540 Ysaac was daer ooc bescreven,
Hoe hi was van oude blint,
Ende niet langher en mochte leven.
Daer stont ghescreven Esau
Hoe dan e wijs hi jaghen liep
545 Ende hoe soe Jacop maecte ru,
Doene sijn moeder tote haer riep.
XXXVM. Jacop was ghebenedijet
Van den vader, eer hi staerf,
Esau die bleef ontfrijet,
550 Des weendi lude menechwaerf.
Jacop vlo wech, dat was waer
In Mesopotamia,
Sinen ome diendi seven jaer.
Hi gaf hem siere dochter Lya;
555 Nochtan gheloofde hi hem daer
Siere dochter Rachel.
Daer diendi om noch seven jaer
Ghetrouwelike ende wel.
Alse Joseph was gheboren
560 Woudi te lande weder keren.
Dat quam Esau te voren,
Ende hi wouden danen weren.
Jacop hi quam met twee scaren,
Te Lusa lach hi enen nacht,
565 Daer sach hi die goods cracht te waren,
Daer hi jeghen den ingel vacht.
529 datmen si s. merken. 531 stoent. 532 tho hueren LXXX. 535 ysacs. 536
twe en zdo meer. 538 iacob evenzoo later* 539 rient. 541 ouder. 542 en S] en.
545, 46 zijn stellig in de war geraakt; misschien ende hoe sijn moeder J. maecte
ru | doene sijn vader tote hem riep? of ende hoe soe T. m. r. | sijn moeder doe hien
tote hem riep? 546 toter. 547 gebenedijt. 549 ontfrijt. 551 en wech. 552 mesopotania.
553 oem. 557 omme. 558 getruwelike.
124 IV, 567—606.
Josephs droom stont daer bescreven,
Daer hi om was vercocht,
Ende in Egyptenlant verdreven
570 Ende tes conincs hove brocht.
Die vrouwe soe was daer ghemaect,
Die Joseppe daertoe dwinghen woude,
Dat hi bi hare laghe al naect
Ende haerre minnen pleghen soude.
575 Om dat hijs niet en woude doen,
Was hi langhen tijt ghevaen;
Biden coninc Pharaoen
Was hi sider ute ghedaen.
Daer stont ooc die aventure,
580 Hoe hi weder quam te hove,
Om dat hi spelde al durenture
XXXV62. Des conincs droom met grot en love.
Daer stont ooc hoe Jacop sende
Sine kindere omme coren,
585 Ende hoe dat hi hem bekende
Dat Joseph niet en was verloren.
Jacop nam al sine kinder
Ende voer in Egyptenlant,
Bede meerre ende minder,
590 Daer hi Joseph, sijn kint, vant.
Jacop hadde tweerande namen,
Dat vint men bescreven wel,
Van gode si hem bede quamen,
Want hi hiet ooc Israhel.
595 _ _ _ _ _ _ _
Hi was vor gode vercoren
Te tiden bat dan iemen el.
In dander side so stont Moyses
600 Ende Aaron sijn broeder mede,
Hoe si Pharaoene baden des,
Dat hi haerde node dede.
»Laet gaen tfolc van Israher
Sprac Moyses »dat heet di god,
605 Hi sal wesen haerde fel
En wiltu niet doen sijn ghebot."
573 lege nact. 579 stoent. 585 bliende of bkende; vgl. Sp. hist 38, 72, 20.
587 sijn. 589 beide ende S] in. 591 neirre hande. 593 beide. 597 vur. 598 z. de
aanteekening. 601 pharaoen. 606 woulttu.
IV, 607—638. 425
Pharao en achte hier up niet;
Bedi plaechden god, onse here,
Also alsmen ghescreven siet
610 Met tiene plaghen haerde sere.
Ter eerster plaghen wert twater root
Beide in reghen ende in rivieren,
Ter andere quam meneghe padde groot,
Die de liede quelden metten dieren.
XXXVIal. 615 Hurselen waren die derde plaghe
Die de liede staken sere.
Vlieghen in dien vierden daghe
Plaechden die liede vele mere.
Die vijfte plaghe slouch al doot
620 Die beesten van Egypten lant,
Die seste waren bleinen groot,
Die hem deden groten pant.
Doe quam een hagel, die verteerde
Tgroene al vanden conincrike.
Dus so waren si ghescant,
630 Ende tfolc vervaerde hem vreselike.
Die neghende was deemsterhede,
Die men tasten mochle metten handen,
Die tiende sloech al doot mede
Die outste van Egyptenlande.
635 Moyses met siere roede
Leide tfolc dor die see;
Pharao volchde na met moede,
Hem selven dede hier mede wee.
607 in. 608 bedie. 611 water. 613 pedde; lees quamen pude groot? zdo Sp. hist.
Is , 2, 50 en Rb. 3815 (5 hss. tegen eene, die vorsschen heeft), 615 dirde. Sp. hist.
1*, 2, 54 en Rb. 3827, 2 Ass. mesien, 2 andere ook urselen. Kit. hursel, horsel,
crabro. 618 mere] sere. 621 Sp. hist. 1*, 2, 64 bladeren ende sweren, Rb. 3925
puusten ende roven (rove). Kil. bleyne pustula. 622 him. 628 dat groen coningrike.
Dit vers zou ook wel tot den hagel kunnen behooren; maar men slaagt beter met de
rijmen te regelen, als men het tot het volgende betrekt, en in den Sp. hist. la , 2, 73,
evenzoo Rb. 3975 en 3990 wordt van het groene ook bij de 8e plaag {de crekelen) gewaagd.
630 verveerde. 631 duysterhede. 632 mochte ontbr. Zooals boven luidt het
ookRb.en Sp.hisL 633 alte. 6£6 dor die see] met siere; misschien ook dor die rode see.
638 hier] hi mede wee ontbreekt; na hi staat echter nog een onleesbaar woord,
bijkans van de grootte van wee. Wellicht zou ook dede hi wee voldoen.
126 IV, 639-677.
Pharao verdranc aldaer
640 Met al sijnre compagnie,
Moyses bleef al sonder vaer,
Ende al ons heren paertie.
Als si quamen in die woestine,
Reghende up hem themelsce broot.
645 Vleesch hadden si al sonder pine;
Dat was een mirakel groot.
Moyses was daer ghescreven
Up dien beerch van Sinay,
Daer hem die wet was ghegeven.
650 Dit was waer, gheloves mi.
Daer stont ghescreven, hoe hi slouch
Uptien haerden maerbersteen,
Die hem waters gaf ghenouch;
XXXVIa2. Dat en was loghene engheen.
655 Si versloughen wel meneghen man
Up die liede van Echee,
Si sloughen den coninc van Basan
Entien coninc van Amorree,
Ende vochten jeghen die Gebuseen
660 Ende jeghen meneghen coenen man
Ende jeghen die Fereseen
Ende jeghen dlant van Ghanaan.
Doe Moyses versceden was,
Doe waert haer leider Josue,
665 Also alsic bescreven las.
Hi dede den heiden vele wee,
Hi leide tfolc van Israhel
Droochs voets over die Jordane.
Twater sciet hem, weet ic wel,
670 Ende onghescaet ghingen si dane.
Josue hi deelde die lande
Den twalef gheslachten van Israhel,
Alse hi verjaghet hadde die viande,
Elken gaf hi sijn rechte wel;
675 Ende elken gaf hi sine stede
Ende deelet hem met pinen.
Selve staerf hi ooc daer mede;
639 aldaer] algader. 640 compagien. 643 hi quam. 648 berch. 649 was S] war.
653 gaf waters. 654 logen engene. 655 wael. 656 echeen. 658 Svanontbr. amorreen;
Rb. 5989 Amoree (:). 659 van gesusoen. 661 feresoen. 663 nerscieden. 668
jordaen. 669 sciet hem ontbr.; vgl. Sp. hist. V, 11, 7. 670 daen. 672 geslechten.
676 deilet.
IV, 678-716. 127
Dede hi wel, het sal hem scinen.
Moyses ende Josue
680 Waren hertoghen van Israhel;
Rechteren hadden si voort mee;
Dat vint men bescreven wel.
Die staercste, die haer rechter was,
Dat was Samsoen, die staerke man;
685 Ie dar mi vermeten das,
Dat hem noit man verwan.
XXXVIM. Daer stoet ghescreven^ hoe hi vacht
Jeghen die Philisteen.
Hi slouch doot met siere cracht
690 Ende verwanre menich een.
Die Philisteen hadden beringht
Tere tijt in een woestine;
Daer was lichtelike ghedinght:
Si waendem hem doen grote pine;
695 Hi sloech met eens esels kake
Meneghen staerken man te doot;
Ander wapen, no ander sake
Sone hadde hi ter selver noot.
Doe hi van dorste was vermoeit,
700 Waerp hi enwech dat droghe been;
Daer quam water uut ghevloeit;
Dat en was loghene engheen.
Hi nam Dalidam te wive;
Dat was hem groot ongheval.
705 Dien liebaert rovede hi van den live;
Aldus bescreef Apelles al.
Hi bant dien vossen tfier in den staert
Ende onstac dier liede coren,
Dus hadde hi meneghe man vervaert,
710 Die sinen wive deden toren.
Te Gaza, in die goede stede,
Haddene sijn viande beleit,
Hi brae die poorte ende clammer mede
Up enen hoghen berch gereit.
715 Doe Dalida sijn cracht wiste,
Bant soe sine hande te samen,
678 wael. 684 samson. 691 philesteen. 692 teere. 693 was ontbr,; z. de aantee*
kening gedinct. 694 pijn. 695 een esels kinnebac; z. de aanteekening. 697 wapene
noch. 699 vermoit. 701 geuloit. 702 engene. 707 TOS misschien behoort vier
in den volgenden regel 709 uerueert. 710 daden. 711 gazes. 712 haddene, S
hadden hem] hadde hi. 716 sijn.
128 IV, 717-755.
Ende scoer hem af sijn haer met liste.
Mettien sijn viande quamen.
Si staken uut sine oghen bede
720 Ende maecten mettem hare ghile.
Dat becochten si met lede
XXXVI62. Over een wel corte wile.
In een huus hilden si feeste,
Dat up twee colummen lach,
725 Alle die hoochste entie meeste
Waerre up den selven dach.
Dalida was mede in die sele.
Si riepen al te Samsoene
»Tooch ons een deel van dinen spele!"
730 Ende doe dedi alstie coene:
Hi brae die colummen bede,
Entie sale viel al te doot.
Dus speelde hi met groten lede.
Het bleef daer al, cleene ende groot.
735 Na Samsoene stont Eli,
Die reenter was in Israhel;
Ons heren pape so was hi
Ende prophete, dat weetmen wel.
Daer stont, hoe die Philisteen
740 Ons heren aerke hadden ghevaen;
Dat becochte menich een
Mettien live sonder waen.
Dagon, hare afgod mede
Was onthovet up die sille;
745 Dat was dat den papen dede
Sere hebben haren onwille.
Doe Eli hoorde die niemare,
Dat sine kinder \yaren doot,
Entie aerke ghevanghen ware,
750 Hadde hi den rouwe also groot:
Vanden stoele viel hi neder
Ende brae den hals ontwee.
Nemmermeer verrees hi weder;
Ic wraenre menich omme scree.
755 Na Elyen stont Samuel,
720 mettien haer. 723 heilden. 724 twe. 726 waren daer. 727 mede ontbreekt.
729 toen deil. 731 biede. 732 zael ueil, misschien velt = velde het. 734 eleen.
735 na met groote roode beginletter zooals na opschrijten. 738 weetman. 739 stoent
wie. 741 becogte. 743 eer. 744 onthuet. 746 haren] sinen. 747 hoert die nimare.
751 stoel. 752 ontwe. 753 nummermeer. 755 stoent en zdo dikw.
IV. 756-792. 129
Die rechtere was ende propheie
Over tfolc van Israhel;
XXXVIIal. Si voechden wale te sinen behete.
Hi was die achterste baliu
760 Vanden lande van Israhel.
Dat sal ic u hier toghen nu,
Hoedane wijs dat so ghevel.
Die liede quamen in Ramata
Ende eischeden enen coninc;
765 Des droevede Samuel daerna,
Doe hi verhoorde dese dine.
Doe was Saul coninc ghemaect,
Die goet was in siere joghet;
Alse hi ter outheit was gheraect,
770 Verloos hi al sine doghet.
Doe coos Samuel Davite,
Die in dien tiden was heerde;
Men leset dat in sine vite
Dat hi hem dicke wel verweerde.
775 Golyase, den Philistee,
Die sesse slachellen was lane
Ende ene palme daertoe mee,
Dien slouch hi doot; des hebbe danc.
Daer stont hoe dat Saul bleef
780 Uptien berch van Gelboe.
Dat seide die ghone, diet bescreef,
Dat Davit doe haerde sere scree.
Davit vermaledide die stede,
Daer Jonatas, die coene deghen?
785 Ende Saul, sijn vader, mede
Vanden heidinen waren versleghen.
Daer stoet ghescreven Asael,
Hoe hi doot bleef ende helpe riep,
Die te voren was so snel,
790 Dat hi die ree achter Hep.
Abner, Sauls conincstavel,
Was die ghene diene slouch.
756 rechter. 758 uochten wael sinen behede (of volchden w. sinen behete? Verdam)
z. de aant. en 4, 925. 761 tonen ira] wel. 762 woedanen. 763 Ramata 5] amata.
768 ioeght. 770 sijn doclit. 773 dat] daer. 774 dicwile. 776 slecht ellen. 780
van] dan. 781 sachte die geen. 782 davit en z6o altoos doe ontbr. sere. 784 Sdie
ontbr. 785 saul oec. 786 heiden versleghen S] verslagen. 790 ree, Verdam Taalk.
Bijdr. 2, 236 reen] zee. Rb. 9873 Asael die was snel ghelijc der ree. Naar aanleiding
van dezeplaats verkies ik het fan. sing, ree; vgl, Zeits.f. deutsches Alterth. 24, 40. 792 dien.
Dr. FRANCK, Altx, 9
130 IV, 793—830.
XXXVIIa2. Hi hadder omme quaden gavel,
Want Joab qualic dat verdrouch.
795 Joab sloech Abner te doot
Ende wrac den broeder Asael;
Dies hadde Davit rouwe groot,
Want hi verrieden als een fel.
Daer stont ooe, hoe Davit dede
800 Hoerdoem met Urias wive,
Ende ooc, hoet Urias mede
Beeopen moeste metten live.
Daer stont bescreven dat orloghe
Tusscen Davite ende Absaloene,
805 Ende hoe hi hi hinc verwerret hoghe
Nebor an ene eke groene.
Joab scotene daer te doot;
Dies weende Davit meneghen dach,
Om sijn kint dreef hi rouwe groot
810 Ende riep o wi! o wach!
Doe Davit, de coninc, was begraven,
Ontfinc Salomoen die crone.
Hi maecte met wel groter haven
Dat aire eerste goodshuus scone.
815 Hi sloech Joab up enen outaer
Ende wrac den broeder, alstie coene.
Alse Salomoen was doot,
820 Ontfinc die crone Roboam.
Werringhe ende orloghe groot
XXXVIIM. Stont daer, die cortelike quam.
Roboam hadde onder hem
793 hadde dar om quaet geuel. Deze schrijffout maakt het niet geraden, met S. hier
het dikwijls met gavel in het rijm verbondene cavel „lot9 noodlot" te lezen. Immers ook
gavel = cijns, huur in Jiguurlijke beteekenis geeft hier een goeden zin. 794 Ioab$] iacob,
desgelijks in den vdlg. regel en 815. 797 dies, S des] die rouwen. 802 mettien.
804 thuysscen absoloen. 805 verwerret hinc. 806 eike groen. 807 ter doet. 812
ontfeinc salmoen die croen. 814 goeds huys scoen. 815 altaer. 817, 18 dar om diende
hi menech iaer | dese dine geueil salomone. Hierachter volgen nog de vier verzen elc was
coninc 'XL* iaer | oner al dat israhelsche doen | dit weetmen wel dat dit es waer | hier lat
ic nan Salomon; z. de aant. 819 Salomon. 820 croen. 824—831 Joroboam dat weet
men wel | joroboam dat es ware dine | leefde utermaten wel | hi hiet uan israhel
coninc | hi en was quaet noch oec fel.
IV, 831—867. 131
Jherusalem, die heleghe stede,
Was dier Joden hovetstat,
Men leset van Jeroboam mede
Dai hi coninc in Samarien sat.
835 Apelles liet achter bliven
Die sonden van Samaria,
Die en woude hi niet bescriven
Om den lachter, diere volghet na.
Maer hi screef, hoedane wijs
840 Elyas was upghedraghen
In dat eerdsce paradijs
Up enen viereghen waghen.
Die quade coninghe liet hi achter,
Die waren in Jherusalem;
845 Dat dedi om den groten lachter,
Diemen tellen mach van hem.
Mer dien goeden Ezechias
Dien screef hi omme sine doghet,
Dat een heilich coninc was,
850 Alse ghi hier wale horen moghet.
Hi tebrac te stucken die afgode
Ende verhief die wet up weder,
Daer in stoeden goods ghebode;
Alle quaetheit leidi neder.
855 Hi lach siec ende soude sijn bleven;
Maer ic segghe u over waer:
God hi linghde hem sijn leven
Dore sine doocht vijftiene jaer.
XXXVI16 2. Die sonne keerde, alst god woude,
860 Van den westen ten oosten waert,
Om dat hi twivelen niet en soude
Ende om die doot niet sijn vervaert.
Bi siere siden stoet Josias,
Die de Paesscen sere vierde,
865 Die een heilich coninc was
Ende die wet sere visierde.
Daer stont bescreven, hoene sloech
831 heilge. 832 hoetstat. 833 roboam. 838 Omt wonder datter; vgl 845 en
2, 1153. De a/schrijver begreep dezen regel verkeerd en verbond hem met het volgende
vers. Hieruit mag men, misschien, afleiden, dat een voor hem duister ivoord op deplaats
van wonder stond; maar ook het daar bovenstaande woude kan de/out veroorzaakt hebben.
841 errisce. 843 co.; z66 altoos. 848 om sijn doecht. 852 uerheef. 853 stoenden;
zdd vaak geboden. 854 lachte hi. 855 S soude ontbr. 858 dogt. 862 uerueert.
867 we en.
9*
132 IV, 868—906.
Die coninc Sesac van Egypten lant;
Dat menech man qualec verdroech.
870 Dat es Jeremien wel bekant.
Sonder dese twee allene
En hadden die Joden noit coninc.
Si en lieten die wet alghemene.
Dat was een onsiene dine.
875 Die propheten stonden daeran
Elkerlijc met sinen sichte,
Die Apelles, die vroede man,
Met goude beleide lichte.
In wat tiden dat si screven
880 Hare bouke, dat stoet daer,
Ende in wat einde dat si bleven
Ende hare namen ooc daernaer.
Ysaias sprac te voren
Tote Achase, den coninc,
885 Dat een kint soude sijn gheboren
Van ere maghet in waerre dine.
Jeremias weende sere,
Om dat Josias was doot.
Hi vorseide dat onse here
890 Soude maken wonder groot.
Jezechiel stont al daer,
Doe die Joden waren ghevaen
Hi seide hi saghe over waer
XXXVIIIal. Een poorte, die noit was onttaen.
895 Daniel seide over waer
Dat Ghristus soude sijn versleghen
Over seshondert jaer daernaer
Vive min. daer stont jeghen,
Hoe die Joden weder quamen
900 Uten lande van Babilone
Ende hoe si maecten al te samen
Ons heren kerke weder scone.
Daer na stont die scone jeeste
Van Asswerus, dien coninc,
905 Hoe hi maecte sine feeste
Ende sine baroene wel ontfinc.
868 zesac. 869 menich. 871 twe. 872 en S] en. 873 algemeen. 874 dit
seinde. 876 elkerlike richte. 882 eer naem oec daer stoent. 884 akas
coninc] dat was waer, wellicht te lezen den quaden coninc, zooals Sp. hist. 1*, 39
886 eenre. 889 uorsachte. 893 sachte hi sege. 895 sachte. 897 seshondart
naer; z66 tneer. 902 weder ontbr.; vgl. 1069 scoen. 903 stoende.
IV, 1)07—943. 133
Doe dat hof vergadert was,
Dedi die coninghinne ontbieden;
Om haer scoenheit, sijt seker das,
910 "Woudise toghen sinen lieden.
Hi seinder om twee spadoene;
Vasti balcher omme sere,
Bedi hadsoet onweert te doene;
Dies balch hi hem, die grote here.
915 Hi nam hare die conincs crone;
Vasti moeste van hem sceden,
Als was soe so dorescone.
Hare coenheit dedese hem verleden.
Hi nam Ester tenen wive,
920 Die Mardocheus nichte was,
De scoonste eene van haren live,
Daer ic noit ave las.
Aman hi was drossete
In Asswerus conincrike.
925 Men dede al na sinen behete;
Int hof was niemen sijn ghelike.
Ten Joden droech hi haetscap groot,
Ende hi bejaechde an den coninc
Dat mense al sloughe te doot.
XXXVilla 2. 930 Dat was eene sware dine.
Sconincs wijf was een jodinne.
Doet Mardocheus wiste, hare oom,
Was hi drouve in sinen sinne;
Hi weende sere, des neemt goom!
935 Hi riep »here van hemelrike,
Maect blijscap van onsen rouwen!"
Ende hi ontboot ooc cortelike
Dier coninghinnen, si ere vrouwen.
Soe verbat an haren man,
940 Den coninc, der Joden doot.
Dies was drouve sere Aman.
Hi makede ene galghe groot,
Daeran soudi bi siere sterte
908 diede hi ontbeden. 910 wolde hi si tonen. 911 seinde darom twe spadoen.
913 bedie had sijt doen. 914 heer. 915 croen. 916 scheiden. 917 dor schocn.
918 eer dede si eem uerleiden. 919 Ester] tierst, 920 mardocheus S] marchodeus.
921 ontbreekU 922 noit uele aue. 923 was al. 925 sijn. 926 nieman. 927 hi 5] si.
928 bejaegde. 929 sloech. Ik geloof niet, dat men hier den indicatief zou kunnen
verdedigen. 930 dat was oec een waere dine. 931 jodinne S] godinne. 932 her ome.
933 in S] en. 934 nemt. 936 blijtscap. 943 daer ane.
134 IV, 944-4)83.
Hanghen Mardocheus, den Jode.
945 Dit visierde in sinen herte
Aman, die quade valsce rode.
Hi was selve verhanghen daer,
Ende Mardocheus waert ontfaen
Dies conincs neve, dat was waer.
950 Aldus so eist hem vergaen.
An dander side sat Tobias,
Die sere gheprijst was in sijn leven.
Om dat hi goet ende heilich was,
Wak hi met gode daer verheven.
955 Salmanassar haddene ghevaen
Ende ooc gheleit in dat prisoen;
Nochtan was hi onderdaen
Gode altoos in sijn doen.
Hi gaf sijn goet ooc mildelike
960 Armen lieden dore gode,
Altoos helt hi ghetroirwelike
Ons heren wet ende sine ghebode.
Een swaluwe smalt hem in die oghen,
Also was blent Tobyas.
XXXVIII61. 965 Hi woudet gheerne om gode doghen
Ende dankede hem al das.
Daer stoet mede sijn goede kint,
Ende dat hiet ooc Tobyas,
Hoe hijt in Meden heeft ghesint
970 Ende goods inghel met hem was.
Daer stoet ooc hoe Raguel
Siere dochter gaf desen kinde.
Dat maecte dinghel Raphael,
Dien god met hem dare sinde.
975 Daer stont ghescreven ooc die dine,
Daer die vader bi ghenas,
Van enen visce, dien hi vine,
Sijn sone, die jonghe Tobias.
Mettier gallen streec hi den vader
980 Over beide sine oghen,
Hi ontfinc sijn sien al gader;
Daer mochtmen sien blijscap toghen.
Hi was out sesenvijftich jaer,
945 uisierde hi. 946 valsce S] ualscen roede. 950 eest. 952 sinen. 960 dor.
961 heilt hi getruwelike. 963 swaelwe die] sijn. 965 woult. 967 stoende sine.
972 gaf hi. 974 dar. 979 bestreec. 980 sijn. 981 ontfienc allegader. 982
sine blijtscap.
IV, 984—1022. 135
Alse hi eerst verloos sijn lecht,
985 Ende over viere jaer daernaer
Waert hi weder siende echt.
Hondert jaer so was hi out
Ende ooc twee, die goede man,
Alsi voer in die goods ghewout.
990 God die maker ons delachtich an!
Die jonge Tobias, sijn sone,
Levede hondert jaer, een min,
Die aire doghet was ghewone
Ende minde gode in sinen sin.
995 Een ander jeeste stont daerbi
Van Apellese besereven,
Hoe Olifernes, dien riddere vri,
Een vrouwe coene nam dat leven.
Olifernes was die leitsman
XXXVIII62. 1000 Van Nabugodonosors here.
Daer stont ghescreven, hoe hi verwan
Menich lant met groter were.
Hi quam ghevaren an een lant,
Daer die Joden woonden in.
1005 Hi woude storen al, dat hi vant,
Dus fel was hi in sinen sin.
Hi beleide ene scone stede,
Die men hiet Betulia.
Wijf ende man ende kinder mede
1010 Waren vervaert verre ende na.
Ene weduwe was in die stede,
Die gheheten was Judit,
Van heileghen live ende hovesch mede,
Dat den vrouwen wale sit.
1015 Soe ghinc toten wreden tyrant
Ende bat ootmoedelike
Dat hi die poort ende dat lant
Niet en stoorde, noch dat rike.
Alse hi dat wijf sach so scone,
1020 Bernde hi ghelijc den viere.
Hi hietse vrien sinen spadone,
Dat soet hem gheloofde sciere.
989 gods. 991 soen. 993 gewoen. 996 van nabugodonoso. 997 die ridder. 998
Dien uan melon nam eer Jeuen. 1000 nabugodonosor. 1004 wonden. 1007 belachte.
1008 Betulia 5] berulia. 1010 verueert en. 1011 wedewe. 1013 heiligen. 1016
oedm. 1019 alse olifernes dat wijf sach comen; misschien vrouwe te lezen in plaats van
wijf, z. de aant, 1021 hietse £] heise sine spadoenen; vgll, 1166. 1022 Zees soe?
136 IV, 1023-1059.
So dat soe dede alstie coene:
Soe sprac, hare en stonts niet tonbeerne,
1025 In alien tiden dat te doene,
Dat Olifernes woude gheerne.
Hi was blide in sinen sin,
Ende hi hiet ter selver stede
Dat soe mochte uut ende in
1030 Wandelen doen hare ghebede.
Savonts waert hi al dronkijn
Ende soude met hare slapen gaen.
Hi sliep, alset ware een swijn,
Ende Judit ghinc vore hem staen,
XXXIXal. 1035 Ende soe bat gode dat hi hare
Gheve cracht den man te slane.
Mettien nam soene metten hare
Ende sloech hem thooft af ende ghinc dane.
Soe ghinc ter poorten ende riep in,
1040 Soe toghet Olifernes hovet;
Doe si saghen dat ghewin,
Waren si blide, des ghelovet.
Si staken thovet upten mure
Ende ghinghen doe uut te wighe.
1045 Doe dandre wisten hare aventure,
Begonden si al vlien te prighe.
Dus was Betulia die stede
Ende alt lant, dat daerbi lach,
Bider daet, die dat wijf dede,
1050 Al verloost up enen dach.
Dus bleef doot Olifernes.
Dus hadt ghescreven an dat graf
Die vroede Jode Apelles,
Daer ic eerstweerf telde af.
1055 Teinde van al der scrifturen,
Die bescreven was an den grave,
Was van Esdra daventure,
Daer ic een deel sal tellen ave.
Alse Nabugodonosor hadde te stoort,
1023 no dat soe] en dat sijt coen. 1024 eer tonberene. 1025 en in doen.
1030 en doen. 1031 dies auents dronken. 1032 eer. 1033 alst were, lees alse hi?
1034 voer. 1036 slaen. 1037 soene metten hare (<S si sijn swert met vare)] si sijn met
vare. Jud. cap. 13: cumque evaginasset ilium (pugionem) apprehendit comam capitis eius
etc. 1038 thuet daen. 1040 tonet. 1043 dat huet. 1044 ghincen. 1045 die
ander eer. 1046 begonsten. 1047 Betulia S] berulia. 1049 lees die vrouwe? vgl.
de aant. op 1019. 1052 hadde. 1054 ierstwerf.
IV, 1060-1098.
1060 Also als dander bouc vertelt,
Jherusalem die heleghe poort,
Kerke, huus ende mure ghevelt,
Sijn maer scale Nabusardan
Verbrande ons heren bouke.
1065 Het was een eveldadich man,
Dies haddi vele swaerre vlouke.
Doe die Joden weder quamen
XX&IXa2. Uter vanghenesse van Babilone,
Maecten si weder al tesamen
1070 Poort ende kerke haerde scone.
Also stont daer al bescreven,
Hoe men makede die scone torre,
Die ter neder waren ghedreven
Van den coriinc Nabugodonosorre.
1075 Esdras screef algader weder
Bider herten ons heren wet,
Die langhe lach gheworpen neder;
Dies heeft sine siele te bet.
Dus so was teinde der scrifturen,
1080 Die ant graf bescreven stoet.
Nu hoort voort die aventuren,
Wat dat Alexander doet.
Doe Alexander badde begraven
Die coninghinne met groter haven,
1085 Dedi up breken die pauwelioene
Ende voer enwech alstie coene
Jeghen Darise, sinen viant.
Hi seinde enwech al tenant
Emeneduse met ere scare,
1090 Dat hi soude nemen ware,
Waer Daris laghe ende sine macht.
Doe quam hi met groter cracht,
Daer Maceus hadde beleit,
Alsic te voren hebbe gheseit,
1095 Met sinen here al die straten.
Maceus vlo utermaten,
Doe hi Emeneduse sach.
Hi haeste hem al dat hi mach,
1060 alst dat ander. 1061 heilge. 1063 Nabusardan S] nabusar dan. 1065
dadich 5] eueldicb. 1068 geuenkenisse uan babyloen. 1070 kirke scoen.
uan der. 1085 paulione. 1088 ewech. 1089 eenre. 1091 lege en sijn cracht.
macht. 1093 beleicht: geseicht. 1095 her.
138 IV. 1099—1135.
Ende vlo met alien sinen here,
1100 Daer Daris lach wel ter were.
XXXIXM. Alse Daris wiste die niemare
Dat tgriexe here comen ware,
Trac hi up een slechte velt
Met algader siere ghewelt,
1105 Ende hi scaerde sine liede
Ende ghelovede hem grote miede,
Up dat si niet en waren vervaert.
Dus troostise te stride waert.
Maer doe Emenedus vertelde,
1110 Waer Daris lage upten velde
Ende met hoe groter herecracht,
"Waert Alexander also bedacht,
Dat hi dede in al dat lant
Vaen die beesten, die hi vant,
1115 Scaep ende coen, swijn ende paerde,
Esele, geite, ende hi scaerde
Vor sijn here ghone diere.
Nu hoort wonderlike maniere!
Ane hare stroten ende ooc voren
1120 Ane hare hooft ende an hare oren
Dede hi hem binden rise.
Dus so quamen si in derre wise,
Als ocht een mekel here ware.
Si verdonkerden openbare
1125 Tsonnenscijn metten ghestove.
Dus quamen die heren met groten love
So na dien Percen up dien dach,
Daer Daris ende sijn here lach,
Dat deen anderen roupen mochte.
1130 Dus waende Daris dat hi brochte
Met hem liede vele mee,
Dan si beide hadden, dese twee.
XXXIX62. Alexander es so na comen
Dien van Percen, dat hi vernomen
1135 Hevet hare pauwelioene,
1099 her: wer. 1101 nimare. 1107 weren. 1108 hi si testride. 1110 lege. 1111
hercracht. 1113 dede S] dede hi. 1115 coye. 1117 her geen. 1118 wonderlic.
1119 eer, hetzel/de tweemaal in het volgende vers. 1120 hueft. 1121 hem] en.
1123 mekel] groet miggel her. 1124 oppenbare, z6o meer. 1127 den. 1128 daer]
dat her sach; de drie regels luidden misschien aldus: so dat die heren met groten
love | so na quamen up dien dach | daer daris ende sijn here lach. 1131 me: twe.
1135 eer pauwelioen.
IV, H 86-1174. 139
Some root, some groene,
Some bernende van goude.
Nu es Macedo, die boude,
So na, dat men die banieren
1140 An beiden siden mach visieren,
Wat tekene die heren draghen.
Doe die Grieken dat versaghen,
Wouden si te stride gaen,
Ende had den wapen an ghedaen.
1145 Die van Percen an die ander side
Waren ooc ghereet ten stride.
Gume so mochti verbieden,
Alexander, sinen lieden,
Si en wouden onghescaert
1150 Ende sonder leitsman onbewaert
Jegen Darise vechten gaen.
Maer die sonne sonder waen
Snelde hare te hove waert.
Ic wane dat soe was vervaert,
1155 Tansiene also vele like,
Alse dare worden cortelike.
Alexander hiet doe ghereit
Den Grieken graven een fosseit
Al om dat here haestelike
1160 Ende deerde werpen tenen dike.
Hi liep up enen berch sciere,
Ende met hem menich ridder fiere,
Daer hi den Percen was so bi,
Dat Alexander, die deghen vri,
XLal. 1165 Bescouwen mochte die scaren,
Hoe dat si ghewapent waren.
Daer sach hi menegherande liede,
Die ic u al niet en bediede,
Die hem algader goudijn dochten
1170 Vander cierheit, die si brochten.
Daer hoorden si misselike tonghen
Ende orsse van groten spronghen.
Si maecten so groot ghescal
Dit vole ende dese wapen al:
1136 som roet som groen. 1137 som. 1142 doen dat die gr. Tiers. 1147 mochte
uerbeiden. 1149 ongescart: onbewart. 1153 eer. 1154 wene ueruart: wart; z6o
vaak. 1155 te sien an. 1156 daer. 1157 heet. 1159 her. 1167 menegerhande.
1168 bedide. 1169 gulden. 1173 so ontbreekt.
140 IV, 1175—1208.
1175 Dorste ict segghen wel te waren,
lc wane si deder om vervaren
Die edele herte van dien man,
Daer meneghe doghet leghet an.
Hi riep tote hem sine baroene,
1180 Alse of hern twivelde van den doene.
Bat wanic nochtan dat hijt dede,
Om te kenne haren sede.
Hi vraechde, wat men soude doen.
Doe sprac die here Permenioen
1185 Dat mense bi nachte soude bestaen
Ende stillekine te doot slaen,
Want hi seide datmen bi nachte
Scoffieren soude met clener crachte
There, ofte algader vaen;
1190 Si souden algader sijn ontaen
Bede van vare ende van slape,
Men mochtse daer binden alse scape.
»Wille mense ooc bestaen bi daghe,
Dit segghic u al sonder saghe,
1195 Daer sijn die eiselike Siten,
Alse of si de liede souden verbiten,
Entie wonderlike Inden,
Die hare haer niet up en binden,
Ende ooc menich groot gigant,
XLa2. 1200 Die wonende es in Bacteren lant.
Aldus vreseleke scaren
Moghen ons" sprac hi »vervaren,
Ende ooc mede sonder waen,
Hoe mochte dus lettel volx bestaen
1205 Al dat vole dat ghinder es.
Sijt des seker ende ghewes
Dat Daris up dat grote velt
Bedi leghet met siere ghewelt
1175 ict] ic u. 1176 sijt deden. 1177 die edele herte] dier lieden herten; Gaut, 313:
quae cuncta viro, si credere fas est, incussere metum, Jacilemque ad nobile pectus corque
giganteum reor adscendisse pavorem. 1179 sijn. 1180 ofte. 1182 kennen. 1186 stilleken
ter. 1188 cracht. 1189 her. 1190 oft. 1192 mocht si. 1193 wilt. 1194 it al
Verdam, Tekstcritiek s. 2] val. 1195 daer] dat. 1196 oft. 1198 eer. 1199 gigant]
sariant; G. 339: et quos Bactra creant, immensa statura gigantum. 1201 ureselike.
1204 lettel] ueele; Gaut. 342: addit et a paucis hominum tot milia gentis ncc circumfundi
nic bello posse moveri; 1, 856, hadden wij evemvel ook so vele, icaar in het latijn
tarn pauci siaat; zouden wij daaruit mogen afleiden dat het mnL so vele evenals het
lat. tantus eene mediate bet. had, en zoowel zoo veel als zoo weinig kon beteekenen (vgl.
lat. tantuin = slechts)? 1208 bidi.
IV, 1209-1246. 141
Ende up dese brede campanie,
1210 Om dat hi tusscen de nauwe montanie
Van Cilicien was besloten
Hier te voren met siere roten."
Aire meest, die dit hoorden,
Wouden volghen desen woorden.
1215 Polipercoen hi seide ooc mede
Vor den coninc daer ter stede
Dat men vechten soude seghe,
Voere dat vole bi nachte enweghe.
Doe sprac die conine altehant,
1220 Die int herte was gygant,
Al en was hi maer vijf voete lane.
»Ja, vrient, groten ondanc
So moet hi hebben, diet mi net.
Her Polipercoen, dit en diet niet,
1225 Dit es der moordenaren sede,
Dat ghi mi raet nu ter stede,
Di emmer spien na dorperheit;
Bedi minnen si demsterheit.
Die ere entie a venture,
1230 Die ons worden es te sure,
En willic niet dat enich lachter
Haren name besmette hier achter.
XLM. Die nauwe rochen entie falisen
En willic altoos niet prisen,
1235 Noch dat Daris voor mi vliet
Dat en willic altoos loven niet,
Ende ooc en willic, sonder waen,
Bi nachte enghene dine bestaen.
Ic sal dit vole bi daghe nopen.
1240 Die seghe, daer wi omme hopen,
Die si eerlike, ofte niet.
Ic hebbe liever dat ghesciet
Dat wi alle bliven versleghen,
Dan wi bi nachte souden seghen.
1245 Mi en es die seghe niet so lief,
Dat ic wille, datmen in eneghen brief
1211 cilicies. 1212 hier te voren] dar to was; Gaut, 345: ut coniigit ante, 1213 al.
1215 Polipercen. 1217 souden. 1221 uoet. 1222 hi sprac ia. 1224 polipercen.
1225 mordeneren. 1229 entie] en. 1234 en S] en wil ic. 1238 enege. 1240
omme] op. 1243 bleuen. 1245 es niet so leef die zege. 1246 enege stede
zie de aant.
142 IV, 1247—1285.
Van mi lase, daer mijn prijs
Bi minderen mochte in enegher wijs.
Ja en sieti dat die Percen mede
1250 Ghewapent hebben hare lede
Ende ghemaect haer sciltwachte,
Dat mense niet en sla bi nachte?
Doet die heren wachten saen,
Ende wi sullen rusten gaen.
1255 Peinst om den dach van morghen
Ende laet bliven nu u sorghen,
Ende en peinst niet alle weghe,
Dan wi sullen vechten seghe!"
Doe hi aldus dese tale seide,
1260 Ghingen si binnen den fosseide.
Daris gheboot sinen here
Wapenen hem ende doen ter were.
Hi ontsach sere den raet
Ende Permenioens baraet,
1265 Want hi waende sonder waen
Dat mense bi nachte soude bestaen.
Hi dede die ridderen varen wachten
XL62. Up orsse van groter crachte.
Selve voer die here mede,
1270 Daer men die sciltwachte dede.
In dien tiden begherde sere
Alexander, die grote here,
Darise te sprekene, sinen viant.
Hi riep tote hem altehant
1275 Emeneduse heimelike.
Hi sprae tote hem cortelike
»Gescie al dat mach gescien,
Ic moet emmer Darise sien,
Ende spreken mont jeghen mont."
1280 Hi ghereide hem in corter stont,
Ende voeren wech si twee;
Met hem en voeren liede nemee,
Dan allene Emenidus.
Ghereden quamen si aldus
1285 Tenen ghewade up ene riviere.
1247 daer] dat. 1248 Mi mochte minderen in eenger. 1249 seidi. 1250 eer.
1254 en wi suelen. 1258 solen. 1259 Doen met groote roode beginletter, 1261 en
daris. 1262 wapenen hem] wapennen. 1264 permenions; deze regel zou beter luiden
Permenioens ende dat baraet; vgL de aant, 1268 crachten. 1273 vor darise. 1281
Si uoren enwech allene si twe. 1282 hen nemmee. 1284 al. dus.
IV, 1286—1322. 14H
Daer hiet Alexander, die fiere,
Emeniduse sijns ontbiden.
Hi voer selve in corten tiden
Allene onder tfolc van Perci.
1290 Alse hi quam den here bi,
Sach hi den coninc Darise riden
Om sijn here ten selven tiden
Ende besette die sciltwachten
Ende hietse wale wachten.
1295 Stappans doet sach Alexander,
Die hovescer was, dan enech ander,
Groetine in caldeuscer tale.
Daris hi antwoorde wale
Ende hietene willecome sijn.
1300 »Here" sprac hi »die here mijn,
XLIal. Alexander, hi vraghet u bi mi,
Weltijt dat u wille si
Datmen te stride sulle varen?"
Doe antwoordi »ic wane te waren
1305 Dattu selve bes Alexander,
Die hier dus spreecs ende gheen ander."
»Ic bem sijn bode", sprac hi »te waren,
Ende hiet mi tote di varen."
»Willecome bestu mi dan"
1310 Sprac Daris, die edele man,
»Du salt tavont met mi eten,
Ende dan salict di doen weten,
Want het es nacht altehant."
Mettien nam hine bi der hant
1315 Ende leidene int pauwelioen
Ende hiet die tafele ghereiden doen.
Enen knape houden hi beval
Sijn Bucifal, want hi seit, hi sal
Na den etene weder varen
1320 Tote Alexandere te waren.
Doe die tafele was gherecht,
Nam die coninc Daris echt
1287 ontbeiden. 1292 her. 1293 scilde wachten. 1294 hiet si wachten wel in diere
nachten. 1295 doe dat. 1297 grote hi en. 1299 willecoem. 1303 sulle] wille.
1304 andwerde daris. 1305 bes. 1306 sprees. 1307 ben. 1309 willecoem. 1310 edel.
1311 tauent. 1312 salic. 1314 hien. 1315 leiden; dit vers en het volgende misscliien
te lezen int pauwelioen hine leide | ende hiet die tafele ghereiden. 1317 houden ontbr,
1318 als twee verzen in het hs. te houdene sijn bucifal | want hi segefc dat hi sal.
1319 eten. 1322 echte.
144 IV, 1323-1361
Alexandere, daer hine vant,
Ende hietene siiten altehant
1325 Ter tafelen recht jeghen hem
Ende seide »vrient nu nem
Dit voordeel ende dese ere
Dore Alexandere, dinen here,
Want hi es die hovescste te voren,
1330 Die noit ter werelt was gheboren."
Aldus aten si te samen.
Mettien dies conincs scinkers quamen,
XLLz2. Die scincten den coelen wijn.
Alexander, die deghen fijn,
1335 Nam elken nap, dien hi hem gaf,
Ende dranc den wijn daer af
Ende staken in den boesem dan.
Dit mercte een hoghe man,
Die vore sconincs tafele stont,
1340 Ende maket sinen here cont,
Mettien alse de coninc soude
Scinken enen nap van goude;
Ende dien boot hi sinen gaste.
Hi dranc den wijn ende hilt vaste
1345 Sconincx cop in sinen scoot.
Des hadde Daris wonder groot
Ende seide »vrient houdstu dijn scop?
Gef hare wTeder minen cop!
Twi wiltu minen cop roven?"
1350 »Here, ghi moghes mi gheloven"
Sprac hi »dat ict niene dede
Door ghene sake in dorperhede;
Hets sede in mijns heren hof,
Dien ghi ghevet groten lof,
1355 So wie te sijnre tafelen et —
Eist dat hijs niet en verghet —
Dat al die nappe sijn eighen sijn,
Daer hi uut drinct dien wijn."
Doe sprac Daris ter selver stede
1360 »Trouwen, dats ene hovescede,
Ende dies en pleghet niemen el.
1323 lees Al. mettier hant? 1327 uoerdel. 1329 houeste. 1335 hem ontbr. 1336
Die coninc eii dranc den wijn af. 1337 slacken in sinen b. 1339 uoer des. 1341
deze plaats is vermoedelijk niet in orde; het eencoudigst zou zijn, scinken in het volgende
vers te veranderen in drinken. 1347 dinen; vgl. de aant. 1348 her. 1349 woultu.
1351 hi] alexs. 1352 dorpereiden. 1355 te S] die tafellen. 135G eest.
IV, 1362—1401. 145
Hout di dien cop, ic ans di wel.
Parsarges quam daer metiien,
Die Alexander hadde ghesien
1365 Ten tiden dat hi was een kint.
XLI61. Want hi dicke was ghesint
Om dien cheins in Griekenlant.
Ende teerst dat hine hadde becant,
Seidijt enen, die bi hem stont.
1370 Doet Alexandere was cont,
Spranc hi up ende nam sijn swaert
Ende liep ter doren waert,
Daermen hilt sijn Bucifal.
Die knape moest becopen al,
1375 Die tors biden breidel helt.
Dien slouch hi doot ende met ghewelt
Ontreet hi aldus sinen waert.
Dies halp hem sijn goede paert,
Want niemen en mochte hem volghen.
1380 Dies was Daris sere verbolgen
Dat hine dus hadde verloren,
Dien hi ghevaen hadde te voren.
Maer Alexander ontvoer aldus
Ende quam aldaer Emenidus
1385 Sijns ontbeet, toten ghewade.
Het was te diere tijt so spade,
Dat sine riddere slapen ghinghen.
Doe teldi hem van desen dinghen,
Hoe dat hi met Darise at
1390 Ende toochde hem litekine dat
Die goede nappe die Daris waren,
Ende hoe dat hi was ontvaren
Teldi vore die baroene.
Si waren blide van desen doene
1395 Ende ghinghen slapen met ghemake,
Onthier ende si worden in wake.
Ane Daris side was grote vrese,
So waest an Alexanders rese.
Macedo ghinc, alse hi woude,
1400 Slapen up een bedde van goude.
XLI62. Hi en mochte niet gherusten
1365 to den tijden. 1366 ghesint £] gsint. 1368 en hien. 1370 doen dat.
1373 hielt. 1375 briedel hielt. 1377 wirt: peert. 1378 des. 1381 hien. 1383 ontvoer]
voer. 1385 ontbeit. 1386 dier. 1387 sijn ridder. 1390 toende eem litekene. 1393
voer. 1398 wast.
Dr, FRANCK, Alex, 10
14fi IV. 1402—1438.
In sijn bede met enegher lusten.
Alse nu peinsdi dat hi wilde
Beide met spere ende met scilde
1405 Varen jeghen die rechter scare,
Doe peinsde hi dat beter ware
An die slinke side te jaghene,
Om Daris here te versaghene.
Dus menichfout was sijn ghedochte,
1410 Dat hi slapen niet en mochte.
Doe Alexander was in sorghen
Om dien wreden dach van morghen?
Sach hi een wonderlike dine.
Die grote here, die coninc,
1415 Sach Tyberis die riviere staen
Daer nu Rome es sonder waen.
In een eylant sachi ene sale,
Die Tyberis hadde altemale
Ommelopen met haren strome.
1420 Dit sach hi alse in enen drome.
Die sale was hoghe al toter mane.
Daer up sat na minen wane
Die godinne van den seghe,
Die hi minde alleweghe;
1425 Victoria was hare name.
Soe dochte hem scone ende bequame.
Dat huus stoet up viere pylare
Groot ende scone openbare.
Deerste pylaer hiet Wijsheit;
1430 Die moet den ghonen sijn ghereit,
Die sege willen sekerlike
Ghewinnen in dit eertrike.
Gherechtecheide was dander.
XLIIal. Die hadde over hem Alexander,
1435 Bedi so wan hi altoos seghe,
So waer hi quam alleweghe.
Die deerde das Ghedoochsamhede
Dat haddi ooc in sinen sede:
1402 eenger. 1403 peinsde. 1404 sper. 1406 in plaats van doe is wellicht alse nu
te lezen in overeenstemming met vers 1403 (en peinsde hi zou men in dit geval kunnen
missen)t ook het lat. heeft nunc — nunc. 1407 aen. 1408 her. 1410 niet slapen.
1413 wonderliche. 1415 Hi sach. 1416 roera. 1417 sael. 1418 dye altemael.
1419 stroem: droem. 1422 waen. 1425 eer naem. 1426 scoen en bequaem. 1429
dye eerste. 1430 den ghonen sijn] sijn den genen. 1433 gerechtecheit was dat ander.
1435 beidi.
IV, 1439—1475. 147
Blidelike ghedoochde hi tsure
1440 Om die goede avenlure.
Die vierde pylaer dat es Cracht.
Wie hadde noit so grote macht,
Dese here, dese man van vive voeten,
Hien dorstene harde wel ghemoeten?
1445 Dusent doren waren an die sale
Met dieren stenen haerde wale.
Welctijt men porrede die herre,
Moehtment horen haerde verre.
Wat dat bediet moochdi kinnen:
1450 Alse die liede seghe ghewinnen,
Spreectmen verre van haren daden
Ende singhter af in meneghen staden.
Up die sille sit Ghierechede,
Die es in der ghoonre sede
1455 Die strijt ende orloghe bestaen,
Ende die sege willen ontfaen.
Up enen solre in dien paleise
Sit Victoria met peise.
Haer sitten es yvorijn al.
1460 Soe ghevet mildelike over al
Met bliden handen alstie milde.
Up hare hooft stont alsoet wilde,
Een hoedekijn van lauwerblomen.
Dus sach hijt al in sinen drome.
1465 Ende hare sustere saten ooc daer
Ende songhen sere al openbaer
Lof ende prijs ende werelt ere
Ende si en sweghen nemmermere.
XLIIa2. So wie dat hevet prijs ende seghe
1470 Van hem spreect men alleweghe.
Naest hare sat die Mogenthede
Verwaendelike up hare stede.
Noch heeft soe in haer bedwanc
Al der werelt ommeganc.
1475 Ontsienlichede sat daer naer,
1439 gedoegde. 1443 van ontbreekt of dese here, of dese man is wellicht te
schrappen. 1445 dusent De Vries] drie (III in plaats van M) Gaut, 406: mille
patet foribus. 1447 weelctijt datmen herre S] here. 1451 sprectmen. 1452 steden.
1453 sulle. 1455 orloche. 1456 dien. 1458 mit. 1459 sitten es S] sijden sijn yvorien.
1462 eer huet. 1463 hoedekin. 1464 dromen. 1465 daer. 1466 oppenbaer.
1468 nummermere. 1470 sprect. 1471 eer. 1472 verweendelike eer. 1474
omganc.
10*
148 IV, 1476—1509.
Die den maten doet groten vaer,
Daerna die vrouwe van alien rechte,
Die de g$ve en wille lechten,
Sittet in die derde stede
1480 Ende soe hetet Gherechtechede.
Goedertierenheit es daer bi.
Soe maect een conincrike vri
Ende soe doet bliven ghestade
Ewelike met haren rade.
1485 Rycheit es daerbi gheseten,
Die luttel dogheden leert weten;
Soe es moeder van alien sonden
Ende maect werringhe tallen stonden.
Daer sit die vrouwe Eenradichede,
1490 Die vrede maect in alien steden.
Soe sit up enen setele hoghe
Ende soe es teinde van orloghe.
Blijscap sit vor der vrouwen voete,
Die alleweghe singhet soete,
1495 Elide Smekinge ende Wale onnen
Singhen scone na haer connen
Vore die vrouwe Victoria
Liedekine, die hier na
Nemmermeer en werden verleet,
1500 Also langhe als die werelt steet.
Dese ystorien, die hier staen,
Moet hi hebhen sonder waen
In sijn herte alleweghe,
XLIlfrl. So wie so wille winnen seghe.
1505 Dese vrouwe Victoria
Sach ende sach verre ende na.
Gortelike soe versach,
Hoe dat Alexander lach
Ende sorchde om die ere.
1476 den]dier. 1477 rechten. 1478 die de gene willen; Gaut 418: et dea quae leges armat,
quae iura tuetur, Justitia in neutram declinans munere partem. De tekst, zooals ik hem
Zees, zou de vertaling zijn van in neutram etc. Kil. lichten, oplichten levare, allevare.
licht. opl. het gheld sumere, accipere, cogere numrnos. lichten tollere asportare. 1480
narechdechede. 1481 goderteirrenheit. 1482 een] den. Gaut. 420 heeft: assidet his
stabilitque deae dementia regnurn; maar ik zie niet, hoe men zonder de overlevering geweld
6
aan te doen eene looordelijke vertaling zou kunnen krijgen. 1485 richeit. 1486 duechden.
1489 dat sit d. vr. van reden; zie de aanteekening. 1491 setel. 1492 dateende. 1493
blijtscap. 1496 scoen. 1497 voer. 1499 uerliet. - 1504 so wie die wille minnen.
1506 in plaats van het eerste sach wellicht sat. 1507 cortelijc. 1509 sorgde.
IV, 1510—1548. 149
1510 Hare begonst ontfaermen sere.
Soe dochte ooc mede dat soe wilde
Dat hi den seghe altoos behilde.
Bedi ontsach soe dattie vrese
Van der vreseliker rese
1515 Dien edelen vorste quetscen mochte,
Om dat hire vele om dochte.
Soe rumede stappans hare sale
Met enen gheswerke ghedect wale,
Entoe ghinc soe altehant
1520 Ten huse, daer soe den Slaep vant.
Aldus was hare tale algader:
»Stant up, hoorstuut, lieve vader,
Vare, daer Alexander leghet,
Dien de sorghe so verweghet,
1525 Ende doe hem met dinen lusten
Al dat vergheten ende rusten!"
Victoria sprac dese tale,
Ende soe voer weder thaerre sale.
Cume mochte die Slaep upstaen.
1530 Hi vlooch enweghe sonder waen.
So waer hi biden sterren vlooch —
En si dat sake dat hi looch,
Die ghene diet screef in latijn —
Si lieten haren ganc al sijn
1535 Ende bleven slapen van der cracht.
Die hi hevet met hem bracht.
Traechlike quam hi ghevaren
In dat griexe here te waren,
XLII62. Up dies conincs bedde hi seech
1540 Tusscen hem entier weech.
Mettien lieti die sorghen varen
Ende sliep soetelijc te waren
Al tote dat die sonne up stont,
Dat hi niet en roerde dan den mont.
1545 Mettien quamen die baroen
In dies conincs pauwelioen.
Si haddens wonder dat haer here
So vaste sliep ende so sere.
1511 dachte. 1512 behielde. 1513 bedi S] beide. 1514 ureesliker. 1515 uorsten.
1516 hire he; de afschrijver verwarde misschien dochte met duchte; S. wil hade in
plaats van he lezen. 1517 eer. 1519 en doe. 1521 eer. 1523 vaer. 1528 toe eerre.
1529 coem. 1533 geen latine. 1534 sijne. 1538 her. 1540 in dier. 1543 dat
ontbreekt. 1548 sleep.
150 IV, 1549—1585.
Hi was ghewone eer te treckene
1550 Trage vole ende up te weckene.
Nu als die sorgen sijn aire meest,
Ende beide de heren sijn ghevreest
Leghet hi ende slaept al sachte,
Ocht hijs een twint niet en achte.
1555 Si waenden som dat hi van vare
Ende niet van slape so stille ware.
Nochtan en dorste sonder waen
Niemen in sine earner gaen,
Noch die ridders noch die knapen
1560 En dorsten hem nochtan niel wapen,
Si en hadden sconincs woort.
Permenio quam doe voort
Ende hiet die liede eten gaen,
Eer men ten wapen soude vaen.
1565 Doe quam hem ene mare
Dat Daris ghewapent ware
Ende hi te stride soude varen.
Die conincstavel seide te waren
Dat ware vele meer dan tijt
1570 Dat men uut te stride rijt.
Permenio ghenende hem ter dine,
XLIIIal. Te gane daer sliep die coninc.
Hi riep ende conden niet ghewecken,
Doe ghinc hien nopen ende trecken.
1575 aConinc", riep hi »het es dach.
Wat slape eest, datti houden mach?
Die van Percen ende van Meden
Gomen harewaert ghereden.
Laet dijn slapen wesen doch,
1580 Dijn vole es onghewapent noch,
Up dijn ghebot beiden si alle.
Bi wat groter onghevalle
Heefstu die snelheit diere joghet
Ende dine cracht ende dine doghet
1585 Altegader dus verloren?
1549 eer ontbr. Gaut. 458: alias solebat. Ook het metrum vereischt eene aanvulling;
de tegenstelling nu maakt waarschijnlijk, dat een soortgelijk woord als eer, te voren
bedoeld is (vgl, 1586), anders ware ook mogelijk ende (— alhoewel) hi was. 1551
alder. 1552 die hieren. 1555 weenden. 1557 dorst. 1560 hem. 1565 quam
een meere. 1566 gewaepend were. 1567 en. 1569 weer. 1573 eii consten gew. (S
en en). 1576 slaep. 1578 herweert. 1582 groten. 15*3 hefstu die sn. van dierdocht.
1584 ioecht.
IV, 158(5—1625. 151
Du waers ghewone hier te voren
Deerste te sine, diere up stoet."
»Gheloves mi" sprac die deghen goet
»Dat ic gheslapen niet en mochte,
1590 Eer ic die sorghe van mi brochte."
Permenio hadde wonder das,
Dat hi sonder sorghe was.
Maer hi en dorste hem vraghen niet,
Bi wat saken dat was ghesciet.
1595 Alexander seide te hant
»Alse Daris hadde verbrant
Dorp ende poort, bosch ende stede
Ende hi hem niet ter were en dede,
No ghenen strijt en dorste bestaen,
1600 So mochtic sorghen sonder waen.
Maer nu es hi hier vore mi,
Ende al sijn vole so toghet hi,
Noch hi en mach niet ontvlien:
Wat dinghe soude ic dan ontsien?
XLIIIa2. 1605 Gaet, doet onse ghesellen wapen,
Bede ridders ende knapen!"
Doe die coninc aldus hiet,
En wouden si langher letten niet;
Men blies een busine saen
1610 Dat men ten wapen soude vaen.
Sijns selfs lichame heeft hi bewaert.
Mettien sat hi up sijn paert,
Dat rijkelike ors Bucifal,
Het was weert der werelt al.
1615 Doe hinc hi an hem sinen scilt,
Daer hi doe vor die tente hilt,
Daer stont in een lyoen rampant
Van kelen root, alst ware een brant;
Anders was die scilt van goude.
1620 Die coninc reet henen alstie boud£.
Doene saghen die baroene
So blide wesen ende so coene,
Dien ghenen dochte diene saghen
Dat hi seghe brochte ghedraghen.
1625 Hi besette sine scaren
1586 weers. 1594 was ontbreekt. 1598 wer in (S en). 1599 noch dorst. 1601
uor. 1602 tonet. 1606 beide. 1611 bewart. 1613 rijkelijc. 1615 aen. 1616 hi uor
die tente doe. 1617 lyon rampant 5] rapant. 1618 were. 1621 Doen, 1622 coen.
1628 die en. 1624 bracht.
152 IV, 1626—1663.
Ende beval hem te waren
Dat si hem wachten van den waghen,
Daer si die sekelen ane saghen,
Dat si se niet ontwee en sniden.
1630 Hi hiet hem dat si niene vermiden
Dier wagenaers entier peerden,
Si en dadense vallen toter eerden.
Want Daris hadde vor sijn here
Waghene gheset ter were,
1635 Daer scaerpe sekelen ane waren,
Die dat vole souden vervaren,
Om dat si souden ontwee sniden
Al dat ware an haren siden.
XLIII61. Mettien quam ter selver steden
1640 Een man ghevloen van den Meden.
Hi seide dat Daris in waren saken
Yserkine hadde doen maken,
Welke wijs dat mense waerpe,
Dat emmer up quame tscaerpe,
1645 Ende si van viere poente waren.
Om dat hi niet en mochte te waren
Die Grieken met crachte verjaghen,
So woude hise met liste versaghen.
Die coninc dede den ghonen vaen,
1650 Dat hi gheen loosheit en dede verstaen.
Men spieder om ende het was waer.
Daris hadde ghesait aldaer
Yserkine ter selver stede,
Die eerst Ulixes maken dede;
1655 Vore ene poorte waerp hise te Troien,
Dat dede dien meneghen vernoien.
Aldus haddi ooc ghedaen.
Alst Alexander hadde verstaen,
Voerde hi there al een ander strate
1660 Ende liet die stede van barate.
Aldus troosti sine liede,
Eer die staerke strijt ghesciede.
»Ghesellen" seidi »desen aerbeit
1626 hen. 1627 hem] en. 1628 sekelin. 1629 ontwe en zoomeer. 1630 en dat si
niet en. 1631 dies waganers. 1633 her: wer. 1637 sijt. 1638 were aen. 1640
S den, ontbreekt. 1644 quam. 1646 vermoedelijk te lezen op dat; Gaut. 536: si.,,
non posstt. 1647 mit. 1648 luste. 1650 en 5] in. 1651 speder. 1655 voer.
1656 menigen. 1657 hadde. 1659 dat her strate S] staete 1663 seide hi, te
schrappen ?
IV, 1664—1700. 153
Sal dat inde sijn, god weit.
1665 Nemeer en vechti hier na.
Den strijt van Gilicia
Ende dien ghi vocht uptie Granike
Jeghen Mennoene wel eerlike
Sine sijn niewer toe goet,
1670 En si dat goede inde doet.
God entie goede aventure
Make ons einde goet ter cure!
XLIII62. Want daventure ende haer ghewout
Hevet mere blijscap menechfout
1675 Dat ic bem here boven hare —
Dat wetic wale al openbare —
Dan dat soe vrouwe wesen moet
Over meneghen prince goet.
Seder dat soe ghesach
1680 Dat Grieken an mi ghelach,
Hevet soe ghevoordert mine liede.
Al waret sake dat ghesciede
Dat soe mi deren woude in rade,
Soe en ware so coene niet dat soet dade.
1685 Dit vole van deser groter scare
Dat en es maer porringhe van vare.
Die aventure pijnt daeromme,
Hoe soe mi mach teenre somme
*
Dat ic vlie eneghen man,
1690 In toorne mi niet al vliedi dan.
Dit goet ende dese diere stene
Es algader uwe ghemene.
Ic vare voren, nu volghet mi!"
Mettien reet die deghen vri
1695 Ende there wel te samen.
Sulc ghecrac was, daer si quamen
Ende een na anderen niet en duerde,
A Is of die hemel te stucken scuerde,
Ende deerde, water, entie lucht
1700 Te stucken braken mettier vlucht,
1665 nemmermeer. 1667 den Granike S] gram mike. 1669 niewerinc. 1672 onse.
1674 mere S] mine; Gaut. 554: (fortuna) tarn sub me sceptra tenere, quam sub se
gaudet alios regnare potentes. 1675 bin en zoo meermalen. 1676 wael al oppenbare.
1678 princen. 1679 sider. 1682 were dat. 1684 were en zoo meermalen coen.
1689 Wat. 1691 diese. 1693 vaer. 1695 dat her. 1696 sulke. 1697 die een na
den anderen; vgl. de aanteek. 1698 oft. 1699 en die locht. 1700vlocht.
454 IV, 1701—1722.
Ende al werden soude te niete,
Man ende beeste, velt ende vliete.
Dus vacht men ghinder met ghenende.
Die vierde bouc neemt hier ende.
1705 Some jeesten diere in staen
*
Ic rade, dat hi ten ghenen ga,
Diet can ende hem mach wisen,
XLIVal. So sal hi die materie prisen.
Dese bouc entie derde mede
1710 Die sijn swaer in somegher stede.
Dat hebbe ic bedi ghedaen,
Dat gheen riese sullen verstaen,
Die goede bouke onweert maken,
Alsi in die rime mesraken.
1715 Der bouke sullen noch sesse wesen,
Daer men in sal moghen lesen
Wijsheit ende dachcortinghe
Van Alexander, den coninghe,
Up dat soe secht dat es goet,
1720 Die scone, die mi peisen doet.
Al lachterent dander, mi en roue.
Aldus beghint die vijfte bouc.
1701 nieute. 1702 beest en beide malen. 1704 niemt hier einde. 1705 iesten.
1706 dat si t. g. gaen; de lezing van het hs. kan behouden blijven, indien men aanneemt
dat er eene lacune is vddr vs. 1705. 1710 sommeger. 1711 bede. 1712 ties
solen. 1715 solen. 1719 segt. 1720 peisen S] pisen. 1722 dat.
DIE VIJFTE BOEC.
Laet bliven uwe dulle woort
Ende hoort die tale voort,
Hoe dat die strijt verghinc.
Ie segghe u dat in ware dine,
5 Also alsic in latine las,
Dat dit in dien meye was
Dat men te stride was ghegaen.
Tijlic waest ooc sonder waen.
Nochtoe lach die dau up daerde,
10 Doe men treckede die swaerde.
Daer waenic wel dat ghesciede
Up dies conincs Daris liede,
Dat die prophete Daniel
Vorseide te voren wel,
15 Dat een buc soude comen
XLIVa2. Ute noordoosten ende verdomen
Die twee hoorne van den weder,
Di sal hi breken ter neder.
Die buc dat es Alexander,
20 Die onwaenliker was dan een ander.
Daris hi bediet den ram,
Die den groten scade nam.
Sine twee hoorne sekerlike
Bedieden sine twee conincrike,
25 Dat was Percen ende ooc Meden,
Die de Grieken al dorereden.
Dit was goods wrake, weet ic wel,
1 uwe S] we. 8 tijdlich wast. 9nochdoe douwe. lOdomen. llwenicH dat
ct G. 12 des G. 13 profete G. 14 vorsegde H hadde vorseit G. 15 Hi seide dat
H G boc H. 16 uten G en soude H verdoumen G. 17 tue G. 18 al ter G.
19 boc H buc bediet G. 20 onwaenlike dan H en G. 21 DarisdieG. 22scaden
H die groet was ende scade G. 23 tue G desgelijks 24. 25 persen G oec ontbr, G.
26 aldor reeden H. 27, 28 ontbreken G. 27 gods.
156 V, 28—57.
Want het seide Daniel.
Aristomines die Inde,
30 Seide de ghene diene kinde,
Was die deerste joeste dede
Jeghen Alexanders lede.
Hi was een riddere vermeten,
Up enen olifant gheseten.
35 Met ere swepen van tiene cnopen
Dede hi ghone beeste loopen.
Met enen ghevemjnden spere
Stac hi den coninc vor dat here,
Dat het voer al dor den scilt,
40 Die Alexander vore hem hilt.
Maer hi en mochtene niet ghewonden.
Die coninc stac weder tien stonden
Sinen olifante al dore die lanken.
Doe faelgierden hem die scranken
45 Ende gaf enen groten val.
Aristomines becocht al:
Die coninc maectene hoofdeloos.
Dits deerste diere dlijf verloos.
Die Grieken riepen »die sege es onse!"
XLIV61. 50 En es so menich stake te Donse
Alse daer spiete ende scichte
Na den coninc vloghen ghedichte.
Hi slouch nochtan al durenture,
Daer was met hem daventure.
55 Hi ghinc smeden alse met anghe,
Ende het ghinc daer haerde banghe.
Hi doorstac ooc Elifas,
28 segde. 29 Aristonimes H Aristomies G van inden H; GauU 12: Indus Aristomenes.
30 seiden H G diene kinden H. 31 die ierste H derste G. 32 liede H. 33 en G
ridder H G. 34 olifante G. 35 eenre swepen met 'XX* H geselen van 'X' G;
Gaut 12 denis elephanta flagellia prodigus excutiens. 8, 1130 staat swepe in het rijm,
Rb. 25108 wordt flagellum door swepekijn vertaald, en de handschri/ten komen overeen;
KiL geeft sweepe flagellura op zonder beperhing. 36 hi gene beste G sijn cnape die
beeste H. 37 geuenijnde H genendegen G; GauU 13: medicata cuspide. 38 stack
G vor al dat G her A. 39 het ontbr. H. 40 Den H die den konincG hielt
H. 41 hine G mochten H. 42 stacken H. 43 olifant dor die sijden H Dien
G. 44 doen begonsten eem die been te miden H; vgL vers 286. 45 en hi H. 46
Aristonimes hi becochtet H. 47 makedene G huefdeloes H hofdeloes G. 49 grieken
die H den zege G. 50 enne vloech noint soe te genen stonden G. 51 schigte H
So dicke als daer die spiete en die schich.. G. 53 doere en doere G. 54 halpem sere
die anatin . . G. 55, 56 ontbreken in II. 55 anghe De Vries~] an . . . 56 banghe
De Vries] ban... vgL de aant. 57 elysas H.
V, 58—89. 157
Die sconincs Pharoens sone was.
Enen anderen slouch hi metten sweerde
60 Ende overreeten metten peerde,
Dat was Orcanis sone Pharos,
Dien makedi van den hoofde los.
Van Egypten was Elifas,
Ic wane Faros van Surien was.
65 Dat lant dat langhe lach verdroghet,
Waert metten roden bloede ghesoghet.
An beden siden bleef menich man,
Die ic ghenomen niet en can.
Doe stonden daer twee Daris man,
70 Enos ende Gaynan.
Enos slouch met sinen swaerde
Enen Griec toter aerden,
Dat hi ghinder bleef aldus,
Entie hiet Ecifilus.
75 Cainan slouch Laoemedoene
Met ere hantaex alstie coene.
Doe Laoemedoen was versleghen
Quam Philotas daer jeghen.
Cainan ende ooc Enos
80 Makedi van den live los.
Mettien so quam een gigant
Jeghen Alexandere te hant,
Geon van der roder see.
En sijn so leelic niet si twee
85 Tusscen hier entie Losane.
Sijn moeder was na minen wane
XLIV62. Een gygantinne, ene slore
Ende soe wannen bi enen more.
Hi was groot ghelijc der moeder,
58 faraos G soen H. 59 anderen ontbreekt H. 60 ouerrieten H reed over hem
G metteem H. 61 soen Pharoes H Fara... G; Gaut. 30: Pharos Orchanides.
62 macte hi oec huedeloes H hofde.. G. 63 elyphas H. 64 wene dat Phoras
H Cirien G. 65 sant H lange was verdr. H. 66 met H. 67 aen beiden
H lach menech G. 68 hic niet gen. ne G. 69 Die G twee ontbr. G. 70
Enon H cainam G. 71 Enon II suerden G. 72 al toter H. 74 en hi G.
75 Caman H Cainam G zdo ook 80 lamedoen H lavoemedoene G. 76 eenre
handax H hantaex (denkelijk hantaex) G coen H. 77 lamedon H lavoemedoene
G. 78 filiocas dar der j . G. 79, 80 Enon en oec Cayman | sloech hi te
doet die edel man H. 81 so ontbreekt II daer een gyg. H en G. 82 al te
hant G. 83 Een van G. 84 En H Hen sin so lane G. 85 thusscen hir enter
solanen G. 86 sin G wain H. 87 Ene wule slore G flore H. 88 sone wan
G moer G. 89 gelic G.
158 V, 90—123.
90 Al en was hijs niet te vroeder.
Van hude was hi swart algader,
Dus gheleec hi sinen vader.
Some ontsaghen si sine ghedane
Some die cracht van sinen slane.
95 Dese hadde Alexander doot,
Ne ware dat daventure verboot.
Ene colve hadde hi van drien cnopen.
Vijftiene heeft hiere mede belopen
Van den Grieken ende versleghen.
100 Doe quam hem die coninc jeghen.
Groot wonder hadde Alexander das,
Dat die viant so groot was.
Die colve hief hi up mettien,
Alse hi den coninc heeft versien,
105 Ende soe was root van den bloede.
Geon riep met groten moede
»Alexander edele here,
Hoe waerstu verwoet so sere,
Dattu jeghen enen gigant
110 Souts comen, die es dijn viant?
Du heves ghelesen dat mijn gheslachte
Den hemel winnen woude met crachte.
Jupiter hi ontvlo cume."
Dit sprac hi; ende hem liep die scume
115 Over sine leppen bede.
Die coninc lonet hem met lede7
Hi stakene ter selver stont
Metten spere in den mont
Ende naghelde hem die tonghe
120 An sinen roost ten selven spronghe.
Geoen stont ende beet den scacht,
XLVal. Die coninc stietene met cracht
Metter borst van sinen paerde
90 hi en tuint niet G. 91 suart G. 92 gelijct H. 93 honts. G gedaen H. 94
sinen lichgaem H. 96 Maer dat die au. H . . . . dat da v. G. 97 enen colven H
. . . colve G vgl 105 'III* H G. 98 vijftien H . . . . enG hevet hire mede G heeft
hier. nu H. 99 grieken nu versl. H gr. eii geslegen G. 100 quam Alexander G.
101 hadde die coninc G. 103 . . . selue (?) G. 104 hadde gesien G. 106 . . . riep
geon G. 107 edel H grote G heer H. 108 weerstu verwuet H. 109 gyg. H.
120 comen souts H . . . . comen G din G deze schrijfwijze dikw. 112 wilde winnen
G. 113 . . . er hontvlo hem c. G. 114 . . . hi dit seide liep hem G. 115 sijn lippen
H. 116 eem H. 117 stacken soe H roctene G. 118 mettien sper H. 120 Sinen
roest ter selver tonde G. 121, 22 in omgekeerde volgorde in G. 121 stoet G. 122
stetene metter H hortene met G.
V, 124—154. 159
Dat hi viel neder up die aerde.
125 So groten slach gaf hi te waren
Alse een eke van hondert jaren,
Die met haren telghen vallet.
Die Grieken quamen toe ghewallet
Ende dorstakene hondertfout.
130 Dus moeste hi sterven met ghewout.
Die rechtere scare vacht aldus.
An de luchtere vacht Clitus,
Een de beste van sinen live
Die noint gheboren was van wive.
135 Sijn suster soghede den coninc,
Ic wane hijs quaden loon ontfinc.
Der Percen slouch hi menech een
Ende gaf hem een quaet leen.
Een van Damasch, hiet Sanga,
140 Die was Clituse so na,
Dat hi hem sach slaen sinen broeder,
Sijns vader kint ende siere moeder
Ende hi suchte sere driewaerf,
Doe hi sach dat sijn broeder staerf.
145 Hi scoot up Clituse drie spiete,
Nochtan pijndi al omme niete.
Mettien scoot hi van den waghen
Ende heeftene mettien sweerde gheslaghen,
Dat hem de helm was gheclovet.
150 Maer die coyfie bescermet thovet,
Anders ware hi doot bleven.
Clitus hevet hem ghegheven
Mettien sweerde enen slach,
Dat hi vor sine voete lach.
124 ueel H. 125 groten ual uiel H; Gaut, 69: dat fragorem. 126 (en)e G eike
H. 127 telgeren H. 129 dorstackene menichfout H. 130 en doedene met g. G.
131 de G rechter scaer H. 139 aen die slinke H. 133 en G dier bester H.
134 hoint G Di nu H wart G. 135, 36 sijn scoen suster alacrine | soegde alexs
met pine H; z. de aant. 137 persen sluch G. 138 Die van Darise heelden leen H.
140 Hi G clitus comen H. 142 vaders G in sijnre H en sire G. 143 versuchte
G. 144 als hi H. 145 Scoti G clitus H clitise G. 146 pijnde hi H pinedi
G omme] me H met G. Gautier 84: cum explere nequiret pectoris affectum, met
niete versta ik niet. Ook in het volgende vers stemmen de twee hss. in eene /out overeen,
De derde naamval bij omme komt meer voor; vgl. Rein. 792 om enen cloete, Wp.MarU
1, 380 pinen omme den scatte, nndl. om der wille, om den broode. 147 stoent een
opten w. H scoet hi up den w. G; GauU 85: micanti emicuit curru. 148 met demo
H hevetene metten suerde dorslagen G. 149 So dat die helm G gecloeft H.
150 maer ontbr. G. 151 weer H hi daer bl. G. 153 metten suerde G. 154voerG,
160 V, 155-189.
XLVa2. 155 Meta haerre beder vader
Die sach dit al tenen gader,
Hi waert van rouwen so cout,
Dat hi verloos al sijn ghewout,
No hine mochte wenen niet.
160 Dicke eist also ghesciet,
Die rouwe die den mensce deert
Dat hi de trane al verteert.
Die oude man versuchte sere
Ende waert bleec ie lane so mere.
165 Hi hadde den rouwe so dore groot,
Dat hi wel na was bleven doot.
Doch dat hi te hem selven quam
Ende sprac alstie was gram
»Wreet keytijf ende wreet liebaert,
170 Ja en hevet hier dijn swaert
Twee scone kinder tenen gader
Te doot ghesleghen bi haren vader,
Ende di ontfaermet niet miere oude?
Du wistes dat die moeder soude
175 Wenen sere om die niemare.
Daeromme biddic di, com hare
Ende nem mi met hem mijn leven,
Daer mine kinder mede sijn bleven,
So heefsture ghenomen drie,
180 Datti nemeer quaets en ghescie.
So mach die weduwe wenen dan
Om twee kinder ende enen man.
Heefstu kinder ofte moeder
Ofte enech wijf ochte broeder,
185 Noch moeten si om dine doot
Rouwe driven also groot!"
Glitus en achte siere vloeke niet
Ende Meta scoot enen spiet,
Grammelike up sijn ansichte,
155 Maer eerre beider H Meta harre tuier G. 156 Di H Hi G sach die G.
157 out G. 158 sine G. 159 noch hien H. 160 eest H. 161 Den G menschen
H mainsce G. 162 dat hi al die traene H. d. so de tranen al G verwert G; Gaut.
96: dolor intus obortas sorbuerat lacrimas. 164 so lane H. 165 rouwe dor groet H.
166 ueel na. 168 sprac ofte hi were. 169 lybart. 170 en S] en. 172 geslagen.
173 die ontfarmet S] ontfamet. 175 Sere wenen nimare. 176 bidic haer.
177 Gaut. 108: ferro eodem, heigeen M. denkelijk niet zdo vertaald heeft, als boven
staat. Misschien met dieu isere tleven. 180 nemmer goet en gscie; vgL de aanteekemng.
183 oft. 184 Gaut. 112: si qua tamen coniux. 185 dijn. 186 ruwe aldus. 188moca.
189, 90 omgekeerd in het hs.
V, 190-223. 161
XLVM. 190 Maer Glitus ontfinghen lichte
Up sinen scilt te middewaerde
Ende hi slouchene af metten swaerde.
Clitus ghinc hem bat naer,
Ende recht daer hem sijn grauwe haer
195 Up die scouderen neder hinc
Stac hi den ouden ermine
Dore den hals met sinen swaerde.
Doe viel hi neder uptie aerde
Onder sine kinder bede.
200 Hi helsese met groten lede
Ende voer enweghe metter vaert
Hem derder ter hellen waert.
Mettien quam Daris ghevaren
Vreselike met sinen scaren.
205 Bider cracht vanden stenen
Ende bi de * vanden wrenen
Mochtmen weten dat Daris was.
Nichanor hadde wonder das,
Die di conincstavelie
210 Helt an die rechter paertie,
Ende keerde dare waert sijn here
Ende sette hem ter were.
Die aventure, die gheerne lieghet
Enten mensce dicke bedrieghet,
215 Gaf hem eerst goet gheval.
Hi dede vore hem vallen al
So wat so quam in sijn ghemoet.
Hi dorreet dat here te voet,
Alse ocht scape hadden ghewesen.
220 Gume mochter een ghenesen.
So menighe sloech daer sijn here,
Dat hi wel na sonder were
XLV62. Darise selven hadde ghevaen
190 ontfinc. 191 middenwerde. 192 sloecht. 193 naerre. 194 grouwe haere. 195
nieder. 197 doer. 201 ewege met groter uaert. Er is hier geene aanleiding voor deze
uitdrukking, die ook in vers 600 en 622 voorkomt. Zij dankt haar ontstaan aan het
voorgaande vers. 204 vreselike is verdacht; GauU 123 heejt niets wat daaraan beantwoordt,
maar alleen: iamque propinquabat regali prodita luxu. Misschien rikelike.
206 uit het latijn is onmogelijk op te maken, welk woord in het hs. vergeten is. 210
hielt rechter S] luchter; Gaut. 126: in dextero cornu, vgl. vers 307. 211 darwert
her: wer. 214 minscen bedreget. 215 tierst. 2!6 diet voer. 218 her.
220 come. 221 menich. 222 ueel na. Dit vers wordt aan het begin van de volgende
kolom nog eens herhaald. 223 selue.
Dr. FRANCK, Alex. 11
162 V, 224—261.
Doe quam hem tontmoete saen
225 Remnoen van Arabia,
Ende hem volchden mede na
Ridderen goet in hare doen.
Hi trooste die Percen diere vloen
Ende maecte hem moet, so dat si staen,
230 Enter were hebben ghevaen.
Men scoot vele scaerper scichte,
Die stene vloghen wel ghedichte,
Die men mettien slingheren waerp.
Daer was die strijt wrede ende scaerp,
235 Men vacht met colven ende met sweerden,
Men sloech die liede van den peerden.
Die ketele woorden vol van sielen,
Die metten helscen peke wielen.
Die doot hadde so vele te doene
240 In Daris pauwelioene,
Dat soe cume al tfolc verbeet,
Da te stervene was ghereet.
Het bleef in beide siden doot
Jonc ende out, cleene ende groot.
245 Maer Nichanor dedele deghen
Heefter so vele versleghen,
Dat hi den prijs heeft ontfaen
Van beiden siden sonder waen
Alse een ridder fier ende coene.
250 Altoos volchde hi Remnoene
Dore al dat folc, dat vor hem stoet.
Sijn doen dochten bore goet,
Al mochti al die liede slaen,
Soude hem dus die here ontgaen.
255 Mettien ruumden si hem tfelt,
Ende Remnoen, die vore hem helt
Quam Nicanore te ghemoete.
XLVlal. Die een stac anderen onsoete.
Die trensoene vielen int gors,
260 Ende si bleven beide tors.
Si lieten te gader gaen die peerde,
227 eer. 229 maecte hem S~] maecten hen. 230 wer sijn gev. 231 ueel en zdo dikw.
235 men S] met. 235 Renon. 237 zelen. 238 wielen] velen. 239 doen. 240 pauwelioen.
241 come, zdo meestal alt. 242 sterven. 244 cleen. 245 die edel.
249 coen. 250 dit vers ontbreekt in het hs.; GauU 148: perque tot obiectos vestigat
Rhemnona Persas. 255 rumden. 256 renon. 258 den anderen. 259 trensione gors
<S] gras. 260 tors <S] chars of thars; Gaut. 158: mansit eques. 261 liete.
V, 262—295. 163
Ende si vinghen bede ten sweerde.
Men slouch die staerke helme dure,
Daer dat bloet liep uut ter cure.
265 Nichanor slouch so dicken,
Dat Remnoens scilt voer te sticken.
Hare paerde storten mettien
Dat si vielen uptie knien
* * *
Hi stac sijn sweert in toter hilte,
270 So dat hem woet al dor die milte.
Doe vloe tfolc van Arabia,
Entie Grieken liepen na.
Mettien quam tfolc van Yrcanie —
Datse god vermaledie! —
275 Wale ghewapent met ere scaren.
Si beringden harentare
Nichanore met haren lieden.
Sine cracht en mochte niet dieden
Jeghen al die grote somme.
280 Hi was beringt al om ende omme.
Eerst was hi ghevelt met spieten,
Dies en mochti niet ghenieten;
Up sinen helm so vellen stene
Beide groot ende clene,
285 So dat hi al te stucken brae.
Men leest dat in den scilde stac
Der quarelen menich een,
Dat hi ghelijc enen bossce sceen.
Doe faelierden hem die aerme,
290 Hi was ghescoten dor die daerme,
XL Via 2. Sijn been en mochten hem niet draghen.
Dat seiden die gone die dat saghen
Dat ghemanc bloet ende sweet
Van sinen live liep ghereet.
295 Nochtan was sijn edele moet
262 beide. 264 misschien dat in plaats van daer leep. 266 renons. 268 wellicht
moet men over die knien lezen. Na dezen regel zijn in het hs. eenige — waarschijnlijk
4 — verzen overgeslagen, die beantwoorden aan Gaut. 162 volgg.: [genibus cecidere
remissis vectores'] vectique simul. Prior ense retecto surgit Parmenides et pectora
Rhemnonis acer arcet utroque genu. Het laatste dezer verzen eindigde denkelijk ook op
knien. 269 hielten. 274 dat sie. 275 Snellaerfs tekst heeft eere scaren, in plaats
waarvan ik hare zou hebben geschreven; het hs. heeft echter eenre en dat durf ik niet
in hare te veranderen. 276 bringden her ende dare. 278 mocht niet diden. 283 velen.
289 fallierden. 290 wat. 292 seegden die geen. 293 en. 295 edel.
11*
164 V. 226—331
So onvervaert ende so goet,
Dat menne niet en mochte vaen.
Doe ghinghen si hem met colven slaen,
Entie edele Nicanor,
300 Dies conincs Alexanders tor,
Hi viel neder ende bleef doot.
Nochtan dedi scade groot
Dien Percen, eer hi doot bleef.
Dat seide die gone diet screef.
305 Nicanor Permenioens sone,
Die aire doghet was ghewone
Ende maerscalc van der reenter side,
Es verslaghen in desen stride.
Die Grieken dreven groot mesbaer.
310 Alexander quam daernaer
Verbolghen als ons heren wrake.
Ic segghu dat in waerre sake,
Hi quam verbolghen als een lyoen,
Ende hem war en die gone ontvloen,
315 Die sine jonghen hadden doot.
Tfolc vlo al dor die noot.
Si hadden liever vlien enweghe,
Dan te vechtene om die seghe.
Een bacheleer bleef daer allene,
320 Doe dat vole vlo al ghemene.
Mennoen, die up die Granike
Was versleghen jammerlike,
(Dander bouc vertelt algader)
Was des ridders oudervader;
325 Fiadas hiet hi, ic wane,
XL VIM. Scone was hi van ghedane,
Ooc was hi van Gyrus gheslachte.
Verwaent was hi in sijn ghedachte,
Want hi soude sekerlike
330 Hebben ghehadt in huwelike
Daris suster, hadt so vergaen,
296 en. 299 edel. 303 van percen. 306 gewoen. 311 ons ontbreekt; vgl.vers.B34.
315 sinen marscalc hadden; ik aarzel niet deze stoute veranderinq te maken, alhoewel
ik niet voldoende weet te verklaren, hoe sinen marscalc in den tekst gekomen is. Maar
deze woorden zijn geheel onjuist en het: advolat orbata catulis truculentior ursa van
Gaulier (vs. 184) bewijst, dat M. hier niets anders kan hebben ge&chreven, dan sine
jongen of sine welpe. 317 te vlien. 320 vlo (S vloe) ontbreekt. 321 mennon granike
S] grammike. 323 dat ander boec vertellet allegader. 324 Die was. 326
scoen gedaen. 328 verweent. 331 hedt.
V, 332—369. 165
Dat hi den seghe hadde ontfaen.
Dor dat beheet van deser eren
Quam hi jeghen die wrake ons heren.
335 Maer en es ghene scoonheit,
Noch edeldom, noch rijcheit,
Die de doot verdriven mach.
Een bacheleer, claer alstie dach,
Sconincs ghespele Efestio,
340 Maecte sine herte onvro.
Al waren si scone bede ter curen
Si hadden twiselike aventure.
Enen scilt hadde Fiadas,
Daer ane ghescreven was
345 Een tygher rampant van goude
In kelen staende, alsmen woude.
Efestio reetene al dore
Ende gheraecten wel ter core
Door die borst ten scouderen uut;
350 Hien liets niet dor sine bruut,
Die Fiadase was beheten.
Hi storte neder sonder be ten,
Ende hi sliep den langen slaep.
Die Yrcanoise vloen alse scaep;
355 Nicanor was ghewroken wel.
Hem was gheleert al sulken spel,
Dat si die Grieken al ontsaghen.
Si vloen ende lieten hem jaghen.
XLVI62. Dus vacht men in dat reenter here.
360 Permenio dede ooc grote were
Entie int slinke here waren.
Macheus quam daer ghevaren,
Die jeghen hem vacht met prighe,
Daer was die parsse van den wighe.
365 Hem quamen mede te ghemoete
Die van Bacteren haerde onsoete,
Ende Bessus hare here mede,
Die groot verdriet den Grieken dede.
Narbesines die moordenare
332 heddi. 338 as die. 339 eufecio. 340 sijn. 341 scoen curen. 342 twifelijc
auenturen; vgl. de aanteekening. 345 rapant. 346 staen. 347 eufecio reten. 349 borste.
350 misschien die in plants van sine. 353 ende ontbreekL 358 vluwen. 359 her: wer.
360 ooc ontbreekL 364 parse. De verzen 363 en 64 behooren wellicht in omgekeerde
volgorde te staan. 367 eer heerre.
1(H) V, 370-406.
370 Quam dare ooc met siere scare.
Hantgheslach ende jammer groot
Was daer ende menegherande doot;
Men slouch daer meneghen slach.
Talre eerst dat een prophete sach,
375 Een vroet man van der heiden wet,
Die sere met bloede was besmet,
Sprac hi te siere suster saen:
»Suster" sprac hi »ghi suit gaen
Tote Alexandere int rechter here,
380 Daer hi vecht met groter were,
Ende secht hem al dese woort:
»Alexander heefstu ghehoort,
Het es om niet, dattu dus loops
Ende om Daris doot dus hoops.
385 Die quaetheit en saltu niet doen,
Du best so edel een baroen,
God en willes niet ghehinghen,
No die quaetheit volbringhen,
Want die dese werelt sal erven an,
390 Dattu souts slaen enen ouden man.
Daris sal sterven andersins
Over enen corten tijt bat ghins,
Dan sullene sine liede slaen.
XLVIIal. Des en sal hi niet ontgaen.
395 Secht hem dat hi succurere
Met groter haest tgriexe here,
Bedi Macheus van Babylone
Begaet die Grieken haerde onscone,
Hi neemt hem lijf ende goet;
400 Al eest dat Permenio doet
Grote were, hi en can gheslaen
Die Percen al die vor hem staen."
Alse die here hadde gheseit,
Sijn suster voer enwech ghereit
405 Ter rechter siden, daer soe vant
Alexandere al te hant.
370 daer. 372 meingerhande. 374 ierste. 376 besmet Verwijs] beset. 377 S suster
ontbreekt. 379 rechte her: wer. 381 segt. 386 beest. 388 noch. Bet zou
zeker beter zijn, als de regels elkaar opvolgden in de orde 386, 85, 88, 87; in dit
geval ware het nog waarschijnlijker, gelijk het mij nu reeds voorkomt, dat Maerlant niet
tweemaal quaetheit heeft geschrevent maar dj in 388 df in 85 ten ander woord; misschien
in 85 eenvoudig dies en saltu. 389 erven Verw,"] ernen di staat in het hs.
390 souds 393 solen eem. 395 segt. 399 nemt hen. 400 permenis.
V, 407—443. 167
Die bootscap, die haer was gheheten,
Seidesoe saen; al sonder beten
Keerde hare de vrouwe ghereet.
410 Die tale was den coninc leet.
» Vrouwe, wane so ghi comt"
Sprac hi »ghi moet sijn verdoemt,
Beide hier ende overal,
Die hoopt omme sulc gheval.
415 Daris en sal mi niet ontgaen,
Al quame mi bootscap sonder waen
Dat mine lieve sustere bede
Ende mijn moeder ooc met lede
Vanden Percen waren ghevaen.
420 Mochtic Darise allene verslaen,
Daer ic minen hope toe draghe,
So dedic haerde clene claghe
Omme dat ic hadde verloren;
Nemmermeer en haddics tor en.
425 Sla ickene doot, sijt seker dies,
Dat hi mi boetet al mijn verlies.
XLVHfl2. Dat verlies achtic dan clene,
Dat hi mi boeten mach allene.
Noch segghe ic u meer, vrouwe,
430 Ende sweret u in reenter trouwe:
Al ware Daris in enen casteel
Van maerbersteen al gheheel
Ende seven mure van claren stale
Daer omme waren ghemaect wale
435 Ende Acheron, die helsce riviere,
Die altoos bernet ghelijc den viere,
In die graven sevenvout
Alomme liepe met ghewout,
Ende hare oevere van sulfur waren,
440 Die altoos bornen sonder sparen,
Entie casteel vol van spisen,
Ende van ridderen in aire wisen
Ende ghewapent ooc ter cure,
409 hare de ontbreekt. 411 wan. 412 ghi (of beter misschien hi) ontbreekt,
413 en. 414 loept om sulke. Gaut. 242: quocumque venis dea cardine, vanum sperminus
omen, 416 queme. 417 suster. 420 alleen. 423 hebbe dat misschien ook wel te
verdediqen is, Gaut, 248 volg.: quern si perdiderot parvi mihi cetera, parvi perdita
momenti: solum si vicero, solus perdita restituet. 424 nummerm. 425 des. 426
buetet verles. 427 verluys. 428 bueten. 429 lieue urouwe. 438 liepe S] liepen.
439 eer oever. 440 bsnen. 441 vol were.
168 V, 444—482.
Nochtan en mochten daventure
445 Van mi altoos niet besceermen,
Dat ickene liete dan gheheermen."
Dit was Alexanders tale,
Ende hi herwapende hem wale
Ende hi hiet sijn ors vergoorden
450 Haestelike met corten woorden.
Hi spranker up al daer ment hilt,
Voor die borst hinc hi den scilt
Ende nam enen staerken scacht.
Doe reet hi met groter cracht
455 Onder meneghen viant.
Daer waert sulc ghestof int sant,
Men mochte merken daerbi wel
Dat hijt was ende niemen el.
Affer een here van Libia
XLVIIM. 460 Was Alexandere alte na
Ende vacht up enen waghen,
Alsmen doe plach in dien daghen.
Craterus stac hem met crachte
Den waghen omme mettien scachte.
465 Daer was hi ghereden te sticken
Ende tetreden herde dicken.
Amictas, Alexanders deghen,
Hevet Lisiase te doot ghesleghen
Met sinen sweerde deghenlike.
470 Al was Lisias die rike
Van seven conincriken here,
Hi moestet daer becopen sere;
Al was hi here van den Siten,
Amictas sweert mochten wel biten.
475 Alexander sloucher vele:
Amilone stac hi dor die kele,
So dat hi dare moeste bliven
Ende sinen rouwe driven.
Antigonus was haerde gram,
480 Dat becochte Baradam.
Tholomeus sette tors te lope
Ende dorreet die grote hope
446 dan leet. 452 borste. 453 hi nam. 456 sulke. 458 niement. 459 heer.
463 stakene. 464 En den wagen om; Gaut, 261 : fertur temone supino Afer
Aristomenes, 466 tetreden (of vertreden?)] dorreden. 470 die ontbreeku 471 en
van wellicht vier in plaats van seven; GauL 264: tetrarcha. Alb sloeger. 476 dor
sijn. 477 dare ontbreeku
V, 483—521. 169
Van den Percen als een deghen.
Eumenidus heeft ooc versleghen
485 Meneghen man met sinen sweerde.
Cenos reet met sinen peerde
Die van Percen al te sticken.
Meliagar slouch wel dicken
Mettien sweerde up Daris here.
490 Perdica sette hem ter were
Jeghen die Percen, alstie gone,
Die wreder was, dan hi was ghewone.
Polipercoen die eerst woude
Datmen bi nachte vechten soude,
XLVII62. 495 Dede selke were bi daghe,
Dat men prisen soude, diet saghe.
Dus ghinghen die Grieken jaghen
Ende quamen recht voor Daris waghen.
Daer si quamen vochten si so sere:
500 Elc was ^helijc sinen here.
Haddijt ghesien ooc, Macedo,
Hi souts hebben ghesijn wel vro,
Dat mettien ridders ende dander
Was so menich Alexander.
505 Qualike mocht Daris behaghen,
Alsi die Grieken hoorde jaghen
Ende sine liede tonder gaen.
Bi hoorne hevet hi verstaen
Dat ghecrac van der battalien,
510 Daer men dor slouch meneghe malien.
Die Grieken sijn so na ooc comen,
Dat si dlijf hebben ghenomen
Den ridders die in alien tiden
Hilden neven Daris siden.
515 Floe mach iemen ter nauwer noot,
Alse hi vore hem siet die doot
Nutteliken raet visieren
Ende eerlike in aire manieren,
Alse sijns selfs sin faliert?
520 Daris peiset ende visiert,
Wat hi best mach anevaen.
484 Eenmenidus. 489 her: wer. 491 al die goen. 493 Polipercen die tiersten.
495 wer. 497 ghinge. 501 Hedde hijt. 502 geweest hebben. 503 en mettien ander.
504 menich Verw.'] mechtich. 507 onder. 508 Die home; GauL 280: jam victoris
fragor aures pulsabat Darii. 511 griekin sijn oec so na. 514 hielden. 515 nouwer.
516 siet S] sijt. 519 En alse falliert.
170 V, 522—556.
Al wille hi die vlucht bestaen,
Daer en es niemen diene troost
Noch diene uter vresen loost.
525 So menich dusent alsi te voren
Ridders hadde uut vercoren
Ende seriante in sijn here,
XLVIIIal. Cume stonter daer ter were
Dusent jeghen die viande.
530 Die groote onnere entie scande
Daden hem dicke swaer versuchten,
Ooc so haddi grote vruchte.
Alsi was in deser vrese
Braken die Percen hare rese
535 Ende ghinghen alle vlien.
Daris, die dit heeft versien
Dat si lopen haerre straten
Ende si hem in dier vresen laten
Rumede sinen waghen,
540 Diene brochte daer ghedraghen,
Ende hi bejaghede doch een paert.
Doe ghinc hi vlien mettier vaert.
Nu vliet die coninc sonder ere,
Die verdoemt es haerde sere.
545 Hi vliet enen hovescen viant,
Ende hi sal comen altehant
Onder die quaetste viande,
Die sijn binnen sinen lande.
Hi vliet den hovescen lybaert
550 Ende vliet ten serpente waert;
Hien sal hem niet wachten des.
Bessus ende Narbesines
Die wilen aerm waren ende naect
Ende nu heren sijn ghemaect
555 Ende hi goet hadde ghegheven,
Si sullen nemen hem dleven,
522 wil vlocht. 523 S es, ontbr. die en. 524 dien. 528 come, zdo of coeme
meestal voor cume. 530 oneere. 531 dicwile. 532 so ontbreekt. Uit de vergelijking
van Gautier (290): pudor et reverentia Jamae ne fugiat prohibent, contra timor anxius
urget met vs. 530—32 blijkt duidelijk, dat de dietsche verzen niet in orde zijn. Immers
is er nauivelijks aan te twijfelen, of vers 531 is verknoeid, 6. v, versuchten uit vluchten
of uit vlucht. Ook aan 522 schijnt iets te haperen; Gaut. 287: cui nee tuta fuga est,
nee si velit ipse morari inveniet socios. Misschien heeft de afschrijver een paar regels
overgeslagen. 539 rumde hi. 540 dar bracht. 544 verdoemet. 550 En. 552 en.
555 e|i dien hi. 556 solen hem ontbr.
V, 557-593. 171
Ooc segghic u over waer,
Si en sullen scuwen sijn grauwe haer.
Mettien quam die niemare
560 Dat Daris ontreden ware,
XL Villa 2. Ende Alexander heeft ghehoort,
Ende hieuw mettien sporen voort
Over die edele baroene,
Die daer upten velde groene
565 Laghen doot in hare bloet.
Cume hielt hem iemen voet,
Daer hi volchde den coninc.
Ic segghe u in vvaerre dine,
Dat hi vlooch in dier maniere,
570 Als een steen uut ere pederiere.
Gheliker wijs alsmen siet,
Hoe dat ene sterre sciet
Jeghen storm in die lucht,
Also voer hi met groter vlucht.
575 Maer Daris was haestelike
Ghevloen met haeste over die Like;
Dat was ene scone flume.
Hi was over comen cume,
Doe hi peinsde dat hi woude
580 Die brugghe breken, so en soude
Alexander hem niet volghen,
Die achter hem quam so verbolghen.
Maer, weet god, hi ontsach
Dat Alexaeder up den dach
585 Altoos niemene liete ontfaren
Van die an dander side waren.
Hadde hi die brugghe tebroken,
Hi hadde hem selven wel ghewroken,
Bedi so waren dander bleven
590 Die hem sider namen dleven.
Dus hadde liever die keytijf
Sine liede dan sijns selves lijf.
Die Percen begonden vlien
557 sege ic. 558 si solen kimmen. Gaut. 304: non veriti.... capitis... verendi
perdere canitiem. 561 heeft dat. 562 heiwe. 563 edel. 564 groen. 565 eer. 567
volgde. 569 diere manieren. 570 eenre pederieren. 572 een. 576 Ik ben het met S.
eens, die op dit vers aanteekent: „haestelike met haeste zal Maerlant zeker niet geschreven
hebben" Gaut. 319: sed iam praecipiti per saxa, per invia, saltu transierat
Lycum paucis comitantibus amnem. 580 brughe. 583 wetgod. 585 liet. 586 van dien
di ane. 592 begonsten te vlien.
172 V, 594—633.
Tpter brugghen weert mettien.
595 Die grote hitte ende tsweet
XLVIIIM. Dede hem utermaten leet.
Daer bleef menich doot van dorste,
Omdat hi waters hadde borste.
Si liepen ten fonteinen waert
600 Enten beken met groter vaert,
Si dronken twater vuul ende claer.
Menech bleef ligghende daer
Van groter gulsecheit steendoot,
Want hem dwater den gheest versloot.
605 Some dronken sijs so vele,
Dat hem keerde uter kele.
Some borsten si ooc ontwee
Nochtan wouden si dies waters mee.
Daer viel ooc in die riviere
610 Menech riddere goet ende diere;
Die brugghe en was niet wijt ghenoech,
Dies hadden si groot onghevoech.
So vele vielre in die Like,
Dat ic u segghe sekerlike,
615 Sechdemen u daer af tghetal,
Ghi en soudes cume gheloven al.
Alexander sach wel te waren
Dat hem Daris was ontfaren,
Endi sach sine liede moede
620 Ende bespringt mettien bloede.
Ende het ghinc ten avonde waert.
Doe voer hi met groter vaert
Te sinen ridderen haerde blide,
Die waren an die luchter side.
625 Doe hi comen was daerbi,
Permenioen, die deghen vri,
Hi seinde enen bode enweghe
Die seide mare vanden seghe
Dattie Percen vluchtich waren
630 Ende datter luttel ware ontfaren.
XLVIII62. Doe voeren die Grieken meiter vaert
Blidelike ten tenten waert.
Stappans saghen si openbare
594 brughen. 596 hen. 598 borst. 602 lichende. 603 gulsecheit (S gulsecheden)]
gulscecheiden. 607 some entwe. 610 ridder en zooals dikw. 611 brughe.
614 seghe. 615 segtdemen. 620 besprenct met deem. 621 auende. 628 mere. 630
dattier weer. 631 ter vaert.
V, 634-673. 173
Gomen ene ander scare
635 Uten dale ten berghe waert.
Helm ende scilt, wapen ende swaert
Dochtem bernen van goude.
Si daden stuven ooc die moude.
Het waren Percen datter quamen.
640 Teerst dat si die Grieken vernamen,
Doe begonste hem wanhaghen;
Maer doe sier so luttel saghen,
Setten si hem al ter were
Jeghen Alexanders here.
645 Die coninc voer na sijn maniere
Blidelike vor sijn baniere,
Alse ofte hi om die battalie
Niet en gave ene malie.
Dedel coninc entie milde
650 Decte hem met sinen scilde.
Daventure was hem hout.
Hi reet stappans met ghewout
Ende doorstac dien conincstavel;
Dus haddi den besten cavel.
655 Hem volghede Lysimachus,
Permenio ende ooc Glitus
Ende alle dandere ridders mede.
Die coenheit, diemen ghinder dede,
Dat ware te telne al te lane.
660 Het bleef daer beide staerc ende crane,
Daer was menich sweert tebroken,
Niemen en staerf daer onghewroken.
So langhe wile hadden si ghevochten,
XLIXai. Dat si den dach ten avont brochten;
665 Entie sonne die was onder.
Doe docht den Percen wesen wonder,
Dat die Grieken niet en weken.
Doe ghinghen si hare scare breken
Ende ghinghen vlien enweghe.
670 Nemmeer en streden si om dien seghe.
Over die brugghe vander Like
Vloen si al ghemeenlike.
Het was haerde na middernacht,
634 een. 637 dochtem hem. 641 begonsten. 643 hen wer: her. 654 Alexander
hadde den. 655 volchde lisonatus. 657 die ander. 663 wile misschien te
schrappen. 668 eer scachte. Gaut. 378: ordine rupto consuluere fugae. 670 die.
672 vlouwen.
174 V, 674—712.
Eer si ontvloen der Grieken cracht,
675 Tote dat si quamen tote Arbele.
Daer vonden si up siere sele
Dien drouven Darise, haren here,
Wenende utermaten sere,
Entie ghene die met hem waren
680 Ontreden der griexer scaren.
Daer saten si ende spraken alle
Van den groten onghevalle.
Kenlijc eest ende openbare,
So wie tweewaerf verwonnen ware
685 Ende so vele hadde verloren,
Dat hijs soude hebben toren.
Bi Darise so waest also.
Hi sat int herte wel onvro,
Drouflike besach hi die scaren,
690 Die met hem ontreden waren
Endi sprac met drouven moede:
»Het behoort ten wereliken goede
Alse nu te wesene groot here
Ende te levene met groter ere,
695 Alse nu verwinnen, alse nu verliesen,
Alse nu welvaren, alse nu riesen,
Alse nu qualec, alse nu wel;
Al eest dier aventuren spel.
XLIXa2. En was die coninc Gresus niet so rike,
700 Datmen nieware sine ghelike
En wiste, verre noch na,
Die here was van Lydia?
Ende sider wart hi so keytijf,
Dat hi verloos goet ende lijf.
705 Cyrus die edele lantshere
Nam selve lijf hem ende ere.
Ja en was Cyrus daer na
Verwonnen in Amasonia,
Die grote here, dedele man,
710 Die de werelt al verwan?
Ja en nam hem ooc sijn lijf
Een coninghinne, een crane wijf?
674 ontvlouwen. 675 denkelijk so dat in plaats van tote dat Arboele. 676 op
sinen stoele; zie de aanteekening. 677 heer. 680 ontreeden. 683 oppenb. 687 wast.
693 werenlike. Gaut. 388: sortis humanae est. 696 als. 697 als. 699 die coninc misschien
te schrappen. 700 nieweren. 703 wart (of was) S] wat. 704 goed. 705 Cyris oec die
edel. 706 nam sijn lijf hem selue. 707 cyris. 709 heerre die edel. 711 en S] en.
V. 713—750. 175
Thamaris was soe ghenant
Ende vrouwe vander maechden lant.
715 Men maecht bi Cercese merken,
Die met cogghen ende met berken
Al de see overdecken dede,
Daer hi Europen dwanc mede.
Doe quam hi voort te Mofilee 5
720 Dats ene stat, staet up die see.
Hi hadde met twaelfhondert scepen
Ter see waert die stat begrepen
Ende te lande waert beseten
Met meneghen deghene vermeten.
725 Doe baden si raet an haren afgod,
Ende hi gat hem dit ghebot,
Dat si met houtinen paerden
Vechten souden ende met swaerden.
Doe verstonden die heren wel
730 Dat scepe diede ende niet el.
Doe voer dat vole van Mofilee
Met haren scepen up die see
Ende verslouch Gerses here
XLIXM. Uptien lande ende uptien mere.
735 Selve mochti sonder waen
Met enen scepe cume ontgaen.
Aldus ontfloe die tyrant,
Die te voren dwanc al dlant.
Daer omme hebbic dit gheseit
740 Ende te voren u gheleit,
Dat ghi niet en suit wanhopen,
Al hevet u daventure belopen,
Die alleweghe es onghestade
Ende nu doet vrome ende nu scade.
745 Al sijn wi nu ghescoffiert,
Wat helpt anders ghevisiert,
Dan te peisene alle weghe
Dat wi noch sullen vechten seghe.
Nochtan en twifelic niet dies,
750 Et si ghewin ocht verlies,
714 Ene maegden. 715 macht. 717 decken over. 719 vgl. 731 dat vole van
Mofilee. Ook Sp. Hist. Is, 20, 14 heeft het hs. int ende van der Mofilee. 720 die
staet. 721 'X* M verbeterd naar Sp. Hist. I3, 20. 724 degen. 725 aen. 727 houtenen.
733 her. 735 moechte hi. 736 entgaen. 73* tyrant S., maar het hs. heeft
tyvant, niet tynant. 740 u te voren. 747 peisene S] pisene. 748 solen. 749 des.
750 verles.
176 V, 751-788.
Alexander hi en sal morghen
Dit lant bringhen in groter sorghen.
Hi en vint ghenen wederstoot,
"Want die liede sijn al doot.
755 Hi sal die rijcheit ende dat gout
Algader nemen met siere ghewout,
Dan sullen giereghe Grieken
Hare wonden met goude wieken,
Dan sullen si hem alien laden
760 Ende haer giereghe herte saden.
Nu dunket mi die beste raet,
Na dien dat aldus staet,
Dat wi hem laten winnen die steden
Ende varen int lant van Meden,
765 Die noch ten wighe niet en quamen.,
Ende van den strijt niet en vernamen.
Ic sal versamen cortelike
Die wonen int inde van den rike
XLIXfr 2. Ende derdewaerf den strijt bestaen.
770 Ic hope wi seghe sullen ontfaen."
Aldus liet Daris sine tale.
Nochtan seinde hi ghedicht wale
An Alexandere een saluut,
Dat ghi moecht horen overluut.
775 »Daris ontbiet sinen here,
Alexandere, saluut ende ere
Ende bit dien edelen baroen,
Dat hi doe door wel doen
Ende hi ontfaerme dier keytive,
780 Die behouden haren live
Dier avonturen sijn ontgaen,
Ende hise hem late te dienste staen.
Sindet mi weder mine kinder
Moeder, amien, meerre ende minder.
785— — — — — — — —
Ic sal di gheven al den scat,
Die mine voorders hebben begraven,
Daer toe dat rike lant van haven,
755 richeit in dat. 757 en 759 solen. 758 Eer. 759 hen. 762 deen. 763 hen.
764 den ontbreekU 765 stride. 766 stride. GauU 404 volg.: interea fines intactaque
bellis regna petiturus Medorumque ultima. 769 derde werf. 770 solen zege. 773 aen.
775 enboet. 778 doe] het hs. h«e/t dor, aan die r is echter iets veranderd, zoodat
men ook e kan lezen; vgl. de aanteekening. 780 behoudeliken. 781 auenturen, 787
mijn. 788 to.
V, 789-828. 177
Bede Percen ende ooc Meden
790 Met alien minen riken steden."
Maer Alexander, dedele baroen,
Seide, hi en wouts niet doen.
Gheporret es hi mettier vaert
Ende voer te Arbele waert,
795 Want hem was ghesecht voorwaer
Dat hiene soude vinden daer.
Ende alse Daris dat verstoet,
Porredi met groter spoet.
Doe ruumde hi Arbele bi nachte.
800 Hem was te moede haerde onsachte
Dat hi ruumde sine steden,
Ende voer int lant van Meden.
Lai. Teerst dat te daghene begonste,
Quam Alexander al dat hi conste
805 Ende alle die hi met hem brochte
Tote Arbele ende sochte
Daris, die hem was ontfaren.
Groten scat wan hi te waren
In dien strijt ende in die stede.
810 Nu hoort, wat die here dede!
Hi gaf mildelike tgout
Ende ander rijcheit menichfout;
Die vrecke herten maecti sat,
So mildelike gaf hi den scat.
815 Hi hadde prijs ende wereltere,
Hi en achte up ander rijcheit mere.
Al die steden die hi vant
Ghinghen willike in hant.
Doe sende Daris, die coninc vri,
820 Tote Poruse van Endi
Ende seide »Porus, lieve vrient,
Dicke hevestu mi ghedient
Ghetrouwelike van minen lene,
Want dijn macht en es niet clene.
825 Com mi te helpen met diere cracht
Over dach ende over nacht!
Elken riddere willic in soude
Gheven vijf besante van goude
789 bedi. 791dieedel. 793 geport. 794 toe arbole evenzoo 799 en 806. 795 gesegt.
796 hi darise soude. 799 rumde, desgelijks 801. 803 teersten. 805 alle dat, misschien
te lezen al dat. 810 hort. 815 lees Haddi? 817 alle. 818 willeclich. 820 tote S]
tote aen porus. 828 ridder ea.
Dr. FRANCK, Alex. 12
178 V, 829—868.
Ende elken voetgangher drie.
830 Daertoe willic gheven die
Alexanders goede Bucifal —
Het es weert der werelt al —
Met al de chierheit diet hevet;
Ic wane, so goet gheen en levet."
835 Dus dedem Daris echt ter were
La 2. Jeghen Alexanders here.
Alexander voer metter vaert
Ten lande van Surien waert.
Al die poorten deden hem ere
840 Ende ontfinghen over here
Sonder slach ende sonder stoot.
Des was sine blijscap groot.
Mettien haddi int ghedochte
Dat hi woude, ochti mochte,
845 Waert met stride oft met minnen,
Die stat te Babylone winnen
Entie tegheline mure,
Die wilen maecte bi aventure
Die coninghinne Semiramis,
850 Also alst bescreven is,
Sconincs Ninus wijf, die vroede.
Soe dede temperen met bloede
Dien morter, daer al die maisiere
In waren ghewracht goet ende diere.
855 Ende noch staet daer hare sale
Hoghe ende scone ghemaket wale.
Die hoghe toren staet daer mede,
Die wilen Nemroet maken dede.
Daer gaf god tweeendseventich spraken
860 Den gonen diene wouden maken.
Die coninc quam van Babylone
Ghevaren utermaten scone
Also verre, alst es vander see
Tote * ofte mee.
865 Doe quam ghegaen alse een bruut
Die soudaen Macheus uut.
LH. Lettel liede quamer mee,
Dan met hem siere kinder twee.
834 ween. 835 echter ter. 836 alexs den here. 838 Gaut. 434: transcurrit Syriam.
839 alle die portere. 842 blisscap. 845 weert. 846 babylonen. 847 tigelinen. 848
bi] die. 850 ast. 853 alle. 854 lees met in pi. van in? 856 en geiaaect. 857 tornhi.
858 menfroet. 860 genen dien. 863 Alse. 864 tote westphalen.
V, 8^9—907. 179
Hi was van Darise ghevloen;
870 Te voet quam dedele baroen,
Die in die bede stride te voren
Vele volx hadde verloren,
Ende ooc en sciet hi niet dane
Sonder prijs na minen wane.
875 Doe quam Macheus bat voort
Eride gaf up die poort
Den coninc ende al sine kinder
Ende al dat vole meerre ende minder.
Alexander ontfinc dien here
880 Blidelike met groter ere
Ende custene ane sinen mont.
Hi dedene riden ter selver stont.
Hi en woude niet openbaren
Sine grote joie te waren;
885 Hi was so blide, dat hi woort
Cume mochte bringhen voort.
Wat wonder waest, dat hi was vro,
Dat Macheus quam also
Ende hem ghenade bat
890 Ende hem upgaf die goede stat,
Daer so menich coninc rike
In hadde gheweest gheweldelike!
Bedi het ware grote aerbeit
Te winne al sulke citeit,
895 Daer so menich edel deghen
Van binnen woude striden jeghen.
Het soude werden sere te sure,
Eer men die tegheline mure
Ende den roden morter scoorde,
900 Die menegher beesten bloet becoorde;
Daer moeste meneghe pederiere
L62. Werpen steene up die maisiere.
Ende een man van sulker cracht,
Alse Macheus was gheacht,
905 Daermen in dien stride te voren
Groten prijs af mochte horen:
Ander heren mochten vele,
873 danen. 874 wanen. 877 alle sijn. 879 ontfeinc dien heerre. 885 hi . j . wort.
887 wast. 893 weer groet. 894 cierheit; dezelfde fout komt in dit boek vs. 1025 terug.
Gaut. 447: tot populis et tot munitam turribus urbem. 897 sere S] se. 898 tigelinen.
900 die] dat becorde zooals Verwijs verbeterd heeft staat in heths. 901 perdieriere.
902 steene (S steen)] een. 903 enen.
12*
480 V, 908—946.
Hem castijen van den bispele
Dat si hem nemmermere
910 En setten jeghen den edelen here.
Doe dede hi sijn here scaren
Entie Percen achter varen,
Die reden onder sine baniere,
Ende hi maecte scaren viere
915 Ende quam in die edele poort,
Daer ghi eer af hebt ghehoort.
Mochtic ghetellen al die feesten,
Die de hoochste entie meeste
Binnen Babilonien dreven,
920 Also alsict vant bescreven
Van meester Wouteren Gastelioen,
Soe soudict haerde gheerne doen.
Daer was van vrouden groot gheluut.
Men hinc daer die pellen uut
925 Entie rijcheit, die hier te voren
Menich coninc uutvercoren
Hadde ghewonnen ende ghecocht
Ende met crachte dare brocht.
Met ghimmen ende met diere ware
930 Waren verciert die outare.
Vor die huse up die pleine
Stonden beelden groot ende cleine,
Alse die liede allegader
Makeden na haren vader;
Llal. 935 Som waren si silverijn
Som van goude, som yserijn,
Som van houte, som van metale
Ghescepen utermaten wale;
Elc na dien dat hi was rike
940 Hadde hi ghemaect sijns vader ghelike.
Daer waren dantse vele gheleit,
Die straten waren al bespreit
Met peine ende met singlatoene,
Bede scaerlaken ende ooc groene,
945 Ende samijt met goude besleghen
Brochtemen aldaer ghedreghen.
908 hen, ook 909 bispele Verw.'] spele. 912 waren, Gaut. 454: retrocedere,
913 banieren. 914 vier. 915 edel. 918 hoegsten eii die meesten. 923 vreuden.
926 uytverk. 928 dar gebrocht. 934 maecten. 937 metael. 939 eelc. 940 vaders.
941 ik lees in het hs. eerder dancse (oj zelfs dansse) dan dantse. 942 alle. 944 bedi.
946 brachtmen.
V, 947—985. 181
In die mamerie van Babilone
Bine menighe guldine crone.
Die rike poorteren van der stede
950 Entie hoghe vrouwen mede
Hadden cleder uut ghehanghen,
Daer draken in stonden ende slanghen,
Elkerlijc na sijn maniere.
Die salamandre, die biden viere
955 Levet sonder ander spise,
Die stont daer na hare wise.
Daer stont ooc durenture
Van den liebaert die aventure,
Die es wonderlike groot,
960 Want die leuwinne weerpt al doot
Hare jonghen., alles drie te gader;
Dan so comt daertoe die vader
Ende belecket sine jonghen
Al omme ende omme mettier tonghen,
965 Ende hi gaet roupen ende grongieren
Eiselike na siere manieren.
Mettien lucle ontfaen si dleven.
Dit stont in die peine bescreven.
Die nature stont daerna
LIa2. 970 Van enen serpen te, heet vipera:
Men vintere niewer mee
Van haerre manieren dan twee.
Haer nature es dus ghedaen:
Alsi sullen ghenoten gaen,
975 Dan comt stappans dat wijf
Ende ontoet den mont wel rijf,
Entie man steect sijn hooft daerinne,
Ende soe bitet hem af van groter minne.
Aldus blijft die man daer doot,
980 Ende soe blijft van twee jonghen groot,
Ende alsoe gheneest, splijt soe ontwee;
Aldus en blijfter maer twee.
Die pellicaen stont daer bescreven:
Sine jonghe en moghen niet leven,
985 Si en hebben thertebloet
947 diere manieren. De verbetering is van De Vries, Taal- en Letterb. 1,54. 948
memge guldene. 954 salamandren. 956 eer. 957 doer enture. 958 lybart. 960lewinne
werpet. 961 alle. 962 so ontbr. daer thoe. 963 alle sijn. 965 gronieren. 966 sijn.
970 serpent hiet vipra. 971 vinter. 972 eerre naturen. 974 solen. 977 stict hoet.
979 daer die man. 980 blivet van den twe iongen doet. 981 ende] want.
182 V, 986—1024.
Vander moeder, diese broet.
Daer stont hoe die moeder peckede
Ende haers selfs herte uut treckede.
Dus werden si hare te sure.
990 Dit es geens voghels nature.
Fenix stont daer in dien viere,
Dat es ooc sijn maniere*.
Alse hi te pulvere es verbrant,
So wast een ander altehant
995 Van den asscen, diere bleven.
Dus en magher maer een leven.
Ander beesten ende ander woorme
Van so wonderliker voorme
Stonden ghinder angheweven,
1000 Al en haddic el niet bescreven
Binnen achte daghen, na minen wane,
Dan haer nature ende haer ghedane,
Nochtan en haddic volscreven niet.
Hier bi eest dat ict achter liet
Llbl. 1005 Ende segghe u van den hoghen doene.
Die diernen ende die garsoene
Waren ghecleet met samite.
Daer was menich wempelwite
Ende menich dulle warmoesdierne,
1010 Die onghewone was te vierne:
Vraechde men, hoe soe hiete,
Soe seide ver Imme of Margriete.
Die selve niet en was so rike,
Dat hi hem cleden mochte eerlike
1015 Die hadde gheleende cleder an,
Was hi wijf, was hi man.
Al dien wech dien Alexander
Quam ghereden ende menich ander,
Was gheciert met sconen blomen,
1020 Die ic niet wel en can ghenomen.
Van boven waest met sconen risen
Al verdect in diere wisen,
Dat hem van den sonnenscine
En mochte comen eneghe pine.
986 die si. 987 pickede. 990 geens] eens. 993 pulver. 994 weest. 998 wonderlike.
999 stont. 1000 hedde ic waon: gedaen. 1003 en S] efi heddic. 1004 acht'e.
1005 de doen: garsoen. 1010 ongewoen. 1011 vraechmen. 1012 seiden Ymme.
1014 dat si eere mochte cl. Gaut. 468: hosque quibus deer at jallax opulentia, iusstt
inter honoratos fulgere precaria vestis. 1021 wast. 1022 dierre.
V, -1025—1064.
1025 Als hi was binnen dier chiteit.
Was daer menech cruul ghereit,
Dat utermaten wale rooc,
Timiane ende wirooc,
Stakten, mirre ende sinamoma,
1030 Galanga, cassea ende aroma.
Dat deden si dor sine ere
Ende haerde vele mere.
Tygren, loncen ende lupaerde
Tooghde men hem ende liebaerde
1035 Ende meneghe beeste na minen wane,
Die ghevoet es in Yrcane.
Up die huse saten knapen,
Life 2. Vrouwen ghinghen ten veinsteren gapen
Om dien edelen man te siene,
1040 Die nie wille en hadde te vliene.
Die menestrele quamer mede
Vor dien coninc in die stede
Ende loofdene met haren sanghe.
Daer was menich trompe langhe,
1045 \edelen haerpen ende sijmphonien,
Gytolen die wel leren vrien,
Salterien, orghelen ende sciven;
Men speelder met sweerden ende met kniven;
Daer was menich astronomien,
1050 Die in die sterren conste sien,
Wat ghescien soude daernaer
Over menich hondert jaer.
Noit en was in eertrike
Man ontfaen so eerlike,
1055 Noit ontfinc dat vole van Rome
Met so eerliken gome
Haren keyser Octaviane,
Die ooc Augustus hiet, ic wane,
Noit en was so wel ontfaen
1060 Julius, dat es mijn waen.
Doe hi dien hertoghe van Swaven
Scoffierde ende alle sine graven
Tote Lyons up die Rone.
Hi quam achter haerde scone
1025 cierheit. 102ft gereet. 1027, 28 in het hs. in omgekeerde oolgorde.
utermate. 1029 staken mure. 1030 gargana casea; vgl. de aanteekening. 1031
1034 toende lybarde. 1041 monestrevele. 1043 loefden. 1049 astronomijn.
sterne. 1055 van S~] ontbr. 1059 misschien no ooc in plaats van noit.
184 V, 1065—1098.
1065 Ende wan Burgondien ende Batrangijs;
Daer hadde Julius den prijs.
Doe vacht hi le Dole in Loreine,
Daer hadde hi den seghe alleine.
Hi verwan den hertoghe echt,
1070 Doe bolghen ridder ende knechl
Lllal. Ende versloughen haren here,
Dus hadde Julius die ere.
Julius wan binnen tiene jaren
Dat hi van Rome was ghevaren
1075 Al tlant dat leghet nu
Benoorden berghe van Moniu.
Doe keredi te Rome waert.
Pompeius die was vervaert,
Hine dorste niet ombiden,
1080 No jeghen hem ter were riden
Ende vlo tote Brandijs;
Dus hadde Julius dien prijs
Ende volghede met crachte.
Doe vlo Pompeius bi nachte
1085 In Epiros entie Romeine.
Julius sach dat hi alleine
Mochte hebben Rome ende Lombaerdien
Ende al dat lant van Romanien,
Ende keerde weder in die stat
1090 Ende nam al Pompeius scat
Dien hi binnen Rome hadde ghelaten.
Daerna voer hi sire straten
In tlant van Spanjen, daer hi vacht
Echt jeghen Pompeius cracht.
1095 Daer verloos so menech tleven,
Dat noint tghetal ne was ghescreven.
Pompeius was verwonnen echt.
Fontinus, Tholomeus cnecht,
1065 battangijs. 1067 Tolette G loriene H. 1068 dar hi den pris bejagede all. G.
1069 En verw. G. 1070 doe torneden hem r. H het volgen riddersG. 1071 verslogen
den hertoge H. 1072 dies was i. verheven hoge H. 1073 dien jare G. 1076 bi
norden H brugge mongu G. 1077 weder te G te romen H. 1078 hi H. 1079 en
1080 ontbreken in H. 1079 ombeiden G. 1081 Brandis: pris G. 1082 den G. 1083
want hi volchde eem H. 1084 P. vloe echt met nachte H. 1085 epiron H egipten
in die rom. G. 1086 dat ontbreekt G. 1087 ebben G. 1088 romenie G vddr dezen
regel heeft het fragment nog en al dat lant van normenie. 1089 Hi k. H. 1091 die
G in rome H. 1092 en voer en weech H. 1093 spengen G spanien H. 1095 menich H.
1096 dat ict getal noit en sach bescr. H, 1097 Ponpenis G. 1098 Fortunus H een
onwert en. G.
V, 1099—4132. 185
Nam Pompeius sijn leven
1100 Ende hi hevet sijn hovet ghegheven
Juliuse, den groten man.
Julius, die keyser, wan
Met groter cracht Egyptenlant
Ende maecter vrouwe inne altehant
1105 Gleopatren dat scone wijf.
Daerna nam hi meneghen dlijf
In dat lant van Affrike,
lAla 2. Die jeghen hem hadde crachtelike
Met Pompeiuse ghevochten,
1110 Dat si alle sere becochten;
Ende den coninc Juba
Volghedi langhe wile na.
Doe voer hi te Spangen weder,
Daer slouch hi meneghen ter neder;
1115 Pompeius swagher nam hi dlijf.
Dus makedi meneghen keitijf
Ende al dore sijns selves vrome.
Dit was deerste keiser van Rome.
Doe Julius dit hadde ghedaen,
1120 Keerde hi weder te Rome saen
Ende was ontfaen haerde scone.
Maer die feeste van Babilone
Die was scoonre hondertwaerf.
Nu hoort hoe die keyser staerf!
1125 Hi dede Rome groten lachter,
Want hi dreef die vriheit achter,
Daeromme balch tsenatuerscap sere.
Doe hi twee jaer ende nemmere
Hadde in Rome stille gheleghen,
1130 Was hi jammerlike versleghen.
Vierentwintich doregaender wonden
Gaf men hem ten selven stonden,
1099 sin levem G. 1100 hi ontbreeht H sin G en zdo meer hoetH. 1101 Julius den
hogen H. 1102 keiserike G. 1103 groten G. 1104Hi makede vroue alteantG. 1105
cleopatrem G. 1106 daer n. h. m. sijn 1. H. 1107 efi intH. afrikeG. 1108 sloeghi
menegen degenlike H tjegen G adde G. 1109 want si pompeius vochtenH ponpeiuseG.
1111 en oec H. 1112 harde verre na G. 1113 in spanien H. 1114 ter ontbreekt H.
1115 Ponpenis n. h. oec tlif G dleven H. 1116 d. esser menich bi eem doet bleven H
d. makedine keitif G. 1117 dor H. 1118 Dat G. 1119 doe dat i. G. 1121 ontaltG.
1122 ne waer G. 1123 Si H. 1124 hoe dat G. 1125 h. d. gr. 1. rome G. 1126darmen
onthalde in so scone G vrieheit H. 1127 b. eem die cenaet H b. dat heerscap G; senatuerscap
bezigt M. 6.u. Sp. hist. Is, 13, 28. 1128 oft meere H. 1129romen H. 1130 wartH gesl. G.
1131 •XXXIIH* H dorgaende H groter G. 1132 waren hem gegeven G stonde G.
186 V, 1133—1166.
Brutus deet ende Gassius;
Dat senatuerscap wout aldus.
1135 Sie vloen en wech in Mutina.
Antonis die volghede na
Ende haddese daer beseten.
Doe lieten sijt te Rome weten.
Doe coosmen Octaviane
1140 Dat keiserike tonttane
LII61. Ende men seinde Irtuse ende Pansa
Toter poort te Mutina,
Dat si Antonise souden verdriven.
Irtus moeste ghinder bliven
1145 Ende Pansa waert so ghewont,
Dat hi staerf in corter stont.
Antonis voer in Egyptenlant
Ende liet sijns selves wijf te hant,
Augustus suster Octavia.
1150 Hi nam cortelijc daerna
Gleopatren tenen wive.
Dat becochti metten live,
Want Augustus voolchdem achter
Ende dedem groten lachter.
1155 Hi sconfierde al sijn here
Bede bi lande ende bi mere.
Cleopatra, die scone vrouwe,
Hadder omme so groten rouwe,
Ende was van herten ooc so gram,
1160 Dat soe twe serpente nam
Ende dedese hare sughen doot.
Antonijs hadde den rouwe so groot;
Hi dode hem selven met venine.
Aldus corte hi sine pine.
1165 Doe keerde hi te Rome weder
Ende leide al orloghe neder
1133 Calterus deet G. 1135 want die senaet H Die hoge heren wildent G. 1135
vlouwen en weech H Mettien vloen si in G. 1136 Anth. hi voelchde H. 1137 si H
ontbreekt G. 1138 Dit 1. si H. 1139 daer oct. H octavane G. 1140 dat grote H.
1141 yreuse H ircus G panise H pamsa G. 1142 porten H. 1143 Dar G ambonise
H. 1144 Yrc. H Ire. G. 1145 panisa H pamsa vaert dar g. G. 1146 Daer G.
1147 Antonijs H. 1148 sin G. 1150 Die H cortelike G. 1151 Cleopatrem G.
1153 w. die keyser volgedem na G en naar dit vers al toter port Mutina. 1154 G
achter dezen regel nog dit gesciede menech jar ir achter. 1155 scoff, eem alle H.
1156 en al dat hi brochte ter were G. 1157 Cleopatrem G. 1161 Die d. si eer H
hare selven suelgen G te doet H. 1162 roue G. 1163 Dat hi eem dode H doede
G. 1164 aldus ende sine G. 1165 Augustus voer te H. 1166 alle G.
V, 1167—1200. 187
Ende was here viertich jaer
Sonder orloghe, dat was waer.
Doe hi te Rome quam, die here,
1170 Was hi ontfaen met sulker ere
Ende de stat ghemaect so scone,
Sonder tote Babilone
Daer ic u eerst af liet bliven,
En sach nie man die teeste driven.
1175 Al waren die feesten al te samen,
LII62. Die noit binnen Rome quamen,
Ochte iewer binnen al eertrike,
Si en waren sekerlike
Algader niet so scone,
1180 Alse die feeste van Babilone.
Het dochte mi ooc recht wesen:
Wilmen alle bouke lesen
Ende den genen meest prijs gheven,
Die meest dede in sijn leven,
1185 Alder hogher coninghe geesten
Ende al dat si mochten gheleesten
Dat en es maer een spel
Jeghen dat desen man ghevel.
Bedi te sinen twalef jaren
1190 Begheerde hi orloghe te waren,
Ende alsi was achtien jaer out,
Orloghedi met siere ghewout.
Het es recht dats elc man wondert:
Viertich dusent ende vijf hondert
1195 Hadde hi voles toors ente voet,
Doe hi striden eerst bestoet
Jeghen die heren van eertrike
Ende hise dwanc gheweldelike;
Hi en was here maer twaelf jaer:
1200 Bedi seg^hic u over waer,
1167, 68 en was van al der werelt heerre | LV jaer ocht mere H. 1169 doen hi
qu. t. K. binnen H. 1170 selker minnen H eren G. 1171 die H. 1173 tierst H
Daer hie (hie?) tersten G. 1174 noint feste G. 1175 festen alle G. 1176 oint G.
1177 ieweren H of hiewer erderike G. 1178 sine G. 1179 also H. 1180 feste G.
1181 H begint met dit vers een nieuiv hoofdstuk; ooc ontbreekt G. 1182 wilt men H.
1183 niet pris G. 1184 sinen H. 1185 hogen coninc G geeste H. 1186 moechte H.
1187 nes G eens kinds spel H. 1188 geviel G. 1189 beide HbedeG. I190begonsti
orlogen G. 1191 XII jar G. 1192 Vachti met groter g. G. 1193 elken H helc G.
1194, 95 Dat Alexander niet hondert Man en hadde tors no te voet G. 1196 vechten
G ierst H. 1197 erderike G. 1193 duanc G, 1199 hine was out G. 1200
bedi wetic wael vor w. H,
188 V, 1201—1238.
Wille men merken sine joghet
Entie hovesceit van siere doghet
Ende met hoe cleenre herecracht
Hi de werelt al vervacht:
1205 Al de prijs die Julius wan
Ende Augustus die edele man
Ende alle die keisere van Rome,
Dat es ghelijc enen drome
Daer men nomet desen, here.
1210 Bedi hebben sijs cranke ere,
Die bouke makeden van Arture
Van Partonopeuse, van Sornagure,
LUIal. Si en hadden des mans daet ghescreven
Ende groten prijs ghegheven.
1215 Hadde hi ghelevet, dats mijn waen,
Also langhe, alse dede Octaviaen,
Hi hadde den duvel uter hellen,
Lucifere ende sine ghesellen
Entien fellen Modicac
1220 Ghedaen so groten onghemac,
Dat si souden hebben gheneghen
Alexandere, dien jonghen deghen.
Ware sulc een coninc te Parijs,
Hi soude bejaghen groten prijs;
1225 Al heidenesse soude hi dwinghen,
Men soude van siere doghet singhen
Al van daer die sonne up staet,
Tote daer soe weder neder gaet.
Ware ooc die hertoghe van Brabant
1230 Sulc een riddere becant,
Dien roveren te Rippelmonde
Soude dunken grote sonde,
Tol te nemene met ghewelt
Den ghenen die varen up die Scelt.
1235 Die vijfte bouc geet hier uut.
God gheve haer also menich saluut
Alse woort in dien bouke staen,
Die mi dit te dietsce dede anvaen.
1201—4 ontbreken in H. 1202 sire G. 1205 den H. 1206edelH. 1207 keys, ro
men H. 1208 dromen H. 1209 noemt H. 1210 Daer bi H ebben sis crancke G.
1211 maecten H. 1212 En van den coninc S. G. 1213 bescreven H. 1214 een
H eii hem G. 1215 na minen wane G. 1216 octaniane. 1218 Lucifiere. 1220 grote.
1225 heidenisse. 1227 gaet. 1228 weder misschien te schrappen. staet. 1220ridder
wael bee. 1233 niemene. 1234 wellicht Van die varen. 1238 diedsche.
DIE SESTE BQUC.
Emmer eest recht datmen priset
Van dare die sonne riset
Al tote daer soe gaet te hove
Den edelen man van groten love,
5 Dat es die jonghe Maeedo.
LIIla2. Nu es Babilonien vro,
Dat soe die plaghe van eertrike
Hevet in haren wike,
Daer alle coninghe af sijn vervaert
10 Ende ontsien sijn scaerpe swaert.
Dit es hi die dorriden sal
Dat lant van Asien overal
Entie werelt sal sijn wesen.
Van desen prince mach men lesen
15 In Daniels prophecije,
Dit es die boc van Macedonije,
Die die twee hoorne van dien wedere
Breken sal ende slaen ter nedere.
Dits hi die noit en was vervaert.
20 Te rechte es hi alles prijs waert.
Nu es besloten die aller beste
Te Babilonien binnen der veste,
Dien die werelt binnen hevet.
Hi dwinghet al dat vole dat levet.
25 Alle die lantsheren beven
Ende si wanen laten dleven,
Alsi desen here horen nomen.
Ter groter eren ente vromen
Sal hi der werelt coninc wesen.
30 Ware bleven ooc in desen
So groot sine hovescede,
2 daer. 3 altoe daer. 8 lees binnen? rike. 9 verveert: swert. 14 prince S] princen.
16 boec. 17 Die twe. 18 een. 26 weneu. 30 were oec hi bl. in. 31 groetes.
190 VI, 32-71.
Hen es sake daer hi mede
Eneghen lachter hebben mochte.
Nu merct hoe eerhke ende hoe sochte
35 Hi verwonnen vole hanteert;
Nu merct dat hi niet en verkeert
Dor eneghe gramscap sinen moet!
Hi es so hovesch ende so goet,
Die in den stride viant was,
40 Hi en wille hem niet verwiten das.
LIIIM. Hi hietse poorters in die stede,
Die hi in dien strijt vlien dede.
Cortelike sette hi sine cure
Te Babilonien al durenture.
45 Daer verloos hi sine doghet,
Die hi hadde in siere joghet,
Die hem sijn meester leerde,
Want sijn goede sin verkeerde.
Die rijeheit van Babilone
50 Ende so meneghe vrouwe scone
Crankeden sere sine lede
Ende verkeerden sinen sede.
Want neghene dine en doet
So verkeren des menschen moet
55 Ende begheren onsuverhede,
Alse dronkenscap ende ledechede.
Ende dat iantvolc hantiert gheerne
Ledecheit ende ooc taveerne,
Ende si sijn bi naturen heet.
60 Si verhuren ooc ghereet,
Al dat si hebben omme miede,
Want het sijn ghiereghe liede:
Aldus so was Alexander
Entier Grieken menech ander
65 Te Babilonie, in die stede,
In die grote weeldechede
Drie weken no min no mere.
Die lede waren hem so sere
Ende so traghe van groter weelden,
70 Hadden dedele griexe heelden
Tien tiden enen strijt bestaen,
35 hantiert. 38 dor S] dorge verkeert S] verkoert. 40 wilt. 41 hietse S] hiese.
43 satte. 51 sijn. 53 geen. 60 verhuren S] verhinen. 61 hebben oec om. 67 beide
malen noch denkelijk meer: seer. 68 hun of him. 70 hadde die edel.
VI, 72—110. 191
Daer en ware gheen ontgaen.
Bedi rumet Alexander
LIII62. Ende met hem menech ander.
75 Hi logierde buten de stede
Verre ende al sijn here mede;
Nochtan en mochti porren cume.
Doe verkeerdi die costume,
Die sine voorders langhe plaghen
80 Daer te voren in haren daghen:
Hi woude dat die soudeniere,
Elkerlijc na sijn maniere,
Wisten hare seker sout.
Hi visierde met ghewout
85 Dat tiene ridders ooc te samen
Enen conincstavel namen;
In griexe heet een decurioen,
In fransois heet een baroen.
Dan woude hi dat dusent baroene
90 Enen conincstavel coene
Hadden die hare dine bemaerke,
Dat heet in griexe een cyliaerke.
Dit was, om dat hi woude weten,
Wie milde was van sinen smeten,
95 Ende een ridder anders prijs
Hem ane en trecke in ghere wijs.
Hi woude ooc elken gheven tsout
Na dien, dat hi ware bout.
Te voren waest die sede algader,
100 Doe Philip levede, sijn vader:
Alsmen up brae die pauwelioene,
Dat een deghen staerc ende coene
Met ere busine dede verstaen,
Alsmen ten wapen soude vaen.
105 Maer men mochte niet den horen
Over al int here horen.
LIVal. Hier bi dede hi visieren
Dat men met ere banieren
Dies daghes soude doen verstaen
110 Dat men ten wapen soude vaen.
82 elkerlike. 83 eer. 87 hiet denenrion of deuc. 88 hiet. 89 baroen S wil
hondert lezen in plaats van dusent. 91 eer dine bemarken. 92 hiet in griexen cyliaerken
(S cyliarken)] cybarken. 94 sinen ontbreekt. 95 die een des anders; vgl.
115. 96 giere. 97 geven 5] gerne. 99 wast. 101 alsme pauwelone. 102 ene.
103 eenre businen. 106 her daer.
492 VI. 111—150.
Snachts soudemen een vier ontsteken,
Alsmen de tenten up soude breken.
Hi gheboot dien coenen recken
Dat hem niemen soude antrecken
115 Anders lof no anders prijs
Dore eneghe dine in ghere wijs,
Ende dat hem elc met siere daet
Ghenoeghen liete sonder baraet.
Dien groten heren bat hi sere,
120 Dien soudenieren boot hi mere,
Den doorpers belovedi vriheit.
Hi swoer bi siere sekerheit,
So wie dat vloe, hi soude sijn
Ewelike ghemaect eigijn.
125 Alst here hadde ontfaen die cure
Ghewillechlike al durenture,
Porreden si mettier vaert
Ter groter poort te Susen waert,
Daer Asswerus wilen coninc was,
130 Alse ic hier te voren las,
Ende Hester hadde ooc daerinne
Vrouwe ghesijn ende coninghinne.
Die van Susen hadden vrede
Ende gaven up die goede stede.
135 Aldare in die selve stat
Vant Alexander groten scat,
Entien guldinen wingaert mede,
Dien Asswerus maken dede.
Die druven waren van dieren stenen,
140 Bede van groten ende van clenen,
Die telgher van selver, die blader van goude.
LIVa2. Hi was ghelijc enen woude,
So lane was hi ende so breet,
Die tralie, daer hi was up gheleet
145 Was van yvore ende van ebene,
Die columnen al ghemiene,
Daer die tralie up was gherecht
Waren van maerbere scone ende slecht.
Daer gaf hi meldelike tsout,
150 Diere stene ende gout
115 noch. 116 eenge in eenger w. 118leet. 119 here. 120meer. 121 vrieheit.
127 porreden S] porrende. 129 Daer wilen een coninc. 130 Assw. als ic. 132geweest.
135 aldaer. 137 gulden. 138 den. 140 bedi. 141 telgere silver. 144 daer hi S]
diere up was.
VI, 151-187. 193
Ende hi ghereede sine vaert
Haestelike te Uxien waert.
Uxien dat es ene ene poort,
Ic wane ghi selden hebt ghehoort
155 Van enegher so vaster stede.
Die wech was ooc so nauwe mede,
Dat een man van cranker were
Daer letten mochte een conincs here.
Ander gherande pat
160 En mochte men varen toter stat
No met crachte no met liste.
Gume was iemen daer, die wiste
Den rechten wech te Uxien waert.
Daer was een soudaen onvervaert,
165 Ghetrouwech ende machtech sere,
Medates hiet die here;
Darise was hi so hout,
Dat hi ende al sine ghewout
Dor hem die doot wouden besuren.
170 Els neghene veste van muren
So en was al om die stede,
Dan die nature wassen dede
Ene roche al omtrent,
Vast ende staerc alse die van Gent.
LIV61. 175 En mochtense binnen enen jare
Ergheren breet van enen hare;
Nochtan woudese Alexander winnen
Ende sine cracht daer doen kinnen.
Ridders ute sinen here
180 Coos hi van der meester were,
Die die provetse souden doen.
Maerscalc was daer af Tauroen
Een riddere van groten prise
Ende goet man na sine wise.
185 Selve porredi metter dagheraet,
Die grote here, daert al an staet,
Ende verwan ten selven stonden,
151 hi S] si. 154 wene zooals gewoonlijk. 159 grade noch ander pat; S. vermoedt
dat men eenvoudig strate in plaats van grade moet lezen. 160mochtme. J 61 noch beide
malen. 162 come. 165 machtich. 166 Medaces; Gautier Madates. 170 Ander geen.
173 roke. 174 na dit vers schijnen een paar regels te ontbreken; men zou in hel volgende
vers kunnen schrijven: Men en mochtese; maar denkelijk stond er een meer bepaald
subject. 177 woude si. 181 prouetse. 183 ridder. 185 dagerate-
Dr. FRANCK, Alex. 13
194 VI, 188—226.
Die si voor die nouwe roche vonden,
So dat hi den wech ontede,
190 Daermen voer ter vaster stede.
Hi dede grote borne vellen,
Daermen mede soude quellen
Die poort, ende hi dede visieren
Tribuke ende pederieren
195 Ende daertoe menech magneel.
Hi dede maken enen casteel,
Die up vele rader stoet,
Van houte staerc ende goet,
So datmen voort mochte driven.
200 Daer up dedi ridders cliven,
Die de mure breken souden,
Woude mense jeghen hem houden.
Maer daer was een quaet toegaen,
Daer men met ysere soude slaen
205 Jeghen enen selfwassenen steen,
Want daer en was ander mure gheen.
Aldus en waest jeghen vole allene,
Daer jeghen hi strijt hadde ghemene,
Maer hi hadt jeghen die rochen,
LIV62. 210 Die wilt waren van groten bochen.
Nochtan dat so menich steen
Entier quarele menich een
Up sinen scilt ghescoten waren,
Sijn vole ende mochten niet te waren
215 No dor soete no dor sure
Ghebreken van den vasten mure.
Hi was die voorste van den here,
Ende hi dede de meeste were;
Alse nu waerp hi grote kesele
220 Alse thovet van dien esele,
Alse nu ghinc hi minieren,
Alse nu waerp hi met pederieren,
Alse nu ghinc hi die mure breken,
Alse nu ghinc hi die poorte steken,
225 Alse nu dreef hi den tor bat na,
Die torment van Asia
188 roke. 194 pardieren. 195 mangneel. 203 quaet tho gaen; GauU 5,91: sed
gravis accessus, 204 yser. 207 wast. 208 hi ontbreekt (S, daer hi jeghen). 209
rochgen. 210 va bochgen. 212 En die. 214 mochte. 215 noch dor s. noch dorch.
217vorste. 220 dat hoet. 222 perderen. 223 mure] porte. 225 toren wat na.
VI. 227—264. 195
Ende riep »scaemt u, ghesellen,
Dat ghi dit muurkijn niet en moghet vellen!
Ghi hebt verwonnen Asya
230 Ende meneghe poort verre ende na,
Suldi slapen vore desen casteel,
Al es die raure vaste ende gheheel?
Wat steden ofte wat muren
Soude enichsins gheduren,
235 Daer die Grieken vore staen?
Wat castele soude ontgaen,
Hi en soude Alexandere nighen,
Dien hi met crachte woude ghecrighen?
Al ware hi hoghe toten trone
240 Ende daertoe staerc ende scone,
Hi soude vallen vore mi."
Dese tale so sprac hi;
Ende Tauroen stont up die caniele
Van den hultinen castele.
LVal. 245 Teerst dat hem die Grieken saghen,
Soe begans hem wel behaghen,
Entie binnen Uxien waren
En waenden niet der doot ontfaren.
Gheerne souden si den Grieken wiken
250 Ende uut haren lande striken;
Maer si en mochten niet ontgaen.
Up dien toren ghinghen staen
Scuttere ende steenweerpers mede,
Die sere quelden die stede.
255 Sciere sende Medates
Dertich ridderen, die baden des
Dien coninc, om lijf ende lede,
Ende hi up name die goede stede.
Alexander balch hem sere,
260 Hi en antwoorde min no mere,
Dan alse ic u segghen mach:
aMorghen", sprac hi, »an dien dach
Suldi al die doot ontfaen,
Ende een en salre niet ontgaen."
227 scamt. 228 murken mocht. 231 soeldi. 234 enichsens. 236 casteels.
237 niegen. 239 were. 241 vor. 243 canteel. 244 hultenen casteel. 245 tierst.
246 begons. 257 en om. 258 nam. Misschien zijn deze en de voorafgaande regel aldus
te lezen: dien coninc, up lijf ende lede | hi up name d. g. St.; vgl. up ghenade Rein.
1688. Gaut. 5, 110 heeft: ut liceat salva victos abscedere vita. 259 balch eem wale
siere. 260 En hi noch min noch. 261 als. 263 soeldi. 264 salder.
13*
196 VI, 265—303.
265 Doe men dit in Uxien hoorde,
Wat die coninc hem antwoorde,
Waren si sere ghescoffeert
Ende van herten tebarenteert.
Ende hets recht, die niet en wille
270 Met goeden paise ligghen stille,
Dat hi orloghe so vele hevet,
Dat hem rouwe dat hi levet.
Cortelike waert doe nacht.
Medates, die niet en acht
275 Om ander dine, dan om sijn lijf,
Sende boden, alstie keytijf,
Tote Daris moeder Cisigambis,
LVa2. Die Alexanders ghevanghen is,
Dat soe hem om ghenade bade —
280 Hi wiste wale dat die coninc dade
Haren wille al openbare,
Alse of soe sine moeder ware —
Om dat hi Daris maech was,
Ende soe soude ghedinken das,
285 Dat sijn wijf ware hare nichte.
Cisigambis en dede niet lichte
Die bootscap, die bat die cnecht.
»En es", sprac soe »gheen goet recht,
Noch behoort niet ter aventure,
290 Die ic ter wilen nu besure,
Te doene selken overmoet,
Al si dat mijn here, die coninc, doet.
Hoe soude ic so coene wesen,
Dat ic hem ghewoeghe van desen?
295 Met recht verwerct hi den vrient,
Die mer bit, dan hi verdient;
Die meer ghenaden hoopt,
Dan hi verdient, ofte coopt,
Hi: es ongheraect in alle wet.
300 Het betaemt mi vele bet
Te peisene dat ic bem ghevaen,
Dan te peisene, sonder waen,
Ic was wilen coninghinne.
266 hen. 267 gescoffiert. 268 te bar. 269 heds die niet. 273 coertelike. 274 Medaces.
275 dan sijn. 277 cisigambris, zoo ook 286, 307. 281 oppenbaere. 282 ofte
sijn. 283 maech oec. 285 were eer. 287 knecht. 289 aventure «S] aventnren.
290 besure S] besuren. 291 doen selc. 292 Alse mijn; z. de aanteekening. 299 wit.
300 beteerat. 301 bin.
VI, 304—343. 197
Ooc Vruchtic in minen sinne
305 Dats den coninc iet vernoie,
Want ickene so dicke moie."
Dit sprac die goede Gisigambis;
Nochtan so bat soe den coninc dis,
Of hi dat vole al woude slaen,
310 Dat hi den soudaen liete gaen.
LVM. Die goedertierenheit, die soe vant
An den hovescen viant.
En mochte te vollen niet bescriven,
Al dat gheboren es van wiven.
315 Want hi en vergaeft allene niet
Den soudaen, dat hem es ghesciet,
Maer alien lieden vander stede
Ende vanden conincrike mede
Vergaf hi sinen evelen moet.
320 Al sulke vriheit, als daer stoet
Te voren, eer hi wan die stede,
Die liet men hem hebben mede;
Dies hadden si den besten cavel,
Dat hem dus gheviel; haer gavel
325 Liet hi dlant al durenture.
Al hadde de wandel aventure
Ghegheven Darise die stede,
Sijn moeder en hadde met haerre bede
Die poorte also ghedaen vrien,
330 Alse Alexander dede Uxien.
Stappans doe dit was ghedaen,
Ende Medates hadde ontfaen
Van Alexandere die vriheide,
Deelde hi sijn here ghereide.
335 Hi seinde met Permenioene
Meneghen ridder fier ende coene,
Dat hi Darise, sinen viant7
Souken soude int pleine lant
Heimelike ende met liste.
340 Die beste, die hi int here wiste,
Helt hi nochtan in sine scare.
Hi voeren souken harentare
Up die casteele van den montanien;
309ofte. 310lete. 311 godertiereneit. 312 aen. 313mochtic. 315vergaft. 317 alio luden.
322 him. 323 cavel S] gavel. 324 hun gavel S~] cavel. 326 de ontbreekt 328
8 en, ontbreekt. 332 medaces. 333 vriheue. 334 deilde here 5] lere gerede.
335 permenioen: coen. 338 plene. 441 heelt. 342 her en tare. 343 casteel.
198 VI, 344—1382.
Permenio voer in die campanien.
345 Die berghe waren hooch ende breet,
LV62. Daer Alexander over reet,
Die int lant sijn van Perci.
Noit en hadde die deghen vri
So menech leet so meneghe vrese,
350 Alsi hadde in ghone rese.
Daer ondervant die deghen wel,
Hoe onghestadich ende hoe fel
Daventuse es alleweghe,
So waert te sure hem die seghe.
355 Hi voer meneghen nouwen pat
Ende croop door menich nouwe gat,
Daer noit man te voren no siden
Gomen en dorste noch liden.
Dicke was hi ooc verdreven
360 Ende ghevreest an sijn leven
Vanden volke van Perci.
Meneghen deghen so verloos hi,
Ende dicke moeste hi keren weder,
Alsrnen van boven up hem waerp neder.
365 Grote scade was hem ghedaen,
Nochtan en woude hi niet weder gaen,
Eer hi verwan die van Perci,
Ende al dat vole verre ende bi —
Die wonen up die montanien,
370 Ende meest leven bi castanien
Ende also wilt alse beesten —
Hem lieten dwinghen ende dweesten.
Mettien so quam hem niemare,
Dat sijn vole ghevanghen ware
375 In die stat van Percepolis
Van den volke van Daris
Ende Permenio ghescoffiert.
Stappans haddi ghevisiert,
LVIal. Dat hijt coenlike sal wreken
380 Entie stat te stucken breken.
Nochtan moeste hi overliden
Eer hi ter stat in mochte riden
345 hoch ende breet] bosch en heet; Gaut. 148: ardua, quorum perpetuum excurrit
vergens in Petsida dorsum. 348 die onihreekt. 349 menich leet soe menich. 350geen.
352 ongestedich. 354 hem te sure. 358 misschien te lezen Cume en dorste doreliden.
360 en oec. 364 op een. 368 dat tfolc. 369 motanien. 372 Hen lieten si. 376
>an Daris volke gevangen is.
VI, 383-421 199
Araxes, ene staerke flume.
Soe vlieghet ghelike ere plume,
385 Die een stoorm vlieghen doet.
En was meester noit so vroet,
Diere brugghe maken mochte.
Wat wondere waest dat hi dochte,
Hoe hi daer over comen soude?
390 Want hi die poorte winnen woude.
Hi merkede om den besten pas,
Ende waer die roche nauste was.
Daer maectemen binnen ere nacht
Ene brugghe met groter craeht,
395 Die up beide de rochen lach.
Talre eerst dat was dach,
Voer hi over ende sijn here.
Percepolis was sonder were,
Ende eer si hem gheeleden connen,
400 Heeft Macedo die stat ghewonnen,
Ende onsteken met griexen viere
Die edele poorte entie diere,
Daer so menich hier te voren
Conine in was uutvercoren.
405 Over waer segghic u dat
Dat Alexander noit enghene stat
En wan, daer hi binnen vant
So meneghen dieren bisant.
No Susen no Babilone,
410 Die rike waren ende scone,
Si en deden niet een glas
Jeghen dat in Percepolis was.
Want di coninghe, die hier te voren
LVIa2. In Percen waren uutvercoren,
415 Hadden al den dieren scat
Bracht in die grote stat.
Die solre entie kemenaden
Waren met goude so gheladen
Met selvere ende met dieren waren!
420 En was allene niet te waren
Om nutscap ghedaen in tstede,
383 een. 384 eenre. 387 diere S] die. 388 wast. 392 rogge. 393 mactmen
eenre. 396 talder eerste. 392 hen. 442 edel. 404 was en ute verkoren; Gaut.
164: celebrem tot priscis regibus urbem. 409 noch beide malen Babyloen: scoen.
413 in het As. staat alleen co*. 414 perceli. 419 silvere. 420 Efi. 421 die stede.
200 VI, 422—460.
Maer om grote wonderlichede.
Die Grieken liepen om den roof
Ende vochter omme, so dat stoof;
425 Die vriende vochten onderlinghe
Om die grote diere dinghe
Hier hads selc so vele gheladen,
Hi en condt ghedraghen noch bestaden
Ende verloos lijf ende goet,
430 Om dat hijs so vele loet.
Diere cleder van cinglatoene,
Van purper, root ende groene
Ghinc men daer te stucken scuren.
Die afgode moestent hesuren;
435 Men slouch hem af hande ende voete
Ende bereidese haerde onsoete.
Elkerlijc namer een deel;
Daer en bleef gheen gheheel.
Al die scone goudine vate
440 Woorpen si up die strate.
Aldus waert dat goet verteert,
Ende al ghedestrueert
Percepolis, die edele stede,
Die Perceus maken dede,
445 Ende Meducen slouch te doot,
Daer af te tellene es wonder groot.
In dese stat so was gheboren
Die grote here, die hier te voren
LVK1. Die see met scepen overslouch,
450 Men leest dat hi hier crone drouch.
Dat was Cerces, die dorevacht
Al Europen met siere cracht
Entie de berghe slichten dede
Entie see vullen daer mede.
455 Nemmermeer en woonder man,
Sider dat Alexander wan.
Wie daer na drouch die crone
Van Percen, hi woonde in Babilone
Ocht in een ander goede poort.
460 Van deser en weet men niet een woort,
428 conste. 431 cinglatoen: groen. 432 van] en. 435 hen hende. 437 erstond
manier, onder het eerste been van de m staan echter puntjes, ten teeken dat het moet
vervallen. 439 guldene. 442 Eii die stat al. 443 edel. 445 en die. 448 grote hier
die hijr te. 450 he. 451 Cerces ontbreekt. 455 nummemeer eii wonder. 458 hi S]
hi en. 460 wietmen.
VI. 461—497. 201
Ende cume weetmen, waer soe stoet,
En si bider meester vloet
Araxes, die daer bi noch is,
Daer wilen stont Percepolis.
465 Haer ouvere sijn van maerberstene
Ghepaveit scone ende rene
Ane die side, daer wilen stoet
Percepolis die stede goet.
Nu besich wale, lieve vrient,
470 Of dese stat hadde verdient
Desen torment ende dit verlies?
Ja soe wel, sijt seker dies;
Want Cerces was gheboren daer,
Die Grieken dede groten vaer.
475 Ende alse die coninc quam in tstede,
Volchden hem driedusent mede
Van sinen volke, sonder waen,
Die van hem waren ghevaen.
Some waren si sonder oren,
480 Ende som hadden si de voete verloren,
Some doghen, some de hande,
LVI62. Ende somen bleken ooc die tande,
Some waren si in haer voorhooft
Gheiekijnt, des ghelooft,
485 Met enen slotele gloiende heet.
Eer se Alexander sach ghereet,
Waende hi dat waren diere.
Doe hise kinde, die goedertieren,
Weende hi utermaten sere;
490 Die rouwe dwanc dien edelen here.
Hi hiet dat si hem troosten souden;
Wat so si van hem hebben wouden,
Dat woude hi hem gheven, twaren.
Wouden si in Grieken varen
495 Ende besien wijf ende kinder;
Hi gaf hem sinen orlof ghinder.
Doe berieden hem die keytive,
461 wietmen staet. 492 En wester; vgl. de aanteekening. 463 Alaxes. 465
over. 466 reine. 467 aen. 468 Percipolis. 470 ofte. 472 dese. 474 dede] hadden.
475 die stede. 476 'IIIJ* m; vgl. vers 549 en Gaut. 199: tria milia. 478 gevaen of
gegaen; het eene is in het andere verbeterd. 482 som. 484 getekent. 485 geloit.
486 si geleet. 487 dieren. 490 Hier omme wranc die edel; bij Gaut. 208: et in
subitum versa est victoria luctum. 491 En hi. 492 En wat si. 496 hen. 497 bereden.
202 VI, 498-534.
Weder si wouden hare wive
Varen besien ende hare kinder,
500 So si wouden bliven ghinder.
Some wouden si varen in Grieken
Ende haers selfs lucht berieken
Ende some binnen Asien bliven
Ende daer haren rouwe driven.
505 Mettien quam Eutecioen,
Die wilen was een groot baroen
Ende wel gheraect in sine tale.
»Ghi heren" sprac hi »nu merct wale,
Hoe sullen wi van groter scande
510 Moghen weder comen te lande?
Wi dorsten cume van onnere
Comen hier vore onsen here
Omme hulpe ende omme wrake.
Ic segghet u in ware sake,
515 Tmeeste gheluc, dat ons betaemt
Ende elken minsche, die hem scaemt,
Dats te sine in sulke lant,
LVIIal. Daei wi sijn al onbecant.
Niet en es also goet den keytijf,
520 Als te leidene sijns selfs Hjf
In die stat, daer men niet en weet,
Wat live hi eerst hadde geleet.
Alendecheit so wel betaemt
Dien keytijf, die hem scaemt!
525 Daer vergheet hi met de weeldechede,
Die hi hadde in sine jonchede.
Die te verre sinen vrient betrout,
Ic waent dicke hem berout.
Si en weten niet dat die minne
530 Entie vrienscap es wel dinne.
Die trane comen haerde saen
Ende si sijn sciere vergaen.
Met tranen smeect men vrienden gheerne,
Anders hebben si luttel te onbeerne,
498 wer teren wive. 499 varen en besien eer. 500 ontbreekt in het hs. en is bij
gissing ingevuld. 504 rouwen. 505 enthesioen; Eutiton staat in de uitgave der Alexandras
van 1693 (Monasterii S. Galli). 507 sijn. 509 scanden. 511 come vore onsen
heren. 512 hier van oneren. 513 om beide malen. 514 segt. 522 dat hi ti ersten*
525 vergeet eem met die weldegede; Gaut. 230: quando beatarum subeunt oblivia
return; met is wellicht ook niet van Maerlant. 526 5 hadde ontbreekt ionghede.
523 ineent eem dicwile.
VI, 535—572. 203
535 Ende alstie trane sijn vergaen,
So es die vrientscap al ghedaen.
Keytive claghen in alien tide,
Entie saleghe man es emmer blide
Ende hevet onweert dien keytijf,
540 Es hi man, ofte es hi wijf.
Wat manne datmen node besiet,
Dien en mint men altoos niet;
Elkerlijc soect sijn ghelike,
Die saleghe gaet onder die rike
545 Ende heeft den keytijf saen vergheten;
Dit mach elc bi hem selven weten:
Elc mochte sanders wel vernoien
Ende sijn gheselscap vermoien,
Ware niet dat wi drie dusent te samen
550 Ene aventure hier namen.
Die wijf, die wi namen dor minne
Entie joocht van onsen sinn*e
L Vila 2. Ende wise dore dorloghe lieten,
Waendi hem en sal verdrieten,
555 Ende si en souden sere bronken,
Ocht si laghen met desen stronken,
Die verloren hebben dat let,
Dat men orbaert up dat bet?
Si sullen willen ghenotens plien,
560 Bedi sullen si ons node sien.
En kendi niet der wive nature,
Hoe fel soe es ende hoe sure?
Si sijn wandelre, dan die wint,
Ende nieloper, dan een kint,
565 Ende wreder, dan enich tirant,
Ende haerder dan een adamant.
Die onweert hevet enen ghesonden,
Soe soude wesen haerde ontbonden
Up enen keytijf sonder lede;
570 Bedi het es der wive sede.
Ja en hebdi de werelt verloren?
Bedi biddic u alles ie voren
535 vergaen S] gedaen. 537 in ontbreekt. 538 ommer. 544 sale geet. 547 wale.
548 sine. 549 niet ontbreekt; misschien moet men lezen En ware, zooals S voorstelt,
551 namen V] nemen. 552 en die iocht. 556 si lagen V~] wi legen. 558 orbert.
559 solen. 563 solen si ons noede willen sien. 565 daen. 569 sonder S] sonde.
572 alien.
204 VI, 573—609.
Dat wi souken eneghe stede,
Daer wi onse serechede
575 Leiden moghen elc bi anderen
Ende buten al dien lieden wanderen."
Eutecioen die seide aldus.
Doe antwoorde Theseus,
Die was gheboren van Athenen:
580 »Die niet en ghelovei van enen clenen
Sinen maech ofte sinen vrient,
Ic wane hi luttel goeds heeft verdient.
Die es onghetrouwe overal,
Die allene int gheval
585 Sinen vrient dus heeft vercoren.
LVII61. Wi en waren aldus niet gheboren,
Maer viande hebbent ons ghedaen.
Hi es wel weert, sonder waen,
Alles onghevals ter cure,
590 Die hem scaemt sijnre aventure.
Die sijns vrients niet en soude ontfaermen,
Of hi hem hoorde vore hem caermen,
Hi en betrouwet niemen wel.
Die man, die es van herten fel
595 Ende van onreinre manieren,
Waent dat niemen en es goedertieren.
Hoe mochti scoonre dine begaren?
Ja en moochti te lande varen
Besien maghe, kinder ende wijf?
600 En waren wi niet haerde keytijf,
Wi souden rumen dit ellende
Ende varen Grieken bat ghehende,
Dattie vriende ons moghen begaen.
Want die siele, sonder waen,
605 Entie lichame rust te bet,
Die na haerre voorders wet
Bi haren vrienden sijn begraven.
Ic wille te lande weder scaven;
Bliven andere in Percen ofte in Meden,
573 eenge. 576 luden wandelen (S wanderen). 577 Euthecion. 578 tecius; GauL
Theseus. 579 athenen. 582 wene. 585 dus zou men best kunnen mis sen. 588 wael
werdich. 590 auentu'e. 591 vriens. 592 ofte. 593 niement. 594 man es. 596 want
die niemen; GauL 273: inclementis homo mentis male coniicit ex se, rara quod humanae
sedeat dementia menti. 597 sconder. 598 mochti. 600 en 5] en. 604 siele 5] sieke.
605 lichaem. 609 andere ontbreekt. GauL 284: in Persis maneant Medorumque aera
Spirent felices alii, quos diffidentia patrum uxorumque potest avellere dulcibus arvis. 8.
VI, 610-646. 205
610 Ic wille te lande weert noch heden;
Maer ic wille u eerst tellen
Van twee vrienden, waren ghesellen.
Twee coopman waren hier te voren,
Die een was van Baldach gheboren,
615 Dander was van Egypten lant,
Hare namen sijn mi onbecant.
Een deel waren si beeant te samen,
Want haerre beder cnapen quamen
LVII62. Van den enen toten anderen
620 Om groot goet ende om amanderen
Ende ooc om andere copinghe.
Dus gheneerden si hem onderlinghe.
Daer na gheviel die dach
Dattie coopman van Baldach
625 In Egypten quam ghegaen,
Daer hi wale was ontfaen
In dies anders coopmans sale,
Ende hi diende hem haerde wale
Acht daghe, want doe was die sede,
630 Ende toochde hem sine chierhede,
Knapen, diernen ende amien
Ende alrehande melodien.
Doe die acht daghe waren ghedaen,
Waert die van Baldach bevaen
635 Met ere siecheit haerde sere.
Dies was drouve dander here;
Hi sach dat hem stont onsiene,
Hi ontboot die phisiciene,
Diene mochten ghenesen.
640 Si tasten sinen puis mettesen
Ende si besaghen sijn orine.
Openbare no stillekine
En vonden si evel, dat hem dochte,
Dat dien lichame deren mochte.
645 Si seiden dat het ware van minnen
Ende dedent sinen weert bekinnen.
was van meening, dat er een paar regels uitgevallen zijn, doch het is niet waarschijnlijk,
dat 4 verzen achter elkaar op -eden rijmden; er zouden er dus op zijn minst 4 ontbreken,
hetgeen niet bepaald onmogelijk is. Misschien ook is alleen 608 bedorven, 611 tiersten.
612 vrienden die; die is echter op den kant bijgevoegd. 614 baldac. 616 Eer. 618
eerre beider. 620 amandren. 630 toende seirhede. 631 dirnen. 632 alderhande.
634 sere bevaen. 635 eenre. 636 Des. 637 onseen. 638 onboet die fisiseen. 642
oppenbaer noch. 643 en S] en. 644 lichaem. 645 were.
206 VI, 647—685.
Doe vraechde die weert den coopman,
Of in sijn huus wijf ofte man
Enich ware, die hi minde.
650 »Toochse mi, lichte ic vinde
Onder hemlieden enech wijf,
Die mi behouden mach mijn lijf."
Hi toochdem vrouwen, die wel songhen
LVIIIal. Ende dansten ende spronghen;
655 Derre en woude hi enghene;
Hi toochdem groot ende clene
Van sinen dochteren tghetal,
Die sieke hi onlseide al.
Doe hadde hi een joncfrouwe,
660 Die hi minde up rechte trouwe
Ende hadde ghevoet menech jaer
Ende soude cortelic daer naer
Dat kint te wive hebben ghenomen,
Waersoe te haren jaren comen.
665 Die toochde hi den sieken man.
Hi seide »hier leghet mijn leven an.
Sal ic enechsins ghenesen,
Dat sal bi deser maghet wesen."
Die waert gaf hem die joncfrouwe
670 Ende deedse hem ooc ondertrouwe,
Ende al dat goet ooc sekerlike,
Dat hem met hare in huwelike
Belovet was, doe hise ontfinc.
Ooc gaf hi hare al die dine,
675 Die hi hare soude hebben ghegheven,
Of soe sijn wijf ware bleven.
Ende alse die feeste was ghedaen,
Keerde die here van Baldach saen
Te lande weert met groter spoede
680 Mettien wive ende mettien goede.
Die Egyptien waert daernaer,
In weet over hoe menech jaer,
Aerm ende keytijf.
Doe sprac hi »ic sal sonder blijf
685 Te minen vrient gaen te Baldach
648 Ofte huys were. 649 were. 650 toene si licht. 651 him lieden. 653
toende eem desgelijks 656. 657 En van. 659 ioffrouwe. 662 soude si. 664 weer si
tho eren. 665 toende. 669 ioffrouwe. 670 dede si. 672 eer in houwelike. 673 hi si.
674 eer alle. 675 eer. 676 ochte weer. 678 van] te. 779 groten. 681 Die van
Egypte; vyl. 755. 683 Soe arm en so k. 685 Tho.
VI, 686—725. 207
Noch moorghen eer middach,
L Villa 2. Machscien hi doet mi enech goet."
Al naect liep hi ente voet.
Ende alsi daer quam, waest nacht.
690 Van hongher was hi sonder cracht,
Ende het was een groot tempeest.
Die scande deerde hem aire meest,
Dat hi ten huse niet en ghinc;
Hi ontsach hem ere dine:
695 Dat hi was al onbecant.
Serech was hi; al te hant
Liep hi ligghen in een kerke.
Vele rouweliker swerke
Liepen over sine ghedachte.
700 Mettien een man den anderen brachte
Daer ghejaghet ende sloughene doot,
Ende eer ment wiste hi ontscoot.
Die liede hoorden dat ghecri,
Den doden minsche vonden si,
705 Si en wisten, wiet hadde ghedaen.
In die kerke quam en si saen
Ende sochten dien moordenare.
Mettien vonden si aldare
Dien aermen Egyptien
710 Ende vinghene mettien
Ende vraechden om dien moordenare.
Hi lijede stappans dat hijt ware,
Om dat hi liever hadde die doot,
Dan te levene in aermoede groot.
715 Int prisoen waert hi gheleit.
Smoorghens leide menne ghereit
Te hanghene bi der kele.
Uutwaert liepen liede vele;
Si waenden dat hijs hadde verdient.
720 Onder dandere liep sijn vrient,
Dien hi groot goet hadde ghedaen.
LVIIIM. Hi saghene onder die galghe staen
Ende hi peinsde al te hant,
Dit es hi van Egypten lant,
725 Mijn vrient die mi so groot goet dede
686 mergen. 686 magscien. 689 wast nagt. 694 eenre. 697 Enliepliggen kirke.
701 Daer in slogen. 702 S hi, ontbreekt onscoet. 703 dat] daer. 706 kirke.
707 mordennare. 711 vraegden mordennare. 714 misschien te lezen dan leven,
716 Dies mergens. 720 dander.
208 VI, 726-759.
Ende mijn lijf behilt ooc mede.
Ic sal door sinen wille sterven.
Doe riep hi menichwerven:
»Och! wildi doden desen man?
730 Ic dede die moort, nu vaet mi an!"
Doe lieten si den eersten gaen
Ende hebben dien anderen ghevaen.
Mettien was daer die moordenare
Ende ghinc onder der scare.
735 Hi sprac te hem selven »dese twee
En mesdaden min noch mee;
Du weets wel, tallen stonden
Dat god wreect alle sonden.
Hets beter, duut becopes trier,
740 Dan ghinder int helsce vier."
Doe riep hi »laet dien man gaen!
Ic hebbe die moort allene ghedaen."
Die rechter hadde dies wonder groot
Ende quite dien anderen van der doot.
745 Ende vine dien moordenare.
Hine wiste, wats recht ware;
Hi keerde weder met alien drien
Ende lietse den coninc besien,
Die here was binnen Baldach.
750 Doe die coninc dat ghesach
Doe en wisti, wien dat domen;
Maer hi hietse voor hem comen
Ende vergaf hem drien die moort,
Wouden si die waerheit bringhen voort.
755 Doe so sprac die Egyptien
Die waerheit, hoe hi quam te dien,
LVIII62. Entie coopman van Baldach
Seide dat hem ooc verwach
Also, alse ghi hebt ghehoort.
726 beheelt. 728 misschien is lude na hi uitgevallen; DiscipL cleric*: voce ergo magna
clamavit 733 die] d\ 738 got wrect. 739 beter dat duyt 740 helsche. 743
riehter. 748 leitsij. 751 dat] bat. 752 hietsi. 755 Doen sprac die egypten man.
756 Al die waerheit daer hi om quam. Met rijm is onzuiver, desgelijks vers 781/82
en in beide gevallen staat die Egyptenman of die van Egypten in het vers. Egyptien,
hetgeen goed Maerlanisch zou zijn, is alleen in vers 709 bewaard, anders staat altoos
die van Egypten of die Egyptenman, tervnjl het in het Latijn Aegyptiacus luidt. Het
schijnt mij niet te stout, Meruit af te leiden, dat de kopiist den vorm Egyptien op e'Sn
geval na verwijderd heeft. In plaats van hoe hi quam zou men ook kunnen lezen hoe
het quam. 758 sachte. 759 als.
VI ? 760—799.
760 Die moordenare seide voort
Die waerheit vor al die liede
Also, alsoe hem ghesciede.
Die noch hilde gherechte trouwe
Nemmermeer lieten god in rouwe.
765 Aldus sijn si quite bleven.
Die coopman, die daer sijn leven
Aventuerde om sinen vrient,
Dies te voren hadde verdient,
Hi leidene thuuswaert met hem
770 Ende hi seide »vrient, nu nem!
Dat wi hebben, dats ghemene
Jonc ende out, groot ende clene.
Wildi bliven hier met mi,
Ic wille dat al ghemene si,
775 Ende wildi ooc te lande keren,
So delen wi dan met eren
Mijn goet7 ende nem deen helt
Ende doet in uwer ghewelt!"
Die Egyptien begheerde te lande,
780 Ende si deelden tgoet te hande;
So dat te huus voer die Egyptien.
»Dit hebbe ic ghesecht bidien",
Sprac Theseus »wi moghen vinden,
Eest van wiven, eest van kinden,
785 Machscien aldusdaneghen vrient.
Hets onwijs, wies heeft verdient,
En willi te lande weder keeren;
Blijft hi hier, dat si met eren!"
Theseus hi hadde gheseit.
790 Luttel ieman was ghereit,
Sinen raet te doene gheerne,
LIXal. "Wants hem liever stont tontbeerne.
Alexander dede haren wille
Gheerne, lude ende stille;
795 Die in Asien bliven woude
Hi maectene rike van goude
Ende gaf hem goets ghenouch,
Dien sijn herte te lande drouch,
Dien gaf hi gheerne orlof
760 sachte. 763 hielde. 765 qwijt. 776 deilen. 777 den. 779
781 Die van Egypten voer thuys. 782 gesacht aldus. 783 thecius.
787 en willi] en ic wille. 788 blijfdi. 789 Thesius. 792 hen.
Dr. FBANCK, Alex.
210 VI, 800—836.
800 Ende sendene in siere moeder hof.
Alse dit Alexander hadde ghedaen,
Dede hi sijn here versamen saen
Anderweerf, alstie coene,
Ende ontboot Permenioene
805 Haestelike ter selver steden.
So dat hi voer int lant van Meden
Darise souken mettier vaert,
Datti hem gheensins ontfaert.
Want Daris was overende alleweghe
810 Jeghen Alexanders vullen seghe.
Snelliker, dan een liebaert,.
Die loopt te sinen jonghen waert,
So quam hem Alexander na.
Daris was t' Ebractana,
815 Die hovetstat van Meden was.
Dane haddi achtinghe das,
Te varene saen in Bacteren lant.
Maer hi hoorde al te hant
Dat Alexander ware daerbi.
820 Nemmermeer en waende hi
Van hem wesen verre ghenouch;
Nauwelike dat hijt verdrouch
Ende verwandelde sinen raet.
Strijt was al sijn toeverlaet;
825 Hi hadde liever in den strijt
Te blivene, waert sine tijt,
LIXa2. Dan te levene sonder ere.
Bedi gheboot die edele here
Sinen lieden een stuc te stane
830 Ende sine tale te verstane:
»Waret sake dat ghi waert
Traghe ende blode ende vervaert,
Ende u en rochte, hoe ghi stoorvet,
Maer dat ghi die doot verwoorvet
835 Waert met scanden, waert met eren,
So sweghic gheerne, lieve heren.
800 sijnre. 806 so dat] dat. 809 overende De Vries] hopende. 810 alexanders
vullen De Vries] alex. hebben, z. de aanteekening. 811 Hi voer snelliker. 813 so]
dus hem ontbreekt; aan deze geheele zinsnede beantwoordt bij Gaut. (301) pardis
instantior instat. 814 baractena. 815 een hoet stat. 816 Daer; Gaut. 303: decreverat
inde subire Bactrorum fines. 823 verwandelde] vergaderde; Gaut. 397: mutato pectore
mutans consilium. 824 thoverlaet. 826 sijn. 828 edel. 829 te ontbreekt. 830 en dan.
831 ware dat. 833 woe.
VI, 837-870. 211
Maer neen ghi, ghi sijt sekerlike
Gereet u te weerne deghenlike.
Ooc hebbe ic te waren vonden
840 Trouwe an u tallen stonden
Meere dan ic hebbe verdient.
Hier bi weetic dat een vrient
Es te prisene haerde sere.
Ic bens blide ie lane so mere
845 Dat dus ghetrouwe chevalerie
Behoort te miere companie.
Van dien Percen, die hadden leven,
Sidi ende nemeer mi bleven,
Ende emmer sidi met mi comen,
850 Daer ic hebbe scade ghenomen
Ende ghescoffiert was twee waerf,
Daer menich man bedaerf.
Bider trouwen, die ic vant ane u,
So dar ic wel lien nu,
855 Dat ic in Percen draghe crone;
Wilen was mijn Babilone.
Al bem ic aldus verwonnen
Nochtan hebdi mi bat gheonnen,
Dan dien gonen, die mi verwan.
860 Bedi so willic segghen dan,
Of ic u dit niet en lone,
LIX61. Die grote here van dien trone
Sals u danken, weetic wel.
Wie sal wesen ooc soo fel,
865 Of so verdult, of so verdomt^
Die na ons in die werelt comt,
Hine sal spreken vander ere,
Die ghi daet uwen gherechten here?
Alse ghi doot sijt langhe stont
870 Suldi leven in dier liede mont.
841 meer heb. 844 beens. 845 ievalerie. 847 hadden ontbreekt. 848 sidi
emmer met mi bleven. Gaut. 321: de tot castrensibus ante unica Persarum superestis
gloria. Ik heb mij zoo na mogelijk aan de overlevering aangesloten; er zou echter ook
geheel iets anders gestaan kunnen hebben, vooral daar emmer met mi uit den volgenden
regel kan gekomen zijn, waar sidi misschien ook te schrappen is. Eet eenvoudigst ware
sidi allene overbleven. 851 was ontbreekt driewarf; Gaut. 323: bis profugum, victi
bis principes ama secuti; vgl. onzen tekst vs. 884. 852 denkelijk te lezen daer so. 853
trouwen van u. 854 lien ane u; vs. 853—57 beantvjoorden aan Gaut. 324 vlg.: vestra
fides stabilemque probans constantia mentem efficiunt, ut non verear me credere regemt
ut me Persis adhuc ausit regnare fateri. 857 bin. 860 bedie willic oec. 861 ocht
ic u niet dit. 863 sales. 865 Oft ofte. 870 soeldi.
14*
M VI, 871—908.
Alrehande dine verstervet
Sonder ere, die men verwervet.
Hier bi segghic, al woudic vlien —
Dat ic node late ghescien —
875 Ic hebbe al selken toeverlaet,
Soudic volghen uwen raet,
Ic soude ontmoeten minen viant,
Daer icken vonde in mijn lant,
Ende hi quame voor mine oghen.
880 Hoe langhe suldi dit ghedoghen,
Dat mi een incomelinc heeft verdreven?
Ofte ic eerlijc doch mijn leven
Verliesen moeste, ofte ghecrighen,
Dat ic verloos in bede dien wighen!
885 Al benic tonweert verwonnen,
Soudi mi selker scanden onnen
Dat ic dan bade minen viant
Dat hi mi gave in mijn lant
Ene clene macht in ene stede
890 Also, alsi Macheus dede?
Onlanghe was ic here
Van Asien ende daertoe mere,
Soude mi ghescien sulke scande,
Dat ic ga in mijns viants hande,
895 Ende hijs hem soude beromen
Dat ic tote hem moeste comen
L1X62. Ende hi mi hadde ghenade ghegeven?
Ic sal mijn lant ende mijn leven
Eer up enen dach verliesen,
900 Eer ic dien lachter soude kiesen.
Dus sal een doot te gader scone
Mijn leven nemen ende mijn crone.
Eest dat ghi sijt so coene
Alse ic bem dese daet te doene,
905 Die Grieken noch haer coninc mede
En toghen haer hoveerdechede
Nemmermeer na dese batalie;
Wi spelen een spel ter falien,
871 alderhande. 872 man. 874 laet. 875 selc. 879 mijn. 880 Woe sueldi.
881 ioncgelinc; GauL 341: quod patrio rex imperat advena regno. 882 ofte] en; z. de
aanteekening eerlic. 883 verlesen. 884 beide. 886 al selker. 889 een stede.
892 dar thoe. 893 soelke. 895 beroumen. 896 mote. 900 S ic, ontbreekt. 904 ben.
906 tonen. 907 batalien. 908 spelen hen.
VI, 909-945. 213
Ofte wi slaen se alle doot.
910 Dat es ons ere vele groot,
Of ons die gode willen deren,
Alse wi onse lant verweren,
Dat wi so dien strijt bestaen,
Dat wi eerliken inde ontfaen.
915 Ic bidde u door miere voorders ere,
Die wilen ontsien waren sere,
Entie Grieken dwonghen so,
Dat sijs alle waren onvro,
Dat elc so eerliken vechte,
920 Jeghen die waren onse cnechte
Ende nu willen sijn onse heren,
Dat ghijs hebt lof ende eren
Voor die gode van hemelrike
Ende ooc mede up eertrike."
925 Dus inde Daris sine tale.
En bequam niet enen wale
Van al den heren van dien hove.
Daer en was gheen ghecri van love,
Bedi si waren al vervaert.
930 Artabacus sprac mettier vaert,
Die wale mettien coninc was —
LXal. Hi volchde Darise das —
»Wi sullent gheerne met di
Bestaen, edel here vri,
935 Ende aventuren onse leven.
U en willen wi niet begheven."
Al dat vole, aerm ende rike
Gheloofdent al ghemeenlike.
Bessus ende Narbesines,
940 Die aire valscheit sijn ghetes,
Quamen voor Darise saen,
Om dat sine wouden vaen
Ende Alexandere seinden dan,
(Met hem quam menich man,
945 Om te doene sulken lachter)
909, 910 in het hs. in omgekeerde volgorde. Gaut. 338: sua dextera cuique aut modo
finis erit aut ultio digna malorum. Ergo si superi pia bella moventibus obsunt, si facinus
reputant iustos defendere, saltern finis honestus erit, fortesque licebit honesto mortis amore
moru 911 ofte. 915 mine. 919elc[]ghi vecht. 920 knechte. 921 willen S"J wilen ons.
928 gekrie. 929 bedi S] beide. 930 Artabatas; GauU Artabazus. 932 volgde. 933
soelen; misschien oolc sullen gerne sfrijt met di, Gaut. 375: in anna sequemur. 938
gemeinlike. 940 alder gewes; z. de aavteekerdng. 942 si ccm. 944 hen.
214 VI, 946-977.
Voolghede die coninc achter;
(Aldus waenden si best versoenen
Jeghen Alexandere dien coenen)
Ofte dat sine wouden ontliven
950 Ende dat si heren wouden bliven.
Narbesines sach dat hi mochte,
Segghen dat sijn herte dochte,
Want hi mocht volbringhen wale.
))Coninc", sprac hi, amine tale
955 En sal di niet dunken goet.
Maer du weets wel datmen doet
Dicke ene wonde sniden,
Somwile diepen, somwile widen;
Die ersatre es dicke fel;
960 Menech evel gheneest men wel
Met betteren dranke diemen maect.
Alse een scip es gheraect
Up ene roche, up een sant
Men weerpt ute dat ghewant,
LXa2. 965 Ende met ere groter scade
Behout men dlijf in menegher stade.
Dit segghic u, coninc, bedi: —
En weetstuus niet, ic segghe twi —
Ik waens die gode sijn verbolghen
970 Dattu der orloghe wils volghen;
Want daventure es ons fel.
Men sals anders prouven wel
Ende pinen om een nuwe gheval.
Nu hoort, wat ic u segghen sal!
975 Doet die crone van u een stic
Ende gheeftse enen anderen, dat radic,
Die dijn rike mach berechten
946 volchden si dien. 949 ofte] om. De geheele plaats luidt bij Gaut. (384 vlgg.):
At Bessus facinus iam praemeditatus acerbum Narhacanesqne suus, numeroso milite
fulti, jam definierant Darium comprendere vivum, ut si Magnus eos sequeretur, munere
tanto commodius possent victoris inire favorem. Quod si praeceleres evadere principis
alas sors darett auderent Dario regnare perempto, et vires reparare novumque lacessere
Martem. Door de verandering van om vs. 949 in ofte krijgt men althans een draaglijken
zin; ik geloof echter niet, dat Maerlant zoo heeft geschreven. De vertaling van het
latijn: quod si — sors daret ontbreekt; er zol dus wel weer een paar regels uitgevallen
zijn. De eerste woorden van vs. 949 en 950 zijn dan denkelijk ook verknoeid; dat si
in het laatste zou men kunnen uitwerpen. 952 mochte. 958 diepe. 959 ersat'e. 961
bettren (S bitteren)] betereD. 962 dan es. 964 dat] menich; z. de aanteekening. 965
eenre. 966 meenger. 968 weetstus tvi. 969 weens. 973 nu. 977 berichten.
VI, 978-1012. 215
Ende gheluc hevet in vechten,
Onthier ende dorloghe es bleven
980 Ende dine viande sijn verdreven,
Dan saltuse weder ontfaen.
Stappans sal dit sijn ghedaen;
Inden ende Bacteren lant
Hebben so meneghen wigant
985 Si mogher meer bringhen ter were,
Dan volx was int eerste here.
Och! sullen wi ter doot weert gaen
Alse een scaep, dat men sal slaen?
Een coene man sal dier doot ontflien
990 Ende minnen dlijf; men siet ghescien
Dattie blode begheert die doot,
Alse hi hevet vrese groot;
Dien ermine vernoit sijn leven,
Alse hi hevet ghesneven;
995 Die coene en laet niet ongheprouft,
Hi siet, hi merct, wat hem behoufi;
Hi stervet, alsi niet voorder mach;
Dus es die doot dachterste slach.
Hier es Bessus, coninc, nu doe!
LXM. 1000 Ghef hem die crone! ic seghdi hoe,
Dat hise di weder gheven sal,
Alse hi hevet bedwonghen al.
Doe dit sprac Narbesines
Balch hem sere Daris des.
1005 Die sachte man, die goedertieren
Sprac »du slachts dien fellen dieren
Dat hebbic nu wel vernomen.
Bi mi so bestu up comen,
Scale, nu woutu dinen here
1010 Doden ofte doen onnere."
Dit antwoorde Daris doe
Ende trac tswaert uten scoe
979 dat orloge. 980 verdreven] verslegen; Gaut, 407: hostibus expulsis. 983 Int
inde van bacteren lant; Gaut, 409: tot Bactra dabunty dabit India gentes. 985 Hi
magger. 986 ierste. 987 solen. 989 man misschien te schrappen. 993 ermine] -co*
GauU 415: degeneres et quos constat taedere laboris compellunter ad hoc, ut vitam ducere
vile quid reputent. Quid mirum? ignavo vivere mors est, tvaaraan in de ve?*taling vs.
990—994 beantwoorden. Ik weet geen andere verbetering, dan de voorgestelde, 995 leet
niet ongespart. 996 wat eem tho behart. 998 slach] dach: z. de aanteekeningt 1001
hise S] si. 1002 hi] hise. 1006 slachs. 1007 nu ontbreekt; Gaut. 426: iam
comperio. 1010 oneere.
216 VI, 1013—1052.
Ende woudene hebben ghesleghen doot.
Maer Bessus dede onsculde groot,
1015 Dat hi dier cronen niet en woude
Ende bat dat hijs ontberen soude.
Hi hadde Darise doen vaen,
En haddi tswaert niet wech ghedaen.
Si hieten hare tenten saen
1020 Buten sconincs tente slaen.
Artabacus bat sinen here
Dat hijt dede dor sijn ere
Dat hijt verdroughe met ghemake,
Al waret een pijnlike sake.
1025 »Here" sprac hi »dese dulle woort,
Die ghi nu hier hebt ghehoort,
Verdrach van den dinen wel!
Alexander hi es fel
Ende hi comt na ons ghereet.
1030 Es dat sake dat hijt weet
Dat si willen van ons varen,
Hine sal ons niet en sparen.
LX62. Verliesen wi tfolc van Bacterenlant,
Here, so sijn wi ghescant."
1035 Daris volchde sinen raet,
Hi hielt al over baraet,
Ende liet sine tenten slaen.
Met rouwen was hi bevaen
Ende met wanhope; dese twee
1040 Sijn mettien keytive emmermee.
In die tenten was groot ghescal,
Want het was onberecht al.
Daris sterfdach die was bi,
Ende gheen here en was hi,
1045 Alsi hadde gheweest te voren;
Hi hadde rouwe ende groten toren.
Bessus ende Narbesines
Visierden, hoe si des
Beste te voren mochten comen
1050 Dat si hem dlijf hadden ghenomen.
Si wisten wel, soudemen vaen,
Dat ment met vresen soude bestaen,
1017 gevaen; misschien ook te lezen doe ghevaen. 1018 En hadde hijt tswert.
1021 Arcabatus. 1024 weer dal. 1032 en ontbreekL 1035 volgde rade. 1036
barade. 1040 keitiven. 1042 het S] hi omberecht. 1044 ende] en hre. 1045
Alse hadde. 1050 hedden.
VI, 1053—1088. 217
Want die van Percen haren here
Gheerne vordeel doen ende ere,
1055 Want hi es van groter macht;
Sine name ontsietmen dach ende nacht;
Si ghenighen hem int ongheval,
Ende si ontsiene int gheval.
Dus eren sine, hoe dat gaet,
1060 Eest gheval goet ochte quaet.
Ende om dat dat vole haren here
Alleweghe doet goet ende ere,
So en dorsten sine niet vaen,
No met crachte doot slaen.
1065 Bedi viseerden si, si souden toghen
Grote onghedout voor sine oghen
Ende grote onscout bieden
LXIal. Ende segghen dat si met haren lieden
Bede lief ende leet
1070 Met hem willen doghen ghereet.
Des ander daghes ter sonnen upganghe
Bliesmen ene busine langhe.
Daris hiet die tenten upbreken.
Si twee quamen toe ghestreken
1075 Met lieden van haerre hulde
Ende boden hare onsculde
Ende baden hem groot ghenaden.
Maer int herte hadsine verraden,
Want si die crone wouden draghen.
1080 Daris sat up enen waghen
Noch doe eerlike ende scone,
Verchiert met eens conincs crone.
Dandere laghen up die eerde
Ootmoedelike voor sine poerde,
1085 Si boden hem ere ten selven stonden,
Nochtan dat sine siden bonden.
Si weenden, entie oude man
Ghelovets ende weende dan.
1053 Perce doen eren here. 1054 rordel en oec. 1055 S es, ontbreekt. 1056 sinen
naem ontsachmen. 1057 si ghingen met eem; Gaut. 456: etiam gens barbara nomen
regis inhorrescit: et quos in sorte secunda barbaries metuit, veneraiur numine pressos.
1060 ocht. 1061 het eene dat ontbreekt. 1064 noch. 1065 viseerden] si seiden; Gaut.
465: decreverunt het eene si ontbreekt. 1066 onghedout] onscout; z. deaanteekening.
1069 bede S] bedi. 1071 anderen. 1077 boden groot is misschien te schrappen. 1083
die ander. 1086 siden] selven; Gaut. 479: sustinuit venerari tunc parricida ducem,
quern post in vinculo, servus detrusatus crat.
218 VI, 1089-1125.
Nochtan en beroude dies hem niet
1090 Dal si om die moordaet peinsden, iet,
Dor al dat si wale saghen,
Dattie oude man van daghen
Hovesch was ende goedertiere
Ende hijt hem vergaf sciere.
1095 Nochtan wiste hi wel ter cure
Dat si twee entie aventure
In alien doene jeghen hem waren.
Hi peinsde dat hi soude ontfaren
Alexandere al dat hi mach,
1100 "Want hi hem allene ontsach.
LXIa2. Met Darise was een baroen,
Die gheheten was Patroen
Ende ute Grieken gheboren.
Hi hadde sijn lant verloren,
1105 Doe Alexander Athenen wan.
Onder hem was menech man;
Hi hadde bi dien * jaren.
Ghetrouwe was hi ooc te waren
Ende Daris vrient, alst wale sceen.
1110 Met sine vrient, menech een,
Dat hi voer bi Daris side.
Hi wiste wale, ende waes onblide,
Dattie coninc was verraden.
Doe hi mochte met staden,
1115 aConinc" seidi »Narbesines
Ende Bessus si vermeten hem des,
Dat si di emmer willen slaen.
Si sullent heden noch bestaen,
Also alsic hebbe vernomen.
1120 Hier omme bem ic tot u comen,
Dattu mi laets dijn lijf bescermen;
Met hem en canstu niet ghehermen.
Tavont doe dine tenten slaen
Onder donse, dats wel ghedaen.
1125 Grieken ende Europen lant
1089 beroude dies hem] baerden sijs eera; Gaut. 482: sed nee tunc fraudis amicos
poenituit sceleris. 1090 pinsden. 1094 hen. 1101 barone. 1102 patrone. U07 bi
dien -c* iaren; Gaut. 490: integer aevo, hetgeen M. misschien door een bepaaid getal,
maar stellig niet door hondert heeft vertaald. 1109 scien. 1110 sinen. 11II dat hi]
die. 1112 was onblide S] Wide. 1114 sprac met; Gaut. 444: fandique ut copia
facta est. 1115 segt hi narbasines. 1116 hen. 1118 solent noch hude. 1120benic.
1122 hen. 1123 tavent, 1124 dat es wale.
VI, 1126—1160. 219
Hebben wi verloren, dats u becant,
Noch in Bacteren noch in Inden
Wetstu we I, dat wi en vinden
Lant no huus, wijf no kint.
1130 Wine hebben anders niet een twint,
Dan wi hopen tote di.
Ic bade di nemmer, coninc vri,
Dattu dedes dese dine —
Want ic bem een incomelinc —
1135 Saghic dat iemen vanden here
LXI61. Voor di woude staen ter were."
Nu weetic wel dat alle dine,
Die de hemelsce coninc
Hevet ghemaect met siere cracht,
1140 Dat si bede dach ende nacht
Also gaen, alsi ghebiet.
Bedi so wat nu ghesciet,
En wils god niet ghehinghen,
Men maechs altoos niet volbringhen.
1145 Bi Darise segghic u dat.
Hi ontghinghe terre stat
Mettien, woude hijt doen,
Dat hem riet sijn ridder Patroen.
Hi liet ghescien tghebot ons heren.
1150 Sine antwoorde willic u leren:
»A1 hebbic dicke ondervonden
Uwe trouwe in alien stonden,
Nochtan en willic niet laten
Mine liede ende verhaten.
1155 Hoe mochte ic van hem sceden?
Ic wille met hem mijn lijf leden,
Want ic hebbe hem sonder waen
Meneghe hoveschede ghedaen
Ende up ghehouden van der wieghen.
1160 Ic hebbe liever dat si mi bedrieghen,
1128 weesiu. 1129 noch beide malen. 1130 wine en. 1132 bidde di emmer. 1134
ben. 1135 saghic F] seg ic woude F] woude ic. 1137 nu will ic wale; Gaut.
511: jam reor. Daarvddr heeft het latij?ische gedicht nog vijf regels 3 waarvan in de
rertaling niets gevonden wordt. Het is niet omnogelijk, dat zij er eens in gestaan hebben
en dat de vertaling begon met Nu willic wale all. 1139 sijnre. 1140 dat hi si
beide; ih had misschien beter gedaant ook dat si uit ie werpen. 1142 bedi
5] beidi nu S] mi. 1144 machs. 1146 tho eenre. 1150 antwoorde] aventure.
1151 dicwile. 1154 ende £] ende u. 1155 woe wocht ic van hen. 1156 hen.
1157 hen.
220 VI, 1161—1200.
Dan hem van mi quaet ghesciet.
Wat so daventure ghebiet,
"Willie eer laten ghescien,
Eer ic van hem wille vlien.
1165 Es hem mine doot bequame
Ende mijn leven onghename,
Ic hebbe ghelevet alte vele,
Ic sterve gheerne, ic biede de kele.'
Patroen waert so tonghemake,
1170 Doe hi hoorde dese sake,
LXI62. Hi verloos dien hope al
Om Daris groot ongheval.
Hi keerde onder die griexe scaren,
Di onder sine banieren waren,
1175 Ende hiet hem dat si waren ghereet
Te doghene lief ende leet
Om dies conincs Daris recht.
Bessus die quade cnecht,
Die hem selven sculdich kinde
1180 Dat hi Daris doot sere minde —
Griex en condi niet verstaen —
Hi ontsach hem sonder waen
Dat Patroen sijns ghewouch.
Ende hets openbaer ghenouch,
1185 Wie so valsch es ende fel,
Hi en betrouwet niemen wel.
Hi vraechde enen taelman,
Die griex ende sarrasinois can,
Wat die Griec hadde gheseit.
1190 Doe hijt wiste wel ghereit,
Soudi Darise hebben versleghen.
Maer hi ontsach hem datter jeghen
Patroen soude hebben ghesiaen.
Hi peinsde hi soudene vaen
1195 Ende Alexandere prosenteren,
Sone soude hi hem niet deren.
Dus waende hi aire best ghewinnen
Alexanders hulde ende minne.
Hierbi verste hi dese moort
1200 Toter nacht ende voer bat voort.
1161 hen gescieit. 1165 hen. 1171 hope &] hepe. 1175 hen dat si weren gereit.
1176 lecf en leit. 1178 knegt. 1179 kende. 1180 mende. 1181 conste hi. 1184
oppenbaer. 1189 grieke. 1195 presenteien. 1197 alder beste. 1198 met minnen.
1199 Hier. 1200 nach vor.
VI, 4201—1239. 221
Nacht es recht der quader doen,
Die ghere doghet nie en ploen,
Snachts alsemen die quaetheit doet
Diemen sdaghes niet sien en moet;
1205 Want dan es die blode coene
LXIIal. Een onscamel dine te doene.
Doe quam Bessus ten coninc
Ende dancte hem derre dine
Valscelike met scoonre tale
1210 Dat hi so hoofscelike ende so wale
Patroens raet hadde ontseit,
Die hem te voren was gheleit.
Hi seide »here, nu merct wel,
Patroen es valsch ende fel,
1215 Hadde hi di, hine woude nemere,
Hi soude di leveren sinen here;
Mochte hi di vaen, hi soude di gheven
Alexandere die dijn leven
Nemen soude jammerlike.
1220 Ens gheen wonder sekerlike
Dat sijt al te cope gheven,
Die niet en achten up haer leven.
Ja en slaet hi in die aventure
Sijn lijf om ene clene hure?
1225 Een man die es een incomelinc,
Een keytijf ende een aerminc
Sonder wijf ende sonder kinder,
Ende nu es hier, nu ghinder,
Ende ooc anders niet en he vet,
1230 Dan hi bi sinen soude levet,
Die es onghestader dan een riet,
Dat dien winde volghet ende vliet."
Bessus inde sine tale;
Daris lovet haerde wale,
1235 Nochtan wisti haerde wel
Dat het waer was ende niet el,
Dat hi van Patroene hoort.
Want het was so comen voort
LXIIa2. Dat hi en mochte niet ontgaen.
1202 geenre. 1203 dies nachts. 1204 dies dages. 1210 hoveschelike. 1215 nummere.
1220 en es. 1221 alle. 1223 sleet. 1224 ene ontbreekt. 1225 ma. 1232 Die.
1236 waer ontbreekt; GauU 448: certus tamen omnia vera deferri a Graecis, 1238 in
plaats van want is denkelijk ne ware te lezen; in het latijn staat sed.
222 VI, 4240—1248.
1240 Sonder hope in vrese was hi bevaen.
Et dochte hem wesen haerde quaet
Te latene siere liete raet,
Nochtan dat hi hem niet en ghelooft.
Hi was ghereet te biedene thooft,
1245 Welctijt dat- si hem wouden slaen.
In desen wille was hi bevaen.
Het was siere doot gheheinde.
Die seste bouc neemt hier einde.
1240 in vrese ontbreeJct, oolc hope is op den hant bijgevoegd; GauU 550: (res) plena
timoris et exspes. Misschien is er meer in den regel bedorven, 1241 et] en. 1242
latene dan. 1243 ghelooft S] gelochte. 1244 thooft 5] thoefte. 1247 gehende.
1248 nemt.
DIE S E O N D E BOUC.
Hier ga ic weder ane die geeste.
Daris levede sonder feeste,
Om dat hi wiste sonder waen
Dat hi niet en mochte ontgaen.
5 Ende het ghinc tavonde waert.
Sijn selfs gheest was vervaert
Ende verdrouvet toter'doot;
Rouwe haddi ende jammer groot.
Die sone begonde onder gaen,
10 Drouvelike was soe ghedaen,
Ghelijc of soe hadde gheweent.
Men mach wel weten, wat soe meent.
Soe bleef langhe staende stille
Om dies conincs Daris wille,
15 Dor hem te linghene sijn Hjf.
Die mane merrede sonder blijf,
Want soe node woude sien
Dat leet, dat daer soude ghescien.
LXII61. Dus vortekende soe sine doot.
20 Maer so wat so god gheboot,
Dat en mochte noit bliven:
Sine moesten haren ganc vuldriven,
Also alsi hadden begonnen.
Nn hoort voort vander sonnen:
25 Al waest haer leet, soe ghinc te hove,
Entie coninc van groten love,
Die wilen was Asien onderdaen,
Dede sine tente slaen.
Sine ridders ghinghen slapen
30 Ende garsoene ende knapen.
Selve weende hi haerde sere
5 ginge te avende. 10 droeffelike. 11 oft. 12 wale. 15 lengene. 19 vertekende.
20 so wat ontbreekU 22 voldriven. 25 wast. 30 garsoen.
224 VII, 32-68.
Daris, want die edele here
Waende wale al sonder saghe
Dat hi emmer vor dien daghe
35 Sterven moeste. Wat sal hi doen?
Hi sloot dien pauwelioen.
Maer et es gheerne quaet
* dat verstaet,
Dat dien minsce coomt te voren,
40 Alse hi waent hehben verloren
Sijn Ujf, van tide te tide
Ende hi allene es ende onblide.
Hi sprac jeghen sijns selfs sin
Dese tale, meer no min.
45 »Owi, felle Jupiter! —
Ofte ict wale segghen der —
Vader ende here vanden goden,
Och, en helpstu mi in derre node?
Wat doestu mi leets besuren!
50 Waer hebbic dese aventuren
Verdient ende dit ongheval?
LXI162. Owi, ghi gode, besiet dit al!
Waer verdiende ic dese pine,
Daer mi nu in staet te sine?
55 Ja en hebbic ooc niet dies verdient
Dat ic steerve onder mine vrient,
Noch sekerlike leven en mach,
Daer ic hebbe meneghen dach
Conine ende here ghesijn.
60 Nu staen si na dat leven mijn.
Of ic met onrecht hebbe ghedraghen
Die crone van Asien in minen daghen,
Ende of ic qualike hebbe berecht
Die lande beide nu ende echt,
65 Ende of ic breken wilde die wet,
Die mine voorders hebben gheset,
Ende of ic hebbe gheregneert dlant
Entie steden alse een tirant
32 Want daris die edel. 36 pauleioen. 37 qnat. 38 Scone droem dat verstaet;
Gaut, VII, 14: clauserat infelix tentoria, solus apud se de se consilians. Misschien
moeten vs, 37 en 38 omgezet worden en stond er Dore drouve of Drouve sere of iets
dergelijks, 40 weent. 42 het tweede ende ontbreekt. 44 noch. 46 ic. 48 helpstu S]
hepstu mi niet in derenoden. 49 lets. 56 minen. 61 ofteonrechte. 63oft; desgelijks
65, 67, 73, 75. 65 wille. 67 gerengnert. 68 viant; Gaut, 7,29: si,,,, populum.,.
tyrannide pressit.
Vli. 09-108.
Ende of ic ooc valscelike
70 Te enegher Steele in mijn rike
Dien aermen hebbe ontwijst sijn erve
Dor des hjes mans bederve,
Ende of ic dor minne, ofte dor miede
Hebbe ontervet mine liede,
75 Ende oft ic vonnesse hebbe vercocht
Dor prosent, dat mi es brocht,
Ofte dat van minen lieden een
Hem beclaghet dat ic sijn leen
Ontwiset hebbe enech waerf,
80 Dat van rechte hem verstaerf,
Ende ic recht hebbe begheven
Ende trouwe in al mijn leven:
So eist recht dat ict ontghelde
Mettier doot up desen velde.
85 Siet, ghi gode, hebbic mesdaen,
So wille ict becopen saen.
LXIIIal. Ghenouch hebbic gheleit dit leven;
Alse ghi wilt, salict begheven.
Bessus come ende sla mi dan,
90 Narbesines, die felle man,
Come ende storte mijn bloet
Ende coelre mede sinen moet.
Maer of ic up eertrike
Hebbe ghelevet redenlike,
95 Ende ic redene ende recht
Hebbe ghedaen nu ende echt,
Also alst bescreven staet —
En si dat ic enech quaet
Met minen live hebbe ghedaen
100 Dat mi nature dede bestaen —
So bidde ic al den goden,
Die mi maecten ende gheboden,
Dat si mi besceermen moeten
Voor die ghone die mi mesgroeten,
105 Dats Bessus ende Narbesines.
Ghi gode, bedinct u des
Dat ghi hem allene doet becopen
Die moordaet, daer si om lopen,
69 ofte. 71 hebbe ontbreekt 73 minne en oft miede S] mede.
heb. 76 present. 80 eem van rechte. 81 heb gegeven. 82 in S]
86 will. 93 ofte. 100 dat] die. 107 ghijt hen alien.
Dr. FRANCK, At ex.
**6 VII, 109—147.
Ende ic met rechte moete leven;
110 Dies verdient, hi moete sneven.
Ende of dat sake es dat die gode
Dat hebben vast in hare ghebode,
Ende ocht also es vorseit
Dat mijn leven u es leit,
115 Ende Atropos, diet al verslaet,
Breken wille minen draet,
Daer mijn leven an staet al:
Waer om eist dat een ander sal
Meerre macht hebben up mi,
120 Dan ic selve? ic segghe u twi:
Waer omme sal mi Bessus slaen,
LX1DA2. Ende ic den Grieken ben ontgaen?
Ja en hebbic noch mijn leven?
Ende mijn hande sijn mi bleven,
125 Ende ic hebbe noch een swaert;
Ic sal mi doden mettier vaert,
So en doden mi niet die scalke."
Dit sprac hi, ende an enen balke
Van der tenten hinc een swaert;
130 Doe trac hijt te hem waert.
Doe sacht een spadoen ende liep
Uter tenten ende riep.
Doe waert daer die jammer groot,
Men seide, die coninc ware doot.
135 Al die edele baroene
Quamen ten pauwelioene
Ende sloughen hare hande te samen,
Doe si die niemare vernamen.
Bede ridders ende knapen
140 En dorsten hem niet wapen,
Want si doe alle waenden des
Dat Bessus ende Narbesines
Hadden versleghen haren here.
Die Percen hadden dor haer ere
145 Gheerne wapen an ghedaen;
Maer sine dorstens niet bestaen,
Want si waren alle in vare
109 moet. 110 moet. Ill ofte. 112 hebben in eer; Gaut. 51: quod si Jixa deum
manet imperiosa voluntas. 115 atropos S] antropos. 117 ane. 118 eest. 121 om.
128 aen. 134 were. 135 alle die edel. 136 pawlione. 137 eer. 138 niemeer.
139 beide. 140 en S] en hen. 143 verslagen. 144 hadden gerne. 145 gheerne
ontbreekt aen.
VII, 148—187.
Vander quader scalker scare,
Ende dor die vrese vander doot
150 Lietsi dien here in dier noot
Mettien quamen die moordenaren
Wei ghewapent met haerre scaren
Ende met haren baren sweerden
Ende doorreden met haren peerden
LXIII61. 155 Die Percen, die bi haren here
Staen ende troostene vanden sere,
Ende hebben hem dat sweert ghenomen.
Mettier vaert so sijn si comen
Ende waendene doot vinden.
160 Stappans deden sine binden
Ende slaen in vaste boien.
Ai keytive, wat suldi doien?
Hoe onghestade es dat gheval
Dat tesen levene behoret al!
165 Hoe wandel es die aventure!
Die wilen hadde sine cure
Van den oosten toten westen
Ende voer up enen guldenen waghen,
170 Entien so vele liede ontsaghen,
God weet, al nu te desen stonden
Hebben sine cnechte ghebonden
Ende up enen nouwen waghen
Gheleit, diene te voren ontsaghen.
175 Nochtan dor dat si haren here
Souden doen eneghe ere,
Dede Bessus dien here sijn
Beslaen in guldene vingherlijn.
Si roveden met groter scame
180 Sconincs scat ende sijn allame,
Als ocht ware in enen stride.
Si loeden in corten tide
Bede waghen ende kerren.
Si en dorsten niet merren,
185 Doe si die quaetheit hadden ghedaen;
Si hilden haren here ghevaen
Ende si ontfloen, want si ontsaghen
152 wale huerre. 155 En die here S] herre. 163 ongestede es dit.
wandele. 169 gulden. 174 Leiden sine dine te. 175 dor ontbreekt. 176
177 Bessus dede. 178 besl. een gulden. 179 roefden. 181 al were,
beide karren. 186 heilden. 187 ontfluwen.
15
228 VII, 188-222.
Dattene Alexander soude jaghen.
Waer vliedi 7 wat volghedi na,
190 Scande van al Asia,
LXIII62. Scalke, quade moordenaers,
Onrene knechte, quaet ghepaers,
Vondelinghe van nieute comen?
God moete u verdomen!
195 Wat lande sal u onthouden?
Waer suldi sculen? in wat wouden?
Ghi hebt ghevaen uwen here,
Wi sal so coene sijn emmermere,
Die met u sal durren leven?
200 Ja en hebdi uwen here verdreven?
Ende ooc, eer hi u sal ontgaen,
Suit ghine dorperlike verslaen.
Doe dese dine ghesciede,
Quam Alexander ende sine liede,
205 Die torment van Asia,
Ende volgheden Darise na.
Tote Ebractana was hi comen,
Want hi die mare hadde vernomen
Dat Daris ware in die stede.
210 Nu hoort, wat Alexander dede!
Alse hi die mare hadde ghehoort,
Beleide hi al om die poort;
Hi waende Daris vinden daer.
Hi hadde achtinghe over waer
215 Die poort te slechtene neven deerde
Ende al te slane mettien sweerde.
Doe seiden hem die vander poort
Dat Daris ware ghevloen bat voort
Ende gaven die sluetele van der steden
220 Ende seiden dat hi ware in Meden
Ende hi Percen hadde ghelaten.
Doe voer die coninc siere straten
189 Want vliet hi wi volgen na; GauU 86: quo tenditis agmine facto; vgL oolc de
aanteekening. 192 onreine gepars: mordenars. 196 soeldi. 198 wie S] wi. 202
soelt wellicht te lezen slaen. 203 diese. 204 denkeL te lezen met sinen lieden en vers
206 volghede. 206 volgden. 207 ebactrina. 208 meer. 209 were. 211 meere.
213 wende darise. 214 actinge. 215 slectene. 218 weer gevlouwen. 220 weer.
221 En die van Percen. Bij GauU (96 vlgg.) is de constructie anders: cum tamen
audisset Darium movisse fugaeque intentum celeri liquisse Ecbatana, coeptum haud mora
flectit iter, et Persidis arva relinquens insequitur profugos, Denkelijk heeft dan ook M*
meer woordelijk vertaald: So dat hi P. heeft ghelaten | Die coninc ende voer of iets
Uetgelijks. 222 Doer.
VII, 223—259. 229
Ten lande van Meden waert
LXIVal. Darise souken mettier vaert;
225 Daerna woudi in Bacteren varen.
Doe quam een bode te hem te waren,
Die hem seide min no mere,
Dan hoet verghinc met sinen here.,
Ende hoene vinghen sine liede,
230 Min no meer, dan alst ghesciede.
Alse Alexander dat verhoorde,
Hadde hi wonder van den woorde
Ende riep bat na sine baroene
Clituse ende Permenioene
235 Ende ander vele diere waren.
))Ghesellen" sprac hi »laet ons varen
Doen enen clenen aerbeit,
Ons esser groot lof af ghereit.
Daris es hier bi ghevaen
240 Van sinen lieden, sonder waen,
Die hem sijn leven maken te sure
Ende doen hem hebben quade a venture.
Of hi es jammerlike doot,
Of hi leeft in groter noot.
245 Ic wille dat wi haestelike
Na volghen den coninc rike.
Al es hi onse viant,
Laet ons volghen al te hant.
Het es ere ooc also groot
250 Dien viant te helpene uter noot,
Alse hi woorden es keytijf,
Alse te nemene sijn lijf
Ende alse te vane in enen wighe."
Die heren riepen al te prighe
255 Dat si dor vrese no dor doot
Hem en lieten in enegher noot.
LXIVa2. Die ghesele van eerderike
Scaerde sijn vole ghenendelike
Ende ghinc sonder logieren bi nachte
225 denkelijk danen in plaats van daer na; Gaut* dehinc. 227 noch min noch.
228 woet. 229 woene. 230 noch. 232 Gaut zegt (106): horruit auditis Macedo,
dientengevolge wonder niet onverdacht is. 234 Clitus. 241 en 42 wellichl Die h. s. 1.
doen te sure | Ende hebben. 243 oft. 244 oft hi blijft; Gaut. I l l : aut munere vitae
invitus fruitur. 245 wi ontbreekt. 246 coninc rike £] coninrike. 247 ons. 255 doot]
noet; vgl. de aanteek. 256 en ontbreekt eenger. 257 ghesele S] gesellen ertrike.
259 sonder ontbreekt.
230 VII, 260-299.
260 Achter Darise met groter crachte
Dat si altoos niet en sliepen.
Di orsse haesten ende liepen
Snellike met groten ghere.
Selve voer hi min no mere,
265 Dan of hi een tigher ware,
Ende hi sochte harentare,
Die hem sine jonghen nam.
Dus so voer hi haerde gram
Ende peinsde, wat daer ghesciede.
270 Hem volchden alle sine liede.
Nu es Alexander so na comen,
Dat hi die stat heeft vernomen,
Daer Bessus dien here vine.
Doe quamen jeghen dien coninc
275 Twee van Daris lieden gheraect,
Die met hem hebben vrede ghemaect,
Want si dier verraders scare
Haten ende hadden onmare.
Met desen tween he vet Alexander
280 Dien wech bestaen ende menech ander,
Want hem waren die straten cont,
Het was so na an dien avont,
Dat men die sterren mochte sien.
Alexander hi scaerde mettien
285 Al sijn vole in vieren
Ende voer in dier manieren,
Dat deen scare spreken mochte
Toter ander, als hem rochte.
Dus voer hi met groter cracht
290 Tote dien dat was minnacht.
Mettien quam Brocubelus,
LXIVM. Een ridder ute Daris huus,
Ende seide al openbare
Dat maer ene mile en ware
295 Ende ene halve ooc daermede
Al toter selver stede,
Daer Bessus die moordenare
Laghe met siere scare.
»Wacht, hoe ghi vaert darewaert!
261 slepen. 264 noch. 265 ofte. 266 her en dare. 270volgden. 281 hen strate.
283 die] in. 284 scarde. 286 dierre. 288 hen. 290 middernacht. 293 openbare.
294 een. 295 een. 298 lege. 299 daerwart.
VII, 300-334. 231
300 Wacht dat ghi ghewapent vaert!
Dat u dat moordadeghe diet
En moghe ghescaden niet;
Want die ghere ghenaden en hoopt
Hem en roect, wat dode hi beloopt.
305 Hier bi sijn si van groter were
Die moordenare ende sijn here."
Dit waren Brocubelus woorde.
Doet die griexe scare hoorde
Ende Alexander, die here,
310 Hadden si te meerren ghere
Die moordenaren te bestane.
Met groter haest voeren si dane
Van midnacht toter dagheraet.
Doe mochtmen horen dat baraet
315 Entie waghen horen kerren
Ende Bessus carinen van verren,
Ende elc mochte anderen wale sien,
Van diere volghen ende vlien;
Ne ware die stuvinghe vander mouden
320 Heeft die claerheit al onthouden.
Alexander hiet dat here staen,
Om dat tghestof soude vergaen,
Ende hi daerbi bekinnen mochte
Die moordenaren, die hi sochte.
LXIV6 2. 325 Bessus liet doghen omme gaen
Van enen berghe, daer hi ghestaen
Was hoghe boven alien lande.
Hi sach comen sine viande
Blikende ende ghewapent wel
330 Ende meneghen voetgangher fel.
Stappans was hi in vare.
Hets recht, want elc moordenare
Es coenre te doene een moordaet,
Dan te doene een goede daet.
300 ghewapent S] gewapen. 301 mordedege. 303 geenre. 305 van] met. 308
doet S] doe. 309 alexanders her; Gaut. 145: his super accensi proceres, maiorque
sequendi crevit Alexandri servilia castra cupido. Het rijm van e : e, dat door mijne
verandering ontstaat, is geen afdoend bezwaar, dock het lean ook zijn, dat vs. 310
luidde: hadsi gare vele te mere. 310 meerre. 311 mordaren. 313 vander middernacht.
314 So. 315 En wagen. 316 carmen. 317 mocht dien anderen. 318 dier. 319 ne
ware ontbreekt. 321 Verdonkerde dio claerheit altehouden; Gaut. 151: et pars adoersa
videri posset ab adversis, nisi pulveris horrida nubes intuitum eriperet. 324 mordenare.
329 blickende. 330 voetgangher S] voetgenher. 333 een in dit en het volgende
vers misschien te schrappen.
232 VII, 335—372.
335 Alse die Grieken Bessuse saghen,
Begonds hem haerde wel behaghen.
Si sochtene met groter macht,
Al hadsi onghedeelde cracht.
Hadde Bessus ghewesen also coene
340 Eneghe hoghe daet te doene,
Alse hi te verradene was:
Ic dar mi wel vermeten das —
Hi hadde so meneghen coenen deghen —
Hi hadde al die Grieken wel versleghen
345 Ende ghewroken Asienlant;
Want hi hadde in sijn bewant
Vele meer volx dan Alexander
Ende duchtegher, dan een ander.
Sijn vole hadde meerre cracht,
350 Want het sliep ooc al die nacht
Ende hadde ghehat groot ghemac,
Dat dien Grieken al ghebrac.
Maer die anxt entie vrese
Van der edeler griexe rese
355 Ende ooc Alexanders name,
Die meneghen coninc dede scame,
Entie meneghen strijt verwan,
Maecte so blode meneghen man,
Die Bessus enegher eren onnen,
LXVal. 360 Dat si waenden sijn verwonnen.
Si scoten hare wapen of
Ende vloen al dor dat ghestof,
Ghelijc ocht waren onedele liede.
Nu hoort een deel, wat daer ghesciede
365 Doe dat die verradere saghen,
Liepen si te Daris waghen
Narbesines ende Bessus
Ende spraken te Darise aldus:
»Of dijn herte vlien begheert,
370 So sitte stappans up een peert
Ende vlie, die Grieken comen!
Vare met ons, het sal di vromen;
336 begons hen wale. 337 sochten met cleenre; Gaut. 163: fusogue per
ardua cursu aestuat (gens Mavttum) imparibus concurrere viribus hosti. 338 ongedeilde.
339 geweest. 342 waele. 344 hedde wale. 347 veel meer dan. 351
so groet. 353 entie (S en die)] in die. 358 bluede. 359 eenger. 361 eer. 362
vlouwen. 363 weren onedel. 365 verreder. 368 S spraken, onibreekt daris.
369 ofte. 372 vaer saldi.
VII, 373—406. 233
So machstu behouden dlijf."
Daris hadde onweert haer bedrijf,
375 Hi seide, hine dedes niet,
Wat so hem daerna ghesciet.
»Ic bidde noch minen goden,
Up dat ghi mi wilt doden,
Si sullen wreken minen rouwe;
380 Des edels Alexanders trouwe
Biddic al wenende omme wrake.
In volghe u dor ghene sake;
Ghi sijt moordadich ende fel.
Die doot ghenoucht mi haerde wel,
385 Ende soe en sal mi niet vervaren;
Engheen mesval sal mi te waren
Quaden knechten doen volghen.
Al es mi daventure verbolghen,
Soene mach mi deren nemee.
390 Al dodi mi nu, ghi twee,
Dats mi dat leste ongheval
Dat mi daventure gheven sal."
LXVa2. Qualike bequamen dese woort
Dien ghonen, die se hebben ghehoort.
395 Bessus ende Narbesines
Bolghen hem sere, des sijt ghewes,
Ende scoten up Darise, haren here,
Meneghen spiet ende meneghen ghere.
Si gaven hem meneghe diepe wonde.
400 Si ghemistene doch ter selver stonde,
Dat sine int herte niet en rochten.
Maer die paerde, die den waghen brochten,
Sloughsi doot, om dat si dochten
Dat si hem volghen niet en mochten.
405 Hem twee slouch Bessus, die dief,
Die Darise hadden haerde lief.
373 behalden dijn lijf. 377 Hi seide ic bidde u ocht minen. 378 up ontbreekt, Zou
de wartaal ook ontstaan zijn, door dat of en dat op eene verkeerde plaats geraakt
waren tengevolge van een gat in het perkament ? Men zou dan kunnen verbeteren hi seide,
ic bidde minen goden | of ghi mi willet doden | dat si wreken. 379 solen wreken
mine scande; na dit vers volgen in het hs. nog En minen rouwen alte hande ] Sisolen
wreken minen rouwe, geknoei van een kopiist} die in vs, 379 scande in plaats van
rouwe gesehreven had; Gaut. 186: ultoresquc deostestaiur adesse tJidemqueacris Alexandri
lacrimis implorat obortis. 381 Ic bidde om. 383 mordedich. 384 haerde ontbreekt.
389 mi niet deren nemme. 399 die Fie. 398 hen. 400 gemisten. 401 Dant raechten:
brachten. 403 om ontbreekt; Gaut. 200: et fugitiva sequi ne longius agminapossinU
405 hen.
234 VH, 407—445.
Stappans doe dit was ghedaen,
Begonden si die vlucht bestaen.
Bessus vlo in Bacteren lant,
410 Narbesines vlo ooc te hant
In dat lant van Yrcanie.
Hare tweer companie
Vloen harentare, daer sj dochten
Dat si hem onthouden mochten.
415 Daer bleven vijfhondert amirale
Ghewapent uter maten wale,
Die door recht ende dere van den lande
Wouden vechten jeghen die viande,
Want sine waenden verweren.
420 Ooc scaemden si hem der oneren,
Dat si behouden souden dleven
Ende hare here ware doot bleven.
Nochtoe dat si in twivel waren,
Weder si henen wouden varen,
425 So haer viande weder staen,
LXVftl. Mettien so quamen heerde saen
Uten dale dedele Grieken,
Die dien nacht al over wieken,
Up die berghe, daer si sien
430 Meneghen edelen ridder vlien.
Die Grieken waren van groten prighe
Ende hadden al den sin te wighe.
Wonder dat die coninc dede.
Permenio ende Philotas mede
435 Clitus ende Antigonus
Cenus ende Craterus
Polistratus ende Polipercoen
Mochtmen sien wonder doen.
Tholomeus ende Efestio
440 Dadent rechte bede also,
Dat hise prijsde, diet sach.
Daer bleef menech uptien dach.
Men ghinc daer houwen ende slaen;
Die blode mochte niet onlgaen,
445 No ontcrupen, no ontvlien;
409 vloe. 410 vloe. 412 twe. 413 vlouwen her in ter. 414 hem] een. 417 ende
dere ontbreekt; Gaui, 211: pro iustitia patriaeque iacentis honore. 421 behalden. 422
eer ere were; here is al door S verbeterd. 427 die cdel. 421 wieken S] waecten.
430 edel. 433 ende S] en. 433 Dat wonder. 437 polipercen. 439 efFesio. 440rech
beide. 444 mochten. 445 noch beide malen.
VII, 446-479. 285
En mochte dien coenen niet ghescien
Dat hi hem verweren mochte.
Menech was daer, die vercochte,
Eer hi staerf, sijn lijf wel diere.
450 Nu hoort wonderlike maniere!
Het screef die gone diet al sach,
Datmen cume gheloven mach:
Men vine die blode ende slouch die coene.
Daer waren vele meer baroene
455 Ghevaen, dan in dien wighe te waren
Als ende als dier Grieken waren.
Nochtan so bleefer ooc doot
460 Drie dusent, die were groot
LXV62. Deden, eer si dlijf verloren;
Het waren princen uutvercoren.
Die strijt was staerc ende groot
Tote dattie coninc gheboot
465 Datmen vechten soude laten
Ende pleghen voort dier maten;
So dat men liet dat striden bliven.
Daer was ghenouch der keytive!
So menech man wasser ghevaen,
470 Dat si tropmale alse beesten gaen;
Nochtan bleefer mere doot.
Daer en was ridder no ghenoot,
Die wiste, waer Daris ware.
Ende men sochten harentare
475 Up al die waghene, daer si mochten
Vinden dien coninc, dien si sochten.
Maer ic wane, sijs niet en vonden,
Want dorsse, die ghone dieve wonden,
Haddene ghevoert in een dal,
446 En. 447 & hem ontbreekU 451 en 52 in het As. in omgelceerde volgorde. V. wil
lezen Dat men cume geloven mach | Hen screef enz. Maar dan zou het beter zijn,
ook die in plaats van dat te lezen, hetgeen er ook oorspronkelijk kan gestaan hebben.
453 men V] en. 457 en 58 luiden in het hs. Dus wasser volx gevangen meer | Dan
o
es alexander hadde eer; z. de aanteekening. 460 drie M. 467 En men dat striden
laete bliven; GauU 230: donee Alexandro gladii revocante furorem caedibus ahstinuit
caedi decota iuventus, 468 waren keytiven. 471 mere] 'Ilpni. 472 noch. 473
were. 474 her in tere. 475 wege die si; GauU 235: singula scrutantur Persarum
plaustra. 477 ween. 478 Want die gene die eem bonden; GauU 237: regis enim trito
deserto calle iugales, pectora confossi iaculis, in valle remota constiteranU Of stond Qr
Want die perde diene menden (: venden)?
236 VII, 480—518.
480 Daert eenlijc was overal
Bi eenre straten up ene flume.
Hi was crane hi levede cume.
Die flume heet Albene,
Tusscen Brandijs enten Swene
485 En sijn niet drie so soete beken,
Ute eenre rochen comt soe ghestreken
Ende loopt over een soete sant.
Daer quam ghelopen al te hant
Polistratus, een griex man,
490 Die harde groten dorst ghewan
In dien stride, diemen daer vacht.
Der Albene heeft hi gheacht;
Mettier haest quam hi ghereden
Ende wel na was hi leden;
495 Ne ware hi doch versach
LXVIal. Dien waghen, daer Daris up lach,
Staende al onghecovertuert,
Want het was te stucken ghescuert,
Ende die paerde sach hi ghewont.
500 Daerwaert voer hi in corter stont;
Darise vant hi daer ter stede
Sere ghewont ende ooc mede
Int einde van sinen live
Ende ghelyc enen keylive.
505 Onghelijc was hi dien groten here,
Die wilen met groter ere
Jeghen Alexandere quam te wighe,
Entie here met groten prighe
Was van Percen ende van Meden
510 Ende van vele goeder steden.
Polistratus conste wale
Beide indsce ende griexe tale.
Hi vraghede, wie dat hi ware.
»Ay vrient" sprac hi »com bat hare!
515 Bestu een Griec1?" »»Ja ic, wie du?""
»Hoor na mi, ic segghe u nu,
Ic was Daris wilen ere.
Nu hebbic gheen gheluc mere,
480 dart. 484 tuscen enten Swem F] en nele. 490 harden. 494 veel na.
495 Maer gwont. 500 dar wert. 505 groten misschien te schrappen. 512 indsce,
zooals S al vermoedi] iodchs: Gaut. 253: cumque rogaretur (sc. Darius) Indo sermone
quis esset (in de uitgave van Muldener: Graeco sermone); vgL onzen tekst 10, 598 vlgg.
513 vraegde we were. 514 here. 515 greec we.
VII, 519-535, 237
Dan du verstaes mine tale.
520 Daventure heeft mi wale
Gheholpen ende ie dancs haer sere.
Hoor mi, ende ic en bidde nemere.
0 wi, oft mochte ghescien,
Hoe gheerne soudic sien
525 Alexandere, ocht also ware,
Ende segghen hem dat ic begare!
Ic woude, hi mijn inde saghe
Ende hi hoorde mine claghe!
LXVIa2. Wi souden so te gader spreken,
530 Dat wi dien nijt al souden breken
Ende pais maken van orloghen.
Maer dit en willen niet ghedoghen
Daventure ende onse gode;
Hiertoe saltu wesen bode
535 Tote Alexandere, ende ganc
Ende segghe hem van mi groten danc,
Ende dat hijt met rechte heeft verdient.
Want hi was so groot een vrient
Mijns kinds Daris ende miere moeder
540 Miere suster Dymen ende mijns broeder
Ende Rixcolien miere dochter.
Sine vrientscap es vele sochter,
Dan die vrientscap van minen lieden,
Die mi dus qualike verrieden,
545 Want hi hevet dien minen ghegheven
Groot goet ende ooc hare leven,
Ende die ghene hebben mi doot,
Dien ic dede ere groot,
Ende dien ic gaf lant ende goet.
550 Met rechte soude ic onbehoet
Hebben onder hem ghesijn,
Die mi namen dleven mijn.
Dus loonden mi mine vriende
Daer ic doechden jeghen verdiende.
555 Daer omme biddic uwen here
519 Dat; Gaut. 250: hoc unum Daris et solum solamen habetur, quod tecum mihi
non opus est interprete lingua, 522 nemmeer. 525 were. 526 begere. 531 peys.
532 wilt. 534 hier toe saltu; hierbi te lezen? 539 miere] sijnre; Gaut. 267: matrem
Darii prolemque. Van Dans'* vrouw wordt niet gewaagd, maar ook de zuster en broeder
noemt Gautier niet, behalve het aangehaalde vinden wij bij hem slechts in *t algemeen
gesproken van victis. 540 mijnre minen. 541 mijnre. 546 eer. 551 hen. 553
mijn. 555 om.
238 VII, 550-587.
Dat hi mi wreke also sere,
Alse hi woude dat ic dade
Ende mi ware ghevallen stade,
Ende dien ghonen doe selke recht,
560 Alsmen sculdich es dien knecht
Te doene, die sinen here verslaet
Valscelike met ere moordaet.
Want hi mach bi miere doot
LXVI64. Exempel nemen haerde groot,
565 Ende al die coninghe, die nu leven,
Die dien iieden ghebot uut gheven,
Moghen wachten hem bi mi.
Sie dat hi sulc reenter si,
Die grote here, van deser daet,
570 Ende hem so lone hare quaet,
Dat hijs en hebbe ghenen laehter,
Dat men niet en segghe hier aehter.
»Alexander wrac scandelike
Darise, dien coninc rike."
575 Dit ware ooc grote scande.
Segghe hem minen ande,
Alexander, dien hovescen coninc,
Dat hi scuwe dusdane dine.
Merke mine doot ende wreke dan
580 Minen laehter als gherecht man.
Ic bidde dien goden van hier boven,
Daer wi alle an gheloven,
Ende dien goden van der helle,
Daer ic wesen sal gheselle —
585 Up dat si mi dese bede dan gheven
In bidde nemeer in al mijn leven —
lc bidde dat die ommeganc
557 ic hem. 558 were scade; GauU 279: talis talio pro meritis, qualemparricida
meretur, quamque repensurus, mihi si fortuna triumphum concessisset, eram, 562 valschelike
met eenre. 563 mijnre. 565 alle. 567 hem wachten bi. 570 hen so loen
eer. 571 geen. 573 zou Maerlant werkelijk scandelike geschreven hebben ? Bij Gaut. 287 luidt
het: quam {ultioneiri) si distulerit vel forte remissius aequo egerit; misschien sumelike?
575 were. 576 seche he mijn viande. Is het denkelijk, dat Maerlant hier Darius van
Alexander als van zijnen vijand heeft doen spreken, zonder dat er iets dergelijks in de
bron stond? Ik beweer evenwel niet, de ware lezing te hebben gevonden. Wellicht stelde
de afschrijver scande in plaats van scende of een geheel ander woord met gelijke beteekeiiis,
en veranderde hij toen den volgenden regel willekeurig om het rijm. Het latijn
(290) adde quod a sunili debet sibi peste cavere rex pius} et subiti vitare pericula casus
geeft geen licht. 579 Hi merke ende S] en. 580 gereecht. 583 hellen. 585 up
ontbreekt dan misschien te schrappen. 586 nemmer. 587 omganc.
VII, 588-625. 239
Over breet ende over lane
Vander werelt wesen moete
590 Onder Alexanders voete.
Segghe hem dat hi mi begrave
Eerlike met groter have,
Alsi Telico, mijn wijf, dede.
Dit es Daris achterste bede."
595 Mettien trac<hi een vingherlijn
Men enen jaspise guldin fijn,
Dat hijt droughe tenen prosente
Dien coninc in sine tente.
LXVI6 2. Ende dat coude vander doot
600 Quarn te sijnre herten so groot,
Dat hem siele ende lijf versciet.
Die gheest voer henen ende liet
Dien aermen lichame doot ende cout
Ende voer in die goods ghewout.
605 Salech waren alle sielen
Wisten wi, eer wi vielen
In die quaetheit, in die sonden,
Wat tormente dat wi vonden,
Daer men die sonden in becoopt,
610 Die men in dit lijf beloopt.
Wislen wi in dit leven mede,
Hoe groot es die claerhede,
Daer die saleghe sullen varen,
So en souden wi niet begaren
615 Aerdersc goet ende verkiesen,
Daer wi die siele bi verliesen.
Onsuverheit van lichame
En soude ons niet sijn bequame,
Wine souden niet overjaghen
620 Lant ende paert, huus ende waghen
In dieren mede, in dieren wijn,
Daer die goliase gheerne in sijn.
Wijn, clareit ende bruscaert
En souden niet sijn so waert,
625 Dat men so vele soude in ghieten
594 ecnterste. 596 jaspe; Nat. BL 12, 697 staat in een hs. jaspen in plaats van
jaspise o/*jaspis (datief); maar in dat hs. is de tekst schromelijk bedorven. 597 presente.
598 coninc alex\ 604 in dies goeds. 605 weren. 613 selege selen. 614 begeren.
615 Anders goet; vgh Zeitschrift fur deutsches alterthum und deutsche litteratur 24, 41.
616 sele. 618 ons ontbreekt 621 dieren] beide malen dien; GauU 312: sed nee praedivite
mensa patrum sorberet obscoenus iugera venter. 623 brufcart; z, de aanteelening.
240 VII. 62C—662.
Dat het quame te verdriete.
Wisten papen ende clerke,
Biscoppe ende heren van der kerke
Dien rouwe vander helscer pine,
630 Daer hem inne staet te sine,
Si souden scuwen symonie,
Si souden node haren neven
Die grote, vette provende gheven,
635 Eer sijs te rechte weerdich war en.
LXVIIal. Men soude niet vercopen, twaren,
Ons heren erve, noch verhuren
Gheloofden si wale dier scrifturen.
Goods erve dats kerkelic goet,
640 Hi storter omme sijn bloet,
Dat souden hebben sine liede.
Dor vrientscap ende dore miede
Een rike man, die cume can beden
Sinen pater noster ende sinen crede,
645 Hevet provende ende personaet.
Een aerme clerc, die bi hem staet,
Die ter cure es wel fondeert,
Hevet cume, dat hi verteert.
Hierbi weert clergie onwaert,
650 Dies de meneghe heeft beghaert.
Wisten si den loon van der daet
Si souden scuwen dit baraet.
Hadde theerscap ooc gheloof
Wat groter sonden ware roof,
655 Sine souden niet so vele striden,
Noch orloghen, noch oec beriden.
Vrederic en hadde, alse ic wane,
Den paues niet verdreven dane,
Die gheheten was Innocent,
660 Hadde hi vorsien den torment,
Dien hi doghet altehant.
Owi, of ons ware bekant
626 dat hen queme te verdrete. 628 biscop. 630 en 31 ontbreken in het hs.; z. de
aanteekening. 631 zou geluid kunnen hebben wie so volghet sduvels paertie. 632
scouwen symonine. 639 goeds. 640 om. 642 dor miede. 644 n'r in sinen creden
(5 crede). 649 onwert. 650 begert. 652 scouwen. 653 hedde gelove. 654 dat
groten sonden weren (S wat grote sonde ware). 656 oec denkelijk te schrappen. 657
alse ic wane] dats mijn waen. 658 niet ontbreekt daen. 660 versien. 662
ocht were.
VII, 663—700. 241
Die sware val, dat sware sneven
Daer menech bose in es bleven
665 Entie ketel, daer hi in wallet
Die quade die in de helle vallet!
Maer dit onsaleghe aertsce goet
Verblent so dies menscen moet;
Alswi volghen dien ghewinne
670 Enlier rijcheit werden in inne,
LXVIIrt2. Bedrieghet smenschen vleesch den gheest;
Dits, dat ons deert alremeest.
Hen laettier sielen niet ghedinken,
Hoe saen die lichame sal stinken,
675 Hen laet ons niet ghedinken das
Wie onse sceppere was,
No waerwaert die siele geet,
Alsoe vanden lichame sceet.
Hierbi vergheten wi der doghet;
680 Hierbi begheert die dulle joghet,
Dattie nature wederslaet;
Hierbi doet die mensce quaet,
Ende hi en roect altoos niet,
Wattier sielen ghesciet.
685 Bi deser talen eist ooc recht
Dat Bessus, die quade cnecht,
Niet en ontsach der werelt scande,
No ooc die helsce viande,
No die gode van siere wet,
690 Hine hevet sine siele besmet
Met sijns selfs heren doot.
Daerane dedi quaetheit groot.
Nochtan Daris, al bestu bleven,
Jacob hevet een deel bescreven
695 In dietsch dijn orloghe ende dijn doen.
Meester Wouter van Tsastelioen
Hi vorseide in latine aldus,
Also als sinte Jeronimus
Eerstweerf bescreef met groter pine
700 Uten griexen in latine:
663 suare val. 665 wellet. 666 vellet. 667 onselech erntsce. 668 menschen.
670 richeit. 671 bedreget dies menschen vlesch eii geest; Gaut 334: allicit illecebris
animam caro. 672 alder meeste. 673 Hine en selen. 675 Hine. 677 noch sele.
682 mensche. 683 hi raect. 684 wattier S] watdeir selen. 685 est. 686 knechte.
688 noch. 689 noch. 693 noctan. 694 een S] eel. 695 diedsce ende S] inde,
696 zastelioen. 699 ierstwerf.
Dr. FRANCK, Alex. 16
242 VII, 701—740.
Al bestu doot, men sal di ere
Ende lof spreken emmermere,
Bede in walsch ende in ebreus
Ende in griex ende in caldeus
705 Ende in dietsch ende in latijn;
LXVIIH. Dat sal di grote ere sijn.
Dine name sal emmer leven
Al es dijn lichame doot bleven.
Polistratus quam ghevaren
710 Haestelike mettiere maren
Ende gaf Alexandere tprosent,
Dat hem Daris hadde ghesent,
Dat was dat guldin vingherlijn,
Ende seide hem die tale sijn.
715 Alse Alexander hadde ghehoort
Al dies conincs Daris woort,
Voer hi met haesten altehant
Daer hi dien doden coninc vant.
Doe hine sach also ghewont,
720 Weende hi sere ter selver stont.
Hi ghinc sitten uptien waghene
Ende hegonde sere te claghene;
Hi hadde vergheten al den nijt,
Die tusscen hem was langhe tijt.
725 Hi weende om sine doot,
Daer hi te voren pine groot
Dicke hadde om ghedaen,
Hoe dat hine mochte verslaen.
Mettien nam hi wel ghereet
730 Mettier hant sijn pellijn cleet,
Sine oghen droochde hi mettier slitte,
Met drouver herten sprac hi ditte:
»Anderen troost in dit lijf
So en hevet die keytijf,
735 Sonder dattie grote ere
Ende die name emmermere
Ende die daet die men van hem seit,
Dat daeran gheen inde en leit.
LXVI162. Edel coninc Daris van Meden,
740 Van Parten, van menegher steden
703 beide. 705 diedsche latine. 706 saldi sine. 707 dijn. 710meteenre. 711
dat present. 717 voer met haesten hi. 722 begonste. 723 alden. 724 thayssen him.
725 sijn. 730 pellen. 731 droegde slippe. 732 dicke. 738 daer ane. 740 percen*
Gautf zegi alleen (vs. 360): rex Persidis, indite Dari,
VIL 741—779. 243
Ende van den lande van Perci,
Men sal verre ende ooc bi
Van dinen groten daden spreken,
Ende dies en sal di niet ghebreken,
745 Dine geeste en dure ende dine daet
Also langhe alstie werelt staet.
Du salt sere ghelovet wesen,
Men sal van dinen daden lesen,
Omrae dattu waers so coene,
750 Dattu jeghen die griexe baroene
Ende jeghen dien coninc haren here
Striden dorsts, dat was grote ere.
Dat es die aire meeste prijs,
Dien du moghes hebben in enegher wijs.
755 Hadde dat moghen ghescien
Dat ic di levende hadde ghesien,
Du souts hebben gheprouvet wel,
Dat sochter es dan iewet el,
Mi te sine onderdaen;
760 Du souts wesen sonder waen
Boven alle coninghe here,
Sonder van mi ende nemere;
Dijn ghelike en ware gheen ander,
Sonder allene Alexander.
765 Ne ware dat die sealke bede
Di sloughen — het wert hem te lede —
Ende dijn grauwe haer ute sleten:
Dies en sal ic niet vergheten,
Om dat men segghen sal na mi
770 Dat ic een hovesch verwinre si.
Al was ic teerst dijn viant,
Mijn swaert ende mine rechter hant
Sullen doen wrake groot
LXVIIIa 1. Up dine viande dor dine doot.
775 Also waerlijc moetic dorvaren
Al die werelt met miere scaren
Van orient tote Occident
Ende die mere al omtrent,
Ende die eylande vander see
742 sal di. 745 en dure ontbreekt. 749 om dattu waers S] dat weers. 751 En.
752 dors groet. 753 alder. 754 eenger. 755 hedde. 758 iewent. 762 nemmeere.
763 weer. 765 Maer om dat die schelke beide; z. de aanteek. 766 slogen wert hen.
767 gran. 771 tierst. 772 rechte. 773solen. 776 S met ontbreekt mijnre. 778 mere]
wereltj z. echter de aanteekening. 779 dye.
16*
244 VII, 780-817.
780 Ende Vrancrike doen so wee,
Dat si moeten gaen in hant
Met al dien van Overlant,
Also waerlijc moetic liden
Moniu den berch in dien tiden
785 Ende dwinghen tfolc van Spanien
Ende twrede vole van Almanien,
Poelien ende Lombaerdien
Ende dat lant van Romanien
Ende die cracht van Rome breken,
790 Alsic dine doot sal wreken."
Dit was Alexanders tale.
Doe dede hi balsamen wale
Met dieren crude dien coninc.
Dat dede die here om die dine,
795 Dat hi rieken niet en soude,
Want men groufene niet so houde.
Hi dede teerst maken een graf,
Daer hi groot goet om gaf.
Twee maerberstene diere ende goet,
800 Daer vele an ghescreven stoet,
Waren gheleit een boven anderen.
Daerane stonden salamandere
Ende ooe menegherande dier.
Donderste was root alse een vier,
805 Doverste steen hi was blanc,
Dicke ende groot, breit ende lane.
Apelles wasser meester af,
Die makede dier vrouwen graf,
Daer die vierde bouc af seghet,
810 Wat daer ghescreven ane leghet.
Hi maecte an dien ondersten steen —
Dat en was loghene engheen —
Viere platen van latoene
Wei ghemaect na haren doene.
815 Daerup stonden columnen viere
Selverijn, groet ende diere,
Die capitele met goude visiert
782 alden. 783 werlijc. 784 Moniou. 786 misschien alleen dat wrede Almanien.
787 Polien. 789 romen. 790 dijn. 792 hine. 795 niet riken en. 796 groeffene. 797
tiersten. 799 twe maber stene. 800 ane. 801 ware die een boven den andere.
802 daer an salemandere. 803 oec meneger hande S] m. h. oec. 804 als. 806
breit. 807 meester S] meeste. 808 maecte. 810 watter gescr. 813 vier. 814 wael.
817 versiert; vgL de plaats uit Gautier in de aanteekening.
VII, 818—852. 245
Ende twewaerf ghepurgiert.
Effene ghepast met metale
820 Ende ghefoormeert haerde wale
Lach daerup een witte sere.
Daer ane stont dat diere were,
Also alse Alexander woude,
Daerup ghegoten al met goude.
825 Apelles was wel gheraect;
Hi hade dien sarc boven ghemaect
Glaerre vele, dan een glas,
Ende suverre, dan noit water was,
Scemerende ghelijc kerstale,
830 Dier sonnen ghelikende wale.
Die ronde voorme van eertrike
Wasser an ghemaect properlike,
Hoe soe was ghedeelt in drien,
Alse men wale hier mach sien,
835 Ende deylande diet hevet mede
Salmen nomen hier ter stede.
Die werelt es ghedeelt in drien
Alsmen wale hier mach sien.
Deen deel hetet Asia,
LXVIIIM. 840 Dander deel Europia,
Affrica heet dat derde deel.
Ane Asia so es gheheel
Deene helft van eertrike.
Dat aire eerste conincrike
845 Dat es dat eertsce paradijs.
Daerin steet dat selve rijs
Daer Adam bi brae tghebot.
Daerbi sloot onse here god
Met enen mure claer vierijn,
850 Daer saleghe sielen in sijn.
Daer es een boom, heet lignum vite,
Daer af so vintmen wonders mee:
818 gepurgert. 820 En geformert. 821 wit sarc. 822 an dat komt mij verlacht
voor; misschien stond er daeran stont durdiere of alleen daerane stont diere. 825 wael.
830 geliken si. 833 we si. 834 hier ontbr.; vgi vs. 838. 837 is T (varianten uit het te
Wissen berustende hs. der Eistorie van Troyen). 838 wael hier H hier wel T. 839 dat
een H hetet] hiet IT heit men T. 840 dander heit men T. 841 heit T. 842 Al
Asia dat is T. 843 die een helfte H deen helft T. 844 al der ierste H aire yerst T.
845 is dat eerdsche T. 846 staet in T. 847 bi H aen T tegebot H. 848 By
dien T sloeten H scloet T ons T. 849 mit T muer T. 850 selege selen H
salighe sielen T bynnen T. 851 is T en z6o altoos heit T z<fo altoos, 852 daer
leest men af T.
246 VII, 853—881.
Wie so van dier vrucht ate,
Hi bleve altoos in eenre mate
855 Sonder evel ende sonder doot.
Dit es van houte wonder groot.
Daer comen uut vier rivieren,
Die ghi moghet horen visieren:
Phison, die heet ooc Ganges,
860 Coomt van enen berghe, heet Cocobaces,
Ende loopt dor dlant van India.
Geon heet dander daerna,
Ende Nilus so heet soe mede.
Soe loopt dor meneghe goede stede
865 Ende dor Egypten, theleghe lant,
Dat es meneghen man becant.
Bi Alexandrien min no mee
So valt soe in die grote see.
Soe es gedeelt in seven sticken,
870 Dat hebbic ghelesen vele dicken.
Tigris heet die derde riviere,
Die vierde Eufrates, dus esser viere.
In Ermenien springhen dese twee;
Die eene loopt al dor Caldee,
LXVIII62. 875 Ende dore doude Babylone
Eufrates, een riviere scone.
Naest dien paradyse so es
Menech lant, des sijt ghewes,
Allen lieden onbekent;
880 Want daer es menich serpent
Ende vreselike beesten.
853 vroecht H wie van synre vrocht yet T. 854 bleef T maten T. 856 Dat
T hout T. 857 uut ontbreekt H. 858 mocht T. 859 Physon heit deen en oec H.
860 vyt een berch T tetobares T bij Honorius De imagine mundi cap, 10 Occobares.
861 en H legbet doer T. 862 Ghion T dat ander H. 863 nylus beit sy oec T.
864 doer menghe T goet H. 865 en 866 Doer tlant loept sy van egipten al | Dat
beloept sy groot en smal T. 865 dat beilge T. 867 noch min noch H. 868 so
ontbreekt T velt H roede zee H; Honorius cap, 10: magnum mare juxta Alexandriam
ingreditur, 869 Ghedeilt is sy jn VIII stucken T. 870 Dat is waer na dat ic
can gbemicken T dat is wellicht te schrappen, indien de lezing van H de oorspronkelijke
is, 871 die ontbreekt T ryvier T. 872 nv sinder vier T. 873 Doer
ermenien H Doer germaengen T; Honorius: Tigris autem et Euphrates in Armenia de
monte Barchoatro funduntur, 874 al ontbreekt T. 875 dor H doer en doer doer
babilone T. Wellicht is de lezing van T de juiste; vgl. Isidorus Etymolog, lib. 13,21, 10
per mediam Babyloniam influit. 876 es een H Dit is eufrates een flume T. 877 so]
si H Na dattet p. alsoe T. 878 Daer bi menich H mennich T. 879 luden zooals
overal T onbecant H. 881 en daer toe T.
VII, 882-910. 247
Aldus segghen ons die geesten.
Talre eerste conincrike daerna
Dat eest dlant van India
885 Ende gaet suut toter roder see.
An die noortside min no mee
Staet een berch, heet Caucasus;
An die westside Occeanus.
In Endi, na minen wane,
890 Es een eylant, heet Tamprobane,
Daer tiene stade binnen staen.
Elcs jaers sijn daer sonder waen
Twee somere ende twee wintere mede,
Ende daer in die selve stede
895 Groit dat cruut in alien iijt;
Die voghele hebber groot delijt.
Twee eylande sijn daerna,
Deen heet Argere, dander Crisa.
Daer sijn berghe guldijn root,
900 Ende daertoe menich drake groot
Ende voghele gripe, die daer wachten
Jeghen alle man met crachten.
Die berghe van Caspia
Sijn int lant van India,
905 Daer Alexander, die coninc,
Meneghen joden in bevinc
Tusscen die see ende die berghe,
* resen ende dwerghe
Van Gochs ende Magochs gheslachte;
LXIXal. 910 In weet, wat duvele se daer brachte.
882 Det seggen H; misschien schreef M wel Dat s. o. die vraye geesten; vgl. Sp. hist.
V. 41, 18 als ons vraye geesten orconden; 1*, 1, 14 als ons orconden die vraye geesten ;
la, 55, 48 vraye geesten jeesten T. 883 dat alder H ierste H yerste T coninrike
H conincryc T daer naer T. 884 is dat lant T. 885 het gaet zuyt werd
totter T. 886 aen H T noch min noch H. 888 aen H T weste sijde H occrantis
T. 889 jndia T. 890 approbane (5 Taprobane) H te tunprobaen T; vgl. 9,
1231; Sp. hist. I1, 18, 7; 1*, 37, 10. 891 steden T. 893 twe somer en twe winter
H T. 895 dat ontbreekt T aire T. 896 De vogele hebben daer H Daer is van
vogelen T. 897 twe ander T. 898 argette H; ook 9, 1200 staat Argere (Sp. hist.
1*, 18, 12 Argyra). 899 die berge gulden H daer is menieh berch jnne gulden T.
901 die vogele grijp H vogelgrypen T. 902 teghen en z6o overal T mit hare T.
904 ant (5 int) H; vgl. 3, 794; 10, 931 en Honorius cap. 11. 906 joden T coninc
H bynnen vine T. 907 der see en dien H. 908 Van resen en van H Wonen r.
en T; Honorius cap. 11: inter quern (montem Caspium) et mare Gog et Magog ferocissimae
gentes a magno Alexandro inclusae feruniur. 909 goch H T van magoch T;
910 in weet wat duvel dar H ic en weet duvel se daer T.
248 VII, 911—940.
Dese eten liede ende ooc beeslen
Ende drinken bloet, segghen de geesten.
In India ligghen waerlike
Vier ende viertich conincrike
915 Ende daertoe menegherande liede,
Die ic u een deel can bedieden.
Orestes sijn daer ende Germane
Ende Goacren ooc, alse ic wane.
Al sulke borne daer staen,
920 Dat si boven dien wolken slaen.
Int gheberchte wonen Pigmene,
Liedekine haerde clene,
Die jeghen die cranen houden strijt,
Want si in den oochstetijt
925 Neman willen hare coren
Ende hare lant al testoren.
Si draghen kindere te drie jaren.
Daer wast peper ooc te waren;
Het es wit van rechten aerde.
930 Maer si jaghen haerre vaerde
Die serpente al met viere;
Dus weerdet van bruunre maniere.
Binnen achte jaren weerden si out,
Dat si verliesen hare ghewout.
935 Daer wonen ooc Macrobiene,
Grote liede ende onsiene,
Die sijn twalef ellen lane.
Daer es luttel ieman so crane,
Si en houden meneghen strijt
940 Jeghen svoghels grijps ghebijt,
911 Sy T oec ontbreekt T; misschien is (roe) ran we te lezen; Honorius: velcrudis
bestiis. 912 Sy T dat seit die jeeste T. 913 syn ghewaerlicke T. 914 XLVIII H;
Honorius: quadraginta quatuor. 915 lieden H lude T. 916 sal T. 917 Ten iersten
sijn daer g. H; Honorius: Garmanos, Orestas, 918 carratriten T; Honorius Coatras
as H ontbreekt T. 919 Al selke boem oec daer H Dat daer so hoghe berghe T;
Honorius: sylvae. 920 die swercken gaen T. 922 liedekin H luydekyn T. 924 sy
hem T oegste tijt H oest tyt T. 925 eer H haer T. 926 eer lant alte (S al) H
alle haer lande T. 927 tot H kynder te haren T. 928 daer jnt lant T weest H
ooc ontbreekt T. 929 Dit vole T reenter erden T. Na dezen regel zou men
allicht eene leemte veimoeden; vgl, 10, 884 vlgg. en Nat, bl. 9, 483 vlgg, Ook bij
Honorius ech.tr: apud hos crescit piper colore quidem albo: sed cum ipsi serpentes qui
ibi abundant flamma fugantur, nigrum colorem trahit de incendio, 930 Dan iagen si
ute H. 931 serpenten wech mit vier T. 932 Werden si T. Denkelijk stond er Weerdet
van en 930 Maer alsi. 933 bynden T. 934 eer H al haer T. 935 wonen inne
acrobiene H. 936 (en) sine H siene T; vgl, 9, 1245 vlgg. 939 oec menghen T.
940 vogelgryps T.
VII, 941—973. 249
Achter liebaerde, voren aren,
Dus eest bescreven te waren.
Daer es vole van Buricolet,
Daer elc man sinen vader et,
LIXa2. 945 Ofte siere moeder, alsi sterven,
Ofte van oude bederven.
Diere niet en et, heves scande,
Want hets sede in dien lande.
Daer sijn liede, die rauwe vische eten;
950 So staerc sijn si ende so vermeten,
Dat si verwinnen enen walvisch wel
Ende achterswemmen: si sijn so snel,
Ende si drinken die soute see.
Daerna so es wonder mee:
955 Daer sijn liede met breden voeten,
Ghescepen, als oft waren loeten,
Die ander huus negheen en maken,
Dan si up heffen met vlaken
Ende bescermen hem jeghen dien reghen.
960 Ander liede woner jeghen,
Die hebben an elke hant
Sestiene vinghere, dats becant,
An elken voet sestiene teen;
Dat en es loghene engheen.
965 Daer sijn liede, dats wel cont,
Die hovede hebben alse een hont
Ende lede met langhen clauwen;
Ghecleet sijn si met huden grauwen,
Ende alsi spreken tenegher stont,
970 Bassen si, ocht ware een hont.
Ooc hooric in bouken saghen
Dat daer some vrouwen draghen
Grauwe kinder; in hare ouden
941 achter sijn si H a. synt T lybarde H T. 943 val van burcolet T; ik vermoed
dat in deze naam schuilt sulker wet en in den volgenden regel met H dat gelezen
moet worden. Eonorius gee ft ook geen naam op, 944 Dat H. 945 En syne T sinre H.
946 ofte alsi H en T ouder H ouden T. 947 Die se T hy heues T. 948 die
s. van T. 949 Dat H rauwe vische, V roe visch] roe vleesch H ro vleys T;
Honorius: sunt alii qui pisces ita crudos edunt et salsum mare bibunt. 950 stout T.
951 si enen verw. wel H. 952 achter svymmen T sijn ontbreekt T. 953 ende T
en V] dat H sout H ghesoutten T. 954 wonders T. 956 gescapen T alst
weren H. 957 en 58 ontbreken T. 957 geen. 959 hen dien H. 960 wonen daer H T.
962 XXVI T. 964 logen H T. 965 wael H oec T. 966 hoede H Gehoeft als oft
weer T. 967 lieden H; z. de aanteekening. En mit herde langhe T. 968 En syn ghecl. T
969 talre H tengher T. 970 weer H waer T. 972 somme H T. 973 en in T.
250 VII, 974—1005.
Werden si swert, ende si behouden
975 Hare lijf so menech jaer.
Ander liede wonen daer
Die kinder draghen vive tsamen;
Dits also waer alse Amen.
Maer achte jaer en moghen si leven.
LIX61. 980 Ander liede woner neven,
Diemen heet Arimaspi.
Maer ene oghe en hebben si,
Die staet hem int vorhooft voren.
Ander vole es daer na gheboren,
985 Die up enen voete gaen,
Ende een aerm es hem ghestaen
In hare borst te middewerde.
Si lopen seerre dan perde,
Ghelijc alse een voghel vloghe,
990 Ofte alsmen scote met enen boghe.
Daer sijn liede sonder hovet,
Ende hem staen doghen, dies ghelovet,
In haere scouderen; haer mont es
In hare borst, des sijt ghewes;
995 Gheborstelt sijn si alse swijn.
Ander liede daerbi ooc sijn,
Die bi eens appels roke leven.
Ganghes die flume loopt hem beneven.
Rieken si ooc enen stanc,
1000 Si sterver af, si werden so crane.
Serpente machmen daer ooc vinden
So staerc, dat si den hert verslinden
Ende si swemmen over die see.
Nochtan vintmen wonders mee:
1005 In Ganges so vintmen ale
975 eer H haer T herde menich T. 976 daer naer T. 977 V vddr kynder T.
978 als waer H. 979 sy niet T. 980 wonen daer n. H syn daer beneven T. 981
arismaspi H. 982 een H T. 983 Die steet hun int forhoet H Dat staet hem recht
jnt hoeft T. 984 daer by is a. v. g. T; Nat bi 1, 314 ander vole es daer (var. daerbi)
gheboren. 985 voet oec H voet T. 986 ende ontbreekt H enen T hun H. 987
middenwerde H. 988 harder H. 989 En gh. T. 990 En een man T. 991 syn
oec T hoeft: gheloeft T. 992 en. hen staet oec H hem staet een oghe T; Honorius
cap, 12: sunt alii absque capite quibus sunt oculi in humeris. 993 in eer H in haer
T ere mont H. 994 eer H haer T. 995 als H als een T. 996 ooc ontbreekt T.
997 roke van enen appel H. 999 riken H ruken T. 1000 sterven daer af H sterven
of T so ontbreekt T. 1001 serpent H serpenten T oec daer T. 1002 dien
herte H den heerst T verslynnen T. 1003 dat sy T aver, z6o altoos T. 1004
noch vintmen daer T. 1005 so ontbreekt T.
VII, 1006—1037. 251
Dertich voet lane bi ghetale.
Daer sijn woorme met tween aermen,
So staerc, sine laten niet ghehaermen
Enen grot en olifant,
1010 Sine verdrinkene altehant.
In die see ooc van Endi
Vintmen sleeken, so groot sijn si,
Dattie liede huse maken
Van haren scellen. dit sijn saken
LX1X62. 1015 Waer ende loghene enghene.
Daer so vintmen seilstene
Ende adamante, die sijn so staerc,
En machse breken gheen waerc,
Sonder sbox bloet allene.
1020 Dats wonder van enen stene.
Tusscen Inden ende Tygris
Leit een lant, dat gheheten is
Partia. in sinen wike
Sijn drieendertich conincrike.
1025 Partia hetet bi rechter namen
Om liede, diere eerst in quamen,
Ende van den Siten waren gheboren,
Die Parten hieten te voren.
Deen rike heet Aracusia
1030 Dor een poorte, daer het na
Wilen eer gheheten was,
Also alsic in dien bouke las.
Assuria, dats ware dine,
Dat van Assur dien coninc
1035 Ontfinc sine rechte name —
Ende bleef hem ooc sint bequame —
Om dat was talre eerst sijn lant,
1007 MJ- H twe T. 1008 niet sy en stormen T. 1009 starken H. 1010 verdrinken
H verdrincken hem T. 101 i oec ontbreekt T. 1014 in waren saken H.
1015 E En en es logene engeen H logen en gheen T. 1016 so ontbreekt T selken
steen H oec seil steen T; Honorius cap. 13: India quoque magnetem lapidem gignit,
qui ferrum rapiu Misschien te lezen Daer vintmen ooc den seilsteen (: engheen). 1017
adamanten T. 1018 Die en mach br. gh. werck T. 1019 dies bocs H bocs T.
1022 leet H leghet T lant geheten es ys T. 1023 Parcia H Parthia T evenzoo
1025 sine H. 1025 rechter ontbreekt T. 1026 Van luden T ierst H tierst T.
1027 en 28 in omgekeerde volgorde in H. 1027 Van de citen waren si H tyden T.
1028 percen H parchien heiten T. 1029 aercusia H. 1030 Van eenre poert daert
yerst T het ontbreekt H. 1031 by wylen geheiten T. 1032 dien ontbreekt T.
1033 Assaria T waer H T. 1034 assur den name ontfinc T. 1035 en 36 ontbreken
in T; de lezing van dit hs. is denkelijk de juiste, 1037 talder ierst H tierste T,
252 VII, 1038—1066.
Dat leghet daerna altehant.
Sijn oudervader was Noe,
1040 Die voer over der lovien see,
Ende sijn vader dat was Sem
Die eerste coninc van Salem.
Daerna so staet dat lant van Meden
Met menegher goeder vaster steden,
1045 Dat na dien coninc Medus heet.
Daerna leestmen dat Percen steet,
Dat some liede heten Perci;
Dat heet na den coninc vri
Perceuse, Jupiters sone.
LXXal. 1050 Hi maecte ene stat wel scone,
Die Alexander brae te sticken,
Ghenoemt hebbicse ooc dicken:
Percepolis es soe ghenant,
Daer men teerst binnen vant
1055 Toverie, dies sijt ghewes.
Daer es een steen heet Pirites,
Die eens minscen hant bescout
Alsmene iewet vaste hout.
Dien Sineliten vintmen daer mede,
1060 Sine grote crachtechede
Die wasset bede ende waent
Metter mane in elker maent.
Van Tygris toter Eufraten
Leghet een lant groot utermaten,
1065 Dat heet men Mesopotamia
Van twee rivieren, daer het na
1038 is T. 1039 dat was H. 1040 die rode H der diluvien T. 1043 staet] ontbreekt
H is T. 1044 mit starcken en mit rycken T. 1045 dat na dien S] daer na
die H daer na meduse heit ghereet; Honor, cap. 14: a Medo rege. 1047 somme
liede H som die luden T persy T. 1049 perseuse T. 1050 maecten een stedescoen
(: soen uit soene verbeterd!)T. 1051 en 52 ontbreken T. 1053 Persipolis T. 1054 men
ontbreekt T tiersten H yerst T. 1055 Die yvorie H; Eonorius: in hac primum orta
est ars magica. 1056 perides H pieredes T; Honor.: pyrrhites. 1057 een minsce
besc. H eens menscen hant verscout T. 1058 alsmen iewent H als men hem alte T.
1059 smeliten H ghesmelt T; Honorius: synelites, Nat. bl. 12, 1105, Selonides
em. vint dien daer T. 1060 crachtegede H crachtichede T. 1061 wast T beide
H T. 1062 mettier maen H en H. 1063 totter T. 1364legtH leecht T groot
lant H. 1065 men ontbreekt T mesopotania H. 1066 Dore een lant dar na
H daert oec na T; Honorius cap. 15: Mesopotamia a duobus^ fiuviis Graece
ita dicta, quod in medio duorum fluminum sit constituta. Sp. hist. \\ 19, 43: Mesopotamia
, horic visieren, es een eylant tusschen twee rivieren. De juiste lezing zal wel
verloren zijn.
VII, 1067—1097. 253
Eerstwerf gheheten was.
Ic dar mi wel vermeten das,
Dat daerin steet Ninive,
1070 Drie dachvaert lane ende mee.
Die maecte Ninus hier tevoren,
Die ute Grieken was gheboren
Deerste orloochs man van eerderike.
Dit es waerheit sekerlike.
1075 Daer staet dat rike van Babylone,
Die Nemfroet maecte haerde scone.
Ninus wijf, Semiramis,
Maecte dien mure die daer is;
Tweehondert slachellen hooch —
1080 Dat seide die ghone die niet en looch —
Ende vijftich ellen es hi dicke,
Van roden teghelen wel ghemicke,
Ende viertich milen es domganc
Met hondert poorten sonder wane
LXXa2. 1085 Ghegoten al van metale
Staerc ende groot, gheraect wale.
Dor die stat loopt die Eufrate.
Daerinne staet dat oude ghesate,
Doude tor, die Nemfroet wrachte
1090 Vier milen hooch met sinen gheslachte.
Daerbi eest dlant van Calde,
Daer vroede liede wonen mee
Van sterren, dan in enich lant
Dat nu ter werelt es becant.
1095 Astronomie was daer eerste vonden,
Also als ons die bouke orconden.
Daerbi so es Arabia;
1067 ierstwerf H yerstwerven T es T. 1068 der T des T. 1069 daer inne
staet H. 1070 dachvaert ofte T. 1071 maecten munis T. 1072 vyt T. 1073 die
eerste H d. yerste T orlogs H orloghes T van ontbreekt H ertrike H eertrycke
T. 1074 is die T. 1075 es H van ontbreekt T. 1076 Dat H menfroet H
nemfrocli T maecten T ontbreekt H herde T. 1077 makede ninus H funtamis
T. 1078 makede H maecten T die muer T. 1079 ellen H slechte ellen
T es hi hoge H. 1080 screef T dies T loge H. 1081 en hy is T es
hi] es H ontbreekt T; wellicht oorspronkelijk ende v. slachellen dicke. 1082 van
sconen stenen H tiegelen T. 1083 L* mylen omganc T. 1084 En hondert T
Met hondart H. 1085 ghegaten alle T. 1086 (en H) ghemaect H T. 1087 doer HT.
1088 daer an steet H daer staet jn T. 1089 die grote toerne den T menfroet H
memfroch T. 1090 Hondert T hoege H T sinen ontbreekt T. 1091 ist tlant
T caldeen T. 1092 d. syn vr. 1. ghemeen T. 1095 iersten H yerst T. 1097
daer na T daer bi dat lant was arabia H.
254 VII, 1098-1125.
Daerbi die goede stat Sabba,
Daer Sibilla was gheboren,
1100 Die versochte hier tevoren
Salomoene, den here,
Want hi conste wijsheiden mere,
Dan iemen verre ofte na.
Int lant van Arabia
1105 Leghet een berch, heet Sinay.
Daer leghet een maghet vri
Begraven, Sente Kateline
Die dinghele grouven sonder pine.
Daer ontfinc Moyses die wet,
1110 Dies moet ons alien sijn te bet.
Daer wonen die Moabiten
Amoniten, Ydumeen ende Madianiten.
Tusscen dier see ende Eufraten
Es een goet lant utermaten,
1115 Ende es gheheten Surien
Van enen edelen coninc vrien,
Daert wilen na was ghenant.
LXX61. Daer staet in dat selve lant
Ene stat, die Damasch heet,
1120 Daer ene flume dore gheet,
Die Farfar gheheten es.
Daer staet inne, des sijt ghewes
Anthiocien, die wel rike stat
Daer tkerstenheide vore sat
1125 Ende dien coninc Gorobrant
1098 daer na T van sabba H saba T; vgl de aanteekening onder den tekst op
vers 1103. 1099 sab. T. 1100 versochste T. 1101 dien coninc here H den wysen
heer T. 1102 Om dat hy const wysheit T. 1103 iemant conste H yemantT oftH.
Na dezen regel Die stat steet jn Etyopia Nu hoert allegader hierna H Die stat steet
jn Ethiopia In een lant niet verre daerna T. Honorius cap. 15: In ea (sc. Mesopotamia)
est Arabia, quae etiam Saba dicitur, a Saba Jilio Chus. In hac thus coUigitur; in hac
est mons Sina etc. Zooals ik vermoed is de eerste der uitgeworpen regels eene glosse, die
uit de verzen 1662 vlgg. genomen is en in den tekst raakte. Dan heeft misschien M. ook
in vs. 1098 woordelijk vertaald dat men ooc heet Saba. Anders zou men de regel 1903 a, b
moeten lezen als in T. 1104 Dat men heit Ethiopia T. 1107 Katherine T. 1108 die
ingel H denghelen T. 1109 ontfenc T. 1111 armoniten T. 1112 Barrasinen en moabiten
T; Honorius: In ea sunt gentes multae, Moabitae, Ammonitae, Idumaei, Sarraceni,
Madianitae et aliae multae. M. heeft alle vijf de volken genoemd: maar er zijn er te
veel voor twee regels. Er hebben er dus denkelijk vier gestaan. 1115 surie H. 1116
Na den T edelen ontbreekt H vrie H. 1117 daer T. 1118 steet H. lU9Damas
die stede na dat ic weet T. 1120 flu vie T dor H doer T. 1122 steet H jn T.
1123 anthioca T wel ontbreekt T. 1124 dat k. H k. T vor H voer T. 1125
Daer By den T die H corbrant H.
VII, 1126-1156. 255
Verdreven met vechtender hant.
Daer es ooc der Fenicen lant,
Dat van Fenix es ghenant,
Die Agenors sone was,
1130 Die Tyren maecte, daermen af las
In dien derden bouc te voren,
Daer menech mensche bleef verloren.
In Fenicen so staet Surs;
Daer brachte wilen groot succurs
1135 Die markijs van Monferaet,
Dat in dietsce bescreven staet.
Daer bi so es ooc gheset
Ene edele stat, heet Sajet.
Een berch, heet Lybanus,
1140 Leghet in Fenicen, secht men dus,
Daer die cederbome up staen.
Daeran springhet sonder waen
Die Jordane, die daer loopt,
Daer onse here in was ghedoopt.
1145 Palestine staet daer mede,
Dat na ene goede stede
Was gheheten, Palestin,
Die noch gheleghen es daerin,
Ende nu heet soe Ascaloen,
1150 Vor dat dhertoghe van Bulioen
Dode meneghen Sarrasijn;
Dies moete hi ghelovet sijn.
LXX62. Daerna es Joden lant,
Dat na Judas es ghenant,
1155 Jacobs sone, spatrierken.
Daer staet dat hooft van alien kerken,
1127 data oec H. 1128 Daer na dat f. was T. 1129 soen oec H. 1130—32 also
als ic bescreven las T. 1130 makede H. 1131 in dierden H. 1133 fenisien H so
ontbreeJct. H steet H furus T. 1134 brocht w. gr. sorcors T. 1135 Markaris
(zonder die") v. monfraet H monseraet T. 1136 diedsce H duytscen T. 1138 een
T edel H T jaset H. 1139 borch T. 1140 gaet jn T fenisien H men
leest ons T. 1141 datter H ceder boem H cedar boem T up ontbreekt T. 1142
daer in H d. aen T; Honorius cap. 16: ad cujus radicem. 1143 iodaen H jordaen
T daer doer T. 1144 was in H. 1145 Palestina T es oec daer H. 1146 dat
na S] darna H daer aen T; Honorius: a civitate Palestin dicta een H T. 1147
Die was T palestijn H palatyn T. 1148 leget oec H. 1149 en noch T ascalion
H. 1150 Dor H Doer T die hert. v. bolion H govart v. bulioen T. 1151 daer
doden T menegin saras. H. 1152 moegdy T. 1153 is der T. 1155 dies patriarchen
H des patriaerken T. 1156 daer na T steet dat hoetH staet thoeftT kerchen
H.
256 VII, 1157-1187.
Jherusalem, daer nu te tiden
Die heidene ute ende in riden.
Daer na es ghestaen Galilee,
1160 Daer god ghinc up die see,
Ende daerna so es Nasaret —
Bi Montabur es soe gheset —
Daer onse here was ghevoet.
Daerbi ant tfelt storte sijn bloet
1165 Menech edel kerstijn deghen,
Die tien tiden waren versleghen,
Dat die edele coninc Wijt
Jeghen Salladine hilt strijt.
Daeran leghet Sodoma
1170 Ende daertoe Gomorra;
Daer vijf goede stede stonden,
Die God selve dor hare sonden
Met sulfur ende met viere ontstac
Ende so hare sonden wrac.
1175 Daer es nu die dode see,
Want daer en mach rain no mee
In vloten, en gaet te gronde.
Soe ontfaet in haren monde
Algader die flume Jordane.
1180 Daer bi wonen, dat ic wane,
Agarene ende Nabatiene
Ende andere gheslachte tiene,
Die dit lant houden met crachte,
Die sijn van Hismahels gheslachte,
1185 Die sullen die werelt winnen
Met crachte ende sonder minnen.
Al die werelt sal onder hem staen
1157 ten T. 1158 vyt en jnne T. 1159 so ist tlant van g. T. 1160 got seluen
gh. jn T. 1161 so ontbreekt T. 1162 montabor ist gh. T. 1163 daer was gh. ons
heer got T. 1164 En daer hi (J ( = Jonckbloet, Geschied. der Middennederl Dichtkunst
2, 451 vlgg.) zonder hi) oec st. H daer by aen tfelt storten hyT. 1165kersten
H T. 1166 is versl. T. 1167 dat .7] en dat H doe T. 1168 saladyn T hielt
H T den str. T. 1169 daer na so T oec sod. H. 1170 darthoH oecmedeT.
1171 stoenden H. 1172 eer H. 1173 sulphur H vuer T. 1174 en god soe eer s.
(J zonder god) H en haer s. alsoe T. 1175 Want daer es die rode H. 1176 want
ontbreekt H. 1177 jn comen ten g. al T geet H. 1178 ontfeet H. 1179 fluuie
T jordaen H T. 1180 als ic T waen II T. 1181 Agriene en naboriene II.
1182 ander geslechten t. H ander *XII* gheslachte siene T. 1183 en 84 in omgekeerde
volgorde H. 1183 dat T crachten T. 1184 hismaele H gheslachten T. 1185
En s. T werlt noch T. 1186 mit crachten mit stryden eii mit onmynnen T. 1187
onder zou men best kunnen missen.
VII, 1188—4208. 257
LXXIal. Te cheinse ende ooc in dienste gaen,
Al dien eylanden vander see
1190 Sullen si doen haerde wee
Ende hebbent at in hare ghewout,
Dier werelt rijcheit ende haer gout.
Dus is die waerheit voerseit al
Dat Ismaels kinder gevallen sal.
1195 Nu segghen papen ende clerke,
Dat dese liede ende haer ghewerke,
Dese Tatre, die nu so bout
Asien dwinghen met. ghewout,
Dat si sijn lsmaelite,
1200 Ende prouvent met vlite:
Dat sijt al dwinghen sonder waen
Ende niemen jeghen hem mach geslaen.
Rechte suut van desen lande
Es Egypten al te hande,
1205 Dat aire eerst hiet Epla.
Over ene wile daerna
Wan Egiptus al dat lant
Ende hiet Egypten al te hant.
1188 Te manscap en te d. T. 1189 alien H T den eylande T. 1190 solen si H
sullen wy T. 1191 al T een deel H; ook al schijnt niet de oorspronkelijke lezing te zijn.
1192 dier werelt .7] dier waerheit H siluer T richeit H haer ontbreektT. 1198
en 94 dus eest vorsacht in waren dingen | Dat Ism. k. solen volbringen H. 1194 dat
dit T. 1195 clercken T. 1196 diese H wercken T. 1197 en 98 ontbreken T.
1197 nu es H. 1199 si ontbreekt H sy heiten T ismaeliten H hismalite T. 1200
proeven dat wel T provent bi abiten H; in den volgenden regel is misschien want
in plaats van dat te lezen. 1202 hem niemen en mach ontgaen H niemant teghen
hem sal moghen staen T. Na dezen regel alleen in H: Also alse Alexander dede Men
leest oec in dier selver stede Dat Alexander wa6 een plage Over gode en over quade
Die god selve sinde mettier hant Om die quaetheit die hi vant Aldus sulen dese comen
Die wi tateren horen nomen Om die quaetheit diemen volbringhen Wille solen si die
werelt dwingen En solen gods gesellen wesen Alsmen hier af vindet lesen. Ikbeschouiv
naar aanleiding van T deze regels als geinterpoleerd. lmmers indien zij van M. zijn,
zou allereerst het ouzoivere rijrn verbetering vereischen. Ik zou ze dus herstellen:
Men leest ooc in dier selver stede:
Also alse Alexander dede,
Die een plaghe was ende roede
Over quade ende over goede,
Die god selve sinde metter hant
Om die quaetheit die hi vant:
Aldus sullen dese comen
Die wi Tateren horen nomen.
Om die quaetheit diemen wille vulbrin-
Sullen si die werelt dwinghen (ghen
Ende sullen gods gheselen wesen
A1 semen hier af vindet lesen.
Tot vs. 3 en 4 vgl. Sp. hist, 3k, 8, 37: dus sijn die heidine Gods roede | beede uptie
quade ende uptie goede. Zie de regels, die T achter 1318 heeft. 1203 recht HT sut
H. 1205 ierste H T heet H. 1206 aver T z6o altoos. 1207 Soe wan T agistus
H Egi T.
Dr. FRANCK, Alex. 17
258 VII, 1209—1234.
Die rode see es ant oostende —
1210 Daer Moyses met ghenende
LXXIa2. Tfolc over leide; dies hebbi danc,
Want Pharao aldaer verdranc —
Ende gaet west tote Affrike.
Men vint gheen lant sijn ghelike,
1215 Noch daer so goede stede staen.
Nilus hevet al om bevaen,
Die bat up ooc Ganges heet.
Men leest dat daer binnen steet
Hondert dusent goeder stede.
1220 Men leest dat tote an den daghe heden
Daer noit gheswerc over en leet.
No van reghene wat en weet.
Maer Nilus, die clare riviere,
Hevet al sulke maniere,
1225 Dat soe wast ende maket nat
Algader Egyptenlant; omdat
Machmen coren winnen ghereet.
Daer es een stat, die Teben heet,
Die Cadmus maecte, Agenors sone,
1230 Ende hietse Teben na die gone,
Die hi maecte in Griekenlant,
Die Alexander, die wigant,
Al verbernde ende velde,
Alse u die eerste bouc vertelde.
1209 jnt oest eynde T. 1210 aver ghinc mit ghenynde T. 1211 En aver leiden
des hebn sy T hebbi hi H. 1213 Het T geet H west wert tot T oestrike
H. 1214 en vint T lant ontbreekt H syns T. 1215 da H jn staen T. 1216
om ontbreekt H. 1217 die Ganges heit al sonder waen T. Lees Geon? vgl. vs. 862.
Wellicht echter is de geheele regel niets dan eene glosse, die in beide teksten is ingeslopen,
maar in verschillenden vorm. Want ook vs. 1215 zou men liefst missen en lezen
Nilus hevet al bevaen. Men leest dat daer binnen staen; vgl. ook Honorius cap. 18:
Haec Jiuvio Nylo undique cincta in moium Deltae litterae est formata> centum millibus
villarum inclyta. 1218 oec dat daer jnne staen T. 1219 Mer dan XX T steden H.
1220 oec vinden wy bescreven mede T leest an die dage van H. 1221 Datteir H
Dat daer T swerc T. 1222 noch H noch noyt T reghen T wat en weet] en
wart weec H en wert wreet T; z. de aanteekening. 1223 claer H suete T; misschien
zijn beide woorden een toevoegsel. 1224 heuet sulcke een T. 1225 weest H valt
T maect H. 1226 Tlant van Egipten H. 1227 Dat men coern vint T. 1228 is
oec theben got weet T de H. 1229 Cadmus S] catinus H caldmus T. 1230 ende
ontbreekt T na die stat scoen T dat gone H. 1231 maecten en altoos n in de
3de pers. van het praet. der zwakke vervoeging T agenors lant T. 1232 coene wig.
H tierant T. 1233 Had verbrant en oec ghevelt T in dien velde H. 1234 Mit
vromicheden ende mit ghewelt T.
VII, 1235—1262. 259
1235 Daer was sente Mauritius gheboren.
Die Maximianus hier te voren
Ontlivede ende die ghesellen sijn,
Omdat si waren kerstijn.
Daer ligghet ane grote woestine.,
1240 Daer Zozimas en tie ghesellen sine
Ende daertoe menich eremite
Gode dienden met vlite.
Gambices die * hiet,
Die verwan Egyptendiet,
LXXI61. 1245 Ende maecte ene stede scone,
Die hi hiet Babylone.
Dat es Babilone-Kaer,
Die nu thovet es, dats waer,
Van algader dien conincrike.
1250 Daer maecte sider deghenlike
Alexander, die vrie,
Ene stat, heet Alexandrie,
Daer hi in es begraven
Nu ter stont met groter haven.
1255 Nu nemic weder mine vaert
Van dien westen ten oosten waert
Toten berghe, heet Caucasus,
Ende telle u daeraf aid us:
Sijn oostende es verheven
1260 Jeghen die see, ende comt ghedreven
Rechte over noort tote Europen.
Bindien berghe, daer hi es open,
1235 Vandaer T maricimus H maurys T. 1236 En maximeaen T. 1237 ontlijft
T sine H. 1238 kerstine H. 1239 ligghen aen T ane es H; Honorius; Bute
maxima adjacet solitudo die grote J. 1240 jozimas H mitten gheselle T. 1241
goet herem. T. 1242 Die gade T groten vl. H. 1243 dese hiet H die alsoe h. T;
denlcelijk stond er nog een andere naam van Cambyses: vgl. Rb. 17436 vlgg. Bij Bonorius
alleen: Camb. rex Aeg. superans. 1244 Dat hy ghewan dat egipsche'd. T. 1245
Hy m. T een H T. 1246 die heit die heer T. 1247 Daer H babilonien H.
1248 Dat T thoet H thoeft T. 1249 alle desen T. 1250 maecten si H m. sinder
T deghentlicke T. 1251 stoutte vrie T. 1252 een T en heitse T. 1253 synt
jn wert T in ontbreelct H. 1254 Mit herde veel gr. T. 1255 grote vaert T. 1256
oesten ten westen H west rad totten oeste T. 1257 totten en zdo overal T heet
ontbreelct T cancasus H. 1258 telle daer ave T. 1259 eseendeelH. 1260 Vander
oest zee T. 1261 recht over tote H recht voert al bi T; Bonorius cap. 19: et per
Aquilonem vergens pene usque ad Europam porrigitur. 1262 is hy T. Na dezen regel
heeft dit hs. eene episode over de A?nazonenf die in B geheel ontbreekt, en die door
Maerlant hier, in de Bistorie van Troy en, is ingevoegd naar aanleiding von Benoit Le
Roman de Troie 23228—23282. De fransche verzen zijn woordelijh vertaaUL %. de
aanteehening.
17*
260 VII, 4263—4291.
Es dlant van Amasonia.
Die Massageten sijn daerna
4265 Entie Colken ende die Sarmaten,
Dits wreet vole utermaten.
Dat es dier maechden lant.
Daer was Gyrus, die wigant,
Versleghen vander coninghinnen,
4270 Om dat hi dlant waende winnen;
Die was gheheten Thamaris.
An die noortside loopt Fasis,
Ene scone riviere, al te hant.
Vaste daeran licht Bacterenlant,
4275 Dat na een water Bacteren heet,
Dat daer in den lande gheet,
Daer Bessus, die moordenare,
Was ghevloen met siere scare,
LXXI62. Doe hi Darise hadde versleghen.
4280 Een ander lant es daer jeghen,
Dat es gheheten Yrcanie,
Daer vlo met siere companie
Narbesines, die felle man.
Van enen bosce, leit daeran,
4285 Heeft Yrcanie de name ontfaen,
Daer voghele in sijn sonder waen,
Haer vederen scemeren met nachte.
Daerbi wonet vole van crachte,
Beds Siten ende Hunen,
4290 Die met Ettelen, dien brunen,
Alle die lande, die nu sijn
1264 Massa geheten (J Masageten) H. 1265 En die tolken H Dat is waer T;
Honorius: Colchi. 1266 Dat is T wreet] wers H vroet T; lees dat is vole wreet?
1267—71 Na dien dat ons bescreven is. Misschien zijn deze verzen in H, die iets meer
over de Amazonen verhalen, een inlapsel, en behoort alleen die eene regel van T in den
tekst. Bij Honorius beantwoordt aan 1262—72: Hunc inhabitant Amazones feminae
videlicet ut viri praeliantes. His cohabitant Massagetae et Colchi et Sarmatae. Het begin
van 1267 is stellig corrupt; 1269 en 70 behooren denkelijk in omgekeerde volgorde te
staan. 1272 ane H aen T fastis H phisis T. 1273 een ryviere daer al te bant
is bijna niet te dulden; vgl. echter b. v. 1302 (als dit vers niet ook bedorven is) 1204 en 1438.
Anders zou men hier kunnen gissen een riviere achemant of iets dergelijks. 1274 vaste
aen leghet vratten 1. T ligt H. 1275—80 ontbreken T. 1275 Die H. 1278 gevlouwen.
1281 Daer aen leghet hirtanie T. 1282 en 83 alsoe als ic bescreven sie En
ic oec ghemercken can. 1284 liegt H leghet T. 1285 Die heuet T Hevet H hirtanie
T den name (naem T) H T. 1286 voghel T. 1287 vlogel sc. by T. 1288
daer na T woent H T van groter T. 1289 beide H T citen T en oec
H. 1290 hettelen den T.
VII, 1292—1321. 261
Tusscen Spanien ende dien Rijn?
Dorevoeren met orloghen.
Danen machmen sien met oghen
1295 Berghe, die daer ligghen bi,
Die heten Yperbori.
Over die berghe an die noortside
So waiet emmer in alien tide
Die noorden of die noortoostenwint —
1300 Hier an liegic niet een twint —
Ende dit heet dier Taters lant.
Daerbi leghet al tehant
Albania, om dat tfolc aldare
Gheboren weert met witten hare.
1305 Armenia dat ligghet daernaer.
Noch so es die arke aldaer
Up enen berch, heet Ararat,
Daer Noe selve binnen sat
Ende voer up, doe die lovie ghinc;
1310 Dit es ghewaerlike dine.
Daerna es Yberia
Ende daerna Capadocia,
Die die namen souden ontfaen,
LXXnl. Van steden, diere binnen staen.
1315 Daer sijn merien sonder waen,
Die mettien winde voolne ontfaen;
Sine leven maer altoos drie jaer;
Dit lesemen al over waer.
Daer an es minder Asia,
1320 Dat al ommetrent wel na
Beloken es mettier see,
1292 spaengen en den T. 1293 dor v. H al doer v. T. 1294 mochtmen sien van
hogen H. 1295 bergen H. 1296 Eii heiten T Die h. tfolc van H; Honorius: ibi
sunt Eyperborei montes. 1297 dien berch. 1298 tyden T. 1300 leget H lieghe ic T.
1301 der terteres T. 1302 Hier by T. Men mist bij het volgende dat heet, o/ghenant,
en dit stond wellicht in dezen regel in het rijm. 1303 tfolc ontbreekt T. 1304 Vole
wort ghebaeren T. 1305 Armenie T ligt H is T. 1306 Noees a. is T. 1308 hy
seluen ' i . 1309 Doe die diluvie aver gh. T. 1310 is is T. 1311 soe is T. 1312
Daer na eapadosia T. 1313 namen hebn ontf. T. 1316 volne H vollen T. 1317 En sine
H mer -iij* T. 1318 leestmen H T. Hierna heeft T nog 38 regels over de Tartar en,
die op ?>s. 1202 behooren le volgen. Zij beslaan in het hs. juist een kolom (f°. 201c?). Eris
geen reden, om de verzen als niet van M. afkomstig te beschouwen. Ik vermoed, dat hij
ze later op een los blad heeft bijgevoegd en dat zij op eene verkeerde bladzijde werden
ingelascht; in ons hs. komen zij een blad en 9 regels te laat, in een vroeger denkelijk
juist een blad. De verzen volgen in de aanteekening. 1319 daer esdatH. 1320omtrent
H T. 1321 Is belopen T; Honorius: mari cingitur, belopen zal wel het juiste zijn.
262 VII, 1322-1353.
Daer ic u af sal tellen mee.
Ene poort es in dat lant,
Die Effesus es ghenant,
1325 Die maecten die wijf wileneer,
Doe si dlant ende daertoe meer
Hadden ghewonnen verre ende na,
Die wijf van Amasonia.
Daer leit sinte Jan ewangeliste,
1330 Die gods verholenhede wiste.
Daer na es Migdonia,
Dat te voren hiet Berica,
En nu hetet Bitinia,
Van enen coninc, daer het na
1335 Was gheheten, Bitinus;
Ooc heeter ene stat aldus.
Ene slat es ooc daerna,
Die heet Nich ochte Nicea.
Dit lant van Bitinia
1340 Heet ooc dat meerre Frigia.
Daer staet Smirna, die stede,
Die Teseus maken dede.
Gallacia dat es daerbi,
Dat na den Gallen heet bedi,
1345 Want si mettien coninc Bitine
Dat lant wonnen met groter pine.
Daerna so es tminder Frigia;
Ene dochter hadde Europa,
LXIIa2. Daert eerst was na ghenant.
1350 Daerbi so es een ander lant,
Dat gheheten es Dardane,
Na Dardanuse na minen wane,
Die was Jupiters sone.
1322 u ontbreekt T. 1323 in .7] die H daer is een p. jnt 1. T. 1325 wilneer
T die wijf zou men in dezen regel gaarne missen. 1326 die landeT; denkelijk stond
er dit lant dar tho H. 1327 veer T. 1329 ligt H leghet T sente Johan H T.
1330 ons heren T verholenheit H T. 1331 micdoniaH. 1332 aire yerst T beona
T; Honorius Berica. 1333 Bitinia J~\ betinia H bimia T. 1334 daer het] dar H
daert T. 1335 wat (J was) H. 1336 heter . / ] hter H heitet T. 1337 ander st. is
d. T. 1338 nijt H ofte T nictena H biocna T. 1339 Dat 1. btinia T. 1341
Smirna S] smircia H smirna of siturna T. 1343 Caloes T. 1344 Daer T den
ontbreekt H hetet H hiet T. 1345 hi (S si) H. 1347 so ontbreekt T. 1348 europia
T. 1349 yerst warf na was T. 1350 Daer na is oec alte hant T. 1351 Een
ander lant dat heit T. Honorius cap. 21 : Haec (sc. Phrygia) et Dardania dicta,
1352 dardanose H dardanus T. 1353 des groten Jup. T.
VII, 1354—1382. 263
Daer in es Troien, daer die gone
1355 Van Grieken tien jaer vore laghen,
Eer sise ghewonnen saghen.
Daerna so es Licaone,
Daer loopt een riviere scone,
Die wilen eer Hermus hiet,
1360 Haer sant was gout ende el nieL
Lidia so staet daeran,
Dat van Liduse die name wan.
Sijn broeder hiet Tirrenis,
Daer een poorte na gheheten is,
1365 Die gheheten es Tiatira.
Daerna so es Ysauria,
Dat van der lucht ontfaet die name,
Want soe es daer so bequame.
Cilicia so es ooc daeran,
1370 Daer Alexander, dedele man,
Scoffierde Darise dien coninc,
Dat van Ciiixe die name ontfinc,
Dies rijks Agenorres sone.
Daers een berch, alstie ghone,
1375 Die in latine taurus heet.
Daer lesemen dat Tarcen sleet,
Die Perceus maecte hier te voren,
Daer sinte Pauwels was gheboren.
Daer na so es Licia,
1380 Pisidia, Pamfilia
Ende Ponten dat grote lant,
Daer Ovidius was versant
1354—56 Daerna staet troyen die stat scoen Daer die Grieken laghen voren Alsghj
ghehoert hebt en noch suit horen T. 1354 daer es H. 1355 tien jaer ontbreekt H vor
H. 1356 X iaer eer H. 1357 lichaone T. 1359 wilen eer] wilen H bi wilen T Erimis
H; de uitgave van Honorius {in de Patrologiae van Migne) heeft Hirnus, Isid. Etymolog*
14,3 (uitgave Venetiis 1483) Herinus. 1360 Daert sant T goult H. 1361 L. dat is T.
1362 Die H lidus T dien namen H den naem T ghewan T. 1363 was T nerinisis
H sierenus T. 1364 Om des wille een poert ghemaect es T. 1365 clariena H
chietra T; Honorius cap. 21: Lydia a Lydo rege, fratre Tyrrheni appellata. In hac
etiam Thyatira. Honorius zegt dus niets van hetgeen in beide hss. staat. 1366 nae is
isamia T. 1367 doecht ontfinc T ontfeet dien H. 1368 Om dat haer soet was en
bequaem T. 1369 Glicia dat is d. T. 1370 Dat (J daer) H die edel H die coen T.
1371 darius den T. 1372 van ontbreekt H dien H den T. 1373 Dat was des
rycken T agenors H T; of moet men riken lezen? 1374 berch groet en scoen T;
lees in dat ghone? Honorius: In hac es mons Amana, qui et Taurus. 1376 daer ./]
dat H men leest dat daer T tecen H. 1377 to v. T. 1378 sente H T. 1379
so ontbreekt T. 1380 Pisidia £] Ysidia H Iridia T pausilia H. 1382 is T.
264 VII, 1383—1413.
Ende ooc mede sinte Clement.
LXXVIIM. Dat rechte up die see ent.
1385 Asien hebben wi dorlopen,
Nu sulwi segghen van Europen.
Dats terdendeel van eerderike.
Het was gheheten sekerlike
Na eens dochter, hiet Agenoi,
1390 Die Tyren hadde meneghen tor,
Ende was Europa ghenant.
Jupiter, die grote tyrant,
Hi ontfoerdese haren vader;
Daerna so heet dit algader.
1395 An die noortside der see bi
Ligghen berghe, heten Rifei,
Ende een riviere, heet Tanais,
Die na enen coninc gheheten is,
Entie mersce Meotides,
1400 Daert bi ghesceden es
Van dien lande van Asia.
Bi eere stat Theodosia
Gaen die merscen toter see,
Dus delen si die lande ontwee.
1405 Van Tana'is rechte suut
Leit een lant, dat es al uut
Ghedeelt mettier Donouwen,
Dat hetet ie minen trouwen
Dat nederste Gitia.
1410 Daerna leecht Alania,
Gotlant, Lijflant ende Prusen
Hongerien ende Rusen,
Daer Kiewen es die goede stede,
1383 sente H sent T. 1384 Daer op rechte H recht op d. s. oec T. 1385 heb
ic cort T. 1386 Nv seg ic voert T solen wi H. 1387 en 88 ontbreken T. 1389
een H, of te lezen met het ander hs. ene dochter had[de] T. 1390 thieren H te
tieron T. 1391 was ontbreekt T. 1393 ontfoerdse H ontfuerde se T. 1394 d. n. heit
dit lant T. 1395 nort s. daer bi H. 1396 die heiten T resei H apheiT; Honorius
Riphaei 1397 tancis H cannus T. 1398 Dat H Die een T. 1399 mersce] niet
geheel duidelijk in H, Schmeller las vierde, hetwelk reeds door Jonckbl. in mersce veranderd
werd, mercht mechiodes T. 1400 daer tlant bi versceiden T. 1402 eenre
H T stat van H st. heit T meodocia H. 1403 marchen H T totter T.
1404 deilden H deilen T. 1405 vanden lande recht T recht H. 1406 liet H
leecht T. 1407 gedeilt H T wanic mitter T. 1408 heet H Daer heitet na by
mynre T. 1409 cecya H tichia T. 1410 lecht H leghetT aleniaH araniaT. 1411
Godlant H Scotlant T. 1412 Ongheren T. 1413 jn is T.
VII, 1414—1444. 265
Een die beste van kerstenhede,
1415 Bulgerie ende Polane,
Behem ende ooc Comane.
LXXII62. Tusscen Monju entier Dunouwen
Leecht een lant, daer scone vrouwen
Haerde vele binnen sijn;
1420 Germania hetet in latijn.
Het gaet west al toten Rine,
An die noortoostside sine
Loopt een riviere, heet die Elve.
Swaven leghet in dat serve,
1425 Daer die Dunouwe springhet in.
Viertich rivieren valler in,
Min no meer, in die Dunouwe,
Dies es soe aire watere vrouwe;
Aire meeste draghen si scepe
1430 Van die vallen in haren grepe.
In seven stucken min no mee
Valt soe ghedeelt in die see.
Van danen over viertich milen
Machmen beseffen sonder ghilen
1435 Haren stroom al in die see,
Ende versch ooc drinken, dat es mee.
Daerna esser Vrankenlant,
Dueringen, Beieren al te hant,
Sassen ende Westfalen mede.
1440 Algader dese goede stede
Hiet Aimanien wilen eer
Ende daertoe lants vele meer.
Vander Elven al nederwaeri
Leghet Vrieslant an die vaert,
1414 en d. b, veel v. kerstenheyde H. 1415 Vngherien T pollane H. 1416
Tlant van b. en c. T. 1417 moniou H monuj (onduidelijk) T don. H. 1418 legt
H groet lant jn trouwen T. 1419 veel H Daer scoen vrouwen b. T. 1420 Garm.
T. 1421 geet al west H. 1422 aen die nort west s. H aent noertwest ende T;
Honorius cap. 24 heeft: versus aquilonem Albia flumo terminatur. 1423 eft beit T.
1424 in] an H aen T; Honorius: in hac est regio Suevia. 1425 don. H. 1426 Honorius
en Isidorus: sexaginta fallen daer in H ryv. een niet min T. 1427 Vallen
alle T don. H. 1428 water H. 1429 al m. dr. si al H al meest alle dr. si T.
1430 Die v. in haer begrepe T. 1431 (noch H) min noch H T. 1432 ghedeilt T
danH. 1433—35 ontbreken T. 1433 denen. 1436 verch dr. T. 1437 daer nahessen
en doringhe lant; Hassia staat niet bij Honorius; maar T zal toch wel gelijk hebben*
1438 Beyeren eii vrancrycks lant T. 1439 westvalen T. 1440 alle g. des grote T.
1441 heiten T. 1442 dar tho H lande T. 1443 al ontbreekt T. 1444 legt
H ane H aen T.
266 VII, 1445-1476.
1445 Tusscen der Elven ende Sincial
Hiet wilen eer Vrieslant al.
An die noordoostside es Denemaerke,
Daer waren wilen heelde staerke,
Ende bat oast so leghet Sweden,
1450 Een lant met vele goeder steden;
Noortwegen es bat noort.
LXXIIIal. Men en vint gheen lant bat voorl.
Nu keric weder ten oosten waert.
Daer de Dunouwe ter see in vaert
1455 Ende tusscen dier Narvelsee
Ligghen conincrike twee;
Dat een heet Neder-Pannonia,
Dat ander heet Messia.
Daeran so es Bulgerie;
1460 Tracien dat es daer bie,
Dat na Jafets sone Tyras
Eerstwerf gheheten was. *
Constantenoble, die goede stede,
Die Constantijn maken dede
1465 Ende na hem es ghenant,
Staet daer in dat selve lant.
Algader hetet Grieken entrouwen
Tusscen dien Braes ende dier Dunouwen.
Wilen eer doe hiet Cetin.
1470 Een lantscap es daerin,
Dat men heet Dalmatia;
Ene stat steet daerna,
Die es gheheten Epyrrus.
Achilles sone hietse aldus,
1475 Die selve Pirrus hiet.
Daer es een fonteine, en liege u niet,
1445 der ontbreekt H en H ontbreekt T Sincfal S] sinen val H swyt val T.
1446 Soe heit wilen vr. T. 1447 aen H T noert syde is deenm. T. 1448 wilen
waren T helde H. 1450 Tlant T. 1451 Noerweghen is vyt bet T vort H T.
1452 en ontbreekt H bet T. 1454 Van der don. ter see wart H jn die zee T;
Honorius cap. 25: A Danubio, inioi circa Danubium versus orientemt usque ad mare
Mediterraneum est Messias.... deinde Pannonia inferior. 1455 die noerwegher zee T.
1456 So 1. T conincriken H, 1457 neder ontbreekt H. 1459 daer na is bulcherie T.
1460 Traeen H Trachie T. 1461 sieras T; Tyras ook Sp. hist l\ 24, 26 en Isid.
Eiym. 14,4, maar bij Honorius Tras. 1462 ierstwerf H yerstwerve T. 1463 Constantinople
H. 1467 jn tr. T. 1468 t. bares T. 1469 wilen soe heitet T tetijn
H. 1470 een ander T. 1471 heet men H heit T dalmachia T. 1472 goede s.
staet T. 1473 Epierius T. 1474 heet H heitse T. 1475 epirrus H pierus T. 1476
fontein H T,
VII, 1477—1508, 267
Daer men in blusscet enen brant
Ende weder ontsteect al te hant.
Ene poort es daerna,
1480 Die es gheheten Caonia,
Die Ectors broeder Helenus
Na Caoene hiet aldus.
Daer so staet ene stede,
Die Molosus maken dede,
1485 Pirrus sone7 ende daerna
Heet die poort Molosia.
LXXIIk2. Athenen staet daerbi,
Die Cycrops, een coninc vri,
Eerstwerf maken dede,
1490 Daerbi Theben die goede stede,
Die Alexander destrueerde,
Bedi dat soene verweerde,
Tessalien, dat goede lant,
Dat van Tessaluse es ghenant,
1495 Ende daertoe Macedonie,
Daer Alexander, die vrie,
In was gheboren ende ghevoet,
Ende daer leecht sijns vader goet.
Men leest dat daer Olympus staet,
1500 Een berch die boven dien wolken slaet.
Daer es Corinten, een stede scone,
Daer Alexander in spien crone.
Arcadia die staet daer voren,
Daer Jupiter in was gheboren.
1505 Een steen es daer, heet Asbestoen,
So wonderlike es sijn doen:
Woort hi enewerf ontsteken,
Sijn vier en mach niemen breken.
1477 lescht H. 1478 w. ontstect H ontstict weder T. 1479 een H T. 1480 die
heit T. 1481 hect. T. 1482 na caonie heit T nacoen hiet menne H; Honorius: Est
et Chaonia, a civitate ejusdem nominis appellator quam Helenus frater Hectoris aedijicavit
et ob amorem fratris sui Chaonis Chaoniam appellavit. — Na dezen regel Als
ghy horen suit hier naer Daer na steet dat weet vorwaer T. 1483 steet H Een goede
grote rycke stede T. 1485 Pierus T dar na H. 1486 hiet H heit T stat
T melocia H. 1487 die staet T. 1488 Etrops die c. T. 1489 ierstw. H een werue
T. 1490 ontbreekt H. 1491 en 92 ontbreken T. 1493 Tassalia H. 1494 tessalus T.
1495 d. na mach. T. 1496 die stoutte vr. T. 1497 ghebaeren en ghegoet T. 1498
In daer lecht H En daer hy oec was jn ghevoet T. 1499 Daer leestmen dat alimphus
T. 1500 bauen die swercke gaet T. 1503 archadia dat T stat d. te v. H.
1504 verloren H. 1505 Asbestoen S] albestoen H T. 1507 wert hy eenwerf T,
1508 Eens vuer en m. niet ontbr. T.
268 VII, 1509—1540.
Hoghe Pannonia es daernaer;
1510 Over waer leestmen dat daer
Sente Mertijn was gheboren,
Die met gode es vercoren.
Daerbi so es Ystria
Bi enen watere, daert na
1515 Was ghenant, dat Yster heet,
Dat uler Dunouwen gheet.
Italiane heten in latijn
Alle die liede die nu sijn
Tusscen die Suutsee ende Moniu.
1520 Waerbi dat es, dat segghic u:
Een coninc was in Cieile,
Die daer coninc was een wile,
LXXIII61. Die was gheheten Ytalus,
Daerom hetet dlant aldus.
1525 In die noortside es Lombaerdie,
Daer in steet meneghe stede vne.
Voort bat suden es Tuscane,
Campanien dat es daerane,
Daer men vint dien goeden wijn
1530 Ende vaste borghe binnen sijn.
Daerbi so es Latie;
Daer staet die edele stat, die vne,
Roma, thovet van Europen,
Daer menech hevet toe ghelopen,
1535 Die Romulus wilen stichte,
Daer Ovidius vele af dichte.
Daerna so es Poelien gheleghen
Ende Galabren daerjeghen;
Venigen de slat es daerna,
1540 Dat es tende -van Italia.
1509 Dat h. T. 1510 Daer men leest aver waer T. 1511 Dat sente Martijn
T ghebaeren: verlaeren T. 1512 was T. 1513 so ontbreekt T ytruria H hesturea
T. 1514 Van H een T water H T. 1515 ysur hiet T. 1516 ghiet T.
1517 Italiaen H Ytalia T heiten syt T. 1518 lande T sine (S sijn) H. 1519
der T moniou H. 1520 En hoe T. 1521 cicilie H cecile T. 1522 was daer c. T.
1523 Eii w. T ytalis H. 1525 Aen T. 1526 staet menghe stat T. 1527 Datzuyt
daer an is T bart (S bat) H. 1528 Spanien (S Camp.) H Compaengen T. 1529
daer vintmen H. 1530 Daer vaste T daer binnen H. 1531 so ontbreekt H Daer
bet voert so staet lathie H lacie T. 1532 steet H na T edel H T. 1533 thoet
H thoeft T van al T. 1534 menich man toe heft T. 1535 wilen eer H. 1537
so ontbreekt T polien H. 1538 calaberen T. 1539 Cueninghen H Venigien
T die H T. 1540 eest ende H is teynde T.
VII, 1541—1571. 269
Die Rijn sprinct onder Moniu
Ende loopt recht noort; dat segghic u,
Dattene die noortsee ontfaet.
Al dat lantscap dat nu gaet
1545 Tusscen dien Rijn ende Bartanienlantsee
Hiet wilen Gallen ende daertoe mee.
Doe quam Vranke, die coninc,
Die met Eneas van Troien ontghinc,
Ende maecte Troien upten Rijn,
1550 Dat nu heet Santen: al woort sijn,
Dat lach algader in desen wike;
Doe hiet hi dlant Vrancrike,
Ende nu hetet som Loreine ,
Som Elsaten, som Ardeine,
1555 Tiraten ende Henegouwen,
Brabant ende Haspegouwen,
Vlaenderen ende Vermendoos,
LXXIII62. Rechte Vranken ende Artoos,
Normandie ende Champaengen.
1560 Galle gaet tote Carcaengen,
Dat heet wel gheclede Gallen,
Dat §n es niet cont hem alien.
Een ander Gallen es daerna,
Dat heet gehaerde Gallia,
1565 Want die liede, die daer waren,
Waren altoos met langhen haren.
Bertaengen es in dit Gallen;
Besuut der Loren met alien
So gaet vort toter Rone.
1570 Daer in staet meneghe stede scone;
Daer in es Berry ende Averne,
1541 H begird reeds met vs. 1539 eene nieuwe afdeeling. 1541 springhet T moniou
H. 1542 loep noert T dat ontbreekt H. 1543 datse die zee dan H. 1544 all©
die lantscape die H lees staet? 1545 Bertanienlants see S] bacteren lantse H bracten
zee T- misschien Bartanien see. 1546 En (door J, geschrapt) hiet gallien H Heit w.
gallen T meer (.7. mee) H. 1547 franke T. 1550 d. heit nv xanten doe wert
al T. 1551 Het H daer 1. jn alle w. T. 1552 heit T ontbreekt H hyt T van
vr. T van ertrike H. 1553 Nv so hetet s. larene T. 1554 ardenie H ardene T.
1555 Tierache en henegouwe: haspegouwe T. 1557 Vlaendren T. 1558 franke H
vranckrycke T. 1559 Normandien T spanien H compaengen T. 1560 tot T carcangen
H cartanien T. 1561 heit dat T wale H galle T. 1562 d. ghy te
voren niet en wist alle T. 1563 galle T. 1564 dat harde H gaflia T. 1567
Bortanien H galle: alle T. 1568 bat suut H doer lore T. 1569 Efi g. H g.
al totter T. 1570 steet H d. st. jn menghe T. 1571 in ontbreekt T berien H
en oec T.
270 VII, 1572—1602.
Borgondien, ende meneghe taverne
Binnen es van goeden wine.
Daer binnen es Limosine
1575 Entie wilde Recordane;
Dus eist ghedeelt na minen wane.
Tusschen dien berch enter Rone
Es derde Gallen, van Nerbone,
Dat heet ghebaerde Gallia.
1580 Dat willic segghen u waerna:
Om dat die liede hier te voren
Hare baerde niet en scoren.
Daer staet die stat van Nerbone
Bede Marsaelgen ende Tolone
1585 Harleblanke ende Mompelier
Ende Provence, daer menech fier
Provensale binnen es.
Aerbelose, des sijt ghewes,
Leghet in dat Gallen rnede
1590 Ende daertoe rneneghe goede stede.
West daerna leghet Aniou
Ende dlant van Poitou,
LXXlVal. Dat heet Aquitania,
Om dattaer verre ende na
1595 So vele rivieren lopen.
Talre west van Europen
Daer es Spaengen, tgoede lant,
Daer Herculus, die wigant,
Sine columnen heeft ghesat.
1600 Dat dede die deghen omme dat,
Want hi woude ghe we Idelike
Tusscen Europen ende Affrike
1572 ende borg. H borgonien T menge H T. 1573 Es daer binnen H. 1574
En daer H Daer is oec tlant van limolliine (niet ivel te lezen) T. 1575 weelde
ricordaen H. 1576 eest H ist T ghedeilt T waen H. 1577 T begint eene nieuwe
afdeeling den berghe T. 1578 Es dat wilde lant H Leghet derde galle T berbone
T. 1579 gebaerda T. 1580 u seg. H T hier na T. 1581 toe voren T.
1582 eer H haer T daer niet T. 1583 achter 1584 in H Daer jn staet te berbone
T. 1584 massage H colone H T; de verbetering van deze twee regels is reeds door
De Vries aangewezen. 1585 Alebanche T monplier H. 1586 prouuinchien T daer
T en H. 1587 provensael der binnen H provinchael jn wonende T. 1588 Abemoes T.
1589 galle T. 1590 menghe T. 1591 daer aen T Aniou S] aveiou H aveniou T.
1592 en oec T Poutoen S] pontu H puton T. 1593 heit al T. 1594dattier EI dat
daer T veer T. 1595 doerlopen T. 1596 Ten west eynde T. 1597 Dat H spanieu
H spaengien T, zoo ook 1605, 1618. 1598 fier gygant T. 1599 colummeu H
colome T. 1600 dede ontbreekt H T; S dede om dieghen T. 1601 geweldeliche H.
VII, 1603-1635. 271
Ene brugghe over die see slaeru
Daer noch sine columnen staen.
1605 In Spaengen leghet altemale
Tconincrike van Portigale,
Castele, Gallisien ende Aragoene,
Sebilien ende Lisiboene,
Daer Ulixes here was,
1610 Alsmen int bouc van Troien las.
Hier ent die tale van Europen;
Nu willic voort in Affriken lopen.
Affrike ontfinc die name
Van enen, die van Abrahame
1615 Gomen was, die After hiet,
Ende gaet oost, in liege u niet,
Jeghen Egypten an dat sant
Ende gaet noort an Spaengenlant.
West om gaet sine strike
1620 Toten westende van eertrike.
Daer es een lant, heet Libia,
Dat meeste lant van Affrika,
Ende es dat beste corenlant,
Dat noit man in die werelt vant.
1625 Daerna es een lant, heet Ceucis,
Daer Karthago binnen is,
Die beste stat van Affrike,
LXXlVa2. Die rrf&ecte gheweldelike
Ene vrouwe, hiet Dido,
1630 Die waert sider haerde onvro,
Want soe dor Eneas minne
So sere waert uten sinne,
Dat soe haer selven slouch te doot.
Dat was scade haerde groot.
1635 Agenor was hare vader,
1603 aver sclaen T. 1604 syn T colnmben H cal5men T. 1605 so legh. T altemael
H T. 1606 portigael T. 1607 gallissie arrogoene T agaroene H. 1608 Cib.
H Sib. T lissib. T. 1609 groet heer H heer T. 1610 A. m. int dietsch v. tr. H
Also als ic bescreven T; z. de aanteekening. 1611 eynt T. 1612 moeten wy van aff.
T. 1613 dien H den T. 1614 enen man van albana T. 1615 Was comen H. 1616
Het is recht en 1. T. 1618 en geet voort (J. noort) iegen H het gaet aen T. 1619
gaen syn T. 1620 totten eynde v. ertdrycke T. 1621 eest 1. dat h. lika (J. libia)
H. 1623 daer es H dat is T. 1624 der werlt T. 1625 concis II tentes T Honorius
cap. 32 Heusis, hid. 14, 5 Ceugis, Sp. hist. I1, 28, 43 Engi. maar Vincentius Zeugis.
1626 cartaengen T. 1628 m. wilen T. 1629 een edel vr. heit T. 1630 d. synt daer
na wert onvr T; harde is wellkht te schrappen. 1631 - 3 3 Want sy haer seluen sloech
doot T. 1634 alte gr. T. 1635 dat w. T haer H T.
272 VII, 1636—1669.
Dies Tyren was al tenen gader.
Daerna so leit Getulia
Ende daerna Numidia,
Daer Jugurta here in was.
1640 Daer stoet die stat, daer in las
Die goede sinte Augustijn,
Die heet Ypone in latijn.
Etyopen es danen suutwaert,
Dat na Etham gheheten waert.
1645 Dus vintmen Etyopen drie:
Dat een es, dat segghernen mie,
Boven Egypten dat Etyopen,
Daer Nilus uut comt ghelopen;
Dander staet bat Inden na,
1650 Daer staet die stat, heet Sabba,
Daer Sibilla vrouwe af was,
Alsrnen hier te voren las.
Dat derde es in Afirike.
In elc vintmen sekerlike
1655 Swarter more menech een.
Dat en es loghene engheen.
Suutwaert van desen Etyopen
Ligghen grote woestine open
Allen lieden onbekent,
1660 Want daer es menech serpent
Ende daertoe menegherande dier,
Allen lieden onghehier,
LXXIVM. Ende dor die hitte vander sonnen
Es dat lant al ongewonnen.
1665 Daerna so es die grote see,
Daerin vintmen wonders mee:
Dat sonnescijn maectse so heet,
Dat soe wallet also ghereet,
Alse dwater doet over tfier;
1636 des cyron T. 1637 darna so liet H daer na is T. 1638 numedia H jn jndia
T. 1639 margurra was heer inne T. 1640 Daer staet die st. bynnen T. 1641 Vanden
goeden sentte T Die (J Die goede) sente H. 1643 Etyopien H Eyperen T daer
T. 1644 Dar (.7 dat) H Echani T. 1645 etyopien H Ethiopien T, zoo ook 1647,
1657. 1646 das en {J dat een) H segmen H seitmen T. 1647 bauen T. 1648
Coemt n. al doer ghel. T. 1649 die {J dat) ander H. st. jnd. bet naer T. 1650 hiet
H D. st. jn d. st. van sabaer T. 1651 mi ontbreekt T. 1652 af las (J las) H. 1654 elcke T.
1655 swarte H T. 1656 dit T logen H T. 1658 woestinen H. 1659 alle luden
T onbekant: serpant H. 1660 Eii d. woent T. 1661 menech H mengherh. T.
1663 hette T. 1665 so ontbreekt T. 1666 wornders H. 1667 sonnensc. HT maket
also T. 1668 valt T. 1669 duater H.
VII, 1670-1697. 273
1670 Daer es menech vesch onghehier.
Daer lecht een berch, heet Adlas,
Die na enen coninc gheheten was,
Affrike was hem onderdaen,
Adlas hiet hi sonder waen.
1675 Up dien berch sat die coninc vrie
Ende screef astronomie.
Prometheus was sijn broeder mede,
Die een beelde spreken dede.
Affrike es een groot lant,
1680 Tmeeste deel es onbecant
Al dien lieden, die nu sijn,
Om dat heete sonnescijn.
Affrike laten wi nu staen
Ende willen ten eylanden gaen.
1685 Cypren leghet in die Suutsee
Jeghen Surien min no mee.
Bat oosten leghet Gretenlant,
Na dien coninc Crete ghenant.
Bat oost so leghet Abidos,
1690 Ende daerna so leghet Golchos,
Ende daerna, dies sijt ghewes,
Vierenvijftich Cyclades:
Eylande sijn also ghenant,
Die ligghen jeghen Asien lant.
1695 Dat meeste daer af heet Delos,
Ende daerna leghet Samos;
Daer was gheboren Pittagoras,
1670 menich vis jn ghier T. 1671 leghet e. b. en heit achlas T adalas H.
1672 daer na een c. H. 1674 Achlas T heet H heit T. 1675 op enen T. 1677
Protheus H Promocheus T vader H. 1678 beelde oec H. 1681 Vele lude T.
1682 Doer, dock daarboven om T heet H heite T sonnensc. H T. 1683 dat
laten T. 1684 efi ten wilden eylande (S ende willen ten eylanden) H eylande
vaen T. 1685 legt en (J in) die H. 1687 oest T legt grieken lant H leghet cryt
eylant T. 1688 Dat na H creten H corte T es gen. II. 1689 soe legt H
leghet T auidos H amdos T; Honorius cap, 34 Abydos. 1690 na so ontbreekt
T legt colcos H. Na dezen regel Daer jason voer om tgulden vlies Dies dien van
troyen synt verwies T. Als deze verzen van Maerlant zijn, hee/t hij in zijne Iron
wezenlijk Colchos gelezen, Honorius en Isidorus spreken echter hier van Coos. 1691 En
daer na legt H Daer ligghen T. 1692XLIIIH; Honorius heeft: quinquaginta quatuor,
Isid. 14,6 geeft 53 op, evenzoo Sp. hist. \\ 32, 50. 1693 die syn T. 1694 En 1. T.
1695 darna H. Honorius zegt: Harum prima Mhodus, dan noemt hij eenige andere en
gaat voort: Delos in medio Cycladum sita, Ocereenkomstig bij Isid.: metropolis earum
Rhodus, en dan onmiddellijk: Delos insula in medio Cycladum sita; z. verder de inleiding.
1696 legt H. 1697 pictagoras H T.
Dr. FRAKCK, Alex, !8
274 VII, 4698-1730.
LXXIV62. Die vinder van musiken was.
Eerdine potte waren daer
4700 Eerst ghemaect, dat was waer.
Cycilien dat leghet daerna
Bi den lande van Italia.
Daer es die berch van Vulcane,
Die altoos bernet, alsic wane.
4705 Bi Cicilien in die wilde see
Ligghen eilande, heten Eolee,
Die bernen ooc in alien tiden,
Dat segghen si, diere bi liden.
Bi Atlase, die in Affriken es,
1740 Ligghen eylande, heten Gorgades.
Overwaer segghic u mee:
Bat ute in die hete see
Lach dat grote eylant,
Dat hadde enen meerren rant,
4715 Dan Europen of Affrike,
Dat verdreef ghemenelike,
Met al dien volke, dat daer sat.
Plato bescreef ons al dat.
Daers nu de see ghestoormt van hitten;
4720 Dat segghen si, diere bi sitten.
In Nilus so es een eylant,
Dat Meroe es ghenant;
In dien somere so en es daer
Enghene scaduwe, dat es waer,
4725 Alse die sonne es te middaghe.
Daer in staet, dats ghene saghe,
Ene stat, heet Sienee;
Daer in es noch wonders mee:
In die stede so es een pit;
4730 Alse die sonne ten hoochsten sit
1699 erdene H eerden T potten T. 1700 ierst H T dat weet voer waer T.
1701 Cicilie herde na T. 1702 bi ontbreekt T. 1703 berghe T vlcane H. 1704
bernt na mynen wane T. 1705 wilde ontbreekt T. 1706 lande (J eylande) H olee
H coloe T. 1707 ooc ontbreekt T. 1708 dier H die daer T. 1709 anase H achlas
T dat H T. 1710 gorgores T. 1712 bet voert T. 1713 een groet een wyt T;
misschien een grote. 1714 Het had T merren H meerre T. 1715 of affrycken T.
1716 verderf T gemeinlike H ghemenentlicken T. 1717 vole d. d. jn was T.
1718 die bescryft ons das T. 1719 Dat nv is verstort T. 1720 die daer H T. 1721
so ontbreekt T. 1722 Meerre so ist T meroc (J Meroe) H. 1723 somer H T.
1724 gheen scade T. 1725 als T staet T. 1726 d. so st. dat en is gheen T.
1727 een st. die heit Cinee T. 1729 so es een put (J pit) H staet een pit T. 1730
ter (.7* ten) H oesten T.
VII, 1731—1763. 275
Scijnt soe tote up dien gront
Rechte neder ter selver stont;
LXXVal. Dien put maecten philosofiene
Dertich ellen diep ende tiene.
1735 Daerna es dat verloorne lant,
Allen lieden onbecant,
Ende leghet west van Affrike.
Men vindet, wanic, in eertrike
Lant so scone noch so goet,
1740 Noch daert so goet in wesen doet;
Ende heet om dat tverloren lant:
Het es ghesciet dat ment vant,
Ende alsemen daerave sciet,
En conde ment ghevinden niet.
1745 Wi lesen dat sinte Brandaen
In dat lant was sonder waen,
Die bi der see ende upt lant
Wonders vele ondervant.
Buten Europen ligghen eylande
1750 Vele, die noit man en becande,
Ende andere, die ic nomen sal,
Some breet, some smal:
Maiorke ende Minorke mede
Ende Maroch, daer meneghe stede
1755 Wei gheaisiert binnen es,
Ende drieendertich Orcades.
Buten Bartanien es Inghelant,
Waloos, Scotlant ende Irlant
Ende een eylant, heet Tanados;
1760 Het maecte dier serpente los
Waer dat men die eerde hevet,
Die an dien eylande clevet.
Buten Noortweghen es Tyle;
1731 recht tote H daer T. 1732 recht H T. 1733 die ph. H. 1734 en oec tien
(J tene) H. Bij Honorius cap, 36 heeft die put sexaginta cubitus, 1735 is verlaeren 1.
T. 1736 Dat a. 1. es H. 1737 leecht w. aen T. 1738 vint T wanic ontbreekt
H ertdrycke T. 1739 gheen 1. T. 1741 heit hier verlaeren T; misschien hier om.
1742 oec dat T men (J ment) H. 1743 alsemen daer ave .7] alsement dar ane H
als men der weder aver T. 1744 en J~\ en H so en T constmens T. 1746 was
ontbreekt H. 1748 des w. T. 1750 kande T. 1751 ic ontbreekt H. 1752 som beide
malen H T. 1755 ghevisiert T. 1756 XXIIII H XXXIIII T; Honorius cap, 31:
triginta tres, evenzoo Isid, orchades T. 1757 bortaengen T. 1758WalsT yerl. T.
1759 lant T tanatos H tanathos T. 1760 maect daer serpenten T. 1761 So waer
men T heeft: cleeft T. 1763 noerweghes is cilee T.
18*
276 VII, 1764-1734.
Dat segghic u al sonder ghile,
1765 Dat daer die lover niet en vallen
Van dien bomen al met alien.
Daer eist dach al dien somer lane
LXXVa2. Ende nacht swinters bed wane:
Ses maent nacht ende ses maent dach;
1770 Dus screef die ghone diet sach.
Noortoostwaert van desen lande
Leghet die grote see te hande.
Die so hevet in sijn ghewout
Die winter — daer eist altoos cout; —
1775 Soe es vervroren verre ende wide,
Soe en doiet in ghenen tide.
Al dit wonder vander see,
Van dien lande daertoe mee
Hadde Apelles bescreven
1780 Up Daris graf, ende daer beneven
Bescreef hi die properheide
Van dien landen ende die chierheiden.
Die salic nomen u ghereet.
Dalrebeste corenlant, dat men weet,
1785 Dat es dat hete Libia.
Amons lant dat es daerna,
Dats tallen tiden sonder reghen.
Egyptenlant dat es daerjeghen,
Dat Nilus doet wesen rike.
1790 Cartago thovet van Affrike
Stont met groten torren daer.
Athenen stont daernaer,
Twijste vole van eerderike.
Roma stont daer hoverdelike,
1764 En een eylant heit ysoloee T. 1765 dat ontbreekt T lovere bynnen v. T.
1766 vanden' lande T. 1767 eest H ist T al ontbreekt T. 1768 jndes w. T. 1769
en H ontbreekt T. 1770 screeft d. gheen d. al T. 1771 noordoostwaert] norden suut
H voert hier af T; Honorius: Ultra hanc versus aquilonem est mare congelatum et frigus
perpetmm. 1772 leecht T. 1773 die see hevet (heft T) in eer (haer T) H T. 1774
Den T eest daer H d. ist T. 1775 En si H vervrosen en wyt T. 1776 En
si doit H d. gheen tyt T. 1779 apelles al. 1781 hi daer. 1782 landen J]
lande ende die chierheide J~\ en van dier chierhide. Gaut, 7, 403 zegt: indigeat
quae terra, quibus quae rebus abundet. Aan poverheide in plaats van properheide zal
men wel niet behoeven te denken. Zou het volgende vers niet geluid hebben: Dier lande
ende dier chiteide? 1784 dalrebeste] dat argste; Gaut. 404: frugifera est Libye. 1786
Amonts. 1789 J" doet ontbreekt. 1790 thovet ontbreekt. 1791 stoenden coren;
Gaut. 407: Africa praetendit magnae Carthaginis arces. 1792 Atthenen. P93 ertrike.
1794 hoverdechlike.
VII, 1795—1831. 277
1795 Spanien was daer ghevisiert
Met Ercules palen verchiert.
Saba die stont daer ooc,
Daermen vint dien wirooc.
Dat ridderscep van Vrancrike
1800 Es die blome van al eertrike;
Goet wijn so es in Campanien;
Dul sijn si van Baertanien,
Want hets tghelove van hem somen
Dattie coninc Artur sal weder comen.
1805 Condich so es die Noorman,
Die lnghelsce wel smeken can,
Aire vrecste sijn de Lombaerde,
Die Duutsce wreet metten swaerde,
Die van Bolonien hebben den prijs,
1810 Dat si sijn van loien wijs.
Apelles screef up Daris graf
Met guldinen litteren, daer hi af
Meneghe marc hadde te lone:
»Daris die wilen drouch die crone
1815 Bede van Percen ende van Meden
Es begraven teser steden,
Dies conincs Arsamus sone.
Dese coninc was die gone,
Dien Alexander ghenendelike
1820 Afwan sijn conincrike."
Ooc screef hi mede sonder waen,
Hoe langhe die werelt hadde ghestaen
Eer Alexander crone drouch;
Dat was wijsheiden ghenouch.
1825 Neghenenviertich hondert iaer
Tweeendertich min, dats waer,
Hadde die werelt ghestaen,
Eer hi crone hadde ontfaen.
Binnen dien dat Apelles screef
1830 Dat wonder, daer hi over dreef
Langher wile, dan ic weet,
1796 versiert. 1797 misschien die stat stont. 1799 Dat ridderscep] doverste. 1800es]eii;
GauU 411« Francia militibus (superbit); vgl. 10, 1143. 1801 spanien; Gaut. t. a. pi:
celebri Campania Baccho; vgl. ook vers 1529. 1803 het es tgelove J~] te gelovene.
1807 alder. 1808 sijn wreet. 1'812 gulden. 1815 beide. 1818 diese. 1819 genendichlike.
1820 afwan S] af van. 1824 was ontbreekt. 1825 XLVIIIc. 1826 XXX;
Gaut. 429: in summa annorum bis milia bina leguntur bisque quadringenti decies sex
bisque quaterni dat es. 1831 wilen.
278 VII, 1832—1870.
Ontboot Alexander ghereet
Tote hem die soudeniere
Ende hi gaf na siere maniere
1835 Bede selver ende gout
Ende rijcheit menechfout
LXXV62. Ende hiet dien lieden dat si plaghen
Haers ghemaex, want hi daghen
Woude aldaer met siere scare,
1840 Tote dat Daris begraven ware.
Doe die liede ledieh laghen
Ende haers ghemaex plaghen
Quam niemare in dat here,
Dattie coninc hadde ghere
1845 Te kerene te lande waert.
Doe gherede tfolc sine vaert,
Entie coninc, die hier af al
Niet en wiste, hoorde tghescal,
Ende hi vraeehde, wat daer ware.
1850 Doe hi wiste die niemare,
Was hi drouve ende riep sciere
Tote hem die soudeniere
Entie ridders ende die baroene.
Hi sprac »hier es menech deghen coene,
1855 Dies hem te rechte seamen soude
Dat hi te lande keren woude.
Dien rechten here hebdi verdreven:
Cnechte, die hem namen dleven,
Sulwise heren laten bliven?
1860 So slachten wi dien keytiven.
Gi hebt Percen ende Ermenije
Ghedwonghen ende ooc Surije
Fenicen ende ooc Media
Capadocien ende ooc Lidia
1865 Parten ende Ciliciene
Ende daertoe meneghe borch siene.
Ghi hebt dorcropen menech gat
Ende ghewonnen meneghe stat
Ende meneghen berch overgheclommen
1870 Ende menech water overgheswommen.
1832 geboet. 1833 soudinieren. 1834 manieren. 1835 beide siluer. 1837 liden.
1838 eers gemax. 1842 gemacs. 1843 nimeere herre. 1846 gereide. 1850nimare.
1852 soudenere. 1853 entie] efi. 1958 knechten. 1859 solen wi se. 1860 wir.
1861 ermenien. 1862 furien. 1863 medea. 1865 en ceciliene. 1866 en dar toe.
VII, 1871—1880. 279
Wi moghen in vier daghen varen
Daer Bessus niet en mach ontfaren
LXXVIal. No ontcrupen, no ontvlien.
En laet u de scande niet ghescien
1875 Dat Bessus nu crone draghet,
Ende ghi Darise hebt versaghet."
Doe waren sijs saen beraden
Dat si sinen wille daden
Ende ooc riepsijt al overluut.
1880 Die sevende bouc gaet hier uut.
1872 ontvaren. 1878 noch beide malen. 1874 en S] en. 1876 denkelijk te lezen
verjaghet. 1877 Soe. 1878 willen. 1879 riepent sijt. 1880 geet hier wt.
DIE ACHTE BOUC.
In dien sevenden bouc so stoet,
Hoe Daris, die coninc goet,
Met groter eren was begraven,
Ende Alexander met groter haven
5 Ghichte sine soudeniere
Mildelike na sijn maniere.
Nu segghic u die redene voort.
Te Ebractana, in die poort,
Liet hi dien here Permenioene,
10 Enen deghen fier ende coene,
Ende beval hem dlant van Meden,
Bede lant ende sleden,
Om dat hijt soude berechten.
Selve voer die here vechten
15 Jeghen alt vole van Yrcanie
Met al siere companie.
Dare vant hi menech dier
So staerc ende so onghehier,
Dat hi jeghen die beesten vacht
20 Langhe wile met groter cracht,
Eer hi quam dor die woestine
Van Yrcanien met groter pine,
Ende hi sochte harentare
Narbesines dien moordenare.
25 Drie daghe vacht die edele man,
Eer hi die beesten verwan.
Die coninc hadde enen camerlinc,
Die al sijn hemelike dine
Wiste bat, dan iemen el.
4 en we. 5 soudenere. 8 tote ebractene. 9 dien hier. 12 dlant. 13 berichten. 14 hier.
15 denkelijk alleen jeghen tfolc. 17 daer. 23 misschien te lezen daer in plaats van
en her en dare. 25 edel. 27 kemerlinc. 28 alle sine heimelike; of te lezen die
sine hemelike?
VIII, 30—69. 281
30 Narbesines hi wiste dat wel,
Entie ghone was sijn vrient,
Want hijs hadde verdient;
Hi was gheheten Bogoa.
Narbesines hi sende hem na
35 Boden, alse hijs hadde stade
Ende bat hem dat hine verbade
Jeghen dien coninc, sinen here,
Bogoa bads haerde sere
Alexandere dor sine goede
40 Dat hi van dien evelen moede
Narbesines liete verdinghen,
Want hi in neghenen dinghen
Darise en scade an sijn leven,
Ende hiere ooc toe waert verdreven
45 Van Bessuse, dien fellen man.
So dat hi was sijn taleman,
Ende hi borghe ende staden
Woude setten in siere ghenaden
Sonder slach ende sonder stoot,
50 Lietmenne quite van der dool.
Die vrient heeft, het scijnt hem wel;
Al was Alexander fel
Sinen viant, Bogoa
Lach hem so met bidden na,
55 Dat hi belovede den camerlinc
Met dieren eden in waere dine,
Dat hine den hoochsten soude maken
LXXVI61. Sekerlike in waren saken,
Die in al sijn here ware.
60 Dus wan hi dien moordenare
In sine ghewelt met cleenre pine
Ende alle die ghesellen sine.
Alse Macedo, die vrie,
Was int lant van Yrcanie,
65 Ghinc van hem die niemare
Verre ende wide, harentare,
Al tote in der maghede lant.
Doe begheerde al te hant
Talrestis, die coninghinne,
32 misschien is achter hadde in te lasschen wel. 42 genen. 46 so dat] dat tae ]•
man. 50 lietmen quijt. 51 schijnt. 54 bden. 56 eiden. 57 hoesten. 59 her. 61
sijn clenre pinen. 65 nimare. 66 her int dare. 67 megde.
282 VIII, 70-103.
70 Hem te siene, want die minne
Hadde haren sin also bevaen,
Dat soe dien wech woude bestaen.
Tweehondert maechde van haren lieden
Dede die vrouwe ontbieden,
75 Want soe dien woude souken,
Daer men vele af vint in bouken.
Selve was soe so scone een wijf,
Dat men tien tiden anders Hjf
Noit en sach hare ghelike,
80 Daertoe machtech ende rike.
Haer haer was kersp ende blont
Ende onghevlochten talre stont,
Dat sat utermaten scone.
Daer up drouch soe ene crone
85 Van finen goude wel ghemaect.
Van clederen was soe een deel naect,
Want hef was haers lants sede.
Soe hadde wel ghemaecte lede.
Voorhooft breet, wintbrauwen slecht,
90 Oghen blide, nese recht,
Rode lier ende witte tande,
LXXVB2. Langhe vinghere an hare hande.
Die aerme te maten grouf
Alsten wapen was behouf.
95 Haer hals wit ende alomme
Ront alse een colomme,
Ghemaect van witten maerberstene,
Hare mont te maten clene,
Entie lippen bloetroot.
100 Van anderen leden was soe groot
Ende ridderlike ghewrocht.
Ic bem dies haerde wel bedocht,
Dat Blancefloer, die vrouwe van Spanien,
73 maegden. 75 misschien is coninc vergeten wouden. 79 fees met? eer. 80dar
toe mechtich. 81 En eer haer S kersp ontbreekt. 83 scoen. 84darop een. 85
wale. 86 Maer van den cleederen was si naect; vgl, vers 140 volgg. GauU VIII 16
zegt: vestis Amazonibus non totum corpus obumbrat: pectoris a laeva nudatur, cetera
vestis occupat et celat celanda, nihil tamen infra iuncturam genuum descendit mollis
amictus. Van den cnien nedere was soe naect zou woordelijk aan het latijn beantwoorden;
maar ik durf het niet in den tekst op U nemen. 88 wale. 89 dat voerhoet breet die. 90
die ogen die nese. 92 vinger en eer. 93 die arme hadde si grof. 95 witte al.
96 columne. 97 marbersteen. 98 eer cleen. 100 en van. 102 bin wael.
103 dank
VIII, 104—140. 283
No Blancefloer, die in Baertanien
105 Met Tilenrise was ontfaren,
No Blancefloer van Beauraparen
Van scoonheden haer niet en gheleken.
Ooc so dar ic wale spreken
Dat Ysaude van Yrlant,
110 No die metter witter hant,
No Melioer van Ciefdore,
No daer Amadis was dore
So dul wel langhe wile,
No die gone, die haere ghile
115 Met Waleweine hilt ghereet,
Doe men hem sijn ors ontreet,
No die scone Ampholie,
No ooc Lanceloots amie,
Deanira, no Phillis.,
120 Dido, Europa, no Briseis,
Die Achilles was ghenomen,
No Octaviana van Romen,
No Absalons suster Thamar,
Daer ic wel af segghen dar,
125 Die utermaten scone was,
No vrouwe daer ic noit af las,
LXXVIIal. Sonder die vrouwe, die noit en dede
Sonde no ooc dorperhede:
Haere en was enghene ghelike.
130 Ende dat was recht sekerlike,
Dattie hoochste vele te voren,
Die tien tiden was gheboren,
Vander scoonster was ghemint,
Die in dien tiden was bekint.
135 Alt vole was in haer bedwanc,
Dat Caucasus die berch lane
An die noortoostside heeft bevaen
Al toter flumen sonder waen,
Die Phacis gheheten es.
140 Hoort! ic make u dies ghewes,
104 noch. 106 noch. 107 geliken. 108 so ontbreekt 110 noch. Ill noch melior
van S] noch cyfore. 112 noch Amadis S] amadas. 113 wael. 114 noch eer.
115 waelwine heelt. 117 no. 118 noch. 119 Deanira S] Diamira noch. 120
Dido noch noch brisis. 122 noch. 123 noch suster ontbreekt 126 noch noit
yr. d. ic af. 127 misschien schreef Maerlant in plaats van die vrouwe alleen soe.
128 noch. 129 Eerre gene. 131 hoeste. 132 toe dien. 136 Caucasus S] canasus,
137 aen.
284 VIII, 441—178.
Hoe die vrouwe was ghecleet.
Soe spranc vanden oorsse ghereet,
Teerst dat soe den coninc sach,
Ende haeste hare, al dat soe mach.
145 In hare rechter hant soe drouch
Twee spiete, waren scaerp ghenouch,
An hare luchter side hinc
Een horenboge, dats ware dine,
Ende een coker al vol strale,
150 Dat sat haer utermaien wale.
Een bliaut hadsoe ane
Ghescepen na minen wane
Wonderlike na haers lants sede.
Dien luchteren aerm ende scoudere mede
155 Onghecleet ende naect,
Also was dat cleet ghemaect.
Ooc so eist haers lants sede:
Alse daer in eneghe stede
Gheboren weert een maechdekijn,
160 Dat pleecht die hevemoeder sijn,
Dat soe hem ter selver tijt
LXXVIIa2. Die rechter mamme afsnijt,
Dat si te bat souden scieten
Bede met boghen ende met spieten.
165 Die luchter mamme laet men bliven,
Ocht gheviele oec dien wiven
Dat si kinder winnen wouden,
Dat si se gheneren souden.
Talrestis besach dien here,
170 Hare wonderets haerde sere,
Hoe dat so clene een lichame
Hebben mochte so groten name.
Soe peinsde, waer die grote doghet
Entie cracht van siere joghet
175 Ligghen mochte in sine lede.
So simpel was hare sede,
Dat soe peinsde in haren raet
Dat niemen en dede grote daet,
141 ghecleet] geheten. 142 vanden 5] vaden. 143 tierst. 144 eer. 145 eer.
146 eer. 148 horren boge waer. 151 hadde si. 152 gescapen. 154 scouderen.
157eest. 158 als. 159 wirt. 160 dat (lees dan?) plegt die heuelmoder. 163 Omdat.
164 beide. 165 laet men] leet him; misschien luidde het vers ook die luchter laet
soe hem bliven. 166 geveil. 169 besach 5] bsach. 170 eer. 171 cleen. 173
ware doecht. 174 iocht. 175 sijn. 176 eer. 178 nieman.
VIII, 179-214. £85
Ende niemen en ware wel gheraect,
180 Sonder dien die nature maect
Van lichame groot, hoghe ende scone;
Maer die nature gheeft te lone
Dien clenen minsce groten moet,
Die leleken maect soe vroet;
185 Want het was menich lelec mensce,
Die van wijsheiden hadde wensce.
Alsoe dien coninc dus besach,
Vraechde hi, wat hare wach;
Of soe eneghe grote bede
190 Hebben woude up hovescede.
Doe seidsoe dat soe comen ware
Toten coninc ende hare scare,
Om dat soene hadde ghemint,
Ende te draghene bi hem een kint.
LXXVIIM. 195 Ooc seidsoe dat soes weerdech ware,
Dattie coninc wonne an hare.
Ware dat een knapelijn ware
So sceent recht al openbare,
Dat ware here van sinen rike;
200 Ghesciet ooc sekerlike
Dat ware een maechdekijn,
So sout coninghinne sijn
Van haren lande in waren sinne.
Dit bat soe up gherechte minne.
205 Doe dede Alexander vraghen,
Of soe wapen woude draghen,
Ende siere orloghen pleghen.
Doe antwoorde soe daerjeghen
Dat hare lant ware onberecht.
210 Doe antwoorde Alexander echt
Dat hijt haerde gheerne dade
Up hovesceit, dat soe hem bade.
Aldus hadsoe hare bede,
Ende soe keerde te haerre stede
179 were wael. 180 nature] maniere; GauU 31: conferre quibus natura decorum dignata
est corpus, specieque beare venusta. Maerlant heeft het woord denkelijk zonder artikel
gebruikU 181 grote. 185 het was] hets; of he vet in den volgenden regel? lelech
minsce. 188 hi eer wat eer. 189 ofte. 191 seide si. 194 ende] om; wellicht ook te
schrappen. 195 seide si werdich. 196 haer. Misschien ontbreken hier een paar
regels: bij GauU 40 staat: de qua rex gignere regni debeat heredes 197 ware] wa.
198 oppenbare. 199 were conincrike. 201 were. 203 sinnen. 205 doe S] dode,
206 ofte. 208 antwerde. 209 eer lant weer. 210 antwerde. 213 hadde si eer.
286 VIII, 245—253.
215 Ende te haren conincrike
Met haren maechden blidelike.
Bindien dat Alexander dwanc
Yrcanie al over lane,
Ende Talrestis die coninghinne
220 Loon hadde van haerre minne,
Spien Bessus crone in Baeterenlant,
Ende hi gheboot al te hant,
Dat menne coninc heten soude.
Ooc gheboot hi alstie boude
225 Herevaert al sinen lieden.
Die Siten dedi ooc ontbieden,
Dai si met hem souden striden.
LXXVII62. Dit verhoorde in corten tiden
Alexander ende mettier vaert
230 Hiet hi porren darewaert.
Maer dat vole was so gheladen
Met goede, sien constent bestaden
Ende cume porren vander stede.
Nu hoort, wat die coninc dede!
235 Die edele here entie milde
Peinsde dat hi verbernen wilde
Al dat goet, groot ende clene,
Sonder die wapine allene.
Hi hiet te gader bringhen tgoet,
240 Daer menech sturte om sijn bloet,
Eer hijt uptie viande wan,
Die diere cleder, die wilen span
Dat behendeghe vole van Seren,
Die hem met siden werke gheneren,
245 Ende daertoe meneghe dierhede,
Al, segghic, dattie coninc dede
Up enen pleine te gader draghen,
Daer die heren toe ghesaghen.
Doe hiet hijt verbernen al
250 Diere ende ondiere, groot ende smal,
Daer al tfolc toe sach met oghen.
Het stont hem so, si moestent doghen;
Al hadden siere dicke te voren
215 en tote. 216 mechden. 217 binnen dien. 220 loon 8] leen. 223 datmene.
225 hervan. 226 citen ontbeden. 230 dar wart. 233 porreden. 235 edel. 237
groet goet en. 238 wapen. 239 bringgen. 240 om sturte. 241 eer] en. 242
cleedere. 243 ceren. 244 siden werke. 245 dierheide. 247 plein. 250 en. 251 alt.
253 dicwile.
VIII, 254-290. 287
Meneghen vrient om verloren
255 Ende meneghen brant om ontfaen
Ende meneghe wonde sonder waen,
Nochtan en dorsten sijt niet claghen
Wat si vor hare oghen saghen;
Sconincs goet verberndemen mede;
260 Dat waest, dat hem verdragheri dede.
Ghemene plaghe ghedoocht men wel.
Sident dat also ghevel
LXXVIIIal. Van den goede dat daer bedaerf,
Seiden die heren menechwaerf,
265 Dat si bi des conincs rade,
Ai docht hem wesen scade,
Van groten soorghen quite waren.
Dus moestsi idel danen varen.
Doe reet Alexander mettier vaert
270 Met grooter haest te Bacteren waert,
Die noit ontsach wijch no strijt;
Nochtan was hi ter selver tijt
Van sinen volke wel na doot.
Daer ghesciede jammer groot;
275 Want daer een van sconincs vriende
Ende die hem langhe diende,
Die dies conincs raet al was,
Permenioens sone Philotas,
Die grote moort drie daghe hal,
280 Alse ic u voort vertellen sal.
Philoten sciltknecht een, hiet Dim us,
Ende een, hiet Nicomacus,
Stoeden ende spraken onderlinghe
Omme menegherande dinghe.
285 Mettien versuchte Dimus sere.
Nicomacus vraechde dien here,
Wat hem te versuchtene ware.
Doe seide hijt hem openbare,
Hoe hi ende Demetrius
290 Ende een ander, hiet Lecolaus,
255 om misschien te schrappen. 258 eer. 259 dies con. verberdemen. 260
wast hen. 261 gemeen. 266 him. 267 quyt. 269 wellicht doe rede A. die vaert;
Gaut. 75: iamque legebat iter, iam Bactra subire parabaU 271 noch. 275 daer was
een. 276 ende] een. 278 Permenis. 279 hal] al; Gaut. 81 volgg.: Philotas.... qui
grande nefas Cebalino indice perlatum certis rationibus ad se (suppressit biduo, var.) tres
siluit luces. 283 stoenden. 284 om. 287 versuchten. 288 oppenbare. 289 dimiterius*
290 heet bij Miildener Peucolaus, andere uitgave Lycolaus.
288 VIII, 291-328.
Hadden ghesworen sonder waen
Dat si dien coninc souden verslaen.
Mettien bleef dese sprake.
Nicomacus seide dese sake
295 Sinen neve Cebaline.
LXXVIIla2. Cebalijn seide stillekine
Dese moordaet al Philoten,
Dat Dimus met siere roten
Alexandere soude verslaen;
300 Philotas dade het voort verstaen.
Maer drie daghe sweech hijs stille;
Dat dede hi dor Dimus wille.
Doe Cebalijn dat ghesach,
Dede hijs Metroene ghewaeh;
305 Metroen seit Alexandere voort.
Doe die coninc wiste die moort,
Hiet hi die verraders vaen.
Alse dat Dimus hadde verstaen,
Trac hi uut sijns selves swaert
310 Ende dode hem selven mettier vaert.
Philotas waert ooc ghevaen,
Want men teech hem sonder waen
Dat hijt algader beriet,
Want hijt wiste ende seides niet.
315 Bedi verbant men hem die oghen,
Het stont hem so, hi moestet doghen,
Die hande uptien rugghe ghebonden,
Dus ledemene vor die orconden.
Die coninc dede te hant ghebieden
320 Die ghemeente van sinen lieden
Met wapen in sijn pauwelioen.
Hem wonderde wat si souden doen,
Dat si dare ontboden waren;
Si vraechden om die niemaren.
325 Mettien brochtemen Dimus voort.
Die coninc sprac dese woort:
»Wel na was ic u ghenomen,
Ghi heren; nu eist hier toe comen,
291 gesuoren. 295 sinen] Philoten; vgL echter vers 639 en de inleiding sebaline.
296 sebalijn seit. 298 sinen. 299 souden. 300 dade het (o/doe het?)] deet; Curt. VI7: huic
(Philotae) Ceballinus.... aperit.... et sine cunctatione nunciari regi iubet. 301 swech.
304 matrone. 305 Matron. 307 verreders. 313 bereit. 315 S men ontbreekt sijn
ogen. 316 moestit. 317 sine hande op sinen rugge. 318 leidemene. 319 gebeden.
321 pauweleion. 322 hen. 323 daer. 325 brachtmen. 327 veel na. 328 eest.
VIII. 329—368. 289
Dat ic leven mach een ure;
330 Dies halp mi die aventure."
LXXVIIIM. Alse die conine dit ghesprac,
Was daer van roupen groot ghecrac:
Woudemen hem die verraders gheven,
Si souden hem nemen dleven.
335 Doe seide die conine »wat wildi?
Ic secht u gheerne, wie hi si.
Het was mijns vaders grote vrient,
Ende die mi langhe heeft ghedient,
Mijn grote vrient Permenioen,
340 Dien ic boven mine baroen
Oit hief ende boven sine ghenote,
Ende sijn sone, die here Philote.
Si rieden eerst om dit doen
Ende met hem Demetrioen
345 Lecolaus ende Dimus mede,
Die hier doot lecht ter stede.
Dit waren si, diet al berieden."
Doe riep daer menech van den lieden
Dat men torconde brochte \oort.
350 Metroen sprac daer sine woort,
Nicomacus ende Cebalijn.
Elc sprac die orconde sijn,
Dat ic u seide hier te voren.
Do seide die conine »ghi moghet horen
355 Hoe ghetrouwelike ende hoe sere
Dat hi minde sinen here!
Na dien dat hi die waerheit wiste,
Of hise daertoe niet en tiste,
Hoe soude hi sulken heelre sijn?
360 Teerst dat wiste Cebalijn,
Hine heeldet niet ene wile.
Permenioens sone hilt sijn ghile;
Hine achtes min no mere
Te waerne sinen rechten here.
LXXVII162. 365 Om dat sijn vader es so rike,
Om dat ic hem dat conincrike
Van Meden hebbe bevolen,
Woudi mijn leven hebben ghestolen.
331 als al dit. 333 him die verreders. 334 him nememen eer leven. 336 segt.
339 permenione. 340 barone. 341 sijn. 343 ierst. 344 hen. 346 legt. 349 dat
ore. brechte. 350 Matron. 358 ofte ciste; z. de aanteekening. 353 Wie sulke.
360 tierst. 361 een. 362 Permenis hielt sine. 363 noch. 364 warene.
Dr. FRANCK, Alex. 19
•290 VIII, 369-404.
Hi waende na dat leven mijn
370 Here vander werelt sijn.
Ic wane, Philotas bedi,
Dat ic sonder kinder si
Ende sonder vader ende sonder maghe
Corten wille mine daghe.
375 Twaren! hi es bedroghen.
Ic sie hier vor mine oghen
So meneghen Griec nu te tiden
Staende neven miere siden,
Onder meerre ende minder:
380 Ic en bem niet sonder kinder.
Wattan! al swighet Dimus stille,
Al es dat Philotas wille;
Te min en es hi sculdech niet
Van alien dat hier es ghesciet.
385 Die cnapen sijn van haren here
Dicke bedwonghen also sere,
Dat si selven hem bedraghen;
Sine dorren van hem niet ghewaghen.
Dicke was Permenioens sone
390 Met mi te spottene ghewone,
Ende gheerne was hiere bi,
Daer men spotte met mi;
Hi seide dat hijs blide ware,
Dat Jupiter seide openbare,
395 Dat hi mijn rechte vader was.
Maer keitiven mochte vernoien das,
Dat ic so onghemate ware;
Want hi seide, ic hadde ommare
Menschlijcheit ende nature.
400 Ic sweech, nochtan wistict ter cure;
LXXIXal. Om dat ic ere hem te voren
Hadde ghedaen ende uutvercoren,
En wildickene niet onwaert maken.
Maer nu verkeert hi dese saken,
369 na S] dat. 371 wane dat. 372 Dede dat. 374 mijn. 377 greec. 378 mijnre.
380 ben. 381 al stille. 383 min] meer; GauU 129: quod celat, quod Dimus eum non
nominat inter participes sociosque doli, minus esse nocentem non facit. 385 knapen. 387
hen selven. 388 hen. 389 permenis. 391 hi daer bi. 394 oppenbare. 395 recht.
396 maer ontbreekt; GauU 136: se gaudere mihi, genitum quern Juppiter a seaffirmabat,
ait: miseris tamen esse dolendum vivendum quibus est tanti sub principe fastus. Vgl. oolc
omen tekst vers 671 volgg. mochten. 398 hedde. 400 wistic. 401 ere ontbreekt.
402 hadde ere. 403 willickene.
VIII. 405—435. 291
405 Ende hi toocht na siere macht
Die quaetheit, die hi heeft ghedacht.
Wien mach ic mijn lijf betrouwen!
Ic maecte enen, dat mach mi rouwen,
Here boven al den minen,
410 Nu willi om mijn leven pinen.
Mi ware beter, waeric bleven
In enen strijt, dan mijn leven
Mine ghesellen nemen souden
Die mi souden dlijf behouden.
415 Lieve vriende, dit claghic nu.
Up ghenade so biedic mi u,
"Want ic en wille noch en mach
Niet gheleven enen dach,
In moet sterven, eist nu, eist echt
420 Dies biddic u dat ghi mi recht."
Dit sprac hi met grammen moede,
Al daert hoorde menech vroede,
Ende hi ghinc enweghe uten rade,
Ende hi hiet bringhen voort met stade
425 Philoten, ende hi talen soude
Voor hem alien, of hi woude.
Hi doet, om dat mens hier achter
Spreken en soude ghenen lachter,
Dat hi sonder scepentale
430 Hadde verdaen uut siere sale
Also enen edelen man.
Philotas stoet ende hadde an
Een quaet cleet te desen stonden;
Die hande waren hem ghebonden,
435 Alse men dien moordenaren plach.
405 toent na sijnre. 408 maecte enen] maeetene. 409 Enen here; Gaut. 145: praefeci
pluribus unum, cui vitae et capitis commisi iura. 410 wilt hi. 411 weer weer ic.
412 danmen mijn. 413 mijn. 414 mijn lijf. 415 nu] u. 416 biedic mi u] biddic u.
419 eest nu eest Gaut, 153: ergo, mei cives, vestra ad munimina civis armaqueconfugio:
liceat vos esse salutis auctores: salvus vobis nolentibus esse nee volo nee valeo: si me
salvare velitis, vindicis officium praetendite vindice poena. Prof, De Vries is van gevoelen,
dat er in den nl. tekst iets ontbreekU Men zou, schrij/t hij, b.v. kunnen lezen 419 eest dat u wille
niet en si | ende daeromme so rechtet mi | ic moet sterven, eest nu eest echt. Deleemtekan
evenwel ook zijn na 419 (zooals ik in den tekst aangenomen heb) b.v. ofgijt houdetover
recht | ende uwe hulde mi ghebreekt en dan 420 niet recht maar wreekt naar aanleiding
van het latijn; vgl. ookdeaant. 423 enwege. 424 heot hi is mi&schien indezenenden
vooxgaanden regel te schrappen voort ontbreekt; Gaut. 159: iubet profvrre. 426ofte.
430 ute sijnrc. 431 alse, 432 ende ,S'] en. 433 te desen] ten. 434 Sine. 435 mordereD,
19*
292 VIII, 436—474.
LXXIX&2. Hoe drouveleke dat hi sach!
Onghelijc was hi dien here,
Die wilen met groter ere
Maerscalc was van al dien here
440 Eniie met scilde ende met spere
Aire naeste dien coninc was,
Ende daermen hier tevoren af las,
Die dat here so dicke scaerde
Ende vor die viande verwaerde.
445 Sconincs manne twifelden sere.
Si peinsden om dien groten here
Dien edelen Permenioen
Ende om des goets Philotas doen;
Want Permenioen hadde verloren
450 Twee edele kinder daer te voren:
Voor Tyren dien jonghen Hector,
Daer men vellede meneghen tor,
Ende Nichanor, dien edelen deghen,
Dien d'Yrcanoise hebben versleghen.
455 Ende daertoe so was hi nu
Int lant van Meden ghemaect baliu,
Ende hi ooc daer niet en was.
Ooc ghedochtsi mede das,
Dat hi was sijn enech kint,
460 Dattie vader sere mint.
Ende ooc mede was haer waen
Dat hi tonrechte was ghevaen
In vreemden lande wel verre;
Dus twifeldsi, al waersi erre.
465 Dit versach die baliu Amictas
Dattie gramscap ghesonken was,
Ende hi sprac om Philotas leven,
So dat hi weder up heeft gheheven
LXXIXM. Der liede moet met sulker tale,
470 Alse hi conde segghen wale.
Doe was Philotas sere in vare,
Doghen en keerdi hare no dare,
No hine hief up sijn hooft,
Hi deet bedi, dies ghelooft,
436 droeflec. 439 her: sper. 441 alder. 443 her scarde: verwarde. 447 dienS]
die. 450 edel. 452 raeengen. 454 den die. 456 beliou. 458 gedachten si. 462 te
onrecht. 463 wael. 465 baliou. 468 heft gegeven; Gaut. 183: sopitamque ducum
dicendo resuscitat iram. Misschien sehreef Maerlnnt heeft upheven. 469 dier soe&er.
472 Noch hine keerde her noch; Gaut. 187: nee caput erexitt nex flexit luminis orbem.
VIII, 475—507. 293
475 Dat hi hem kende sculdich das,
Ofte dat hi in vare was
Ende in vresen vander doot.
Doe quam hem een wederstoot,
Dat hi verloos al sine cracht
480 Ende hi viel neder in onmacht
Up dien ghonen diene helt.
Doe quam hem weder sine ghewelt.
Mettien cleede, dat hi hadde ane,
Droochde hi af sine trane
485 Ende hi seide dese tale
Ghestadelike ende wale:
»Een man, die onsculdich es,
Vindet saen, dies sijt ghewes,
Hoe hi ontladen mach sijn lijf.
490 Maer dat en doet niet die keytijf,
Die hem selven sculdich weet.
Maer mine herte weet haer ghereel
Onsculdich van deser daet,
Ende daventure es mi quaet
495 Ende fel an dander side.
Aldus stae ic onblide
Ende en weet mi waerwaert keren.
Want mine herte, lieve heren,
Troostet mi wel ter cure;
500 Die wint vander aventure
En laet mi niet sijn verloost;
An dene side bem ic ghetroost,
An dander side bem ic doot.
LXXIX&2. Dus hebbe ic die vrese groot.
505 Bedi moetic over mi spreken,
Als die coninc es wech ghestreken,
Diet te rechte horen soude,
475 hi een. 476 oft. 477 in S] en. 478 hem ontbreekt. 479 en 480 in het hs. in
omgekeerde volgorde; vgl vs. 741. 479 Ende verloes alle. 480 Dat hiveel. 481 hielt.
482 al sine. 485 ooc dese. 486 gestedelike. 491 schuldich. 492 mijn herte weet
eem; hare behoort misschien in den volgenden regcl 497 werwert. 498 mijn. 499
troest. 500 wint] 'Co* Bij Gautier luidt de geheele, onhandig vertaaldeplaats (195 volgg.) :
Cumque sit in portu mens hinc mea, criminis expers huius et in nullo sibi conscia, tufbidus
Mine me tumido fluctu fortunae verberet Auster, inter utrumque situs, utriusque
locitus in arto, non video qua lege queam parere vel huius temporis articulo vel mundae
a crimine menti, Forti fortunae pereo sipareo: mentem non sinit insontem fortunapotentior
esse: haec secura manet, in me parat ille securim: hinc spes, inde nut us: hinc salvus
naufragus illinc. 502 aen ben. 593 aen ben. 505 mot ic 506 al es die c.
eweechj Gaut. 205: praeterea causam ingredior sine iudice.
294 VIII, 508-547.
Mine onscout, of hi woude
Domen mi na mine tale;
510 Want hi mach allene wale
Mi quite laten ende domen,
Ende ic en mach niet henen comen,
Hien liete mi selve gaen,
Die here, die mi dede vaen.
515 Al eist dat ic ooc ghebonden
Voor u sta in desen stonden,
Ghelijc dat ics sculdich ware,
Ende ic wel weet al openbare
Dat ic niet en mach ontbreken:
520 Nochtan willic mine tale spreken
Ende ontladen minen hals,
Dat men niet en segghe als ende als
Na mine jammerlike doot:
»Philotas hi hads scande groot,
525 Dat hi hem verdelen liet,
Hine hadder jeghen ghetalet iet."
Ghi heren, hoe suldi gheven
Enech vonnesse jeghen mijn leven?
Want niemen mi betijet das
530 Dat ic vanden ghenen was,
Die jeghen sconincs leven rieden.
Cebalijn met sinen lieden,
Diet van Nicomacuse verhoorde,
Ende wroeghet mi niet van enen woorde,
535 Nicomacus liet mi wel quite —
Die coninc seit nochtan met vlite,
Dat ic hier af sculdich bem —
Ende Dimus hi dode hem;
LXXXal. Een die sijns selfs lyfs niene vermeet,
540 Wie es so vroet dan, diet weet
Dat hi mijns vermiden soude,
Ende hi hem selven doden woude?
Of die coninc mi ooc tijet
Dat Dimus des heeft ghelijet
545 Dat ic daer af sculdich was,
Ic wille mi onsculdeghen das.
Wi lesen in die Troiaensce geeste,
508 mijn onscolt oft. 509 Mi domen. 511 qwijt. 513 liet mi selven. 515 eest. 516 stae.
518 weet wel oppenb. 525 verdielen. 526 hedder getaelt. 527 hoe] soe; Gaut. 216:
sed quo me crimine damnet curia, non video soeldi. 528 vonnisse. 529 beriet. 533 die.
535 wael. 537 ben. 539 En die sijn selven lives. 543 oft. 546 onsculdighen. 547 geesten.
VIII, 548-586. 295
Doe Achilles dalre meeste,
Die aire beste int griexe here,
550 Doot was bleven sonder were,
Doene Paris haerde onsoete
Hadde ghescoten onder die voete
Met enen ghevenijnden spere,
Doe was in dat griexe here
555 Om die wapine vele talen.
Ulixes, die dien here halp halen
In sconincx Licomedes sale,
Ende die dinghen conste wale
Heescede die wapen over recht.
560 Aiax wildese hebben echt,
"Want sijn vader Telamoen
Ende Achilles vader Pelioen
Dese waren ghebroeder bede,
Alset wisten die Grieken gherede;
565 Ende om dat hi die staercste was,
Woudi hem vermeten das,
Dat hi die wapen hebben woude.
Ulixes antwoorde alstie boude,
Daert hoorden Achilles vrient,
570 Dat hi die wapen hadde verdient.
Aiax hi verweetem mede
Dat hi noit coenheit en dede,
Ende dat ooc en ware verholen,
LXXXa2. Hine hadde bi nacht ghestolen
575 Binnen Troien Pallas beelde.
Ulixes antwoorde voor die heelde:
»Men daerf mi verwiten niet,
Al es mi die dine ghesciet,
Want beter man, dan ic si,
580 Dyomedes was met mi
Ende ic was daer af sijn cnecht."
Doe verweet hem Aiax echt
Ende seide dese tale:
»Her Ulixes, men weet dat wale,
585 Doe men voer up Troien striden,
Ghi waert vervaert so tien tiden,
548 meesten. 549 beste] meeste her. 550 wer. 551 En doe parijs. 553 gefenijnden
sper. 555 wapen. 559 heiscede. 560 Aiax wildese S] Aiaxse wise icse.
562 polioen. 563 Dit beide. 564 Alset] doen gereide. 565 hi] Aiax stare.
566 woude 568 antwerde. 571 verwetem. 573 ooc] noit were. 576 andwerde,
581 knecht. 584 Hier wael. 585 voer S] vore. 586 vervaert S] vervaer.
296 VIII, 587—625.
Dat ghi u selven maket verwoet
Ende wanet hebben behoet
Dat ghi niet waert comen te stride.
590 Palamedes wist betide;
Alse ghi eriedet up die see
Settedi u kint, min no mee,
Vore uwe paerde in die vore;
Want hi wiste wel ter core,
595 Haddi verloren uwen sin,
Dat ghijt vermeet meer no min.
Maer doe ghijt niet woudet doden,
Waerdi bracht in desen noden
Ende ghevoert in desen strijt,
600 Daer ghi af ontaen sijt."
Ulixes hi andwoorde weder:
»Her Aiax, lecht die tale neder,
Want men sals mi ghenen lachter
Met rechte spreken hier achter,
605 Dat mi die dine es ghesciet.
Achilles en scames hem niet,
Hi en was ghevloen, dat weetmen wale,
In sconinx Licomedes sale
LXXXM. Die grote here dedele man,
610 Ende hadde wijfs cleder an.
Dien lachter draghic wel ghemene
Met hem, want ic bem haerde clene
Jeghen Achillese van crachte
Ende van goede ende van gheslachte."
615 »Dus ontsculdechde hem" sprac Philote,
»Ulixes voor die griexe rote
Met beteren mannen, dan hi was.
Ooc dar ic mi vermeten das,
Dat Dimus mi die moort teech an,
620 Om dat ic was een beter man.
Merct ghi heren, die wet ende recht
Hebt bekent nu ende echt,
Bi wat rechte men sal verdoen
Enen edelen man, enen baroen,
625 Die onghewroucht es van orconden
590 Palamedes 5] Dalmedes wiste. 591 criet. 592 settet di u k. noch min noch
o
mee. 593 voer u perde. 596 noch. 597 wuudet. 601 andwerde. 602 Hier lejrfc.
603 saels. 607 hine was gevlouwen 609 die edel. 611 wael. 612 ben. 613 van]
met. 615 onsculdechde. 617 beteren S] beten. 618 ds.
VIII, 626—660, 297
Bede nu ende tallen stonden
Ende onbemaert ende onbeseit
Van aire moordadecheit,
Entie selve niet en lijet?
630 Ic bera sere vermaledijet.
Men en hadde mi de moort beteghen,
Daer ic mede bem bedreghen,
Maer dat mi die mare brochte
Gebalijn diet al besochte;
635 Want mine name niemen en wrouchde.
Maer dat mi noit en ghenouchde
Oorscalke, no niemare,
Moet ic becopen sware.
Wat soudic gheloven enen cnecht,
640 Of sine claghe ooc was recht?
Al seit een aerm mensche waer,
Sine tale en acht men niet een haer.
Dus sijn dies aerms menschen woort,
LXXX62. Al sijn si goet, luttel ghehoort.
645 Of ic Dimus gheselle ware.
Hoe so soudic openbare
Laten werden dese moort?
Ic hadde tstucken eer ghescoort
Sonder wanconst Gebaline
650 Openbaer of stillekine,
Eer hijt dien coninc hadde gheseit.
Nochtan sident, god weit,
Dat mi dese moort was ontect
Quam ic met swaerde uutghetrect
655 In dies conincs kemenade
Tenen hemeliken rade; —
Want het es die derde dach
Dat ics eerst hoorde ghewach —
Twaren, woudickene hebben gheslaen
660 Ic hadt doe wale moghen bestaen.
626 bedi. 627 onbemeert. 628 aller mordedecheit. 630 ben. 631 en ontbreekt mort
niet. 632 bin. 633 mere brachte. 635 minen naem. 636 dat mi] want. GauL zegt
(247): sed quod suppresseris ad te delatum facinust quodque his rumoribus aures clauseris,
obiicitur. De zin van deze woorden is niet nauwiceurig teruggegeven. 640 Wat
soudic ofte sine cl. was recht. 642 hare. 643 armen. 645 oftic. 646 Wi soudic
laten oppenbaer. 647 laten ontbreekt. 648 hedden te st. 650 oppenbaer noch st.
Gaut. 256: clam sive palam poteram Ceballinum tollere de medio. 652 noctan. G53
onttect. 654 swerden uyt getrecht; misschien te lezen dat swaert. 658 ierste. 060
hedt wael.
298 VIII, 601—699.
Hoe so soudic hebben ghevorst?
En soudic niet hebben ghedorst
Sonder Dimus hulpe doen?
Was ic dan sijn garsoen?
665 Soudic met Dimuse dat bestaen
Ende minen gherechten here slaen,
Om dat ic coninc wesen soude?
Wien so hebbic met goude
Ofte met enegher dine ghemiet?
670 Dat secht, ende en swighets niet!
Mi tijet die coninc met ghewelt,
Dat ic met hem mijn sceren helt,
Om dat hi hem beromde das,
Dat Jupiter sijn vader was;
675 Maer aermen lieden mochte vernoien,
Die hem tallen tiden moien
Dor sine hoveerdecheit.
Te waren mine ghetrouwecheit
LXXXIal. Entie vrientscap entie minne
680 Entie vroetseap van minen sinne,
Die some liede sere beniden,
Ende dat ic ooc tallen tiden
Dien coninc seide dat hem messat,
Dat maecte mi met hem ghehat.
685 Dies Hje ic wale dat ic seide.
Dan dedic dor gheen nidecheide,
Want mi des wale ghedachte
Dat hi si van der gode gheslachte;
Maer ic hadde dien coninc lief,
690 Ende dat hi hem so verhief,
Ontsaghic mi clats hem vererren
Die herren mochten van den sterren,
Ende dats die princen mochten beniden,
Die altoos sijn neven siere siden.
695 Wat vromet mi, coninc here,
Dat ic hebbe dor dine ere
Versleghen die liede mine4?
Wat mach mi vromen mine pine'/
Ic hebbe twee broeders uutvercoren
661 Wi soudic. 662 En. 663 dymus hulpen. 665 dymuse. 668 so ontbreekt. Gaut
266: quern tamen e vobis corrupi munere: misschien schreef dus M. wien van u. 670
segt en ontbreekt, 675 mochte] mach; vgl. 396. 681 som. 686 dat en dede ic dor
gene; ofte lezen dat en dede ic dor nidecheide? 688 si ontbreekt, 690 lees omdat?
691 mi sou beter ontbreken. 694 sijnre. 696 dine 5] din. 699 ute vercoren.
VIII, 700-737. 299
700 Dore sconincs wille verloren;
Mijn vader en es ooc hier niet,
No hine weet niet ons verdriet,
No inne dar ontbieden niet.
Twi tijetmen hem dat hi verriet
705 Den coninc? en es niet ghenouch
Dat hi hevet groot onghevouch
Van tween kinderen, die hi verloo$,
Hine werde al kindeloos
Ende verliese dien derden mede?
710 Hi sal met groter onsculdechede
Dore minen wille mede sterven.
O wach, vader, du moets bederven
Dor mine scout ende met mi!
LXXXbi2. Mijn leven es mi comen van di,
715 Ende van mi coomt di de doot
Met onscoude haerde groot.
Ic corte di dijn oude lijf.
Twi wonstu noil dien keytijf,
Die nemen sal di dijn leven?
720 Met rechte souts dune hebben vergheven
Ochte versleghen hier te voren,
So en waerstu noit dor mi verloren.
Ic was di een quaet ghewin.
In can ghemerken in minen sin,
725 Welc onser heeft meer onghevals,
Of mine joghet als ende als,
Of dine oude, lieve vader.
Mine cracht wast algader
Ende aldus moet ic sterven!
730 Mijns vader oude moet bederven!
Mochtwi noch een stucke duren,
Onthier ende wi bi naturen
Die doot souden anegaen,
Wi souden meneghen prijs ontfaen."
735 Dit sprac hi, entie coninc quam
Sere ontsteken ende gram
Met ere scare ghewapent wale,
700 dor des. 702 noch. 703 noch inne dar ontbieden F] hine d. ontbeiden
z. de aanteekening. 707 '\y 710 onsculdechede F] onsculdechde. 713 schout me
S] dor; Gaut. 290: mecum. 718 wonstu S~] vonstu. 720 du cem. 721 ocht. 722
sone en weerstu. 726 ofte iogt. 727 ofte dijn ouder. 728 weest. 730 vaders ouder.
733 angaen. 737 eenre.
300 VIII, 738-775.
Alse hi sprac dese tale.
Doe quam hem die vaer so groot
740 Door die vrese vander doot,
Dat hi verloos al sine cracht
Ende seech neder in ommacht.
Selc was daer, die spreken woude
Dat menne leven laten soude;
745 Maer dat was al onghehoort.
Andere heren brachten voort,
Dat men Philoten stenen soude;
Selc was, die visieren woude
LXXXI62. Dat menne met gheselen soude slaen.
750 Doe dede die coninc maken saen
Tormente voor Philotas oghen;
Het stont hem so, hi moest ghedoghen.
Mettien sprac hi stillekine,
Woudemen corten sine pine,
755 Al die waerheit vander moort
Woude hi gheerne bringhen voort.
Men seide »jaet." doe sprac Philote,
Hi hadde ghemaect ene rote,
Dat men dien coninc soude slaen.
760 Doe ghinghen die cnechte saen
Philoten stenen, dien keytijf.
Maer doemen niewer an al sijn Hjf
Niet sien en mochte dan al wonden,
Lijedi in corter stonden
765 Bede teinde ende tbeghin
Van der moort, meer no min.
Maer die bone en lijet niet das,
Dat hi dier daet sculdich was,
Maer hi twifelet harde sere,
770 Of hijs lijede, dedele here,
Om te cortene sine pine
Daer hem in stont ie sine.
O wach, aerme! daventure
Hoe quaet, hoe scale ende hoe sure
775 Es soe dien steerfliken lieden!
739 vaer] vrese. 745 ongehort: vort. 746 ander. 747 steinen. 748 geiselen. 752
also. 758 hedde een. 759 S soude, ontbreekt. 760 knechte. 761 steinen. 762
nigerins. 763 dan S] dat. 764 liede. 765 beide en. 766 noch meer noch. 767
liet. 768 daet (of dine?) ontbreekt. 769 hi] si. 770ochte liede dieedel. 774ende
ontbreekt 775 sterfliken 5] steerliken.
VIII, 776—805. 301
Hoe luttel hare helpen dieden!
Dien soe hoghe clirnmen doet,
Hoe sciere gheeft soe hem onspoet,
Ende werpten van den eren neder
780 In groten aermoeden weder!
Nu was hi ghemaket here,
Philotas vader, met groter ere
Over tlantscap van Meden,
LXXXI62. Ende met groter werdecheden
785 Here boven sine ghesellen
Permenioens sone, daer ghi af tellen
Hoort so meneghe grote daet:
Nu es hi sonder enech toeverlaet
Ghevallen, alsi waende cliven
790 Ende verdeelt mettien keytiven
In ellende ende ghesteent,
Die menichwerven es beweent.
Al die liede woorpen steene
Up dien edelen man ghemene,
795 Die tevoren al den lieden
Menechwerf dede ghebieden
Dat men ten wapen soude gaen.
Ses daghe na Philotas doot —
Dat was jammer haerde groot —
800 Porrede Alexander mettier vaert
Jeghen Bessuse te Bacteren waert.
Hi brochte tfolc in Bacteren lant
In sulker vresen al te hant,
Dat si die Grieken sonder waen
805 Niet en dorsten bestaen.
776 luttel eer dieden; er kan ook eeren of lets dergelijks gestaan hebben. Bij Gaut.
(323) begint deze dvcwrpofY) aan Fortuna: o quam difficili nisu sors provehit actus lubrica
mortales. 779 worpten den ontbreekt. 781 was philotas gemaect. 782 Ensijn vadcr;
Gaut. (325) gewaagt niet van den vader: magno fortuna labore fecerat excelsum media
de gente Philotam: princeps militiae /actus ductorque cohortis Parmenione satus. 786
Permenio S ghi, ontbreekt. 788 enech behoort wellicht den afschrijoer. 789 weende
becliven; Gaut. 329 scandere dum quaerit 791 elende. 793 steen: gemeen. 797 Na
dezen regel zijn elf lijnen onbeschreven gelaten; zooveel ontbreken er echter waarschijnlijk
niet blijkens het latijn, waar wij alleen nog lezen (332): quam frivola gloria
rerumt quam mundi fugitivus honor, quam nomen inane! Praelatus t qui praeesse cupit ,
prodesse recusat. 798 het hs. begint het nieuive hoofdstuk eerst met 800. Buitendien
vermoedt S dat 798 en 799 onderling van plaats verwisseld zijn. Gaut.: sex ubi
consumpti post tristia fata Philolae praeteriere dies propero rapit agmina cursu etc,
800 doen porrede.
302 VIII, 806-843.
LXXXIIal. Ende Bessus vlo in enen casteel,
Die staerc was ende gheheel.
Daer vinghene sijn selves vrient,
Om dat hijs wale hadde verdient,
810 Ende sendene Alexandere ghevaen,
Die hande ghebonden sonder waen,
Al moedernaect, haerde onsoete
Om dien hals ende om die voete
Ghespannen utermaten vaste.
815 Doe sprac hi ten leden gaste,
Dien hi felliken anesach:
Sech, wat verwoetheiden lach
In dinen sin, verwoet man,
Of wat dulheiden brochter di an,
820 Dattu dien coninc, die di dede
Also meneghe hoveschede
Souts dorren binden ende vaen
Ende daertoe doorperlike slaen,
Om dattu draghen wouts crone?
825 Di comter af groot leet te lone."
Mettien riep hi Exateuse,
Dien broeder van Dariuse,
Ende gaf hem Bessuse ghevaen.
So dedi mede sonder waen
830 Narbesines dien fellen man.
Hi sprac »inne hebbe daeran
Niet tebroken minen eet,
Want het was in mijn beheet,
Dat ickene soude den hoochsten maken
835 Van den minen in waren saken:
Nu hankene an die hoochste galghe."
Daer hinc hi die twee valsce balghe
Daris broeder Exateus
Ende wrac sinen broeder dus.
840 Aldus nam Bessus conincrike
LXXXIIa2. Gort einde doorperlike.
Alexander hadde menech jaer
Ere begheert, dat es waer,
306 aan den voet der voorgaande bladzijde (waar altoos de eerste regel der volgenden
staat) een. 807 geheheel. 808 sine. 811 die] sine. 812 moder nact. 813 ende] in.
816 an sach. 817 segge. 819 ofte. 821 menich. 823 dar toe. 825 di S] die. 827
Enen dien vorsten van dien huse; GauU 348: fratrem Darii, quern corporis inter
custodes pridem terrarum eoersjr habebat, accicit. 831 in hebbe niet. 832 niet ontbreekt,
834 hoesten. 636 haencene. 837 valsche. 842 menich.
VIII, 844-880. 303
Te winne dier Siten lant.
845 Bedi voer hi al te hant
Darewaert met sinen scaren
Ende quam up een riviere ghevaren,
Die es gheheten Tanais,
Die int besceden gheleghen is
850 Tusscen Bacteren ende Siten lant.
Dat es in bouken wel becant
Dat soe met crachte comt ghelopen
Tusscen Asien ende Europen,
Ende sceet dese lande ontwee
855 Daer soe vallet in die see.
Enghene huse en hebben die Silen;
Si sijn ghedaen alse of si biten
Souden die liede, die si si en.
Men seghet ooc dat si plien
860 Te wone in die haghedochten
Ende si ander goet en sochten
Dan hem nature woude gheven
Broot, dare si bi leven;
No sine willen selver no gout
865 No anders hebben in hare ghewout.
Up die riviere slouch Alexander
Sine tenten ende menich ander.
Hi dede scepe maken te waren,
Daer hi mede soude over varen
870 Ende doen die griexe swaerde biten
Up dat wreede vole van Siten.
Mettien quamen tweewaerf tiene
Groter manne ende onsiene
LXXX1IM. In dat griexe here te waren,
875 Up eislike paerde ghevaren,
Met ere wonderliker manieren.
Doe sprac die outste vanden lieden,
880 Doe hi dien coninc sach so clene
844 winnen. 845 bedie. 846 daer wert. 851 wael. 857 aloft. 860 wonen aechdochten.
862 die nature. 863 En broot daer; Gaut. 366: contentique cibis quos dat
natura. 864 noch siluer noch- 865 noch anders in eer. 872 tien. 873 siene.
874 her. 876 einre. De regels, welke door den afschrijoer hier vermoedelijk achterwege
gelaten zijn} luidden misschien Si quamen van over die riviere | den coninc bootscap
ontbieden. Bij Gaut. 371 lezen wij: ecce peregrino Macetum tentoria cultu horrida
cornipedum bis deni terga prementes intravere viri, regi mandata ferentes. 880 cleen.
304 VIII, 881—916.
))Waerstu also groot allene
Van lichame, alse van ghierecheden,
Of waerstu also groot van leden
Alse du groot van moede sijs,
885 Die werelt ware in aire wijs
Al te clene te dinen behouf,
Want du wesen souts so grouf,
Dat dijn ene hant soude slaen,
Daer wi sien die sonne up gaen,
890 Dander hant, dat es groot wonder,
Daer die sonne gaet onder.
Nochtan en sout di ghenoughen niet.
So wat dinghe so ghesciet,
Dat soutstu willen besien.
895 Waer soude de drouve sonne vlien,
Du en soutster here af willen wesen?
Bedi meerkic wale in desen,
Dattu vele dinghe begheers,
Die du dijns ondanx ontbeers.
900 Alstu die werelt heves verwonnen
Soutstu dorvechten ende dorronnen
Beesten, beerghe, stene, wout;
Ja die snee, die es so cout
Ende leit in die diepe valleien
905 Soutstu met dinen swaerde heien;
Die wondere die in woude luuscen
Soutstu met dinen volke uut buuscen.
Diere oorsse macht ende diere ghesellen
Sal noch die elemente quellen.
910 Neemstu daer an enghenen goom:
LXXXIIfr'i. Hoe hooch ghewassen es een boom,
Hoe staerc ende hoe out van jaren,
Up ene corte wile te waren
Weert hi uter aerden ghehouwen.
915 Die up dien sconen appel scouwen,
Die staet up den hoghen boom,
881 werstu. 882 lichamen. 883 ofte weers du. 884 sijs] bis. 885 w'relt were in
dier aire. 886 cleen. 887 souts wesen so grof. 891 slaen daer. 896 en ontbreekt.
897 bedie. 899 ondanx 5] ondax onbeers. 900 als du die w'relt heves dorronnen;
Gaut. 385: orbe subacto cum genus humanum superaveris. 901 soustu dorronnen]
dor winnen; z. de aanteekening. 904 valleien 8] vallien. 905 soustu. 906 luschen.
907 soustu uten busscen; z. de aanteekening. 908 dijnre beide malen. 910 genen.
911 We ;j;ewassen; Gaut. 391: longo quod provocat aethera ramo arboreum robur.
912 we stare out van dan dagen.. 914 ute der. 916 stat.
VIII, 917—952. 305
Ende die dan niet en nemen goom,
Hoe hem met ghemake winnen,
Ic wane, si luttel wijsheit kinnen.
920 Maerc, alstu wout dien appel plocken,
Dattu mettien droghen stocken
Te dier eerden niet en vals.
AI es die leuwe staerc ende ghemals
Ende coninc boven alle beesten,
925 Men vint noch lesende in geesten
Dattene die dene vlieghen aten;
Waerbi so laet di ghematen.
Iser ende stael es haerde hart:
Ene rostevlecke clene ende swart
930 Bedeervet, al es soe crane.
Ens niemen onder dien hemels ganc,
Hine mach dien cranken ontsien.
Wie sijn si die der werelt plien,
Of so rike of so groot,
935 Sine moghen ontsien die doot?
Wat hebben wi metti ghemene?
Wi en mesdeden groot no clene
Jeghen dijn lant no jeghen di.
Wie so dijn gheslachte si,
940 Of twi da hare best ghesent,
Of wie du best, dat*s onbekent
Al dien Siten ende verholen,
Want hets vole dat woont in holen;
Si vlien wapine ende liede
945 Ende wonen, daert es onghediede.
LXXXnl. Oit waren die Siten vri,
Ende ic sal di segghen twi:
Want sine begheren anders niet,
Dan die nature ghebiet.
950 Daeraf en moghen si sonder waen
Enghenen man te dienste staen,
No sine willen nemmermere
917 neemt. 918 we hine met gemake mach winnen. 919 wene wijsheiden.
920 Maer; Gautier 395: videas alse du plucken. 922 Tier eden (S erden).
923 liewe gemals. 926 vlege. 928 ise. 929 cleen. 931 en es nimen die.
933 w'relt. 934 oft beide malen. 936 wi metti S] metti wi gemeen: cleen. 937
noch. 938 noch. 939 lees wat? 940 ofte her bist geseint. 941 ofte we du bis.
942 verholen $] onverholen. 944 wapen. 946 Dit. 949 Gaut. (409) zegt: libera
gens Scythiae nil appetit ulterius, quam prima parens natura dedit. Het is dus de vraag,
of M. niet schreef geven pliet, of wel danne die naturebiet. 952 noch nemmermeer.
Dr. FRANCK, Alex. 20
306 VIII, 953-985.
Van eneghen volke wesen here.
Drie dinghe maken salech den man:
955 Die ly f* ende goet bescermen can
Ende mettien sinen hem bedraghet
Ende om andere goet niet en jaghet;
Dit sijn die dinghe die ons salech maken.
Woutu iet boven desen saken,
960 So woutu meer, dan salichede.
Wachti hierbi van quader sede!
Ic wille dattu kinnes mede
Een deel van der Siten sede.
Sine hebben anders niet dan beesten
965 Ende ploeghe daer si dlant met dweesten
Si hebben ghescotte ende speren,
Daer si dlant mede verweren,
Ende * daer wi onsen goden
Dienen mede na onsen gheboden.
970 Dien vrienden die wi hebben vercoren
Delen wi mede onse coren.
Wat lande sal di beste voughen?
Ofte wat goede sal di ghenoughen
Gappadocien ende Lidia
975 Surien, Percen ende Media
Bacteren es di onderdaen;
Nu woutu Inden winnen saen.
Scaemdi, hets scande groot:
Wat soudi onse quekenoot,
980 Vrec man, wat sullen di onse beesten?
LXXXLIIa2. So wat die werelt mach gheleesten
Dat es algader dijn;
Nochtan duncstu di arem sijn.
Wat sal di tgoet, dat emmer doet
985 Becommert wesen dinen moet?
953 heer. 954 salech] heilich; Gaut. 414: beatum efficiunt. Er valt niet aan te
denken dat M, „beatum" naar aanleiding van den kerkelijken zin van het woord met
heilech zou hebben vertaald; vgl. ook vers 960, de vertaling van: excedunt sua vota
modum Jinemque beati; z. ook de aanteekening. 956 hem (he) hetgeen V giste, staat
in het As. 957 ander liede. 958 die dinghe ontbreekt heilich. 968 En daer wi
mede; Gaut. 419: diis vinum in sacris patera Iibamus. 969 mede ontbreekt lees
haren geboden? 970 die vriende. 971 deilen wi weder; Gaut. 419: amicis parta
labore bourn largimur farra. Dan volgt: sagitta eminus obruimus inimicos, cominus
hasta — waarvan de vertaling wellicht door een afschrijver overgeslagen is. 972 voughen]
bogen; Gaut. 422, quae te terra capit. 974 Capadocien en libia; Gaut. Lydos. 976 en
977 in omgekeerde volgorde; de omzetling is' door S aangewezen. 976 Bracten. 979 quekenoet
S] quke uoet. 980 solen di S] die. 981 w'relt. 983 arm. 985 bekummert.
VIII, 986-1019. 307
So du meer heves in dijn ghewout,
So du mee begheers dat gout.
Aldus comt di ghebrec van den goede.
En meercstu niet in dinen moede,
990 Hoe langhe du waers in Bacteren lant?
Alse du dwinghs na diere hant
Deen lant, so comt di dander jeghen.
Aldus comt van orloghe seghe,
Ende vanden seghe so comt strijt.
995 Nu woutu varen in corter tijt
Over die Tanais om viande
Ende wout dwinghen tiere hande
Sitenlant, dat noit man en dwanc;
Maer onse aermoede, gode danc!
1000 Maect ons dapper ende snel;
Maer dijn vole, dat weetmen wel,
Dats so drachtich van groten goede:
Dat segghic di met waren moede:
Sine sullen ons ghevolghen niet,
1005 Wat so hem daerna ghesciet.
Wine hebben niet, wi wesen snel,
Dus moghen wi vlien ende volghen wel.
Als du souts wanen dat wi sijn
Verre van den volke dijn,
1010 Sullen wi sijn onder dijn here;
Alse du souts wanen staen ter were
Ende ons vaen ende slaen
Sullen wi onilopen saen.
Die Siten en achten niet up goet;
1015 Noit en quam in haren moet
LXXX61. Enegherande ghiericheide.
Sine hebben borghe no chiteide
No casteel; maer in woestinen
Gheneren si hem met groter pinen.
986 me begeres. 988 comtti den misschien te schrappen; Gaut. 431: sicquejamen
saties, (var. faciens) defectum copia nutrit. 990 weers. 991 Doe duse dwongs; Gaut
433: populum hunc dum subiicis, ille rebellat. 993 comt orloge van den segen; Gaut,;
nascitur ex bello victoria: rursus ab ilia surgunt bella tibi. 994 segen diestrijt. 996
tane. 997 tiere hande, V tinen handen] tyren lande. 999 en 1001 mar. 1002 trachtich;
Gaut. 438: totius opes exercitus orbis et praedam vehit iste tuus. 1003 di] dat. 1004
solen. 1005 wat hen dar na. 1006 en 7 in het hs. in omgekeerde volgorde. 1006 wine
en maer wi 1007 S wi ontbreekt. 1008 wenen. 1010 solen. 1011 wenen. 1013
solen. 1016 eeng. gierichede. 1017 noch cithede; Gaut. 446: hoc hominum genus
oppida spernit et urbes. 1018 noch. 1019 hen.
20*
308 VIII, 1020-1054.
1020 Bedi pijndi te houdene vaste
Daventure, die hare gaste
Utermaten sere hoont,
Want soe nieman en verscoont.
En si haer lief, en es gheen man,
1025 Diese met hem behouden can.
Hier omme volghe nutten rade!
Die wile dat soe es ghestade,
Mac een einde an dijn striden,
Dattu in corlen tiden
1030 Niet en verlies al dine pine.
En meercstu niet int herte dine,
Hoemen daventure bescrivet
Met enen rade, daer soe drivet
Dien enen up, dien anderen neder?
1035 Daeromme kere te lande weder!
Ende of soe di de hande biet,
Houtse vaste, dat soe niet,
Alsoe wille, di ne ontvlieghet;
Want soe gheerne dien man bedrieghet.
1040 Bestu god, so saltu dan
Ghenade doen den steerfliken man
Ende hem sijn noottorft gheven;
Du en salt niet corten hare leven
No nemen hare goet.
1045 Bestu mensce, set dinen moet
Te peinsene, wattu sijs.
Het es doorheit in aire wijs
Dattu dijns selves heves vergheten.
Dine vrient sijn, wiltuut weten,
1050 Daer du niet up en heves ghestreden.
LXXX62. El gheen vole en leeft met vreden,
Dan die sonder hoverde sijn.
Het seghet mi die herte mijn
Dat si di spade sullen gheonnen,
1020 bedie. 1021 eer. 1026 nutten] mittien; Gaut. 451: consilium ergo salubre
sequens. 1028 mac] maer ane. 1029 dattu niet. 1033 daer] dat. 1034 Dien 5] Die.
1035 dar om. 1036 ofte. 1037 halt si si di. 1038 die en onvliet; Gaut. 459: ne
aoolet alls. 1039 bedrieghet] verdriet. 1040 god V~\ goet; Gaut. 460: si deus es salttu.
1041 genade behoort denkelijk te staan achter saltu in den voorgaanden regel, of het
lidwoord v66r steerfl. is te schrappen. 1043 hare] sijn. 1044 noch eer (S en V
hem sijn). 1045 dinen V (den S)] enen. 1048 dijns selves F] steruens; GauU 464:
stultum est horum meminisse ex quibus ipse tui es oblitus, 1049 sint woattu yt. 1051
Anders; wellicht ook te lezen ander vole en leeft. 1054 di S] die solen.
VIII, 4055-1092. 309
1055 Die du in stride heves verwonnen.
Want eer sal aerde sterren draghen,
Entie leidesterre entie waghen
Sullen eer te hove gaen —
Dat segghic di al sonder waen —
1060 Eer sullen vissche water vlien,
Ere dat mach ghescien.
Tusscen di ende die du heves verwonnen —
Eist dat wijt ghemeerken connen —
En mach ghene minne sijn.
1065 Al toghen si di scone anscijn,
Binnen draghen si dien nijt;
Buten tooghsi di in alien tijt,
Alse of si di hadden lief;
Binnen haetsi di alse enen dief."
1070 Dus sprac die Site in siere tale
Voor dien coninc in die sale.
Alexander sweech al stille
Ende liet hem segghen sinen wille.
Die Siten saten up hare paerde
1075 Ende voeren haerre vaerde
Over dien Tanais in haer lant.
Alexander gherede hem te hant
Ende dede ten wapinen vaen
Die sine ende te scepe gaen.
1080 Sijn here deelde hi in drien.
De voorste scare woude hi besien.
Daer was met hem Eufetio
Ende Armolaus, die node vlo,
LXXXIVal. Ende Nicanor van Traci,
1085 Ende Simacus, die deghen vri,
Glaucus ende Polidamas
Ende Aristoen, die coene was,
Pencestes ende Lavernaet
Ende Cymeus, die meneghe daet
1090 Dicke * hadde ghedaen.
Dit waren ridders sonder waen
Van groten prise, van groter namen,
1055 Dattu in. 1058 solen. 1060 solen alle water; Gaut. (472) zegt: et siccumpiscis
amabit. 1061 eer. 1063 eest. 1065 tonen scoen. 1067 tonen si. 1068 ofte hedde.
1070 sijnre. 1074 eer. 1076 die tane. 1077 gereide. 1078 dede sine her ten wapen
gaen. 1079 En alle souden si te scepe vaen. 1080 her deilde. 1085 zooals steeds
sinacus. 1U90 Dicwile hadde. Vddr of achter dicke stond denkelijk een adcerbiale
bepaling, om de hoedanigheid uit te drukken. 1092 groten namen.
310 VIII, 1093-1128.
Die nieuwinghe uut Grieken quamen.
Tholomeus was in dander here
1095 Ende ander ridders van groter were:
Perdiccas ende Antigonus
Glitus ende Emenidus
Meleager ende Tauroen
Cenus, Amictas ende Matroen.
1100 De Percen waren in de derde scare,
Daer af was een ridder mare,
Daris broeder, ghemaket here,
Exateus, met groter ere,
Ende die ghetrouwe Artabatus
1105 Ende die rike Mascus
Ende Pasarges, diene eerst bekende,
Doe die coninc met ghenende
Tote Daris tafele sat
Ende met hem uter scotelen at.
1110 Dus voer die coninc over die riviere
Ende met hem menech heelt fiere,
Bede ridders ende seriant,
Die mi sijn bi namen onbecant.
Doe si quamen an dander lant
1115 Sloughen si die tenten al te hant.
Die Siten quamen daer ter were
Ghegaen met enen groten here
Ghespeert, of het ware een wout.
LXXXIVa2. Daer was menech heelt bout
1120 Bede te paerde ente voet;
Dies wies Alexanders moet.
Voor die Siten quam ghevaren
Een deghen, niet out van jaren,
Dien de Siten hadden verheven
1125 Coninc om sijn coene leven,
Ende was gheheten Baradach.
Teerst dattene Alexander sach,
Keerdi darewaert sijn paert.
1093 nieuwinghe (nuwelinge £)] nouwelinge uyt. 1094 here 5] her. 1095
were S~\ wer. 1096 Perdicas. 1097 erainidus. 1099 metroen uit matroen veranderd.
1100 dirde. 1101 dar af een ridder maer. 1102 Draris broder was gemact.
1104 arebatus. 1106 pannarges die iersten. 1108 tafel. 1110 in plaats van die coninc
is misschien enkel hi te schrijven. 1111 helt. 1112 beide sariant. 1113 mi bi
namen sijn. 1118 gespreit ocht were; vgl. Sp. hist. 41, 18, 32: daert aire dicst was
ghespeert in den wijch dorbrac hi daU Hi9 helt. 1120 beide 1125 coen. 1126 ED.
1127 tierst. 1128 darwert.
VIII, 1129—1167. 311
Baradach was onvervaert;
1130 Hi slouch sijn paert met ere swepe;
Een spere nam hi in sinen grepe,
Dat bede staerc was ende groot.
Sijn scilt was ghevaerwet root.
Elc stac up anderen met nide.
1135 Die coninc stakene up die side,
Dat hem dat spere dede wee,
Ende het spranc in stucken twee,
Ende een trensoen hem int rechter oghe.
Baradach sat haerde hoghe;
1140 Hi stac dien coninc up den scilt,
Dien hi voor die joeste hilt,
Dat sconincs sadelstelle brae.
Sijn spere dede enen groten crac;
Ende si vinghen bede ten swaerde.
1145 Baradach hi slouch so haerde
Up Alexanders scilt, dat hi met alien
Ter eerden neder quam ghevallen.
Doe sprac die coninc te hant:
»Vrient, du heefs mijns enen pant,
1150 Dien sal ic losen tinen scanden."
Doe cloofdi hem thovet toten tanden,
Ende Baradach bleef ghinder doot.
Die strijt was staerc ende groot;
LXXXTVM. Maer wie dat van den Sit en sach
1155 Dat versleghen was Baradach,
Hi vlo weder danen hi quam.
Doe die coninc dat vernam,
Volchdi na met groter porsse.
Daer bleven doot man ende orsse,
1160 Bede Siten ende Grieken
Die nemmermeer daerna ne wieken.
Eufecio slouch daer hem tween
Neven die knien af die been.
Armolaus verloos sijn paert
1165 Ende vacht te voet als een liebaert.
Nicanor ende Simacus
Saghene te voet staen aldus;
1129 onverveert; peert. 1130 eenre. 1132 Die beide. 1133 ge verwet. 1135 stackene.
1136 sper. 1137 het] hi twe. 1138 En trensoen cera uyt siner rechter. 1144 beide.
1150 tho dinen. 1151 thuet. 1160 beide. 1162 hem] en. 1163 nieven; of istelezen
slouch daer ontween | meneghen die knien of die been? 1165 vote. 1167 sagen.
312 VIII, 1168—1*206.
Si gaven hem een staerke paert;
Si doden meneghen an die vaert.
1170 Pencestes ende Lavernaet
Deden meneghe grote daet,
Ende Cymeus ende Aristoen
Ende Glaucus, die node vloen,
Ende Polidamas die deghen
1175 Hebben haerre so vele versleghen,
Dattie Siten vluchtich waren.
Doe quamen die twee andere scaren:
Tholomeus metter siere
Ende Exateus, die fiere.
1180 Si beringhden met haren here
Die Siten, die daer stoeden ter were,
So dattier luttel mochte ontgaen.
Maer die coninc sonder waen
Was beringht van hem tienen,
1185 Die hem van grot en slaghen dienen.
Ne ware Clitus, diet versach,
Die coninc ware up dien dach
Van den Siten daer versleghen;
LXXXIV62. Want Clitus boot dien scilt derjeghen,
1190 Doene diere een soude slaen.
Dat sweert ghinc in sonder waen
Over die helt van den scilde,
Wilde die Site of en wilde,
Hi liet ghinder sinen brant.
1195 Doe slouch hi metter bloter hant
Uptien coninc sulken slach,
Dat hi en hoorde no en sach.
Maer Clitus wrac dies conincs smerte,
Hi stac hem tswaert in toter herte,
1200 Dattie Site viel ter neder.
Si dorredense voort ende weder;
Daer en was niemen, dan si tween,
Si en sloughen hem af hande ende been.
Bindien vacht Tholomeus sere
1205 Ende Exateus die here
Met haren vole uptie Siten.
1168 stare pert. 1169 mengen vert. 1175 huerre so vuel. 1177 twe ander. 1178
mettier sierre. 1180 eren her: wer. 1181 stoenden. 1182 mocht. 1183 mar. 1185 slegen.
1186 Mar clitus die dat. 1187 were. 1188 verslagen. 1190 Doen die souden. 1191
gincker in. 1192 hilt. 1193 Woude oft. 1195 mettier bloesser. 1197 noch.
1198 mar. 1201 dorredenen. 1203 ende] en. 1204 binnen dien. 1206 huren.
VUI, 1207—1243, 313
Si deden hare scilde spliten,
Nochtan verloren si vele liede.
Si dwonghense al sonder miede,
1210 Die mochten, dat si hem ontvloen.
Doe was daer een, hiet Dromoen,
Die snelste vander Siten lant.
Hi maecte met siere hant
Ene plaetse haerde breet,
1215 Want hi was staerc ende wreet.
Tauroen ende Simacus si staken,
Doe hem niemen en dorste ghenaken,
Van verren up hem metten spere,
Nicanor sette hem ter were.
1220 Ende slouchene, dat hijt tsweert verloos.
Dromoen vlo ende vercoos
Emeniduse onder die porsse
Ende hi liepene van den orsse,
LXXXVal. So dat hi quam uten ringhe.
1225 Hem volchden die jonghelinghe
Maer en mochtene achterriden.
Alexander quam tien iiden
Ende Clitus, die coene deghen,
Van daer siere tiene hebben versleghen,
1230 Ende Dromoen liep up dien coninc.
Ic segghe u in waerre dine,
Hi waendene lopen ter neder.
Die coninc sette hem daerweder,
Want hi stakene dor die kele.
1235 Al waerre der Siten vele,
Si vloen al sonder keren;
Dus wonnent die Griekeheren.
Ende dandere, die hem waren ontgaen,
Woorden hem al onderdaen.
1240 Te voren hadden de Siten verwonnen
Menech lant onder der sonnen:
Assirien, Percen ende Meden
Ende Affrike met alien steden;
1207 eer. 1208 veel Hde. 1209 dwongen si raide. 1210 hun. 1211 heet.
1214 eene A harde H A . 1215 stare en H. 1216 sinacus II. 1217 Soe dat
hun niemen H Doen he niemen A. 1218 met -ij- speren: weren H. 1220 en
sloech H en sloeg.ne A tsuert A. 1221 vlo ontbreekt H -coes A. 1226
mar; lees maer si? mochte. 1229 van daer] om dat. 1232 weenden. 1233 dar
weder. 1234 stackene dor sine. 1235 ware. 1236 vlouen. 1237 grieke heren. 1238
die ander; beter misschlen ende diere waren, als de regel niet meer bedorven is.
VIII, 1244—1273.
Nu sijn si dien Grieken onderdaen.
1245 Sint dat die mare was verstaen
In die lande diere bi laghen,
Begonste hem dat vole versaghen
Al toten oostende van eertrike,
Want si wisten sekerlike
1250 Dat noit vole die Siten en dwanc
Sonder die Grieken; des hebben danc!
Sine waenden niet dat iemen ware
So staerc alse Alexanders scare.
Dus waert dien xGrieken onderdaen
1255 Menich coninc sonder waen
Dor sconincx goedertierheit mede.
Want het was Alexanders sede:
1260 Alsi verwan een vole met crachte,
LXXXVa2. Hi was hem mede ooc so saehte,
Dat hise met dogheden verwan.
Dies plach altoos die edele man:
Hine ontdwanc niet hare goet;
1265 Ooc was hi so wel ghemoet,
Alsi liede hadde ghevaen,
Bat mens hem, hi lietse gaen.
Daerbi mochtemen merken mede,
Dat hem vrecheit niet en dede,
1270 Dat hi eerst orloghe bestoet,
Maer sijn onvervaerde moet.
Hi was van groten ghenende.
Die achte bouc neemt hier ende.
1245 mere. 1248 oeste en. 1252 weenden ieman. 1255 na dezen ontbreken
eenige regels, denkelijk twee, de veHaling bevattende van Gaut 506: nee magis arma
ducts homines movere suoque subiecere iugo3 quam etc, 1258 goderterenheit. 1259 co*
iilex'. 1261 hun. 1262 doechden. 1263 edel H A. 1264 ontdwanc] ontd re A
(vermoedelijk echter nc te lezen) eer H. 1265oecsoH wael H. 1266 alse H
alse hi A. 1267 lietsi H. 1268 moclitmen H. 1270 ierstwerf H. 1271 mar on*
verveerde. 1273 nemt.
DIE NEGHENDE BOUC.
Dus sijn die Siten al bedwonghen
Met Alexandere, dien jonghen,
Ende hi sette sine vaert
Ten lande van Indien waert.
5 Daer waert hi up Glituse gram.
Hi verhoorde ende vernam
Dat hi hem beromde das,
Dat bi siere hulpen was
Die coninc der doot ontgaen.
10 Daerbi slouch hi hem, dat was mesdaen,
Ende dode Armelause mede
Ende ooc ter selver stede
Dien vroeden Calistonese.
Met onrechte slouch hi dese.
15 Het berou hem so sere,
Dat hi en at, min no mere
Binnen drien daghen daernaer.
Bedi secht men ons over waer:
LXXXVM. Elc man sie om sijn bederve;
20 Conines hulde en es gheen erve.
Nu salic tellen van Endi.
Die sonne rijst den lande bi;
Hoghe berghe hebbent bevaen
An die oostside sonder waen
25 Ende ane de suutside mede.
An de noortside hout sijn stede
Een berch, es Caucasus ghenomt,
Daer menich water ute comt.
6 Daer verhoerde hi. 9 en 10 Dattie coninc was | bi siere hulpen der doot ontgaen.
11 vermoedelijk te lezen dies in plaats van daerbi. 16 noch. 18 segt. 19 Een elech
man. 20 S en ontbreekt. 21 indi. 22 rijst] tijt; Gaut. IX, 9: India tota fere nascsnti
subdita Phoebo. 23 berge 5] borge. 24 aen. 25 zut side. 26 aen die hout sijn]
sijn hoet; wellicht ook te lezen he vet sijn. 28 vyt.
316 IX, 29-63.
In die middel eist slecht lant.
30 Hets na een flume ghenant,
Heet Indus, leit in die suutside.
Hoghe berghe delent wale wide.
Daer in sijn vijfdusent steden
Ende menich dusent liede mede
35 Sijn, onghehoont, in elke stat.
Overwaer segghic u dat,
Dat Ganges, die ooc Phisoen heet,
Dor dat lant van Inden gheet.
Daer soe aire naust es,
40 Es soe wijt, des sijt ghewes,
Vierdusent voete, dat es waer,
Daer soe wijtst es daer naer,
Hondert dusent, ende aldus
Scrivet Junius Solinus.
45 Hare water, es haerde soete,
Ende soe es diep hondert voete;
Si vallen in die Rode see,
Ganghes ende Indus dese twee;
Sij sijn die meeste rivieren twaren,
50 Die dor al die werelt varen.
Si vellen borne, si storen tlant;
LXXXV62. Waer so iet an haren cant
Comet, * grote stene,
Dat voersi wech, groot ende elene.
55 Acesis valt in Ganges,
Dat een grote riviere es;
Si maken haerde groot baraet,
Daer hare stroom te gader gaet.
In die riviere vintmen ghemene
60 Gout, ghimmen ende diere stene,
Ende weerder sijn bi onsen tiden,
Dan si oit waren siden
Dat Adam ghescapen was.
29 middelt eest slech. 31 liet zut side. 32 deilent. 35 ouehoet; z. de aanteek.
37 dat S] dan Phison A. 39 alder nauste H. 41 v i . . . ch hondertA; vgl.Sp.hist.
I', 18, 36 acht hondert passen; Solinus 52,7: octo milia passuum ware H. 42 wijtste
II nare H. 44 bescrivet H Jun. Sol. ontbreekt H. 45 eer water water. 47 uellet.
49 si ontbreekt; Gaut. IX, 18: uterque turbidus extensis rubrum mare verberat undis.
51 boem. 52 weer hueren. 53 coment grote; GauL (20) verhaalt van de rivieren:
(uterque) robora multa solo radicitus eruta magna absorbet cum parte soli: si fortibus
undis moHe solum reperit stagnat, tellusque fluentum insula facta bibit. 54 voersi S]
voert si en wech. 55 Atesis vellet. 58 eer. 59 gemeen. 60 dire steen.
IX, 64—100. 317
Dese rijcheit, sijt seker das,
65 Vintmen int lant van India.
Alse Alexander quam bat na
Ende cont waert int conincrike
Dattie ghesele van erderike
Met haesten quame dare waert,
70 Woorden die princen al vervaert
Ende gaven hem grote ghichten:
Diere stene, die sere lichten,
Bede borghe ende steden
Vul van lieden ende rijcheden.
75 Maer Porus sonder waen
Woudene allene wederstaen.
Teerst dat verhoort Macedo,
Was hi der orloghen vro,
Want hi hoopte om dien seghe
80 Des was hi seker alle weghe.
Ende Porus seinde hem jeghen
Boden, die hebben ghedreghen
Letteren, die aldus spraken
Tote Alexandere in waren saken:
LXXXVIal. 85 »Porus, die here van Endi,
Alexander, die ontbiedet di,
Om dattu sijn lant vervaers:
Peins wat hoocheiden du begaers!
Jane bestu een steerflijc man,
90 Twi strides du jeghen die gode dan?
Ic wille du ooc weets, wie ic si:
Ic bem Porus, jeghen mi
En mach niemen ghestaen.
Bedi ghebiedic di, sonder waen,
95 Kere te Grieken met onneren!
Haddic mi willen daertoe keren,
Ic hadt ghewonnen wilen eer.
Maer daer en es min no meer
Vander rijcheit niet een twint,
100 Die men in mijn rike vint;
68 geselle, maar eene 1 is geschrapt erterike (zooals men ook elders vindt, maar
niet, geloof ik, in vlaamsche geschriften). 69 qweem dar wart. 71 giften. 72 siere.
73 beide. 74 vol. 75 mar. 76 wouden weder staen; Gaut. 40: sed in illis maximus
oris solus Alexandro... Porus obvius ire paraU 11 tierst dat verhort. 79 hopte.
85 indi H A. 86 ontbiet H. 87 dat du A. 88 hoochheiden A. 89JaH sterflic II
sterflijc A. 90 twi woutu striden H waer omme strides du A. 91 wiJle dattu II
wildu A wets A. 92 ben. 9G hedde ic. 97 hedde. 98 noch.
318 IX, 101-137.
Bedi eist dat ic niene begare
Grieken, ende ic hebt ommare."
Die coninc bat sinen lieden
Dat si hem niet en ontrieden,
105 Dat Porus sprake dusdane woort,
Want hi dicke hadde ghehoort
Van Darise dies ghelike.
Doe screef hi dit sconinc rike,
Here Porus, ghi waent ons vervaren
110 Met woorden; neen ghi niet, te waren.
Ghi secht dat Grieken van rijcheden
Niet en ghelijct uwen steden:
Bedi mach ons bat hoghen
U lant te winne, want wi moghen
115 Hopen omt goet, dat men vint daer;
Want ics wel lije, ende hets waer,
Men en vint in Grieken alsulc goet,
Als men in u lantscap doet;
Ende om dat wi dat wale kinnen,
LXXXVIai 120 Wilwi di dijn goet afwinnen."
Doe Porus hoorde dit saluut,
Voer hi met sinen lieden uut,
Ende Alexander quam hem jeghen.
Up een riviere sijn si ghesleghen
125 Die Ydaspes was ghenant,
Die liep dore Porus lant.
An deen side lach Alexander
An dander Porus ende menech ander.
Porus here was wel bewaert
130 Met oliphanten al om ghescaert,
Daer hoghe torre up waren ghestaen.
Maer die hoochste sonder waen
Was daer die coninc selve up sat.
Over waer segghic u dat,
135 Dat hi was vijf ellen lane.
Sine wapene waren ghemanc
Bede van selvere ende van goude.
101 eest niet en begere. 102 ommere. 104 dit niet en ontbreekt. 105 spreke
susteenge. Ill segt. 114 winne S] winnene. 115 opt. 116 want S] wants wale
lie ware. 117 en ontbreekt niet al sel 118 u] er stond oorspronkelijk in het Hs.
ten onrechte ons. 119 wael. 125 dye. 126 dor; welhcht ende liep dor. 127 ane.
128 ane menich. 129 wale bewart: gescart. 131 toren op waren H torre waren
orame A. 132 hoeste H. 135 . v . . c (=500). H hellen A. 136 wapenen A. 137
beide H A siluer H.
IX, 438—172. 319
Hi was ten besten van siere oude;
Ende also vele alse hi meerre was,
140 Was hi coenre. sijt seker das,
Dat int lant van India
Noeh niewer verre ofte na
En was gheen man siere ghelike
Van grote ende cracht sekerlike.
145 Nochtan was sijn outste broeder
Taxillis, dies was hi vroeder,
Alexandere onderdaen
Ende hadde sijn lant van hem ontfaen.
Die Grieken ontsaghen niet allene
150 Poruse, maer ooc ghernene
Tgrote water, datter liep.
Het was utermaten diep
Ende tvierendeel breet van ere milen.
Wouden die Grieken tere wilen
LXXXVM I. 155 Jeghen Poruse varen stnden.
Si moesten met scepen over liden.
Maer die viande waren
An dander side met haerre scaren
Diese met crachte weren mochten
160 Wei lichte, of sise sochten.
In die riviere laghen eylande;
Daer quamen dicke die viande
Entie Grieken omme striden
Ende prijs ontfaen an beden siden,
165 Somwile min, somwile mee.
Nu waren met Alexandere si twee,
Die waren van ere ghedane;
Ooc waren si na minen wane
Up enen dach bede gheboren.
170 Elc hadde anderen vercoren,
Waest in scaden, waest in vromen;
Waer so si te stride waren comen,
138 die beste A sinre oude in het Hs. veranderd uit het foutieve finen goude H.
139 meerre S] meer. 142 nigerens ocht. 144 van siere groteit van cracht. 150
maer ooc] mar. 153 ende tvierendeel breet, S ende breet dat vierendeel] een dat
verendeel; Gaut. 64: instar erat maris undisoni speciesque profundi quatuor in latum
stadiis diffusus Hydaspes eenre. 154 teenre. 157 mar. 158 aen eerre. 160
wael ofte. 161 rieuiere. 163 entie] iegen die; Gaul, 73: quo ibat ab utraque
cohorte iuventus. 164 beiden. 165 meer. 167 ere (S eenre) gedane &] enen gedaen.
168 wane S] waen. 169 beide. 170 dien anderen uyt verc. 171 wast beide malen,
172 so si S] si soe.
320 IX, 173—210.
Elc was neven anders side,
Ende si en scieden te ghenen tide.
175 Nicanor hiet deen, dander Simacus.
Van buten ioochden si aldus,
Wat hare herte binnen drouch.
Simacus sprac ende touch:
»Nicanor en siestu met,
180 Hoe nauwen water dat verbiet
Den onverwonnen Macedo,
Die noit dor ghenen man en vlo,
Dat hi niet en dar over varen?
Wi willen doch wat doen te waren!
185 Weten varen in dit eylant,
Daer in es menech viant!
Wi moghen daer ghewinnen ere.
Bliven wi doot, emmermere
Salmen tellen van onsen doene."
LXXXVI&2. 190 Nicanor sprac alstie coene:
» »Te waren ic peinset ooc aldus" '*
»Nu varewi" sprac Simacus
Met lichten wapen up die viande!"
Ende si voeren te gonen eylande
195 Ende met hem si vijftiene
Ende Andromacus, die siene,
Des conincs sone van Agriane.
Dus voeren die heren dane
Ende quamen in dat eylant,
200 Daer si vonden meneghen viant.
Teerst dat die Inden vernamen
Dattie Grieken ghinder quamen,
Waert daer een groot gheluut;
Si traken hare sweerde uut.
205 Simacus was over eer.
Hi maecte meneghen thovet seer,
Ende Nicanor, sijn gheselle,
Sende meneghen ter helle.
So dede Andromacus die deghen.
210 Si hebber so vele versleghen,
173 dies anders. 175 sinacus. 176 toendent. 178 Sinacus H Symacus A; Gaut.
Symmachus. 179 en ontbreekt II. 180 nau een H. 184 wat doen ontbreekt Hma
A; Gaut. 96: audendum est aliquid. 185 weten varen H waren A. 186menich. 189
doen. 191 ooc ontbreekt; Gaut 100: et ipse hoc ego mente.... concepi. 192 varen
wi sin. 195 hen. 201 tierst. 204 trocken eer. 205 En sinacus eere. 206 sijn
hoet sere. 210 hebbenre.
IX, 211—241, 324
Dat si waren doot alle
Die van Inden bi ghevalle,
Die daer waren int eylant.
Nu mochtsi keren altehant
215 Met groter eren ende verhoocht,
Maer die dulheit soe toocht
Dat soe hare niet en wille laten
Met ghere redene ghematen.
Doe sijt hadden al versleghen,
220 Quam daer noch menich meer jeghen,
Dan siere te voren hadden verdreven;
Dat moester gaen an hare leven,
Want daer en pijnde niemen te vliene,
Daer bleef Andromacus, die siene,
LXXXVIIat. 225 Ende met hem si vijftiene
Staerke ridders ende siene;
Dat Grieken langhe hevet gheclaghet.
Nu staen die andere twee versaghet
Ende vochten jeghen meneghe rote,
230 Die sere ghewont sijn met ghescote,
Ende sine weten wat best doen —
Want si haerde node vloen —
Want hare speren waren ontwee,
Ende si en hadden quarele mee,
235 No ander wapen, danne swaert.
Si liepen ten vianden waert
Ende ghinghen houwen ende slaen;
Maer si waren sonder waen
Met quarelen so ghewont,
240 Sine mochten te gherre stont
Met swaerden ghenen lof verwerven;
212 getalle of gecalle. 214 mochten si weder keren. 216 mar. 217 Die eer niet
en willen; misschien is niet te schrappen. 218 geenre. 219 al hadden. 220 meer
ontbreekt 221 meer dan. 222 moeste daer; misschien enkel moeste te leztrn, 226 Ik
dacht er aan of niet twee van de verzen 223—26 een toevoegsel waren. Het hs, A heeft
er tusschen 186 en 235 twee of drie minder dan de tekst (bl. la 1 = vets x—44; Ia2 =
45—91 = 47 regels; 16 1 = 92—138 = 47 regels; 16 2 = 139-185 = 47 repels;
llal = 186—235 = 50 regels: Ha 2 = 236—282 = 47 regels: dat is niet waar>
schijnlijk, Onze tekst beantwoordt echter aan het latijn (behahe vers 223, waarvan bij
Gaut, niets staat 121: sternitur Andromachusy regum generosa propago, occumbunt clari
titulus ter quinque quirites, Het hs, A heeft dus wel enkele regels orergeslagen. 227
hevet S] huet geclaegt. 228 ander versaegt H . . . . sget (aget?) A. 231 beste.
233 eer entwe. 234 quarele nemmee H r(e?)meeA. 235 no] en dan swert
H suaert A. 238 mar. 239 quorelen. 240 sine en geenre. 241 genen] lees
eneghen ?
Dr. PBANCK, Alex, 21
322 IX, 242—277.
Si saghen dat si moesten sterven.
Elc bat anderen »laet mi teerst gaen!
Ic wille vor di die doot ontfaen."
245 Simacus sprac »in does niet."
Nicanor sprac »»wats mi ghesciet,
Ic sal sterven vor di,
Want nemmermeer en mochte mi
Leder ghescien in ghenen daghe,
250 Dan of ic di sterven saghe.""
Elc woude anderen decken.
Doe scoot een van den coenen recken,
Een groot gygant, ene pike
Ende gheraecte ghenendelike,
255 So dat hise bede dorescoot.
Dus bleven si te samen doot
Elkerlijc in anders aerme.
Dat was grote ontfaerme.
LXXXVITa2. Dit was int upgaen vander sonnen
260 Dattie Grieke waren verwonnen,
Ende Porus haddes groot delijt,
Wat hi sach ter selver tijt,
Ende verhief sere sinen sin.
Ende hine hoopte niet te min,
265 Alexander, om den seghe.
Daerom peinst hi alle weghe,
Hoe hi tander lant ghewint,
Nu es daer eens conincs kint,
Hiet Ettel, ende was also
270 Ghedaen, alse Macedo
Van linghen ende van ghedane.
Alexander dede hem doen ane
Sine wapine, in diere ghebare,
Alse of hijt selve ware;
275 Of Porus om hem dade spien,
Dat menne ghinder mochte sien,
Ende hiet dat hi dien ouver hilde,
243 dien anderen tierst. 245 Sinacus. 249 genen] lees eneghen? 250 ofte. 251
lees elkerlijc? dien anderen. 253 een pieke. 254 genendeclike. 255 beide doet
scoet; Gaut. 141: abies advolat et mediis conatibus artat utrumque affigituue solo.
257 dies anders. 261 hads grote. 262 wat hi sach, 5 want hi sacht] want hi sach;
Gaut. 148: erexit Pori victoria visa suorum indomitum pectus, 263 hi verheef. 271
lingden. 272 doen ontbreekt; ook bij Gaut. (155): ornari imperat. 273 sijn wapen.
274 oeht. 275 ofte II of A dede H. 276 men II me.. A. 277 dien over hielde
H optien hoever hilde A; Gaut. 156: ripam teneat.
IX, 278-315. 323
Alse of hi recht niet en wilde
Poghen omme overvaren.
280 Selve voer hi wech te waren
Ende nam in siere were
Die staercste vanden here,
Omdat hi recht alstie boude
Poruse bedrieghen woude
285 Met ere cleenre gheselscepe.
Verre en wech stoeden sine scepe.
Ic wane dat hem god was mede;
Want hi ter selver wilen dede,
Doe si tscepe wouden gaen
290 Die lucht verdonkeren saen
Met enen so donkeren miste:
Gume was iemen die wiste,
Wie hem sat aire naest.
LXXXVIIM. Si voeren en wech met groter haest.
295 Dese mist soude te waren
Ander vole sere vervaren,
Waersi daert hem oncont ware;
Maer die coninc van dier scare
Hi peinsede daeromme al,
300 Dattet ware sijn gheval;
Ende hi voer voren, ent ander here
Volchde hem met groten ghere.
Teerst dat si quamen an dander lant
Slouchsi die paerde al te hant
305 Ende Alexander hi voer voren.
Hem volchden ridders uutvercoren
Tholomeus ende Aristoen,
Polidamas ende Tauroen
Glitus, Craterus ende Amictas
310 Exateus ende Perdicas
Peusestes ende Meleager mede
Ende Lavernaet, die wonder dede.
Dit waersi, die daer over waren.
Mettien quam een met ere maren
315 Ende telde dat al over ware
278 ofte H. 279 om H. 280 tuaren A. 281 sijn H. 282 starcsten H starcste A.
•285 eenre geselscape. 28G waen. 287 got te. 288 hi] god. 289 scepe. 290 verdonkerde.
292 come. 293 alder. 295 mist] neuel. 297 weren si. 298 vander. 299
peinsde darom. 300 datter were. 301 voren ontbreekt; Gant.WS: turba ducem ser/uitur
ent, S en datj in dat. 302 groter ger (S gere) 303 tierst. 311 Pensestes. 314 eenre.
21*
324 IX, 316-354
Alexander ende ware dare.
Ende dat weder waert al blide.
Poms sach an dander side
Ettel staen in die ghebare
320 Alse oft Alexander ware.
Doe waende hi dat men hem loghe.
Hi sach van enen berghe hoghe
Blikende comen al te hant
Alexandere sinen viant.
325 Stappans satte hi ter were
LXXXVH62. Vierdusent ridders vore there
Ende hondert waghene ghebattalgiert,
Met houte wale ghevisiert,
Daer menich scutter in lach.
330 Maer a 1st quam uptien dach
Waest van dien miste luttel nat,
Die maecte die weghe glat,
Dat si cume porren mochten.
Nu hoort, hoe se die Grieken sochten!
335 Alexander quam ghesleghen
Haerde lichtelike daerjeghen.
Al en was sijn scare niet groot,
Men vant niewer haers ghenoot.
Men riep daer helpe! in menegher tale.
340 Dare was ten selven male
Van businen groot ghescal;
Men sloech daer meneghen int da I.
Deerste, diere was versleghen,
Die quam Alexandere j^ghen;
345 Dat was Wilcon, een gygant,
Ende hi sat up enen olifant,
Dies conincs Enacus sone.
Alexander was die gone
Die noit joeste en vercoos.
350 Hi maecte Wilcoen liveloos
Ende slac die beeste dor de kele.
Vore hem hilden ridders vele,
Die hi alle doreieet.
pie Grieken volchden hem ghereet.
316 alexander ende ware] dat al. weer. 318 andie* asijde; Gaut, 175: altam.,.,
sutctabat rijjam, 327 gebattielieit. 328 houte efi wael. 331 wa^t neuele. 332
weghe, S wegen] wagen gelat. 334 we si. 338 haers] eer. 339 da. 340 daer,
343 die ierste. 345 vilcoen; GauU Huilcon. 347 enocus. 349 en ontbreekt, 352
hielden. 353 dor reet. 354 indien.
IX, 355-391. 325
355 Hi sochte Poms sonder waen,
Dien hi sach van verren staen
Up enen dien meesten oliphanl,
Diemen noit in Inden vant,
Ghelijc oft ene borch ware.
360 Doe sprac hi al openbare:
LXXXVlIIal. »Ic sie nu — dat si met goede! —
Een dine ghelijc minen moede.
Nu moetic vechlen jeghen die diere
Ende ooc jeghen die ridders fiere."
365 Mettien quam hem ene mare
Dat sijn vole beringhet ware
Van Poruse ende van den sinen.
Doe reet hi darewaert met pinen.
Hem volchde Polidamas
370 Ende Aristoen, die coene was.
Aristoen slouch Rubicoene
Mettien swaerde, alstie coene,
Ende hi maecte daerde root.
Candaceus waende enen stoot
375 Doen jeghen Polidamase;
Glaucus stackene jeghen de blase
Met enen wel staerken spere.
Dus bleven de Inden sonder were,
Entie Grieken hebben dorvaren
380 Teerste here met haerre scaren,
So dat hem twivelen begonde.
Porus hiet ter selver stonde
Die olifante mettien torren
Jeghen dat griexe here porren.
385 Maer dat sijn traghe diere,
Sine moghen in gere maniere
Vlien no volghen also wel,
Alse een peert, die sijn so snel.
Die Grieken wachten hem daerjeghen;
390 Alsi de Inden hadden gheslegen,
Ontreden si haren slaghen.
358indien. 359 een. 360 oppenbare. 361 nu ontbreekt. 362 dine] dier; Gaut. 203:
invent tandem dignumque stupore meoque par animo discrimen. 365 een. 368 darwert.
371 rubricoen. 374 Candateus. 376 Claucus stacken. 377 sper. 378 wer. 379 en die.
380 dat ierste her. 381 hem S] him te. 384 her. 385 mar. 386 geenre. 387 noch.
388 als des sijn si snel; Gaut. 219: volucres cursus aequare.... equorum; z. de
aanteekening. 390 alse die. 391 ontsagen si eer; ik veronderstel dat een afschrijver
ontreden als perfectum van ontraden verstond; vgl. Gaut. 220: ergo levis Macetum manus
occurrebat, et hoste percussot refugis ictus vitabat habenis.
326 IX, 392-428.
Dus ghinghen de Grieken jaghen.
Die Inden scoten grote scichte
Ende worpen grote stene gedichte,
395 Maei die Grieken, dies ghelooft,
LXXXVIIIa2. Hilden targen over thooft,
So dat sijs bleven sonder scade.
Die Inden woordens te rade,
Om dat si waren in vare,
400 Dat si braken hare scare,
Want sine wisten wat doen.
Die Grieken volchden ende si vloen.
Nochtan versamese Poms echt
Ende ghebiet dat men vecht.
405 Hi sette dolifante voren
Met wreden oghen, met langhen oren;
So dat die Grieken waren versaghet,
Ende hare briescen hevet ghejaghet
Der Grieken peerde, dat si vlien,
410 Nochtan dat si niet en sien,
Dan si hoorden dat ghescal.
Dus vloen die Grieken welna al.
Dit hevet Alexander versien
Ende riep, wat duvele doet u vlien?
415 Sidi moede nu van slane?
Waer sidi van Agriane
Ende ghi heren van Tracia?
Ghi Percen comt bat na!
En saechdi dusdaen dier noit eer?
420 Gaet! maect hem die been so seer,
Dat si ter eerden neder vallen!"
Die Grieken keerden weder met alien
Ende vergaten alle de doot.
Ic wane men daer meneghen scoot;
425 Si wonden beesten ende man.
So eernstelike ghinghen si an,
Datse die beesten traden doot.
Doe was die strijt staerc ende groot.
392 misschien ghinghense te lezen. 393 groet gescutte. 394 steen en ducke. 395 mar.
396 heilden ouer eer hoeft. 400 eer. 403 versamese] versament. 406 wreden]
groten; de emendatie voldoet mij niet; maar M. schreef voorzeker niet groten. Gaut. 232
zegt: terribiles oculis. 407 versaegt. 408 eer geiaegt. 409 vloen. 410 si el niet
en sien doen; z. de aanteekening. 412 vlouwen veel na. 414 duvel. 415 slaen.
416 denkelijk te lezen ridders van Agriane; Gaut. 239: equites Agrianos et Thracas in
monstra jubet convertere gressus. 419 en ontbreekt. 420 him sere. 428 en.
IX, 429—465. 327
LXXXVII161. Twivel was daer menichfoude,
430 Wie dien seghe hebben soude.
Dier Inden bleven vele doot,
Dier Grieken scade ooc es groot
Si riepen om aexen ende baerden
Ende si spronghen vanden paerden
435 Ende si ginghen dolifante houwen
In hare been, doe mochtmen scouwen
Die ridderen deghenlike slaen.
Met rechte moghen sijs prijs onlfaen.
Dus woorden si ghewont met spieten
440 Ende met bilen; si en const ens ghenieten,
Hen vel al, man ende olifant.
Tander vole vlo al te hant,
Die van wonden mochten ontvlien,
Ende lieten haren here mettien
445 Allene, recht in diere ghebare
Alse oft een scip in dier see ware.
Hi stont up enen tor allene
Ende hi waerp vele stene.
Men scoot na hem al omtrent,
450 So dat hi bloede als een rent;
Hi hadde neghen doregaende wonden.
Sijn menre sach ten selven stonden
Sere ghewont sinen here.
Hi slouch den olifant so sere,
455 Dattie beeste sere vlo.
Doe dat versach Macedo,
Volchde hi hem met groter haest.
Doe hi Poruse was naest,
Scoot Porus up hem enen spiet.
460 Daer af quam hem groot verdriet,
Want hi gheraecte sijn Bucifal —
Het was weert die werelt al —
Ende scoot dore mettier vaert.
LXX$VIIIi2. Doe sterven soude dedele paert,
465 Boghet sine knien met groter weerde
432 ooc] en; Gaut, 248: anceps pugna diu Macetum fuit, haud sine multa sanguinis
impensa. V. stelt voor en es so groot en in den volqenden regel sine riepen 433 axen.
436 eer. 437 degelike. 440 het veil olifante. 443 van wonden] met wouden.
444 leten. 445 in] met. 447 torn. 451 dorgaende. 452 sijn menre] Sidentee; Gaut.
260: inspiciens auriga tyrannum languentem membris; z. de aanteekening. 457 haeste.
458 doe] want; GauL 263: sed dum fugat naestc. 460 hem] een. 461 geraect. 463
dor. 464 dat edel. 465 kneen.
328 IX, 466-504.
Ende sette dien coninc uptie eerde,
Om datiene quetsen niet en soude.
Dat paert was weert boven alien goude,
Entie beste dine, die ie ghewan
470 Alexander, dedele man.
Die coninc dede maken waerde
Dor die ere van sinen paerde
Daerna ene stat van groten prise
Ende dedese heten Bucifallise.
475 Daer dede hi sijn oors begraven
Eerlike met groter haven,
Want en woude in sinen tiden
Noit anderen man laten riden,
Sonder allene dien coninc.
480 Doe ghesciede dese dine,
Volchde Poruse in tander here
Taxilles mede na met gere,
Die coninc was ende Porus broeder,
Sijns vader kint ende siere moeder
485 Ende riep »broeder gif up dijn rike
Dien edelsten van eertrike!"
Al was Porus sere ghewont,
Nochtan kendi ter selver stont
Sijns broeder stemme ende seide:
490 »Bestu Taxilles? met leide!
Du heves mijn lant ende mi ooe doot,
Dattu sonder wederstoot
Dijn goet up gaves ende dijn lant."
Ende hi hilt in sine hant
495 Enen spiet staerc ende groot
Ende scoot sinen broeder doot,
LXXXIXal. Ende hi vlo enwech al te hant.
Ne ware sijn olifant
Was so menichfout ghewont,
500 Dat hi viel in corter stont
Ende waerp sinen here te voet.
Doe waerp hi met groter spoet
Sijn tekijn at ende vlo;
Sine herte waes onvro.
467 quetscen niet ontbreekt. 468 paert ontbreekt. 470 Allexander die edel. 473
groten behoort wellicht uit den tekst. 474 dede si. 481 volchde na p. dat ander her.
482 met na hem met ger; GauU 270: sed frater Taxilis, Indis qui praerat, rex ipse
quidem sed deditus Mi (sc. Alexandro). 484 kent. 487 sere] soe. 488 seluen. 489 broed^rs.
494 hielt in sijn. 495 goet. 498 ne ware] maer. 503 teken. 504 sijn was dies.
IX, 505—543. 329
505 Doe hadde die coninc een ander paert
Ende quam ghevloen mettier vaert,
Ende Porus was ontfaren.
Doe waert hi te rade te waren
Dat men twintich daghe vrede
510 Houden soude up sekerhede
Ende men daerbinnen graven soude
Die doot waren, of men woude,
Ende men gansde die ghewonde.
Dit sweren si bede terre stonde.
515 Hierbinnen peinsde Alexander
Dat hi allene, ende gheen ander,
Tenen campe beroupen soude
Dien coninc Poruse alstie boude.
»Here stout, edel man Porus"
520 Dit sprac hi in sine letteren dus,
»Di ontbiet Alexander
Dat hi allene, ende gheen ander,
Jeghen hem enen camp vechten wilde,
Bede met spere ende met scilde;
525 WaAt wat prise of wat eren
Moghen princen ende heren
In eneghen stride belopen,
Daert die aerme liede becopen?
Welc onser dat daer blivet doot,
530 Ic wille dat sonder wederstoot
Sijn vole blive anderen onderdaen."
LXXXIXa2. Dit woude Porus gheerne bestaen,
Want hi meercte wel das,
Dat hi twee eilen langher was,
535 Dan Alexander, ende hi waes blide.
Ende si sworen dit in elke side.
In dien tiden dede Porus spien,
Want hi gheerne hadde ghesien
Alexandere dien here;
540 Bedi so dedijs meerken sere;
So dat Alexander wiste.
Doe ghinc hi maken hem met liste
Tote Poruse, dien edelen man,
508 hi] alexander. 510 halden. 512 oft. 513 gansde] heilde. 5i4 beide. 515
hier in binnen. 519 stolt. 520 wellicht stond er spraken sine litteren aldus. 523 hem,
S u] eem. 524 beide. 525 ofte. 531 blive anderen] eem blive; vgL 714 volgg. S.
vermoedt dat er een paar verzen zijn uitgevallen, 533 veel wel. 535 allexander desgelijks
541 was. 539 hadde ontbreekt. 540 Hedde. 542 maken hem ontbreeku
330 IX, 544-578.
Ende dede andere cleder an.
545 Hi ghinc in dier Inden scare
Alse of hi een wijncoper ware.
Ende Porus hi meercte das,
Hi sach wel dat een wijncoper was.
Doe groete Porus dien coninc
550 Ende hi seide dese dine:
»Waer es dijn here, wat doet hi?
Of van wat ouden dat hi si?"
Doe antwoordi in corter stont:
»Dat willic u doen cont.
555 Die coninc sit na sine maniere
In siere tenten bi enen viere,
Alse de oude liede plien."
Porus antwoorde mettien,
Want hi was blide derre tale:
560 »Twi en merket hi dan wale
Mine joghet ende sine oude?
Hoe wanet hi met ghewoude
Mine slaghe wederstaen ?"
Here, ic seggu sonder waen
565 Dat sijn doen mi es oncont."
Porus seide ter selver stont:
LXXXIXH. »Woutu draghen dinen here
Dit saluut, ic sal di ere
Daeromme haerde vele doen."
570 Doe swoer die edele baroen
Dat Alexander soude sien,
Wat so hem daerna soude ghescien.
Mettien heefti orlof ghenomen
Ende es te sinen lieden comen.
575 Hierbinnen es die dach comen,
Daer die camp up es ghenomen.
Si waren coninclike versiert.
Dicke hebben * visiert,
544 ander. 546 ofte. 548 wale; die regel is zeker corrupt; er stond misschien dat
een Griec was. 552 ofte ouder. 553 antwerde hi. 554 willic ic lees dat willic,
here, u? 558 antwerde. 560 en merket] merct; Epistola (Alexandri Magni de situ
Indiae etc.) bladz. 36: quid ergo, inquit, non respicit aetatem suam? vgl. ook Sp. hist*
\\ 39, 30. 561 mijn iogt. 562 weent. 565 mi sijn doen es cont; Epist. U a. pi:
iqnorare me, quid faceret Alexander, cum essem gregarius ex Macedonio exercitu miles,
569 veel. 570 edel. 572 so hem ontbreekt. 574 tho. 576 daer die S] dattie. 577
vddr dezen regel moet iets uitgevallen zijn, daar de zin niet shit. 577 coninlike.
IX, 579-616. 331
Wat tekine Alexander drouch.
580 Ander wapen haddi ghenouch:
Halsberch, curie, cousen van stale
Ende al dat coninc sit wale,
Ende een sweert van goeder snede.
Ooc hadde die here mede
585 Enen spiet, die hem up minne
Talrestis gaf, die coninghinne,
Ende enen knijf van Andene.
Ander wapen en woudi enghene.
Porus die grote staerke man
590 Hi hadde drie halsberghe an,
Ende een curie van metale
Ende twee paer cousen van stale
Ende van yvore enen witten scilt,
Daer stont in van sabel een wilt
595 Dier ende heet een olifant.
Hi hadde in sine reenter hant
Ene colve van latoene.
Een swaert hadde die deghen coene,
Dat was wel sesse voete lane,
600 Ende enen knijf, die was ghemanc
Van goude te samen ende van stale.
LXXXIX62. Si quamen ghewaerneret wale
Ter stat, dare sijt bespraken
Te vechtene om die hoghe saken
605 Up oorsse van prise ghereden.
Teerst dat si quamen tiere steden
Beten die heren te voet;
Want in dien ghebode stoet
Van Ercules, dien wigant,
610 Die aire eerst dien strijt vant,
Dat men te voete vochte int crijt.
Nu gaet hier up enen strijt.
Alexander trac sijn swaert
Ende ghinc te Poruse waert,
615 Om dat hi dien camp beriep.
Porus jeghen hem * liep.
579 tekene. 581 curien. 584 heer. 585 hem ontbreekt. 586 Eem talrestis. 587
van S] dan. 588 en geen. 591 metael. 592 twe par. 593 yvorien. 595 Een
dier ende ontbreekL 596 rechte. 598 diegen. 599 wael. 601 te samen zal wel
bedorven zijn. 602 hi quam gewarnieert. 603 daer. 606 tierst tiere] ter. 607 voete.
610 alder ierst. 611 vochte int crijt] hedde den strijt. 612 openen tijt. 613allexander,
616 eem liep. 617 coninlike.
332 IX, 617—656.
Si sloughen coninclike slaghe.
1c segghe u dat al sonder saghe
Dat Alexander hem gheliet,
620 Alse of hi scermen en conde niet,
Want hi gheerne ondervonde,
Wat Porus an scermen conde,
Dies hi selve meester was.
Die coninc Porus mercte das,
625 Dat hi niet en decte thooft;
Hi wanet hem hebben gheclooft.
Een adamant diere ende goet
Up Alexanders helm stoet.
Daer up gaf Porus enen slach;
630 Die steen, die daer up lach,
Dede tswaert breken ontwee.
Doch was dien coninc so wee,
Dat hi booch up sine knien.
Alse die Grieken dat versien,
635 Waren si in soorghen groot;
Si waenden dat hi ware doot.
XCal. Ende Porus liet ligghen tswaert
Ende vine ter colven waert.
Alexander waert vergraemt,
640 Want dies slaghes hi hem scaemt
Ende slouch Poruse, alse hi wilde,
Den enen oort van sinen scilde
Ende sine twee halsberghe dore
Ende maecte ene wide score;
645 Maer die derde bleef gheheel.
Porus versaechde hem een deel,
Alse hi dien slach besief.
Alexander hi verhief
Anderwerven sinen brant
650 Ende slouch met willegher hant
Ter selver stede, alstie vrie,
Dor den halsberch en tie curie,
Dat hem trode bloet uut ran.
Daer twifelde menich man
655 An dies conincs Porus side.
Ooc was daer menich Griec blide.
617 coninlike. 618 dat al] al dat. 619 allexander. 620 ofte. 622 aen. 626 weneL
631 tswaert, S tswert] swert ontwe. 636 weer. 637 tswaert, 5 tswert] swert.
639 vergramt. 640 slags. 641 porus. 643 twe. 648 verheef. 651 steede als die.
653 ute.
IX, 057-604. 333
Ende alse Poms sach sijn bloet,
Quam hem weder saen sijn moet,
Alstien coenen lieden pliet.
660 Hi dede bughen alse een riet
Alexander vor sine hande;
Hi slouch up dies scildes rande,
Die ghemaect was van ebene.
Ens houts maniere el neghene,
665 Die ghedoghen mochte die slaghe,
Die Porus slouch in dien daghe,
Het. en ware ghespleten tsticken.
Hi dreef Alexandere dicken
Om dien rinc in ghenen daghe.
670 Hi ruste onder ghone slaghe,
Want hi slouch node, hi en waenden wonden.
XCa2. Doe verscaemdi hem tien stonden;
Hi waenden wonden in dien voet,
Daer Porus vore hem stoet.
675 Hi slouch up enen steen tenant,
So dat hem sijn swaert ontwant,
Ende verloost bi onghevalle.
Doe twifelden die Grieken alle.
Porus vine te Alexanders sweerde
680 Ende tart ontwee in die eerde.
Hi sprac: »vrient, nu bestu doot.
Nochtan, dine doocht es so groot:
Wiltu, ic sal di leven laten,
Ende kere weder diere straten
685 Met dinen lieden te lande!"
Hi antwoorde: »het ware scande!
Groot wigant, es dat dijn waen
Dat ic can wesen onderdaen
Iemene, die noit was gheboren?
690 Wat bestu boven mi te voren?
In gheve om dijn dreghen niet.
Mettien trac hi enen spiet,
Die binnen stac in sinen scilde.
Porus was siere slaghe milde,
659 als dien; wellicht is alse dien te lezen en lieden te schrappen. 662 scildes, 5
scilts] schils. 664 en es maniere onthreekt. 667 het en (V hine)] hi; of is soe en
te lezen? wer tsticken V.~\ dicke. 668 harde dicke. 669 dagen. 670 slagen.
671 sloegen noede hine. 672 ten. 676 *S swert onthreekt. 680 trat. 683 woutu.
686 antwoorde] sprac were. 687 wygant. 681 kan. 690 lees heefstu? 691 ic
en dreigen. 693 S stac onthreekt. 694 siere S] sere.
334 IX, 695-734.
695 Ende Alexander was ghestade.
Doe sprac Porus »dit es scade
Dat hier bliven sal upt gras,
Die miltste coninc, die noit was,"
Doe songhen die Indenheren.
700 Porus soude hem ommekeren
Ende sach al omtrent
Ende hoorde na hare parlement.
Mettien verhief Alexander den spiet
Ende en liets om sijn dreghen niet,
705 Hi en scoot Poruse int fondament.
Hi sturte neder als een rent.
XCM. Doe Porus ghevellet was,
Waren die Inden drouve das;
Si wouden Alexandere slaen,
710 Doe ghinc Macedo hoghe staen
Ende bat datmenne hoorde.
Hi seide tote hem dese woorde:
»Waerbi vochtwi desen camp,
Dan bedi: wie dien ramp
715 Van ons twee daer in ghecreghe,
Sijn vole soude alleweghe
Dien anderen sijn onderdaen?
Dit was om uwe ghesonde ghedaen.
Begheerdi ooc terre tijt
720 Jeghen mi te hebbene strijt,
Gheliker wijs dat ic verwan
Poruse, dien grot en man,
Bi avonturen ende bi ghevalle,
So weerdi verwonnen alle."
725 Dit seide hi, ende also saen
Woorden si hem onderdaen;
Ghelijc haren gherechten here
Swoersi hem trouwe emmermere.
Nu waende Alexander des,
730 Dat Porus versceden es.
Doe sach hi hem die oghen ontoen.
Sciere verghinc dien edelen baroen
Al die gramscap ende nijt.
Doe sprac hi ter selver tijt:
698 miltsto S~] milste. 702 eer. 703 den] sinen. 704 dreigen. 705 hi en] en,
709 S Alexander ontbreekt. 710 hoghe ontbreekt. 71) Hoge en bat datmen. 712
tote hem ontbreekt, 713 vochten wi. 715, twe. 717 die. 728 sworen si trouwe
ontbreekt emmermeer. 731 die] sijn.
IX. 735—769. 335
735 Hoe waerstu oit so verwoet,
Porus, dattu dinen moet
Dorstes verheven jeghen mi,
Sint dat die mare quam te di
Van minen conincliken daden?
740 Porus antwoorde met staden:
»Ic sal antwoorden hier of,
Eist dattu mi gheves orlof.
Vor desen strijt, vor desen scamp
So ne ontsach ic niemens camp;
745 Ic waende niemen in eertrike
Gheweest en hadde mine ghelike,
Doe ic was staerc ende ghesont,
Ende dijn gheluc mi was oncont.
Nu weetic dattu staerker sijs;
750 Maer na di hebbic den prijs
Boven alle die nu leven.
Bedi en wille di niet verheven,
Al hebbic verloren vele.
Ic bem di gheset tenen bispele:
755 Al was ic staerc, staerker ic vant.
Hoe mochti salech sijn becant,
Die heeft, dat hem te staden staet,
Hine hebbe daerup hi hem verlaet
Dat hem niet en mach ontgaen?
760 Ooc es beter sonder waen
Niet clemmen, danne vallen van hoghen.
Vrecke liede die ghedoghen
Van verliesene meer aermoede,
Dan si ghenoechte hebben van goede.
765 Ghemate di bi minen rade!
Daventure es onghestade."
Macedo hadde wonder das,
Na dien dat Porus verwonnen was,
Dat hi alse een verwinre sprac.
735 weerstu. 738 dattie mere. 740 antwerde. 742 eest. 743 scamp] camp.
744 sone sagic niemens scamp; Gaut, 300: ante malum certaminis huius nemo erat in
terris quern posse resistere.... censere'm. 745 dat niemen. 746 gheweest (gewest £)]
gewijst en ontbreekt. 748 was mi. 751 Efi bouen. 752 en wille di, S en
wil di] een wiet; Gaut, 306: ne tamen isto attolas animum casu niet misschien te
schrappen. 754 bin. 755 was ic S] was. 756 Wie salich. 757 te staden] staden
steet. 758 verleet. 759 dat] die; Gaut. 309: ne dixeris esse beatum qui quo
crescat habet, nisi quo decrescere possit non habeat. 761 dan. 769 dat hi] eii; Gaut.
317: miratur Macedo fortunae turbine regem infractum, victumque animum victoris
habentem.
336 IX, 770-808.
770 Hi dede hem doen groot ghemac
Ende gansen sine wonden.
Hi gaf hem weder tiere stonde
Al dat lant, dat sijn was eer,
Ende daertoe vele meer
775 Gaf hi hem van hem te lene
Bede borghe ende stene,
XGIal. Ende hi waert Alexanders man.
Doe Porus merken began
Dat Alexander so hovesch was,
780 Was hi sere verhoghet das.
Hi gaf hem den verborghen scat,
Dien sine voorders hadden ghehat,
Ende maecte al dat here rike.
Dus waert hi vrient ghestadelike.
785 Al die coninghe van Orienten
Quamen in dier Grieken tenten;
Si gaven borghe ende lant
Alexandere in die hant.
In dien dat hi was in Indi,
790 Was een coninghinne daerbi
In Etyopen, hiet Candacis,
Daer menech swart moor in is,
Die sinde up minne ende up houde
Van utermaten finen goude
795 Alexandere hondert sticke
Voets lane ende voels dicke
Ende enen halven voet breet.
Ooc sinde soe hem ghereet
Vijfhondert more sonder baert.
800 Ooc sinde soe an derre vaert
Amons crone, die beter was
Dan noit enghene, daer ic af las,
Ende tiene malen vol van stenen
Dat men en vant beter enghene,
805 Ende vierdalfhondert elpendiere
Ende ses paerduse, beesten fiere.
(Van den paerduse ende den liebaert
Es gbewonnen die lupaert.)
^72 tien stonden. 774 veel. 776 beide. 779 hovesc. 782 sijn. 783 her uit here
gecorrigeerd! 784 wart hi wellicht ontstaan uit wortsi? gestedelike. 785 En al.
788 die] sine. 789 In zonder de grootere beginletter. 791 etyopien. 792 in is] es.
795 stncke. 799 moer. 800 der. 801 croen. 802 enege. 805 helpendiere. 806 perducen.
807 perducen en van den lybart.
IX, 809-847. 337
Soe seinde hem tachtich espentine
810 Ende daertoe dor den wille sine
Seinde soe hem panteren viere
XCI&2. Ende daertoe van wreder maniere,
Haerde groot, twintich honde.
Ooc seinde soe hem tiere stonde
815 Driehondert vreseliker stiere
— — — die waren in bande,
Ende hout van haers selves lande,
Vijftien hondert edelre roeden,
820 Die an ebeensche borne stoeden.
Dese ghichten ontfinc die here
Ende dankes hare met groter ere.
Nu es Alexander blide
Dat hi binnen so corten tide
825 Porus conincrike wan.
Hi maecte hem enweghe al dat hi can,
Om te besiene cortelike
Dat oosteinde van eertrike.
Maer die stede van Subdraken
830 Woude hare ter were maken,
Ende Alexander hi beleide
Die stat al omme uptie fosseide.
Die Grieken laghen an dene side
An dandere Porus, goet te stride;
835 Exateus lach an die derde.
Men ghinc ghinder striden herde.
Binnen was Abysari,
Een edel coninc ende een vri.
Alexander woudese winnen met crachte.
840 Men deder meneghen hort onsachte;
Nochtan wassoe vast ter cure.
Hi hiet lederen draghen ten mure
Ende was die eerste diere up clam.
Sere verbolghen ende gram
845 Ghinc hi up dien mure staen,
Die hoghe was sonder waen.
XCI61. Men scoot up hem menech quareel,
810 dien willen. 811 vier. 815, 816 en 817 'CCO vriesliker stier die waren in
bande. 818 selfs. 820 aen ebeense. 821 diese. 822 eer met. 826 enwech.
830 eer ter wer. 833 Die een. 834 ane die ander. 835 En exateus. 838 lees ende
vri? 839 woude si. 840 hort S] harde; z, de aanteekening. 843 ierste. 847 menech
ontbreeht koreel.
Dr. FRANCK, Alex, 22
338 IX, 848-882.
Men waerp daer meneghen steen gheheel
Van den toren nederwaert;
850 Maer niemen volchde an die vaert.
Doe hadsijs alle scande groot,
Want hi na ghevaen was, ofte doot,
Ende liepen al ten mure.
Daer ghevel quade aventure,
855 Want die lederen braken ontwee.
Daer hadde menech prince wee,
Die van hoghen neder vel.
Dit was dien coninc een quaet spel,
Die allene stoet uptien mure,
860 Daer hem sijn leven waert te sure.
Hi was ghescoten so met stenen
Ende met quarele menech enen,
Dat hi vermoeit was van slaghen.
Doe dat sine liede saghen,
865 Riepsi »here, sprinct achter saen!
Wi sullen u sachte ontfaen!"
Hi seide »en mach ghescien;
Soudic minen viant vlleu^"
Doe hi hadde gheseit dat woort,
870 Spranc hi neder in die poort
Onder al sine viande.
Hi hadde liever doot, dan scande.
Dit was een wonderlike daet:
Eer hem enech toeverlaet
875 Ofte soccours mochte comen,
Mochti wesen up ghenomen
Ofte ghesleghen al te sticken.
Maer daventure, die hem dicken
Hadde ghedaen menech ere,
880 Die halp hem nu ter wilen mere,
Want soe nam sijns goeden goom.
Daer stont een groot lauwerboom
849 torne; Gaut. ex turribus. 850 maer niemen] daer men eem; Gaut. 350: [cum...
ipse mille citaretur iaculis] nee- Macetum quisquam gradibus succedere posset ane.
851 hadden sijs scande alle. 852 ontbreekt; Gaut. 352: tandem discrimina vimque
telorum vicit pudor et confusio frontis. Nam mora subsidii poterat compellere lenti,
dederet ut sese vel morti forte vel hosti. 854 geveel. 857 vel S] vele. 858 spel S]
spele. 861 geworpen. 862 En gescoten met korelen (menech enen ontbreekt). 863
vermoit, de i niet geheel duidelijk. 865 achter ontbreekt; Gaut. 365: ut resiliret. 866
solen u sagte. 872 die doot. 875 soccors. 876 wesen up] op wesen. 880 mere
ontbreekt. 881 nam nu.
IX, 883—919. 339
XCI62. Ghelijc ocht ware dore sinen wille.
Daerane ghinc hi staen al stille;
885 Men mochten niet van achter slaen.
Mettien scilde heefti ontfaen
Meneghen slach ende meneghen steen.
Daer en was so coene engheen,
Die sinen swaerde ghenaken dorste.
890 Daer vacht over dien edelen vorste
Sijn hoghe name ende daventure.
Sijn scilt waert ghescoten dure,
Ende sijn helm ghescoort te sticken.
Over sine knien booch hi dicke,
895 Want hi ghequetst was van dien spronghe.
Die edele coninc entie jonghe
Mochte qualike ghestaen.
Alsene iemen woude slaen,
Die jeghen hem strijts begheerde,
900 Dien slouch hi so mettien sweerde,
Dat hi vor sine voete lach.
Aldus blever uptien dach
Die staercste twee van al Subdraken.
Niemen en woude hem meer ghenaken,
905 Die ghene dine saghen ghescien.
Hi weerde hem up sine knien
Ende slouch harentare
Ghelijc oft een tyger ware.
Mettien scoot een groot gygant
910 Up hem een spere al te hant,
Dat voer in sine reenter side
Ende maecte ene wonde wide,
Daer bloets so vele ute ran,
Dattie coninc cranken began.
915 Hi waende wale tspere uutwinnen,
Maer dat yser blever binnen.
Hi rustem onder dien lauwerboom.
XCIIal. Dies nam die man goeden goom,
Diene metten spere scoot;
883 were wille S] wile. 884 5 hi ontbreekt. 885 lees dat menne van achter en
mochte slaen? Gaut, 379: a tergo ne posset ab hostenecari, 888 negene. 889 geneken.
893 ghescoort te sticken] wart dor scoten dicke; Gaut, 392: fractaque plangebat saxorum
turbine cassis. 895 ghequetst was S] gequtst. 896 edel coninc in die. 897 qualijc.
898 alsen. 903 starcste S] starste. 904 mier. 907 harentare S] her ni dare. 908 en.
909 lees een wigant? Gaut, gewaagt niet van een reus, Vs, 930 zou dan gygant ook
van den afschrijver zijn, 910 sper. 911 sijn. 915 weende.
22*
340 IX, 920—956.
920 Hi waende dat hi ware doot,
Want sijn swaert daer bi hem lach.
Hi waende hebben groot bejach
An sconincs diere ghewaden.
Die coninc sprac met staden,
925 Teerst dat hine tasten besief:
»Vlie enweghe, onreine dief!
En kinstu Alexandere met?"
Dit sprac hi ende mettien hi tiet
Sijn sweert ende stac tien tiden
930 Dien gygant dor sine siden,
So dat hi vel up die aerde.
Die coninc sprac »vare diere vaerde
Ter hellen! wes mijn bode daer
Dat icker come vechten hier naer,
935 Eer ic sterve!" doe hi dit sprac,
Woude hi staen; maer hem stac
Dat yser so, dat hi mettien
Neder seech up sine knien
Ende vraechde of ieman ware
940 Die vechten woude; quame dare!
Bindien dattie coninc vacht
Hadde tebroken met siere cracht
Die here Peucestes een wiket.
Ic wane dat hi niene let,
945 Hine liep met baren swaerde
Tote daer die coninc lach up daerde.
Teerst dattene die coninc sach,
Seech hi neder in onmacht
In sinen scilt sere ghewont.
950 Timeus quam ooc ter stont
XCIIa2. Ende Aristoen ende Lavernaet;
Dit waren ridders van hogher daet.
Si wederstonden meneghen Inde.
Ic wane noit man en kinde
955 So lettel liede, die so sere
Vochten over haren here,
920 were. 921 S swert ontbreekt; Gaut, 418: corporis artus applicuit lauro moribundus
et arma remisit. 925 tierst. 926 enwech onrein. 928 siet. 930 denJcelijk dor
die side (: tien tide); Gaut. 415: latus... fodit. 931 hi vel 5] veil. 934 sech dat
icker coem. 939 ochte. 940 hi quaem daer. 941 binnen dien. 943 pencestes. 944
lees wane hi niene heeft ghelet? niene en. 945 swerde S] swerden. 946 op dier
erden («S erde). 947 tierst. 949 on mach vddr dit vers ontbreken waarschijnlijk
eenige regels; z. de inleiding. 954 waen in.
IX. 957—993. 341
Tote dat Timeus waert ghevelt.
Peucestes waert ooc met ghewelt
Int hooft ghewont ende Lavernaet.
960 Die waren Alexanders toeverlaet,
Nu ligghen si vor sine voete.
Aristoen doet vele ghemoete;
Maer hi was so sere ghewont,
Dat hi qualike teser stont
965 Dien coninc bescermen mochte,
Want men hem te sere versochte.
Doe quam buten ene mare
Dat Alexander versleghen ware.
Die mare hadde ander vole vervaert,
970 Ende dit liep al ten mure waert;
Daer en ontsach niemen die doot;
Het liep al, cleene ende groot,
Percen, Grieken, Porus here.
Si tebraken met groten ghere
975 Bede met haken ende met barden
Dien staerken mure entien harden;
Si maecten ene strate wijt.
Wat so si vonden terre tijt,
Waest man of wijf, jonc of out,
980 Si sloughent al doot met ghewout,
Om te wrekene haren here.
Si ne spaerden min no mere
Alse langhe, alsi vonden te slane.
Abysari pijnde hem tontgane,
985 Die crone in Subdraken drouch,
XCIIM. Die wile dat men tfolc al slouch.
Die ridderen namen Alexandere thant
Ende leidene up dies scildes rant.
Si droughene in sijn pauwelioen.
990 Doe was daer een sijn baroen,
Sijn ersatre Gristobolus.
Hi sach sinen here ghewont aldus
Met enen wederhaecten strale,
958 Pensestes gewelt S] gevelt. 259 int thoet. 960 die] dese. 963 so ontbreekt.
964 ter deser. 966 seer. 967 een. 968 verslagen. 969 mere hadt tfolc verveert.
970 dit] het; Gaut. 443: alios tarn dira timore, fregisset sed eos animavit fama, 972
cleen. 974 Die siten braken met groter. 975 beide haken ende met barden S]
barden en me haken. 978 wat si so vonden 1e diere. 979 wast man wijf iong oft.
980 al demkelijk te schrappen. 981 wreken. 982 noch. 983 also slaen. 984 te
ontgaen. 986 tvolc S] vole. 988 leechden eem scitls. 989 drogenen. 991 ersater.
342 IX, 994-1030.
Ende dat ment niet en mochte wale
995 Ute bringhen sonder sniden.
Ooc ontsach hi hem tien tiden
Dat hi te vele soude bloeden,
Ende hijs hem niet en mochte hoeden
Ghenase hi qualic sinen here,
1000 Hi ne verlore lijf ende ere.
Dit mercte wale Macedo
Dat hi was int herte haerde onvro,
Alse of hi in twivel ware.
Hi sprac »Cristobole, com hare!
1005 Of ic niet en mach ontsneven,
Twi laetstu mi so lange leven
In die smerte van der wonde?
En ontsiestu niet die sonde?
Du moghes corten doch mijn leet."
1010 Gristobolus sprac ghereet:
»Coninc here, laelti houden,
Oftu dijn leven wilt behouden,
Want men moet dine wonde widen,
Verporrestu iet an dinen sniden,
1015 Het mochte an dijn leven gaen."
Alexander antwoorde saen:
»Cristobole, tware recht onnere
Dat men enen edelen here,
Enen coninc binden soude,
1020 Ofte houden met ghewoude.
XC1162. Een coninc sal sijn tallen stonden
Quite ende vri ende onghebonden.
Doe dattu wilt, ic swighe al stille."
Cristobolus dede sinen wille.
1025 Noch hine wiscede noch en green.
Maer doe hi ghenesen sceen,
Ende dyser was ute ghewonnen,
Quam dat bloet so na gheronnen,
Dat die here viel in onmacht.
1030 Doe riepen de heren met groter cracht
999 genese. 1000 ne ontbreekt. 1001 mercte S] merte. 1002 dat] en; Gaut. 464:
quern rex trepidum ut percepit, amictu siccantem lacrimas et captum mente. 1003
ofte were. 1004 cristobile here. 1005 oft. 1006 laetstu S] lecstu. 1007 wonden.
1008 En siestu; vgl. Gaut. 469: an metuis, ne sis fati reus huius. 1009 mags leit.
1011 houwen; Gaut. 471: supplex oravit ut ipse tenendum praeberet corpus; vgl. vs. 1018
vgg. 1012 wout getrouwen. 1013 wonden. 1017 cristebele dat were. 1020 och.
1022 qwijt en vrie. 1023 wout. 1025 het eerste noch is misschien van den afschrijver.
IX, 1031—1068. 343
Dat Alexander ware doot.
Daer was rouwe ende jammer groot;
Niet eer en ende dat gheluut,
Vor dat Cristobolus een cruut
1035 Ter wonden dede, dat was goet,
Ende hi stelpte dat bloet.
Doe ruste de coninc ende sliep.
Mettien men in die tente riep:
»Alexander es an die bate."
1040 Tfolc was blide utermaten
Ende ghinghen eten ende drinken
Ende lieten haren rouwe sinken.
Ende die coninc hi ghenas.
Teerst dat hi ghenesen was,
1045 Ende cume was beloken
Die wonde, so hevet hi ghesproken
Te vaerne int inde van eertrike;
Want hi woude haestelike
Dwinghen tfolc te sinen handen,
1050 Dat wonet in dien eylanden,
Die ligghen bi den paradise.
Abisari gherede sine spise,
Doe hi versoent was jeghen hem;
Taxilles quam tote hem,
1055 Die coninc van Alabodine,
XGIIInl. Die gherede hem die scepe sine,
Ende Porus van Endi
Was hem tallen tiden bi.
Teerst dat die Grieken vernamen,
1060 Ghinghen si alle te samen
Toten coninc in die sale.
Graterus sprac »hore onse tale,
Hoochste coninc! dijn overmoet
Ende dine doghet, al es soe goet,
1065 Wat inde sailer af comende sijn?
Al ware al die werelt dijn,
Nochtan ware soe di al te clene;
Du en weets mate enghene.
1031 were. 1033 en ontbreekt. 1038 riep S] liep. 1040 uterraate. 1042 rouwen.
1045 was die wonde belocen. 1046 die wonde ontbreeJct. 1047 vaerne S] vare. 1050
woent S] waent. 1052 bereide. 1056 gereide. 1059 tierst. 1060 Gaut. 512: cuncti
velut agmine facto convenere duces. Lees die heren in pi. van si? 1062 hoere S] hoerde.
1063 hoochste] hi seide; Gaut. 514: regum mixime. 1064 doegde. 1065 sal daer.
1066 were. 1067 weer si al te cleen.
344 IX, 1069—1106.
Al en achtstu up dijns selves leven,
1070 Dine vriende sijn di beneven,
Peins om hare leven doch!
Dor dinen wille willen wi noch
Jeghen al die werelt striden;
Dor dinen wille willen wi liden
1075 Over die vreselike see,
Ende alle diere, dat es mee,
Willen wi dore di dorvaren,
Enghene vrese willen wi sparen,
Woutstu doch di selven wachten.
1080 Wat gode sal ons bemachten?
Hoe langhe sullen wi sijn ghesont,
Daer wi souken talre stont
Nieuwe vrese ende nieuwen anxt?
Alse daventure aire lanxt
1085 Met enen man ghewesen hevet,
Hoe saen dat soene beghevet!
Hoe mochstu ghedurech sijn?
Wie mach bescermen dleven dijn
In dese werelt? want soe es loos.
1090 Twi weerpstu di selven altoos
XCIIla2. In grote vrese om clene ghewin?
En mercstu niet in dinen sin
Dat enen man sacht sijn moet,
Hevet hi na pine groot goet?
1095 Wacht di selven entie dine!
Laet ons vor di doen die pine!
Scuwe vrese sonder ere!
Wat eren mach hebben een here
Dat hi enen knecht verbit?
1100 Hi es ries, die sijn lijf verslit
Sonder ere ende sonder prijs."
Graterus sprac in diere wijs,
Ende Tholomeus ende al dandere
Baden hier omme Alexandere.
1105 Graterus woort ende sine tale
Bequamen Alexandere wale,
1069 niet op dijns S] dijne. 1070 lees die di sijn beneven? 1071 hare] oere.
1073 alle. 1074 S wille ontbreekt. 1076 dats mee. 1077 doer S] doen. 1078 En
gene. 1079 woutu. 1080 goede bemachten De Vries] benachten; z. de aanteekening.
1081 solen. 1083 nie vrese en nien. 1085 enen geweest. 1090 in S] en cleen.
1093 saecht. 1100 ries die sijn lijf verslijt £] reus die sijn verslit.
IX, 1107—1143. 345
Ende sprac »danc hebbet dies,
Dat ghi meer vreest mijn verlies,
Dan uwes selfs, lieve heren!
1110 Ic weet u groten danc der eren;
Want sint dat ic eerst crone drouch,
Hebdi mi ghedient ghenouch.
Maer mi es anders, dan u es.
Sijt des seker ende ghewes
1115 Dat ic orloghen niene begheve,
Also langhe, alse ic leve;
Ende ic bem noch jonc van jaren.
Ic en beghere niet te waren
Langhe lijf, maer grote name;
1120 Die es allene mi bequame.
Onedel vole set sinen moet
Om langhe leven ende om goet;
Maer ic bem der werelt here,
XCIIIM. Dies en achtics min no mere.
1125 Ic telle de seghen ende niet de jare
En tie ghichte, die mi tote hare
Daventure heeft ghegheven.
Tellic tgoet al van minen leven,
So hebbic ghelevet langhe.
1130 Europen es in minen bedwanghe,
Asien ic wan met ghenende.
Nu bem ic bi der werelt ende,
Ende soe es mi vele te clene.
Alsicse bedwonghen hebbe allene,
1135 Dan sal ic u daerna toghen
Een ander werelt vor uwe oghen.
Die staerke man maecht al verwinnen.
Antipodes suldi bekinnen,
Daer de sonne west up staet
1140 Ende oost ooc te hove gaet.
Alst hier es dach, eest daer nacht.
Ontsechdi mi ooc uwe cracht,
Voles en mach mi niet ghebreken;
1107 hebbe des. 1108 verles. 1109 dan van u selve. 1111 sider ierst. 1115
niet en. 1117 ben iong. 1118 Eii ic in begere. 1119 groten naem. 1120 es mi
allene bequaem. 1123 ben. 1124 acht ic noch. 1126 tot. 1128 tgoet van al; of
al te schrappen? 1131 wel met. 1132 bin ic einde. 1133 veel te] te veel (veel
op den kant). 1134 heb. 1136 u. 1137 macht. 1138 Antipedes. 1139 west op
staet *S] oest op geet; vgl. 10, 199. 1140 oest £] west gaet S] steet. 1142 on346
IX, 1144—1180.
Waer ic doe mijn tekijn up steken,
1145 Alt vole sal mijn eghin sijn.
Onedel vole, dul alse swijn,
Sal ic maken edel ende vroet.
Eist dat ghi minen wille doet:
Datti nature hevet verholen
1150 Ende bedect in nauwen holen
Suldi sien, sidi so coene.
Dit begheric te voldoene
Ende in desen enden mijn leven,
Wilt mi daventure gheven."
1155 Dus indi sine tale ter vaert
Ende bat die heren te scepe waert.
Si seiden dat sijt gheerne daden,
Na dien dat hijt hem dorste raden.
XCIII62. Nu varen si ter see waert.
1160 Porus gherede hem die vaert
Al tote daert wilen dorevacht
Ercules met siere cracht
Ende Liber Baccus mede.
Alsi quamen terre stede,
1165 Vondsi haerre tweer pale
Van goude ghemaket wale.
Want elkerlijc van desen heelden
Hadde ghegoten na hem twee beelden —
Die waren vijftien voete lane —
1170 Daer einde haerre beder bedwanc,
Derre tweer deghene vermeten.
Alexander hi woude weten,
Weder si waren hoi of vul;
Datmenne en hilde over dul,
1175 Dedise boren dore tien stonden,
Ende doe hise vul hadde vonden,
Dedi die gate vullen met goude
Ende voer voort met ghewoude,
Om te soukene selsiene dine.
1180 Doe en vant die jonghelinc
1144 doe S] doen teken. 1145 alt folc eigen. 1148 eest wille S] wilen.
1151 coen. 1152 voldoen. 1155 inde mettier vaert. 1156 onibreekt; Gaut. 578:
dixit et ad naves socios invitat. 1160 Eii porus gereide eem an die vaert; Epistola
Alexand'i magni: ad Herculis Liherique trophaea deduxit (sc. Porus). Lees gheledese
an die vaert? 1161 dor vaeht. 1163 bacus. 116J twier. 1166gemaect. 1167 heilden.
1168 gegoten S] gegote him. 1170 eende eerre beider. 1171 twier degen. 1173
weren hoi ofte. 1175 dor. 1176 vol. 1179 selsene.
IX, 1181—1217. 347
El niet, dan berghe, bossce ende velde
Ende olifante, die met ghewelde
Daer waren, ende wrede serpente,
Die men vint in Oriente.
1185 Van danen voer hi ter Oostersee,
Om te siene wonders mee,
Want hi hoort ghewagen des
Dat noit Liber Baccus noch Ercules
Die see en prouveden aldaer,
1190 Want soe so donker es vorwaer.
Aldus woude dedele vorste
XCIVal. Doen dat noit man doen en dorste.
Teerst dattie wint was west
Ent hem dochte wesen best,
1195 Voeren de heren vanden lande
Harentare souken viande;
Ende het was hem alien oncont.
Doch quamen si na der selver stont
Bi drie weken an een lant,
1200 Dat Argere es ghenant,
Daer die berghe noch in sijn
Allegader selverijn.
Daer vonden si vole, heet Lemnes,
Dat algader sonder hovet es;
1205 Gheborstelt sijn si alse swijn.
Daer vant ooc voghele die deghen fijn,
Die achter alse leuwen waren
Ende voren ghedaen alstie aren.
Derre sloughen si vele doot.
1210 Daerna vant hi een eylant groot,
Dat Grisa nu es ghenant.
Daer vondsi guldene berghe int lant
Ende eoatricen ende ooc draken,
Derre si meneghen dorstaken.
1215 Si dwonghen de Ichthiofagiten,
Liede die wel vessce verbiten.
Daerna quaemsi in een lant,
1182 geweelde. 1186 sien. 1188 bacus. 1189 proefden. 1190 es vorwaer] waer
Epistola: quern (oceanum) quoniam tenebrosum vadosumque mihi locorum incolae affirmabant
etc. Lees want soe so ondiep ende donker ware (: aldare)? 1191 die edel. 1193
<S wint ontbreekt; aan den voet der voorgaande bladzijde staat echter Teerst dat wint
was west. 1194 Eii dat. 1196 harentare S] her en dar. 1198 na der] ter. 1202
algader. 1204 hoet. 1206 voghele ontbreekt 1207 vogele die lewen. 1208 voer.
1212 gulden. 1214 deire. 1215 Ichthyofagiten S] *X* xiofagiten.
348 IX, 1218-1255.
Daer die liede in sijn ghenant
In griexer tale Gymnosofisten,
1220 Die vele wijsheiden wisten,
Dats in dietsce »nakede vroede."
Teerst dat se Macedo, die goede,
Sach, sprac hi ghelijc den milden
Dat si baden, dat si wilden,
1225 Dat gave hi hem sonder wedertale.
XCIVa2. »Ghef ons ewelec leven!"
Hi seide »hoe mochtic dat ghegheven?
Ic hem selve een steerflec man."
1230 Dander sprae »twi doestu dan
Dus vele quaets? du heves scande;
Wat jaghestu dus achter lande?"
Van daer voer hi in Tambrobane.
Dats een eylant na minen wane,
1235 Talre beste van eertrike.
Daer was in een coninc rike,
Die Alexandere gaf sijn lant
Ghewillike in die hant.
Daerin sijn tiene edele stede
1240 Ende meneghe rijcheit mede,
Ende beesten, die sere biten;
Diere stene, margariten,
Carbonkele met erisoprassen,
Die in ghenen lande en wassen.
1245 Doe si danen ghesceden waren,
Quamen die Grieken ghevaren
In der Macrobienen lant.
Daer vonden si meneghen gigant,
Want si sijn twalef ellen lane.
1250 Die hadde hi saen in sijn bed wane.
Si waren so mesraect,
Dat si waenden, tware ghemaect
Tfolc van ysere ende van stale;
Dus waren si bedroghen wale.
1255 In dat lant es een fonteine,
1219 Gymnosofisten <S] gignofeesten. 1221 nakede vroedo S] makede die vroede.
1222 tierst dat si. 1224 beden. 1225 geve hi him. 1228 sachte. 1230 twi] warom.
1232 iaegstu. 1233 van S] dan tambrobana. 1234 na minen wane &] van minen
wana. 1236 conincrike. 1237 dien alex\ 1238 geweldelike in sijne. 1239 edel.
1242 steen. 1243 crisepassen; vgl. Nat. bl. 12,309 volgg.. 1244 lees in el ghenen?
1245 gesceiden. 1247 macabenen; vgl. 7, 935. 1248 gigant S~] wigant. 1251 lees
so sere? 1252 dat weer.
IX, 1256—1295. 349
So claer es soe ende so reine,
Dattet scemert also clare,
Alse oft van olie ware,
Wat so men daer mede dwaet.
1260 Nu es Alexanders raet,
En weghe te varene al te hant
XGIV61. Ora te soukene ander lant.
Nu sijn die Grieken up die see,
Om te soukene lants mee.
1265 Si voeren, ende si en wisten waer.
Want si quamen dicke daer,
Daer grote deemsterheide was.
Ten jonxten gaf die aventure das,
Dat si van verren saghen staen
1270 Ghelijc alse ene borch ghedaen,
Die hem algader guldin dochte.
Na dien dat ict gheweten mochte,
So waest dat eertsce paradijs,
Dat volmaect es in aire wijs.
1275 Die vierine mure dochtem van goude.
Hi voer daerwaert alstie boude,
Alexander entie sine,
Die het winnen wouden met pine.
Nu sijn si an die roche comen.
1280 Na dien dat sijt hebben vernomen,
So dunket hem al sonder waen
Tote boven up die wolken slaen.
Alexander hilt stille ene stonde
Ghinder met sinen dragmonde;
1285 Hi peinsde wat hi beste dade.
Doe hi was in desen rade,
Riep een man van boven neder:
»Alexander 1" hi antwoorde weder:
aWeetmen daer boven iet van mi,
1290 Dat ic Alexander si?
Wie es daer? wes es dit lant?"
Dander seide al te hant:
»Dit lant es des selves heren,
Die di met so groter eren
1295 Al die werelt heeft ghegheven —
1257 dattf. 1259 so men S] men so. 1261 weche te varen. 1265 war: dar.
1267 demsterheit. 1270 een. 1271 gulden. 1273 wast. 1278 het ontbreekU 1281
wellicht Soe dunket. 1282 gaen. 1283 hielt. 1289 iet ontbreekU 1290 let dat.
1291 ees.
350 IX, 1296-1335.
In sijn ghewout es ooc dijn leven —
XCIV62. Entien du wilen comen saghes
Up dijn bedde, daer du laghes,
Doe hi di gaf in dijn bed wane
1300 Al dier werelt ommeganc."
Alexander antwoorde weder:
»Wat wildi mi werpen neder
Tenen lijteken dat ic hier was?
So machmen mi gheloven das."
1305 Hi seinde hem hare enen steen —
Men vint siere ghelike en gheen
In algader eerderike: —
»Dit es dijn tseins sekerlike
Van den eertscen paradise.
1310 Nu doe wale alstie wise
Ende lech al dijn souken neder
Ende vare ten ghemenen lande weder!
Daer saltu ondervinden saen,
Hoe dijn leven sal vergaen."
1315 Doe trac hi thovet bindien mure.
Recht na dese aventure
Keerde Alexander te lande,
Ende hi hadde in sine hande
Ghonen wonderliken steen,
1320 Die clare alstie sonne sceen.
Hi wouch meer, alse ic hore segghen,
Dan alt ghewichte datmen legghen
Mochte daerjeghen in ene scale;
Nochtan verwouchene wale
1325 Also groot eerden als een siere;
Dit was een vremde maniere.
Hoe sine voorme was ghedaen
Dat willic u doen verstaen:
Hi was ghevoormet alse eens menscen oghe; -
XCVal, 1330 Ecclesiastes cant wel toghen —
Dat hi die rijeheit neder wouch,
Wat so menre jeghen drouch,
Ende also luttel eerden alse een siere
(Dit was een wonderlike maniere)
1335 Hem neder wouch, dat es bedi:
1296 sijne gewalt. 1297 eii dien. 1305 hare] hier. 1307 eertterike. 1310 wale
ontbreekt; z. de aanteekening. 1315 thoet binnen dien. 1320 claer. 1323 een. 1324
verwogen. 1327 forme. 1329 gevormet F] geverwet menscen, V mans ontbreekt.
1330 caent, 1335 weder.
IX, 1336-1352. 351
Also langhe alse Alexander si
An den vleesce ende leven moet,
So en es die rijcheit niet so goet,
Van alder werelt diemen vint;
1340 _ _ _ _ _ _ _ _
Also god wille dat ghesciet
Entie aventure ghebiet,
Dattie mensce steerven moet,
Een clene stucke eerden es so goet,
1345 Alse die mensce ende beter vele.
Niemen en versta dit in spele!
Dit was betekekent bi den stene.
Dit en was loghene enghene.
Eer dese tijt quam, hier te voren
1350 So en was noit man gheboren,
Die die oosteylande dorste besouken.
Hier es deinde vanden neghenden bouke.
1336 lees alse die mensce si? 1339 demen vine. 1340 Dit sijn waerlike dine. Ooc
es dit waerlike bekint zou voor den zin en voor het rijm beide voldoen. 1341 got dat
si. 1344 cleen. 1346 en S] in.- 1347 steen. 1349 misschien d&Qr te voren. 1351 dorst.
1352 -IX- boken.
DIE TIENDE BOUC.
Alexander heeft ghesproken
Overdaet, die onghewroken
Altoos niet en mach wesen;
Want hi hem vermat van desen,
5 Dat hi sal, eist dat hi levet,
Dattie nature verholen hevet,
Sinen lieden openbaren.
Ooc so seidi mede te waren
XCVa2. Dat hem ware al eerderike
10 Te clene tenen conincrike.
Hier om was die Nature gram,
Alsoe die overdaet vernam.
Soe liet alrehande were
End nam up hare een gheswerc;
15 Soe maecte hare ter hellen waert.
Waer so soe quam an die vaert,
Alle dine waren hare onderdaen.
Die elemente hebse ontfaen,
Elkerlijc, want soese sciep.
20 Die lucht eerst jeghen hare liep
Ende groetese met soeten winde.
Teerst datse die aerde kinde,
Groete soese mettien blomen.
Twater es mettien visscen comen
25 Ende tfier metten planeten.
Alrande figuren beten
Ende eren hare sceppersse
Ende bidden dat soe niet en persse
5 eest. 7 boden oppenbaren; Gaut. X, 9: aperire gentibus armatis. 9 were eertrike.
10 cleen. 13 alderhande. 14 eer. 15 eer. 16 so ontbreekt. 17 Zees was? haer
S] hen. 18 hebben si. 20 locht ierst eer. 21 groetse. 22 tierst dat si. 23 groete
S] groten bloemen. 25 Opdatvier. 26 alderhande. 27 eer scepperssen (5 scepperse).
28 perse.
X, 29—65. 353
Met honghere hare creaturen.
30 Dit was die tale der Naturen:
»Danc hebt dat ghi mi doet ere!
Nu en souct min no mere
Die dine, die ic hebbe verholen!
Ic vare enweghe ter helscer scolen
35 Dor uwen wille ende dor den minen.
Dat sal Alexandere scinen,
Want het sal sijn hooft becopen."
Dit sprac soe ende dede open
Die aerde ende ghinc ter hellen.
40 Nu hoort! ic sal u hier af tellen.
Soe sach vor der helle dure
Rechte onder die helsce mure
Seven vrouwen in seven borghen,
XCVM. Dier elc man wel mach sorghen.
45 Die een was moeder van den sonden,
Vrecheit, die daer was tien stonden.
Soe huudde dien groten scat.
Over waer segghic u dat,
Dat soe ghesmoutens gouts so vele
50 Goot in dier vrecker kele,
Dat soeser mede hevet verladen,
Al en conde soes hare niet ghesaden.
Hoverdechede, die coninghinne,
Sat daerna met erren sinne
55 In ene borch groot ende rike
Ende bespotte hare ghelike.
Luxurie, dats Onsuverhede,
Lach dare up hare stede
In bernender modre versmoort;
60 Want soe suverheit testoort.
Gulsecheit sat up hare stede
Ende verteerde hare lede.
Soe liet weder dor den hals gaen,
Dat soe te vele hadde in ghedaen.
65 Gramscap sat daer verbolghen.
29 honger eer. 30 vander naturen. 32 noch. 34 Nu vaere enwech. 35 dien.
37 hoet. 38 ende S] en. 41 vor der helle] verre; GauL 31: ante fores Erebi
Stygiae sub moenibus urbis. 43 in] en. 44 dier S] die. 45 ene. 47 hadde;
Gaut. 32: inter quas antris aliarum mater opacis abscondit loculos. 49 si gesmoltens
gouts S~\ gesmoltens golts. 51 soeser mede] sise daer. 52 hare] hier; niet is misschien
te schrappen. 54 eren; Gaut. 38: flagrante vultu. 55 een. 56 eer. 58 Sat daer
op eer; lees up ene? 59 moder lach si versmort. 61 eer desgelijks 62.
Dr. FEANCK, Alex. 23
354 X, 66—104.
Soe doet die ghone, die haer volghen,
In alien tiden sijn verwoet;
"Want soe de liede maect onvroet.
Ghierecheit sat daer allene
70 Beloken in haren stene,
Hare hande onder hare Here
Ende bernende in dien swarten viere.
Nidecheit ende hare kinder
Hadden hare sale ghinder:
75 Verradenesse ende Loosheit.
Al en moghen si niet ghereit
Bedeeken der liede weldade,
Si verkeiense met haren rade.
XGV62. Met desen seven hovetvrouwen
80 Woonde mede ooc en tiouwen
Ypocrisie, die haer can maken
Buten goet in alien saken.
Ende Smekinge was ooc mede,
Die nu hevet hare stede
85 Met hoghen lieden in die sale,
Want soe can met scoonre tale
Hoghen lieden doen verstaen
Saken, die quaet sijn ghedaen.
So grote cracht hevet die miede
90 Ende smekinghe onder hoghe liede,
Dat si bejaghen haren wille,
Waer so si sijn, lude ende stille.
Dese sonden hevet besien
Die nature ende mettien
95 Ghinc soe bindien helscen muren.
Daer sach soe die sielen gheduren
Int vier dat bernet sonder lecht
Elke siele na hare recht.
Ic segghe u de stat vander hellen
100 Na dien dat ons die bouke tellen.
Soe staet midden in die aerde
Ende bernet altoos even haerde;
Boven inghe ende binnen wijt.
Daer pinet vier in elken tijt
67 sijn si. 69 girecheit. 71 tweemaal eer; zdd ook 73, 74, 84. 72 swarten S]
swarte of swarre. 75 verradenesse S] verredenisse of vorr. 77 mesdade; Gaut. 46:
quae (sc. detr actio) cum bene facta negare non possit. 79 hoetvrouwen. 83 smeke
linge lees wasser? 89 miede <S] mede. 92 so ontbreekt. 97 licht. 98 eer. 101
in midden. 104 pijnt.
X, 105—142. 355
105 Sielen, die hebben mesdaen.
Al sijn si in een vier bevaen,
Nochtan hebsi niet even groot
Die pine van dier langher doot.
Want dat vier es so gherecht,
110 Dat het den here ende den knecht
Also met pinen hevet bevaen,
Na dien dat si hebben mesdaen:
Some meer, some min.
XCVIal. Daer sijn ooc vele sielen in
115 Welna al sonder mesquame,
Sonder dat si van Adame
Sijn besmet ende el niete.
Dese weten lettel van verdriete.
Bi redenen prouviet u al.
120 Te somere alse berch ende dal
Es verciert metter sonnen,
Men siet hem tween te gadere ronnen,
Die een loopt met cleenre pine
Die ander es vander sonnen seine
125 So verhit, dat hi versmacht
Ende verliest al sine cracht.
In die middel van dier vlamme
So stoet die telle druut, die gramme
Lucifer Leviathan,
130 Die bedrooch dien eersten man.
Teerst dat hi die Nature sach,
Liet hie tfier, daer hi in lach,
Ende ghinc te hare waert.
Om dat soe niet en ware vervaert,
135 Liet hi sijn duvelike ghedane
Ende snelde hem te ontfane
Die grote sconhede weder,
Die hi hadde, eer hi neder
Van den hemele was verscroven,
140 Doe hi inghel was hier boven
Ende dor sine hoverdechede
Was gheworpen vander stede.
105 selen. 107 hebben sijt (S si). 110 dat het den AdattenH. 112 Alse hi te voren
hevetA. 113 en some A. 114 sijn 11 waren A. 115 Al welna sonder A. 117anders
niet H. 118 weten luttel H wisten lettel A verdrietH. 120alsH. 121 versiertmettierH.
122 hun tween H hen tueen A tegader H. 123 loept S] loep. 127middelt.
128 drut of eerder drnc. 131 tierst. 133 to eer, 134 was. 135 gedaen. 136 toe
ontfaen. 137 scoenheit. 142 was hi.
23*
356 X, 143—181.
Doene die Nature sach
Begonste soe hare gheclach:
145 »Vader ende wreker vanden sonden!
Wilen in dier eerster stonden
Waerstu clare alstier sonnen scijn,
Maer dor die hovaerde dijn
XGVIa2. So verloorstu hemelrike.
150 Ic bidde di hulpe drouffelike.
Het es recht du gheves loon:
Want alstu verloors dien troon,
Waerstu sonder stede bleven,
En haddic di niet ghegheven
155 Ene sonderlinghe stede
In dese grote demsterhede.
Ic bringhe ene niemare ghedragen:
Alle creaturen claghen
Over Alexanders overmoet.
160 Hi dwanc enen coninc goet,
Conine Clause van Atervaen;
Tracien es hem onderdaen;
Hi slouch Pausaniase doot,
Hi brae Teben, al was soe groot,
165 Hi dwanc Athenen ende Matone,
Hi drouch ooc roomsce crone,
Hi dwanc Luken ende Pise,
Hi slouch ridderen van prise:
Mennoene entie met hem waren,
170 Hi dorreet ooc te waren
Daris lant, dat hem verstaerf,
Ende verwan dien here driewaerf,
Hi verdreef dien here Apolonise
Ende brae Tyren, de stat van prise,
175 Hi wan Egypten ende dorreet
Libien, dat es so heet;
Babylone heeftene ontiaen,
Die Siten sijn hem onderdaen,
Hi heeft die israelsce roten
180 Binnen Caspi besloten;
Dus heeft hi Asien bevaen,
143 doen. 144 eer. 146 ierster. 147 weerstu claer. 150 om hulpe droefelike.
151 heves; beter misschien te lezen ic heves. 153 weerstu sonder S~\ weerstu sonder
sonde. 157 een nimeere H. 158 alle S] alien H A . ,161 atracervaeu. 163 Pausaniase
£] pansamase. 165 maroene. 166 croen. 168 ridders. 169 Mennoen. *71 dat
hem] dies hi; z. de aanteekening. 176 es] was. 177 Babylonie.
X, 182—215. 357
Ende Poms es hero onderdaen,
Subdraken heeft hi ghevelt
XCVIM. Abisari staet in siere ghewelt,
185 Taxilles es ooc sijn man;
Ende dat es meer: hem en can
Ghenoughen al dese ere.
Hi sochte deylande, dats mere,
Die sijn in die Donker see.
190 Heeft hi ghelucke goet voort mee,
Hi sal sien, wanen Nilus comt,
Want hi hem al nu beromt
Dat hi sal winnen tparadijs.
Du en wachtsti in aire wijs,
195 Hi sal di de helle af winnen.
Daertoe willi ooc bekinnen
Die werelt die hier onder es
Ende dwinghen Antipodes.
Hi wille de sonne sien west upstaen
200 Ende oost te hove gaen.
Nu wrec ons over dit verlies!
"Wat eren soutstu hebben dies,
Of wat lone, of wat prise
Dattu uten paradyse
205 Adame dreves int drouve dal,
Of di Alexander winnen sal*?"
Soe waende wech varen na dese woort.
Lucifer sprac »vrouwe hoort!
lc sals uwen wille doen sonder waen,
210 Ende ic en sals niet ave staen,
Eer ickene hebbe in der hellen
Met anderen sinen ghesellen.v
Stappans so riep hi te rade
In dier hellen alle die quade.
215 Up een plein quamen die keitive,
184 steet. 185 Taxillis. 186 Dat es meer en eem in can; vgL GauU 93:
nee eo contentus Eoas vestigat latebras, 188 dye eylande mere S] mee. 190
geluc. 192 beroemt A. 194 wachsti H wachtdi A. 195 die A ontbreekt H.
196 wilt hi H wilhi A. 198 die antipedes H antipedes A. 199 wilt H die sonne
sien west op gaen H die s. west sien opstaen A. 200 weder te hove staen H. 201
Wrec ons sinen overmoet A; Gaut. 101: ergo age communem nobis ulciscere pestcm.
202 des. 204 paradise A. 205 in A. 206 ofte A. 207 waenden (S waende) H
woude A. 209 sal A. 210 Nochtan sal hijs niet af st. H; Gaut 105: tile,,., promittit....
nee se desistere saels A. 211icneA. 212andrenA. 213 so ontbreekt H.
214 Inder A. 215 deze regel in H achter 216 enen H plain A keytive II
kaitive A.
358 X, 216—253.
Daeromme lopen rivieren vive.
Die rivieren heten aldus:
XCVI62. Lete ende Avernus
Cocitus ende Flegeton
220 Ende die wrede Acheron.
Dese bernen ende stinken;
En mach niemen ghedinken
Dat hiere nie sonne sach,
Ofte eneghen wint, die helpen mach.
225 Daer ligghen die drouve sielen
Mettien duvelen, die vielen,
Ende doghen onghehoorde doot,
Want dat es hare meeste noot,
Dat si sterven sonder blijf;
230 Die hier leiden sondich lijf
Ende altoos om sonden werven,
Die moeten altoos ghinder sterven;
Si moghen de deemsterhede tasten,
Die drouve sielen, die altoos vasten;
235 Nu hebben si heet ende nu cout;
Daer es rouwe menechfout,
Ende hi moet sonder ende sterven,
Dien de helle doet bederven.
Doe thelsce vole versament was,
240 Die oude viant Sathanas
Wispelde drie waerf, ende al die ween
Wart ghestilt. daer ne was gheen
Die roupen dorste, doe hijt hoorde.
Doe sprac hi der Naturen woorde,
245 Ende hi seide meer daertoe:
»Secht, mine ghesellen, hoe
Sullen wi ghedoghen dese overdaet,
Van desen man, diet al verslaet
Ende die alie dine ontsien?
250 Laetmen sinen wille ghescien,
Hi sal al die werelt breken.
Dats al niet, maer hi sal steken
Dor die dicke aerde een gat,
216 darom H. 218 Liete. 219 Chochitus en flegiton. 222 En. 224 enege dine;
Gaut 111: nee sol indomitum nee mitigat aura rigorem. 227 onghehoorde] eer; Gaut.
113: mortis inauditae torquentur agone. 228 eer. 233 diemsterheit. 235 sijt. 241
wene. 242 hene. 246 segt. 247 solen wi he lees die in plaats van dese? 250
leetmen. 252 dats ons al H dat sal A; Gaut. 131: sedidtaceo. 253 dicke ontbreekt A;
Gaut. : rupto... obiice terrae.
X, 254—292. 359
XCVIIal. Ende maken tote ons enen pat,
255 Daertoe sal hi onse sielen vaen.
Dus moeten wi hem sijn onderdaen.
Ooc so segghen die propheten
Dat god der werelt hevet beheten
Menech jaer hier te voren
260 Dat een man soude sijn gheboren
Met mieraclen, in weet wie;
Met sinen houte so sal hie
Breken onse vaste prisoen
Ende onse sielen daerute doen.
265 Nu siet, ghi heren vander doot,
Helpt ons gheraden terre noot,
Die wile dat men ons mach helpen!
Laet ons dies mans daet stelpen,
Dat hi niet die ghone en si
270 Die de helle sal hebben vri."
Cume hadde hi dit gheseit,
Dat Verranesse sprac ghereit:
(Die was dier Nideeheiden dochter)
»Lucifer, laet wesen sochter
275 Vorwaert meer dine maniere,
Ic salt di volbringhen sciere,
Want het es mi clene pine.
Ic hebbe een cracht van venine,
Men vint gheen van dierre naturen;
280 En mach in gheen vat gheduren,
No in ysere, no in stale,
No in goude, no in metale,
Dan in een coeclauwe allene.
Dat salmen gheven hem ghemene
285 Mettien claren wine ghemanc.
Hi sal sterven eer iet lane.
Want Antypater, mijn vrient,
Die Alexandere heeft ghedient
XGVIIa2. Ende over Grieken es baliu,
290 Dien hebbic, dat segghic u,
Vander wieghen up gheleert
Dat hi van buten enen eert
256 Dan moete A wesen A. 257 so onthreekt H. 258 got H heeft vergeten H.
261 miraclen H mieraklen A en in H eii ic ne A; Gaut, 136: ad fore tempus,,,,
quo,,, nescio quis nascetur homo, 264 ons H. 267 Gaut. 140: mortis nascenti occur rite
morbo; lees dat het? 272 verraedenesse geriet. 276 sal. 277 ene clene. 281 en
282 noch. 281 yser. 284 eem geuen. 291 wiegen S"] wegen.
360 X, 293—329.
Ende int herte draghet de moort.
Nu es hi ghedaghet voort;
295 Na dat hi hevet gheregniert dat lant,
Willene de coninc al te hant
Met hem hebben in sijn here,
Dat hi sine oude vertere.
Bi des mans helpe sal ic saen
300 Alexandere verslaen."
Verranesse sprac dese tale.
Dat drouve vole priset wale,
Dat soe so sciere hadde vonden
Goeden raet in corten stonden.
305 Stappans voer soe uter helle
Tote Antypater, haren gheselle.
Die een quaet verrader was
Ende haerde sere in soorghen das,
Hoe hi behouden sal sijn ere
310 Jeghen den coninc, sinen here.
Doe riet soe der herten sijn
Te makene dat staerke venijn.
Ende doe hijs wale was gheleert,
Was soe saen ter hellen ghekeert.
315 Ende soe comt noch dicke uut
Te radene dusdaen saluut.
Nu es comen uter see
Alexander ende heeft mee
Wonders vonden, dies hi sach,
320 Dan ic u wel besceden mach.
Nu wille hi besien de woestine
XCVIIM. Van Endi met groter pine
Ende daerna so willi scone
Varen tote Babylone
325 Ende besetten Asienlant.
Daerna wille hi te hant
Affriken winnen al
Ende daerna, heeft hijs gheval,
Spanien winnen ende in dien
293 draget hi die. 295 na] om gerengniert; Gaut. 154: ut sub eo senium consumat
et aspera rursus perferat emeritus castrensis taedia vitae. 296 willen S] wille.
299 man hulpen H. 301 verradenesse H. 302 prisese A. 303 soe so] die so H si A.
304 in so H. 305 hellen H. 306 horen A gesellen H. 308 harde H ontbreekt A.
310 dien H. 312 stare. 315 noch ontbreekt ute. 316 om te dusdane salute.
319 dies] dan; lees dat? 320 dan] dies wael besceiden. 321 die woestinen. 322
pinen. 323 wil hi scoen. 324 te. 325 besitten; Gaut. 172: dispositis rebus Asiae.
X, 330-367. 361
330 Ercules colummen sien
Ent westeinde van eertrike winnen.
Ende daerna willi doen bekinnen
Sine cracht in Vrancrike
Ende Gallen dwinghen ghemenelike
335 Ende Aquitaengen ende Bertanien
Germaengen ende Allemanien.
Dan willi Moniu overliden
Ende Lombaerdien doreriden
Ende dor Rome in Grieken varen.
340 Bedi ontboot hi te waren
Dien van Surien in waren saken
Dat si scepe daertoe maken.
Alsi besocht heeft dlant van Inden
Willi hem dies onderwinden.
345 Dit heeft hi met Porus bestaen,
Die hem raet gaf sonder waen,
Dat hi Inden bescouwe,
Om dat men hem niet en wantrouwe,
Dat hi hadde enech lant
350 En ware den Grieken al becant.
Si quamen bi groten brouken,
Daer souden si passage souken.
Mettien rees daer een dier
Vreselijc ende onghehier.
355 Sijn rugghe was scaerp alse een saghe,
Twee hovede hadt up sinen craghe;
XGVII62. Deen was ghescepen alstie mane.
Sine huut, diet hadde ane,
Was ghelijc enen seepaerde.
360 Doe dander hovet openbaerde,
Gheleect eens cocodrilles hooft
Ende verbeet ooc, dies ghelooft,
Met enen bete ridders twee.
Sine mochtent nemmermee
365 Met ghenen spere doresteken.
Doe ghincsi sine been breken
Ende met groten hameren slaen.
334 gemeinlike. 335 Aquitaengen S] quintagen. 336 Germaengen 5] Grammagen
almanien 337 moniou ouer lieden. 338 dor riden. 343 heft. 345 hevet A.
349 hedde H. 350 et en were dien H. 351 brouken] hopen; E: palus erat sicca et
ranna abundans. 352 passagen. 354 vreeslic H vreselike A ongehuyr. 356 hocdc-H.
357 dat een H deene A gescapen H maen. 360 hoet oppenbarde. 361 cockendruls.
364 mochten nummermee. 365 spev dor steken.
362 X, 368—405.
Doe ghinghen si naerre staen;
Hem wonderes dat dier was so groot,
370 Dat daer lach ghesleghen doot.
Daerna quaemsi tenen woude,
Daer sloughen si tenten met ghewoude
Ses milen lane, ses milen breet
Bi enen watere, dat Buemer heet.
375 Si wouden bliven daer dien nacht.
Doe waren met groter cracht
Die voorste cnapen sere versaghet,
Dat si ten tenten waren gejaghet
Ende si riepen »wapent u!
380 Hier comen olifante nu;
Si sullen dit here storen."
Alexander hi riep voren
Die ridders van Tesalia:
»Varet voren, ic come na;
385 Drivet voren swijn ende soghen
Doetse gorren, ghi suit moghen
Die olifante so vervaren."
Selve quam hi na te waren
Met Poruse, dien edelen deghen.
390 Die olifante quamen hem jeghen,
Some swart some bont.
XC Villa 1. Porus makede hem cont
Dat si goet te stride waren; —
Si wanese vaen ende vervaren —
395 Men soude de soghe so doen gorren,
Sine souden hem niet weren dorren.
Doe woorden die beesten versaghet,
Some vanden swinen verjaghet,
Some van ludene van businen.
400 Alexander volghede met pmen.
Daer slouchen siere neghenhondert doot
Ende tachtich, dat was wonder groot.
De tande naemsi tharen doene,
Ende keerden in die pauwelioene.
405 Die coninc hiet sciltwachte sciere
368 naerre] verre. 369 wonders. 370 geslagen. 372 gewoude S] goude. 374 water.
375 daer bliuen. 377 versacht. 378 geiaegt. 381 solen dit her. 384 vart coem.
385 vor. 386 doetsi soelt. 392 mact. 394 wanense. 396 hen. 398 veriaecht S]
verragt. 399 van licden some van; E: buccinis hominum et grunnitibus suum attoniti,
400 volgde. 401 neghenhondert] CM; E 980; Sp. hist. T, 46, 44: 880. 403 doen H.
404 pauweleoene H. 405 hielt.
X, 406-439. 363
Bi nachte doen jeghen die diere.
Des ander daghes quam hi te waren
Ane een jeghenode ghevaren,
Ane enen meersch up een riviere.
410 Daer saeh hi vole naect als die diere.
Si waren lane neghen voete,
Si drinken water, eist sout, eist soete,
Rauwe vische eten si
415 Buten water ende daer onder
Moghen si duren, dat es wonder.
Alsi wouden tote hem tiden,
Dukeden si in de riviere besiden.
Ebigmaris heet die riviere,
420 Daer si wonen dese diere.
Doe quamen si in een foreest,
Daer vonden si aire meest,
Die men heet Cynokephaline.
Si sijn ghehovet als hondekine.
425 Si quamen jeghen hem ghelopen
Te samen met groten hopen,
XCVilla 2. Si scoten ende vloen metlien.
Si quamen al daer si sien
Woestinen utermaten breet.
430 Alexander hoort ende versteet
Dat daer en was wonders nemee,
Tote datmen quame ter Oostersee.
Ende si voeren weder west.
Doe dochte den coninc wesen best,
435 Om dat dlant was waterloos,
Dat si niet en scieden altoos
Yanden watere, dan twalef milen.
Daer dedi tenten slaen tier wilen.
Die tenten sijn daer saen ghesleghen,
406 doen ontbreekt; E: jussique tunc clypeis et loricis vallum praecingi, ne quid
iniuriae elephantorum molestia aliarumque ferarum adjerret. Misschien is de tekst nog
meet bedorven. 407 anders te waren £] gevaren. 409 rieviere. 410tfolc. 411 *XP;
E: pedum altos novenorum (Sp. hist 1*, 47, 10 acht). 412 water eestsoete; vgl. 7, 953;
Nat. bl. 1, 287. 413—414 Raumoen heten si | Rou visch eten si. De eerste regel is
klaarblijkelijk niets dan eene bedorven herhaling van den tweeden. Een ander vers is
verloren geraakt, hetgeen wellicht luidde si heten Ichthyophagi; vgl. E: hos Indi Ichthyophagos
appellant. 416 duren ontbreekt. 418 dukeden 5] dukenden. 420 diese.
423 hiet cenophaline. 424 gehoet. 427 vlouwen. 428 daer daer. 431 nummee; lees
mee? 432 queme. 434 beste. 438 ter wilen -s] ten tijden. 439 geslagen.
364 X, 440-478.
440 Ende hout daertoe ghedregen
Ende daer ghemaect groot vier.
Doe waert die wint so onghehier,
Die up hen van oosten quam,
Dat sijs alle woorden gram.
445 Hi stac die tenten al ter neder.
Dat vier vlooch voort ende weder
Ende verbernde man ende paerde.
Dat was een weder dat vervaerde
Dat vole, want et was bi nachte
450 Ende in dien heerfst dat waeit onsachte.
Doet dach was bonden si te samen
Hare haernasch ende quamen
Daert was ghelie in enen dal.
Dies avonts ghinghen si over al
455 In die pauwelioene eten,
Want die stoorm was gheseten.
Des avonts waert daer eoude. groot.
Doe quam hem up een ander noot:
Die snee viel up hem in den dale
460 Also breet, dat lesemen wale,
Alse haddent ghewesen vliese.
XCVIIIM. Doe ontsach hem van verliese
Alexander, die milde, die boude,
Hi waende dat al versmoren soude.
465 Hi en wiste ander boete,
Sonder dat hi onder de voete
Dien snee dien volke treden dede.
Maer een reghen quam daermede,
Die smelten dede al dien snee.
470 Te hans quam daer wonders mee:
Een gheswerc quam daerna ghegaen,
Vreselee so waest ghedaen,
Swart oft die helle ware,
Ende bedecte alle die scare,
475 Daer si laghen in dien dale.
Doe saghen si ten selven male
Groot vier vallen uter lucht.
Daeraf hadsi grote vrucht,
440 gedragen n. En men hevet hout gedregen A. 441 en maecte daer A. 444
waren A. 445 alle A d'neder H. 447 verbrande A. 448 Dit A. 45U wait A
w't H. 451 doen H doent A. 452 eer harnasch H hare hernasch A. 453 lien in
een; z. de aanteekeninq. 454 si onthreekU 455 pauwelioen. 457 avons. 458 hun.
459 him. 460 leestmen. 461 al heddent geweest. 472 wast. 477 locht: vrocht.
X, 479-516. 365
Want dat velt waert al ontsteken.
480 Dat vole begonde doe spreken
Ende seiden het ware ons heren wrake,
Dat een man begonde de sake
Die van gode verholen es,
Ende no Liber Bacus, no Hercules
485 So verre dlant en dorsten souken.
Doe hiet die eoninc oude douken
Die te stucken ghescoert laghen
Dien ridders jeghen tfier draghen,
Want het wasser jeghen goet.
490 Die eoninc sprac »god die doet
Met aire dine, dat hi ghebiet,
Dien biddic dat hi ons besiet
Dat wi niet en sterven hier."
Stappans bleef staen dat vier,
495 Ende die nacht verscoonde al.
Ende die eoninc gheboot in *t dal
XCVII162. Dat men groot vier ontsteken soude,
Ende dat hi ate, wie dat woude.
Drie daghe waren si achter een
500 Dat nie sonne up hem en sceen,
Want swarte gheswerc hadse bedect.
Eer Alexander wech ghetrect,
Dedi vijftich ridderen graven
Eerlike met groter haven,
505 Die in dien snee waren versmoort.
Ende daerna voersi voort.
Cortelike quamen si te waren
Bi der groter see ghevaren,
Daer si saghen Oost-Etyopen
510 Ende die montanien open,
Die Hennos heten in dat lant.
Daerwaert voer hi al te hant.
Si vonden thol, daer in ghevoet
Liber Bacus was, die deghen goet,
515 Die al dlant verwan met wiven.
Dus hoort men Solinus scriven.
480 begonste doen te spr. 481 were. 482 begonste die. 484 noch nocb. 485
en] in. 486 met ouden doken; lees douke? 491 aller. 492 bidden ic. 493 wi hier
in sterven niet. 495 verscoende V] verstonde; E: nox serena reddila est, 500 hun.
501 geswe're hadse S] hadde. 502 lees es wech? 509 etyopien. 5M lees Dionysos
gheheten int lant? E: nam ad aedita coelo promontorui et ad Oceanum-in Aethiopiam
venimuSy ad Dionysios quoque monies et antrum Libert.
366 X, 517-554.
Ooc scrivet hi al over waer
Dat Liber Bacus was vierhondert jaer
Ende sesse, eer Alexander quam.
520 Doe Alexander thol vernam,
Seidemen, wiere in ghinghe,
Dat hi soude cortelinghe
Sterven bindien derden daghe.
Dit hielt die coninc al over saghe.
&2b Doe sinde hiere in someghen keytijf,
Die verbuert hadde dlijf;
Si bleven doot bin drien daghen.
Hi hads rouwe, hooric ghewaghen.
An Liber Bacus dedi sine bede
530 Ende bat dat hi ende sijn vole mede
Te lande weder moeste keren
XCIXal. Te siere moeder met gioter eren.
Dat bat hi al omme niet.
Alsi vraechde of men iet
535 Wonders meer vonde int lant,
Men seide »neent." hi hiet te hant
Al sijn here varen hene
In een poort, heet Fasiatene.
Si voeren bi siere baniere.
540 Doe quamen hem tontmoete sciere
Twee oude man. doe sprac die coninc:
»Secht mi, heren, ene dine:
Weti iet wonders in dit lant?"
Die een seide al te hant:
545 »Here, eist dat ghijt beghaert
Henen over tien dachvaert
Moochdi wonder groot bescouwen.
Maer ic segghe u bi trouwen,
Dat hier tusscen luttel waters si.
550 Daeromme segghic di: bedi
Nem metti viertich dusent man
Ende bewisse di van water dan,
Want die rochen nouwe sijn,
Daer liden moet dat here dijn,
523 binnen dien dierden. 524 over] vuer. 525 bijre in so menegen. 526 badden
eer lijf. 528 bi] Alexander hoerdic. 529 ane. 533 ora. 534 oftmen. 537
her heen. 538 pbatrateen. 541 man misschien te schrappen* 542 segt. 545
eest begert. 547 mochdi groot ontbreekU Wellicht stond er ook een ander woord;
vgL 559. In E leest men: aliquid incredibile. 548 seg. 549 thuyscen. 550 dar om
seg ic. 554 here S] her.
X, 555-593. 367
555 Daer moechdi vele beesten sien."
Alexander was blide van dien.
»Eer ghi mi enweghe leet,
Secht wat dat ghi mi beheet
Te toghene dat selc wonder es."
560 Die een sprac »wes seker des
Ende mere des wale ende gome,
Wi sullen toghen di twee borne,
Deen es der manen, dander der sonnen,
Die griex ende intsch spreken connen;
565 Waer af dattu ooc wilt horen,
Sullen si di bnnghen te voren."
XCIXa2. Hieiomme waert Alexander erre
Ende hi sprac »ben ic so verre
Van west en tote oosten ghereden,
570 Dat ghi mi sout bespotten heden?
Te waren, dat weert ut te scanden."
Dae sworen si bede te hande:
»Hets waer, ende ghi moecht weten saen,
Of wi u valsch doen verstaen."
575 Die ridders baden hem utermaten,
Dat hijt niet en soude laten,
Hine voere dat wonder besien.
Daer coos hi uutten here mettien
Viertech dusent, die best waren;
580 Dander hiet hi henen varen
Ridders ende ooc olifante
Knapen ooc ende seriante
Met Poruse te Fasiatene;
PJnde hi voer metten ouden hene.
585 Int droghe lant sonder water
Vant hi vele ommater
Serpente ende menegherande diere —
Van so misseliker maniere
Gheheten na die intsce tale,
590 Dat niemen can ghedietscen wale —
Tote dat si quamen dien bomen bi.
Man ende wijf vonden si
In dat lant, dat si begheren,
555 veel. 556 misschien te lezen sprac in plaats van was. 556 wech liet. 557 segt
wat gi. 560 sijt. 561 merct. 562 solen di tonen. 564 Ints. 565 wout. 566 solen.
572 sijt beide te handen. 573 mocht saen. 574 weten oft valsce. 577 voer. 578
uter dien her. 582 sariante. 583 phatrateen. 584 been. 586 ommater] utermaten,
588 mcsliker manier. 590 gediedscen. 592 en.
368 X, 594-630.
Ghecleet met huden van panteren
595 Van tygren ende van anderen dieren.
De coninc vrachde »van wat manieren,
Ofte wat liede so sidi?"
Si seiden »Inden so sijn wi."
In dat lantscap so wies ooc
600 Edele balseme ende wirooc,
Want de borne balseme draghen,
XCIXM. Ende die liede, die si daer saghen
Si leveder bi al te waren.
Mettien so quam hi ghevaren,
605 Al daer die mamerie stoet.
Die pape hi quam ute te voet,
Die pape van dien bornen was.
Alexander mercte das,
Dat hi was langher dan tien voete,
610 Van ghedane haerde onsoete,
Swart, ghetant als een hont,
Hi stont ghelijc ter selver stont
Alse of hine soude verbiten.
An sijn oren hinghen margariten.
615 Hi groete dien coninc ende vraghede
Wat hi woude ende wat hi jaghede.
Hi seide »ic quam hier in dien,
Dat ic die borne woude sien,
Die der sonnen enter manen
620 Heileeh sijn na minen wane."
Die pape sprac »bestu rene
Van wive ende van manvolc ghemene,
Du moghes gaen in die heleghe stede."
Daer stonden Alexanders ridderen mede,
625 Vierhondert, luttel meer of min.
Die pape seide awildi hier in —
Ghi sijt clene liedekine —
So doet af die vingherline
Ende uwe cleder ende uwe scoen,
630 Het es sede, ghi moetet doen.
597 lieden. 598 joden; E: Indos se.... esse dicebant; vgl. 7, 512. 599 wees.
600 balsame. 601 balsaem. 605 mamerie vgl. 5, 947; 5 maisiere, vgl. 642] maniere
610 gedaen. 613 ofte. 615 en vraechde. 616 iaegde. 619 sonnen sijn in der manen;
lees enten mane? vgl, 637. 620 En heileeh na minen wanen. 621 reine. 622 manvolc
V] vole gemeine. 623 heilge. 624 ivellicht sine te lezen in plants van Alexanders.
625 lees driehondert? E: circiter trecenis. 627 cleen. 629 diere cleeder en u scone:
E: deponere annulos vestesque cunctas cum calceamentis imperavit.
X, 631—668. 369
Der sonnen boom sal spreken saen,
Alse die sonne sal onder gaen,
Want hets sijn recht ende sijn sede,
Ende alse de sonne riset mede.
635 Dier manen boom spreect also saen,
Alse die mane sal up staen
XCIX62. Ende alse soe te hove gaet."
Dit hilt al over baraet
Alexander, ende meitien
640 So ghinc hi die borne besien,
Die bede stonden in een paerc,
In enen mure en bore staerc.
Ende een bosch stont bindien mure,
Dien ghinc die coninc selve dure
645 Met anderen sinen ghesellen.
Si saghen uten bomen wellen
Balseme, diemen diere coopt,
Ghelijker wijs dat hars loopt
Ende hanghet uten kerseboom.
650 Dies nam Alexander goom
Ende naems vele, omdat wel rooc.
So deden sine ridders ooc.
In midden van den foreeste
Stonden twee die aire meeste
655 Borne, die noit die coninc sach.
Dat waest, daer het al an lach.
Si waren hoghe der voete hondert,
Hoe sere dat Alexandere wondert;
Hi waende wale al over waer
660 Dat vele te reghene pleghe daer,
Ende si so lane waren daerbi.
Mettien so antwoorde hi,
Die pape, ende seide dat noit rein,
No beeste no voghel enghein
665 No ooc geenrehande serpent
Waert ghesien al omtrent.
Ne ware die borne bede
Waren ghewassen uter hede
632 als. 633 moet denkelijk volgen op 634 en luidde ende alse soe riset mede. 635
sprect. 636 op gaen. 637 soe] hi. 638 heilt. 641 beide. 643 binnen dien. 646
bome vellen; z. de aanteekening. 647 balsame dier copt. 648 dat hie lopt. 649
hanct kersboem. 651 en nams wael. 654 alder. 655 boem. 656 wast dart al.
660 lees plaghe? 661 si — waren S] hi — were. 662 antwerde. 663 noit en.
664 noch egein. 665 noch. 667 mar die bome biede.
Dr. FRANCK, Alex. 24
370 X, 669-706.
Ende ghewijt wilen ere
670 Inder manen ende der sonnen ere.
Die grote Inden settense daer
Cal. Ende woonden hier menech jaer,
Ende si sijn lane van helechede.
Doe woude die coninc daer ter stede
675 Offeren doen. die pape verboot
Ende seide »hier en mach niemen doot
Beeste slaen, no voghel ooc,
No selve ontsteken wirooc"
Ende hiet hem alien na dien
680 Dat si vielen up hare knien
Ende cusseden dat hout
Ende baden met ghewout
Bede der manen ende der sonnen,
Dat sijs hem souden onnen,
685 Dat si die waerheit doen verstaen,
Hoet met hem soude vergaen.
Dat dede gheerne Alexander.
Doe vraghede dien pape een ander,
Weder si spraken griex so intsch.
690 Die pape seide »ic wilduut kins:
Der sonnen boom hi can wel bede,
Dier manen boom beghint gherede
In griex, in intsch int hi di spraken.
Dit sijn waerlike saken."
695 Tien tiden dat dit ghesciede
Sach die coninc ende sine liede
Die sonne te hove gaen
Ende dat sonnenscijn ooc slaen
Boven an dier sonnen boom.
700 Die pape seide »nemet goom!
Siet upwaert ende peinst te voren,
Waer af ghi wilt die waerheit horen!
Dan salmen u saen antwoorden.
Niemen en segghe het met woorden!"
Ga2. 705 De coninc ende sine liede saghen
Onder die borne, onder dier haghen,
671 joden. 673 heilecheiden. 674steden. 677 beesten noch. 678noch. 680 eer.
681 cosseden; de o schijnt echter in v veranderd te zijn. 682 beden. 683 beide. 685 waerheit
S] v'heit; E: ut veridica mihi darent responsa. 688 vraechde. 689 greex indsc S]
indsce. 690 wildu. 691 wale. 693 indtsch. 701 en 702 in omgelc. volgorde, 703 andwerden.
704segtmet. 706 dien boem; well, te lezen onder die borne indier haghen; E: accuratius
intuiti sumus, ne inter nemorum densitatem aliqua more hominum nos falsitas illuderet.
X, 707—745. 371
Si wachten hem jeghen baraet.
Doe vernamen si gheen quaet;
Upwaert saghen si doe alle.
710 Hi peinsde, hoe hi met ghevalle
Ende met seghe ende met eren
Te lande weder soude keren
Moeder ende suster sien.
Die sonnenboom antwoorde mettien:
715 ))Onverwonnen met wighen
Alexander, du sout ghecrighen
Dat heerscap van eertrike.
Maer du en comes sekerlike
Te dinen lande nemmermere.,,
720 Dit sprac die boom toten here
Met cleenre stemmen in intscer tale.
Die woort bequamen hem niet wale
Alexanders; het was hem leet
Dat hiere so vele hadde gheleet.
725 Sijn vole begonde wenen;
Alexander dreechde dien enen,
Den anderen stilde hi met mieden
Ende bat al sinen lieden
Dat sijt niemenne en seiden.
730 Anderwerf so woude hi beiden,
Van dier manen boom te hoorne tale.
Die pape hi seide hem wale
Dat te midnacht soude sijn
Dier manen upganc bi een lictekijn.
735 Hier om woude Alexander biden
Ende nam neven siere siden
Perdicas ende Philotine
CM. Ende daertoe dien neve sine,
Die cortelinghe uut Grieken quam.
740 Want hi vele wel vernam
Dat niemen anderen slouch daerin;
Dies ontsach hi hem te min.
Al die andere hiet hi vlien
Ende ghinc inwaert met hem drien
745 Vore dien heleghen boom staen
707 hen. 714 antwerde. 719 dine. 721 clener. 725 begonste er ontbreekt iets in
dezen regel. 726 dreichde. 729 niemen. 731 Om d. m. b. te tale. 733 middernacht.
734 lees hare upganc? enen lichtekin. 738 dien S] die. 740 veel waek 741
nieman dien anderen. 744 him. "45 heilegen.
24*
sn X, 746-783.
Ende anebedene saen
Ende peinsde dat hi weten woude
Die stat, daer hi in steerven soude.
Ende doe die mane begonste risen,
750 Sprac die boom in griexer wisen:
»Alexander, deghen vri,
Dijn steerfdach es hierbi;
Ter neghender maent, int naeste jaer
Saltu sterven, dat es waer,
755 Te Babilonien in die stat.
Het sal di een doen dat,
Daer up du moedes min no mere."
Alexander weende sere,
Also deden dander drie.
760 Al noch tan so twifelde hie,
Ocht enech ware vanden drien
Daert hem af mochte ghescien.
Ende dat berou hem haerde sere
Dat hijs en peinsde min no mere.
765 Si ghinghen danen ende wouden eten.
Maer Alexander, woudijt weten,
Drouvede, dat hi niet en at.
Sine vriende baden hem dat,
Dat hi hem selven niet en dode.
770 Hi at een deel, al dede hijt node
Ende daerna ghinc hi biden mure,
Dat hi daerna ter eerster ure
G62. Echt hore dier sonnen boom.
Der dagheraet so nam hi goom.
775 Hi wecte sine vriende saen.
Tote dien pape sijn si gegaen,
Die noch sliep ende was bedect
Met dierhuden onverdect.
Een kouke, was dies avonts bleven
780 Van balseme, lach hem beneven,
Up ene tafele die vor hem es,
Ende daerup een yvorijn mes;
Want daer en es yser no loot,
746 aenbedene S] aenbede. 749 maen begonst te. 753 -IX* 755 denkelijk te lezen
Babilone. 757 dar du op moeds S] dar op moeds tu noch. 760 so ontbreekt.
761 were. 762 mocht. 764 noch. 766 woudit. 770 diel. 771 mure S] muren.
772 ierster ure S] uren. 773 horen. 778 En mettien huden overdect; E: verum
adhuc ipse sacerdos pellibus velatus ferinis quiescebat; z. ook de aanieekening. 779 avons.
780 balsamen. 782 yvorien. 783 noch.
X, 784—822. 373
Maer gout hebben si te vullen groot.
785 Si eten balseme ende wirooc,
Claren boorne drinken si ooc,
Die daer springhet in een dal,
Ende die liede pleghen al
Tetene sonder scolaken;
790 Si en hebben bedde no lilaken,
Van vellen maken si leitieren
Ghecleet met huden vanden dieren.
Bina leven si tweehondert jaer.
Die pape ghinc met hem daer.
795 Yore der sonnen boom si ghien.
Alexander peinsde in dien,
Wie dattene doden soude.
Hi peinsde dat hijt weten woude,
Wat siere moeder Olimpias
800 Ende sinen susteren ghehouden was.
Doe sprac die boom in griexe woort:
»Brochtic di den verrader voort,
Daer di de doot af sal comen,
Du haddes hem saen sijn lijf ghenomen;
805 Dus soutstu die dine verdriven,
Die niet achter en moghen bliven.
Over neghen maent hier naer
Glal. Saltu doot bliven, dat es waer,
Te Babylonien in die poort.
810 Du en weerts van ysere niet vermoort,
No met selvere, no met stale,
No met goude, no met metale,
Du salt sterven met venine.
Olimpias, die moeder dine,
815 Sal doorperleke bliven doot,
Ombegraven ende bloot
Salsoe ligghen vor de beesten.
Dine sustere selen sijn de meeste,
Ende twee die salechste langhe wile,
820 Die solen sijn bin menegher mile.
Al sal dijn leven niet sijn lane,
Die werelt sal sijn in dijn bedwanc.
784 vollen. 785 balsame. 789 scoetlaken. 790 noch. 791 lentieren. 793 lees
driehondert? E: vivunt itaque annis fere trecentis. 797 dattene S] dattien. 800 siere
suster. 802 brechtic. 804 heds. 808 saltu. 809 lees Babilone? 810 Tbi (S ghi) en
wert. 811 noch — noch desgelijks 812. 813 fenine. 815 dorperlec. 818 vanden
meesten. 819 salichste. 820 binnen.
374 X, 823-859.
En vraech ons en twint niet voort!
Rume onse borch ende vare ter poort,
825 Die Faciatene heet?
Tote Poruse ghereet!"
Die pape sprac »u hantgheslach
Ende u wenen al dien dach
Doet de borne belghen sere.
830 Rume die borch, coninc here!"
Nu twivelt meneghen man hier at,
Wie hem daer antwoorde gaf.
Dattie borne niet en spraken
Weetmen wale in waren saken.
835 Some segghen sekerlike
Dat dinghel was van hemelrike,
Ander liede waenden das,
Dat het van den duvele was.
Maer daertoe secht mi mijn waen,
840 Die duvel en mach niet verstaen,
Wat so enech mensce peinset,
Ofte segghen waer ongheveinset
CIa2. Sonder loghene daermede.
Maer dese stem me en dede
845 El niet dan waer verstaen.
Hierbi so seghet mi mijn waen,
Na dien dat soe gaf antwoorde
Dien ghepeinse ende niet dien woorde,
Dat soe van goods halven was.
850 Dient waer dunct, volghe mi das!
Alexander hiet te hant
Sinen lieden rumen dlant
Ende hietse varen hene
Te Poruse te Faciatene,
855 Want het dochte hem wesen goet.
Hi saecht an dier liede moet
Dat si in wanhope waren,
Hi sach wel dat hi moeste varen
Danen, en soudsi hem begheven.
824 ons. 825 faciaten nu. 827 hanc geslach. 832 andwerde. 833 boem. 838
duvel. 839 segt. 841 wat so] dat mensche. 842 seget ongeveinset <S] ongeweinset.
843 sonder S] ander. 846 Hier seget. 847 soe ontbreekt andwerde. 851
heet. 853 heetse heen. 854 faciateen. 856 sacht. 858 si moesten. 859 Van eem
en eem begeven. In E leest men te dezer plaatse: dixi ut Porum et Phasiacen ex response
peteremus, quod nobis faustum felixque esset futurum illic acceptuti. Quod idcirco
commentabar, ne a commilitonibus meis in desperationem redactis in alienis desererer
X, 860—897. 375
860 Hi bat dien drien, die daer beneven
Waren daer men die antwoorde gaf,
Dat siere niet en seiden af.
Aldus sijn si enwech ghevaren,
Die balseme ende wirooc te waren
865 Roken so langhe stont.
Doe dat dien Inden waert cont,
Die woonden bi der groter see,
Seiden si dat nemmermee
Alexander sterven en mochte,
870 Om dat hi dat lant besochte,
Daer noit vremde man en quam.
Doe dat Alexander vernam,
Wiste hys hem danc ende dochte
Dat het loghene wesen mochte,
875 Die hem die borne hadden gheseit.
Clfel. Ende hi voer ie Poruse ghereit.
Daerna quam hi in een dal,
Hiet Jordia over al.
Daer sijn serpente menech een,
880 An haren hals hebben si dien steen,
Die smaragdus es ghenant.
Noit en was man becant,
Die liden mochte dor dat dal.
Die serpente leven al
885 Met witten peper, dat wast int lant.
Dat es dien Inden wel becant.
Si hebben daer ghemaect forneise,
Daer si up ligghen met peise,
Dertich voete vander eerden.
890 Daer met jaghen si haerre veerden
Die serpente met viere;
Dus eist van bruunre maniere.
Die serpente die daer sijn,
Alse beghinnet die lentijn,
895 So hebben si orloghe groot
Ende dan blijfter vele doot.
Hieraf hadde meneghen steen
locis. Ik geloof niet de zonder twijfel bedorven verzen van het Hs. juist te hebben hersteld.
860 misschien te lezen die waren beneven en den volgenden regel Daer men d. a. g.
861 andwerde. 862 sire £] si. 866 joden. 868 S si ontbreekt. 871 vremt. 872 lees
doe A. dat? 874logen. 875 boem hadde. 883 dat al; denkelijk stond er tal. 884 Eii die.
885 weest in dal. 886 joden wael. 890 eere. 892 eest lees es tpeper? brunre.
897 lees so meneghen?] menech.
376 X, 888—934
Alexander, dat wonder sceen.
Daerna quamen si te hant
900 Varende in der Bragmannen lant,
Dats heilechste vole van eerderike.
Si delen haer goet ghemeenlike
Ende si en hebben gheen afgode.
Si en doen niet buten goods ghebode,
905 Daer sijt weten, nemmermee.
In dien lande noch in dier see
En souken si neringhe enghene.
Si ontfinghen wel ghemene
Alexandere ende ooc die sine,
910 Die daer quam met groter pine,
CIt2. Ende Dyndimus, die daer was here
Ontfinkene met groter ere.
Van danen voer hi tote Geres,
Dat aire gherechteste vole es,
915 Dat men weet in eerderike.
Tusscen dese twee conincrike
Loopt een riviere, die Axis heet.
Dats een lant, daer men niet en weet
Van hoerdom no van valscen ede,
920 Daer en was noit so groot onvrede,
Daer men manslacht ora dede;
Dronkenscap no *
En kent men daer clene no groot;
Si en eten anders niet dan broot
925 Ende daertoe somech coukelkijn,
Si drinken borne; ende dit sijn
Die behendechste van sijtwerke.
Si maecten een ghelede sterke
Ende leden dien coninc uptie vaert
930 Ten coninghe Poruse waert
Al toten berghen van Gaspi,
Ende daer so scieden si.
Voort quam Alexander die fiere
Daer hi vant erehande diere:
900 bragamannen. 901 dats is misschien te schrappen ertrike. 902 deilen gemeinlike.
903 geen. 907 en geen. 908 wael gemeine. 911 dyendymus. 912 ontfinckene.
913 tote (S tote die) ontbreeku 914 gerechste. 915 ertrike. 919 hoerdem
noch. 922 noch onvrede; men verwacht overate; maa* wat stond dan in het rijm? dat
dede niet de ware lezing is, is niet onwaarschijnlijk (ook ede: onvrede komt mij verdacht
voor). In 922 zou gulshede mogelijk zijn. 923 cleen noch. 925 tho coekelkin. 928
maken geleide. 934 eenrehande.
X, 935-972. 377
935 Voren rechie tusscen haer oren
Stont ghewassen een groot horen,
Alst ware een selfwassen been,
Dat ghelijc enen swaerde sceen
Ende ghetant ghelijc ere saghen.
940 Teerst dat si die liede saghen,
Quaemsi ghelijc verwoeden wilde
Ende staken de ridders dor die scilde.
Daer hadden si enen staerken strijt.
Si slougher doot ter selver tijt
945 Achtdusent ende vierdehalf hondert.
Cllal. Hoe sere dies Alexandere wondert
Dat si so sere jeghen hem striden!
Doch dat sijt met pinen liden
Ende quamen aldaer ghevaren,
950 Daer Porus lach met siere scaren.
Na dien dat Permenio
Was versleghen rechte also,
Alse de achtende bouc vertelt,
Makede Alexander met ghewelt
955 Over Percen ende over Meden
Ende alle die goede steden
Baliu sinen neve Aloene
Ende gheboot hem te doene
Dat hi soude in corter wile
960 Vive guldine pile
Maken doen te Babilone.
Daerin hiet hi scriven scone
Altenen gader sine geesten.
Die soudemen setten met groter feesten
965 Int al einde van Endi,
Voorder dan die deghen vri
Liber Bacus noit comen dorste,
Ofte Ercules, die edele vorste.
Si waren lane vijfentwintech voete,
970 Daer an bescreven met grooter moete
Sine geesten utermaten wale,
Tien voete hogher dan Ercules pale
935 voer recht. 937 were. 938 Die. 939 gelijc getant eenre. 940 tierst. 945
slogen. 945 lees vijftehalf? E: occisis admodum octo millibus quadringentis quinquaginta;
Sp. hist 1*, 49, 49 desgelijks 8450 hondart. 950 sijnre. 952 verslagen recht. 954
geweeld. 957 baliou alone. 960 maken #v gulden pile. 961 Of maken. 964 setten]
tellen. 965 In al einden; E ffaceretque in ultima India.... statui. 968 edel. 970
moete S] maete.
378 X, 973-1010.
Ende daertoe voorder oc gheset,
Want hi dlant besochte voorder bet.
975 Alexander vergat dies al
Dat hem dat ghevallen sal,
Dat hem die borne hadden gheseit,
Maer hi haeste hem ghereit
Te winne also menich lant,
980 Alse hier voren es ghenant,
CIIa2. Daer hi de scepe toe dede maken.
Ende of ooc waer waren die saken,
Die hem die borne seiden,
So woude hi hem ghereiden,
985 Te stervene met groter ere.
God here, wel lieve here,
Wat inde sal hier ave wesen?
Al waert al sijn daer wi af lesen,
Ende al dat dat sonnescijn besiet,
990 Nochtan soudt hem al dunken niet.
Ens niemen rike die nu levet,
Hem en ghenoughet te dien dat hi hevet.
Hoe saen sal hi sijn bedroghen!
Nu wille hi sine macht toghen
995 Al dien lieden, die nu sijn;
Te waren dat sal een venijn
Hem benemen haerde saen.
Hi waent die werelt al verslaen
Ende al tfolc verwinnen moghen,
1000 Hi sal verliesen met ere toghen:
Want die verrader Antipater,
Die hem dies ghenenden der,
Ende sulc sijn gheselle,
Dien die vrouwe van der helle
1005 Leerde maken dat venijn,
Dat niewer in en mochte sijn,
Sonder in een coeclauwe allene,
Die sijn comen al ghemene
Te Babilonien in die poort
1010 Ende visieren om die moort.
974 dat lant besette bet. 977 boem hadde. 979 winnen verandert uit winnene, 982
oft wellicht te lezen waren waer, of eerder nog behoort waer in den volgenden regel,
983 boem. 984 S hi ontbreekt. 987 af. 988 weert. 989 daer sonnescijn. 991 En
es so rike. 992 genoget. 993 hi S] die. 996 fenijn. 998 weent. 1000 Zees sal al?
1003 sulcus; z. de aanteekening. 1004 vrouwen. 1005 leerden fen. 1007 coe clau.
1008 gemeine. 1009 en 1010 in omgekeerde volgorde in het Hs. 1009 lees Babilone?
X, 1011—1048. 379
Men leest in een ander stede
Dat Alexanders suster dede
Met haren rade den broeder vergheven;
Want soe waende na sijn leven
1015 Enen hoghen man nemen daerna.
CII61. Aldus seghet Scolastica.
God here, hoe valsch es die aventure!
Nu hevet soe te menegher ure
Desen man behouden dleven;
1020 Och, sal soe hem laten vergheven?
En mach soen nu niet doen ontvlien,
Of dat die saken niet en ghescien:
En mach soe niet openbaren
Die ghone, die dat doen begaren,
1025 Ende doene anders sins doch bliven,
Waert met sweerden of met kniven?
Want daermet heeft hi meest ghedaen.
Maer nu seghet mi mijn waen
Dat hi was so seghevri,
1030 Dat niemen in die werelt en si,
Diene mochte met wapen winnen.
Willemen dan die waerheit kinnen,
So waest hem dan meerre ere,
Dat menne mochte nemmermere
1035 Doden, dan met venine.
Dus quam hem ere vander pine.
Nochtan dat de Aventure sach
Dat hem naecte die steerfdach,
Wille soene prince maken allene
1040 Over de werelt al ghemene.
Soe maecte cont dien coninc
Also verre als die werelt ghinc.
Also sere waert tfolc vervaert,
Doe dat openbare waert
1045 Dat hi bedwonghen hadde Asien lant,
Ende hi woude al te hant
Dwinghen dlant van Affrike
Ende al de werelt ghemenelike —
1021 si en nu. 1023 Of en; Gaut. 207: si fati mutare nequis decreta vohntis ut
per eat Macedo, saltern secreia revela carnificum: potes auctores convertere leti et mortis
mutare genus oppenbaren. 1024 te doen. 1025 dedene. 1031 dine. 1032 wiltmen.
1034 nummermeer. 1037 het Hs. maakt hier geen afdeeling. 1038 wilt. 1040 gemeine.
1044 doent oppenbaer. 1045 <S hadde ontbreekt. 1647 alle gemeinlike.
380 X, 1049-1085.
Hoe verre dat si van hem waren —
1050 Dat si niet en waenden ontfaren;
CII52. Gheen eylant en was so vast,
En ontsach dien wreden gast.
Al die lande van eertrike
Ghereden hem ghemenelike
1055 Alexandere te gane in hant
Ende up te ghevene al hare lant,
Om te sachlene sinen moet.
Si quamen ter see waert metter spoet
Ende snelden hare vaert.
1060 Cartago waert so vervaert
Ende algader Affrike
Dat si meenden ghemeenlike
Si wouden hem sijn onderdaen
Spanien, dat hadde ontfaen
1065 Daer te voren meneghen seghe,
Screef dat hem wilde alleweghe
Dienen alse sinen here.
Gallen seinde hem, dat es ere,
Een fine guldine crone.
1070 Almanien quam hem scone
Ende Germanien te ghenaden.
Lombardien es ber&den
Ende Italen alghemene:
Al sijn si mettien staerken stene
1075 Van Moniu ghevest ende metter see,
Sine waenden nemmermee
Alexandere wederstaen.
Sardanien waert hem onderdaen
Ende ooc die vaste Cecile
1080 Ende Cypre, dan was ghene ghile.
Maer ic maect u te lane:
Wat so die aerde in hare bedwanc
Hevet dat waert hem onderdaen
Ende quamen te Babilone saen.
1085 So menech bode quam al daer,
1049 en 1050 zijn misschien in omgekeerde volgorde te lezen. 1051 enontbreekt vaste.
1052 en £] en. 1353 alle die eylande. 1054 hen gemeinlike. 1055 gaen. 1056 eer.
1057 sachten. 1059 eer. 1062 weenden gemeinlike. 1066 S hem ontbreelcL 1068
Gallen seinde] si senden; Gaut. 232: totaque terrijicum misso diademate, quod vix credere
sustineam veneratur Gallia regem. 1069 guldene. 1072 lees Lorn harden ? 1073 Ytalien
alle gemein. 1074 stein. 1075 moiou. 1078 vaste Cecile S] vast cecilie. 1082 aerde
ontbreekt eer. 1084 habilonien.
X, 1086-1124 381
CHIal. Scepe geladen, dat was waer,
Met so menegher dierhede
Ende daertoe van so menegher stede,
Dats cume ieman gheloven mochte,
1090 Hoe men daer die mare brochte.
Teerst dat Macedo vernam
Dat eertrike al gader quam
Te Babilonen hem te ghenaden,
Waert hi haerde saen beraden
1095 Ende hadde dien wille groot
Te varene te siere doot
Ende snelde hem sere utermaten.
Hi quam in dier Eufraten
Nederwaert met siere scaren
1100 Al bi dien watere ghevaren.
Ende doe hi quam dier stat bi,
Ontsceepte die deghen vri
Ende voer toors metter vaert.
Doet in die stat cont waert
1105 Dat Alexander quame aldaer,
Dat segghic u al over waer
Dat men al die stat verchierde.
Elc man pijnde ende visierde,
Hoe hi hem scoonste maken mochte.
1110 Ic segghu dat in waren ghedochte
Dat si maecten meerre feeste
Bede die minste entie meeste,
Dan si ghedaen hadden te voren,
Doe si hem coninc vercoren.
1115 Ende Alexander quam ghevaren
Moghentlike met drien scaren;
Die poorters quamen jeghen hem uut,
Daer was van feesten groot gheluut.
Aldus quamen si in die stede,
1120 Daermen hem groot ere dede.
Cilia 2. Teerst dat hi was ghebeet,
"Was hem een sitten ghereet
Van yvore ende van goude.
Selve was hi, alse hi woude
1087 dierheiden. 1088 steden. 1090 mere. 1091 tierst. 1093 babilonien. 1095
wille S] willen. 1097 seer. 1100 water. 1102 onsceepte. 1105 queem. 1106 waer
S] ware. 1107 vercierde. 1112 minsten in die. 1114 him. 1116 mogenlike. 1117
uut S] ute. 1120 eer. 1124 as.
382 X, 1125-1163.
1125 Versiert met ere conincscrone.
Daer besiden so sat scone
Die grote coninc Porus,
An dander side Exateus,
Die dies conincs Daris broeder was.
1130 Ic dar mi wel vermeten das,
Dat siere ghenote engheen
Scoonre man ghinder en sceen:
Sijn haer was kersp ende blont,
Blosende lier ooc talre stont,
1135 In die oghen was hi goedertieren.
Hi hiet in laten sciere
Die boden, die daer waren comen,
Die ic bi namen u sal nomen.
Teerst quam die bode van Gallen
1140 Ende brachte vor hem alien
Enen scilt ghesmeet van goude^
Versiert met stenen menechfoude;
Want daer es van ridderscap die blome.
Gartago met groten rome,
1145 Die van Affrike es hovetstede,
Brochte enen helm van goude mede,
Want men daer die beste maect.
Almanien brochte a I naect
Te prosente een swaert van stale,
1150 Dat men daer can smeden wale,
Van goude die appel ende scoe.
Spanien seinde dien coninc doe
Een oors van prise appelgrau,
GIII61. Ghereide ende breidel van siden blau
1155 Ende die steghereep van goude.
Italien seinde dor sine houde
Van siden een groot pauwelioen.
Cecilien seinde na sijn doen
Halsberch ende cousen een paer
1160 Ende een coverture van selvere claer.
Noorweghen ende Denemaerke
Seinden teldende peerde staerke,
(Want het was tien tiden een)
1125 eenre c. cronen. 1126 so ontbreekt die scone. 1128 ane. 1130 wael. 1131
dat van siere groete. 1132 scoender en ontbreekt 1135 5 was ontbreekt; wellicht
behoort was hi niet in den tekst. 1138 u bi namen sal. 1139 tierst. 1145 es heer
van der stede. 1147 besten. 1148 bracht. 1149 presente. 1151 dien. 1157 pauweleoen.
1159 par. 1161 deenmarke. 1162 tellende.
X, 1164—4197. 383
Inghelant, dat wonder sceen,
1165 Seinde enen cop vol diere stene;
Het was Scollant doe ghemene.
Yrlant seinde een scip vul scaehte,
Baertanien seinde daer met crachte
Enen boom, die ganse drouch.
1170 Nochtan en waest niet ghenouch:
Elc conincrike seinde scone
Van goude ene diere crone
Ende daertoe purper ende scarlaken
Ende alrehande diere saken:
1175 Selver, gout ende bliaude
Ende meneghe diere miraude
Ende wat die mensce gheerne siet.
Dat ic u nome, dats al niet;
Maer ic segghe u cortelike,
1180 Al dat goet van eerderike
Was hem gheseint daer te samen.
Dus sprac hi ten ghonen, diere quamen:
»Danc hebbes god ende da venture —
Al feist mi worden te sure —
1185 Dat mi ghesciet al dese ere
Dat ic bem een enech here
Van eertrike nu tier tijt.
GIII62. Dat ghi, die hier nu comen sijt
Ende van verren sijt ghesent,
1190 Over here mi bekent
Sonder slach ende sonder stoot,
Dane ooc moetijs hebben groot.
Hadde Daris aldus ghedaen
Ende over here mi ontfaen,
1195 Hi hadde weder ontfaen sijn lant.
Dus waert woorden hem becant
Dat mi te dienne es groot ere.
1165 steen. 1166 gemein. 1167 vol. 1170 wast. 1171 coninc seide (S seinde);
GauU 275: quot mundi regna, tot Mi tradita designant regum diademata regem. Men
zou ook kunnen denken aan Elc lant dien coninc seinde. 1172 een. 1173 purpur en.
1174 alderhande. 1176 en daer toe; misschien is niet daer toe maar meneghe te schrappen.
1180 ertrike. 1182 ten genen S] tengen. 1183 hebs got en die aventuere. 1184 eest.
1185 en 1186 in omgekeerde volgorde. 1188 ben. 1189 sijt ontbreekt, 1190 Eii over.
1192 ooc ontbreekt; GauU 285: nee minor a vobis debetur gratia coelo, quod sine con"
flictu bellorum nostrae cessistis habenae. Voor a vobis leest men elders a nobis en
dit vond M, misschien ook in zijn handschrift, indien hij niet vs. 1192 moetijs weten
heeft geschreven. 1193 hedde. 1194 Dat hi mi o. h. hedde ontfaen. 1195 hedde.
1196 wart eem worden. 1197 dienen.
384 X, 1198—1229.
Poms, die rike here,
Mach dat weten haerde wel
1200 Dat ic sachte bem ende niet fel,
Al verwan ickene met stride
Dan mi te dienne in alien tide.
Want ic wille dat mijn vrient
Ende wat menscen dat mi dient
1205 Dat hi wese also vri
Ende eighendomes quite si,
Dat men segghe in elke stede
Dat el niet dan vrihede
En es mi te wesene onderdaen,
1210 Up dat si willen te paise staen."
Dit hevet hi ten boden gheseit.
Mettien so keerde hi hem ghereit
Te sinen ridderen ende sprac:
»Ghi, die groot onghemac
1215 Ende menech lant hebt dorronnen,
Eer die werelt wi ver wonnen,
Met wier cracht ic hebbe ghecreghen
Dat mi die werelt heeft gheneghen,
Uwe loen en sal niet wesen clene;
1220 Want ghi weerdich sijt allene
Mi te hebbene tenen here,
Ende ic bem weerdech wel der ere
Dat ic ooc u coninc si;
CIVal. Want u die coude niet van mi
1225 En verdreef in Siten lant;
Die grote hitte ende tgrote sant
Van Libien ende van Persi
En versciet u niet van mi.
Dat wonder van der intscer see,
1200 ben. 1201 misschien te lezen ic enen. Denkelijk ontbreken achter dezen twee
regels; GauU 292: Porus in exemplo est qua mansuetudine victis praesidiam victor,
nedum parentibus ultro, quosque iugum nostrum vis nulla subire coegiu 1202 dienne S] diene.
1206 eigendome quijt. 1207 Om dat. 1208 vreede; GauU 295: subiectos mihi mortales
ita vivere salva libertate volot ut iam non sit servitust immo libertas servire mihi:
distinctio nulla libertatis erit inter quos nemo rebellis, 1209 Mi en es te wesen. 1210
Om dat. 1211 heeft. 1212 so ontbreekt 1214 misschien ontbreekt er in dezen regel
een deelwoord, 1216 wi die werelt; misschien stond er cok eer wi d. w. hebben verwonnen.
1217 wier cracht ic hebbe V\ wer (en daarvdor ver doorgeschrapt.) craht
hebbic; bf wel met uwer cracht hebbic V; vgl, echter GauL 301: quorum labor arduus
egiU 1219 loen sal niet sijn cleen. 1220 want S] wart alleen. 1222 ben. 1229
intser.
X, 1230-1264 385
1230 Dat swarte gheswerc, die grote snee,
Die leuwe van Yrcani
Ende dat wonder van Endi,
Die serpente ende die olifante
Ende ooc die leleke gygante,
1235 Al hebdijt met mi dorronnen;
Darise bebdi tweewerf verwonnen
Ende Mennoene hebdi doot;
Porus weec, al was hi groot,
Taxillis ende Abysari,
1240 Dese coninghe verwonnedi.
Nu en wetic hier ter tyt
In die werelt enghenen strijt;
Maer om dat ic niet en wille
Dat onse wapen ligghen stille.
1245 Laet ons een ander werelt souken!
Men vindet lesende in bouken
Dat een ander werelt es,
Daer tfolc heet Antypodes,
Laet ons dat winnen mede!
1250 Dat gheen lant no ghene stede
En si, si en sijn algader mijn;
So en mach gheen sake sijn,
Die ghebreect an uwer ere,
Dus salmen van ons emmermere
1255 Bede singhen ende lesen.
Hier af sal ic u leetsman wesen.
En es gheen lant dat * staet,
Willies mi pinen, in doorgaet.
ClVa2. 1260 — — — - — — _ —
Die staerke maecht al besouken.
Ja en segghen onser voorders bouken
Dat mee werelde sijn dan ene?
Mine bliscap soe es clene
1230 swart geswerc groet snee. 1240 verwonnedi S] verwonnet di. 1242 genenen.
1246 vint. 1248 antypedes. 1250 noch geen. 1253 gebrect an uwen here;
GauL 315: ne gloria nostra relinquat vel virtus quid inexpertum quo crescere possit,
1255 beide. 1257 dat staet. 1259 In alien lande es hi coen. 1260 En twivelt hi
•niet doen. Bij Gaut. lezen wij (318): me duce nulla meis tellus erit invia: vincit
cuncta labor, nihil est investigabile forti. De bedorven verzen 1259 en 1260 sckijnen
dus de vertaling van vincit cuncta labor te bevatten. Ik weet ze echter niet met
waarschijnlijkheid te herstellen. 1261 macht. 1262 en £] en. 1263 een. 1264
blisscap cleen.
Dr. FRANCK, Alex. 25
386 X, 1285-1300.
1265 Dat ic dene niene hebbe bedwonghen.
Het weten doude metten jonghen
Dat mi Rome hier te voren
Tenen here hadde vercoren
Ende si mi seinden haerde scone
1270 Bi Emulium ene crone;
Nu wilsi dit belof mi breken.
Dat willic talre eerste wreken
Ende Rome neven daerde slechten,
So dat si nemmermeer en vechten."
1275 Dit sprac hi, ende daerna saen
Begonste de sonne sinken gaen.
Stappans ghinc de sonne te hove,
Entie coninc van groten love,
Dien eertrike was onderdaen,
1280 At ende ghinc slapen saen.
Ende die lucht waert onghedaen;
Sterren ende mane woorden bevaen
Met enen swarten gheswerke in dien,
Datse niemen en mochte sien.
1285 Waer so die scepeliede waren,
Die bider see souden varen,
Si en consten bi sake neghene,
No bi naelden no bi stene
Die leidesterre niet ghevinden.
1290 Om dat si hem niet en bekinden
Bi sterren no bi steens cracht,
Bleven si al dien nacht
Drivende. al, clene ende groot,
Beweende Alexanders doot.
1295 God here, wel lieve here,
CIV61. Waerbi verloos hi emmermere
Tgheluc, dat hem mede was?
Maer ic bem in wane das:
Hadde hi hem laten ghenoughen
1300 Met redene ende met ghevoughe,
1265 dat ic die nieue heb; Gaut. 321: vae mihi! qui nondum domui depluribus unurn.
1269 scoen. 1270 een croen. 1271 willen si mi dit b. breken. 1272 ierste. 1277
stappans zonder grootere beginletter. 1282 maen. 1283 suarten geswerc. 1284 en
mochte S] entmochte se. 1287 saken. 1288 noch noch. 1291 noch. 1293 drovende;
Gaut. 339: nauta.... in medio iacuit prora fluitante prof undo; vgL de aanteekening.
Misschien echter is de plaats nog meer bedorven cleenen. 1294 be we ende n.
1296 waer verloes; Gaut. 349: quo crimine vestrum demeruit.... favorem? 1298 ben.
1299 hedde. 1300 gevogen.
X, 1301—1335 387
Hadde hi so ootmoedelike
Gheluc ghedraghen, als hi was rike,
Alse hi sijn aermoede dede,
Hi ware ontfaren terre stede,
1305 Dat hi niet en ware bleven
Van den venine, dat hem was ghegheven.
Nu eest comen ter dagheraet,
So dattie dou te vallene en bestaet;
Die voghele en songhen niet,
1310 Dat haerde selden es ghesciet
Na dien tijt van haren eersten sanghe;
De nachtegale sweech van bedwanghe
Ende van rouwe, die nakende was.
Vele liede mercten das,
1315 Dat de daghesterre eerst verscoot
Ende dandere lichten noch al bloot,
Doe die dagheraet up stoet;
Soe snelde haer met groter spoet
Voor den daghe te hove waert,
1320 Ghelijc of soe ware vervaeit.
Die dagheraet was haerde lane,
Die sonne rees aen haren danc.
Teerst dat soe was up ghestaen,
Woude soe wederkeren saen;
1325 Maer goods ghebot wasser weder.
Ay, god here, doe keren weder
Die sonne, of een wile staen!
Want soe sal bederven saen
Die sonne van der werelt al.
1330 Maer, weet god, dat ongheval
Ende die wile soe was bi
Dat die edele deghen vri
Dat venijn moeste ontfaen,
GIV62. Dies hi niet en mochte ontgaen.
1335 Die sonne sceen hoge up den dach
1304 weer. 1305 weer. 1308 te vallen bestaet; Gaut. 358: sed nee tunc lucis in
ortu roAcidus anrorae super herbam decidit humor. Verw. vermoedt Sonder dattie dou te
vallen bestaet. 1310 seilden. 1311 van eren sange. 1312 nachtegael. 1313 ronwen.
1314 merctden. 1315 en 16 ontbreken in het Es. en zijn door mij ingevuld naar aan~
hiding van Gaut. 363: Luci/erumque ferunt primum cessise diei venturae et reliquis
nondum cedentibus astris. Bet eerste vers is vrij zeker, het tweede minder, vgi de aanteekening.
1319 En voer dage. 1320 oft si weer. 1323 tierst. 1324 keren weder.
1325 gods gebod. 1330 wet dat es. 1331 so was S] was so. 1332 edel. 1333
inocst. 1334 tnocht.
25*
388 X, 1336-1372.
Ter cameren, daer hi in lach
Haerde sachte ende sliep.
Menech man snelde ende liep
Te comene in dies conincs sale.
1340 Die coninc achemeerde hem wale
Ende quam sitten uptier sele.
Daer was feeste overvele.
Selve gaf hi grote ghichten,
Meer dan ie u can berichten.
1345 Mettien so brochtemen dien wijn,
Daertoe snelden de ridders fijn.
Senberis ende Antypater,
Dier ic cume ghewaghen der,
Brochten ghemanc in dien wijn
1350 Dat onverwinleke venijn.
Ende dien god dies onste
Dat hem noit man verwinnen en conste,
Hem quam coude ende grote pine,
Dat hi vel ende beswalt onder de sine.
1355 Doch halpmen hem te bedde waert.
Sine vriende bleven beswaert
Ende weenden haerde sere;
Maer daer en dorste vor dien here
Niemen wenen openbare;
1360 Si waenden der aventuren ware
Soude hem te staden staen,
Alsoe dicke hadde ghedaen.
Maer teerst dat dat venijn
Quam binnen dien aderen sijn,
1365 Ende hem die puis dede verstaen
Dat hi niet en mochte ontgaen,
Dede hi maken in die sale
Sijn bedde scone ende wale.
Daer quamen al sine baroene
CVal. 1370 Ende menich seriant coene
Wenende ende waren onvro.
Teerst dat dit sach Macedo
1336 hi] alex\ 1341 optien stole. 1342 feeste en boele; vgL 5, 679. Misschien
schutlt er ook het woord riveel. 1345 mettien brachtmen. 1346 derikelijk te lezen sijn.
1348 come dar. 1349 brachten. 1350 onverwinlec. 1351 En dien dien. 1354 vel S]
veel. 1355 halp men S] halpemen. 1359 oppenbaer. 1360 dat die aventure waer;
z. de aanteekening. 1361 Eem souden; misschien Hem soude nn? 1363 tierst. 1368
scoen. 1369 baroene &] baroen. 1370 sariant. 1371 weenden; denkelijk is warcn te
schrappen. 1372 tierst.
X, 1373—1408. 389
Dat menech sine cleder scoorde,
Sprac hi dusdaneghe woorde:
1375 »Wie sal na mi werdech wesen
Dat hi here si van desen
Ende coninc van diere scare,
Teerst dat ic liter werelt vare?
Langhe ghenouch hebbic ghehadt
1380 Die werelt al, ic benre sat.
Mi es ghenouch ooc aventure
In stride vergaen wel ter cure;
Minen leden vernoiet des,
Dat dese siele daerinne es;
1385 Ic hebbe verteert lijf ende stonde
In dier werelt met menegher sonde;
Ic hebbe ghenouch tote nu
Die werelt berecht, dat segghic u.
Ic moet berechten nu dien troon;
1390 Men roupt mi te meerren loon,
Want die hemel wille mi halen,
Om dat ic daer soude betalen
Dat rike, dat gherechte algader
Met Jupiter, minen hemelscen vader.
1395 Daer moetict berechten al,
Van eerderike dat gheval
Ende al dat doen van hemelrike.
In weet ooc niet sekerlike
Oftie gygante sijn verresen,
1400 Daer wi vele ave lesen,
Astreus ende Tifoeus
Egeon ende Enceladus
Ende si dien hemel willen winnen.
CVa2. Si willen weten ende bekinnen
1405 Dat Jupiter van groter ouden
Dien hemel niet en can behouden.
Om dat si niet en dorren striden
Hebben si nu te desen tiden
1376 van] na; Gaut. 398: quis, cum terris excessero, dixit, talibus inveniiet dignumt
1378 tierst. 1388 wael. 1383 leden V\ lieden vernoit dies. 1384 de sele Fjdese;
Gaut. 402: iam taedere potest membris mortalibus istam circumscribi animam. 1385 en.
1387 tot. 1389 nu ontbreekt 1391 wilt S mi ontbreekt. 1395 denkelijk te lezen
moetic. 1396 eertrike. 1398 sekerlijc. 1399 oftie S] ofte lees niet en sijn? Gaut.
(411) zegt: forsitan Aetnaeos armat praesumptio fratres. 1401 titofaus. 1402 encelaus.
1407 en 1408 wellicht luidden deze regels Omdat si sonder mi niet striden | En dorren
hebsi nu tien tiden; Gaut 415: sed quia Mars sine me belli discrimen abhorret, consilio
Jovis et superum, licet ipse relucter, invitus trahor ad regnum.
390 X, 1409-4142.
Boden al na mi ghesant
4410 Dat ic mijn comen niet en make lane,
Ende Jupiter hevet gheseit;
Ic moet dare, al eest mi leit."
Aldus inde hi sine woort.
Sine ridders vraechden hem voort,
1445 Met naten oghen, wien hi wilde
Dat eertrike ua hem behilde.
Hi sprac »het sal die beste sijn
Conine na dat leven mijn
Entie es dies riken werdich wale."
4420 Mettien ontvel hem die tale,
Ende hi en constene niet ghenomen.
Maer in dien es hi becomen,
Dat hi nam een vingherlijn
Van den luchter vingher sijn
4425 Ende gaeft Perdicas an die hant.
Die heren peinsden al te hant,
Dat hi woude dat na sijn leven
Perdicas hare here bleve.
Scolastica seit dese dine:
4430 Doe hem sine tale ontghinc,
Dat hem sine memorie bleef,
Ende alle sine dine bescreef,
Ende dat hi twalef jaer drouch crone.
Ooc maecte hi twalef stede scone;
4435 Alle hiet hise Alexandrie,
Sonder ene stede vrie,
Die hiet hi Bucifaline,
Ende some hiet hise Alexandrine.
Hi bescreef in elke stede
CTVM. 4440 Enen coninc ende dede
Elken ene crone draghen
Van dien ridders in dien daghe
1410 het is niet waarschijnlijk dat dit onzuivere rijm van M. is; misschien heeft hij
geschreven gesint: dat ic mijn comen verste langer twint of wel boden na mi ghesant
hare | dat ic m. c. langer niet en spare. 1412 daer. 1413 sijn. 1415 natten. 1417
het] dat. 1419 entie] en; Gaut. 420: optimus, inquit, et imperio dignissimus esto rex
vester lees waerdest? 1420 ontviel. 1421 consten S] conste. 1425 gaft ane
syne hant. 1427 al altehant. 1428 hare ontbreekt; beter misschien overhere; Gaut.
423: unde praesumpsere duces regem voluisse supremum in regni sibi Perdiccam succedere
summam. 1429 seget. 1432 sijn. 1433 volgg. Deze plaats is zeker bedorven; deverzen
1433—1438 hidden misschien twalef jaer drouch hi crone | ende makede twalef stede
scone; | Alexandrie hiet hise | sonder ene Bucifalise; vgL 9, 474. 1441 een croen.
1442 die dagen.
X, 1443-1478. 391
Die met hem waren sine ghenoot.
Ne ware na sine doot
1445 Vochten die viere jeghen die achte
Ende verwonnense met crachte.
Deen vanden vieren was Tholomeus,
Dander was Anthiocus,
Emenidus ende Perdicas:
1450 Dus wanic datter viere was.
Dese viere behelden trike
Na Alexandere gheweldelike.
Doe Alexander elken coninc
Bescreven hadde sine dine
1455 Drouch hem tfenijn ter herten saen.
Sine oghen ghinghen te stare staen,
Ende dat coude vander doot
Brachte hem selken wederstoot,
Dattie siele sciet uten vate
1460 Ende voer enweghe haerre strate,
Daer soe verdiende ende god gheboot.
Doe waert van claghen gheluut so groot
Alse ocht die donre ware.
Dat saghen si openbare,
1465 Dat hem dAventure niet en halp,
Dies maecten si groot ghestalp.
0 wi, hoe salech ware die man,
Leide hi sinen sin daer an,
Hoe hi de salechede mochte erven,
1470 Ende hi dan ontsaghe sterven;
Want es het aerm, es het rike,
Al moet sterven ghemenelike.
Dats der sielen een groot vaer
Daer men volcht den goede naer,
1475 Dat dien aermen man bedrieghet;
CV62. Die werelt ere, die gheerne lieghet,
Doet vergheten ons der doot.
In dier see doochtmen vrese groot,
1443 en sine. 1444 Mar. 1446 verw. si. 1447 vanden S] vaden misschien te lezen
dier viere cholomeus. 1450dattier. 1451 beheilden. 1459 sele. 1460ewech. 1462
ontbreekt in het hs.; misschien is ook de leemte grooter; Gaut. 428: tunc vero in luctum
dolor est couversus amarum. Tunc vires habuere suaslamenta, nee ultra mobilis horrendos
suppressit turba tumultus. 1463 donner. 1464 oppenbare. 1467 zonder grootere beginletter
wie salich were. 1469 we hi die sele; Gaut. 433: si semper haberet aeternum
prae mente bonum. Het lidw. de is misschien te schrappen. 1470 ontsege. 1471 eest arm
eest. 1472 gemeinlike. 1473 selen. 1774volgt. 1475 bedreget. 1476 ons vergeten der.
392 X, 1479—1516.
Ghelijc oft vole ware verwoet
1480 Ende al om dier werelt goet.
Clerke varen te Rome waert,
Dat es een vreselike vaert,
Daer si ooc groot goet om verteren;
"Want si willen impetreren
1485 Provende met groter eren.
Ghevalt dat si te lande keren,
So comt een coorts ende nemet saen
Al dat si hebben begaen.
Bi Alexandere prouvent wi allene:
1490 Dien de werelt was te clene,
Die geeste seghet ons daer af:
Hem was groot ghenouch een graf
Van vijf voeten maerberijn.
Te waren, dat dunct mi jammer sijn
1495 Dat so edel een lichame
Ende een man van sulker name
So langhe in ondiere aerde lach,
Tote dat Tholomeus sach,
Die ooc mede Soter hiet,
1500 Dien Alexander Egypten liet;
Dat was die gone die Achers stichte.
Hi maecte, seghet dat ghedichte,
Alexandere een diere graf
In die stat, die hi hem gaf,
1505 Dats in Egypten Alexandrie.
Daer was met groter sengerie
De here begraven ende met feesten.
Hier makic ende vander geesten.
Nu dankic gode, die mi die cracht
1510 Gaf, dat ic hebbe vulbracht
CVIal. Alexanders aventure;
Want hets worden mi te sure.
God gheve haer ere ende prijs goet
Die dede dat ict bestoet,
1515 Want soe es edel ende bequame.
Die wille weten hare name,
1479 oft tfolc were. 1482 vreeslike. 1484 inpetreren. 1486 gevelt. 1487 corts S]
cort niemet. 1493 marberijn S] en marberijn. 1495 een S] ecin. 1496 suelken.
1497 in ondiere] onder die; GauU 451: exigua requievit humo. Misschien is so langhe
niet van M. en luidde de regel In (of Onder) ondiere aerde lach. 1500 in egypten.
1501 stichte S] sochte. 1502 macte ghedichte S] gedochte. 1510 heb volbracht.
1513 groet. 1516 eren.
X, 1517-1546 393
Ic segghe hem, waer hise mach souken:
Die eerste littere van ses bouken
Segghen hare name, min no mee,
1520 Beghinnet hi ter eerster G.
Ic bidde ooc al dien ghonen mede,
Waer so si sijn in elke stede,
Die in desen bouke lesen,
Sien siere in iet bescreven wesen
1525 Daer iet an te beterne es,
Jacop bidt hem alien des,
Dat sijt beteren, hets wel ghedaen;
Want diet wille maecht verstaen
Datti materie es haerde swaer;
1530 Ende ooc om een half jaer
Was over dien bouc ghedicht.
Ware die materie licht,
So waert te lachterene mere,
Haddicker in mesgrepen sere.
1535 Nil biddic dier moeder ons heren,
Dat soe mi moete daertoe keren,
Dat ic hare dienen moete.
Al es mi die werelt soete,
Ic hope noch an haren troost,
1540 Die meneghe siele heeft verloost,
Dat soe noch mijn leven al
Tenen goeden inde bringhen sal;
Want soet noit manne en ontseide,
Die an hare sinen hope leide.
1545 Met hare moetwi sijn vercoren;
CVIa2. Amen segghet alle diet horen!
1518 ierste. 1519 eren noch. 1520 ierster. 1522 so si S] si so. 1525 beteren S]
bteren. 1526 Jacob. 1527 wale. 1528 die dat macht. 1532 were. 1533 weert
te lachteren. 1537 icker. 1540 sele. 1544 eer hope S] hopen. 1545 eer.

AAMEEKEMGEN.

AANTEEKENINGEN.
1—22. Deze verzen zijn niet van Maerlants eigene vinding, maar eene
vertaling van het begin van Gualtheri Prolugus in Alexandreida (bij Miildener bl. 1).
42. Ghedwas adjectivum z= ijdel, nietig en substantivum = droombeeld,
hersenschim, spooksel; vgl. De Vries Gloss, op den Lekenspieghel en Te Winkel
Gloss, op Torec. Als het woord met dwaes samenhangt moet het oorspronkelijk
een langen klinker gehad hebben, zooals dwaas nog in het Holl. De verkorting
is dan veroorzaakt door de s, die aan het einde van de lettergreep scherp is»
ghedwas: was 1, 1343; Nat. bl. 1, 96; Sp. 32, 25, 47; 38, 59, 98; 41, 1, 43;
Torec 1323; Wap. Mart. 1, 108. Van dwaes zelf heb ik geen voorbeeld, waar
het met een korten klinker rijmt. Sp. 38, 29, 59 Bonefaes: dwaes en 38, 69, 71
Bonefas: dwas bewijst niets; even weinig bewijst b.v. die dwaes: was Minn, loop 4,
1780, daar wij in dit gedicht meer onzuivere rijmen aantreffen; overal elders
heeft het woord eene lange a. Het moet aan den invloed der verbogen casus
toegeschreven worden dat de nominatief zelf niet is verkort. Door denzelfden
invloed van de s wordt ghehlaas tot gheblas (de verklaring gegeven door Van
Helten Vondels Taal I, 25 gaat geheel mank): was Alex. 1, 1072; 2, 251;
: das Nat. bl. 2, 2768; Sp. 37, 38, 53: was Troy. 5598; Ids wordt tot los
met een meerv. losse, en omgekeerd ontstaat uit het mv. looze een nieuw enkelv.
loos. Het werkw. laussan schijnt loozen en loosen te worden; uit los wordt echter
ook een nieuw lossen afgeleid. Of wij ook het kort blijven der vocaal b. v. in
bessem naast bezem aan een soortgelijken invloed der s mogen toeschrijven, die
oorspronkelijk voor de m staande scherp kon blijven, is twijfelachtig, daar de
korte klinker dan ook alleen door de verbinding der consonanten kan veroorzaakt
zijn.
56. Stunen om den voorrang dringen, zich verzetten, eig. vaststaan tegen
iets, hier zouden wij vertalen „kon daarbij vergeleken niet in aanmerking komen"
(Hd. konnte dag eg en nicht ankommeri); vgl. Lekensp. Gloss. Het woord moet
een lange u hebben, anders zou het Mnl. stonen of steunen luiden; Nhd.
staunen; vgl. D. W. B. 3, 998 en Weig. II 803.
398 AANT. OP I 66—88.
66. Mijne verbetering van dezen regel steunt op Merljjn (uitgegeven door
v. Vloten) vs. 36 \gg.
Ende nu biddic, dat is waer, I In des coninx Alexanders geesten,
Jacop die coster van Maerlant, \ Dat ghi biddet dat hi volleesten
Dien ghi te voren hebbet becant | Moete dat hi hevet begonnen.
In gedichten, die eerst als een voltooid boek voor de oogen van het publiek
kwamen, bevat deze uitdrukking een anaebronisme. Moet men daarin alleen een
uitvloeisel van eene overgroote vroombeid erkennen, of is zij afkomstig uit een
tijd, waarin de dichter nog niet met een voltooid werk voor zijn toehoorders
optrad, maar improviseerende zijne voordracht aan een bekend onderwerp vastknoopte?
Of hebben M. en zijne tijdgenooten hunne geschriften werkelijk in
afzonderlijke stukken het licht laten zien? Ook als wij veronderstellen dat de
prologen eerst na de voltooiing van het geheele werk werden geschreven, is de
uitdrukking onnauwkeurig.
88. Voorbeelden van welt z= geweld hebben wij Yelth. 1, 47,53; Schwarzenberg
1, 561, 92 en 93; wout Hildeg. 183, 57. Waarschijnlijk is het praefix
hier verdwenen, want dit verschijnsel is in het Mnl. even bekend, als in het
Mhd. en Nd. Bij substantieven: win Alex. 2, 688; Heim. d. heimel. 1020 (denkelijk
zoo op te vatten), noot (var. ghenoot) Nat. bl. 6, 116; meente Nat. bl.
2, 2216; 7, 179, beddenoot Hildeg. 11, 496 enz., dicht (?) Wap. Mart. I l l 4;
lach Hildeg. 48, 313 en passim; meente Stoke 8, 597; slacht Hildeg. 57, 57.
Denkelijk evenzoo op te vatten zijn bort v. d. Bergh Oorkondenb. 2, 190; 322;
bot Hildeg. 137, 85 en passim; Ruusbr. Dogheden 91, 1, scil Hildeg. 32, 9,
want 28, 177, luc 184, 88, doc/*teStoke8, 1279 (waarin Huydecoper ten onrechte
ducht zz timor ziet), loefs lien Lancel. 2, 37712. — Bij adjectieven: hat Rein.
II 818; 3973, ware Lancel. 2, 40368, meenen v. d. Bergh 2, 779. — Bij
werkwoorden: bar en Hildeg. 40, 46, bieden 8, 251, lijken 81, 19, loven 57,
144 en passim; Rein. II 5480 enz., noeghen Hildeg. 157, 6; Stoke 7, 953;sam
Hildeg. 4, 22 enz.; Rein. II 4579, waghen Hildeg. 35, 1; Nat. bl. 8, 255. —
Eindelijk bij het verleden deelwoord: bonden Stoke 9, 879, creghen Ruusbr.
Hantvingh. 223, 13, gaen Torec 3577, heeten Troy. 2590; Stoke 2, 36, slaghen
Hildeg. 20, 134, sien Lancel. 2, 35392, sijn 2, 11494, vangen Stoke 10, 1,
wonnen Hildeg. 17, 92, crenct 17, 121, troude 10, 440, scuerde Nat. bl. 8, 497;
met siner wapender hant Merl. 21554. Zooals blijkt, is het voornamelijk de
latere taal der brabantsche en hollandsche gewesten, waar het verschijnsel zich
voordoet. Ik spreek niet van die deelwoorden, die van oudsher zonder het voorzetsel
gebruikt worden. Bij de met een bijwoord gecomponeerde deelwoorden of
adjectieven in den vorm van het participium schijnt de vorm zonder ge deregelmatige
te zijn. Zoo staat ook zonder praefix het eenvoudige houcte Sp. I2, 27,
13, met on- onscaet (var. onghescaet) Nat. bl. 12, 150, verder niebernet 6, 397
vastelegte Torec 2877. Over vormingen zooals crombect en zonder bijwoord,
zooals houct, vgl. De Yries, Taalk. Bijdr. 2, 24 en Zs. (zz Zeitschrift fur deutsches
Alterth. und d. litteratur) 23, 85. Waar het voorzetsel werkelijk verdwenen
is, is de tusschentrap * (vgl. De Vries Taal- en Ltb. 4, 48 aant. en Verwijs
Taalk. Bijdr. 1, 7 Ygg.) en e.
160. Boude in de beteekenis van hd. balde, bald is in het Mnl. niet zoo
heel gewoon; maar men vindt het toch meermalen b. v. Lane. 3, 25395, Grimb.
AANT. OP I 183—394. 399
orl. 1, 863; 2, 1303 var.; Parten. 4091; Esopet 9, 9 enz.; z. verder de in de
aanteekening op de laatstgenoemde plaats gegeven voorbeelden.
183—85. In den Pseudokallisthenes en de daaruit voortgevloeide bronnen
luidt de profetie anders: „ einen racher alles desssn was Philippus dir zu
leide thut" Weissmann Alex. II, 8; vgl. Zacher Pseudokallisth. bl. 114; Julii
Yalerii Epitome (ed. Zacher) ultorem omnium, si qua in te Philippus audebit;
Sp. hist. I4, 2, 5 \gg. Doch dit kan op deze plaats niet gestaan hebben; mijne
aanvullingen zijn stellig niet te betwisten. lets verder in den Pseudok. bij den
droom van Philippus heet het dan ook: „Und da er aufstand, sagte er zu ihr:
Weib, du hast einen sohn empfangen, der gedeihen und den tod seines vaters
rachen wird." Buitendien wordt in de profeties over Alexander gezegd dat hij
de wereld zal veroveren, en met het oog op deze gegevens en op hetgeen later
werkelijk gebeurde, kon zeer goed datgene ontstaan, wat wij in onzen tekst
vinden.
Het verhaal van Neptanabus en Olimpias vindt men ook bij Dire Potter I I,
3063 \gg. Misschien heeft hij het werk van M. gekend; maar stellig verhaalt
hij niet naar hem alleen, want hij heeft sommige dingen meer en sommige anders,
dan Maerlant. Woordelijke overeenkomst vinden wij niet meer, dan bij het verhalen
van dezelfde stof bijna noodzakelijk is. Bij M. heet het dat ghi draghen
suit een hint, dat van dien goden u sal sijn ghesint (u is wellichtte schrappen),
in Minnen 1. ende winnen an u een hint, dat van dien goden sal sijn ghemint.
Ghesint in onzen tekst is niet bedorven, vgl. 248 en 280. Maar men zoukunnen
denken dat Potter de plaats van M. voor oogen gehad heeft en gemind schreef,
omdat hij begonnen had hi (t. w. een god) sal comen bij uwer zijde ende winnen.
Doch de overeenstemming kan ook toevallig wezen.
291 vg. Ofschoon de beide woorden dop oorspronkelijk wel een en hetzelfde
woord zijn (vgl. Weigand 2, 912) valt er tegen het „riihrende" rijm niets aan
te merken, daar de beteekenis volstrekt niet meer dezelfde is. Buitendien kan
bij het eene doppe aan den nominatief dop, bij het andere aan doppe gedacht
zijn. Het eerste dop (of doppe) beteekent ovi testa, zooals nog in het Holl. M.
gebruikt het ook Nat. bl. 3, 408; Kil. geeft op dop, doppe z=z ovi testa en verder
doppe van de not zzz putamen, doppe zzz bast; zzz patella, olla; zz lamella
extrinsecus libris adhibita; =z bulla.
Yerder is dop bekend in de beteekenis van turbo, trochus. Kil. dop, doppe,
hd. topf, middel- en nederrijnisch dop. Merkwaardig is het dat in deze beteekenis
dop en top samentreffen. Kil. heeft top, toppenaast dop, doppe, Eng. top, Fransch
toupin (Diez3 I 417). De Bo kent hiervoor alleen top, en het is zeer de vraag,
of niet ook M. op de tweede plaats toppe geschreven heeft.
363 vg. Overeenkomstig met hetgeen Pseudokallisthenes verhaalt moet
men maghetoghe opvatten als dengene, die de lichaamsoefeningen leidt, meester
als dengene, die met de wetenschappelijke leiding belast is. In de latijnsche
bewerkingen van Pseudok. is Leonidas de paedagogus, en onder de magistri in
de verschillende kunsten is Aristoteles philosophie magister; vgl. Miller Zeitschr.
f. deutsche philologie X 3.
394. Snellaert (in de aanteekening op dit vers) is van gevoeien dat hier
400 AANT. OP I 428—728.
twee regels verdvenen zijn, waar de woorden van Alexander (396 vg.) op passen.
In den Sp. hist. I4, 5, 26—31 heet het
y,Ay" sprac hi „niemen can verweren I Dat mi doden sonde mijn sone"
Dat hem die gode hebben geset. Alexander vragede omme tgone
Ik kende nilen, nu weetict bet, | Oft hi dan sijn vader ware
vgl. ook Pseudok. 1, 14, in de Epitome Respondit magus: Olim quippeper hanc
scientiam cognovi, me a filio inter fectum iri." Et Alexander ait: vNum ego sum
filius tuusV Yerdam schrijft mij: „de lacune kan b. v. dus worden aangevuld
dat mi mijn sone soude doden; dat vertooghden mi die gode.'''' Ik ben het met
hem eens dat hoogstwaarschijnlijk deze twee verzen uitgevallen zijn, omdat de
zin er van ook in het Epitome voorkomt. De regels kunnen ook achter 392
hebben gestaan.
428. Kil. dunst en donst zz lanugo plumarum, lanugo lintei en zz scobs,
simila, pollen, nnl. dons en (denkelijk uit de noordoostelijke tongvallen) duist,
agls. dust, hd. (ontleend uit het Nd. of Md.) bij Gothe dust, zie Grimm D. W. B.
en Weigand i. v. Met dunst zz vapor zal dit woord wel niet buiten verwantschap
zijn, maar ook aan dune, daune zz lanugo moet men denken, hetwelk
door Grimm t. a. pi. I 583 met dilnn wordt in verband gebracht. Het komt mij
waarschijnlijk voor dat in enkele tongvallen van het Germ, twee woorden dunst
en thunst zijn samengevallen; vandaar in het Ohd. en Mhd. dunst en tunst
naast elkaar.
443 Ygg. zz Gautier I 37 Ygg.
(nunquamne licebit ) puerumque leonis
Vexillo insignem galeato vertice saltern
In bello simulare ducem?
628 Ygg. zz Gaut. I 136 vg.
Nee te terruerit numerus: si molliter illos
Videris instantes, rue primus in arma sequentum.
De constructie van de vertaling gedoogt niet wel, vers 629 tot het volgende te
brengen. Het schijnt dus dat M. si — instantes met het voorafgaande verbond. De
geheele vertaling wijst niet op eene nauwkeurige opvatting van de latijnsche
woorden; maar wij kunnen niet weten, of M. ze niet beter verstond.
657 zz Gaut. 155 promissaque tempore solve.
695 Ygg. zz Gaut. 173 vg.
Parca voluptates sit eis explere voluntas
Qui leges hominum et mundi moderantur habenas.
Ys. 696, waar ook e op e rijmt, is niet buiten verdenking.
728. Yan dezen regel geeft Prof. De Yries eene zeer vernuftige verklaring.
Hij schrijft mij: „Ik vat somme op als summa in den zin van summarium,
breviarium (Du Cange 6, 433). Summa noemde men een boek, waarin men
't voornaamste van eenig vak aanteekende, een kort begrip van 't wetenswaardigste.
Daaruit kon een spreekwoordelijk gebruik voortvloeien, b. v datenstaat
niet in miere somme, dat staat niet in mijn boek, daar weet ik niets van, daar
heb ik niets mede te doen. En zoo „de geheele wereld stond in sinen somme
bescreverC stond in zijn boek, was hem aangewezen als tot hem behoorende.
AANT. OP I 783—801 401
Nog zeggen wij dat staat niet in mijn boekje zz dat ligt buiten raij, daar heb ik
niet mede te maken. 't Zal dus eene spreekwoordelijke zegswijze zijn, ontstaan
in de kloosters, waar de broeders hun summa, hun boekje met gebeden en aanteekeningen
hadden. — Dat somme hier masc. staat, ofschoon anders fem. is
geen bezwaar; z. Schiller-Lubben 4, 468, die zeggen dat summe in 't Mnd. meestal
masc. gebruikt wordt."
Het Lat. is op deze plaats tamelijk vrij terug gegeven. Gaut. 191 vgg.
Jam timor omnis abest, iam spes praeiudicat annis,
Jam fruitur voto, iam mente protervit in hostem,
Jam regnat, iam servit ei quadrangulus orbis.
783. Crone draghen zonder artikel, zooals in het Hs. staat, beteekent
,koning zijn, regeeren'. Hier moet echter uitdrukkelijk gezegd worden, dat de
jonge Alexander eene kroon op het hoofd droeg en met de overige attributen
eens konings versierd was; Gaut. 210 sacrum diadema verendo suscipiens capiti
sceptro radiavit eburno.
799. Papelaerde] Fransch papelard, ital. pappalardo beteekenen „schijnheilige".
Diez (Etymol. worterb. I3, 304) weet voor het woord geen voldoende
etymologie. Wij vinden het in gelijken zin ook in het Mnl., Dietsche Warande
1855 bl. 134, vs. 7 want ga ic ghestadechlijc ter Jcerken, Het sijn liede diet in
quade merken Ende segghen ic ben een popelaert. De beteekenis van schijnheilige
komt echter op onze plaats niet te pas. Yolgens de woorden van Gaut. I 222 vg.
vatum grege cinctus inermi sedit Aristoteles molli velatm amictu, die zonder
twijfel aan M. aanleiding gaven tot zijne uitweiding, moet ghecleet recht alse
papelaerde ongeveer beantwoorden aan molli velatm amictu. Eene etymologie,
die niet te verwerpen is, deelt ons Kiliaan mede en hij geeft tegelijk opheldering
voor onze plaats; bij popelen zz murmur edere, verba tacite submisseque
fundere voegt hij vulgo papellare, en dan geeft hij op ^popeler zz movens labra,
metuens audiri, vulgo papellardus .i. hypocrita, simulator, qui passim in
plateis et ubique orat Georgius Colvenerius,\ Dus kende het Mlat. een woord
papelare (ontbreekt echter bij Du Cange en bij Diefenbach) in de beteekenis van
het mnl. popelen en van het ndl. hd. babbelen, waarvoor ook hd. papeln niet
onbekend is (Weigand 2, 299). Daarvan is met den bekenden uitgang gevormd
papelardus enz., mnl. papelaerd en ook door bijgedachte aan het ww. popelen
popelaert, iemand die veel en zachtjes tusschen de tanden mompelt, prevelt
b. v. gebeden, waarvan prevelen (v. lat. parabolare) vooral gebruikt wordt.
Volgens onze plaats kon het woord ook gezegd worden van een verwijfd mensch,
die al in zijne uiterlijke verschijning, b. v. in de wijze van zich te kleeden zijn
karakter vertoonde. (Ygl. ook Kil. pepelinck zz homuncio tenellus, imbecillus en
Zs. 24, 419). De gewone opvatting van papelaert werd echter die, welke Colvenerius
<uitdrukt door qui passim in plateis et ubique orat
810. Ik kan uit Maerlants werken de spreekwijze alse mi dochte niet
bewijzen (ik heb althans geen voorbeelden uit hem opgeteekend); maar wij vinden
ze b. v. Stoke 9, 1293 die van vare te voren en mochte Die verboude hem,
als mi dochte, Ende ghinc vechten en 10, 245 dat els niemen toe en brochte,
Dan mijn her Jan, als mi dochte, Van Renesse. Dochte kan een potentialis zijn,
vgl. b. v. Alex. 3, 675 dit dochte mi zijn de beste doot, 5, 1181 het dochte mi
Dr. PRANCK, Alex, 26
402 AANT. OP I 823—931.
ooc recht wesen; zeer gewoon is de conjunctief praes. mi dunke, midinke. Doch
het is ook denkbaar dat wij in alse mi dochte eene attractie van den tijdvorm
hebben, zooals wij eene dergelijke ook beneden zullen vinden in de aanteekening
op 1216. Ygl. ook bij Bruder Hans Marienlieder (ed. Minzloff) 742 ich meynd,
her nut en lachten, evenzoo 1187; 2475; 2482 en 4925; 4945 ich spreech desgelijks
met indie, zin.
823. Gaut. (245 vg.) heeft bis milia Una quingentique equitum. Ik neb
elders de cijfers naar de bronnen verbeterd — eene handelwijze die volstrekt
niet zeker is, maar die in den regel weinig nadeel zal doen — doch hier worden
wij door vs. 852 genoodzaakt, het Hs. te volgen. Aldaar wordt als het getal
van het geheele leger 40500 opgegeven. Als wij in vs. 836 naar Gaut. (vs. 256)
peditum quater octo milia lezen 32000 in plaats van 22000' zooals het Hs. heeft,
dan blijven er juist 8500 ridders over.
873. Gaut. 234 castra movere iubet. Porren komt ook transitief voor doen
porde Roeland die doot Roneeval L 302, so sullen nochtant die dragers dit selve
bier nerghent no porren noch voeren Keuren van Brielle bl. 74 § 5, hi poerde
niet een twint, no hant no voet no ghene lede Theoph. 1576 (vgl. de aant.); vgl.
ook Kil. bl. 503. Maar van een leger gezegd herinner ik mij niet het woord alleen
in intransitieven zin te hebben gelezen. Zal castra movere worden uitgedrukt,
dan wordt er doen of heten bijgevoegd, b. v. Alex. 8, 230, Partonop. 1634.
Wellicht was dus ook op deze plaats het woord oorspronkelijk niet anders gebruikt.
Maar there porren is niet ondenkbaar en mag dus niet verwijderd worden. —
Het meest gewoon is porren absoluut gebmikt zz. proficisci, tendere. Dochdetautologie
in den volgenden regel is een bezwaar om hier there als dare op te vatten.
903. Verliesen beteekent, zooals in het Mhd. ook „te gronde richten, pessumdare";
z. Yerdam Tekstkritiek bl. 65. Ook het znw. verlies heeft de beteekenis
van „verderf"; z. Gloss, op Hildeg.
914. Vaen wordt, als in het Mhd. en Mnd. ook van steden gezegd zr
innemen. Rb. 32213 dat men soude die stede vaen.
Over deze constructie van een verleden deelwoord met on na laten in plaats
van het ww. zelf met de ontkenning (onghedaen laten z= niet doen) spreekt
Grimm Gr. 4, 126 vg. en 859 aanteek. Ook in het Mnl. is zij niet zeldzaam dat
hi ongevangen late al vri gaen haerre strate Patroclen ende Barnabas Sp. 21,
20, 49; litenne onbevaen Lev. Jez. bl. 155 — deze uitdrukking kan ook beteekenen
„vrij laten iemand die gevangen is" so dat hise ongevangen liet Sp. 21,
49, 61 — maer die chierheid liet hi bliven ongerovet Kb. 32823; ongestolen
laten Hildeg. 10, 402; onghedaen laten 19, 7; onbescaven laten Rein. 17 enz.;
vgl. Reinke 2909. Het passivum van deze constructie is bliven met het met on
samengestelde verleden deelwoord, en evenals ongevaen laten beteekent „niet
vangen" en „weder vrij laten", zoo ook ongevaen bliven „niet gevangen worden"
b. v. Seghel. 9387 Germein sal bliven ongevaen en „weder vrij worden gelaten",
in welke beteekenis wij het ook in den Seghel. Iezen7760 dat die keyser onghedaen
bleef zz bevrijd werd.
931. Ende voegt hier twee gecoordineerde zinsneden samen, die in adversative
verhouding tot elkander staan; zoo ook 4, 486; 4, 1573; 7, 111 {ende
AANT. OP I 973—1100. 403
of zz quod si bij Gaut. 7, 51); 7, 547; Sp. 41, 7, 43; Eb. 9187; vgl. ook
Sp. 24, 48, 103, waar de zinsnede in het Latijn met at, in de vertaling met
ende begint. Meer gewoon is het gebruik van ende bij gesubordineerde zinsneden
in de betcekenis van ,terwijl': Alex. 7, 122; 422; 1876. Eenen voorwaardehjken
zin begint ende 7, 558, voor een relatief „waar" staat het 8, 23, relatief ook
9, 61; vgl. het opstel van Yerdam Taalk. Bijdr. 1, 123 Ygg. Alex. 8, 241,
waar ende in de beteekenis van ,toen' schijnt te staan, verander ik het in eer;
vgl. b. v. Merl. 26708 hi es mi suer worden seer, eer icken gekreech.
973. Gaut. 310 heeft parato mille equitum cuneo.
1015. Ik zou onder den tekst stelliger gezegd hebben dat er in dezen regel
iets door den afschrijver overgeslagen is, als het niet denkbaar ware, dat M. in
dezen lyrischen zang van Cleades (Gaut. cecinitque regi dulce melos, lyricisque
subintulit ista) opzetteljjk een korter vers gebruikte; doch waarschrjnlijk is dit niet.
1089 Ygg. Dezelfde vergelijking van den vogel, die, in een kooigesloten,
reikhalst naar het bosch, waar hij thuis hoort, maar op een andere situatie
toegepast, treffen wij aan in een fragment, uitgegeven door Clarisse in De
Jager's Taalk. Magazijn 3, bl. 172 vs. 92—110. Het is niet onmogelrjk dat de
dichter of vertaler van het werk, waartoe dat fragment behoort, de plaats van
den Alexander kende. Althans herinneren de verzen 107 Ygg.
Ende soect tgat te vliegene ute
Weder in dat groote wout
Daert sijns selfs mach hebben gewout
aan onzen tekst
Also mint die voghel dwout
Daer hi in hevet grote ghewout
en selfs doet de overeenkomst denken, of M. niet geschreven heeft signs (of sijns
selfs) ghewout in pi. van grote ghewout.
Ook het woord mute is tweemalen in het fragment op deze plaats gebruikt.
Vgl. over dat woord de aanteek. van Clarisse op bl. 205. Bij Kiliaan is de
beteekenis „kooi" de eerste, dan eerst „muite". Maar de beteekenis cavea is eerst
uit de andere voortgesproten „vogelkooi, waarin de vogels ruijen". Ook in het
Lat. en Oudfr. hebben muta en mue de twee beteekenissen (Du Cange i. v. muta,
Diez 2, 383).
1100. Ik durf zooveel te eer in plaats van blieken, dat reeds wegens den
tweeklank in Grieken hier niet voor bliken kan staan, een door voorbeelden niet
gestaafd woord in den tekst voegen, daar Prof. De Vries, wiens gevoelen ik
vroeg, zonder mijn gissing te kennen mij volkomen dezelfde emendatie aan de
hand deed. Alhoewel vlieken zz volitare nog nergens is gevonden, mag men het
bestaan van het woord vrij gerust uit verwante woorden opmaken. Het subst.
vlieke in de beteekenis van sagitta staat bij Velth. 4, 21, 16; Rose (ed. Yerwijs)
12037 var., ook wel Rek. van Gent I, 92 4000 ysers ten gescutte van den
voetbogen ende 700 dene voets ysers, waer toe dat men de vlieken adde; ibid.
I 854 Lievine den vliecsnidere; vgl. ohd. flukhi zz sagitta Graff 3, 763, mhd.
vlucke Mhd. worterb. 3, 344 en Schiller-Liibben 1, 1100. Kil. geeft op vleke
Sax. Sicambr. papilio; ook dit kan zz vlieke zijn en bij dezelfde familie behooren.
Verder mag men hiertoe brengen hd. flocken volitare: flocken oder fladern, als
26*
404 AANT. OP I 1119—1227.
das feuer hin und her zittern Vocal. 1482 (D. W. B. 3, 1811); agls flyccerjan —
alas motare Ettmiiller Lex. Agls. bl. 362, hd. flocke, nl. vlok, oudn. floki =z
lanugo (vgl. Grimm D. W. B. 3, 1809).
1119. Roen remigare komt voor neven roejen: Rb. 2965 entie hi ivatre
waenden entvoen (: si vloen); ohd. ruoan en ruojan, ags. roven, on. roa, md.
ruin bij Jerorchin. Z. Scherer Zur Geschichte d. d. Sprach*, 272 vg. en Mahlow
Die langen Vocale 136 vg.
1178. Steendoot ook 3, 150; 5, 603; Franc. 8535; 8660; Leksp., vgl.het
Glossarium; Grimb. orl. 2, 2763; Rein. 1595. Snellaert zegt in de aanteekening
op onze plaats dat het woord nog dagelijks in gebruik is, wat voor hetWestvl.
wordt bevestigt door De Bo 1092. Ygl. Schmeller Bair Worterb.2 II 763 en
I 1422.
1216. Dat en was loghene enghene beteekent niet: hetgeen Alexander sprak
was geen leugen, maar: het is geen leugen dat gene dingen gebeurden. Wij
hebben in deze spreekwijze en desgelijks in andere van dezelfde beteekenis b. v.
dat was waer, dat was waerheit, dat en was ghene ghile (misschien ook in alse
mi dochte, vgl. op 810) zonder twijfel eene attractie van den tijdvorm. Deze
bijzonderheid der mnl. taal is zeer gewoon: 2, 1148; 3, 133; 1152 (ditenwaren
ghene saghen); 4, 551; 650; 654; 702; 949; 7, 700; 812; 10, 1080 enz.
Ys. 4, 930 staat dat was ene ware dine, dat ik wellicht ten onrechte in
sware dine verauderd heb. Verder Ysfcor. bl. 2267; doen ghinghen die papen,
dat was waer, In ene stat niet verre van daer; 798; 1830; Ren. 370 (door
Matthes onnoodig in dat es waer veranderd); Lane. 4, 702; Roncev. L 493
(dat was waerlike dine). Niet overal schijnt deze attractie zoo gewoon te zijn
als in den Alexander; als de andere werken van M. daarmede niet overeenstemmen,
is het gebruik wellicht aan den afschrijver te wijten. Het spreekt van
zelf dat ook de regelmatige uitdrukking in dezelfde teksten niet ontbreekt, dat
es waer b. v. Alex. 3, 740, dats waer Ystor. bl. 1845.
1227. Dan absorbeert er op volgende voegwoorden. Het mhd. woordenboek
van Miiller en Zarncke geeft maar twee voorbeelden van dit gebruik: Ath. A, 90
der tot ist samftir harte vil, den mir die hande mine den tot selbin tetin en
nog een uit Berth. Predigten 64. Ik voeg er bij Eilh. 1,9; Strieker Karl 3,18;
Schade Geistl. ged. vom Niederhein bl. 218, vs. 137; Hans Marienl. 4183. Zeer
gewoon is dit verschijnsel in het Mnl. Het meest wordt dat in zijn verschillende
beteekenissen verzwegen (vgl. Clignett Bijdr. 407) hi en deed niet anders dan
hi vlo Rein. 6689; doo endaden si niet el dan si hem wapenen Torec \§§\\hine
wille els niet dan ghi hem dient Rb. 32292; god en eyscht u ander goet danghi
sinen volke recht doet "Wrake 1910; David ne dede hem els gheen leet dan hi
hem van sinen mantle sneet ene scorde Rb. 9505; en werkt anders niet een twint
dan hi sinen sceppere mint D. Doctrin. 3, 1837; dat ic niet blidere mochte sijn
dan ic den lieven neve mijn Beinoude heden wreken sal Lorr. 2, 3605; die
joncste beloofde hi hem omme anders niet dan hi sloghe 'C' Philisteen Rb.
9311; alse een wijf heeft gheweest met enen man, ghevoelt zij daerna coude....
dat en coemt no min no mee dan zij een kint ontfanghen heeft Yrouw heim.
1092 • wat lone wane wijs ontfaen ? niet dan men ons doot sal slaen Yerk. Mart.
4 want en wille niet anders winnen dan ic den hertoge hebbe gevaen ( = dat ik
AANT. OP I 1227—1323. 405
hem in mijn macht krijg) Heelu 4292; gheerdi iet el? Neine, sprac mijn heer
Arnout, dan ghi welvaren moet Grimb. I 1048; die daer anders niet en rochte
dan hi den grave van Artogs mochte sien Heelu 1123; ende nyemant en wist
anders dair, dan hi ene juffrou waer Minn, loop 2, 2863; antwerdt niet, dan
si hem wise de kerke (dat zij hem de kerk zou wjjzen) Sp. 26, 67, 29; Marcus
Curius minnet mere, over rike te sine here dan hi selve scat sonde winnen Sp.
15, 7, 41; men salse some doden bet, dan sy ter doget werden geset Sp. 21, 87,
23; hens die niet [liever] en wille met goden paise ligghen stille, dan hi orloghe
so vele hevet dat hem rouwe dat hi levet Alex. 6, 269; ghi hadt mi vele lievere
scande, dan ic quame ouder uwe hande (de beteekenis is „ik zal mij voorzien
in uwe geweld te komen, want gij zoudt mij gaarne dood slaan") "Walew. 9203;
Tondalus bl. 48 nochtan dat ic dese pine niet en lide, dan ic se simpelicke sie
(ik zie alleen deze pijn, maar ik heb er geen plaag van); Alex. 2,147; 4,1257;
7, 519; 958; 8, 863; 7, 1262 aanteek. vs. 39; Sp. I2, 37, 43; l5, 53, 26;
16, 53, 34; l7, 16, 54; l7, 60, 127; l8, 44, 25; L. o. H. 4661; Walew. 2411;
Limb. 9, 494; Testeye 2855 enz. — Yeel zeldzamer zijn de gevallen dat dat
wel wordt uitgedrukt die liever hadden dat si hem selven tleven namen, dan
dattie Romeyne quamen ende met hem spelen souden Kb. 29104; ic weet nietwat
te raden u, dan dat ghi verneemt al nu Grimb. I 2355; Alex. 4, 1677; Wrake
3, 2068; Theoph. 701; Sp. I8, 47, 15 (vs. 19 daarentegen eenvoudig dan). —
Op onze plaats is of verzwegen; evenzoo hets mere wonder — op mine ziele —
dan die hemel nederviele Yelth. 4, 10, 11; ende oec es mere blame, dant deen
mensche den anderen name D. Doctrin. 2, 3423 (var. dan oft); ende menleidene
bet met minnen, dan menne met pinen moet verwinnen Sp. I8, 44, 17; ende dit
en mach els ghevallen niet dan hem een lants here dus vorsiet H. d. heim. 139.—
Een causaal voegwoord is aan te vullen omme gheen ander dine dan hise gerne
name te wive Ferg. 4360; Sp. I7, 9, 3 — een voegwoord van tijd dat hem was
meerre verdriet als menne te tormentene Met dan hi was in den torment Sp. 26,
28, 55; doe die hertoge van Brabant weder comen was int lant, wert dat orloghe
dat hi liet noch felre dan hire af sciet Heelu 2737. — Kein. II 5383 niet dan
ment bestreec daer mede beteekent niet dan „dummodo." Deze beteekenis wordt
mogelijk door het verzwijgen van een voegwoord en daardoor dat, zooals niet anders
dan ook eenvoudig niet dan en verder dan alleen, zelfs zonder dat eene negatie
voorafgaat in de beteekenis van „buiten dat" staat. Op de vermelde plaats zou
men volledig moeten vertalen „indien men anders niet deed dan alleen dat men
daarmede streek"; vgl. ook de boven opgegeven plaats uit den Tondalus. — Ik
vermeld nog Sp. Is, 67, 13 \gg. dat hi meest orboren doet die den quaden maket
goet ende hem doet zine zonden vergeven, dan liede goet in haer leven leert ende
ivijst ende trekt voort. De zin wordt duidelijk, als men achter dan in gedachten
die aanvult is qui (en in plaats van den superlatief den comparatief denkt).
Men ziet, hoe ver de losse wijze van constructie in het Mnl. somwijlen gaat. —
Ook achter alse vinden wij dezelfde uitlating ende pensde in sinen moet, hem
ware gene dine so goet alse hi den riddere late gaen Moriaan 2007.
1323. Vgl. Limb. 2, 615 Ygg. entrouwen dit wert geaventuert, Want niet
en zoet niet en surt; Ic salt emmer aventuren. Yolgens de aanteekening van
Snellaert zijn dit en die in de volgende regels vervatte spreekwoorden nog
dagelijks bij het volk in gebruik. De Bo bl. 125 nbezoeten dezoete vrucht smaken,
406 AANT. OP I 1335—11 54.
het voordeel genieten van iets dat men gedaan heeft. Het wordt maar gebruikt
in tegenstelling met bezuren. Wat men niet bezuurt bezoet men niet."
1335 Het in het Hd. zoo gewone adverb, gar, evenzoo als het adj. gar
is, zoover ik weet in het Mnl. geheel onbekend. "Waar het voorkomt b. v. bij
Hildeg., Ovl. Lied, en Ged., Yr. en Minne, Tien Plagen, Merlijn zal het wel
aan hd. invloed moeten worden toegeschreven, of het behoort tot de gewestelijke
taal, zooals in den Aiol. In de taal van Hildeg. en die van zijnen tijd is dehd.
invloed, zooals men weet, sterk waar te nemen. Ook bij Kiliaan verraadt ten
minste de tweede vorm gar met korten klinker stellig hd. invloed. De uitdrukking
al gare behoort dus te dezer plaatse den duitschen afschrijver. Wel kent
het Mnl. het van denzelfden stam afgeleide subst. gheghare, en de gissing ligt
voor de hand dat dit woord in den tekst stond; misschien schreef M. ghecleet
was met enen ghegare. Over ghegare uitrusting, kleeding, gewaad z. Yerwijs
Gloss, op Maerlants Stroph. ged. i. v.
1387. En doe hem niet]. Deze elliptische spreekwijze komt in het Mnl.
meer voor Pontiuse en hebben si niet gedaen Sp. 23, 29, 40; dat men den kerstinen
niet en dede Ystor. bl. 571; voorts Merlijn 4968; Prosa bl. 276. In Noorden
Zuid-Nederland spreekt men nog dagelijks zoo; ook de hd. gemeenzame taal
heeft de uitdrukking behouden. Maar evenmin als in het Mnl. en Nhd. kan men
in het Mnl. de uitdrukking zonder de ontkenning gebruiken, wel in het Mhd.
(vgl. Mhd. worterb. 3, 134).
II.
54. Vrucht kan mannelijk zijn, gelijk in het Ouds.; Nat. bl. 9, 229 sine
vrucht es lane als hi es ripe; var. echter alsi en als si, dus twijfelachtig. Maar
het pron. possess, sijn kan ook slaan op een fern, en op het meervoud van alle
geslachten. Wij hebben dus nog het oude gebruik van dit pron., zooals het uit
het Got. bekend is: seins slaat reflexief gebruikt op alle genera en numeri.
Grimm spreekt er over Gr. IY 340 \gg. en geeft ook uit het Mhd. twee voorbeelden,
eenige meer vindt men in het Mhd. worterb. 22, 293. In het Mnl. zijn
zij talrijk. In den Alex. 3, 453 \gg. is het wel niet waarschijnlijk dat M. sijn
zoo heeft gebruikt; ook 4, 746 heb ik sinen verwijderd, omdat denkelrjk de
gedachtelooze afschrijver bedoelde ,des afgods onwille' en M. juist om de dubbelzinnigheid
te vermijden het niet gebruikt zal hebben. Somwijlen kan sijn in een
constructio ad sensum gekozen zijn: onse zustre, gone vogelkine, elc die looft
den sceppere zine Franc. 4501; god spreekt dat si sijn salich, die haren evenkerstijn
dor gode vergeven sine misdaden; onse here sal sijns hebben genade Lucid.
3761; elke bataelge coes die sine Yelth. 4, 32, 38. Maar zie tusscen sine voete
(van een masc. plur.) Nat. bl. 2, 834; hi vint.... therte sijn dorboort die maget
(Maria) in tranen baden Disput. 567 var. (misschien echter heeft de copii'st de
plaats niet begrepen); daer si (de Carthagers) verloren al reine dat meeste deel
van sinen here Sp. I3, 35, 8; in siere ere (van Maria) l7, 59, 3; onser Vrouwen....
ende Jhesum Cristum sinen (var. haren) sone l7, 68, 5; dus stond deen
AANT. OP II 65—91. 407
(una) af siere sonde l7, 72 , 57; die hem (masc. plur.) swaerlihere afbreekt sijn
gelt 36, 40, 83; si (Jesus en Maria) mi bringen moeten.... na dat corte leven
mijn ter eweliher bliscap sijn 48, 51, 11; hoe sine yhehrochten te sijnder hant
St. Amand 1, 628; soe datse ghene tvuwe vant ende hiefse op te hant ende sloechse
in sinen tant Esop. 14, 22; etc creature in sijn pine Lucid. 2759; alle creaturen
yegewelke in sine or dine Kuusbr. Begh. 142, 21; caritate en soect nerghen sijn
ghewin D. Doctr. 1, 628 (daartegen caritate niet en soect haer bate 625); elke
(femin.) van u drien heeft sijn behoer Mask. 1312; si selen met bliden moede
weder keren toten goede dat sijn ofte sijns vader was Wrake 2, 822; endegaven
stappans sinen geest Walew. 8981. Het schijnt dat men zich ook wel veroorloofde
sijn op deze wijze te gebruiken, als het niet reflexieven zin heeft: si prijsden
oec mede harde sere sine scoenhede (de sc. van Irene) Lorr. 1, 770; die genas
de joncfrouwe alternate ende brachtse ten kerstenhede, so dede hi sinen (ejus)
vader mede Sp. 24, 35, 70. Ook op onze plaats komt de reflexieve beteekenis
niet zeer duidelijk uit.
Pipe is in het Hd. niet zoo bekend als in het M. voor elk cylindervormig,
van binnen hoi voorwerp; het Hd. gebruikt rohr en rohre. Pipe heet
ook de steel of stengel, waaraan de vrucht vastzit. Nat. bl. 9, 229 Ygg. sine
vrucht es lane.... en meer dan viertich in ene pipe schijnt echter iets anders
bedoeld te zijn.
65. Stoet (met den tweeklank oe) zz pila; Sp. I4, 17, 15 stoet: goet (vgl.
de aanteekening aldaar); 26, 47, 33 met enen stoete: zoete. Het hs. van Yorau
van Lamprechts Alexander heeft in het overeenkomstige verhaal stuzel, waar
het Strassb. Hs. bal leest (z. Weissman Alex. 1, 485 en Mhd. worterb. 2*, 718).
Is ook te vergelijken stilzel zz zusammengebundener haarzopf Spiess Beitrage
zu einem Henneberger Idioticon, "Wienl881? Kil. heeft stuyten Holl. Fris. resilire,
resultare instar pilae; niet stuyten zz nihil valere, dicitur proprie de pila non
resultante. Zonder twijfel zijn deze woorden verwant. Een groote knikker wordt
ook nu nog een stuiter genoemd. Ook in stuyte, stoete zz panis triticus quadratics
etc., Md. stute (vgl. stutzweck bij Weigand) heeft Kil. u en oe naast elkaar.
Over de verwisseling van deze beide klinkers z. van Helten, klinkers en medeklinkers,
bl. 59.
71—73 beantwoorden aan Gaut. II 29 ac si tanta tuam vexat insania
mentem. Yan een woord premant is elders nog geen voorbeeld gevonden. Mijn
vriend Yerdam is van gevoelen dat het hetzelfde is „als parmant, parmantigh,
dat nog heden in gebruik is in de beteekenis van „verwaand, opgeblazen." Kil.
vertaalt het met compositus, gravis et serius homo, vultuosus, bellus, bullatus.
Mnl. parement zz omamentum, parmentier kleedermaker; ook in het Spaansch
aldus gebruikt. Yroeger meende men dat het woord aan het Sp. ontleend was,
doch het voorbeeld uit den Alex, wederlegt dit."
91. Luttel goet, of luttel goeds (zooals het Hs. heeft; ik schrijf goet naar
de andere voorbeelden) beteekent enkel ,weinig' (z. Yerdam, Seghelijn gloss, op
goet en op Theoph. 1349, voorts Anzeiger YII, 22. Ook 6, 580 staat lettelgoeds,
daar zou het echter wezenlijk ,weinig goedes' kunnen beteekenen. Elders heet
het lettel goed en wordt zoowel als substantief, als adverbiaal gebruikt: ic wille
bliven haer goede vrient, al hebbesijs luttel goet verdient Lorr. 2, 1641; ic hebs
408 AANT. OP II 156—179.
te doene luttel goet jegen, neve, dat gi doet (mijn kamp is gemakkelijk tegenover
den uwen) 2, 3650; lettel goet heeft hijs ghelaten Limb. 1, 162; den hertoghe
ontsie ic alsoe lettel goet 2, 1031; daer waser lettel goet gesont Lane. 2, 44145;
ic ben.... met u ghemint wel luttel goet Partonop. 7090; menich ors.... daer
men lettel goet (var. luttel) op telde Grimb. 2, 4796; voorts Limb. 1, 1800;
5, 1116; Lane. 2, 3189; 44910; Ystor. bl. 1542; Yergi 627; 630; Yelth. 3,36,
56; 5, 2, 14; 5, 9, 42; 5, 31, 65; 6, 25, 9; Merlijn 10953; 14095; 24101;
De Jager, Taalk. Magaz. 3, bl. 189 vs. 153; Walew. 7747 en elders; Merl. 14175
staat so luttel goeder liede, denkelijk te lezen I. goet; 26057 in dezelfde beteekenis
met luttel hoep liede. — Somtijds heeft goet nog iets van zijn eigenlijke
beteekenis overgehouden, en uit deze gevallen blijkt, hoe die spreekwijze langzamerhand
geworden is tot eene zoodanige, waarin de beteekenis van^o^geheel
op den achtergrond gedrongen is en lettel goet niets meer zegt dan lettel; als
(1. al) achtijs cleine dat si verloren bleven euwelike, gode nochtan van hemelrijke
en coste haer ziele niet so luttel goet, darom dat hi woud sturten sijn bloed
Kerstine 1018; lettel goed so doe (1. doet) gewach die ieeste van desen 'II- coningen,
om dat si niet ivel conden bedivingen trike Yelth. 2, 32, 6; die knape die bi der
maget sat ende lettel goet dranc of at Limb. 4, 346. In dit geval staat ook lettel
goets: mi mochte lettel goets ontgaen (zegt een roover) Lancel. 2, 42711; die
Vlaminge stoeden vol haers moet (1. moets) ende getrouden hem lettel goeds Yelth.
4, 32, 97. — Yan het meer algemeen worden der beteekenis van goet getuigen
ook deze voorbeelden: si gingen eten; sine hadden in langen goets ontbeten Lane.
3, 18015; hine hadde gedronken no geten no en geens goet (1. goets?) ontbeten
2, 44173; ende dat hi gheens goets ontbeet Theoph. 1349 (met aanteek.); dat ic
niet geve omme sijn doen alse goet als 'I' bottoen Renout 1245; hadt hem groet
goet moghen vromen Stoke 9, 752. — Stoke bezigt eens lettel lief op dezelfde
manier als anderen lettel goet: so dat si luttel lief gheroen, of luttel sliepen binnen
der nacht 6, 976.
In Maerlants geschriften vinden wij de uitdrukking elders niet, Troyen 4330
is van Segher; het is dus niet zeer waarschijnlijk dat zij op de twee plaatsen
in den Alex, van hem afkomstig is. Op de eerste zou men goeds zonder nadeel
voor de maat kunnen verwijderen, en op de tweede is het ook buitendien vrij
zeker dat M. enkel lettel schreef; vgl. die plaats.
156. Borghen, vgl. D. "W. B. 2, 241. De beteekenis tueri is in het Mnl.
nog in voile kracht: verborghe die ghene daer ic voren sorghe Sp. 32, 7, 83
(latijn hos vero qiiibus timeo ipse custodias; de vertaling in de aanteekening
gegeven is niet nauwkeurig). Yooral wordt het gebruikt met uut: uut alien anxte
verborghen Sp. 27, 9, 96; der sorghen daer ne God uut moete borghen Rb. 9345
(vgl. het Glossar.); dat ons god borge ute dezer groter zorghe Franc. 2745. Kil.
plaatst borghen en berghen onmiddellijk naast elkaar, en het is werkelijk des
te eer mogelijk dat in het Mnl. de beide woorden in elkander overgaan, daar
berghen door klankverwisseling tot borghen kan worden, zooals werden tot
worden, werpen tot worden, bernen tot bornen enz.
179. Sale moet hier en in vs. 191 het geheel der tot deborch (173) behoorende
gebouwen, de geheele stede, beteekenen. Ikbetwijfelhetofsa^dezeruimere
beteekenis in het Mnl. elders wel heeft. M. vertaalt misschien al te woordelijk;
bij Gaut. 69 intromit.... aulam Gordium veteres, Sardim dixere moderni.
AANT. OP II 185—201. 409
185 Ygg. zz Gaut. 71 hie Asiam refluls undarum cursibus artant faucibus
angustis gemini confinia ponti. Hie ab utroque mari distans Sangarius aeque
littoribus tamen alterius communicat undas. M. schijnt het Lat. niet goed te
hebben begrepen. Maar ook Ulrich von Eschenbach vertaalt in zijne Alexandres
deze plaats verkeerd (von elnem mer in daz ander Floz ein wasser) en het is
niet onmogelijk dat de latijnsche hss. bedorven waren.
Welke zeeen M. bedoeld heeft is moeielijk te zeggen, daar hij het uit Gaut.
niet kon zien en voorzeker het ook niet uit zich zelf wist (Curtius III, 1, 12
pari intervallo Pontico et Cilicio mari distantem). Maar Narvel is zeker de
Middellandsche zee; vgl. Sp. I1, 7, 11 aanteekening. De hss. hebben en Narvelsee
(Nervelsee) en Navelsee, en de uitgevers van den Sp. verklaren het laaste voor
juist: Navelsee „als stroomende in het midden der bekende aarde (in umbilico
terrae)." Maar hoe verklaart men dan dat de afschrijvers zoo dikwijls Narvelsee
schrijven? Dit laatste moet de juiste benaming wezen, en ook Alex. 4, 203 en
250 is dus in Narvelsee te verbeteren. Die Narvel (ik had in den tekst hetlidw.
niet moeten schrappen) of samengesteld Narvelsee (Nervelsee) is vermoedelijk eene
afleiding van narw, Eng. narrow, Nl. naar zz eng; daartoe behoort narwa
cicatrix (eigentlich Yerengung, die Stelle wo verengt is, Schade Altd. worterb.)
en Mhd. nerwen zz eng maken, z. Weig. II198. Narvel (mannel.) moet dus eenc
oudgerm. benaming van de Middellandsche zee wezen, de eng gemaakte zee ?
of de eng makende, verbindende zee, (ohd. narwo, houvast, gesp.) ?
186. Partia heet bi rechter namen Alex. 7, 1024; noch heten die heysere
alle te samen Augustus na hare rechter namen Rb. 20849; desen hemel heet de
serifture Empyrus bi rechter namen 100; diemen Met..,. Gaufrijt Maerteel bi
rechter namen Sp. 42, 86, 22; Ferguut es sijn rechte name Ferg. 540; Ferg. es
sijn gherechte name 4918; vgl. ook 596; Partonop. 2755. Ook dats wijt 'XII'
mielgen bi rechter maten Sp. 34, 15, 79.
195. Yan de twee oorspronkelijk gelijkbeteekenende vormen, knop en
knoop, Hd. knopf en knauf heeft in het Hd. de eerste de overhand verkregen;
het Nl. (en reeds het Mnl.) gebruikt echter in verschillende beteekenissen de
laatste, waar het Hd. knopf zegt. Ook vs. 201 en 207 staat knoop.
201. Ontvechten komt van vechten in de beteekenis „zich hevig bewegen"
(vgl. Gr. D. W. B. 3, 1388) en is dus eigenlijk „door een hevige beweging
ontgaan", vervolgens 1) ontgaan,<2) afvallig worden, afvallen, 3) onuitvoerlijk
worden voor iemand, iemand te zwaar vallen. Het woord is in het Mnl. zeer
gewoon, bijzonder in de derde beteekenis: ghi selt met rechte der dootontvechten
Floris 3540; die Juden wilden ontvechten dien van Rome Sp. 2*, 89,72; worden
rike ende ooc so iveeldech sekerlike, dat si der wet vele ontfochten Rb. 7177;
voorbeelden voor de beteekenis 3) z. Lekensp. gloss. Ik voeg maar enkele uit
M. toe: of icket iville ic saelt vulbringhen, mi en ontfechten ghene dinghe Troy.
466; voorts Sp. I7, 99, 66; 34, 13, 78; 36, 9, 16. — Geheel miskend is het
woord door den uitgever van Yan den derden Eduwaerde: wie sach ye des gelike,
dat ere vrouwe haer kint tconincrike van Ingelant wint, dat keiser Juliuse ontsacht,
ende des ooc noyt en hadden macht coninge van Vrancryke 168; ende doet
haer te doene ontsacht, es si gekeert 1678; natuurlijk is op beide plaatsen ontfacht
te lezen en desgelijks vs. 1950. Men ziet dat voor „onuitvoerlijk zijn" zoowel
4i0 AANT. OP II 258—346.
alleen ontvechten, als te doene ontvechten werd gezegd; het laatste staat ook
Boec v. d. houte 483. Dat ook Rein. 6647 eert hem ontvochte (Hs. onvochte) zeer
goed is en niet met Martin in eert hem onvochte mag veranderd worden, heeft
De Yries aangetoond Taalk. Bijdr. 2, 89, waar hij ook een ander voorbeeld
voor de uitdrukking eert hem ontfacht aanhaalt. Het is bijna hetzelfde als eer
hi gefeen, waarover ik gesproken heb in de aant. op Flandr. I 747. Ik meen
mij te herinneren dat ook in andere teksten het woord ontvechten niet begrepen
en tengevolge daarvan verkeerd gelezen is.
258. Zie de aanteekening op 413.
262. Gaut. 104 vg. ignem..... axibus auratis argentea praetulit ara.
Ik kan mij niet voorstellen dat M. zonder aanleiding uit het Latijn het altaar
weer in een afzonderlijke bewaarplaats gezet zou hebben. Daar eehter nl. casse ook
de plaats van het Hd. hasten vervangt (vgl. Kiliaan en D. "W. B. 5, 259), zoo
kan casse zeer goed de kast van een wagen beteekenen. Ik voeg dus ten minste
sijn bij. Stond er misschien oorspronkelijk die in guldine casse?
Ghedraghen bringhen staat ook vs. 292; 3, 338 brochte meneghen spiet ghedraghen;
2, 287 brochten cleder ane ghedraghen. Ook elders vindt men zeer
dikwijls bringhen met een part, praet. verbonden (vgl. Gr. 4,128; Mhd. worterb.
1, 249a en Yerdam Tekstcritiek bl. 80 en 107): die beesten die si gereden brochten
Lancel. 3, 3956; brocht ghereden een sterc paert Segh. 3610; die mi geiaghet
bringhet (zegt de muilezel) Esop. 39, 13; ene ghecele brochti ghevoert in sine
hant Walew. 3702; dat een joncfrouw brachte gedraghen een hint (zz een kind
baarde) Ystor. bl. 4054; brochte dat licht glietrect nut Partonop. 2139; enenknijf
brocht hi ghetoghen Segh. 3835; dat gond dat si verswolghen brochten (z= dat
zij verslonden in het lijf voerden) Kb. 32794. — Alex. 4, 1170 staat alleen
bringhen in dezelfde beteekenis als bringhen ane ghedraghen: van der cierheit
die si brochten; vgl. 7, 404 die paerde die dien waghen brachten. Ook elders
staat bringhen zonder het deelwoord, maar met an: ghene wapen en brocht hi an
Segh. 4328; dat si cume een cleedehijn brochten ane Brab. y 4, 124. — Over
bringhen met andere adverbia en met adjectieven wil ik hier niet uitweiden.
318. De gissing die ik in de aant. op Flandr. 1 192 geopperd heb over
constructies zooals groette siere moeien, als ware siere moeien de derde naamval,
herroep ik na mij overtuigd te hebben dat ook in het meervoud de vormen van
den tweeden naamval aldus worden gebruikt. Het zijn dus genitieven, en de
vroegere verklaring dat hierin een rest van de oude omschrijving met name, of
een ander substantief bewaard is, zal wel van kracht blijven. Een nominatief
siere moeder, zooals hij in onzen tekst staat, laat ook nauwelijks een andere
opvatting toe. Het blijft eehter opmerkelijk dat het gebruik tot vrouwelijke
woorden is beperkt.
337. Qaam dwers daer an zou kunnen beteekenen „kwam op beide zijden
van den schat", om de tegenstelling te doen uitkomen met de vroegere orde,
volgens welke de eene afdeeling achter de andere kwam. Ygl Mhd. twerhes
sitzen rz schrijlings (met wijde beenen) te paard zitten Mhd. worterb. 3, 166.
Gaut. zegt 135 plurimus hoc ambit centenis milibus agmen funditor.
346. Het is in het Mnl. niet zeldzaam dat daer, dienende om de plaats
AANT. op TI 347—371. 411
Tan een pronomen bij eene praepositie te vervangen, niet wordt uitgedrukt: dat
si niet en seiden af Alex. 10, 862; wi horen wonder of vertrecken Nat. bl. 12,
1110 varr.; alse hem ghenoeghet enege maniere af te etene Sp. I8, 57, 7; dochal
hadde soe enen man, ne sciet soe niet af nochtan, soene drouch naest der hunt
ene hare 3tt, 37, 72; sine hadden niet te levene af Wrake 336; bedi mach ons
wel of grisen als ons toecomen sal de doot Praet 3943; vgl. 4727; Velth. 1, 44, 38;
Hildeg. 23, 185 (eng. he had nothing to live from); in desen tiden.... so donderet
vreselyc te Gint, dattie stat af verivagede Yelth. 2, 21, 1; ne spraken
ieghen niet een woort Partonop. 6284 (al hadsiere iet ghesproken ieghen 6274);
vgl. Ystor. bl. 3158; Yan d. derd. Eduw. 2744; alsmen kersen menegherande
ane (var. daer ane) ontsteect Sp. I4, 58, 16; die Abraham daer te voren cochte
die sine in te gravene Rb. 2070; vgl. 3176; 6968; want dat ogenoytensach....
heefstu verdient te comen in Sp. 24, 16, 29; sijn gelt hie den goden boot die
kerke te makene mede Franc. 602; omme te bedrieghene mede H. d. heimel. (ed.
Kausler) 710 (var. daer mede), vgl. Sp. 42, 78, 14; al onsen iville mede tedoene
Rein. 3114; gheefs mi een luttel op hoveschede, bachten mi te decken mede Esop.
66, 5; hier omme sijn si onvredelic mede te wandelne Ruusbr. Trappen 35, 18;
vgl. 47, 20; Sp. 24, 12, 176; 25, 45, 90; Ferg. 3656; Seghel 7069; 10062;
Grimb. 2, 3087; Vrouwen heimel. 1278; Hildeg. 42, 148; August. St. Jans
evang. 10; want zekerlic ic moestet zoeken ende om waken vele nachte Yoorwoord
van het Hs. C der Brab. y. vs. I l l ; gaf hem up te levene rente avie Sp. I7, 97,
70; vgl. I8, 57, 7; ende begonden sere te slane hare viande ende op te gane
Lane. 4, 11417; vgl. Praet. 3724; dat hi meer ute comen en sal Lane. 2,22987;
daer ave Kerstine ernstelec was gebeden ende besworen toe met eden Kerst. 1033
(als toe hier niet „ook" beteekent). Het is de vraag, of de taal in deze gevallen
van den beginne af daer niet noodig had, dan wel of het later werd weggelaten.
Als daer reeds met een andere praepositie voorafgaat, mag men natuurlijk het
laatste aannemen, b. v. daer Noe selve binnen sat ende voer op Alex. 7, 1309;
op dat hi den ghenen vinden moge daer hi in levet en alle dine een met sijn
Ruusbr. Brul. 150, 7.
347. Nevel staat ook 9, 295 en 331, maar op alle drie plaatsen buiten
het rijm; in het rijm 9, 291, zooals elders bij M. mist. Nevel vinden wij wel in
het Mnl. b. v. Rose 4279, Ruusbr. I bl. 248, 2; Brulocht bl. 76, 3, Kiliaan
geeft het op zonder van eene beperking in het gebruik te gewagen, maar ik
geloof niet dat het ook van vlaamsche schrijvers wordt gebruikt. Het is dus
waarschijnlijk dat M. zelf mist had geschreven.
351. De lezing van het Hs. verergert heb ik misschien ten onrechte in
verherghet veranderd; z. de aanteek. op 6, 176.
354. Gaut. 142 ad loca quae Cyri dixerunt castra priores.
356. Dezelfde constructie van doen met een volgend dat consecutivum
vinden wij Rein. 3166 wildi doen, vrauwe Ermeline, dat ghi gaen wilt met mi
daer. Zij behoort tot de in het mnl. taaleigen zeer geliefde omschrijvingen van
het verbum, waarover nog wel iets te zeggen valt.
371. In de uitgave van Gaut. Alexandreis door Miildener heet de rivier
412 AANT. OP II 373—389
in overeenstemming met den werkelijken naam Cydnus; maar voorzeker niet op
gezag van de handschriften. Oudere drukken hebben Cygnus, en dat Miildener
de namen meer tegen het gezag van de handschriften naar Curtius veranderd
heeft, is aangetoond door Toischer Ueberdie Alexandreis Ulrichs vonEschcnbach,
Sitzungsberichte der phil.-histor. Classe der Kais. Acad, zu Wien, deel 97 bl. 315.
373. De adverbia van plaats iewaer en niewaer en de synoniemen daarvan
worden in het Mnl. bij voorzetsels gebruikt in pi. van de substantivische iet en
niet (ook voor niemmi): ende anders niewers an gheloven en soude St. Amand
2, 2380; (die) nergens aen sijn merke en hide Blomm. Oudvl. ged. 3, 118,463;
en wes niewerines af in vare Sp. 25, 5, 19; hem niewers afversagen 23, 27,124;
vgl. 25, 23, 333; ende niegerincs hilde sijn lant ave dan van Karlen Lorr. 2,104;
vgl. Wrake 3, 1250; Brab. y. 7, 11895; welke minne dat men nerghent bet en
mach bi bekennen Ruusbr. Dogheden 10; dat fenijn dat niewer in en mochte sijn
Alex. 10, 1005; vgl. Partonop. 591; menstrua en emorroyde en stoppen nauwer
(var. niewer) mede mee Nat. bl. 2, 1395; vgl. Walew. 734; nerghen met verwerken
Wrake 2, 1239 ; mine oeren en horen niewerinc nare Lancel. 2, 12959;
omme hare afgode, niewer omme mee Rb. 7934; niegerent omme achter laet
Yelth, 4, 5, 43; dat si dachte iegeren om el Kerst. 1732; hine ontsach hem
niegerinc teghen Grimb. 1, 5666; sijn niewer toe goet Alex. 4, 1669; vgl. Lucid.
4208; Wrake 1494; Lev. Jez. bl. 35 (nirghen toe); bl. 93 (nirgren foe);Testeye
1620; wat pijnic mi iegerincs toe Lorr. 1, 698; vgl. Kerst. 1706; niewerinx up
en hoopte Tond. 33; hem nergens voer en wachte Brab. y. 6, 9116. Dezespreekwijze,
die men evenzoo in het Mnd. aantreft (vgl. Schiller-Liibben 3, 174 vg.)
en die ook nog in het Nnl. een gewoon verschijnsel is, wordt begrijpelijk, als
men aan het gebruik van daar en waar bij praeposities denkt. Daar men zeide
daerom en waerom (voor om dat en om wat), veroorloofde men zich ook niewaer
om voor om niets, iewaer om voor om iets en vervolgens ook niegerinc, nerghen
om enz. Het Nnl. gebruikt ook overal om voor om alles. Op niewer na in de
uitdrukking niewer na Ujken heeft Prof. De Yries de aandacht gevestigd Taalk.
Bijdr. 2, 52 \gg. (vgl. Yerwijs Stroph. ged. aanteek. bl. 186.) Zij beantwoordt
oorspronkelijk aan het fransche ressembler a rien, nergens na is dus zz naar
niets, maar wordt vervolgens sterker in beteekenis. Het schijnt mij niet noodig
dit te verklaren uit de bijgedachte aan de beteekenis „voegen" van Ujken en een
ander nergens na zz nequaquam. Immers Ujken naar niets is „lijken naar niets
goeds", zooals men in het Hd. zegt „nach nichts aussehen", d. i. „schlecht aussehen,
einen schlechten eindruck machen", en deze uitdrukking kan van zelf
den zin verkrijgen van „onbetamelijk wezen, afkeuring verdienen". Het andere
nergens na zz nequaquam is hiervan volstrekt te scheiden, want in het eerste
is na bijwoord en nergens (of nieuwer) alleen eene sterke ontkenning, zooals
uitstekend door De Yries t. a. pi. aangetoond wordt. Dit nergens na wordt ook
door Eilhart van Oberge gebezigd si en ist nergin net so Mcht, so min vrouwe
die coningin Eilhart (uitg. door Lichtenstein) 6460.
380. Ygl. De Bo 111 „Strek zz de strekkende lengte van iets". Streke
mannel. en vrouwel. is zz nnl. streek, hd. strich, oorspronkelijk een t-mascul.
389 ygg. Gaut. 160 Aestus erat medius cum sole tenente Leonem Iulius
arderet. Ygl. de overeenkomende bepaling van tijd 1, 777 vgg. Daar beantwoordt
AAKT. OP II 406—463. 413
wedemaent aan den lat. Junius, zoo ook Rb. 28996, en ook Kil. stelt het voor
Iunius, terwijl hier het Lat. Julius heeft. Misschien heeft M. Junius gelezen.
Het wordt echter niet constant voor de maand Juni gebruikt; z. Clarisse Natuurk.
v. h. Geheel-Al, bl. 205 \gg. en De Jager, Taalk. Mag. I l l 248. In het Ohd.
is witumanoth zelfs de vertaling van Augustus Graff 2, 796.
406 Ygg. G-aut. 167 non invenit apertas spiritus arterias,
413. Gaut. 171 oritur per castra tumultus flebilis. Uit de beteekenis van
dinghen „pleiten, in rechten handelen" of „onderhandelen bij den koop" schijnt
die van „met veel lawaai door elkander praten" te zijn voortgevloeid, wellicht
ook eenvoudig „lawaai maken". Vandaar heeft dat ghedinghe 2, 258 wel ook de
beteekenis van „geraas".
418. Staken zz sistere b. v. het werk staken (Kil.), dus „welk ongeval
heeft dijne loopbaan gestaakt". Ook Snellaert verstaat de plaats aldus.
424. Als de lezing van het Hs. juist is, moet menghewonopvatten, zooals
Prof. De Tries mij aanwijst, in den zin van „woonachtig, gehuisvest". Hij vergelijkt
te recht Rb. 7372 Abner was comen van Jetro, ende was daer ghewoont
also; ^ghewone en ghewoent wisselen af, zooals b. v. ghehaer en ghehaert"; vgl.
ook die te sinen rade sijn ghewone Theoph. 548 en hier en ben ic niet ghewone
Esop. 12, 24.
De vorm ghewoen van het Hs. doet, wel is waar, denken aan ghewone {—ghewone
of gheweune, vroeger denkelijk giwuni), de eenige tot nu toe bekende vorm van
het adj. in het Mnl., en dan zou het rijmwoord Tisiphoene moeten luiden. Dit
rjjm van oe: o (zz nnl. oe: eu) is bij M. niet zonder voorbeeld (z. de inleiding),
maar er blijft dan nog de ongewone vorm Tisiphoene voor den nominat. over.
Ook dit, is niet voltrekt onmogelijk (vgl. Anzeiger f. deutsch. altert. u. deutsche
litt. V 80), maar Tisifm zou toch verreweg de gebruikelijkste nominat., inzonderheid
bij M., wezen en dan ware het rijmwoord gewm, de eenige vorm van
het adj. in het Hd. Gewon en gewone zijn niet hetzelfde, maar het eerste is een
a-stam (germ. *gawori) het andere schijnt een t'-stam (germ, gawuni) te zijn. Het
eerste is tot nu toe in het M. niet teruggevonden, maar het kan zeer goed bestaan
hebben, en het is denkbaar dat in de zeldzamer beteekenis van „woonachtig"
ook de zeldzamer vorm langer bewaard bleef. Daar het Hs. even goed toelaat
te schrijven Tisifon: ghewon, als Tisifoene: ghewoene, durf ik het eerste eens
voorslaan.
437—38. Gaut. 183 non licet in patriam loca per deserta reverti. De
woorden in patriam zijn een bezwaar om te schrijven keren dor die lande. Misschien
was si eene afkorting voor Silicien (zz Cilicien) en moet er gelezen
worden want Cilicien es testoort met brande.
457 Ygg. Gaut. 188 surgit et Argolicos, subridens ore sereno, increpat.
463 Ygg, Gaut. 190 inscia mens hominum quanta caligine fati pressa
iacet, quae me toties inusta lacessit, Kil. onwetich inscius, nescius, vgl. Lekensp.
Gloss, i. v. wittich. Er moet dus niet, zooals men licht kon denken, onwetticheiden
gelezen worden en dit met iniusta in betrekking worden gebracht, maar dul en
onwetticheiden vul behooren samen en vertalen inscia.... caligine pressa,
MA AANT. OP II 507—527.
507. Gaut. 212 (si tamen in medicis est ut reparare salutem arte queant
medico) faveat medicina. M. drukt dit iets anders uit. Bi rade werken beteekent
„zich laten leiden", hier dus „ik zou mij gaarne Daar den raad van den geneesheer
voegen": ende hi sochte otmoed an gode onsen lieven here, ende wrochte
voortan bi rade sere, bi Amande, den helighen man St. Amand 1, 3733; vgl.
1, 4802 ende werct voort dan bi vroeden rade; Esop. 39, 18 daer na quaemt
hem al te quade; si hadden bat ghewrocht bi rade (d. i. „zij haddenbeter gedaen
den raad van de zwaluw te volgen"). Uit het voorbeeld uit den Amand laat zich
opmaken, dat de uitdrukking zeer gewoon was; dientengevolge zeidedeschrijver
niet bi Amandes rade werken, maar verkoos hij te schrijven bi rade werken bi
Amande.
518. Namen van volkeren staan in het Mnl. somtijds nog zonder het lidwoord:
dwinghen Antipodes 10, 198 (z66 in de var., Hs. die Antipedes); Paphlagoene
worden verwoet Troyen 8504; Mirmidoenen waren goet 8576; doe hadten
joden wonder groet Ystor. bl. 414; Fransoyse seden openbare Lorr. 2, 3170 en
passim; daer op achten Sarrasinen clene Oringen 226; Serrasine loegensere255;
dattene Fransoise hebben versien Ogier 13; desmorghens clommen Sarragoise
ten mure waert 50; Frantsoise untviengen si bet nide Aiol (herausg. von Yerdam
im anhang von Aiol et Mirabel u. s. w. herausg. von W. Forster) 317; 379;
385 e. e. zoo ook ofte gygante syn verresen Alex. 10, 1397. Zeer gewoon is de
uitlating in mnd. geschriften. Grimm Gr. 4, 407 zegt dat wel in het ohd., maar
niet meer in het Mhd. het lidwoord ontbreken mag; vgl. echter Gregorius 3028
do geloubten Romaere, ook 3003 schrijven Lachmann en Bech daz si...R6maer
zesamene baeten, en wel te recht. — Ook bij namen van rivieren ontbreekt het
lidw. somtijds in het Mnl., b. v. in Ganges so vintmen ale Alex. 7, 1005; op
Goude op Lecke Stoke 10, 573. Opmerkelijk is het dat Stoke ook het appellativum
scepenen aldus bezigt: scepenen seiden 6, 329; scepenen antworden 334;
scepenen spraken 352.
520 Ygg. Gaut. 218 \gg. impetus hie regis praecepsque libido cohortes
moverat ancipites, ne festinatio curae augeret morbum. Indien wij de woorden
van den dietschen tekst aldus construeeren „vreesden, hetgeen de koning wil
en in zijn hart overlegt, dat dit zijn ziekte kon verergeren" krijgen wij althans
eene gedachte, die op die van het Lat. lijkt. Maar de wijze van spreken is zoo
duister, dat ik vermoed dat de verzen verknoeid zijn.
527. Een paer letteren en dat paer letteren ook vs. 619 en 629. Menvindt
het ook in den Rein. 3259; 3353, meermalen in den Lane, b.v. 3, 13683, e. e.
Ook het Latijn der middeleeuwen kende dit gebruik, vgl. Du Cange Y 70 vpar
litterarum Gallis une paire de lettres ita unicam epistolam vocabant, quod complicata
quasi binas efficere videatur". Of die verklaring juist is, zou eerst nog te
onderzoeken zijn; de gewone vorm van brieven in de middeleeuwen was niet
een samengevouwen parkement. Maar men zal toch eerder aan dubbele parkementbladen
denken, dan veronderstellen dat het gebruik nog dagteekent uit
de tijden, toen men de diptycha, twee samengevouwen wastafelen, bezigde.
Opmerkelijk is het dat de bewerker van den Reinaert de uitdrukking blijkbaar
geheel verkeerd heeft begrepen; hem volgt dan ook de nederduitsche vertaler.
Zij spreken van een paer brieven, en nu eens is dat een brief, dan weder
AANT. OP II 528—724. 415
twee, zooals zrj uitdrukkelijk zeggen (Reinaert II 3353, Reinke 3108). Van
twee brieven te spreken is echter onzinnig, en het lijdt geen twijfel, of oorspronkelijk
is een brief bedoeld. Maar reeds de afschrijver van den eersten Rein,
schijnt het niet meer begrepen te hebben en toen aan het knoeien gegaan te zijn.
528 Ygg. Gaut. zegt hier alleen (224) hie praemissa ducis deturbat epistola
regem. De nadere opgaven van M. kunnen uit 355 Ygg. en 597 Ygg. gecombineerd
zijn. Het is dus niet noodig hier een andere bron te vermoeden.
546. Te oordeelen naar het Lat. (229) sed potio postqnam exhausta est,
chartam.... porrigit archiatro, zou men denken dat maer teerst veranderd moest
worden; maar vs. 556, dat ter vertaling dient van de woorden van Gaut. (234)
sine vim medicaminis huius in venas recipi, is een bezwaar om dit te doen. In
vs. 545 wil M. denkelijk zeggen dat Alexander weifelend begon te drinken,
zoodat vs. 556 vs. 545 niet wederspreekt. Het is moeielijk de waarschijnlijke
reden te vinden, waarom hij het verhaal dus veranderd heeft.
610. Gaut. 268 qnippe pares illic acies utrinsane tyranni Parmenio censet.
639. Gaut. (273) zegt alleen eqnitatns duce Thymode en niets van
verwanten, die bij hem waren.
695—98. De inhoud van deze verzen wordt bij Gaut. niet gevonden, maar
in plaats daarvan (311) saepe snb hac memorant carmen sylvestre canentes Nympharum
vidisse choros Satyrosque procaces. Ook aan die beek verbindt Gaut.
eene mythologische toespeling, die M. voorbijgaat.
724 vg. Gaut. 329 pndor est pngnamque vocari dedecet. Orloghe is de
toestand van oorlog, en dientengevolge z= veldtocht, wijch beteekent kamp,
veldslag. Porus wil zich tegen Alexander verzetten, terwijl de andere vorsten
zich onderwerpen; teerst dat verhoort Macedo, was hi der orloghen vro Alex. 7,
98; diere reysen was in beiden siden so vele, hen alien mochts vernoyen. het sceen
dat orloge van Troy en, want het gheduerde even swaer, niet vele min dan vijf
iaer, dat nieman en conste bringen te soene noch te goeden dinghen Heelu3900;
de Joden trekken uit Bethulia te wighe Alex. 4, 1044; voor den derden slag
spreekt Darius van hetgeen hij verloor in beide dien wighen 6, 884; doe werd
die wijch staerc ende groot (r= de veldslag) Yelth. 4, 29, 79; dus ook het w.w.
wighen rz vechten man tegen man. De slag wordt ook strijt genoemd: doe was
die strijt staerc ende groot Alex. 9, 428 (vgl. het voorbeeld uit Yelth.); dus ook
wijch en strijt verbonden 8, 271. Het is dus mogelijk dat orloghe en wijch in
een zekere tegenstelling tegenover elkaar geplaatst worden, zooals in de bovenstaande
verzen; verder ook int jaer dat Totila staerf, de here, wart orloghe
groot ende zwaer, ende ghedeech te wighe daernaer tusscen die Gepyden entie
Lumbaerde Sp. 36, 32, 10; daer hi was blide dat hi den bisscop comen sack,,,
want daer bi waende hi bringen dat orloghe met gheninde eerlike met wighe
tenen inde Heelu 3786. Den slag van Woeronc zelf noemt de dichter altoos wijch
en volcwijch.
Niettemin schijnt ook orloghe van den enkelen slag gebruikt te worden, zoo
Alex. 2, 159 Ygg. dat eerste orloghe dat Daris hilt...., jeghen die Griehen . . .
dat was doe hi dede varen seshondert dusent met Mennoene en daarop volgt de
beschrijving van den slag bij den Granikus. Maar men zou ook hier orloghe
416 AANT. OP II 730—815.
kunnen opvatten in do beteekenis van campagne. De schrijver van den Grimb.
oorlog noemt hetgeen M. en Heelu in tegenstelling tot orloghe met wijch uitdrukken
staende strijt en kleinere schermutselingen pongijs: oec geviel dicke also,
dat deen te gemoete quam den anderen, alsoe ic vernam, van hem die wachten
achter straten, ende vochten sere utermaten. dus hadden sy vele pongyse; maer
sy en consten in geenre wise comen fenighen staende stride; die minste hoop
weec fallen tide den meerren, also ic las, tot hi van lieden riker was, ende oirloghden
in beiden siden 1, 2547; sy hadden menich swaer pongijs.... ende
vingen ende sloegen te male met X, met XII op ende dale; maer te ghenen staende
stride ne quamet 1, 2742. Elders beteekent staende als epitheton van strijt „nog
onbeslist, hachelijk"; tengevolge daarvan zijn in twee van de boven opgegeven
voorbeelden staende ende groot samen verbonden; vgl. Troyen 2757 lange tijt
stont dat pongijs, dat daar niemant wan den prijs, en zoo ook 8897 \gg.
730. Verwijs schrijft alse also; vgl. echter Rein. 506 daer Reinaert hadde
de pade sine ghesleghen crom ende menichfoude, also als hi uten woude hadde
ghelopen om sijn bejach.
732. Voeren zou hier kunnen beteekenen „mishandelen, toetakelen", z.
Martin. Gloss, op Rein, en zijn aanteekening op 2843 en Verdam Tijdschr. v.
Ned. Taal en Lett. I 131 vg., of captum ducere, en zoo moet het opgevat worden;
Gaut. zegt (332) captosque domanL Torec 928 ende vine den grave ende gaven
daer sinen ghesellen ende Met hen daernaer dat sine der joncfrouwen... voren;
Lorr. 2, 114 hoene een kersten valschelike voerde; voren zz in gevangenis zetten
Keure van Brussel in Brab. y., deel I, biz. 814.
778. Verwijs t. a. pi. wil lezen doet u vorders ere ende uwen moet „zij
moesten hunne voorouders en hun eigen moed ere aandoen". Maar ik houd deze
wijze van spreken niet voor aannemelijk. En is eenvoudig veschreven voor en,
en dit staet voor in; doen in den moet is de juiste vertaling vanhetlat. revocare,
zooals het M. — misschien niet geheel naar den zin van den lat. schrijver —
hier heeft opgevat; patrium revocare vigorem.... decet (Gaut. 354). Ende hevet
in sinen moet gedaen dat hine emmer ivilde ivreken Sp. 32, 3, 4; zoo ook met
herte i. pi. v. moet: dat ghi in uwe herte binnen ne doet el ghene vrouwe Partonop.
1247; heilighe moeder doet dat lyden ende sijn wonden tot alien tyden in
mijn herte (lat. crucifixi fige plagas cordi meo) v. d. Bergh Geestel. ged., bl. 93
strophe 6, 1; vgl. Rb. 30409 sij hadden uter herten gheset ontfermenesse recht
ende wet. — Het is immers mogelijk dat M. patrum (i. pi. van patrium) revocare
vigorem heeft gelezen en dit met uwer voorders doocht vertaalde. Waarschijnlijk
echter heeft hij alleen uwe voorders geschreven. — Hetgeen Verwijs t. a. pi.
rerder uit de Alexandreis opgeeft, wordt eerst in de volgende regels vertaald.
805. Yoor de woorden die wi u wisen is bij Gaut. geene aanleiding:
aeternum testor iubar, aurea solis lumina, cui dedimus nostris in finibusortum.
Ik kan ze niet anders verstaan dan als een toevoegsel van den dichter, om er
op te wijzen dat Darius bij het zweren de hand naar de zon heft.
810. Ghelijc dat ook 4, 182 zz ac si; z. Rb. gloss.
815. Gaut. 373 deseruisse locum Graecos pavidasque cohortes consuluisse
fugae iam per compendio saltus ad pelagus rapuisse gradum per que ardua rupis
AANT. OP II 829—902. 417
praecipitasse fugam. De woorden, zoo als ze in het Hs. staan, zou men wel
kunnen verklaren, maar er zijn toch te veel bedenkingen tegen, om ze zoo
maar voetstoots aan te nemen. Indien wij den bij M. gewonen vorm gevloen in
den tekst voegen, ontstaat er bedenking tegen het metrum van het vers, en
buitendien rijmt M., voor zoo ver ik weet, alleen buscaelgen (z. b. v. Rb. gloss.)
zoo als ook b.v. faelgen, en niet falen. Als njm voor buscaelgen kan ik mij
hier slechts dit zelfde faelgen voorstellen. Het woord — meer gebruikehjk in
den vorm faelgieren, dan faelgen — beteekent „ontbreken, missen, zwak worden,
niet slagen, te kort schieten", Kil. vertaalt (faelen) falli, labi, errare, delinquere,
deficere, vg. b.v. doe faelgierden hem die arme Alex. 5, 289; nu faelgeren
mi die lede Hildeg. 183, 5; daer mochtemen sien menech ontmoet vore die
porten, diese asselierden, ende die van binnen niene fallierden, si lieten vdllen
balken groot Cassam. 988. Er laat zich dus wel denken een {there ghinc hem
faelgen = fuga eum deliquit of ook) there ghinc faelgen zr fuga lapsus est Dit
is ten minste vrij zeker dat there in te lasschen is.
829 Ygg. Gaut. 384 etenim si forte daretur optio talis ei, fugiens an vincere
mallet, quam vinci a profugis, hostique resistere victus: forsitan ambigeret
utrum minus esset honoris. Het is niet te verwonderen dat het M. niet gelukt
is, de gekunstelde en in spijt van de moeite daaraan besteed toch mislukte antithese
van den latijnschen dichter terug te geven. Ik denk dat M. tegenover
elkander stelde de vlucht verbonden met de zege en den dood in eenen standvastigen
kamp, en ik heb daarnaa den tekst ingericht.
875. Gaut. 392 providus aeria currens speculator ab arce nuntiat Argolicis
Moet men den dietschen tekst veranderen (b.v. van enen toorne), of heeft M.
opzettelijk anders verhaald, of wel anders gelezen?
882 Ygg. Bij Gaut. 424 Ygg. wordt op de rechter zijde Coenus vermeld,
die bij M. aan de linker zijde staat, daarentegen ontbreekt geheel Hector. Liber
III 55 is echter ook bij Gaut. Coenus met Antigonus en de andere helden van
de linker zijde samen. Yan dezen noemt Gaut. er in het begin slechts vier Parmenio,
Craterus, Antigonus, Philotas. M. heeft dus buiten Coenus ook Eumenius
toegevoegd. 3, 142 vecht echter Emenidus, die zonder twijfel dezelfde persoon
is als Eumenius, aan de rechter zijde.
902 Ygg In de aanteek. op Flandr. I 512 heb ik over elliptische uitdrukkingen
gesproken, zooals helm upt hooft, scacht in die hant. Ik voeg bij de
daar opgegeven voorbeelden nog in elke scare vijf dusent man gewapent ende
halsberch an Grimb. I 4188; evenzoo Elegast 1111. Deze sterk elliptische wijze
van spreken vindt men ook elders, meestal in beschrijvingen van de gedaante,
van kleeding of dergelijken; ten minste blrjft overal een verbum aan te vullen:
dede soe hare pareren sciere na eere coninghinnen maniere, ende an elke zide
van hare ene cameriere Sp. I5, 8, 37 (hier zou men echter ook dede in gedachten
kunnen herhalen); vingheren stijf ende ogen goet mede Sp. I7, 2, 7; Gayus
was lane ende bleec lane ende magher hals ende been, ogen hoi ende vorhoeft
breet, van upsiene fel ende wreet l7, 29, 33; daer die arme weduwe lach.
An hare en was geen bejach, aerm van goede, van deugden rike, ende si lach
ontfermelik up derde ende een lettel stroes daer mede, maghere ende verhongerde
lede l7, 67, 75; vele consten si van den paerde. dapper, stout ende sere wreet
Dr. FRANCK, Alex. 27
MS AAKT. OP II 936—1094.
ende over die scouderen breet, corte halse ende goet ten boghe: tfierste vole dat
wesen moghe 3l , 24, 74; deze setten al haer doen, hoe haer gescoye ten
besten staet, om specie ende mossceliaet, dat si wel rieken vanden crude; nuwe
scoen met behagelen hude, thaer gelu enten crooc, met vingerlinen verciert ooc
31, 42, 9; een deel ghelijctet den paerde voren, maar achterwaert, als wijt horen,
es et na den visch ghestaert, ende ghene voeten achterwaert Nat. bl. 3, 459;
vgl. ook Sp. 21, 86, 14; 25, 21, 71; coninge maect sise (de werlt) heden, morgen
setsise ter scalcheden; heden vervuUen (1. vervult) si enen met goede ende
morgen met aermoede; heden van velen gemint, morgen verhaet ende al geschint,
heden droeve, blide morgen enz. 27, 8, 139; z. Behaghel op Eneide 5260. Ook
in zinnen, die een bevel of raad te kennen geven en in spreekwoorden treffen
wij zulke ellipsen aan b.v. Gloriant neve nu sijt behindich in uwen raet,
ende uwen heimeliken staet en seldi niemen maken cont ende luttel worde in
uwen mont ende die behindech ende vast Gloriant 538.
936 vg. Gaut. 459 (agmen muliebre) praetendit praedae plus quam discriminis.
Heeft M. deze woorden niet begrepen en vertaalde hij praetendere met
hope hebben, of heeft hij geschreven si gheven hope?
942. Het rijm ghewone (d. i. gheweune): soene is geen voldoende reden
om de juistheid van de overlevering in twijfel te trekken; z. de inleiding. Maar
de uitdrukking is niet goed gekozen, want zoen houden, d. i. vriend wezen met
de scherpe zwaarden is een te stout beeld voor Maerlants stijl. Het zou eerder
in de Noorsche poezie voegen. Gaut. zegt (461) gladios et vulnus abhorrent.
In het volgende drukt M. zich sterker uit, dan Gaut., die zegt letifer illorum
scrutatus viscera mucro cum semel hostili resperserit arva crore en dus niet spreekt
van het steken met de „gaerde", of het slaan met roeden.
950. Plompe swaerde vertaalt woordelijk het gladios hebetes van Gaut.
(466). Kil. plomp rz hebes; vgl. Weigand Deutsches worterb. 2, 364.
967. Ygg. Gaut. 478 creditis, esse satis patrum lucre acta nepotes? Plurimus
in poenas non sufficit iste, Europae strages Asiae pensabo ruinis.
985. Het is geheel onwaarschijnlijk dat het rijm daet: vaert van M. is.
Daar G. hier (484) iets meer heeft, nl. proelia non spolium mecum discernite,
cedant praemia, praeda meis, mihi gloria sufficit una: rem vobis, mihi nomen
amo, zoo ligt het vermoeden voor de hand dat er twee regels uitgevallen zijn.
Maar nog waarschijnlijker is het dat er eene fout van anderen aard is ingeslopen.
999 vg. Gaut. zegt niets van hetgeen in deze regels staat.
1003. Ook dit zegt Gaut. niet. Maar hij heeft ook drie hoofdafdeelingen
van de schilderijen, behalve de voorstelling van de geschiedenis van Cyrus op
den rand.
1051. Gaut. drukt zich hier duidelijker aldus uit (512) sculptoris dextera...
.praeteriit; vgl. vs. 1105.
1080. Het enkelvoud van het praedikaat is door het rijm in vs. 1091 gestaafd.
De verklaring is niet moeielijk. Evenzoo Kb. 5911 dit bediet die twee
slaghe, die Moyses sloech in dien daghe.
1094. Spise] vgl. Weig. Deutsch. worterb. 2, 757 speise zz: „zubereitetes,
AANT. OP II 1253—1270. 419
gemischtes metall" en het ML Hochspijs. Nat. bl. 13, 61 electrum es ene spise
van metale; vgl. de daar volgende beschrijving. Op onze plaats zou men eerder
aan onvermengd metaal denken; het beteekent waarschijnlijk elk metaal, dat tot
iets verwerkt is.
1253 Ygg. Zoo als in de inleiding vermeld is, vinden wij na dat het
tweede boek met 1249—52 geeindigd is, nog een stuk toegevoegd, hetwelk ten
gevolge van Graut. (533—44) en van den zin zonder twijfel nog tot hetzelfde
boek behoort. De verzen 1272—74, die nog eens het slot van het boekvormen,
staan de veronderstelling in den weg dat 1249—52 op eene verkeerde plaats
staan. Dit zou alleen mogelijk zijn, als men aanneemt dat 1272—74 van eenen
afschrijver toegevoegd waren, die aan het eind van het boek geene sluitende
verzen meer aantrof. Maar dan zou ook 1271 als interpolatie moeten vervallen.
En werkelijk is er voor dit niet zoo heel best te pas komende vers geene aanleiding
in het lat. te vinden en schijnt het slechts dienst te doen als rijmregel
voor 1272. Het zou dus denkbaar wezen dat in het werk van M. oorspronkelijk
1253 onmiddellijk op 1248 volgde en na 1270 alleen nog vs. 1249—52 kwamen.
Maar hetgeen wij van een afschrjjver vermoeden kan ook M. zelf gedaan hebben.
Hij had de historische opgaven van Graut. , die het slot van het boek vormen,
met vrij veel uitweidingen bewerkt. Later eerst heeft hij misschien gezien dat
de latijnsche dichter nog eene bespiegeling van zedelijke strekking toegevoegd
had, en hij kon niet nalaten ook deze te vertalen, niettegenstaande hij het boek
al had gesloten. In deze veronderstelling is echter eene zware aanklacht van
achteloosheid tegen M. gelegen. Heeft hij zoo slordig gewerkt dat hij tegen de
geringe moeite opzag, om de slot verzen van de plaats te verwijderen waar zij niet
behoorden ? Als dit het geval is, dan ben ik wellicht menigmaal in mijne kritiek
te ver gegaan. In dit geval zou het mogelijk zijn dat hij zijne vertaling, voor
een deel althans, zoo vluchtig gemaakt en opgeschreven heeft, dat hij niet de
moeite deed, om het lat. wel te begrrjpen, en hij b.v. in vs. 985 het onzuivere
rrjm daet: vaert niet eens opmerkte. — Eene andere mogelijkheid bestaat nog,
nl. dat de verzen 1249—52 niet van M. zijn. Maar hoe zou een afschrijver er
toe komen, deze hier voor het slot in te voegen?
1263. Dit vers wil Prof. De Tries aldus herstellen al es onsterflec sine
name. De geheele plaats luidt bij Graut. 533—39
Proh gloria fallax
Imperii, proh quanta patent ludibria sortis
Humanaef Cyrum terrae pelagique potentem,
Delicias orbis, quern summo culmine rerum
Extulerat virtus, quern fama locarat in astris,
Qui rector composque sui, qui totus et unus
Malleus orbis erat, imbellis femina fregit.
1267—70 bij M. beantwoorden aan 540—44 bij Grautier, maar de zin is
verkort teruggegeven. Wat het Hs. 1262 en 63 heeft is tot onverstaanbaar wordens
toe bedorven, en het is misschien vergeefsche moeite de woorden te willen
herstellen, indien zij wellicht het overblijfsel van meer dan twee regels zijn.
27*
420 AANT. OP III 27—84.
III.
27 = Gaut. I l l 11 quernprimo vulnere dignum obruat. Ik verander bat niet,
omdat men meer sporen aantreft van verwarring tusschen den comparatief en
den superlatief, b.v. comp. voor superl. hem dochte dat hijs bat verdiende Lev.
o. H. 27 (gelijk luidende met onze plaats); neemt hier die dine, here, die ic in
die werelt minne mere Lane. 2, 7059; here, wet nu dat gi nu ter tijt in die stede
van der iverelt sijt, daermen meer begeerde u comen 4, 2465; hets der stouter
riddere een die de sonne nie besceen ende daertoe die felste die leeft 2, 39843;
van den suveren geslachte te voren dat ye in dese werelt quam Lucid. 1569;
die middelheit wel houden can dat es verre die wiser man (5 varr. wijste) D.
Doctr. 3, 1685; elc merke wel in sinen sinne dat Thorout ouder is, sonder
waen, binnen Vlaenderen nu ter stond, sonder Ghend St. Am. 1, 2557; wellecomer
ende best ontfaen Lksp. 1, 7, 33 (var. willecome)', dat stercste dine...*
ende daer God meer wonders in heeft gewracht 1, 8, 22. Superl. met dan: een
voorbeeld in de aanteek. op 1, 1227; verder om dat die sone meest algader dan
die doechter ghelijct den vader Lucid. 197; nochtan heeft si se meest ghefeest
ende ghetoent scoen ghelaet dan enegher vrouiven Yergi 815; Yelth. 3, 46, 32;
Wap. Mart. I 268 (Anz. YIII 141); 836; Moriaan 2951, 2962; Prosa bl. 107. —
Eene soortgelijke verwarring is het, als voor dan in pi. van den compar. de
positief staat een groot duvel ende eynselijc mede dan alle die andere waren Sp.
4*, 54, 82; ende si ginc neder blide van desen dan si te voren hadde gewesen
Lane. 2, 11513; 22021; K. e. Eleg. 483; Yergi 685; Heelu 8876; Limb. 1,
2374; Melib. 3011 var.; dier men hem vele weder sande dat (1. dan) hire nie
hadde te voren Yelth. 5, 51, 8; Theoph. 482 (door Yerdam veranderd); Praet.
4210; Kerstine 407; Blisap 1125; Prosa bl. 245; wi hebben ene coninghinne...
die tlant heeft vercoren, dan nie vrouwe hier te voren Limb. 3, 845; ghine
moghet mi niet ontslupen dan andre hebben ghedaen 4, 970; ic en houde miniet
(Yerd. meer) een twint aen dine worde dan an den wint Theoph. 549. Ygl. Eilh.
I 10 en de aanteek. van Lichtenstein. — Zonder dan: wet oec dat hijs vele
fonlanghe leeft Yrouw heimel 1766; ende hi moet fonlanghe leven 1733. — Posit,
voor superl.: dat siin herte te hoghe gheet ane die scone die welgheraecte die
hovessce entie welgemaecte die de werelt hevet Limb. 5, 1315, Heelu 5916,8692;
M. loop I 2987. — Ook Alex. 4, 427 heeft het Hs. die mensce hadde meer werdechede
van al dien dat god gheboot, hetwelk ik echter, misschien tenonrechte,
in meest veranderd heb. Evenooo heb ik 4, 270 met Snellaert geschreven sekerliker....
dan voor sekerlike... dan. Ik twijfel in 't algemeen, of in al de opgenoemde
gevallen de grammatisch onnauwkeurige uitdrukking van de schrijvers
zelf is.
31 ygg. Bij Gaut. (13) alleen cuius ab aurata volitans acpendulans hasta
vindicat astra leo.
42. Bulle de bult van het schild, naar het lat. bulla, hetwelk Gaut. ook
op deze plaats (vs. 19) gebruikt. Hetzelfde woord in bulrigghed r r gibbosus.
84 \gg. zz Gaut. 51 (et quia Mazaeum sonipes amoverat) Othim aggreditor,
cuius latus ense bipartit. Interea multi sudantem caede Philotam Hircani
AANT. OP III 97—183. 421
cingunt equites. Zoo als men vrij zeker mag vermoeden, heeft ook M. den naam
genoemd. Men zou allicht kunnen denken dat hij dit in vs. 85 gedaan had, voor
welks inhoud in het lat. geen aanleiding is, dus b.v. dat was die here Othis die
vrie of iets dergelijks. Daar echter hetgeen in vs. 85 wordt gezegd niet in strijd
is met de feiten (vgl. 2, 895 Ygg. en Gaut. Ill 48 sinistro fuderat in cornu
Graecum Mazaeus Iollam) en het vs. om het rijm zou kunnen gemaakt zijn,
heb ik aangenomen dat de naam in het enen van vs. 84 schuilt; vgl. vs. 156,
waar ook een of hi een in plaats van een naam geschreven is.
De volgende regels zijn misschien ook niet geheel in orde en luidden wellicht
oorspronkelijk doe quamen die van Hircanie met vele ridderen gevaren ende
souden Philoten vervaren.
97 Ygg. De woorden van Gaut. (59) Antigoni iacet ense Phylax laten
niet toe in vs. 97 in pi. v. swerde te schrijven spere (: were). Men zou in den
volgenden regel kunnen gissen dede haerde werde zz deed het in den strijd zeer
deugdehjk; daar echter Gaut. voortgaat Mida cuspide Coeni, zoo blijkt vrij
duidehjk dat alweer twee regels zijn verloren geraakt.
In vs. 102 heb ik naar de gissing van Prof. De Yries sat i. pi. van dat gesteld
en daarnaar de interpunctie ingericht. Men zal mij misschien tegenwerpen
dat daer vele hogher liede toesaghen beter tot het voorafgaande dede grote were
voegt. In dit geval zou ik eenvoudig schrijven Enen ridder up enen waghen
dorslouch hi, eerder dan (dede grote ivere) an enen ridder up enen waghen. Hi
dorsl. enz. De afschrijver wist klaarblijkelijk met de constructie geen weg en
heeft maar wat van gemaakt.
125. Troosten kan hier de twee beteekenissen consolari en hortari, confortare
vereenigen, terwijl deze laatste meer op den voorgrond treedt. De Teuthonista
wijst bij troisten eenvoudig op starcken\ Kil. geeft nevens consolari de
beteekenis hortari op, maar reeds als verouderd. In het Mnl. echter is het woord
met den zin van hortari, confortare, instigare nog in levend gebruik, vgl. 4,
1108, 1661 (lat. animans); doe riep hi Perchevale utermaten lude ende vertroeste
sinen hont (hitste hem op het hert) Ferg. 183; dus trooste Josephus die scar en
Rb. 28192; etc trooste anderen ter aventure 28847, die vader troestene ter Joedscher
lere Sp. 21, 49, 16; vgl. Rb. glossarium.
138. Beter had ik wellicht gedaan te schrijven Hi was van Arabia. Ook
3, 928 was in het Hs. ten lande van Lybien in pi. van enkel te Libyen geschreven.
Men kan ook 7, 1296 vergelijken, waar ons Hs. heeft tfolc van Yperbori
maar het Hs. van de Hist. v. Troyen enkel Yperbori, en waar het laatste ongetwijfeld
het juiste is.
183. In de aanteekening op dit vers toont Snellaert dat hij eene van de
meest gewone mnl. uitdrukkingen niet kent, daar hij hadde doot veranderen wil
in hacte doot! Het is dus niet overbodig de aandacht op deze uitdrukking nog
eens te vestigen, alhoewel dit reeds in het gloss, op den Lekensp. bl. 405 geschied
is, vgl. ook de aanteek. van Martin op Rein. 905. In den Alex, vinden
wij de uitdrukking nog meermalen in het pass, doot sijn: dat sijn lieve sustre
bede ende sijn moeder met groten lede waren doot van sinen vianden 4, 37; vgl.
7, 243; 8, 273; dus ware die coninc doot tien stonden m door vergift om het
leven gekomen 1, 1179; was.... doot (Hs. gedoet) 2, 635; verder inhetactivum
422 AANT. OP I I I 187—190.
hebben doot: dat hi tserpent hadde doot "Walew. 599; Sp. I3 , 24, 20; 26, 63,
44 (var. hadde ghedoot)] Stoke 3, 1573; hi hadde ghehadt Demophoen doot, en
hadt ghedaen die hulpe groet Limb. 7, 1085; hi hadden doot gehat Grimb. 1,
2368 var., waar de tekst heeft hi ware doot bleven; vgl. 2, 3410; Yeld. Eneide 6879;
dat sine hebben verdreven wale ende verslegen ende doet Lorr. 2, 2894; evenzoo met
een particip. verbonden Grimb. 2, 3451; Limb. 1, 3333; in het passivum: tedien
tide was daer doet sheysers neve (z= hjj starf) Ystor. bl. 244; 484; Lane. 4,
12861; Lutg. I l l opschrift voor 105; twine hadstu int foreest ghevloen? hier
bestu doet (wordt gij gedoot) Esop. 53, 9; het verb, subst. wordt uitgelaten wat
hi mochte bevaen binnen stages, moeste emmer doet Limb. 7, 849; verbonden
met participia is ghepassijt ende ghepijnt, ghecruust, doot ende begraven Ruusbr.
Ghelove bl. 241, 5. — Yeel zeldzamer dan doot met hebben of sijn is het part.
ghedoot b.v. dat sy den vader hadden ghedoot Minnen loop 4 , 528; wart ghemartelyt
ghedoot ende ghebraden Ruusbr. Beghinen bl. 101, 25; Wrake 3, 965. Het is
zeer de vraag of doot participium is zonder het voorvoegsel ghe, of wel adjectivum
en in deze uitdrukkingen een ander particip. ghesleghen, bleven enz. verzwegen
wordt. Als wij doot vinden met andere participia verbonden, zouden wij
wel kunnen denken dat het zelf ook particip. ware. Het gebeurt wel eens dat
het voorvoegsel ghe weggelaten wordt (aant. op 1, 88). Dit is echter in het algemeen
— behalve in het part, van bepaalde verba, waartoe doden niet behoort — een
zeldzaam verschijnsel; doot hebben en doot sijn daarentegen komt zoo dikwijls voor,
dat dit verschijnsel niet met een veel zeldzamer broken voor ghebroken op eenelijn
kan gesteld worden. Dit is dus niet waarschijnlijk, en er blijft alzoo alleen de
verklaring uit eene ellips, en deze wordt bevestigd door eene plaats uit de
Brab. y., waar wij lezen si was eer ter doot dan haer vader 4, 1248 (de var.
heeft eer doot), hetgeen alleen met een partic. (comen) te verklaren is, en door
de opmerking dat ook bij andere adjectieven, bij praeposities en infinitieven een
participium achter hebben en zijn wordt weggelaten: al hebdine ter pine gewone
Ferg. 411; of hi hadden so gewont, dat hi nemeer en ware gesont Grimb. 1,
4835; Demophon was slapen Limb. 8, 467; doe hij Antheus hadde ter neder
Alex. 3, 1105; mijn here es van mi al geheel Rb. 19918; ic hebse wech, diere
saten voren Rein. 1629; tlant heeft beset Ritsart ende es te Gascoengen wart
Lorr. 2, 2476; sint dattie coninc Yoen mettem heeft mijn tvijf wege 2482; ende
heeft uten lande Helenen 2990, 2998; si zoudense thant hebben na dat in een
schip Merl. 27534. Ygl. ook Schade Geisl. ged. vom Niederhein bl. 252, vs. 148
het hadde sich weder op sine knien, Mhd. worterb. 1, 597 en Behaghel op Eneide
3644. — Het hs. van den Merlijn kan door b.v. te schrijyen haddene dodet 12688,
20901 onze verklaring niet omver werpen.
187. Wieken z= verbinden; z. Rein, gloss, en Weigand II 1111.
190. Over ghespar, een in de Hss. dikwijls miskend woord, spreekt Yerdam
in de aanteekening op Troy en 6751. Het is overal met korten klinker te
schrijven, in de twee uit Troyen opgegeven voorbeelden rijmt het niet op daer,
maar op dar van dorren. De grondbeteekenis van het woord kan niet zijn „vijandig,
zich verzettende", want deze beteekenis komt b.v. Rb. 16642 niet tepas,
waar M. zegt (ende doe verstorven was die gone, wart coninc sijn joncste sone,
sine name was Baltasar.) an sine geeste iverdic ghespar. Hij kan hier niet bedoelen,"
zoo als David in het gloss, meent „met zijne geschiedenis ben ik niet
AANT. OP III 201—283. 423
ingenomen, ik vang ze aan met tegenzin", want er is geen enkele reden, waarom
den dichter de geschiedenis van Balthasar bijzonder tegen de borst zou stuiten.
Ik meen dat hij in tegendeel wii zeggen „aan zijne geschiedenis ga ik met ijver
beginnen", want zij is te gelijk de geschiedenis van Daniel's welbekende profetie.
Ook op deze plaats uit Troyen een vervaste leeuwinne, die om haer proye is ghespar
kan de beteekenis niet zijn „vijandig", maar wel „ijverig." Het zal wel juist
zijn, zooals Verdam doet, het woord te brengen tot het ww. sperren. Degrondbeteekenis
zou dan kunnen wezen „met al zijn krachten steunende" en dien ten
gevolge „ijverig"; aan iets ghespar werden kan wezen „ijverig iets doen", an
iemen g. w. „ijverig ten opzichte van iemand worden" in vijandelijken zin, d. i.
appetere aliquem Rb. 20686; ghespar sijn om iets „ijverig om, gretig naar iets
zijn"; ghesp. jeghen „ijverig tegen, d. i. vijandig, zich verzettende", zoo als het
in de meeste voorbeelden wordt gebruikt. Misschien ook is de grondbeteekenis
„met wijde beenen staande" en dan eerst „zich tegenkantende."
201 vg. z= Gaut. 102 sinistram, quam sibi forte manum fronton praetenderat
ante amputat (sc. mucro).
212. Ygl. de aanteek. van Martin op Rein. 676.
226. Alst hem wel sceen of alsoot ween is eene in soortgelijke situaties
zeer dikwijls gebruikte spreekwijze, en de beteekenis van scinen is in dit geval
duidelijk ^fuhlbar" worden. Meestal wordt het van onaangename gewaarwordingen
gebezigd, van daar ook de bedreiging het sal di scinen „het zal u opbreken,
gij zult er van lusten", in denzelfden zin als het hd. „du sollst (wirst) daran
denken", vgl. b.v. de glossaria op Lekensp., Rb. en Rein. Hetzelfde gebruik
van scinen b.v. ook Rose (Kausler) 3943 ic moet pine doghen die mi wel
scinen sal en 4362 daer men mede comt in pinen, so dat scijnt waar de uitgever
aan scinden denkt. Ook Huydekooper op St. deel 2 bl. 168 heeft de beteekenis
niet nauwkeurig opgevat. — Maar niet uitsluitend van onaangename gewaarwordingen
geldt scinen', vgl. b.v. alst wale sceen Alex. 6, 1109; dedi hi
wel, het sal hem scinen 4, 678.
235. Die doot hiesen beteekent „den dood smaken" (niet „uitkiezen"), z.
te Winkel Moriaen gloss, en Mhd. worterb. 1, 824. Het compositum verkiesen
beteekent oorspronkelijk het tegendeel van kiesen en zoo ook nog in het Mnl.
(z. de aanteek. op 9, 349); maar daarnaast heeft het ook al dezelfde beteekenis,
als heden, en is synoniem met het eenvoudige kiesen; z. b.v. Rb. gloss. Kil. kent
verkiesen nog maar alleen meer in de nieuwere beteekenis zzz eligere. Van daar dat
die doot verkiesen hetzelfde beteekent als die doot kiesen zz den dood smaken;
zoo ook 4, 45 die moeste al vliende dlijf verliesen ende een scandelijke doot verkiesen.
241 Ygg. zz Gaut. 123 (rarescit barbarus hostis tabescitque animo) licet
infinities, eumque pauca manus Macetum non cessat caedere. Misschien moet men
lezen nochtan dat was die scare dene (van dien Grieken al ghemene) hare coenheit
enz.; vgl. 3, 479.
282. Gheraken zz gedijen. Kil. zz provenire, succedere\ vgl. Lekensp.
gloss. Yan daar de bekende uitdrukking wel gheraect.
283. Welctijt diere kan staan voor welctijt het diere, of men kan diere
opvatten als zelfst. nw.; vgl. Kil. dierte zz annonae caritas.
424 AANT. OP III 294—356.
294. Ygl. Natuurk. v. h. Geheel-Al 1193 die erefst es droghe ende cout.
Bij Gaut. vinden wij niets, wat aan dezen regel beantwoordt. Daarentegen is er
onmiddellijk daarna iets, wat de latijnsche dichter heeft, door M. overgeslagen;
z. d. volgende aanteekening.
295 vg. Bij Gaut. 147 circulus an possit quadrari, an musica formet
coelestes modulos. Het is vrij duidelijk dat het slechte „riihrende" rijm niet van
M. afkomstig is. Waarschijnlijk is het in plaats geraakt van iets dat deafschrijver
niet heeft begrepen. Circulus an possit quadrari heeft M. wellicht onvertaald
gelaten, maar denkelijk niet an musica formet coelestes modulos. Hoe hij dit
laatste kan hebben weergegeven is moeielijk te gissen.
299—306. Gaut. heeft in pi. van deze regels alleen (149) noscit quis sidera
septem impetus obliquo rapiat contraria mundo. Die sevene hemele zijn die,
in welke de zeven planeten staan, vgl. 3, 1259 ygg. Broeder Gheraert geeft
hetgeen M. hier bedoelt op deze wijze
Verstaet dit ganseliken wel
Wat ic meene ende niet el,
Elken der planeten ganc,
Es hi cort of es hi lane
1st (lees es) van westen oestwaert:
Dat andie mane wel openbaert.
Want alsi heuet ontfaen,
Savonts sien wiese west dan staen;
Sanders avonts noch oest bet an:
Sanders auonts bet oestwert dan.
Hierbi machmen verstaen
Datsi oestwert willen (lees wille) gaen,
Also doen die onder sesse,
Daer ic of segge dese lesse.
Mer dat snelle firmament,
Dat van oestwert ten westen rent,
Trecse met hem ter sonne
Elker dages ene warf omme.
Nochtan haren ganc si gaen,
Als ic u sal doen ver staen.
Hierop volgt de vaak gebruikte vergelijking van de vliegen, die op een wiel
kruipen, en dan
Aldus doe ic u ver staan,
Dat die planeten ende tfirmament
Deen iegen dander rent
Natuurk. 373 ygg.
vgl. de aanteek. van Clarisse bl. 250 en Lekensp. 1, 3, 47 ygg. Wij zien Meruit
dat in vs. 302 achtenden (so. kernel) alleen juist kan zijn, als M. daaronder
en onder het volgende die kernel daer die sterren (d. i. de vaste sterren) in staen
hetzelfde heeft verstaen, dat elders firmament wordt genoemd. Dit is niet onmogelijk;
ook Gheraert zegt 283 ygg. van dien VII planeten wil ic u nu doen
weten. haer loep es onder tfirmament en hij onderscheidt tusschen planeten en
sterren die int firmament staen (vgl. b.v. 591 ygg.). Dus, de bovenste, achtste
hemel, die de vaste sterren draagt, beweegt zich naar het westen en trekt de
zeven hemelen met de planeten met zich, die zelf met een tegenbeweging oostwaart
loopen. De sevene hemele dringhen tegen den achtenden, het firmament.
Men kan echter ook denken dat er niet achtenden stond, maar ochtend, jegken
den ochtend zzz oostwaert.
339. De verbetering wordt door de onder den tekst aangevoerde plaats
van Gautier gestaafd. Comen neven drukt dus eene vijandelijke ontmoeting uit;
vgl. Sp. 41, 21, 117 maer Roelant, die hem was beneven, sloughene upten aerm.
Daarnaar zal misschien ook de in de inleiding opgegeven plaats Sp. 42, 27, 8
quam hem te jegene (: levene) te verbeteren zijn in quam hem benevene.
356. Int lant schijnt mij te onbepaald — of, als men wil, te bepaald, in
AANT. OP III 361—376. 425
lant zou zoo veel beteekenen als in enich lant) daar in het Mnl. in soortgelijke
zinsneden van algemeenen inhoud vaak een zelfst. nw. nog zonder lidw. of vnw.
wordt gebezigd. Yooral gebeurt het achter oit, noit of ie, nie; con struct ies,
zoo als die (n)oit man heeft gesien treft men overal an; vgl. Verdam Tekstcr.
bl. 77, Taalk. bijdr. 1, 56 vg. en Brill Spraakleer bl. 249. Dat scoenste juiveel
dat ghi noyt saecht in casteel Segh. 6441; die ye van moeder geboren was
Brab. y. 6, 7340; noit en was sonde so groet, man die penitencie boet,.... hine
versoende jeghen gode Theoph. 1209; die joncfrouwe mint u also sere, alse joncfrouwe
minde man noyt ere Lane. 2, 12631; zoo ook 12903. waar slechts het
eene subst. een lidw. heeft meer dan oit joncfrouwe enen man minnede; die
noyt meer en ruerden let Troy. 4545; verder want riddere niet sculdich ens te
helpene.... om tale die hnape mach bringen vort Lane. 3, 4727; want daer te
voren in aertrike wart port so vromelike onset Stoke 9, 1172; versuchte dat hi
in langen wort spreken mochte Lane. 3, 2961 (daarentegen dat hi nemmee en
sprac een wort 3, 2600); nemmermeer sone willic comen, of god wilt, daer men
man hort noemen Esop. 61, 16; eist gheorlooft dat men mach man gansen upten
saterdach? Rb. 23325; vgl. herder Lane. 2, 7957; 35025; 37696; C. e. Eleg.
213; Lap. 2, 36, 1003; Velth. 7, 1, 9; Clausule 545 e. e. Evenzoo in hoofdzinnen
vrouwe die draghet gherechte minne eJi (1. en) es niet van so wandelen
sinne, dat soere af mach keren Parton. 5585; en dogede Jhesus niet dit bitter
seer, ziele en worde blide nemmermeer L. o. H. 3533; het en mochtevertellen
tonghe 1722; wat bederven... . zal van religioene man met talen doen met vrouwen?
Franc. 2645; wat doet hier man die Gode dient? Theoph. 524. "Walew.
250; 588; Lorr. 2, 2108; Brab. y. 5, 2025; Segh. 869; 5785; Eduw. 347;
"Wrake 1, 414. — Het bepaalde lidw. ontbreekt St. Am. 2, 1648 gheen beter
rudder eerde tert dan Arnoud ivas. Men zou niet mogen zeggen gheen beter
rudder lant tert, als een bepaald land was gemeend. — Hetzelfde verschijnsel
merkt men ook op in zinsneden die geen negatieven zin hebben hi was dalre
eerste mede die lant deelde ende veste poort Rb. 953; si seiden dat si gerne sochten
stat daer si herberghen mochten Lane. 2, 29024; hi es dul die vos betrouwet
Walew. 5898; Segh. 9881; Lane. 2, 46727; Stoke 7, 721; Lap. 2, 1, 62.
361. Gaut. 172 motus Alexander miseretur obire volentes, Als de lezing
wonderde juist is, zal M. wel in zijn hs. miratur in pi. van miseretur hebben
gevonden.
368. Toe tiden heeft gewoonlijk de beteekenis van „op iets vertrouwen",
aan welke hier niet te denken valt. Als wij vertalen „waar zoo veel (kennis)
zijn intrek neemt, in woont", zou de uitdrukking althans te verklaren zijn,
maar ik ben niet overtuigd dat M. werkelijk zoo heeft geschreven tot vertaling
van (Graut. 176) nunquam mea dextera sudet, vel rubeat gladius cerebro tarn
multa scienti. Het woord schijnt mij toe als een noodschot van eenen afschrijver
voor eene uitdrukking, die hij niet begreep, of verkeerd gelezen had. Eene
eenigszins zekere verbetering weet ik niet. Men zou wel een of ander kunnen
vermoeden, b.v. split (in pi. v. snijt): daer so vele in sit; maar ook dat zou niet
veel meer zijn dan een behulp.
376. Emmer hier zeer duidelijk in de beteekenis „in elk geval"; z. de
gloss, op Lekensp., van Martin op Rein., van te Winkel op Moriaen en op
Esopet.
426 AANT. OP III 397—556.
397. Op de overeenstemming van dezen regel met Rein. 689 is in de inleiding
opmerkzaam gemaakt. Eene soortgelijke vraag uit den Walew. geeft
Martin op in de aanteekening. Ygl. verder Alex. 7, 35 wat sal hi doen? Met
eenigszins gewijzigde woorden vraagt de dichter Mor. 947 wat wildi dat Walewein
dade? vgl. ook Iwein 3309 waz welt ir daz der tore tuo?
402. Gaut. 190 videt arva cuore suorum pinguia. Kil. geeft op baden zz
perfundere, madidare, madefacere, lavare, rigare. Een transitief ww. overbaden,
dat hier te pas zou komen, is dus denkbaar. Doch het zou ook intransitief kunnen
wezen met de beteekenis perfundi. In beide gevallen moeten wij het woord
voor infinitief houden, daar sterke vormen van dit ww. die in hd. dialecten voorkomen,
ons nog niet het recht geven, hetzelfde ook in het Mnl. te veronderstellen.
Yerdam wil over met at verbinden: al over zz overall natuurlijk zou
ook dan baden infinitief zijn. Ook zou het de vraag kunnen zijn, of er niet
oorspr. het deelw„ verladen of misschien overladen heeft gestaen.
442. In de woorden schaemden hem niet ter vlucht te doene zou men tweeemalen
hem verwachten, doch wanneer twee reflexieven, of een reflexief en een
in den vorm daarmede overeenkomstig voornaamwoord samentreffen, wordt het
eene weg gelaten: laet ons weren of wi connen Stoke 9, 975; laet ons vercopen
diere Roncev. L 155; nu laet ons bereiden Lorr. 2, 1049; in dit foreest laet
ons vercoelen Segh. 8793. — die di dede begeven (zz die di dede di begeven)
Sp. I?, 74, 117.
446 vg. De spreekwoordelijke uitdrukking is door M. niet aan het Lat.
ontleend. Snellaert wil onder in zonder veranderen; brake zou dan zz brakhoud
zijn. Maar er zijn zooveel bedenkingen tegen deze lezing in te brengen, dat zij
de juiste niet kan zijn: bracke is geen herdershond; het woord heeft overal de
dubbele k (ohd. bracho bij Graff is ook zz braccho) en herde kent het nl. niet
in de beteekenis van grex, maar alleen in die van pastor. Wat brake hier beteekent
en ook, of de lezing juist is, kan ik voorloopig niet uitmaken.
480. Boesemsplete vertaalt patuli sinus bij Gaut; spleet in het kleed bij
den boezem; vgl. Overijs. Recht I, 56 die mouwen ende die boescmghaete niet
brieder buten beleghet dan twee vinghers briet.
487. Nuscen schrijf ik naar het mhd. nusce zz fibula. — In plaats van
hechsele is naar Kil. en Oudemans hecsel te schrijven. Kil. hecksel (daarnevens
haecksel) zz fibula, spinter, monile. Bij Gaut. worden monilia, torques eninaures
genoemd.
490. Over saken handeld uitvoerig De Yries in De Jager's Archief 2,
131 Ygg. Het woord vinden wij ook 4, 348.
513. De beperkende en voor ons niet zeer aangename opmerking behoort
aan M. zelf toe.
551—56. Gaut. 261 Ygg. dominoque priori proditor infidus caute quos
traderet hosti traxerat urbe suos: fortunae namque meatu mutato mutatus
erat: sic unius uno crimine Persarum caesis tot milibus ipse cum reliquis cecidit.
Ys. 552 laat ik liever onveranderd en vat het op als ten naasten bij de vertaling
van proditor, dan dat ik met Snellaert vermeren lees en sijns heren versta
als exercitus Alexandri. Wij behouden zoo in de rijmwoorden ook dezelfde e.
AANTr OP III 556—591. 427
In het volgende vinden wij ook bij Gaut. eene haast onverstaanbare beknoptheid
(tengevolge van eene lacune?), zoodat ik wellicht zonder reden veronderstel dat
in onzen tekst iets is uitgevallen. Althans de woorden van M., zooals zij door
mij gelezen worden, zijn even goed te verstaan, als de latijnsche, zij zijn zelfs
nog iets duidelijker, daar de zin eer hi hem noit hekinnen dede „eer hij zich
(t. w. zijne bedoeling) kon doen kennen", tot de juiste opvatting voert,
556. Lane. 4, 10056 is rasch als synoniem verbonden met vroe: conin
Artur was vroe ende rasch, Oudemans vat het woord ook Troyen 8416 in deze
beteekenis op. Ook hier zou het de beteekenis van „vroolijk" kunnen hebben;
ik geloof echter eerder dat wij eene soort van Hendiadys hebben „hij werd een
ijverig verdediger van de aventure." Gaut. zegt (v. 269) nee iniquam sustinet
ultra dicere fortunam.
579. Is besconen ~ mhd. bescoenen? Het zou desnoods denkbaar zijn „de
Aventure straft de boosheid en zij verschoont, verontschuldigt niemand", zooals
Troyen 3392 mine dine sconen, var. versconen\ vgl. Bartsch Uber Karlmeinet
bl. 271. Meer waarschijnlijk echter is het z= par-cere sparen. 8, 1023 heet het
van de aventure want soe niemen en verscoont. Hier moeten wij de beteekenis
van „verschoonen, sparen" aannemen, alhoewel een tweede voorbeeld in het
Mnl. wel niet zal bestaan. Maar Kil. geeft het woord op zonder beperking in
het gebruik op te merken. Het Mhd. heeft ook besconen naast versconen in do
beteekenis van parcere.
572. Het zelfst. ww. onghetronwe komt ook elders voor; z. Oudemans s.
v. en vgl. Mhd. worterb. 3, 109.
576. Begraven met groter haven (vgl. 4, 374; 1083; Kausler 1, 1053 en
passim.) zegt hetzelfde wat gewoonlijk wordt uitgedrukt door ter eerde doen
(bringen, bestaden) met (in) groter weerde Kausl. 1, 170; 1989; 2785; Lorr. 2,
1651; Sp. 34, 4, 73; Flandr. I 576 enz. Met eene kleine wijziging brachti ter
erde den vader naer siere werde Sp. I4, 14, 39.
580. Graut. 274 Septimus accenso Phoebea lampade mundo presserat astra
dies cum rex ex more peracto funeris obsequio tendit Sidona vetustam.
584. Bonder miede „ zonder loon te nemen, door de noodzakelijkheid bedwongen";
de vijanden zijn als subject van de spreekwijze gedacht. Graut. is
beknopter, hij zegt alleen quibus in sua jura redactis. Dezelfde uitdrukking ook
8, 1209 si diconghense al sonder miede.
Sajet (604 echter Sidoen) staat voor Sidona van Gautier, zooals vs. 274 en
1019 Damiette voor Memphis. Hetzelfde anachronistische gebruik van nieuwere
nam en vinden wij ook elders, b.v. Rb. 19144.
591. Was heeft hier niet den zin van een plusquamperf., maar de vertaler
verhaalt wezenlijk dat toen, ten tijde dezer gebeurtenissen, ApoUonius te
Tyrus heeft geheerscht. Uit vs. 653 vg. blijkt duidelijk genoeg dat men het zoo
moet opvatten. En dat wij de anders zeer voor de hand liggende gedachte aan
eene interpolatie niet mogen koesteren wordt door 10, 173 voldingend bewezen.
Zou M. wel in de geschiedenis van ApoUonius aanleiding gevonden hebben voor
deze dagteekening ? Misschien ook steunt zijne combinatie op geen redelijken
428 AANT. OP III 609—707.
grond. De uitkomsten van ons onderzoek over zijne bronnen spreken althans
hiertegen niet.
609. In de mnl. glossarien vind ik alleen een vrouwel. tinne opgegeven;
maar wij moeten een mannel. of onz. tin aannemen, hetwelk vaker in het enkelvoud,
dan in het meervoud wordt gebezigd. Yewe stont ten tinne Renout 276;
ten hoghen tinne "Walew. 204 (zoo in het Hs.); lack boven hoghe ten tinne 10654;
lack ten tinne Limb. 5, 1130; die ten tinne saten 7, 234; die ten tinne sa£247;
ten tinne daer ic sat 262; die ten tinne staen 10, 1106; laghen tharen tinne
Segh. 3388; den (1. ten) tinne Grimb. II 5272 var. (tekst ten tinnen); Mies te
tinne Rose (Kausl.) 3845 (de andere bewerking te tinnen)', ook Flandr. I 389 is
ten hogen trone wel uit ten h. tinne en niet ten h. tinnen verschreven. Het is
niet mogelijk dat op al deze plaatsen tinne verkeerd staat voor tinnen, wij moeten
daar uit een man. of neutr. tin (of tinne) afleiden. De meeste andere plaatsen
beslissen niet voor mannl. (onz.) tin of vrouwel. tinne: ten tinnen Lane. 2,
37489; August. Sceepk. 301; opten tinnen Limb. 6, 168; Troyen 993 (de var.
heeft uptien torre, misschien verlezen uit tinne)] met hogen tinnen Renout 755;
op svaders tinne Minn. Loop 1, 2226; toten tinnen Alex. 3, 1060; dat casteel
hadde tinnen Heelu 6153; alse hoghe te mahene die tinne Rb. 12051; scemerden
die rikeliken tinne Flandr. I 742. Zekere bewijsplaatsen voor het vrouwel. tinne
heb ik slechts drie: ter tinnen laghen Segh. 4556; ter hogher tinnen Kar. en
El. 1064 en Grimb. I 3137 tekst sy droegen ten thinnen sterke hogen ende gescutte,
var. te harer cynnen\ cynnen is of fout, of hd. vorm voor tinnen. Kil.
kent alleen tinne, Yondel desgelijks vrouwel. de tin (worpen van de tin Amst.
Hecuba 1540). Het Ohd. heeft wel een fern, zinna (Graff. 5, 677), maar in
weerwil daarvan schijnt het mij niet onmogelijk dat het nl. fern tinne alleen
door een verkeerde opvatting uit het meervoud die tinne is ontstaan.
617. Verhorden zzz met horden voorzien, met h. bevestigen; vgl. Grimb.
II 420 xgg. oock dede Aernoult onghespaert Grimbergen verheidigen wel ende
vergraven, waar Verdam terecht verheidigen in verhordigen wil veranderen; de
var. heeft verhordingen.
629 vg. Door in vs. 630 dezelfde fout aan te nemen, die in 4, 1445 ingeslopen
is, geef ik aan de beide verzen althans een draaglijken zin. Maar ook
zoo blijven zij zeer leelijk. Het Lat., dat M. hier wel uitbreidt, zonder echter
een anderen gedachtengang te volgen, dan het oorspronkelijk, geeft geen de
minste aanleiding tot deze opmerking; en van waar heeft M. het feit? Devoortgang
van het verhaal wordt door de opgaaf te dezer plaatse slechts belemmerd,
en ik zou liefst de twee, ook wat den stijl betreft, slechte verzen verwijderen,
als ik maar de aanleiding tot eene interpolatie te dezer plaatse kon begrijpen.
649. Gaut. 306 qua magis incumbit ventorum spiritus urbi subiiciunt ignem.
701. Ghelike is hier subst. in de beteekenis „gelijkenis, afbeeldsel, beeltenis",
zooals het in het Mnl. nog vnj vaak voorkomt, b.v. ook 4, 391; 483;
z. Lekensp. gloss.
707. De namen van steden worden meest vrouwelijk gebezigt. Zoo hier
in het geheele hoofdstuk; verder b.v. Ninive, . . . . die maecte Ninus 7, 1071;
trike van Babilone, die Nemfroet maecte 7, 1076; Troien, daer die gone van
AAKT. ot> III 709—872. 429
Grieken tien jaer vore laghen, eer sise ghewonnen saghen 7, 1356; ende belach
Covelense also wale, daer hi ene maent voren lach, eer dathise gecrigen mach
Lorr. 1, 1516; vor Andernaken; maer onlange es hi daer bleven, si en wert
hem opgegeven ibid. 1520 Ygg.; doe gaf haer op Jherusalem Stoke 2, 865; voer
Mechelen, die si vaste belegen hadden Grimb. II 771; een voorbeeld ook in de
aant. op 7, 1338. Onzijdig b.v. Rb. 29463 in die stat te Tholomayda, dat nu
Akkers heet. Ygl. Grimm. Gr. I2 776 en II 421.
709. In de uitdrukking heden den daghe is nog een oude dat. temporalis
bewaard. Wij vinden ze niet zelden, b.v. Sp. 3', 8, 61; 42, 2, 49; Lane. 2,
20554; heden desen daghe Rb. 15121; Lorr. 1, 1765; L. o. H. 2694; anders is
tote heden deser tijt Franc. 8011. Deze datief leeft, hoewel eenigszins verminkt,
voort in de nnl. uitdrukking heden ten daghe, waarin ten wel voor den zal
staan. In heden den dach (:) Lane. 2, 18327 en passim, is dach wel niet een
andere vorm van den datief, maar aceus. temp, (vgl. beneden den dach heden).
Andere wijzen van uitdrukking zijn heden in den daghe, zoo als het Hs. op
onze plaats heeft; heden in desen daghe Lorr. 2, 4043; in dien daghe heden
Alex. 1, 1154; gistren in den daghe, d. i. nog, pas gisteren Rein. 136, nnl.
morgen aan den dag d. i. reeds morgen; in den dach heden Sp. I1, 38, 64; l6,
16, 39; l7, 41, 98; met den genitief heden daghes Rb. 1404; Lane. 3, 22558;
Brab. y. 4, 782; Snellaert Ged. bl. 276 vs. 16; heden sdaechs St. Amand 2,
1952 en heden van den daghe Lancel. 2, 31410; verder den dach heden Lancel.
2, 28228 en den dach van heden Stoke 3, 868. — Ook elders wordt de dat.
temp, somtijds nog gebezigd den derden daghe Lucid. 891; den vijften daghe
Minnl. 1, 1477 var. (tekst des vijften daghes); alien daghen ibid. 3, 814,
langhen tiden Limb. 11, 191.
713 \gg. Deze regels (vgl. 7, 1134 vg.) slaan op de gebeurtenissen van
den derden kruistocht, eind 1187 en begin 1188. De markgraaf Koenrad van
Tyrus, zoon van Willem van Montferrat, verdedigde Tyrus dapper tegen Saladijn
en overwon hem. Die here van Tabarie, die zich brj deze feiten onderscheidde
is Hugo van Tiberias; vg. Wilken Gesch. d. Kreuzziige 4, 217 en 224 ygg.
713. Kil. staet znpompa; apparatus solennis cum ostentatione et magnificentia.
Hier moeten onder staet volgens de voorafgaande aanteekening dappere,
schitterende daden worden verstaan. Kil. geeft staet ook op voor synon. van eere,
en het is althans denkbaar, dat men staet doen gezegd heeft in den zin, die
hier vereischt wordt.
722—34. De gemaakte veranderingen worden gerechtvaardigd door de
wijze, waarop M. van dezelfde dingen spreekt Rb. 1675 Ygg. en 10031 \gg. In
YS. 724 zal echter wel van eerderike te veranderen zijn in van dien rike.
872. Over de constructie van willen met een omschreven inf. praet. zie
Mhd. worterb. 3, 659a en Grimm Gr. 4, 170 Ygg. Ik geef eenige voorbeelden
voor het Mnl. trac tswaert uten scoe ende wouden hebben ghesleghen doot Alex.
6, 1012; selve hadde hi wapene an ghedaen ende wilder mede hebben ghevochten
Rb. 33222; wildent hebben benomen Sp. 24, 29, 74; vgl. 25, 23, 89; om dit
wilsise hebben geslegen; maer die vrouwen scotenre jeghen Lancel. 2, 37255;
wouden sijn gereden ints graven lant Heelu 3725; doe hadden ioden wonder
groot ende wouden emmer hebben verslagen Ystor. bl. 414; quam tfolc vanden
430 AANT. OP III 872.
lande daer ende wouden Egeas over waer hebben doet, of hi sonde laten Andriese
gaen siere straten ibid. 2096; vgl. Brab. y. 5, 4511; 7, 378. Met andere werkwoorden:
pijnt hem hoe hi onteert mochte hebben die heileghe kerhe Sp. 38,
49, 52; vgl. Brab. y. 4, 1427; 5, 2803; diese wa ende hebben gescant Sp. 23,
38, 46; hine waende nembermere man hebben vonden, here, die iegen hem hadde
mogen durren Lane. 2, 1245; vgl. X boerden 4, 84; Sp. I7, 86, 100; 41, 15, 63;
St. Am. 1, 1953; Esmor. 34; wij hopten dat hi verloest sonde hebben dat vole
van Israel Lev. Jez. bl. 239. Waarschijnlijk is uit deze constructies met den
inf. perf. het gebruik afkomstig, na soortgelijke verba in afhankelijke zinsneden
met voegwoorden het plusquamperf. te gebruiken in pi. van het imperf. int ander
jaer dat God woude dat Theodosius die oude keyserkrone hadde ontfaen Sp.
3s, 42, 22. Met een accus. c. inf. zoude men kunnen zeggen God woude Theodosius
die keyserkrone te hebbene ontfaen, dat wordt in den afhankelijken zin
dat Theodosius hadde ontfaen, Daaraan sluit zich een constructie als gapede up
hem tien stonden, alse dien gerne hadde verslonden Sp. 33, 6, 15. Ic waende
du god hads ghesijn Segh. 3184; Maria die waende datt een hofwinne ghewest
hadde Lev. Jez. bl. 237; vgl. nog Lane. 2, 1673; Brab. y. 6,1306; Esmor. 482;
hi me ende dat die keyserinne hadde gheleghen bi haren amijs Segh. 11898 (hij
geloofde dat zij toen lag); die riddevs en wilden ghedoghen nietdattemgenade
ware gesciet Sp. 32, 22, 83; vgl. St. Am..1, 5488; dat scheen in dier ghelike
of hi levende hadde gewesen Ystor. bl. 257; vgl. die riddre anders nietenberde,
dan oft hi levende hadde ghesijn Walew. 8624; sijn vader bat hem dat hi met
hem ware gevaren Torec 3783; vgl. Sp. I1, 49, 10; Brab. y. 7, 1911; 14170;
dien hi te voren beval dat hine hadde verloren Sp. I3, 2, 22. Erkannatuurlijk
ook de inf. praes., of in zinnen met voegwoorden het imperf. staan, b. v. der
tafelen war en daer so vele datter 'CCC' ridderen doe met ghemake mochten sitten
toe Parthon. 577, of dabt mile dat hi blive Sp. 32. 48, 27; ook kan een inf.
praes. en inf. perf. worden verbonden so wilden sise metter jacht wech leden ende
hebse vercracht Walew. 8996. — Grimm t. a. pi. is van meening dat de inf. met
hebben en sijn slechts eene omschrijving is voor een ontbrekenden inf. perf.,
welke door de consecutio temporum achter een praet. vereischt wordt; hij zegt
dan verder „ diese mhd. anwendung des umschriebenen praet. inf. beruht in dem
gefuhl, dass das anomale praet. (t. w. het praet. van de praeteritopraesentia en
van willen) die vergangenheit nicht bestimmt ausdriicke". Er zal wel geen twijfel
zijn, of hij heeft gelijk dat oorspronkelijk de omschreven inf. niets anders. uitgedrukt
heeft, dan de verledene tijd. Maar het is ook zeker dat wij heden eene
andere nuance van den zin bedoelen, als wij in het Hd. zeggen „das wollte ich
gesagt haben", of „das will ich hiermit gesagt haben". Door den verleden tijd
te gebruiken doen wij den wensch, den wil des te vaster voorkomen, en deze
beteekenis, den wensch, de meening, de verwachting enz. des te sterker te doen
uitkomen, kon vermoedelijk de omschreven inf. ook al vroeger hebben. Zoo
althans verklaar ik het mij dat hij ook na een praesens staat, waarvoor Grimm
zelf voorbeelden uit het Mhd. opgeeft. Zoo ook in het Mnl., b.v. wy sullen
varen ons wreken daer int lant op die ons willen hebben gescant Grimb. I 3069.
Niet overal is edhter een inf. met hebben of sijn op dezelfde wijze op te vatten.
Dikwijls staet hij achter sullen, b.v. ende sonde cortelic daer naer dat kint te
wive hebben ghenomen Alex. 6, 662; doe hijt wiste wel ghereit, soudi Darise
hebben versleghen, Maer hi ontsach hem datter jeghen Patroen sonde hebben
AAKT. OP III 892—967. 431
ghestaen 1190; so dat die liede om dit doen in een ander lant souden hebben
ghevloen Lane. 2, 16988, er volgt een zin met maer. In de boven besproken
voorbeelden is een hi sonde hebben ghedaen zz hi moeste het doen, hi hadde het
sullen doen, hier echter is het zz „hij zoude het gedaan hebben", het is eene
omschrijving van hi hadde gedaen, even als hi dade wordt omschreven door hi
soude doen, b. v. daer hi Yewen metter vaert sciere sonde nemen dleven, wildem
god die stade geven Renout 1058. — Ook achter willen hebben wij somwijlen
een inf. met hebben, die geheel anders is op te vatten, b. v. of h i die israhelsce
roten daerinne woude hebben besloten Alex. 3, 827; ic sal doen dat ghi wilt
hebben gedaen Lucid. 2188; segt mi wat wildi hebben ghedaan (zoo vraagt de
dienaar aan zijne meesteres) Gloriant 219. Hier behoort hebben tot ivillen; ic
wille het hebben gedaen is „ik wil het voor iets gedaans hebben"; vgl. Ruusbr.
II, 20, 24 al dat god 'can heme ghedaen ende ghelaten wilt hebben. Als wij in
deze constructie hebben weglaten, hebben wij de constructie, die ik Anz. YII
20 heb aangenomen dat willic ghedaen. Wei is waar zijn de daar opgegeven
twee voorbeelden niet zeker, maar de mogelijkheid van deze constructie is niet
te ontkennen naar analogie van andere werkwoorden, die zoo met het partic.
praet. worden verbonden.
892. Gaut. 366 non tamen acri destitit coepto.
893—96. Gaut. prodigus aurae vitalis scindit cuneos ipsumque tyrannum
obterit et metis urbem tradentibus intrat. Misschien is al weer eene kleine lacune
aan te nemen.
902. In het Tebie van het Hs. de naam van eene plaats te willen zoeken,
zou voorbarig wezen. lndien waert (zz ware het) juist is, kan er niets anders
hebben gestaan dan bedi (bedie). Naar Pseudokall. was het in Memphis, waar
Alexander het beeld van Neptanabus vond. Maar Jul. Yalerii Epit. cap. 34 zegt
ibi, zonder dat er eene plaats genoemd ware, dus zz in Aegypto. Zoo is ook
daer in onzen tekst 911 zz in Egypte, even als vs. 921.
Over ure (te spreken ore) en de uitdrukking van rechter ure heb ik gesproken
Zs. 24, 362 vg.
965. Het Hs. heeft maetheliher en daar dit, zooals ook andere hss. juist
voor de tenuis vaak th sehrijft, zoo hebben wij hier zonder twijfel het woord,
hetwelk ik in den tekst heb gesteld, in de beteekenis van mediocris, parvus zz
hd. maezlich. Meer gewoon zijn in deze beteekenis in het Mnl. ghemate en ook
mate alleen, het laatste in den zin van „van geringen stand, gering van macht",
en meest met een tegenstelling meeste, edele, rike enz. verbonden, vgl. de aant.
op 4, 1476. Yerder is in het Mnl. in deze beteekenis bekend mellec; z. Yerdam
Gloss, op Seghelijn. Yerdam vat dit laatste op als medlijc zz agls. medlic. Daar
echter in het Ohd. naast mdzltch ook mezlich voorkomt met dezelfde beteekenis
en evenzoo os. metlik, doen wij best ook het mnl. mellec op te vatten als ontstaan
uit metlic.
967 vg. Snellaert is van meening dat M. onder eylant misschien het Delta
van den Nijl verstaat. Maar dit is niet waarschijnlijk. 1077 wordt ook Aulis
eilant genoemd, en men zou kunnen denken dat dit woord misschien ook iets
meer kon beteekenen dan insula. Maar Aulis kan de dichter werkelijk voor een
eiland hebben aangezien. Op onze plaats is het woord wellicht fout, en moei
432 AAKT. OP III 969—1074.
men voor eilant lezen lant, dat meer in tegenstelling met sant voorkomt; vgl.
vs. 975. Het best zou het zijn met eene omzetting te lezen teerst dat si waren
buten lande \ ende si voeren binden sande.
969. Vgl. H. d. heim. 1097 vg. (die rechte somere comet in) die winde
mettier hitten ontsteken, die zee laet hare hoghe breken, d. i., in overeenstemming
met het Latijn, „de zee wordt kalm". Dus hebben wij in hoghe breken dezelfde
uitdrukking als in ons vers. Breken beteekent het bersten van de golven, en
daar deze eerst zich ophoopen voor dat zij breken, wordt het mogelijk de
beweging van de zee bij een storm hoghe breken tenoemen, zoodat breken feitelijk
de beteekenis aanneemt van „zich verheffen".
971. Ook in het Mhd. wordt gerum voor epitheton van de zee gebruikt,
vgl. Mhd. worterb. 21, 790.
975. Kil. heeft spore en voetspore; maar Rb. 17061 staat het meervoud
spore, Ook in decte syjn spore Rein. 2395 zal dit spore meervoud van het neutr.
(of masc?) spor wezen, daarvan hi den spore (:) Sp. I3, 40, 31. Wij hebben dus
in de taal te onderscheiden tusschen 1) vrouw. die spore, nnl. spoor, mhd. en
md. spur, spur, spure (Mhd. worterb. 22, 517; ten onrechte voor st. neutr.
opgegeven; althans zal het wel oorspronkelijk niet onzijdig geweest zijn), nhd.
spur, vandaar heden in het Wvl. speur (De Bo bl. 1072) en 2) neutr. (ook masc.)
spor, ohd. mhd. agls. on. spor. Opmerkelijk is van het laatste het meervoud
met dubbele r voetsporre Franc. 10394; : porre 8768; ook Sp. 24, 28, 88 spurren:
durren waarschijnlijk te lezen sporren: dorren.
Aan lant in dezen regel beantwoordt ook bij Gaut. terra,
1000. Ghebeelde met gelijke beteekenis naast beelde. Lane. 2, 11262 een
ghebeelde stont vor hare*, z. verder Bormans Kerst. bl. 409 en Oudemans Bijdr.
1018. Gaut. 406 inhospita Memnonis arva, Aurorae sedes atque invia solis.
Vs. 936 was Libie het westeinde van eertrike genoemd. Hoe M. zich de geographic
voorstelde zal moeielijk te zeggen zijn.
1025—31. Deze recapitulatie ontbreekt bij Gaut., die alleen interea zegt.
Ik heb hierop reeds in de inleiding gewezen.
1029. Dit fabelachtig getal vond M. niet bij Gautier, maar wel in de
aardrijksbeschrijvingen van zijnen tijd. Vgl. 7, 1218 vg., waar ook Honorius heeft
centum millibus villarum inclyta.
1042. Naar het Lat. (opgegeven onder den tekst) zou achtinghe aan spes
beantwoorden. Maar achtinghe hebben is „op iets bedacht zijn, voornemenszijn".
Toch is het denkelijk dat de beteekenis van de uitdrukking ook aan het begrip
„hoop hebben" naderen kon, daar naast het begrip van voornemen allicht dat
van hoop op slagen kon opkomen.
1044. Vlien, zooals ook 2, 822; 9, 506 zz haastig gaan, ijlen; vgl. het
subst. also voer hi met groter vlucht 5, 574.
1074. Smieken zz ags. smeocan, bair. smiechen „langzaam tot aschworden,
smeulen, rooken", een st. ww. Kil. heeft nog smuyken (hetwelk oorspronkelijk
een is met smieken, zooals ook bij eenige andere ww. van de au klasse in het
3ST1. ie en u in het praes. naast elkander staan) zz vaporare. Hij stelt smooken
AANT. OP III 1092—1110. 433
smoken en smuyken in dezelfde beteekenis naast elkaar. Smooken is *smaukjan,
hd. schmauchen enz. Wanneer Kil. daarnevens nog uitdrukkelijk smoken noemt,
zoo moet dit een ander woord zijn, en wel *smokon, agls. smocjan. Ygl. Weigand
2, 601; het Nl. heeft dus wel alle de drie verba behouden.
1092. Doen kan alle werkwoorden vervangen, die voor den zin moeten
herhaald worden; de voorbeelden zijn zeer gewoon, o. a. in antwoorden, b.v.
vslaept hi?" »„hi en doet."" Ik wil maar enkele gevallen doen opmerken, waar
ons het gebruik het meest in het oog valt. Dat is het gcval, wanneer in den
tweeden zin een nieuw object staat en deze zin onaf hankelijk is: het (t. w. het dier)
kent diet voet; dan doestu niet dinen sceppere goet Sp.27, 28, 96 (in af hankelijke
zinnen loopt het minder in het oog, b.v. waenstu mi aldus vaen, alse du dander
hevest gedaen Esopet 56, 14). Opmerkelijk is ook dat doen, zooals op onze
plaats en vele anderen, het ww. hebben vervangt: viere voete heeft si ende tande
alse de muse doen Ruusbr. II, 220, 15; Coenrad hadde meer liede dan Karel
dede Sp. 48, 48, 29, ghi hebt volx vele mere seker dan u viant doet Melib. 368;
evenzoo Sp. 37, 46, 22; Lancel. 4, 10374; Walew. 3424; Limb. 8, 1446;Heelu
4312; Brab. y. 2330. Verder wanneer doen in het praes. een voorafgaand ww.
in het perf. vervangt: tscaep en weet niet wat hi meent. nMi en heefstu niet
gheleent" mrtIc doe"" seit hi Esop. 4, 5; ^maer nu hebdij namaels goede vladen
gheten" „»Dat doe ik, sekere."" Nu noch 273; hoe en wijf gheweten machweder
so ontfaen heeft of en doet Vrouw. heim. 1087; zoo ook Lane. 4, 6369; Merl.
3869. St. Am. 2, 6098 dies hy met rechte es verheven . . . . ghelijc dat ander
priesters doen is es verheven geen perfectum (men zou in pi. van doen niet kunnen
zeggen hebben ghedaen); maar ook hier is het gebruik opmerkelijk. Evenzoo
voor sijn met een partic. Sp. 35, 18, 21. Ygl. verder Ruusbr. dogh. 24, 15,
waar doen verscheiden andere ww. samenvat. Afzonderlijk geef ik op het mochte
met mi also vergaen, alst met minen broeder es ghedaen Walew. 2409.
Het pers. vnw. voor doen is uitgelaten Yelth. 5, 15, 33 en wiste niemen hoe
dit opquam, so ne doet oec hoet inde nam] 5, 15, 63 men wiste hoet began gereet;
so ne deet oec hoet bequam; Ren. 1716 so dat der Kerstine vele bleven doet
te dien spele, ende vele meer hadden gedaen . . . . ne ware Benout. Niet geheel
logisch is die een hadde spel, die ander rouwe, alse menich heeft gedaen X
boerden III 98.
Een stap verder brengt dan het mnl. taaleigen tot eene geheel eigenaardige
constructie. Doen wordt met het onzijd. pron. het verbonden, en zoo als ic doe
zegt, dat door mij de werking van het voorafgaande ww. wordt verricht, zoo
beteekent het doet onzijdig dat dit geschiedt: hets dicke geseyt ende noch doet
Melib. 2177; daer mochter twintich meer comen, dant had ghedaen Rein. 7390;
der kerken recht ende des riken ende in welken elc soude wiken deen den anderen
ende sijn onderdaen, alst wilen eer hadde gedaen Sp. 42, 33; 45; na den
etene gaf men wijn, alst doet daer hoghe liede sijn Walew. 1133; dit nemach
in gere wisen enich man doen, sprac hi. Het mochte wale doen, seidsi Lane. 2
13001; dat men verdrincken soude die stede met enen diken, alst oec dede (var.
so men dede) Brab. y. 5, 1672; zoo nog 5, 1774; 1974; Lorr. 1, 507; Lane.
3, 4580; Heelu 3196; Limb. 7, 1858; Lsp. 2, 6, 28.
1105. Ygl. de aanteek. op 3, 183.
1110. Vlucht zal ook hier wel „snelheid" beteekenen; z. de aanteek. op
Dr. PRANCK, Alex, 28
434 AANT. OP III 1133—1181.
3, 1044 en Oudem. Bijdr. In de beteekenis van „toevlucht", zooals het in het
Mhd. voorkomt, ken ik het anders niet in het Mnl. Misschien ook werd de
eigenlijke beteekenis van het woord in de uitdrukking di en helpt gheen vlucht
niet meer geheel gevoeld.
1133. De woorden van Gaut. (440) quos duce Mazaeo Darius praeceperat
uri heeft M. wel niet geheel juist opgevat.
1157 vgg. Gaut. 459 Ygg. (Alexander) Barium venatur et Arbela praeter
castra locat: quern caede sua, quern fraude suorum infamem facturus erat, periturus
eodem fixerat infausto iam tunc tentoria vico. Gaut. wil zeggen dat
Arbela in het gebied van Babylon ligt, waar Alexander later door de zijnen
werd vergiftigd. Dit heeft M. geheel verkeerd begrepen: hij was van meening
dat hier op de dood van Darius werd gezinspeeld. Hij bevestigt zijne
verkeerde opvatting, daar hij 7, 483 het riviertje, waaraan Darius sterft en hetwelk
Gaut. alleen rivus noemt, zonder er eenen naam aan te geven, uitdrukkelijk
Albene noemt. De omstandigheid dat hier het tooneel zoo veel verder naar
het noordoosten was verlegd, hetgeen hij ook uit het verhaal zonder geographische
kennis had kunnen opmaken, heeft hem dus niet belet zijne verkeerde
opvatting te behouden. Misschien stelde hij zich voor dat de Albene in deze
richting vloeide; toch is zij hem maar ene beke (7, 485). Arbela op onze plaats
voor eene rivier te beschouwen, daartoe kwam hij misschien alleen door de
combinatie met het zevende boek, en niet door de praepos. praeter bij Gautier.
Het is echter nog de vraag, of M. Albene heeft geschreven — dus in pi. van
Arbela hier Albena heeft gelezen — dan wel Arbele. Op beide plaatsen heeft
het Hs. Albene; 7, 485 volgt er op tusschen Brandijs ende Nele, en sijn niet
twee so soete beken, Nele staat dus in het rijm. Ik heb met Yerwijs in pi. van
ende Nele in den tekst gebracht enten Swene. Maar de verandering komt mij nu
toch nog al bedenkelijk voor; enten swene staat graphisch van ende nele vrij
ver af, en hoe zeer ook namen dikwijls verhaspeld worden, hoe zou een afschrijver
er toe komen, om in plaats van enten swene te stellen ende nele, als er in
het rijm Albene stond? Natuurlijk heeft Yerwijs gelijk dat M. van eene stad
Nelia in Thessalie, noch van een riviertje Nelus in Spanje iets afwist. Maar
Nele, fr. Nesle of Nesles is een in Frankrijk vaak voorkomendeplaatsnaam. Van
een Nele gewaagt M. Sp. 41, 67, 7 Nele dat in Brie staat, vermoedelijk het
dorp Nesles in het departement Seine et Marne. Een ander Nesle ligt oostelijk
van Amiens, en dit zou M. wel bedoeld kunnen hebben. Ik ben dus van meening
dat niet Swene te lezen is, en dan is het hoogst waarschijnlijk dat M. op beide
plaatsen het riviertje Arbele overeenkomstig met het Arbela van zijne bron, en
niet Albene heeft genoemd.
1165. Gaut. 471 nascenti gyro*, vgl. 1292.
1173. Vervaren (ook 1186; 1198; 1215; 1257 enz.) bij Kil. perire, disperire,
evanere, evanescere en vergaen zijn de gebruikelijkste woorden voor de
verduistering van zon en maan; z. Clarisse op Br. Gheraert bl. 375 vg. Daarbij
komt nog hem verdraghen hetwelk M. 3, 1241 in gelijke beteekenis bezigt.
1181. De geheele plaats 1179—82 beantwoordt aan Gaut. 480 ygg. non
mirum nutare animos, armisque paratas dormitare manus: trepidant concussa
recenti corda metu, rauco crudescunt murmure castra. In 1180-ware was beter
AANT. OP III 1226—IV 2. 435
dan ivaren. Bij 1181, zoo als het in het Ha. staat, zou men kunnen denken dat
M. in de latijnsche woorden, door ze verkeerd te begrijpen (concussu in pi. van
concussa; vgl. Gaut. 3, 510 seu tellus subruat urbes concussu laterum) meende
gewag gemaakt te vinden van eene aardbeving; vgl. Alex. 1, 344 die eerde
bevede ende verscoot. Maar dat is zeker niet zoo; hij zou dan in het vervolgniet
geheel daarvan hebben gezwegen. Die herte verscoot is veeleer de woordelijke
vertaling van het concussa recenti corda metu; vgl. verscieten bij Kil.; Martin
gloss, op Rein.; Taalgids I 301 vg. Het woord heeft meer herte tot subject,
b.v. Lane. 2, 44296 sijn herte in sinen buc verscoet.
1226 Ygg. G-aut. 504 et quos ab origine cursus, quae loca, quos motus
vel quid portendere magnus ille sator rerum dedit, haec certo ordine servant.
Bedieden is dus juist.
1239 Ygg. Het Lat. geeft er geene aanleiding toe dat bijna alle afzonderlijke
punten met eenige wijzigingen nog eens worden herhaald.
1239. Indien niet een ww. als b.v. vloeien ontbreekt (vgl. Gheraert 265
alse die mane int suden staet, die see dan vloeien gaat) zou men gaen voor een
term, techn. voor het hoog gaan van de zee moeten beschouwen.
1257 ygg. Men vergelijke de beschrijving van de verduistering van de
zon en maan bij Br. Gheraert 1447 Ygg.^ die in vele opzichten met deze overeenkomt.
Over ontvanghen als term, techn. voor het aannemen van het licht van dezon
door de maan spreekt Clarisse bl. 360 Ygg. Zoo als hier vs. 1272 ane dat licht
ontfaen staat ook daar 321 en 1448 ane die sonne ontfaen.
1308. Ic segghu hoe en het synon. ic segghu twi worden dikwijls in de
rede ingelascht en vaak zonder dat men ze vertalen kan. Oorspronkelijk moeten
zij eene verklaring inleiden, en men zou verwachten dat er eene langere redeneering
volgt; maar dat is meestal het geval niet. De uitdrukking is tot een
formule geworden, die vaak alleen met „namelijk", of ook in het geheel niet
terug is te geven; z. 6, 968; 7, 120; 8, 947, verder Partonop. 7740 so mochte
hi mi wel comen sien ende spreken selve, ic segghe u twi: mijn here en es niet
altoes bij mi; Lane. 2, 38051 al ware hi noch alsoe stare, wilt hi comen in een
pare, ic slaene doet, ic segt u twi: oft die duvel ontragene mi; 3, 16184 gine
ontgaet mi heden, ic segt u twi: ine sal u doden oft gi mi; Velth. 5, 16, 43
hierom prijsten te meer myn sin, van (1. dan) Alexander, ic secge u twi, die al
Grieken hem hadde bi ende oec so rike was van scatte.
1336. Ik was geneigd in overeenstemming met Gaut. 542 praecedit ovantes
.... in primis turmas te lezen si songhen en 1333 soncsi. Maar 4, 6 vg.
pleiten stellig tegen deze verandering. Ook hier geeft het Lat. geene aanleiding
Alexander zelf te doen zingen.
IV.
2. There te voet komt voort uit het angstvallig volgen van het origineel,
hetwelk hier leest desertum rapiebat iter . . . . Pelasgum imperiosa phalanx.
28*
436 AANT. OP IY 51—270.
51. Anz. Y 81 heb ik doen opmerken, hoe vaak de dichter van den
Seghel. menich traen gebruikt. Wei wordt ook bij andere woorden de veelheid
gaarne door het enkelvoud menich uitgedrukt, maar menich traen wordt zoo
dikwijls gebruikt, dat wij stellig mogen aannemen dat de verbinding iets van
eene staande uitdrukking had gekregen. Geheel zoo, als op onze plaats vindt
men de uitdrukking Troy. 8463; Franc 5653; desgelijks wenen in pi. van
laten Limb. 3, 892; Utter in pi. van heet Troy. 4035; zonder bijv. nw. Troyen
5332; 10719; Franc. 5413; Oversee 72; Lorr. 1, 419; Yergi 396; Limb. 1,
448; 2, 96; 4, 1668; 6, 1516; 10, 1133; Brab. y. 5, 88 e. e. Ook met een
kluchtige overdracht oec sal so menich edelen traen van wine doer ons stroetken
gaen Truwanten 50. Zeldzamer vinden wij het meerv. trane: Met vele trane Lane.
3, 942; weende groote trane Limb. 6, 1843 (vgl. bat met groten tranen Ystor.
bl. 4101); liet also hete trane Alex. 4, 41. Is Renout 977 daer die vrouwe dese
tale sprac, die trane haer uten ogen brae misschien ook een sing, traen te stellen ?
57—60. Deze drie regels staan in de plaats van Oaut. (21) custodem se
esse pudoris maluit et formae, neutrumque sibi temerasse gloria maior erat,
quam si violasset utrumque. De te dezer plaatse geheel ongepaste vermelding
van Alexanders kleine gedaante komt dus voor rekening van Maerlant.
93. Mul, in den Rein, mol en mul\ Rb. mul (z. de gloss.) Nat. bl. 3,
195 en 7, 786 mul, Sp. h. desgelijks (z. Oudem. Bijdr.) nwvl. mul (De Bo 719)
Kil. mul en ghemul (uit gemulle zzz hd. gamulli) pulvis van dezelfde wortel als
moude, hd. melm, hd. miillen, mnl. molen, meulen (Yerdam Tijdschr. voor nederl.
Taal en Letterk. I 245) tot malan mol (Kluge Quellen u. Forschungen
32, 176). Mul is een a neutrum, de u als in vul, dul, wulf, wulle, de dubbele
I in den dat. mulle (Nat. bl. 7, 786) als rr in sporre (z. op. 3, 975).
161. Het zal wel niet noodig wezen iemand te waarschuwen voor de out,
die Snellaert hier begaat door in voeren si tien het woord Hen te verklaren voor
den inf. in weerwil van het decern bij Oaut., van het rijmwoord siene en van de
onmogelijkheid eener const ructie varen tien. Men zegt wel varen of gaen striden,
maar nooit varen tien.
196. Al te hant beantwoordt aan een meermalen herhaald jam bij Gaut.
88 Ygg. clipeum iam laeva teneret, iam stares in acie etc.
228. Vloten ook 7, 1178; z. Oudem. Bijdr. en Kil. — natare en fluctuare.
Met dezelfde beteekenis komt ook vlotten voor. De andere germ, tongvallen, behalve
het nd. (vgl. Schiller-Liibben i. v. vloten) kennen geen van beide ww.
Vloten wijst op een germ, floton, vlotten met de nomina, adj vlot en subst. vlot
zou tot de vormingen behooren, die Paul PB beitrage 7, 133 aant. 2 samenstelt,
als zij niet eerst onder invloed van fransche woorden zijn ontstaan.
258—70. Gaut. 124 Ygg. sed nee reor hactenus Istrum inter et Euphraten
tot possedisse iacentes quemquam alium terras. Tamen et graviora supersunt:
inspice quanta petas, quantumque reliqueris orbis post tergum domiti: patriam,
non Bactra vel Indos pectore habe memori. Het schijnt bijna, of M. indomiti in
pi. van domiti had gevonden. Zijne woorden moet men dus opvatten: „ Stelt u
voor, hoe gij de landen zoudt kunnen bedwingen, die gij begeert? (d. i. het is
nauwelijks mogelijk). Stelt u tevreden met hetgeen gij reeds hebt en nu (door
het aanbod van Darius) zonder moeite kunt winnen!"
AANT. OP IV 284—491. 437
284 vg. Gaut. 135 at nunc securus sub paupertatis amictu regnat Alexander.
333. Varen heeft even als in het mhd. de beteekenis van „zich gedragen,
handelen"; het wordt vaak zoo gebruikt dat, zoo als hier, het begrip van het
zelf-handelen sterk uitkomt b.v. vor wrede diere worden si geset, die alse scape
jegen hen varen Sp. 24, 21, 52; spranc hi met baren swaerde ende voer alse die
gebaerde te verslane Eixionaren 50, 55. Ook ghevaren wordt zoo gebezigd Lane.
2, 38299.
346. Graut. 163 quae trans Euphratem consistunt. Snellaert teekent terecht
aan het „land tusschen de Eufrat en den Hellespont. Trouwens toen Alex,
deze woorden tot de gezanten van Darius sprak, was hij reeds den stroomover,
gelijk ook Curtius (IY 11) hem doet zeggen „Quae post Euphratem sunt liberaliter
donat. ubi igitur me adfamini? nempe ultra Euphratem sum."
378. Falise, ook in vs. 1228 van dit boek, is het hd. fels, maar geheel in
franschen vorm. Grimm's opmerking DWB 3, 1500 dat het woord in 't nl. niet
voorkomt behoudt dus hare kracht.
406. Bij dezelfde gelegenheid in den Sp. zegt M. (I1, 6, 8) ende sette elc
in sinen stane.
420. Yoorbeelden van scier z. bij Oudem. Bij dr. Ze zijn alle uit Maerlant,
behalve een uit den Renout, dus alle vlaamsch.
422. Kele ook 1614 en 5, 346 zz roode kleur; vgl. Mhd. worterb. I 794
en Schade Altd. wb. 317. Men mag niet met Yerwijs Hildg. gloss, het woord
opgeven als mannel. keel, want als Hildg. zegt gelijc den keel, is eerder een
onz. keel aan te nemen, hetwelk uit van kelen werd afgeleid.
462. Het woord bescoude, hetwelk het Hs. heeft, komt bij de kritiek niet
in aanmerking, daar de afschrijver het verkeerdelijk met woude in vs. 464 heeft
gerijmd. Alleen het voorzetsel be mogen wij er van behouden en dan leidt het
rijmwoord man tot bestan, praet. van bestenen. Dit woord is weliswaar in het
Mnl. nog. niet gevonden; maar wel bij latere schrijvers, geheel in den zin, die
hier vereischt wordt, z. Oudem. Brjdr., en daar van het simplex stewew de sterke
vorm stan in het Mnl. bekend is, zoo mag de conjectuur vrij zeker genoemd
worden.
491. Maer in beide beteekenissen sed en tantum is, zoo als bekend is,
uit den opt. met de ontkenning ne ware ontstaan (Grr. I l l 244 vg.). Het zou
van belang wezen de geheele geschiedenis van den term eens na te gaan, en
dit onderzoek zou doen blrjken dat de taal langen tijd geweifeld heeft tusschen
constructies, waarin de oude kracht van ne ware nog levendig bleef, en andere
waarin deze al vergeten was. — Wij hebben in het Mnl. de vormen ne ware,
ne waer\ ware, tvaer; (ne maer), maer. Maer kan ontstran of uit (en) waer
door assimilatie van de w aan de n in en, of uit nwaer, en in het laatstegeval
moet ne maer worden opgevat als een vermenging van ne waer en maer (zz
nwaer).
Als een overblijfsel van de oude constructie moet het beschouwd worden,
dat bij de beteekenis van tantum in het Mnl. vaak nog de zinnen met maer de
ontkenning hebben. Maer si achte en behielden dlijf is zz ne ware si achte en
behielden dlijf indien, zoo als bekend is, achter negatieve uitdrukkingen ook de
438 AANT. OP IY 525—776.
afhankelijke zinnen meestal nog de ontkenning aannemen. Want ivine sijn hier
maer ons twee Cassamus 957 is zz want ivine sijn hier, ne ware ons twee; vgl.
ook dat ne was maende maer sevene Rb. 18001; hine behoeft mar sine voete te
duane Lev. Jez. bl. 208; maer hi en was noch maer een hint Brab. y. 5377;
want hi maer dertich daghe sijn wijf en hadde gehadt Ystor. bl. 1016; maer een
gebot en hadde desen man Test. 310. Zeer duidelijk is nog Franc. 5143 dattene
niemen heeft gesent daer maer god. Ook bij Huygens nog meermalen met de
ontkenning b.v. Oogentroost vs. 234. Het woord kan in het Mnl. echter ook al
zonder de negatie staan, b.v. Rb. 17693 maer achte maende droech hi crone.
In de beteekenis sed is in het oudere Mnl. de vorm ne ware nog veel meer
gebruikelijk. Als ik mij niet vergis staat er in dit geval nooit eene tweede ontkenning
bij. De inhoud van den zin met ne ware zal als werkelijk plaats hebbende
worden voorgesteld, en het is dus te begrijpen dat van de grammatische
mogelijkheid om de negatie te gebruiken op logische gronden geen gebruik
wordt gemaakt. Natuurlijk staat de ontkenning wel, als dezinlogischnegatiefis.
525. Ook Rb. 1313 heet Cham Noes minste sone\ vs. 1080 aid. worden
echter de zonen genoemd in de volgorde Sem, Cham, Japhet. Lsp. 1, 33, 11
heet Cham uitdrukkelijk zijn middel zone.
527. Ik laat het enkelvoud onveranderd, want men heeft meer plaatsen
aangewezen, waar een subj. in het meerv. een ww. in het enkelv. bij zich heeft;
z. vooral Jonckbl. Over middeln. ep. versbouw bl. 123 Ygg. Ik geef, weliswaar,
niet alle gevallen toe, maar geheel is de constructie niet te loochenen, en dus
mag ook dit voorbeeld blijven, te meer daar hier ook het beeld, de schilderij,
of iets dergelijks het gedachte subj. kan wezen.
591—98. Even goed als 8 kunnen de 6 regels van het Hs. oorspronkelijk
ook 4 in getal zijn geweest. Als men veronderstelt dat 594 aanvankelijk na 591
volgde, wordt dit nog meer waarschijnlijk. Te tiden is of in Hen tiden te veranderen,
of op te vatten in de beteekenis van hd. zu zeiten, d. i. zoo lang als
er niet andere mannen waren.
693. Over dezen regel is in de inleiding gesproken.
695. Rb. 8126 staat bij hetzelfde verhaal desgelijks eens esels kake (:)
evenzoo eselscake 8130 en 867. In den Seghelijn 4267 rijmt traken : kinnebacken.
Maar de overlevering toont blijkbaar dat juist in dit rijm op verschillende wijze
een aanstootelijk woord werd verwijderd, en dit zal hetzelfde kaken zijn geweest;
ik lees dus vs. 4268 ende an Ysauden kaken.
734. Na Samson gewaagt Gaut. ook van Ruth, van welke wij in onzen
tekst niets vinden.
758. Enkel voeghen voor het meer gewone hem voeghen vindt men ook
elders somtijds dat so wilde haer afgode laten ende voughen ten kerstinhede St.
Am. 1, 4761; dan selen alle die joden nu an desen geloven secgic u, ende selen
hem volgen ane ende an hem voegen vordane Yelth. 8, 6, 9.
776. Rb. 9183 wordt van de lengte van Goliath gezegd 'VI' cubitus ende
ene palme. De slachelle of volgens de betere schrijfwijze slachelne is dus niet
verschillend van de eenvoudige elne. Dit wordt bevestigd door dezelfde Rb. vs.
4809, waar •//• clach elnen ende ene halve mede vertaalt duos cubitus et seAANT.
OP IV 778—830. 439
missem. De uitgever geeft 3 yarr. met slachelne op; ik geloof echter niet dat
de 3 overige hss. werkelijk clachelne hebben, althans C, hetwelk er ook bij
zou behooren, leest 4811 slachelne, waar de anderen slechts elle hebben. Clachelne
mogen wij gerust voor eene schrijfFout aanzien (zoo als David ook doet in
het GHoss.) en slachelne houden voor den juisten vorm van het woord. Het kwam
ook nog Alex. 7, 1079 voor, zooals uit het Hs. van Troyen blijkt, maar verder
heb ik het woord nergens gevonden. Merkwaardig is het dat de twee hss. dat
van den Alex, en dat van Troyen slechte ellen of slecht ellen schrijven. Zou dat
enkel aan een misverstand te wijten zijn? Wat slachelne oorspronkelijk is, weet
ik niet te zeggen. Zou men kunnen denken aan den onderarm die tot den slag
opgeheven is?
778. Bij den imperatieven optatief ontbreken in het Mnl. in den regelnog
de persoonl. voornaamwoorden (vgl. Gr. IY 205 Ygg). 1 pers. sing, ghenese of
ic mach ghenesen Rein. 1398; (in ghedoe hoe ic ghedoe 3199 zal de zin wel niet
imperatief zijn); 2. pers. ghelovet sijs God Sp. 27, 1, 55; 3. pers. voorbeelden
bij Yerdam Tekstcrit. bl. 21; verder Lorr. 2, 1075; Segh. 11002; Partonop*
7558; St. Am. 1, 1941; Lsp. 2, 36, 691; 694; 3, 3, 261; H. d. heim. passim
enz. enz. Ook waar anders het zou staan verga alsoot vergangen mach Ren. 698;
dure oft mach Yelth. 6, 28, 79. In den 1. pers. plur. is het niet uit te maken,
of wij vormen van den opt. of van den imper. hebben, daar zij gelijk moeten
luiden roepen Rb. 12540; leggen 12545; zeer opmerkelijk is een voorbeeld,
waarin deze pers. niet met laet ons (hd. lass en lasset uns) maar met laten ons
is omschreven laten ons varen onser straten Limb. 2, 1829. In nu willen weder
ten ieesten gaen Yelth. 3, 48, 63 zal willen wel indie zijn. 3. pers. des hebben
danc Alex. 8, 1249; of si ivijf namen na die wet, saghen dat si waren onbesmet
Rb. 5387; coren die sie h'esen wouden Parton. 6226; so wie wille nemen dwater
Apocalypse. (Zs. 22) 22, 17; Limb. 5, 1273; Brab. y. 7, 1863. Yeel minder
gewoon is het dat het pron. wordt uitgedrukt b.v. ic ghenese so ic mach ghenesen
Rein. II 6392 (waar ook wel de optatief bedoeld is); dies hebbi danc Alex.
7, 1211; ochte ieman ware die vechten woude, hi quame dare 9, 940 (naar hi
behoort hier denkelijk aan den afschrijver); die horen heeft te hoorne, hi hore
Apoe. 2, 29; 3, 13; het verga mi hoe dat mach Rein. II 3178; nu varen wi
Alex. 8, 192; z. verder Gr. IY 207.
816 \gg. De vier regels, die op 818 volgen, schijnen mij toe eene interpolate
te wezen. Men zou van Salomoene — zoo zouden wij bij M., vooral in
het rijm verwachten — kunnen herstellen door van al den israhelscen doene
te lezen. Maar de geheele formule hier latic van Salomoene is in dezen samenhang
nauwelijks te dulden; de herhaling van denzelfden rijmklank endearmoede
der taal wil ik niet eens in rekening brengen. Of echter misschien andere echte
verzen zijn uitgevallen, zal moeielijk uit te maken zijn. Zoo ook, wat er oorspronkelijk
in 817 en 818 stond. Men zou kunnen denken aan hi weende in pi.
van diende hi of met grooter waarschijnlijkheid vermoeden dat op de plaats van
daerom de naam van den eenen of anderen afgod was genoemd, maar zekerheid
ontbreekt, en daarom heb ik dit vers en het volgende, hetwelk bij den gebrekkigen
inhoud en de slechte toestand van de geheele plaats niet buiten bedenken
is, uit mijnen tekst verwijderd.
824—30. Ik zie geen kans uit deze ontredderde overblijfselen een ver440
AANT. OP IY 868—1019.
standigen zin op te bouwen. Snellaert vindt wel alles goed, hij merkt slechts
eventjes op dat het rijm niet overal in orde is, dat er misschien verzen ontbreken,
doch „de zin is evenwel niet gestoord'M In de eerste verzen was vermoedelijk
sprake van de verdeeling der stammen; de laatsten moeten ongeveer het
tegenovergestelde bevat hebben van hetgeen zij nu zeggen.
868. Het was koning Necho van Egypte, tegen wien Josia sneuvelde.
Sesac leefde veel vroeger, ten tijde van koning Rehabeam (III Reg. 14). Het
is waarschijnlijker dat M. zelf den misslag heeft begaan, dan dat hij hem in
eene bron zou gevonden hebben, indien althans de naam niet later door eenen
afschrijver is bijgevoegd.
870. Met dezen regel is 878 vg. te vergelijken. Misschien zijn 869 en 70
te lezen dat een man qualec verdroech \ dats Jeremias wel becant.
876. Sicht hetwelk voor ghesicht zou staan, heb ik elders in het Mnl. niet
in de beteekenis van „aangezicht, gelaat" hd. gesicht aangetroffen, ook ghesicht
niet, maar wel ansichte, b.v. in onzen tekst 5, 189. De lezing blijft dus zeer
twijfelachtig. De zin der plaats met het woord in de beteekenis van „gelaat"
zou wezen „de afbeeldingen waren portretten."
939. Verbidden beteekent meestal „door bidden verkrijgen", verder ook
„door bidden bevrijden" en het staat dan met een persoonl. object, z. Lsp. en
Rb. gloss, en Oudem. Bijdr. Maar het kan ook, evenals nog het nnl. afbidden
(z. Ndl. woordenb.) de beteekenis hebben van „door bidden afwenden" en in dezen
zin staat het hier.
946. Over rode (rode) z. Zs. 24, 29. Ik zou er hier niet op wjjzen, als
niet ook Snellaert het woord verkeerd als rufus had opgevat.
1019. Zs. 23, 87 heb ik uit mnl. schrijvers eenige voorbeelden opgegeven,
die ons doen zien hoe langzamerhand het woord vrouwe in de plaats is gekomen
van het woord wijf in de algemeene beteekenis van „iemand van het vrouwelijk
geslacht". Er is mij toen eene uitstekende plaats uit den Parton. ontgaan, die
hierbij te pas komt, nl. vs. 4879 Ygg.
Hets eene maniere van den wiven . . .
Die so warikel sijn van sinne....
Datse hare minne niemanne ontsegghen
Die en willic niet ter vrouwen legghen;
Want die vrouwen sijn ghestadech....
Bedie en can ic niet verstaen
Dat men die onhovesche wijf
Te rechte mochte vrouwe noemen
Ende ghelijc de[n] vrouwen doemen.
Die so hovesch sijn ende so fijn.
Ook X boerden 4, 92 \gg. veronderstellen dezelfde verhouding van beteekenis
tusschen de twee woorden
wive sijn alder quaetheit vul
maer ic en segghe niet vanhoefschen
vrouwen
dier men al daget mach betrouwen
want goede vrouwen sijn al eren waert
Dezelfde verhouding blijkt ook wel uit de formule ghi heren, vrouwen, wijf
ende man Lans. en Sandrijn 929, evenzoo Wint. en somer 1 als aanspraak aan
het publiek, verder hine es op der eerden niet soe groet, die dit op ghenemen
can, here noch vrouwe, wijf noch man ibid vs. 448, want denkeljjk is met wijf
ende man het mindere publiek bedoeld. De onderscheiding tusschen vrouwe en
AANT. OP IV 1033—1123. 441
wijf, zoo als ze uit deze plaatsen blijkt, is zonder twijfel het eerst door de
hoofsche conversatie ingevoerd, maar zij gaat vervolgens over in de litteraire
taal en in de volkstaal. Langen tijd worden vrouwe en wijf in gelijke beteekenis
naast elkaar gebruikt om, waar niet de persoon aangesproken wordt,
en niet het geslacht of de huwelijksstand op den voorgrond gesteld worden,
vrouwen die door geboorte of andere hoedanigheden eene eervolle positie innemen
aan te duiden Cleopatra die scone vrouwe Alex. 5, 1151; daarentegen
ende maecter vrouwe in altehant Cleopatren dat scone wijf 5, 1099 (maar hier
zou vrouwe niet wel moogelijk zijn geweest); 6, 650 wordt door wijf het geslacht
op den voorgrond gesteld; Lane. 4, 714 hierbi woent een edel wijf;
Partonop. 2141 daer hi sach dat scone wijf; Lans. en San dr. 913 dat scone
wijf; maar 854 (Sandrijn) die vrouwe vri; Lutgard. 1, 191 (Lutgardis) dat
heilege wijf; daarentegen 2, 517 Lutgart, die heileghe vrouwe; Yergi 1038ghinc
weder daer die vrouwe lack; Partonop. 2559 ic wilder storm ieghen houden ende
doense alle gheloovich lien, die dorperheit den vrouwen tien. Wij zien dus het
nieuwere vrouwe en het oudere wijf naast elkaar op dezelfde wijze gebruikt.
Terwijl de opgegeven plaatsen met wijf en menig andere b.v. wachti.... dattu
gheen wijf te wive en nemes, dune hinse ivel Catoen 267; die goede wijfsijn alle
goet Esopet 60, 29; gheen wijf op eertrike so hoghe gheboren noch so rike Grloriant
414 het woord wijf ook nog in zijn oude opvatting vertoonen, is aan den
anderen kant vrouwe reeds afgedaald tot een woord, dat alleen het geslacht uitdrukt
b.v. man, vrouwen ende die hinder Yelth. 5, 10, 46. Dezelfde schrijver
verhaalt 6, 61 \gg. eene geschiedenis, waarin een arm wijf de hoofdpersoon is.
In den regel noemt hij haar wijf, maar eens ook dese vrouwe. Tegen het einde
van de 14e eeuw werd zelfs vrouwe reeds gebruikt in den zin van „echtgenoote",
z. Rein. II 6319. Yan daar ook de fout in het volksboek van Reinaert, waarop
ik Anz. IY 28 de aandacht heb gevestigd. Ook de copii'st van ons hs. begaat
4, 86 eene soortgelijke fout door in plaats van die vrouwe te schrijven dijn
vrouwe. Het is dus zeer goed denkbaar dat M. op deze plaats en in 1049 (waar
ook het metrum gewicht in de schaal legt) niet wijf, maar vrouwe had geschreven,
welk woord hij b.v. ook in 1014 gebruikt. Een nauwkeuriger onderzoek
van Maerlants taalgebruik, dan ik in dit opzicht gedaan heb, zou vermoedelijk
grooter zekerheid geven, om daarin te beslissen.
1033. Ook Rb. 17612 heet het van Holofernes hi ghinc slapen als een
swijn; vgl. ook Troyen 10842 die Ruseliene.... werden so dronken van wyne,
sy sullen slapen alse swyne.
1119. Stroten moet worden veranderd in sterten, zoo als blijkt uit J. Y.
Epit. II 13 eorumque cornibus et caudis ramos frondentes adnecti etc. Nu eerst
wordt ook het voren in onzen tekst duidelijk.
1123. Mekel is in het Mnl. tamelijk zeldzaam. M. bezigt het woord - en
wel eenvoudig mekel, niet groot mekel of iets dergelijks, zoo als in het Hs.
staat — behalve op deze plaats Sp. I6, 12, 24; l7, 45, 28; 38, 6, 94; buitendien
treffen wij het aan Rein. 718; Walew. 3931. Enkele keeren vertoont het
zich in meer of minder hd. vorm: Yelth. 3, 46, 52 michel diet; 4, 32, 4 met
enen mechel sterken stave; Stoke 3, 636 een michelic gheluut; Lev. Jez. bl. 56
migel storm; bl. 87 een migel groot vole; Lsp. 2, 51, 151 michel, var. mekel,
(vgl. het Gloss.).
442 AANT. OP IV 1198—1362.
1198. Gaut. 338 intonsis crinibus Indi. Heeft M. iets anders gelezen, of
gaat hij uit van eene zede van zijn tijd?
1204. Men denkt bij het onder den tekst vermelde vele allicht aan onvele.
maar voor dit woord ontbreken de bewijzen. Clene zou graphisch nader bij liggen;
en het komt ook in de beteekenis van „weinig" voor: dats cleine gebrac,
godweet, dat hem therte niet ne spleet Lane. 2, 9245; vgl. ook Oudem. Bijdr.
1245—48. Ik heb hier niet geaarzeld eene emendatie, die eigenlijk slechts
in margine behoorde medegedeeld te worden, in den tekst op te nemen. De
assonance sege: stede mag men m. i. niet aan M. toeschrijven, alhoewel heetook
1450 \gg. heet alse die liede seghe ghewinnen, spreect men verve van haren daden,
ende singter af in menegher staden. Maar straks daarnaar, 1469 vg. staat sowie
dat hevet prijs ende seghe, van hem spreect men alle iveghe. Zooals hier het gewone
alle weghe wordt gebruikt, hetwelk niet alleen „te elker plaatse" beteekent,
maar ook de uitbreiding der handeling in verschillenderichtingenuitdrukt,
dus ook „in ieder opzicht" en „in iederen tijd, altoos", zoo zou het denkbaar
wezen dat ook op onze plaats M. in eneghen weghe met een zuiver rijm gezegd
had. Maar het komt mij meer waarschijnlijk voor dat de afschrijver de assonance
gebruikte als een behulp, om een woord, dat hem ongepast voorkwam, b.v.
brief te verwijderen. Brief kan alles beteekenen wat geschreven is, dus „opschrift"
L. o. Heren 3071 dit was die brief: dit was Jhesus, der joden coninc
Nazarenus; en „verhaal" Sp. 38, 17, 2 het is scame van desen dief te telne eenen
langen brief] Merlijn 1491 Joseph nam hem — seget die brief—inzinenarm\ vgl.
Oudem. Bijdr. Vandaar ook het ww. brieven „verhalen" en zelfs eenvoudig „spreken":
Rose (Yerwijs) 10978 van dien dieven, daer d? Ewangelien ave brieven;
Belg. Mus. 9, 150, 63 sulc een ontfanck als men daer dede, en mach gheenmenscelike
tonghe brieven, vgl. Yelth. 5, 24, 36; nnl. verbrieven zn verklappen,
oververtellen.
De twee volgende regels zou men zoo als zij in het Hs. staan kunnen verklaren
door ze op te vatten als eenen consecut. zin, of door minenprijs telezen.
Maar ik geloof niet dat de geringe verandering in den tekst een bezwaar zal
zijn tegen mijne emendatie.
1263 vg. De vertaling is nauwelijks verstaanbaar, als men niet het Latijn
raadpleegt (Gaut. 375) facturum coniicit hostem quod facturus erat si Parmenionis
haberet consilium vires,
1347. Het Hs. heeft dinen scop] maar in het Mnl. is het woord onzijdig,
van daar ace. sijn scop, vgl. Lsp. gloss., Oud. Bijdr., haer scop L. o. Heren
3051. Het stemt overeen met het on. neutr. scop, z. Zimmer Quellen und Forschungen
13 anm. 5, Wackernagel Litteraturgesch. 2. uitgave bl. 51 aant. 16,
Graff 6, 454 en 457.
1362. Over den datief van het pron. bij den imper. z. Grimm Gr. IV
362 vg. Vgl. Rb. 89 ebt hu den nijt; L. o. Heren 3798 hebtene u\ Lane. 4,
12785 welc dat u best genoget nu te hebbene, dat hebbet u\ Limb. 3, 930 hebbet
u, of ghi sijt coene (1. so coene); terecht hersteld door Verdam hebten u vrouwe,
hets mi lief Seghel. 9730. — De datief van den eersten pers. staat bij den
imper. Lane. 3, 12456 ganc ende sech mi Wale\vein\ vgl. Ystor. bl. 3420 ghi
selt mi saterdaghe gaen ter kerken.
AANT. OP IT 1390—1453. 443
1390. Wij vinden in het Mnl. somtijds den accus. van een onzijdig pron.,
waar wij een anderen naamval verwachten: Rb. 15315 sine maghelachterden hem
dit is wel hem de 3. nv., dus dit naar den regel; maar Wap. Mart. I 457 staat
in het hs. A ic andwort zz andwoorde het', Rein. II 2570 dancte hem dat (:);
Rone. L 242 Tulpijn, dat wetic u danc, Grimb. I 4553 dat Mt danken sonde
mijnher Heinric; Partonop. 4074 hens gheen dine dat hem behoevet, dat men hem
laet hebben breke; 1859 dat es dat ic sorghe sere', Lorr. 1, 2071 Yoen zal hem
hoeden dat (:) dat hi', 2, 2176 Yoen gehalp hem dat (:) dat hi... ,wan\ Limb.
1, 6 wie twivelt dat (:); 7, 1739 siit seker dat (:); 9, 28 ende vernam diewaerheit
dat (:) dat daer een swaer orloghe begonne; Grimb. I 5259 wat si waren
beraden; Lorr. 1, 2024 staat eerst de gen. dies en dan nog eens dat: ende dattic
dies vor eneghe liede sonde mi beroemt hebben dat (:); ook waar het pron. op een
persoon slaat: Sp. 37, 4, 59 alse hi doot es blijft ons trike met Lottarise sekerlike,
minen kinde, dat na den vader sijn rike moet bliven altegader. Bij al deze
voorbeelden is de mogelijkheid van toochde hem litekine dat die nappe niet te
ontkennen. Het is moeielijk te zeggen, hoe de taal aan dit dat komt. Het
schijnt dat door het veelvuldige gebruik de vorm van den ace. (en nom.) neutr.
iets onbepaalds heeft gekregen, waardoor hij geschikt werd, om ook voor andere
gevallen te dienen, dan zijn oorspronkelijke bestemming was. Men denkt
hierbij aan eene andere eigenaardigheid van het Mnl. t. w. dat dat (of andere
pron. in het neutr.) ook woorden van andere geslachten kan vervangen, b.v.
Sp. 33, 16, 71 der kerken scat, twi soudic vercopen dat, zoo als M. dikwijls
construeert. Men zou moeten onderzoeken, of dit gebruik met het boven besprokene
samenhangt. Ook de eigenaardigheid van het Nnl., waarvan al in het Mnl.
sporen gevonden worden, dat nl. de 3e nv. onz. algemeen door den 4en vervangen
is kan daardoor zijn in de hand gewerkt dat het karakter van het als ace.
niet meer werd gevoeld en eene onbepaalde beteekenis had aangenomen.
1398. Gaut. 391 invasit.... agmen utrumque timor. Rese moet dus „troep,
heir" beteekenen; en werkelijk komt het in den Alex, nog twee keeren zoo
voor: 5, 533 als hi was in deser vrese, braken die Persen hare rese, zooals elders
breken die scare b.v. 5, 668; 9, 400; verder 7, 354 die anxt entie vrese vander
edeler Griexer rese. Dezen overgang van beteekenis kan ik elders in het Mnl.
slechts nog op eene plaats met zekerheid aanwijzen; het woord beteekent gewoonlijk
expeditio, zoo ook in den Alex, zelfs 3, 1204; 4, 1514; 6, 350 (ook
hier overal in het rijm met vrese). Op de volgende plaats zijn beide beteekenissen
mogelrjk haerre was wel vijfhondert in den tas, of meer in der reesen Brab. y.
5, 3101; maar Merlijn 16630 alse die kinder nakeden den resen (misschien der
resen te lezen) kan rese niets anders beteekenen dan „troep, heir,,; de eng.
tekst heeft chyvachie. Ook in het Md. komt dezelfde overgang van beteekenis
voor, zoo als blijkt uit deze plaats van Lamprechts Alex. (1817) unde dar zo
manic grdbe rich di zo ime kerten unde sine reise merten.
1447. Kil. herre, harre zr cardo. M. gebruikt het woord ook Rb. 33597.
1453. Gaut. 409 curarum sedula mater Ambitio pernox. Schreef M. wellicht
Eerghierechede?
Ik geef hier voorts de latijnsche namen op van de volgende allegorische personen:
Mogenthede zz Majestas, Ontsienlichede z r Reverentia, Gherechtechede ~=z
444 AANT. OP IT 1465—1472
Justitia, Goedertierenheit zz dementia, Bijcheit zz Pecunia, Eenradichede (?)
= Concordia. Er volgen in het Lat. nog Pax, Copia, Applausus (meervoud),
Favor en Risus adulator, in onzen tekst Blijtscap, Smekinghe en Wale onnen,
Volgens de plaatsing moet Blijtscap aan Applausus beantwoorden. Men mag
twijfelen, of deze vertaling juist is; misschien stond er een ander woord. Toch
beteekende blijtscap ook de luid geuite vroolijkheid, anders zou Kil. blijdscap
tonen niet mogen vertalen met ovare, jubilare. In deze opvatting zouden wij al
nader aan applausus komen.
1465 \gg. Over deze plaats is in de inleiding gesproken.
1472. Gaut. 416 Majestasque premens rugoso saecula fastu.
Verwaendelike „trotsch, hoovaardig" zou dus hier op zijn plaats wezen. Maar
ik heb toch ten onrechte het verweendelike van het Hs. veranderd, want ook dit
woord kan de beteekenis van ,trotsch' hebben. De twee woorden verwaent en
verweent moeten van elkaar worden gescheiden. Alhoewel ze ten gevolge der
min of meer gelijke beteekenis later als een woord werden beschouwd, kunnen
ze oorspronkelijk niet hetzelfde geweest zijn. Bij den uit de beteekenis afgeleiden
grond, waarop de Vries Lsp. gloss, zich tegen de identiteit heeft verklaard,
komt ook een „lautlicher" grond. Want de gewone vorm is verweent en niet
verwaent, en al vinden wij ook in enkele nl. dialecten den „ umlaut" van & — e,
zoo is deze toch in de meeste mnl. en nnl. tongvallen onbekend. Als wij b.v.
in den Rb. 16569, 24457 verweend (var. verweind, verweendelike) vinden, zoo
kan noch verweend noch veriveind voor verwaend staan en evenmin op vele andere
plaatscn, waar wij verweent, veriveendelike, verweenthede lezen. Naast deze
vormen vinden wij verwent, verwendelike, verwenthede en verwaent, verwaendelike,
verwaenthede; z. Kil., de voorbeelden bij Oud. Brjdr. 7, 591 Ygg, en 596
vg. en in Taalgids 1, 128 ygg.', nd. vorwent (Schiller—Liibben); hd. verwent
(Lexer s. v. verwenden). De woorden met & komen van verwdnen znfarwanjan,
de met e en e moeten eenen anderen oorsprong hebben. De Jagers afteiding
(Taalgids t. a. pi.) van wahi, mhd. waelie is in strijd met de taalwetten, wij
mogen ze laten voor wat zij is. Het laatst heeft Martin aanteek. op Rein. 1065
er over gesproken. Hij vraagt „konnte es nicht wie das mhd. verwendecliche,
das die gleiche bedeutung „ubermiitig, trotzig" hat, von verwenden kommen
„sich abwenden" ? Als men het gebruik der mnl. woorden beschouwt, zal men
deze vraag aanstonds ontkennend beantwoorden. Het is niet mogelijk dat de
beteekenissen „prachtig, luisterrijk" enz. voortvloeien uit het begrip „zich wegwendende".
Ook wat de klankleer betreft bestaat cr tegen deze afleiding bezwaar*
Verwent zou kunnen worden tot verwint en verweint, maar de verandering van
eene e voor n + conson. in e is ongewoon, in goede hss. wordt zij niet gevonden.
Wij hebben wel dikwijls deemsterheid (en somtijds deimsterheid) naast demsterheid,
maar hier staat m + cons, en buitendien geloof ik niet dat deemster
uit demster ontstaat, maar dat er oorspronkelijk in thimstar tusschen den m en de
s nog een vocaal, en dus de i in eene opene lettergreep stond; vgl. Cosijn Taalk.
bijdr. II 319. De volksnaam Weenden Sp. 41, 32, 38; 42, 24, 8 wijst op Vinidi
terug. Als wij verweent en verwent niet ook scheiden, laten zij zich alleen vereenigen
in een partic. *farwanid van *farwanjan; farwanid wordt verweend',
farwanjan wordt verwennen en daaruit partic. verwent. Er kan ook nog een
nomen *farwanitha bestaan hebben, en dit kan en verwende en verweende woorAANT.
OP IV 1476—1540. 445
den (zooals walida welde en weelde, halid held en heeld enz.) en dialect, ook
verweinde. Hetzelfde hs. van den "Rb., hetwelk verweint heeft, schrijft ook deimsterhede
(15507). "Wie dus de oorspronkelijke beteekenis van verweent wil opsporen,
moet m. i. van *farwanid uitgaan. Hiertegen spreken evenwel de verbogene
vormen in het Nd., welke vorwendede luiden. Maar deze kunnen zeer goed uit
een verkeerde opvatting van den grondvorm verwent voortgevloten zijn. De opgave
van Bos worth Agls. diet, forwandjan to reverence Mt. 21, 37 kan ik niet
controleeren. In enkele dialecten kan ook verwdnit tot verweent worden, en het
is dus nog eerder begrijpelijk dat de twee woorden gedeeltelijk dooreenloopen.
1476. Die mate beantwoordt aan facilis plebs bij Gaut. Mate en ghemate
worden vaak zoo gebezigd, gewoonlijk in tegenstelling tot meeste, rike, edele\
z. Lsp. gloss. Uit M. heb ik opgeteekend mate ridders Torec. 1061; die ghemate
entie meeste Sp. 35, 10, 54; edele ende ghemate 36, 48, 34.
1488. Over deze plaats z. de inleiding. Bij Gaut. luidt de geheele plaats
has inter locuples sed barbara moribus adstat fomentum vitii genitrixque pecunia
luxus.
1489* Te lezen vrouwe van den vrede is niet aan te bevelen, niet alleen
om het volgende die vrede maect, maar ook omdat de andere figuren alle met
werkelijke namen zijn genoemd, en niet vrouwe van. Ik geloof dus dat M.
woordelijk heeft vertaald (Gaut. 425 Concordia) en geschreven, hetgeen ik in
den tekst heb opgenomen. Rede kan uit radichede of redichede zijn verschreven
en van uit een ontstaan. De bewijzen voor het woord ontbreken mij, maar ik
geloof dat het in de beteekenis van concordia kan hebben bestaan.
1499. Verleet van verleeden zz hd. verleiden „leed, onaangenaam maken".
Gaut. zegt 434 commentaque ludicra divae singula polychronos aptant et musica
circum instrumenta sonant numeros aptante camoena. Men kan met onze plaats
vergelijken Gotfr. Tristan 19200 Tristan der machte unde vant an iegelichem
seitespil leiche und guoter noten vil, die wol geminnet sint ie sit.
1506. De herhaling van hetzelfde ww. om het begrip meer te doen uitkomen,
of ook om aan te duiden dat de werking langzaam of eenigszins met
moeite geschiedt vinden wij een en ander maal in het Mnl.: Sp. 33, 30, 39 ic
hebbe gepijnt ende gepijnt mede; Nat. bl. 7, 283 ende steed so dicken ende steect
dat si hem die her sine doerbreect\ Franc. 4191 stant up, stant up zaen; Testeye
2494 dat die doet naect ende naect\ 2497 die tijt gheet vaste ende gheet\ Rb.
19861 Tholomeus voer voort ende voort is twijfelachtig; z. de varianten. Twee
in vorm eenigermate verschillende ww. zijn aldus gebruikt Esopet 36, 19 soe
langhe stuuet men ende steect den stoep te watre dat hi breed. Op onze plaats
komt deze wijze van spreken niet bijzonder goed te pas. Als men sat moet lezen,
dan is te vergelijken de bijvoeging van staen voor het ww. b.v. stont ende
loech\ z. Martin op Rein. 1224.
1540. Weech zz wand, muur is in den regel vrouw., zoo b.v., behalveop
onze plaats, Troyen 10547; Sp. 38, 8, 59; Rb. 11403; 14353; Franc. 5305, maar
ook mannel. z. Lsp. gloss. (Yolgens Snellaert's aant. ook heden te Kortrijk nog
mannel.), plur. weghe en weghen Rb. 11853; Franc. 3903. Het nl. woord bevestigt
de meening van Zupitza, die hij Anz. IV 150 geuit heeft. Hij vermoedt dat
446 AANT. OP IV 1544—1659.
het oe. wag, daar het me. wowe, woge en niet wag heeft, wag moet geschreven
worden; hij schrijft ook ofr. wdch en constateert uit deze gegevens dat het
Westgerm. eenen van het Oostgerm. got. waddjus on. wegr afwijkenden grondvorm
heeft gehad *waigus of *waigas (of *wdgus, *wagas). De laatste vormen
vallen weg, een van de eersten wordt bevestigd, daar nl. weech slechts uit eenen
grondvorm met den tweeklank kan ontstaan zijn. Men mag echter niet over het
hoofd zien dat verschillende hss. van den Kb. week schrijven, en dezelfde vorm
ook Franc. 5305 voorkomt. Met volkomen zekerheid mogen wij wel uit deze
slechts hier en daar voorkomende schrijfwijze niets besluiten, want het gebeurt
meer dat ook in gesloten lettergrepen de lengte van den klinker niet wordt
aangeduid; in het rijm komt zoo ver ik weet alleen weech voor, zoo op onze
plaats en Troyen 10547; maar de mogelijkheid van eenen vorm met korten vokaal
moet men niet uit het oog verliezen. De Westgerm. vorm watch is immers
oorspronkelijk niet van got. waddjus verschillend geweest, want vermoedelijk
is waigh ontstaan doordat waju tot waiju waij werd en uit j in den „auslaut"
eene toonlooze gutturaalspirant, in den „inlaut" eene „tonende", z. de aanteekening
op 7, 162.
1544. Dit goede vers is door M. aan den oorspr. tekst toegevoegd. Hetzelfde
geldt van 1540.
1569. Z. de aanteek. op Flandr. V 135. Ik voeg er nog bij Bliscap 1740
tes meer dan tijt\ et es ouch me danne tit Eneide 8828.
1659. Bij Gaut. (545) eenigszins anders omnibus ostendi iubet ostensumque
caveri suspectum de fraude locum.
Over het woordje al op deze plaats is reeds in de inleiding gesproken. Snellaert
verklaart het met gangs' en ook Yan Dale. T. L. Bode 2, 28 vgg. geeft
deze plaats op voor een voorbeeld van al in de beteekenis van „langs". Men
zij echter niet te haastig met van dit al voorbeelden bij oude schrijvers te willen
vinden. Zonder twijfel is het gebruik van al voor praepositie, zoo als het
heden werkelijk bestaat (vgl. de voorbeelden bij Yan Dale t. a. pi. en bij De
Bo bl. 45 vg.) eerst in lateren tijd uit het adject, en expletieve bijw. al
voortgevloeid. Dit laatste gebruik is in het MnL, vooral in den lateren tijd,
zeer gewoon, men vergelijke slechts Kil. onder al. Ik stem te dezen opzichte
geheel met Prof. De Yries Nl. Woordenb. II 83 vg. Misschien is ook het fr. a
met het lidw. eenigszins van invloed geweest. Zoo lang niet een oud voorbeeld
kan worden opgegeven, waar de accus. van niets anders kan afhangen, dan
van al (zoo als het bij het hedendaagsche gebruik werkelijk het geval is),
moet men m. i. van een praepos. al afzien. En in bijna alle mnl. voorbeelden,
die ik ken, is de ace. gemakkelijk anders te verklaren voeren al enen andren
wech Lev. Jez. bl. 17; een Samaritaen quam gaende al din selven wech bl. 157;
diene souden voeren sciere al die zee hemelihe Lorr. 2, 2099; daer hi al de
straten vaert Limb. 4, 566; al dezen pat so seldi varen Ferg. 3879; ghinc al
den rechten pat B. v. d. houte 88; quamen.... al de zee neder getoghen Grimb.
I 91; si quamen al die selve strate Lane. 2, 43522; quam Perchevael in hare
gemoet al enen sijtwech 2, 37752; Walewein die al dien dan gereden quam 3,
19116; hadde ghelopen al dat lant Rein. 2445; sijn si thuus waert ghekeert al
enen anderen wech Lsp. 2, 12, 57; ook Rein. 2434 mijn vader Hep al dat lant,
zoo -als Yerdam Tijdschr. v. Ndl. Taal en Lett. 1, 23 zeer te recht verbetert,
AANT. OP IY 1681—1697. 447
en in de meeste andere door hem aldaar opgegeven voorbeelden is m. i. al niet
praeposioneel gedacht. Althans zou ik het bij oude schrijvers daar niet aannemen,
waar de accus. van het ww, kan afhangen. Dat dit meestal mogelijk is blijkt
uit voorbeelden, waar de accus. alleen staat; z. De Tries t. a. pi. Ik voeg aan
de aldaar opgegeven voorbeelden toe: Beatr. 398; Lane. 2, 41851; Yelth. 6,
12, 6; meneghen bossch ende heide voer hi ende menich lant Limb. 4, 1383;
des margens.... voeren si week... menege wustine, meneghe heide ende hoge
berge ende dale Lane. 2, 42956; si ghingen straten ende pade X boerden III 11;
die zee sijn si wech getogen Lorr. 2, 2123; ic hebse ghesocht menich lant Lans.
en Sandr. 845; hi hadde ghesijn dland alomme St. Am. 1, 5859; goeden wint
hadsi die vaert Partonop. 1904. Ook in al dit zz interea L. o. H. 2315 is al
waarschijnlijk niet oorspronkelijk praepositioneel opgevat. Maar ik geef toe dat
het moeielijk te beslissen zal zijn, wanneer deze o p v a t t i n g begonncn heeft;
in een voorbeeld als het door Yerdam t. a. pi. uit Yelth. opgegevene begarde
tfolc gerede al Vlaenderen zal dit wel reeds het geval wezen.
Op onze plaats hangt echter zonder twijfel de accus. ander strate af van het
ww. voeren en niet van al, hetwelk slechts expletief staat. Bewijzend voor dit
gebruik zijn voorbeelden als Rein. II 1332 hi dede hem wech al sijnre strate;
Lsp. 2, 16, 3 ende (dat si) al an enen ander en wech eleven enz. enz. Bovendien
is het de vraag, of het woordje op onze plaats door M. is geschreven. Ikgeloof
veel eerder dat hij alleen schreef voerde hi there een ander strate.
1681 Ygg. Gaut. 557 nieos ex tunc promovit eisque nocere velle licet liceat,
sed non audere licebit.
1685 vg. Gaut. 559 ista nihil praeter numerum discriminis affert tarn
populosa cohors. Het woord porringhe vertaalt W. Mart. 2, 242 (animi) motus
en Sp. 33, 12, 24 fomes. De plaats luidt ganc van mi, sprac soe tien tiden
porringhe van alien zonden, voedinge van mesdaden groot ende spise van der
langre noodzz lat. discede a me fomes peccati, nutrimentum facinoris, pabulum
mortis. Porringhe van vare is dus „aanprikkeling tot vrees, datgene wat vrees
doet ontstaan, of verwekt (brandstof voor vrees als het ware)", een zin, die
niet met dien der lat. woorden overeenkomt, maar niet ongevoeglijk in de plaats
er van kon treden.
1688. Gaut. ut mihi vincendum semel et simul offerat orbem. De lacune
in onzen tekst bevat buitendien de vertaling van Gaut. 563—81. Slechts een
klein gedeelte van deze passage is vertaald bij M. 1691 vg. Uit deze laatste
verzen mag men besluiten dat de geheele plaats verkort was vertaald, zoo als
in het algemeen het slot van dit boek. De lacune zal dus zoo heel groot niet wezen.
1697. Het Hs. heeft en bij een en bij anderen het lidw., zoo staat ook
b.v. deen den anderen Lev. Jez. bl. 142; deen was den anderen so ghevee Teest.
321. De hss. plaatsen ook somtijds bij ander in elc anderen het lidw., waar
het oorspronkelijk niet heeft gestaan. Want de oude taal heeft bij ander geen
artikel, en zoo is het meestal nog in het Mnl.; vgl. over elc anderen (en met
andere naamvallen van ander) de aanteek. op Flandr. I 433 en vooral De Yries
Mnl. woordenb. s. v. ander. Met het lidw. geef ik nog op Ferg. 2393; Grimb.
II 4659. Zoo heeft ook denkelijk in een — ander oorspr. nog bij een nog bij
ander het lidw. gestaan. Evenals nog heden het nl. elkander en malkander voor
448 AANT. OP V 11—55,
het oude elc en male anderen zonder lidw. bij anderen getuigen, zoo ook het
hd. einander voor ein anderen zonder lidw.; z. Gr. Gr. IV 382 vgg. en DWB
3, 141. Ik denk dat M., die niet elc den anderen gebruikt, ook niet die een den
anderen heeft gezegd.
Y.
11 vgg. Ook Gaut. zinspeelt hier op de profetie van Daniel. Zie Daniel
cap. VIII. Ook Velth. VII cap. 7 maakt die profetie op Alexander en Darius
toepasselijk.
20. onwaenlijc = onaanzienlijk. Franc. 4551 arm, onwaenlic mannehijn.
31. Alexanders lede is slechts eene omschrijving voor Alexander, gelijk
uit het volgende blijkt.
36. Ik heb aan de lezing van de var. de voorkeur gegeven, omdat het
gemakkelijker te verklaren is dat een waanwijs afschrijver meende te moeten
verzekeren dat de ridder voor deze taak een knaap had, dan dat de omgekeerde
verandering gemaakt zou zijn. Ook bij Gaut. drijft A. zelf het beest; z. de onder
den tekst op vs. 35 aangehaalde plaats.
44. Snellaert vscranken stelten, schragen, overdragtig voor beenen gelijk
de tekst heeft" vgl. De Bo i. v. scranke en Kil. schranke zz statumen, pedamentum,
en schrancken =z grallatorio gradu incedere et varicare. Het woord is
goed gekozen voor de plompe beenen van den olifant.
50. Snellaert beschouwt het als zeker dat met Donse de vlaamsche plaats
bedoeld is, die heden ten dage Deinze heet. Ik denk dat hij wel eenen anderen
onder het volk gebruikelijken vorm van dien naam kende, die hem tot die uitspraak
recht geeft, en hij wordt daarin gesteund door Kiliaan, die bij Deynse
de lat. namen Deysa, Donsa, Deinza opgeeft (uitg. van Van Hasselt bl. 871).
Sn. merkt op dat men in de omstreken van Deinze veel sparrebosschen vindt,
„die misschien in vroegere eeuwen veel uitgebreider waren dan nu, en waaruit
men de staken trok, welke tot de toernooyen dienende verwrocht werden.
Misschien ook zinspeelt de dichter op steunsels voor eene of andere vrucht."
55 vg. Gaut. 28 ferreus armatos contundens malleus artus.
In de verminkt overleverde slotwoorden van de twee regels leest Prof. De
Vries de woorden anghe en banghe. Over anghe „vurige geestdrift" z. zijn Mnl.
woordenboek. Alse in de uitdrukking alse met anghe zou men dan moeten opvatten
als alse met bnw. alse die coene en dgl. (vgl. Martin Eein. gloss, onder als).
Men verwacht echter veel eerder dat er een werktuig genoemd wordt, en in dit
geval kan men nauwelijks aan iets anders denken, dan aan een woord beantwoordende
aan malleus van het Lat. en het smeden van de vertaling, nl. aan
(h)amere, dat zeker met den zin en de constructie beter strookt dan anghe. Ik
twijfel zelfs, of banghe, dat met anghe in het rijm moet staan, in het Mnl. is aan
te wijzen. Maar ik weet op hamere geen rijm; het ghinc haerde te jamere zou
ongewoon zijn en gaat ook niet, als werkelijk in het Hs. ban.... staat.
AANT. OP Y 85—-185. 449
85. In pi. van tusschen hier entie Losane schrijft de var. t. h. enter Solane.
Ik heb de eerste lezing behouden, omdat Losane althans een bekende geographische
naam is. Kiliaan noemt aldus de stad Lausanne. Snellaert wil onder die
Losane niet de stad, maar den Losanensis lacus (het meer van Geneve) verstaan.
Maar — zoo mag men vragen — was deze streek in de Nederlanden dan zoo
goed bekend? Een dergelijke uitdrukking mag immers slechts algemeen bekende
plaatsen noemen. Men denkt onwillekeurig aan de uitdrukkingen in den Reinaert
(301) tusschen Portaengen (Bertaengen?) ende Polane en (3025) tusschen Pollanen
ende Scouden, waarin Martin Einl. XYII Polane voor Polen houdt. Het Solane
van onze var. brengt ons niet ver van het Polane in den Rein.; het eene kan
wel uit het andere, of de twee uit een derden naam ontstaan zijn. Het is althans
niet onwaarschijnlijk dat de twee dichters denzelfden naam in de gelijksoortige
uitdrukkingen hebben gebezigd wegens de andere punten van overeenkomst van
den Alexander met den Reinaert.
120. Roest (in den tekst staat verkeerdelijk roost) zz verhemelte (Gaut.
heeft faucibus affigens linguam) zz os. hrost, engl. roost, z. Nat. bl. 3, 1527
en Sp. I8, 36, 31. Ik teeken dit aan om de verklaring van Snellaert.
135 vg. Dat G- het oorspronkelijke heeft blijkt uit de vergelijking met
Gaut. 77 cuius soror ubere Magnum lactavit proprio: sed quae evenerit illi talio
pro meritis magis arbitror esse silendum. Een afschrijver heeft dus den naam
Alacrine (z. Jul. Yal. I 7, "Weissmann 2, 228) uit eene andere beschrijving van
Alexanders geschiedenis gekend, misschien uit den Sp. hist. I4, 4, 23, waarhet
Hs. wel is waar Alexcrine heeft. Scoen suster is woordelijk te verstaan als
„schoone zuster" niet als „schoonzuster."
138. Leen in overdrachtelijke beteekenis „gift, aandeel, bezitting", vgl.
Flandr. I 708 naar de verbetering van Martin Anz. I l l 55 en Yerdam Seghel gloss.
180. Gaut. 107 sed ut ulterius tibi nullum non pateat facinus. Ik twijfel
niet, of M. heeft den juisten zin van deze woorden begrepen en goed weergegeven.
De plaats werd door een afschrijver bedorven, door dat hij hetww. ghescien
verkeerd opvatte. Maar het is zeer goed mnl. te zeggen mi ghesciet quaet voor
ik doe quaet, mi ghesciet sonde voor ik doe sonde. Yerdam heeft over dit gebruik
rgesproken Taalk. bijdr. 2, 238 vg. Ik wil nog eenige voorbeelden er van bij
brengen misdaden die den wisen ghescien "Wp. Mart. 2, 264 var.; die sonden
die u sijn ghesciet Theoph. 1072; Lane. 2, 3318; 30141. Zeer duidelijk zijn
Merl. 9976 wien dattet sal gescien (d. i. wie het zwaard zal uittrekken); Lane.
2, 30566 \gg. dat hi mi sien sonde dede (hi) belof binnen desen jare, dat hem
niet alse hi mi geloefde en es gescietj hi en es alsoe waerachtich nu niet alse ic
waende; hier is het dus bepaald gelijk „dat hij niet heeft uitgevoerd." Als
men Yelth. 5, 16, 28 leest en werd noyt so coene daet van genen keyser hier
voren gesciet, alse men desen nu doen siet zou men denken dat het hier besproken
gebruik van ghescien Yelth. verleid had een pass, ghesciet werden zz uitgevoerd
werden" te bezigen; maar de tekst is niet te vertrouwen; er zal wel was
te lezen zijn in pi. van werd (Hs. w"*d) en misschien engenen i. pi. van van genen.
In den Alex, zelf staat ghescien nog in dezen zin 2, 1251; 6, 316; 8,
578; 605. Ghevallen wordt in gelijken zin gebruikt Rein. 2182.
185. Nog also (d. i. dl so) groot heeft comparatieven zin „veel grooter,
Dr. FRANCK, Alex, 29
450 AANT. OP Y 238—342.
nog eens zoo groot", zoo als nog heden gebruikelijk is: nog al zoo goed (ook
nog ja zoo goed), nog wel zoo goed als, en ook nog zoo en wel zoo worden op
gelijke wijze gebezigd. Maar hoe komen de uitdrukkingen aan dezen zin? Also
is immer zz even zoo, b.v. Testeye 528 dat tfolc nu es also goet alst wilen
was; 827 dat overspel nu ten tiden es also grote scande alst ye was. Ook in noch
alleen kan de comparatieve zin niet liggen. Het hd. „noch einmal so gut" is
door eene ellips te verklaren, „even goed als het andere en nog eens zoo goed
er bij." Ook bij noch also kan men" aan deze opvatting denken, maar het is
opmerkelijk dat ook also alleen al compar. zin heeft. Wij vinden hets v. jaer oft
also lane Lane. 2, 15660; hets X jaer ofte alsoe lane X boerden 4, 4. Also
lane kan natuurlijk hier niet beteekenen even lang, het moet wezen of „bijkans
zoo lang" of „iets langer." Het eerste, waarbij also onder zijne waarde zoude
gezonken zijn, is niet aan te nemen; op de plaats uit de Lane, is ook stellig de
zin „iets langer", gelijk uit vs. 15655 blijkt. Ook op de volgende plaats kan
also comp. wezen her Hughe was vroe, maer Saladijn was dusentwerven also
blide Salad. 968; men kon vertalen „duizend keer zoo blij" en „d. k. bljjder."
Bij dit also wordt ook ooc bijgevoegd; Alex. 7, 249 vertaalt het es ooc ere also
groot het lat. non minus est (Gaut. 115). Etymologisch kan also deze waarde
niet hebben; het is eene zuivere begripsontwikkeling; de zin „even goed" werd
tot den zin „beter"; vgl. Nl. "Woordenb. II 69 vg. en 76. Ter verduidelijking
werd dan noch bijgevoegd. Toorbeelden voor het Mnl. z. bij Oudem. Bijdr. i. v. also
2) en bij De Tries Mnl. Woordenb. 209. Ik voeg er bij Lane. 2, 28214 hi richte
hem op luchtelike ende noch alsoe dapperlike, dan si waenden dat hi doen mochte.
Uit de door De Tries opgegeven plaatsen, waar achter noch also niet het gewone
dan, maar als staat, blijkt dat de uitdrukking oorspronkelijk geen comparatieve
kracht had. Dan beantwoordt aan de logische, als aan de etymologische
waarde van de spreekwijze.
238. Snellaert wil pecke lezen, waaruit blijkt dat in het nnl. de k in pek
(pik) wordt opgevat als de plaats van kk vervangende, of liever dat in de taal
de herinnering aan de organische vormen pekes peke is verdwenen en deze door
nieuwe afleidingen van den nomin. pek, door peks, pekke zijn vervangen. Maar
de „dehnung" in de verbogen vormen is juist, daar het woord een enkelen
medeklinker heeft, zoo b.v. peke : corteleke Rb. 28799; : spreke Hildg. 91, 141
(daarentegen 254, 68 buiten het rijm pecke). Het ww. pekken is *pikjan, nhd.
pichen is ontstaan door „ausgleich" (mhd. bichen en picken).
Dezen regel vergelijkt Martijn met Rein. II 6538.
342. G-aut. 196 parili forma, sed dispare fato occurrit iuveni Hephaestio.
Het bnw. in vs. 342 moet dus dispar beteekenen, en ongetwijfeld moet het eene
afleiding zijn van den stam van twee. Maar twifelijc kan, zoo ver ik weet, deze
beteekenis niet hebben; tweerande zou goed zijn, maar het ligt graphisch te
ver af; dit geldt ook van twivoude, hetwelk echter ook, wat de beteekenis aangaat
niet boven bedenking verheven is. De westg. dialecten kennen echter een
adj. hd. zwisel en zwischel met afleidingen zwischelec, zwiselisc, zwiseleht (Mhd.
worterb. 3, 954 ff.; Schmeller Bair. worterb2. 2, 1183) en de beteekenis „tweevoudig,
dubbel, gaffelvormig." Daaruit zou de beteekenis „tweevoudig van aard,
verschillend van aard, dispar" wel kunnen voortkomen. Bij gebrek aan iets beters
waag ik het van dit woord eene afleiding twiselijc in het Mnl. aan te nemen.
AANT. OP Y 359—675. 451
De woorden hangen samen met twis hd. zwis twee maal, waarin het Mhd. worterb.
de quantiteit van den klinker onbeslist laat. Zwisel zelf heeft korten klinker
en zou mnl. Hwesel moeten wezen, maar als zwis rz zwis is, is ook een
Hwisel denkbaar. Doch het spreekt van zelf dat ik dit slechts mededeel als eene
gissing, die ik gaarne voor iets beters zal opgeven.
359—374. De inhoud van deze verzen is, wat de bijzonderheden aangaat
door M. aan zijn origineel toegevoegd. Het Lat. heeft hier eene uitvoerige schildering
van Bellona en hare ontmoeting met haren broeder Mars, in wier plaats
bij M. de prophete met zijne zuster optreden. De bijzonderheden heeft M. bijgevoegd
ter vergoeding voor hetgeen hrj van het Lat. heeft overgeslagen, naarhet
beginsel, hetwelk wij al meer hebben opgemerkt.
408. Gaut. 239 commemoransque del breviter mandata recessit. Al sonder
beten geeft dus het breviter van het Lat. terug; woordelijk „zonder van het paard
af te stappen", dus „zonder zich op te houden." Beten op zich zelf heeft ook
de beteekenis van „zich nederzetten om te rusten", vgl. Lsp. gloss, en Oudem.
Bijdr. s. v. beten 4); Sp. 36, 41, 44 staat beeten als synom. van wonen met dit
woord verbonden. Ook van daar kan de uitdrukking sonder beten aan de beteekenis
van „zonder uitstel" raken. Sonder beten komt elders voor in de uitdrukking
ter aerden vallen sonder beten gebruikt van ridders, die in den strijd van
het paard worden afgeworpen. Hier is denkelijk bedoeld „zonder vrijwillig, zonder
volgens den regel af te stappen." Misschien heeft zich ook hieruit voor sonder
beten de meer algemeene beteekenis „vlug, zonder uitstel" ontwikkeld.
392. Ygl. Nat. v. H. 60 -XLP daghe bet gheins.
437. Het znw. nhd. graben mhd. grabe, komt in het Mnl. slechts op eene
plaats voor. Kil. kent wel grave voor fossa, en Troy en 8213 staat in den grave
(: ave), wat wij wel niet van eenen nom. graf in de beteekenis van fossa, maar
van grave moeten afleiden. Ook in dit hs. echter is het woord niet boven alle
bedenking. Het Mnl. gebruikt elders altijd gracht.
457 ygg. Gaut. zegt 267 niet door wien Amilon is gedood. M. heeft door
Alexander te noemen het parallelisme met de overige plaatsen hersteld, waar
ook gezegd wordt door wien de helden sneuvelen.
675. Ongelukkig komt de plaatsnaam Arbela elders niet in het rijm voor.
Het Hs. schrijft ook 794, 799 en 806 niet Arbele, maar Arboele. In weerwil
hiervan twijfel ik niet, of M. heeft Arbele geschreven, en ik word daarin vooral
door eene latere plaats bevestigd. Zoo als hier in het tweede vers stoel in eene
zeer merkwaardige beteekenis is gebruikt, zoo in het Hs. ook 10, 1341 en het
rijmt er met een elders niet voorkomend subst boele. Beide malen zou sele voor
stoel het gepaste woord zijn. Op de tweede plaats heeft de bron ook juist aula
(Gaut. X 378 Eois redolens fulgebat odoribus aula, quo populus procerumque
sacer convenerat ordo). Op onze plaats wordt de lezing sele i. pi. van stoele
niet weinig door den juisten vorm van den naam Arbele gestaafd. Men merke
ook op dat M. in den Sp. hist. I4, 28, 1 Ygg. bij dezelfde gelegenheid verhaalt
Nu hevet Darius die hope verloren,
In si ere sal en, alse wijt horen,
Viel hi neder uptie aerde\
Jammerlike hi mesbaerde.
29*
452 AANT. OP Y 749—848.
Ook bij Lamprecht vinden wij op dezelfde plaats het woord sal, vs. 3235 er
quam tif stnen sal. Wij mogen gerust besluiten dat in ons Hs. op beide plaatsen
stoel in de plaats van sele is gekomen. De afschrijver verwijdert elders het woord
sele niet. Het is dus aan te nemen dat het eerst de rijmwoorden veranderd werden,
dat hier Arboele en 10, 1340 boele werd geschreven, en later eerst stoele
in plaats van sele kwam.
Ook in de aanteekening op 3, 1157 wordt het ons waarschijnlijk dat M. de
naam Arbela zoo heeft gelezen en weergegeven.
749 Ygg. M. schijnt hier den zin van het Lat. niet nauwkeurig te hebben
begrepen. Gaut. doet 376 \gg. Darius zeggen: „Het eenige dat ons overblijft is
de hoop op eene nieuwe zege. Ik twijfel er ook niet aan, of de Grieken zullen
zich bij den rijken buit ophouden, en dat zal ons te pas komen, omdat wij
ons ondertusschen kunnen gereed niaken." In de vertaling komt de pointe niet
goed uit. Yooral hinderlijk is nochtan in vs. 749. Misschien echter behoort dit
niet aan M. te worden toegeschreven.
778. Doen dor wel doen is slechts eene uitbreiding van de spreekwijze
wel doen] er volgt gelijk als op deze ende; vgl. Martin op Rein. 2496 ; Flandr.
Y 134; Alex. 9, 1310 (doe wale alstie wise ende). Doen met het bijwoord of de
bijwoordelijke uitdrukking is absolute gebruikt, en daarom volgt het nieuwe ww.
met ende. Naast wel doen ende, woordelijk „goed handelen en" kan dus doen
dor weldoen ende „uit weldadigheid, uit genegenheid handelen en" geene zwarigheid
opleveren, en ook andere uitdrukkingen moet men voor mogelijk houden
b.v. doen dor hovescede ende; doen dor god ende; vgl. in het Mhd. Iwein 6920
daz si durch got taete unde der jungern teilte mite. Ook kan doen met eenen
accus. aldus staan, en het is zeker niet noodig dat de uitdrukking in dit geval
nog met wel verbonden is, als b.v. Rein. 3404 en Limb. 7, 550 nu doet hovessceit
ende wale ende wert mombore miirre joncfrouwen; enkel nu doet hovessceit
ende wert kon zonder twijfel even goed gezegd worden.
785. Geheel zeker is het niet dat de leemte op deze plaats is; zij kan
ook midden in vs. 787 vallen, in welk geval deze regel zou kunnen geluid hebben
die mine vorders hebben ghehat en begraven of hebben begraven zou dan het
slot van den volgenden regel zijn geweest. Naar het Lat. te oordeelen is het echter
meer waarschijnlijk dat vs. 785 ontbreekt. In Jul. Yal. Epit. luidt de plaats
(II 17) Quaeso igitur, uti matris coniugisque ac filiorum nostrorum, ut ita dignum
est, meminisse digneris, mihique eos remittas. Eius tibi benevolentiae vicissitudinem
spondeo ut thesauros omnes, quoscumque reges ac patres mei humi
suffossos mihi reliquerunt, ipse tibi tradam.
838. Zoo als onder den tekst is aangemerkt, heeft ook Gaut. Syriam
voor Assyriam in overeenstemming met een ruimer gebruik van den naam Syria,
daar dit vroeger ook de naam was voor het land tusschen Euphraat en
Tigris.
839. De verandering van portere in poorten is waarschijnlijk onnoodig,
ook Gaut. zegt 435 vi vel amicitia superatis civibus. M. heeft van hetzelfde
feit reeds 817 vg., voor de episode uit Pseudok. gewaagd. Doch daar zegt hij steden.
848. Men zou dezen regel gaarne verbeteren naar aanleiding van Sp l1,
AANT. OP Y 865—908. 453
42, 151 vg. Semiramis, spreect daventure, maectedese wonderlike mure] maardat
gaat niet aan, om YS. 850. Bi aventure, dat ik geschreven heb, is slechts een
behulp. De uitdrukking beteekent elders „toevallig", of „wellicht", en deze
beteekenissen komen hier niet te pas. Ik waag het deze uitdrukking in den
tekst op te nemen, omdat zij ook kan beteekenen „met geluk"; zoo staat b.v.
9, 723 bi aventuren ende bi ghevalle verbonden. Het kan echter ook zijn dat
850 bedorven is, en in dit geval zal wel in 879 seit of spreect daventure hebben
gestaan.
865 Ygg. Aan de yerzen 865—886 beantwoorden bij Gaut. slechts 441—445.
Ecce vir illustris stipatus prole beata (var. gemella)
Impiger occurrit Mazaeus transfuga regi,
Imperio magni sese Babylonaque dedens.
Quern rex complexus avide vultuque benigno
Suscipiens, tacitis suffocat gaudia votis.
Het meest loopt bij de vertaling in het oog te voet in 870 en de opmerking
in 882, die daar ter plaatse vreemd is. Maar de twee plaatsen steunen elkander
onderling en maken het niet waarschijnlijk dat de opmerkingen op corruptievan
den tekst berusten. Denkelijk wilde M. door uitdrukkelijk te zeggen te voet
quam dedele baroen duidelijk maken dat hij als transfuga kwam.
Moeielijker te begrijpen is alse een bruut in 865. In het Lat. vinden wij alleen
vir illustris en impiger, in wier plaats de nl. uitdrukking zou kunnen staan;
maar ik zie niet, hoe men er de beteekenis van het eene, of het andere in kon
terug vinden. Ik zou werkelijk niet weten, wat alse een bruut anders kon beteekenen,
dan „als eene bruid", want de beteekenis homo insipiens, die wij in
bruut in dezelfde uitdrukking als een bruut Ferg. 730 en 3771 hebben, komt
hier ook niet te pas. De vergelijking met eene bruid kan gemaakt worden om
den bijzonderen tooi. Zoo b.v. in het Mhd., Mb. 1822, 4 waar van eenen jongen
Huin gezegd wordt er fuor so wol gekleidet sam ez waere ein edel brut. De
Huin wordt hier wezenlijk met eene bruid en dus met eene vrouw vergeleken;
niet licht zal iemand gelooven hetgeen in het Mhd. worterb. staat, dat brut ook
op het in het voorafgaande vers staande trut kan slaan. Het mhd. ww. bruiten
beteekent dan ook „optooien." Dus verklaart ook op onze plaats Snell. de uitdrukking
„dit. is spotsgewijs van een verwijfden Aziaat gezegd." Maar men zal
toegeven dat het niet al te best te pas komt, als M. hier van eenen rijken optocht
spreekt, waar de sultan als vluchteling moet worden voorgesteld. De zaak
is mij nog niet recht duidelijk.
894. Dezelfde fout als hier en in vs. 1025 maakt het Hs. ook 8, 1017 en
waarschijnlijk 7, 1782. Citeit gebruikt M. ook elders b.v. Rb. 1549; 21203.
908. Hem castijen „een voorbeeld nemen aan" staat met verschillende
voorzetsels. Ygl. de door Yerwijs bij de verbetering van deze plaats opgegeven
voorbeelden, waar wij bi en af vinden; verder nu castijt u selven ende neemt
exempel aen dander heeren Wrake III 1668; in dit voorbeeld kan h. c. absolute
gebruikt zijn, maar aen d. h. kan ook daartoe behooren; hem castijen aen treffen
wij meer in denzelfden tekst b.v. 1673; ook Melib. 2768 andere liede selen voertan
hem oec castien daer an; in vs. 2602 staat daarentegen want hem dander
quadien daerbi te bat castien.
454 AANT. OP Y 941—1029.
941. Snellaert houdt dantse voor tapijten genoemd naar de stad Dantzig.
Ik kan deze meening noch betwisten, noch bevestigen.
954. Die salamandere vrouwelijk ook Nat. bl. 6, 620; het woord heeft dus
in het Mnl. het geslacht nog bewaard, dat het in het Lat. en Gr. heeft.
976. Rijf zz ruim, wijd; z. De Yries Lsp. gloss, i. v. rive; nd. rive%
ags. hrif, hrive, on. rifr, alien in de beteekenis van largus. Tot denzelfden
stam behoort misschien ohd. href (neutr.), ags. Jirif ond. rif zz uterus. Yan
daar ook nl. grif', d. i. vlot, zonder tegenstand, royaal.
1008. De verzen 1006—12 beantwoorden aan Gaut. 464 Ygg.
Servus et ancillae iussi lucescere luxu
Barbarico, insolitos nequeunt sufferre paratus,
Immemoresque sui, dum contemplantur amictus,
Jam se praesumunt servos non esse fateri.
Snell. zegt tot verklaring van wempelwite „Kiliaan vertaalt wite, witte door
notitia, prudentia, ingenium: wite, witigh, witte, wittigh door sciens prudens,
peritus, d. i. fladderend, bewegelijk, onvast verstand. Dezelfde schrijver verklaart
ael-wite door mulier insipiens, inscia, ignava, inepta.11 Daartegen is op te merken
dat de beteekenis „loshoofdige meisjes of vrouwen" hier niet best zou passen,
en vooral dat de woorden wite en witigh van Kil. (hij heeft echter niet ael-wite,
maar ael-witte en aeUwete) 1) niet zuiver mnl. en 2) niet zz wite, witichkunnen
zijn. Wij moeten daarom deze verklaring geheel laten voor hetgeen zij is. Warmoesdierne
zal denkelijk het meisje heeten, dat warmoes op de markt brengt,
of misschien ook de keukenmeid. In wempelwite verwacht men evenzoo den naam
van eene vrouwelijke dienstbode, en wel een naam, die eene bepaalde bezigheid
uitdrukt. Ik kan geen voldoende verklaring geven; slechts eene onzekere gissing
kan ik opperen. Wempel kan voor wimpel staan, hetwelk het hoofdbekleedsel
van de vrouwen beteekent, in het nvl. ook „linnen borstdoek van beghijnen en
nonnen" (De Bo 1401). Ook de wimpels als hoofdbekleedsel waren zeker gedeeltelijk
uit linnen gevaardigd (hetgeen wij reeds daaruit kunnen opmaken dat ook
de linnen borstdoek dezen naam heeft) en werden gewasschen. En misschien beteekent
wite waschvrouw. Schoon het germ. adj. hvits in het nl. altijd wit (met
korten klinker en gescherpten medeklinker) is, zou toch een germ. *hvitjo (z_
blanchisseuse) wite kunnen wezen. Wempelwite ware dan „waschvrouw van
fijn linnen." Maar het is eene onzekere gissing. Het liefst zou men in wempel
het adj. wepel zz vacans, vacuus, inconstans van Kil. terugvinden, hetwelk bij
De Bo „ledig" beteekent en eenen bijvorm wempel heeft; maar dan weet ik niet
wat van wite te maken. WUe kent het Nl. (behalve zz hd. wizzi zz straf, geldboete)
1) voor eene ronde, platbodemde mande, hooger dan wijd (De Bo) en 2)
voor linnen overdek van kar of wagen, huive (De Bo), waarvoor Kil. witte,
wite heeft, hetwelk hij met wit zz albus in verbinding brengt. Misschien kan
iemand met deze gegevens eene betere verklaring vinden.
1029 Ygg. Stacten Nat. bl. 9, 533 Ygg.; vgl. ook Oudem. Bijdr. s. v.
stacte; mirre Nat. bl. 9, 409 Ygg,; cinamoma 155 Ygg.; galanga 363 Ygg.\ de
varianten gedeeltelijk galigaen, zoo ook Flor. 2570; Parton. 971; cassea Nat.
bl. 9, 187 Ygg. en 225 Ygg.; aroma is denkelijk calamus aromaticus Nat. bl.
9, 241 Ygg. Op de uit Flor. en Parton. aangehaalde plaatsen, worden nog tal
AANT. OP Y 1036—1230. 455
van andere kruiden genoemd, van de hier voorkomende behalve galigaen ook
mirre, wirooc en cancel, dat waarschijnlijk hetzelfde is als cynamomum. Ruusbr.
1, 242, 23 Ygg. noemt enkele kruiden, wier naam in gen.iscinamomen, calami
en cassien. Calamus kan hetzelfde wezen als aroma.
1036. Ghevoet (gheuoet) niet ghenoet staat in het Hs. Ghevoet zz opghewassen,
opgegroeid b.v. ook in Troyen 8304; 10346 en elders.
1045. Over de namen van de muziekinstrumenten vgl. de aanteekening
van Snellaert. Bij G-aut. 483 Ygg. heet het occurrunt lyricis modulantes cantibus
odas cum cytharis mimi: concordant tympana sistris, cymbala psalterio cedunt,
nee defuit aures blandius humanas docilis sopire viella. Zonder voorbeeld is alleen
sciven, waaronder ik niets anders zou kunnen denken, dan onze metalen
bekkens. Yermoedeiijk eehter is het woord versehreven en luidde stiven van
stive zz ofr. estive, zooals ook Yerwijs Bloemlez. I, 153 vs. 129 aanneemt. Yelth.
2, 15, 63 telt op trompen, vedelen ende tambusen, sitolen, harpen\ Tondal. bl.
52 worden genoemd snaren ende orghelen ende tamboeren ende santorien, tibolen (!)
ende alderande musiken; Parton. 468gijghen, simphonien, tamboeren, meestrien;
M. zelf noemt Troyen 5565 orghelen, vedelen, armonien, salterien, sunbees (volgens
Yerdam te lezen timbalen) tympanon, monocorden, chore, licion (Benoit
monocorde, lire, corum) en 8224 herpen, vedelen of sinfonien of alrehande armonien.
Ygl. Schulz das hofische Leben z. zeit der minnesinger 1, 429 Ygg.
1065. Batrangijs = Bituriges, Berry, zoo als Snell. in de aanteekening
opmerkt. Caesar veroverde het land der Aedui (Bourgondie) in 't jaar 52 en in
hetzelfde jaar Bituriges (Bourges), dus behooren de twee namen werkelijk bij
elkander. Ik meen den naamsvorm Batrangijs ook elders te hebben gelezen.
1193. Of dat elc man wondert of dats etc man wondert schijnt de juiste
lezing te zijn (G heeft dat, hetgeen in de var. niet is opgegeven). Daarin kan
elc voor elken staan, maar wij hebben hier wel eene minder gewone eonstructie.
"Want naast het onpersoonl. wondert en het ren. hem wonderen gebruikt het
Mnl. wonderen ook nog persoonlijk (vgl. Graff I 903; Gr. Gr. IY 614; Mhd.
worterb. 3, 816b, Schiller-Lubben 5, 788) Sp. 36, 10, 123 die coninc die des
wondert is niet beslissend; maar b.v. Troyen 1063 ic en wonderes twint; Sp. I3,
33, 37 ende wonderde der woort; Lane. 2, 9819 dat hi van dien wonderde.
Naast den gen. der zaak is ook de ace. mogelijk: Sp. 34, 38, 7 te wonderne die
anachoriten, 35, 44, 105 sine miracle (— miracula) menech wondert, en wonderen
staat ook absolute b.v. Sp. 37, 51, 8 hieromme hi wonderen began', 38, 60,
66, dat menigen heeft wonderen doen; Franc 2648 dersatre wondren begonde,
Apocalypse 17, 7 waeromme wonderstu.
1212. Somagur behoort met Partonopeus nauw te zamen, want hij komt
in den Rom. van Parton. voor; hij is de aanvoerder van de Normannen; vgl.
Jonckbl. Gesch. d. middenn. dichtk. 1, 189 Ygg.
1219. Over den duivel Modicac vgl. Rein. II 6693 met de aanteekening
van Martin.
1230. M. wil niet zeggen „was de hertog van Brabant een zoo welbekend
ridder", maar „kende men hem als een zoodanig ridder." Het is de bekende
eonstructie, waarbij bij een tot het praedikaat behoorend nomen het „als", het456
AANT. OP YI 8—146.
welk wij gebruiken , wegblijft en de dubbele nom. (of accus.) staat. Z66 b.v. in
hetzelfde boek 983 vg. ende een man van sulker cracht, alse Macheus was gheacht.
Ygl. de aant. op Flandr. Ill 38. De voorbeelden zijn taalrijk; ik zal slechts
desulke opgeven, waar ook bekennen of een synon. staat. Sp. 42, 73, 92 heeftene
bekent panes', Nat. bl. 3, 943 si kennense hare viande\ Franc 7573 die hi
vrouwe kende (voor meesteres beschouwde); Sp. I2, 23, 23 was gheacht here
altene van der stede\ Franc 6842 orconden ende verclaren Fransoyse dentaleman
ons heren\ Sp. 23, 5, 66 dus wert Alexander bekent bisscop van Jherusalem\
24, 20, 78 enen kerstenen heeft hi hem becont; 25, 26, 22 dot men de stat kent
hoeft van algader Orient] 26, 5, 67 want sine ivaenden toverare; 27, 28, 157;
28, 160; 28, 179; Testeye 2219; Lsp. 2, 36, 768; Lev. Jez. bl. 214; Wrake
III 1234; Prosa bl. 278; 287, waar gedeeltelijk ook achten, micken en ghelooven
dus staan. Er kan .echter ook over bij staan b.v. Wrake III 1239 elc sonde hem
selven achten over den onweersten menschen.
YI.
8. Wijc zz „gebied", hetwelk ik hier herstel, bezigt M. ook 7, 1023 en
1551. Ik zou meenen dat deze beteekenis voortkomt uit eene vroegere „gedeelte
eener stad", die nog in YI. voortleeft (De Bo). Zonder twijfel is het woord ook
uit lat. vicns ontleend. Daar de afzonderlijke kwartieren van eene stad ook een
eigen bestuur hadden, nnl. nog wijkmeester kluftmeester, kwam uit deeerste beteekenis
die van jurisdictio voort (Kiliaan) en voorts die van „gebied" in den
algemeensten zin, zoodat M. ook van wijc van eene stad en van een land kan
spreken.
57—62. Gaut. 20 quia nil corruptius urbis moribus illius en 23 si tantum
detur acerbi flagitii pretium, non uxores modo sponsi, sed prolem hospitibus
cogunt prostare parentes. De latijnsche dichter spreekt dus duidelijker dan M.,
maar hier heeft deze misschien opzettelijk vermeden even duidelijk te wezen.
67. Gaut. vs. 29 zegt ter deni.... dies et guatuor.
84—92. G-aut. (38) alleen utque suos habeant chiliarchas quaeque quiritum
milia constituit. Snell. denkt dat dusent in vs. 89 in hondert moet veranderd
worden, maar in dit geval zou het toevoegsel van M. 85—88 onverstaanbaar
zijn. Als men het laat staan, kan men althans denken dat M. het toevoegsel
heeft gemaakt om reden dat hij het lat. quirites niet met het mnl. ridders wilde
vertalen, daar hij onder quirites ongeveer verstond, hetgeen men in zijnen tijd
baroene noemde. Om van daar tot de laagste eenheid, de ridders te komen
bracht M. zijne kennis van de decuriones te pas, die hij van elders had.
144 en 147. Tralie zz latwerk tot steun van wijngaarden en andere planten;
z. Weigand Deutsch. worterb. 2, 918.
146. Bij de onder den tekst gegeven voorbeelden voeg ik hier nog om
desen (:) zz daarom Merl. 12857.
AANT. OP YI 176—372. 457
176. Aergheren, ergheren, eene vorming van den compar. aerger heeft
dezelfde beteekenis, als de afleiding van den possit. aerghen „geringer, slechter
maken, beschadigen, bederven"; z. de drie woorden bij Oudem. Bijdr. Naar een
voorbeeld als dat hij.... die voerscreven guede niet argheren noch Jcrencken en
sal (bij Oudem.) mogen wij de mogelijkheid niet ontkennen van de uitdrukking
een lant aergheren voor depopulare. De drie plaatsen uit den Sp. 33, 3, 67; 38,
44, 5; 38, 65, 40 zijn dus denkelrjk niet te veranderen. Een frequent hergeren
van hergen (=z herjen) bestaat niet. Maar het is zeer denkbaar dat de twee
woorden (h)erghen en ergheren door de afschrijvers werden verwisseld.
210. Bochen] z. de aanteek. van Snellaert. Het is het fr. bosse, picard.
boche\ zie Diez. Etym. worterb.3, I 79.
243. M. heeft het verhaal van Gaut. over de verovering van Uxia niet
goed begrepen ten gevolge van de werkelijk bijna onverstaanbare beknoptheid,
waarmede de lat. dichter zich uitdrukt. De vss. 243 Ygg. beantwoorden aan
Gaut. 103 dixit et in summa Tauron apparuit arce, waarbij men vergelijke
Curtius Y 3 Tandem Tauron super arcem urbis se cum suo agmine ostendit.
Tauron was op de hoogte boven den burcht van Uxia geraakt op een verborgen
pad, hetwelk de omwoners hadden verraden. Ook deze mededeeling (Gaut. 71
Ygg.) heeft M. niet begrepen, zoo als uit zijne vertaling (156 Ygg.) blijkt. Daarmede
hangt verder samen de verkeerde opvatting van Gaut. 108 maxima nubiferam
se turba recepit in arcem, hetgeen met 252—54 teruggegeven wordt,
terwijl bedoeld is dat de meeste inwoners van Uxia zich in hunnen burcht hadden
teruggetrokken.
269. Gaut. heeft op de overeenkomstige plaats geen zin van algemeenen
inhoud, maar (113) torpent languori pavoris periculicives, dociles extrema vereri.
Maar ontwijfelbaar heeft M. zelf den zin algemeen gemaakt.
292. De verbetering in dit vers vindt geene bevestiging in het oorspronkelijk;
Gaut. heeft niets, dat er aan beantwoordt, zijne woorden zijn (129 Ygg.)
et fortunae non congruit isti, qua nunc versor, ait, tantos admittere fastus.
Victorem qua fronte rogem captiva? Ik heb geschreven als in den tekst, omdat
dus met eene zeer geringe verandering een zin in de woorden gebracht wordt,
die met de feiten overeenkomt, en waartoe eenigszins aanleiding kan gegeven
zijn door de bij Gaut. onmiddellijk voorafgaande woorden (renuit ilia diu precibus
occurrere) quamvis iusta petant.
299. In alle wet verklaart Snell. „naar de gebruiken van alle volkeren."
Waarschijnlijk is deze verklaring niet; maar ik weet er geen andere voor in de
plaats te geven. Ik schroom althans bij M. een mannel. subst. wit, hetwelk ook
wet kan zijn, aan te nemen in de beteekenis „kennis, verstand.', Hildeg. 9, 283
heeft dit woord (wit: geset). Daardoor en door de verandering van alle in alien
zouden wij, wel is waar, eenen helderen zin verkrijgen. Ygl. ook Anz. YII 22.
370. Wat in dezen en den volg. regel wordt gezegd, heeft M. zelf bijgevoegd.
De castanie was eene zeer gering geachte vrucht. Daarom behoort zij
ook tot de dingen, waarmede iets van zeer geringe waarde wordt vergeleken;
wij vinden niet ene castanie evenzoo gebruikt als niet een bone en dergel.
372. Dweesten, hier synon. van dwinghen staat ook 8, 965 dat lant met
458 AANT. OP YI 411—418.
ploeghen dweesten, elders is bet woord nog nergens gevonden. De gemeenschappelijke
beteekenis voor de twee plaatsen schijnt te wezen „los, smijdig maken."
Yoor deze beteekenis zou voortreffelijk passen het bnw. gedwee, bij Kil. vertaald
door mollis, mitis, mansuetus, tranquillus, lenis, lentus, placidus, nnl. zzzacht,
buigzaam. Maar daar gedwee uit gedwede en dit uit gidwadi of giihwadi is ontstaan
(z. Ndl. "Woordenb. 3. reeks 657) kan men de woorden niet met elkander
in verband brengen. Sleehts een woord vind ik in de overige germ, talen, waarmede
dweesten zou misschien kunnen in samenhang staan, namel. bij TenDoornkaat-
Koolmann "Worterb. der ostfries. sprache dwessen, thauen, sich erweichen,
weich werden en dwessem thau, nebel, duft, nasse.
411. Het zou voor de hand liggen deden in dieden te veranderen. Bekend
is de beteekenis van dieden „van beteekenis zijn, invloed hebben, iets uitwerken,
baten, helpen", b.v. Moriaen 2556 dat men op hem sloech ende stac, dat en
diedde niet algader. Zeer goed denkbaar is dus ook „tegen iets niet dieden" d. i.
tegen iets niet op kunnen, in vergelijking met iets niet veel waard zijn. "Wap.
Mart. II 153 staat also vele als dieden mach een zant jegen Casselberghe in
Ylaenderenlant; maar daar is de beteekenis „iets uitwerken." Met dieden in
de beteekenis „iets uitwerken, baten, helpen" komt echter doen samen; b.v.
Kb. 12544 haer roepen ende haer bede niet ne dede; 32803 maer dat
ghebod niet vele en dede\ Stoke 7, 570 trouwen hier en doet geen letten (varr.
dooch). Ook voor doen is daarom de zin „van beteekenis, van waarde zijn" niet
onmogelijk. Men zou daarvoor kunnen aanvoeren uitdrukkingen als Rb. 6575
'VIII- stadien doen die mile] Sp. V, 25, 22 alse etc d\'X- cleene dede\ Ruusbr.
I 256, 12 elc sister doet twe pont, Maar daar is doen denkelijk gebruikt gelijk
hd. machen, ausmachen (nnl. doen). Gemakkelijker te verklaren is op onze plaats
dieden, en het spreekt van zelf dat het er ook oorspronkelijk zeer goed kan
gestaan hebben.
418. Over het gebruik van so, hetwelk wij in dezen regel vinden, heb
ik reeds in de inleiding gesproken. Yerwijs heeft er ook de aandacht op gevestigd
Stroph. ged. bl. 179, en hij zegt te recht" dat het zich door eene zeer natuurlijke
ellips gemakkelijk laat verklaren." De plaats, naar aanleiding waarvan
hij dit aanmerkt, is zelf niet bijzonder geschikt om het gebruik te staven, want
daar is het mogelijk dat de volgende verzen als eene verklaring van so zijn gedacht.
Maar hij geeft andere voorbeelden uit den Sp. Ik kan er nog bijvoegen
uit M., behalve de in de inleiding opgesomde uit onzen tekst, Sp. I3, 48, 11 vgg.;
31, 2, 21 (er volgt echter eene verklaring met want)-, Rb. 5401; Franc. 167;
425 (waar so door het rijm gedekt is). Er zullen zeker uit M. nog wel meer
voorbeelden kunnen worden bijgebracht. Desniettemin twijfel ik niet, of ik heb
dit so op enkele plaatsen van onzen tekst, waarin het veel meer voorkomt, dan
ergens anders, te recht verwijderd, en misschien had dit op nog meer plaatsen
behooren te geschieden. Men bedenke dat het b.v. een allergemakkelijkst middel
voor de afschrijvers was, om de toondalingen in het vers aan te vullen.
Ik voeg er voor dit so nog eenige plaatsen uit andere gedichten aan toe:
Esopet 10, 8; Ystor. bl. 3726; Wrake II 1887; Yrouw. heimel. 110. Er bhjft
echter in iederen tekst te onderzoeken, of het van den dichter, of van den
afschrijver afkomstig is.
AANT. OP YI 447—486. 459
447. Gaut. zegt er niets van dat Xerxes in Persepolis was geboren. M.
herhaalt dezelfde opmerking vs. 473.
462. Gaut. 193 huius vestigia nusquam ivenies, nisi strata rapax ostendat
Araxes moenia, marmoreis paulum distantia ripis. Meester voor wester is eene
zeer voor de hand liggende verbetering; maar het is zeer de vraag of zij juist
is. Zij zou veronderstellen dat M. het rapax van Gaut. niet als een epitheton
ornans, maar als een ep. significans had opgevat, als of Gaut. had willen zeggen
dat eene plaats in den Araxes, waar de stroom bijzonder sterk is, hetkenteeken
is voor de vroegere ligging van Persapolis, omdat het in de nabijheid
van deze plaats stond. Daarbij zou in het mnl. nog de genitief Araxes zonder
lidwoord en zonder voorzetsel vreemd wezen. Uit het volgende blijkt echter dat
M. de meening van Gaut. juist heeft opgevat, schoon de vertaler zich ook hier
niet met die juistheid heeft uitgedrukt, die onmiddellijk doet zien, dat het oorspronkelijk
goed begrepen is. In dit geval zou in pi. van wester ook een epith.
ornans gestaan moeten hebben, waarbij, weliswaar, ook iets vreemds overblijft,
t. w. vloet gebruikt voor synon. van flume of rivier, zoo als het in dit geval
hier zou staan. Wellicht ware wesc een adject, dat hier te pas zou komen. Het
zou staan voor wise. Dit bnw. treffen wij aan Sc. en Klerk 127, zoo als het
schijnt synon. met wispelstert, dus „zich snel bewegende", en dat strookt met
het bekende ww. wischen „zich snel bewegen"; vgl. De Tries op de genoemde
plaats. Daarmede hangt ook samen het bnw. wisschel, hetwelk Dire Potter gebruikt
in den zin van „veranderlijk" M. loop IY 1830; vgl. ook Joh. Leonh.
Frisch Teutsch lat. worterb., die eene „teutsche Partikel wits, wisz fur geschwind,
im Hui" opgeeft. In overdachtelijke beteekenis kent het On. hetwoord
viskr =: scherpziende, schrander.
475. Ygg. Gaut. 197 nam cum subiturus moenia magnus pergeret occurrit
agmen miserabile visu : captivi Macetum tria milia, corpora caesi etc. Hetgeen
in onzen tekst staat is niet duidelijk. Wie is hem in vs. 478? Als niet Darius
bedoeld is, heeft het pron. geen antecedent. De gevangenen zijn dezelfden,
waarvan M. 373—76 heeft gesproken; maar ook daar laat zich bij de corruptie
in vs. 376 en de onzekere verbetering niet beslissen, wie hier met hem is bedoeld.
Misschien is ook dit woord alweer bedorven.
486. Het bw. ghereet, dat ik herstel, staat hier in eene beteekenis, die
in de glossarien bijna nergens wordt aangetroften, alhoewel zij alles behalve
zeldzaam is. Uit de beteekenis van expedite komt die van „stellig, volledig,
volkomen, nauwkeurig" voort. Yerwijs is tot heden de eenige, die er de aandacht
op gevestigd heeft; in het gloss, op de Stroph. gedichten zegt hij vgerede
zn terstond, dadelijk, bij uitbreiding vaardig, stellig, zonder zich veel te bedenken"
namelijk voor de plaats Clausule 446 dat weet ic gerede. Zie verder Kb.
6513 ende seiden dat si ghereet houden wilden harm eet; Mor. 4603 die den wech
conste bat gerede dan ieman\ Rein. II 3762 so seer Hep hi dat hem dat sweet
tallen leden uut brae ghereet; vgl. 7022 en tal van andere plaatsen; in den Alex,
zelf 3, 289 die dauwes nature wisti ghereet; 5, 294 dat ghemanc bloet ende
sweet van sinen live Hep ghereet-, 6, 1190 doe hijt wiste welghereit (hier zou men
echter wel ghereit ook tot het volgende soudsi hebben versleghen kunnen betrekken,
en dan ware het „vaardig, terstond"); 7, 1680 dat soe (die see) wallet also
ghereet, als dwater doet over dat vier\ 8, 564 alset wisten die Griekengerede, Een
460 AANT. OP YI 555—670.
mooi voorbeeld staat in de regels, die in de aant. op 7, 1268 worden medegedeeld,
vs. 40, de mannelijke kinderen houden de Amazoonen maar een jaar,
zoo lang als zij worden gezoogd, die maegdekijn houden sij ghereet.
555. Bronken zz pruilen. Naast bronJcen bestaat ook de vorm pronken;
z. Kil. en De Bo onder beide woorden. Misschien mag men vergelijken provenc,al.
bronc ruwheit Diez. Etym. worterb.3 I 88.
568. Op Flandr. I 4 heb ik de uitdrukking ontbonden stage verklaard uit
ontbonden in de beteekenis „aus dem rechten masse herausgekommen, masslos,
petulans, lascivus." Het partic. in deze beteekenis is niet zeldzaam vul van zonden
in werelt eere sere ontbonden Sp. I7, 67, 3; {dat hi) niet ne seide meer sulke
ontbondene quaethede St. Am. 2, 385; es worden soe verweert ende van hem selven
soe ontbonden dat hi en acht op gene zonden Theoph. 656; vgl. de aanteek.
van Yerdam. Het best laat zich vergelijken met onze plaats Sp. I6, 52, 43
hovesch jongelinc doet zonde1 waer dat hi sijn Ujf ontbonde.
603. Begaen zz ter aarde bestellen, begraven; z. Oudem. Bijdr. onder
beg. no. 7. In dezelfde beteekenis Yeldeke Eneide 8349; vgl. D. W. B. I 1285;
Kil. beganckenisse zz celebritas et exequiae; nhd. leichenbegangnis. Dit is slechts
eene bijzondere toepassing van de algemeene beteekenis van begaen „kerkelijk
de gedachtenis van iets vieren"; z. Lsp. gloss.
620. Uit de Disciplina clericalis blijkt niet, wat groot goet zou kunnen
beteekenen; er staat daar alleen seque solo auditu eognoverant, et per internuncios,
quos pro sibi necessariis mittebant. Er is wel niets anders bedoeld dan grossierswaren,
schoon dan de afzonderlijke vermelding van de amanderen merkwaardig
is. Ygl. dat rechte ondersceijt tusschen die cleyn pennewaerde ende die grote.
Somme des con., Prosa bl. 178.
632. Melodie zz genot, middel van genot, amusement, feestelijkheid, z.
Yerdam Segh. gloss, en Theoph. bl. 125 en vgl. De Bo bl. 683 nhet is eene melodie
zegt men even als het is eene olie, het is een hemel d. i. het is onzeggelijk
aangenaam." Ygl. de aanteek. op 10, 1506.
639. Ghenesen heeft in het Mnl. ook de eerste beteekenis van het er toe
behoorende causativum ,l sanare, aangenomen, zoo staat het b.v. Rein. II 5987;
Alex. 9, 999. Kil. heeft ook sanare en sanari. Z. ook de inleiding. Op onze
plaats kan echter licht doen zijn uitgevallen.
670. Deedse hem ondertrouwe „hij verloofde ze aan hem"; vgl. Moriaan
4559 dat hi tvilde doen ondertrouwe sinen vader siere moeder (het gloss, is hier
onnauwkeurig); Rb. 21081 an Marien, die ghedaen was onder trouwen met
Josepphe (varr. BDF onder trouwe); Merlijn 27346 welke tyt hy woude sine
doehter doen onder trouwe. Onder trouwe doen beteekent echter ook „trouwen"
gebruikt van hem die zelf trouwt, in matrimonium ducere: Segh. 8043 ende dede
Floretten ondertrouwe (d. i. hij trouwde haar); Rose 8105 hine houd niemene
over vroet die een wijf onder trouwe doet; Moriaan 4628 deen dede den anderen
ondertrouwe (het huwelijk wordt gevierd). Daar aan een adj. ondertrouwe niet
wel te denken valt, ook wegens de schrijfwijze onder trouwen in den Rb., kan
ondertrouwe m. i. niets anders wezen, dan de praepos. met het subst. trouwe,
Onder trouwe doen is „in den staat van verloving en van echt brengen" met
AANT. OP YI 809—940. 461
den ace. en dat. „ iemand aan iemand verloven", met den ace. alleen „ iemand
trouwen." Yan onder trouwe wordt misschien eerst het ww. ondertrouwen afgeleid
zz „ trouwen", b.v. Limb. 12, 1155 doe ondertrouden (zz ondertroude hem)
die maget (anders in het EX Woordenb. 2. reeks 1237).
809 vg. Gaut. 300 ne fuga surripiat (sc. Darius) pleni pars magna triumphi.
Eene misvatting, zoo als zij in de lezing van het Hs. ligt opgesloten,
mogen wij aan M. niet toeschrijven; het zou ook door de volgende regels worden
tegengesproken. De conjecturen van Prof. De Yries geven eene woordelijke vertaling
van het Lat. „ Darius schoot nog altijd over (als beletsel) tegen Alexanders
volledige zege, ontbrak nog aan Al. voll. zege." Hopende kan uit hov'ende licht
ontstaan zijn. Yoor overen zz overig zijn, mhd. iiberen deelt mij Prof. De Yries
eenige plaatsen mede, weliswaar slechts uit latere geschriften: Inform van 1514
bl. 173 tguendt dat in teen jaar van tpaelgelt overt en bl. 343 tguendt dat daer
overt, dat geven zij de herhe\ Mjhoff Gedenkw. uit d. gesch. van Gelderl. I 209,
a0 1327 wat van den renten overt en IY 321 wat.... an den tolle vurscr.
oeverde\ het woord kan echter ook in de taal van M. aanwezig geweest zijn.
Anders zou men ook aan eene iets minder woordelijke vertaling met hoeven in
pi. van hopen en aan eene ergere verknoeing van den tekst kunnen denken.
844 Ygg. De woorden van M. staan in pi. van de vss. 318 Ygg. bij Gaut.
(Jam didici quam sit venerabile nomen amid)
Quam sincera fides sinceros inter amicos.
Tot rebus monitus praesumere debeo tantis
Me dignum sociis.
Misschien heeft M. den zin van deze verzen niet nauwkeurig gevat.
882. Ende, waarvan de afschrijver zoo veel houdt, kan ook de plaats van
een ander woord vervangen hebben; het eenvoudigst zou zijn dat. Gaut. 342
heeft echter aut - aut, en, naar ik meen, kan ofte - ofte mnl. evenzoo worden
gebruikt. 7, 243 vg. staat of - of (of ofte - ofte) voor aut - aut, maar in
eenen zin, die eene bewering uitdrukt; in eenen wenschenden zin komt het
echter ook voor Rein. 2005 Ygg.-, ook Sp. 32, 48, 60 in eenen zin met debeteekenis
van eenen wensch.
891. Het bw. onlanghe beteekent hier „kort geleden" modo, zoo als. Gaut.
hier (348) heeft. Evenzoo onlanc Rein. II 4845 en nog heden onlanghe in het
"Wvl., De Bo bl. 773.
940. Het is zeer onwaarschijnlrjk dat aire valscheit gewes zijn een goede
uitdrukking is; Rein. II 5054 so is elken eens leeuwen moet gewes mag men niet
vergelijken. Het schijnt dus dat het woord de plaats heeft vervangen van een
ander dat de afschrijver niet begreep, en ik heb aan ghetes gedacht. Over dit
woord heeft het laatst gehandeld Yerwijs Str. ged. bl. 147 Ygg. Er komt voor
een znw. ghetes in de beteekenis „volop van spijzen en dergel." Het znw. kan
echter het neutr. zijn van het bnw. ghetes. Dit beteekent „geschikt, bekwaam,
voegzaam, gedwee." Ook de beteekenis jgenegen', welke men voor Lsp. 1, 45,
48 Moyses, dien god was also getes dat hi sprac in menigher stond jeghen hem
mont jeghen mont en Hadew. I 259, 112 het blivet mi ghetes hi die es alles beghin
moet aannemen, kan voortgekomen zijn uit die, welke op de plaats van
Yelth. die coninc van VrancriJce derwerd es om te maken hem ghetes den paues
geldt; wie voor iemand inschikkelijk, toegevendis, is hem „toegedaan, go^gon."
462 AANT. OP VI 964.
Verder komt voor een ww. ghetesen bij Hadew. in de spreekwijze na sijngetesen
synon. met na sijn ghetes zz zooals het iemand het best voegt, schikt. De
imper. ghetes Wap. Mart. II 255 „stel u tevreden" kan tot dit ghetesen behooren.
Maar buitendien moeten wij ook een ww. ghetessen aannemen, van hetwelk het
part, getest wordt gebruikt in den zin van „tevreden gesteld."
Met got. gatass, gatassaba hebben de nl. woorden niets ghemeen, want het
eerste heeft ss, de laatsten daarentegen enkel s, zoo als uit ghetesen bij Hadew.
blijkt. Het part, ghetest kan eene latere vorming zijn die den korten klinkervan
den nomin. en accus. subst. ghetes, welke zonder twijfel bijna uitsluitend werden
gebruikt, heeft behouden. De grondbeteekenis van de woorden schijnt te wezen
die van „zich voegende, schickende naar", misschien „zich aan iemand aansluitende",
en dan zou het hd. zart er toe kunnen behooren.
Yoor onze plaats komen vooral de voorbeelden uit Hadew. in aanmerking
maken ter minne getes, te aire waerheit sijn getes, te aire gehoersaemheit sijn
getes en ook alleen met den dat. der minnen getes sijn', ook de plaats uit Yelth.
is te vergelijken. Aire valscheit ghetes zijn zou wezen of toegevend voor alle
valscheid, of naar alle valscheid zijn karakter plooiende. In elk geval schijnt
mij de uitdrukking volgens de parallelplaatsen mogelijk. -— Maar nog beter zou
men misschien doen aan het woord gheles te denken, hetwelk de beteekenis
„gewoon" heeft. Ook Wap. Mart. II 258 stelt de Antw. druk gewes in de pi.
van dit woord.
964. In De Jagers Archief 3, 76 \gg. heeft Oudemans de aandacht er op
gevestigd dat de meest gewone beteekenis van gewand „kleed, kleeding" geenszins
de oorspronkeljjkste is, maar wel die van „stof, of doek of tapijtwerk ter bedekking,
inwikkeling, bekleeding of versiering van iets" en hij besluit uit twee
plaatsen in den Florijs dat men het woord bij uitbreiding zelfs voor handelswaren
in het algemeen kon bezigen. Tot bevestiging van dit beweren kunnen meer
plaatsen worden aangevoerd. Y. Hasselt op Kil. i. v. ghewand citeert ghewand,
der coopmannen goet van meniger ware in de Chr. v. Holl. ed. a P. Scriverio
bl. 215. Ook op de volgende plaatsen beteekent wandt denkelijk waren in het
algemeen: dat alle vremde lieden binnen der weken gheen wandt en vercopen dan
tot enen arnoldussen gulden toe off dair boven Keur van Brielle bl. 70 § 3;
ende gheen wandt en sullen zij te hoghe leggen op enige veynsteren te cope ibid.
Menigmaal wordt door gewant eene bepaalde soort van waren uitgedrukt in
tegenstelling met andere; men moet er dan „stoffen" onder verstaan, b.v. cor en
ofte ghewant, goet van ghewichte of ander goet Testeye 2335; cooplude die hem
met specien ende met crude ghenerden ende met ghewande beede bi zeeuwe ende
bi lande Sp. 35, 35, 49. Sp. 43, 35, 81 beteekent met haren gewandedescheepslading,
die uit wol bestaat. Waarschijnlijk zal er niet de bijzondere soort van
vracht uitgedrukt worden, maar heeft het woord daar de algemeene beteekeni
„scheepslading." Nog meer algemeen moet men getvant opvatten Brand, hs. H
doe dedi al zijn ghewant in den scepe draghen doe. Brandaen voert geene waren
er kan slechts „uitrusting, equipement" bedoeld zijn. Weer minder algemeen
opgevat beteekent ghewant ook „uitrusting van het schip", gelijk nnl. want en
kan dus zelf in tegenstelling tegen „scheepslading" staan. Kil. ghewand van H
schip zz armamenta, instrumenta navis. Ygl. te "Winkel gloss, op Mor. Behalve
in den Mor. en op de daar geciteerde plaats uit den Sp. komt het nog zoo voor
AANT. OP YI 975—1036. 463
Blomm. Oudvl. ged. Ill 119 vs. 527 al die wile no min no mee dat die storem
stort in die see, soe en can men tscep ghestueren niet, maar als men den storem
wiken siet, soe eest dtijt dat men sla die hant aen den roeder ende aent ghewant;
Troyen bl. 36 ic had gheworpen met Griex vier in die scepe ende verbernt dan
scip, goet, ghewant, wijf ende man', Minn, loop I 1536 dede ghereiden schip ende
ghewant (var. want) (hier zou het echter ook „lading" kunnen wezen). Op onze
plaats moet of uitrusting, of lading bedoeld zijn; waarschijnlijk het laatste,
want er zal worden gezegd dat men om het leven te behouden iets kostbaars
ofFert; Graut. 398 naufragiumque timens iactura saepe redemit navita quodpotuit
et damnis damna levavit.
Yolgens Sp. I7, 50, 62 tscip gheladen met harde meneghen ghewaden, waar
dus het synon. ghewaet met menech is verbonden en moet worden opgevat als
„stuk van de lading", zou, weliswaar, de lezing van het Hs. menich ghewant
te verdedigen zijn. Toch zal men mij toegeven dat dat ghewant meer natuurlijk
schijnt en het is licht denkbaar dat menich eerst van eenen afschrijver afkomstig
is, die het woord ghewant verkeerd heeft opgevat.
975. Een stic zz enen tijd lang; z. de aanteek. op Flandr. I 263, van
Snell. op deze plaats en van Yerdam op Theoph. bl. 135.
995. De conjectuur van Snell. ongespoort : toebehoort sluit beter met de
lezing van het Hs. Maar ik twijfel of toebehoren wel kan beteekenen „noodig,
nuttig zijn", een zin, die hier noodzakelijk wordt vereischt. Oudem. Bijdr. heeft
maar voorbeelden van behoren en toebehoren met de beteekenis van „betamen,
passen, voegen, toekomen." Laet niet ongheprouft geeft het nihil est quod....
linquat inexpertum van Gaut. (418) woordelijk terug.
998. Gaut. 421 ultimus ad mortem post omnia fata recursus. Die achterste
dach, zooals het Hs. heeft, geeft geenen zin. Daarentegen wordt slach zoo
gebruikt dat het denkelijk ook hier kan hebben gestaan. Misschien mogen wij
het verdedigen met het oog op de spreekwijze alle slaghe, welke beteekent
„allengs, geduurig", zoo Broeder Gheraert 132; 264; H. d. heim. 1130; verder
Yelth. 7, 20, 14 waar het voor alle faelge te schrijven is, zooals ook door
Yerdam Tijdsch. v. ned. taal- en letterk. 2, 286 vg. wordt aangenomen. Naar
aanleiding van deze spreekwijze zou men de achterste slach misschien mogen
opvatten in den zin „het laatste dat gebeurt, de laatste coup, ultimum fatum"\
vgl. de lat. woorden ultimus post omnia fata recursus. Indien wij echter het
nvl. bij De Bo bl. 1028 opgegeven gebruik van slag zz kans, gelegenheid iets
te doen in aanmerking nemen, zou de achterste slach zelf eene nog meer woordelijke
vertaling van ultimus recursus „de laatste kans" kunnen wezen. Yolg.
Oudem. Bijdr. bezigt Cats slach in de beteekenis „gewoonte, handelwijze." "Wij
zien daaruit dat het woord eene vrij uitgebreide beteekenis had.
1036. Gaut. 443 Paruit Arsamides superosque et fata sequuius castra
locat. Kegel 1036 zou dus, als zijn inhoud niet geheel van M. afkomstig is,
aan superosque et fata sequutus moeten beantwoorden, en het is wel mogelijk
dat M. ten gevolge van eene scheeve opvatting van den zin daarvoor heeft geschreven
al hielt hijt over baraet d. i. schoon hij ook den raad van Artabazus
voor bedrieglijk hield, volgde hij dien toch op, hij gaf zich aan zijn noodlot
over"; vgl. de aanteekening op 1095 vgg.
464 AANT. OP YI 1057—1232.
1057. Dezelfde verbetering van dezen regel is mij ook door Prof. De Vries
voorgesteld.
1066. Onghedout is mishagen, bedroefdheit in den uitgebreitsten zin, z.
De Tries Taalzuivering bl. 127 \gg. Yoor onze plaats laat zich vooral aanvoeren
Disput. 580 (die sondare) drive rouwe ende ongedout; ook op onze plaats
zou het ongedout uit berouw wezen. In plaats van dit woord kon allicht onscout
worden geschreven. Daar dit echter onder invloed van onscout in het volgende
vers zou zijn geschied, kan er natuurlijk ook een geheel ander woord hebben
gestaan.
1095 Ygg. In deze regels vinden wij eene herhaling van hetgeen wij op
1036 hebben aangemerkt. Gaut. zegt Me quidem securus et immemor home instantis,
quam sors et servus uterque parabant, waarmede hij bedoeld dat de
koning werkelijk zorgeloos was; daarentegen doet M. het weer zoo voorkomen,
als of Darius slechts uit gelatenheid in zijn hem bekend lot den schijn had van
zorgeloos te zijn. Dit is hier zoo veel te vreemder, daar M. in vs. 1088 met
Gaut. had gezegd dat Darius aan de voorspiegelingen van de verraders wezenlijk
geloof hechtte.
1137. De verzen van Gaut. wier vertaling misschien slechts toevallig ontbreekt
en met nu willic wale kan hebben begonnen, luiden
Inclita Patronem servandi gloria regis
Fecerat insignem: si quis tamen haec quoque si quis
Carmina nostra legat, nunquam Patrona tacebit
Gallica posteritas: vivet cum vate superstes
Gloria Patronis nullum moritura per aevum.
1215. Yerwijs wilde op deze plaats iets veranderen, maar alleen omdat
hij het nummere van het Hs. opvatte als adverbaal nemmer, terwijl het nemeer is,
hetwelk in dit en andere Hss. meest ook nemmeer is geschreven, maarwaarvoor
ik tct betere onderscheiding de schrijfwijze nemeer heb ingevoerd. Oponzeplaats
is zelfs adjektievisch meer met de ontkenning bedoeld „hij begeerde niets daarenboven,
daarmede zou hij tevreden zijn geweest, daarmede zou hij zijn doel bereikt
hebben" (de verzen van Gaut., welke Yerw. hier citeert, behooren niet op
deze plaats). Nemeer willen, nemeer doen en dergel. worden dikwijls aldus gebruikt
om een begrip beter te doen uitkomen; het begrip kan vooruitgaan, of
achtervolgen. Limb. 5, 991 dies doet u beste, radic u, inne wille nemmer (1.
nemeer), ridders, nu\ Alex. 7, 522 hoor mi, ende ic en bidde nemere; 585 up
dat si mi dese bede dan gheven, in bidde nemeer in al mijn leven; Limb. 4,
1196 inne eische nemmere, ic wille oec dat mede varen die ridders; 6, 1063
nam Hantecleer sijn swert, nemmeer Mere beghert; Sp. 32, 39, 14 datswerinam
hi ende dede nemmee, hine sneet den mantel mids ontwee. De zin, die hethoofdbegrip
bevat, kon dus ook hauwer door de constructie met nemeer willen enz.
zijn verbonden, ook door het voegwoord dan. Yan dezelfde kracht is het enkele
nemeer en nemee, bijzonder achter getallen, b.v. Alex. 2, 940 si connen dreighen
ende nemee\ Rb. 567 omme twee sdken ende nemmee\ Claus. 251 drie riddre
ende nemmere.
1232. Gaut. 547 ut circumfertur arundo. De uitdrukking volghen ende
AANT. OP VII 16-162. 465
vlien geldt waarschijnlijk oorspronkelijk van eene troep die den vijand volgt en
weder vlucht (vgl. Parton. 4284). Volghen is de beweging naar voren, vlien die
naar achteren (vgl. vlien ende volghen 8, 1007), en ten gevolge daarvan beteekent
volghen ende vlien ook algemeen „voor- en achteruitgaan, zich heen en
terug bewegen; z. b.v. Sp. I8, 69, 11; l8, 57; 38. Het naast aan onze plaats
komt Sp. 34, 25, 87. De datief dien winde behoort tot volghen alleen, en vlien
is absolute gedacht. Misschien echter stond er mettien winde bij de als een geheel
gedachte uitdrukking volghet ende vliet, of wij hebben hier een zeugma.
VII.
16. Over de verschillende beteekenissen van de vaak gebruikte spreekwijze
sonder blijf z. Oudem. Bijdr. i. v. blijf. lets geschiedt sonder blijf kan
beteekenen 1) de handeling blijft niet uit, d. i. zij wordt dadelijk uitgevoerd
2) de handeling blijft niet, d. i. wordt niet uitgesteld, dus ze geschiedt voortdurende
3) de handeling blijft niet uit, d. i. zij wordt voorzeker uitgevoerd.
In den laatsten zin wordt de uitdrukking een zeer gewone phrase met even
algemeene beteekenis, als vele andere, b.v. sonder waen. Op onze plaats kan de
tweede of derde beteekenis gelden. Een goed analogon voor 2) is Lane. 3, 9058
hi lach een lane stic sonder blijf gelijc oft hi doot ware, voor 3) b.v. Velth. 5,
18, 70 het niach wel tellen deze man van scoenre dine sonder blijf, dat hi daer
behilt sijn lijf, die van so hoghen neder vel en Lucid. 2, 97 hets gescreven sonder
blijf.
37. Gheerne in de beteekenis „lichtelijk gebeurende, veelal gebeurende,
lichtelijk" is in het Mnl. zeer gewoon; z. de voorbeelden Verdam T. en Lettb.
5, 46 f.; Lsp. gloss.; Oud. Bijdr. en verder Sp. 42, 30, 9; 42, 77, 1; Test.
3054; Mask. 642 enz.
64. Nu ende echt zzi nu en weder, d. i. 1) „nu en later" 2) „eenenander
maal", zoodat het ook van handelingen mag worden gebezigd, welke voor het
tegenwoordige tijdstip meermalen zijn gebeurd, zoo hier en in vs. 96; vgl. ook
de voorbeelden bij Oudem. Bijdr. i v. echt en i. v. nu.
111. Vgl. de aanteekening op 1, 931.
113. Deze en de volgende regel beantwoorden aan Gaut. 52 si niihi fatorum
series immobilis auras vitales auferre parat. Vorseit heeft dus niet zoo zeer
de beteekenis van „te voren gezegd", als wel die van „door het noodlot bepaald."
162. De woorden — 166 staan voor de verzen van Gaut. (74) Proh quanta
licentia fati, quam vaga quae versat humanos alea casusl Wat suldi doien beantwoordt
dus aan proh quanta licentia fati, of deze woorden hebben althans
in deze latijnsche hunnen grond. Het rijmwoord van doien, boien heeft den tweeklank
oe\ des niet te min kan doien en doien en doeien wezen (z. de inleiding).
Een doien komt in het Mnl. voor in het compos, verdoien Parton. 4034; 6674;
Rose 4534, hetwelk identisch is met verdouwen en bedouwen (vgl. Verwijs gloss.
op Str. ged.), zoo als ook uit germ. *frawjan en vroien en vrouwen ontstaat.
Dr. FBANCK, Alex. 30
466 AANT. OP VII 189—255.
Doien, douwen kan germ. Hhaivjan en *dawjan wezen; men verklaart het voor
thawjan, maar ik denk eerder aan dawjan zz ohd. towan zz sterven. Al verklaart
men dus ook niet met Snell. doien zz doden, en al geeft men ook niet
aan doden de beteekenis van „ sterven", die het nooit heeft, zoo komt men toch
tot deze beteekenis. Maar zij geeft hier volstrekt geen zin. "Wij moeten daarom
naar iets anders uitzien. Men verwacht niets anders, dan eenvoudig doen „waarmede
zijt gij bezig, wat sijt gij voornemens te doen?" en ik geloof werkelijk dat
doeien is gemeend en doeien zz doen is. Mahlow die langen Yocale AEO in den
europ. Sprachen bl. 136 Ygg. heeft het laatst over het germ. ww. don gesproken.
Al onderschrijf ik ook niet alles wat hij te berde brengt, het schijnt mij toch
zeker dat eens een praesens *dojan moet hebben bestaan, hetwelk in het Mnl.
juist doejen zou- wezen; vgl. de vormen van den opt. in het Hd. tueje. "Wij zijn
ook niet zonder bewijzen voor dit praesens in het Mnl. Het Nvl. heeft door het
geheele woord door eene g : doegen1 deeg) gedegen (De Bo bl. 241). Inhetpraet.
en part, is de g stellig alleen door „analogie" ingedrongen, gelijk nog daaruit
blijkt dat in enkele gewesten de g alleen in het praesens voorkomt, zoo als De
Bo t. a. pi. mededeelt. De g kan alleen uit eene j zijn ontstaan, die opt einde
der woorden tot ch, in 't midden tot g werd, zoo als in weech mv. weghe, in
vroech (uit *frdi) en in enkele andere gevallen (z. de aant. op 4, 1540). De
oorspronkelijke j wordt verder gestaafd door den vorm van de 2. p. sing, imperat.
dock, welke ontstaat uit ddj, indien de j tot ch overgaat en dan de klinker
door den invloed van de scherpe spirant wordt verkort (z. de aant. op 1,
42). Ook in andere gewesten hebben wij soortgelijke sporen van de j in don.
Te Aken zegt men in den verledenen tijd ich doch. Ik weet niet, hoe deze vorm
in het praet. komt (in het praes. zegt men ich due), maar zoo veel schijnt mij
zeker dat ook hier de ch slechts uit eene j kan voortgekomen zijn. Misschien
berust dit praet. alleen op eene „ differ en cierung", indien men aan het eene van
de twee praesentia due en doch de beteekenis van het praet. gaf. Een mnl. inf.
doeien is dus mogelijk, op onze plaats is voor den zin „doen" te verwachten:
het is dus meer dan waarschijnlijk dat wij hier doeien zz doen hebben. En wij
hebben het vermoedelijk nog op eene andere plaats, t. w. Sp. 24, 62, 11 doe
hietse die juge fel in den swaren kerkere doyen ende wilde omme hare meer
moyen. Sere sette hi sine atente omme sonderlinghe sware tormente zz Yinc.
Postea vero car cere recludi donee inveniret, quibus earn tormentis crudelius laniaret.
Een ander doyen dat hier zou te pas komen is mij onbekend, en in den karkere
doen is eene gewone uitdrukking.
189. De voor slag van Yerdam te lezen wat wildi volghen na verdient
ernstige overweging. Navolghen kan in de beteekenis „zijn oogmerk op iets richten
met den 4. nv. staan: Ruusbr. Hantvingherl. 222, 22 dese claerheit sijn wi
navolghende; vgl. ook W. Mart. I 332 die ander trect die werelt naer.
192. Ygl. Eb. 27407 vg. rovers ende toveraers ende alrande vul ghepars;
F. ghepaers; D. vule gepars\ E. schrijft ghespaers. De afleiding van het woord
is mij duister.
255. Twee malen noot met dezelfde beteekenis in het rijm kan niet oorspronkelijk
wezen. Hetgeen in het Hs. staat vinden wij wel meer, b.v. Yelth.
4, 26, 3 no door vrese no door noet (vgl. St. Am. 1, 2481 hine liet door vrese
AANT. OP VII 263—315. 467
no door pine)] maar wij vinden ook de uitdrukkingen door ghenen noot noch
door die vrese vander doot Lsp. I 37, 33; no door niet, no dor noot, no dor
die sorghe van der doot Rein. 1281; om die noet noch om die vreese van dier
doet Kausl. I vs. 3367; en dat de verbinding van vrese en doot mogelijk is bewijst
Sp. I8, 35, 38 nonsiestu niet vrese no doot.
263—70. De verzen staan in plaats van eene aan de mythologie ontleende
vergelijking bij Gaut. 122—127. Zij zijn weder een bewijs dat M. hetgeen hij
van zijn origineel pversloeg op de een of andere wijze trachtte te vergoeden.
314. Baraet (fr. barat) staat hier en 9, 57 zeer duidelijk in debeteekenis
„geraas, gedruisch." De meest bekende beteekenis van het woord „bedrog" staat
van deze zeer ver af; maar toch zien wij uit het Mnl. zelf nog, hoe beide te
vereenigen zijn. Merlijn 5381 Ygg. lezen wij alse hem (den draken) die last dan
wert te zwaer, waken zi zoo groet baraet, dat al vallet dat op hem staet d. i.
zij maken zoo veel leven, zoo veel drukte, zoo veel gewoel. Deze beteekenis
gaat uit van eene meer algemeene „ongewone manier van zich te gedragen,
onstuimigheid, vreemdheid in gelaatstrekken, of andere uitingen." Ferg. 4699
ic hope te stilne u baraet (onstuimigheid); Rein. 2381 bi den bar ate die (1. dat?)
ic hem sach driven', waarin het baraet bestaat wordt straks gezegd, t. w.
daarin dat de vos het hoi, waaruit hij is geslopen met zand stopt en zijne voetstappen
met den staart uitwischt. De bewerker van Rein, historie zegt in pi,
van baraet: bi den doene dat ic sach hem driven (2403). Ruusbr. Boec der hoechsten
waerh. bl. 256, 26 Ygg. schildert eenen menseh in geestvervoering en vergelijkt
hem met een dronken man als nu bliscap; als nuwenew, alse nu singhen;
alse nu criten; nu wel, nu wee ende dicwile beide te gader, al springende lopen,
hande te gader slaen, knielen, neder bughen ende aldusdanich baraet in
menegherwijs, waarvoor de lat. vertaling heeft atque id genus multimodos exhibent
g est us', Rose 7996 dierne quaet gi maect mi te groet baraet d. i. gij gedraagt
u te loszinnig, te uitgelaten. Ook in den Esopet 62, 9 si toendem een
scoen baraet buten scone ende binnen quaet is het voorzeker op zijne plaats en
niet in ghelaet te veranderen. Aan de tot hiertoe opgegeven beteekenissen van
baraet beantwoorden vrij wel die van een woord, hetwelk wij bewoners van de
Rijnprovincie gebruiken, t. w. das geddn (denkelijk zz giddni) (vgl. ook nl.
gedoente zz lawaai, drukte, omhaal), en zooals wij zagen, plaatst ook de bewerker
van den Rein, dat doen voor baraet. Ik kan mij den gang der beteekenissen
niet anders voorstellen dan op deze wijze, dat eerst uit de besproken beteekenis
voor baraet die van „valsche vouw, plooi" en vervolgens die van „bedrog" is
voortgekomen. De Romanisten zullen moeten beslissen, of de geschiedenis van
het woord in de romaansche talen deze meening rechtvaardigt. De afleiding van
barat uit een germ. *balrad, die Prof. De Tries op nieuw verdedigt Tijdschr.
voor Ned. Taal en Letterk. II zou, als ik gelijk had, ook door de geschiedenis
der beteekenis worden tegengesproken, indien men niet met hem aanneemt dat
in het Fransch en in het Nl. twee oorspronkelijk versehillende woorden zijn
samen gevloeid.
315. Oaut. 150 lam sonus audiri strepitusque fragorque rotarum coeperat
a Graecis. Z. Kil. karren, kerren zz stridere etc.; karrende waghen zz plaustrum
stridulum; ohd. charren, mhd. karren, kerren enz.; z. Hildebrand in
DWB 5, 613. Het woord komt ook voor Merlijn 16620.
30*
468 AANT. OP VII 320—483.
320. Ik heb niet geaarzeld deze emendatie in den tekst op te nemen omdat
het ww, onthouden hier zoo goed zou te pas komen; z. Oudem. Bijdr. onU
houden no. 1, 2 en 14 en Rb. gloss. De vertaling komt dan woordelijk met het
lat. overeen; z. onder den tekst.
338. Onghedeelt beantwoordt woordelijk aan impar van het Lat.; het
woord is vooral bekend uit de uitdrukkingen angedeelt spel en ongedeelte strijd
zz strijd met ongelijke krachten; z. Sp. 34, 3, 77 met aant. en Oud. Bijdr. i. v.
Hetgeen 337 en 338 in het Hs. staat kan dus onmogelijk juist wezen. Men zou
kunnen lezen si hadden of want si hadden in pi. van al hadden si\ maar de
geheele wijze van uitdrukking zou dan zeer mat zijn, terwijl men door de verandering
van clener in groter eene krachtige tegenstelling en eene woordelijke
vertaling van het Lat. verkrijgt, want soeken met groter cracht beantwoordt aan
fusoque cursu aestuat. Misschien ook zijn de rijmwoorden macht en cracht te
verwisselen.
433—459. Deze passage beantwoordt aan Glaut. 221—226
Jam fragor et belli rursus novus ingruit horror
Nee timido fuga nee prodest audacia forti.
Caeduntur fortes, timidi capiuntur, et ecce
Res indigna fide, dictu miser abile, plures
Captivi quam qui caperent, numerumque ligantum
Praedonumque gravis excessit copia praedae.
Bij den tekst van M. valt in het oog dat de inhoud van vs. 453 niet op dezelfde
plaats staat, als in het oorspronkelijk en daar, waar hij staat, zinstorend
is. Yerder bevat baroene in vs. 454 eene sterke overdrijving van het Latijn. De
een of ander herinnert zich misschien dat ik in eene mededeeling gedaan in eene
vergadering van de Maatsch. der Nederl. Letterk. te Leiden deze moeielijkheden
heb trachten te verwijderen door eenige veranderingen en verplaatsingen. Maar
mijne voorslagen berusten mede op de veronderstelling dat vs. 450 niet goed
was. Daar echter 4, 1118 hetzelfde vers staat en ook 9, 1334 wonderlike maniere
gebezigd is (vgl. ook vremde maniere 9, 1326) vervallen mijne emendaties, en
wij moeten er ons, zoo het schijnt, bij nederleggen dat M. vs. 453 werkelijk op
deze plaats gesteld en gezegd heeft dat meer baroene werden gevangen, dan er
Grieken in den slag aanwezig waren. En in 453 is natuurlijk fout; eenigszins
beter zou de zin worden, als wij dit, niet met Yerw. eenvoudig in men, maar
in daer men veranderden (@tt gelezen voor £)'m). Met vss. 457 en 58 weet ik
geen weg, noch om ze met het Lat. in overeenstemming te brengen, noch zelfs
om een gezonden zin te verkrijgen. "Wat er staat „dus was er meer volk gevangen,
dan Alexander ooit te voren er van had (nl. van krijgsgevangenen)" schijnt
mij althans te slecht voor M., en ik vermoed dat de woorden zeer sterk verknoeid
zijn.
470. Tropmale zz troepsgewijze ook Nat. bl. 3, 67 (Y A tropmale, B
troepmale, tekst troepmaelde) en 3365 tropmaelde (B tropmale); Eb. 30104
scaermaelde; vgl. De Yries TLB IY 70 vg.
483. Over de flume Albene z. de aanteekening op 3, 1157. Yolgens hetgeen
daar is gezegd moeten wij Albene wellicht in Arbele veranderen en ende
Nele in den volgenden regel onveranderd laten.
AANT. OP VII 498—647. 469
498. Ret slaat op een znw. dat coverture (of dat covertoer?) hetwelk uit
onghecovertuert is af te leiden. Juist bij M. vinden wij niet zelden eene dergelijke
constructio ad sensum: Rb. 6854 want dat vole van Chanaan vernam dat
die Israelsche scare omme hare lant gheporret ware, vesten si hem harde wel.
Die dat vole van Israel sident wonnen met groter pinen (Hist, schol. fecerant
enim munitiones.... nee eas nisi longo tempore et gravi labore obtinuit
Israel)\ Nat. bl. 2, 2274 ghetant es hi na shonts maniere, maer meerer (d. i. de
tanden sijn meerer)', 2, 2346 ghetonghet als een serpent, die het utesteket lane,
vgl. 2, 3275; Sp. I2, 17, 79 vachtmen achter een LXXX daghe.... daer menech
ridder in liet sijn leven; 37, 13, 12 Focas bleef heyser met ghewelt dat hi
vromelike helt VIII jaer; evenzoo 38, 55, 55; 3s, 56, 57 Anastasius ontfinc
triJce ende waest twee jaer; 42, 76, 10 een hertoghe die huwelijc dede te
Constantinoble in die stede; die hare so wegerlike helt ende so weeldelihe (die
d. i. de vrouw, waarmede hij huwelijk dede). Somtijds ook bij anderen: Lane.
2, 44925 des morgens vroe alst dagede, dies hem harde wel behaghede ende
menne (d. i. den dag) sach scone ende claer\ vgl. nog. Sp. 23, 42, 19; 47, 38,
13; Segh. 7346; Stoke 2, 1285; Lutg. I l l 188.
Eene andere soort van constr. ad sensum hebben wij Alex. 3, 243 Ygg.
584. Deze opmerking is ook van M. afkomstig; vgl. 3, 513.
619. Overjaqh en „doorbrenghen, verquisten", hetzelfde woord ook Lev.
Jez. cap. 135; elders overbringhen en overdriven Lane. 2, 42688; Lutg. II 1259.
622. Over goliaes z. Kausler Derkm. I l l 460 vg. Het woord is denkelijk
met het meer bekende goliaerd identisch en aan den bijbelschen naam Goliath
ontleend.
623. Snellaert meende dat bruscaert eene afleidin^ kan zijn van mlat.
bruscare „branden", dus „gebrande wijn", z. zijne aanteekening. Eene meer aannemelijke
verklaring deelt mij Prof. De Tries mede. „Het zal, denk ik, hetzelfde
zijn, als 't Italiaansche vino brusco bij Delia Crusca „de sapore che tira
all' aspro, non dispiacevole al gusto." Evenzoo in 't Oud-Fransch vin brusque
„vin apre, piquant"; z. La Curne de St. Palaye Diet. Hist. Ill 148, volgens
wien die wijn ook brusquet heette. Met een ander suffix kan 't dus ook bruscaert
heeten. De bedoeling van M. zal zijn „wijn, zoete en zure", want clareit
is zoete gesuikerde kruidenwijn." En zuur is alleen in tegenstelling van zoet.
Zoo b.v. zijn de roode Fransche wijnen en de meeste Rijnwijnen dan bruscaert
geweest."
630. Symonine is een onmogelijke vorm, blijkbaar van eenen afschrijver
afkomstig, die het in pi. van symonije stelde om met pine te rijmen. Daar echter
M. niet symonije op pine kan gerijmd hebben, moet er iets ontbreken, en
de eerste van de twee uitgevallen regels kon dan ook met vrij groote zekerheid
worden aangevuld, want daer.... inne staet te sine is bijna typisch achter pine.
In den Alex, zelf 4, 30 die pine: daer haer altoos stont in te sine; 7, 54 dese
pine: daer mi nu in staet te sine; 8, 772 sine pine: daer hem in stont te sine.
Elders b.v. Yelth. 7, 5, 75 die helsce pine, daer dien sonderen in stoet (1. staet)
te sine; Lucid. 3271 vander pinen, daer den quaden staet in te sine; 4245;
4759; Lane. 2, 3667; 29399; Lsp. 1, 4, 39 enz.
647. Om de dwaze verklaring van Snell. merk ik op dat ter cure wel
470 AANT. OP YII 653—765.
niets anders is, dan het gewone wel ter cure. Ook fonderen „met kennis toerusten"
is een bekend en vaak voorkomend woord, z. Oudem. Bijdr.; Segh. 485;
Merlijn 12846 enz.
653. Naast ghelove, hetwelk in verschillende geslacbten wordt gebruikt,
het meest misschien onz., kent het Mnl. ook een korter dat gheloof z. b.v. Rb.
17649; Troy. 7518; 7830; Nat. bl. 8, 386; Sp. I4, 29, 18; l4, 42, 39; 43, 32,
84; Lsp. 2, 51, 29; Hildeg. 168, 362, waar het overal in het rijm staat. Zoo
ook ongheloof b.v. Rb. 33592. Ik ken in geen ander germ, dialect eenen daaraan
beantwoordenden vorm, en het gaat dus ook niet aan een germ. onz. (of ook
manl.) *galaub te veronderstellen. Natuurlijk kan gheloof ook niet uit ghelove
door apocope zijn ontstaan. Men moet eene vorming naar analogie aannemen,
zooals die bij de woorden met het voorzetsel ghe meer voorkomen.
693—708 beantwoorden aan Gaut. 344—47
Te tamen, o Dari, si quae modo scribimus olim
Sunt habitura fidem, Pompeio Francia iuste
Laudibus aequabit\ vivet cum vote superstes
Gloria defuncti nullum moritura per aevum.
De bron is dus hier tamelijk vrij door M. bewerkt. Uit 703 xgg. mogen wij
misschien opmaken, dat M. van de groote bekendheid der Alexandersage eene
juiste voorstelling had. St. Hieronymus te dezer plaatse is zonder twijfel afkomstig
uit den prologus van Gaut. waar wij lezen (MtLldener bl. 2) Sed et Hieronymus
noster, vir tarn disertissimus quam christianissimus, qui in singulis praefationibus
suis aemulis respondere consuevit, manifeste dat intelligere, nullumapud
scriptores superesse securitatis locum, cum virum tarn nominatae auctoritatis
pupugerit stimulus aemulorum. Of M. zelf uit deze plaats afleide dat Hieronymus
iets met de Alexandrei's te maken had, of dat een afschrijver van het
werk van Gaut. op groiid van deze plaats St. Hieronymus als dengene genoemd
had, die de geschiedenis van Alexander uit het Grieksch. in het Latijn heeft
vertaald, is moeielijk te beslissen. Degene, van wien de bewering afkomstig is,
dacht zonder twijfel aan het werk van Pseudokallisthenes.
731. Dicke in den volgenden regel geeft geen zin; ik zou niet weten, wat
er anders kan hebben gestaan dan ditte, en in dit geval verkrijgen wij in 730
slitte. Dit kan zijn de datief of van een vr. slitte (slette), of van een manl. slit,
en dan zou men moeten lezen mettien slitte. Slit is =z hd. sliz (d. i. slitz nhd.
schlitz) en zou kunnen staan voor het gedeelte van het kleed, waarin het split
is (vgl. Mhd. worterb. II 2, 414&), wat hier uitstekend zou te pas komen.
Slitte (slette) heeft Kil. als synon. van slippe zz peniculamentum. Het is dus te
begrijpen dat een afschrijver er slippe voor in de plaats stelde. De verbetering
wordt bevestigd door Seghel 5608, op welke plaats Yerd. Nalez. dezelfde verandering
maakt.
765 Ygg. Gaut. 368 Ygg.
sed quia serviles non permisere catervae,
quae patris emeritam ferro rupere senectam
ut clemens victo laudarer victor in hoste,
quod solum licet ultorem, defuncte, relinques
hostibus infandis, habuusti quern prius hostem.
A ANT. OP VII 778—821. 471
Om de vertaling met den zin dezer woorden in nauwkeurige overeenstemming
te brengen, zouden verscheidene veranderingen noodig zijn. Ik geloof echter dat
M. vluchtig heeft vertaald en ut bij Gaut., hetwelk van permisere afhangt,
zonder zich rekenschap van de constructie van den geheelen zin te geven, voor
„op dat" heeft opgevat, van daar om dat in 769. Als M. hetzelfde bad willen
uitdrukken, dat in het Latijn staat, zou hij ook niet gezegd hebben segghen
na mi (769). Wanneer het zoo is, als ik vermoed, moet ook om dat in 769
vervallen in spijt van quia in 't Latijn. Er is dan niets mogelijk, dan eenvoudig
dat en men moet zoo construeeren, als ik het in den tekst door de interpunctie
heb aangewezen.
778. Gaut. zegt (373 Ygg.) sic mihi contingat bellis oriente subacto, Hesperios
penetrare sinus classemque minantem occiduis inferre fretis, Werelt in
778 kan natuurlijk niet goed zijn; die mere zou een meerv. kunnen wezen , of
een vr. enkelv. (vgl. Rb. 6149; Franc. 6547). Waarschijnlijk echter hebben wij
niet enkel met een verkeerd gelezen woord te doen, maar heeft M. eenvoudig
die see geschreven, alhoewel hetzelfde woord in den volgenden regel terugkomt.
782. Gaut. heeft niets, waaraan Overlant beantwoordt, hij noemt op deze
geheele plaats slechts Gallica colla en cum populis Ligurum Romanas vires.
Overlant (of Bovenland) wordt door de Nederlanders een gedeelte van Duitschland
genoemd, naar het meest gewone taalgebruik de Rijnprovincie (en Westfalen),
vgl. Zs. 24, 378. Kil. vertaalt het met Germania superior.
Merkwaardig is het dat M. zonder aanleiding van Gaut. Spanien en zelf
Almanien noemt, na van het overlijden van den berch Moniu te hebben gesproken.
Men zou allicht denken dat deze onnauwkeurigheid voor rekening van een
afschrijver komt, dat Sp. en Aim. zijn verschreven en oorspronkelijk italiaansche
provincies waren genoemd; maar wreet in een staand bijwoord bij Almanien.
803. Ook in het Mhd. en Nd. staat tier (dier) nog in de engere beteekenis
van „viervoetig dier" en in tegenoverstelling van ander gedierte; z. Mhd. worterb.
3, 34&; Reinke 3279 de dere weren dar nicht alleine, men oh vele vogele
grot ende cleine. Alex. 7, 1661 staat serpent ende dier, evenzoo 10, 587 serpente
ende dier zz serpentes et ferae. Evenzoo staat beesten tegenover serpent 7, 881,
tegenover voghel 10, 664 (lat. feram en avem) en 677. Beeste wordt dikwijls
ook voor „vee" gebruikt. Het is dus niet waarsehijnlijk dat het woord zonder
nadere bepaling in vs. 911 goed is; dit zou des noods nog mogelijk wezen, als
het op zich zelf ook „wild dier" kon beteekenen, en dat is niet denkelijk.
821. De beschrijving van het grafmonument luidt bij Gaut. (382—97).
Pyramis erigitur, niveo quae marmore structa
Ingenio docti superaedificatur Apellis,
Coniunctos lapides infusum fusile rimis
Alterno interius connectit amore metallum.
Exterius, quacumque patet iunctura, figuris
Insculptum variis rutilans intermicat aurum.
Quatuor ex aequo distantibus arte columnis
Sustentatur onus, quarum iacet aerea basis.
Argento stilus erigitur, capitella recocto
472 AANT. OP YII 860—967.
Imperitant auro fornacibus eruta binis.
Has super exstructa est, tantae fuit artis Apelles,
Lucidior vitro, pacato purior amne,
Crystrallo similis coelique volubilis instar,
Concava testudo librati ponderis, in qua
Forma tripertiti pulchre describitur orbis.
De beschrijving van M. wijkt daarvan aanmerkeljjk af, wellicht omdat hij de
woorden van Gaut. niet volkomen heeft begrepen. Misschien kwam dit door dat
M. den bovenbouw en den witten steen als identiek beschouwde. Althans uit
zijne schildering schijnt te blijken dat een witte sere (misschien de w. s. te
lezen) en doverste steen hetzelfde zijn.
860. M. legt hier een verwonderlijk gebrek van kritiek aan den dag; hij
spreekt zich zelf bijna op het zelfde oogenblik tegen, door de vier rivieren alle
in het Paradijs te laten ontspringen en den Ganges te gelijker tijd op den berg
Cocobaces (dien hij zich weliswaar in het Paradijs kan hebben gedacht) en
Eufraat en Tigris in Armenie. Bij Honorius (cap. IX en X) zijn deze verschillende
gegevens op eene rationeele wijze vereenigd Quae quidem flumina infra
paradisum terra conduntur; sed in aliis longe regionibus fundunlur. Nam Phison,
qui et Ganges, in India de monte Orcobares nascitur etc.
913 \gg. Deze zin is een voorbeeld van een Zeugma in het Mnl.; een
ander voorbeeld hebben wij misschien 6, 1232 (z. de aant.) en 9, 491. Zoo ook
Rb. 1534 rume die stede van Carram lant ende maghe neder ende hoghe; Rein.
1591 toochdene dien honden saen, diene ginghen bassen ende jaghen; Lane. 2,
46013 daer die een af hadde bescreden een roet ors ende rode tvapine; Limb.
4, 889 sine moghen anders eten niet, dan fonteyne ende broet\ Rein. II 3539
ic most daer mijn een oor laten ende in mijn hooft vier grote galen, Merkwaardig
is aldaar vs. 7171 verwonnen te lien of den doodslach; zoo Hs. c; het schijnt
dat uit Ujen ~ fateri het gelijkluidende lijen voor liden wordt aangevuld. Het
Hs. b schrijft liden.
956. Loete, nd. lote (z. Schill.-Lubben) is de naam van verscheiden werktuigen,
die dit gemeen hebben, dat zij bestaan uit een steel met een breed aanzetsel
om te scheppen of te krabben; z. Kil., De Bo en de aant. van Snellaert.
958. Kil. vlaek = horde; De Bo vlaah, vlake vr. schutsel van stroo, riet
of biezen. Met in onzen tekst zal dus te schrappen zijn. Maar hetgeen M. hier
zegt, vind ik nergens terug; men verwacht het verhaal dat de monsterachtige
menschen hunne brede voeten zelf tot bescherming tegen het weder bezigen,
want in deze monsters moeten wij de Skiopodes herkennen; vgl. Isid. lib. XI
cap. 3; Honor, cap. XII, Nat. bl. I 314 \gg. In onzen tekst zijn echter de
Skiopodes tot twee soorten van menschen geworden, deze en de 984 vgg. genoemde.
De vlahen zullen echter wel uit de breede voeten ontstaan zijn. Maar
of wij de fout aan M., of aan iemand anders te wijten hebben, kunnen wij niet
beslissen.
967. Het schijnt wel dat in het Mnl. lede somtjjds in een meer beperkten
zin voor armen of beenen wordt gebezigd (vgl. do aant. op Flandr. I 133); het
zou dus niet onmogelijk wezen dat het hier voor voeten staat. "Waarschijnlijk
AANT. OP VII 1006—1222. 473
echter is lieden niet verkeerd geschreven voor lede of leden, maar de afschrijver
heeft het woord in den tekst gebracht, omdat hij niet begreep dat het nog
dezelfde menschen zijn, waarvan ook de voorafgaande regels spreken. Ook het
tweede hs. is corrupt, zoodat het onmogelijk is met zekerheid te zeggen, wat
er oorspronkelijk heeft gestaan. Misschien eenvoudig voete.
1006. Honorius (in de uitgave bij Migne) cap. 12 heeft trecentorum pedum
en hetzelfde getal vinden wij Sp. I1, 18, 75, terwijl de tekst van Vincentius,
die de uitgevers aanhalen, tricenorum pedum leest, zoo als ook Isid. lib. 12
cap. 6. Het is dus toch niet zoo geheel zeker, of wij in den Sp. aan M. eene
fout in de vertaling hebben te wij ten.
1008. Het ww. ghehaermen of ghehermen zz ohd. gahirmen „rusten" is
al door De Vries in De Jager's Archief I 63 Ygg. volkomen opgehelderd, maar
nog niet voor alien, zoo als men uit het gloss, op den Moriaan kan zien. Z. ook
Eduw. 381 sonder hermen zonder ophouden, voortdurend. De vervaardiger van
het Hs. van Troyen kende het woord niet, hij stelt er hier voor sy en stormen.
Mijne verbetering op Troyen 8789 (Zs. 24, 37) wordt daardoor bevestigd.
1016. Seilsteen zz seghelsteen\ z. Kil. i. v. In de Nat. bl. 12, 813 ygg.
is seilsteen echter de adamas (vgl. 12, 111 Ygg.) en wordt zelfs aan den magneet
tegenovergesteld.
1083. Lees -LX-; z. de aant. op 9, 153.
1100. Versoeken zz besoeken; z. de voorbeelden bij Oudem. Bijdr. onder
no. 6, Kil. en Ned. Prosa bl. 68 versueken dese stede.
1124 \gg. Deze regels slaan op de gebeurtenissen van het jaar 1088; z.
Wilken Gesch. der Kreuzzuge I 197 Ygg.
De juiste naam van Corborant is Korboga. In den Sp. heet hij Corbohan, bij
Vine. Corberannus, in de ofr. Chanson d'Anthioche (ed. Paulin Paris) echter
Corborans.
1134 Ygg. Z. de aant. op 3, 713. Het dietsche werk, waarop M. hier
zinspeelt is ons niet bekend.
1150 vg. Bedoeld is de slag bij Ascalon, den 11 Aug. 1099; Wilken t.
a. pi. II 9 Ygg.
1164 Ygg. Slag bij Hittin en Tiberias den 4 Jun. 1187. Hittin ligt niet
ver van den berg Tabor.
1202. De bewerking in het Hs. T. heeft hier nog eene uitweiding, die
echter op eene verkeerde plaats is geraakt; z. vs. 1318 en de aant.
1222. Vgl. Rb. 16437 (bij de geschiedenis van Daniel) dat haer lijf ende
haer cleet van den viere niet en weet. Nog heden is weten van iets (met eene
ontkenning) algemeen nederl. voor (geen) hinder van iets hebben, (geen) letsel
van iets ondervind&n (vgl. ook De Bo bl. 1395). Gewoonlijk wordt het gezegd
van een kwaad dat werkelijk iemand overkomt, maar zonder hem schade te
doen. Men mag echter wel aannemen dat men ook zeide, of althans dat men
mocht zeggen b.y. van geene ziekte weten d. i. „nooit ziek geweest zijn", gelijk
474 AANT. OP YII 1247—1262.
men ook bij ons hoort „ich weiss nichts von krankheit", en gelijk men in het
Mhd. gebruikte wizzen umbe (Beneke-Miiller 3, 786a).
Wat in den zin van een pron. indefin. stond ook 9, 183. Andere voorbeelden
van M. heb ik helaas niet opgeteekend. Als er geen andere voorkomen,
zou men het woord misschien moeten veranderen, te dezer plaatse in niet. Bij
anderen wordt wat zoo gebruikt: dat si ghecrighen wat T$iw. doctr. 722; z. verder
Hildeg. 12, 619; 626; Martin Rein, gloss.
1247. „Daar ligt het lieve Babylonien" aldus verklaart mijn voorganger;
doch bij M. vindt men zulke aardigheden niet. Ook in den Rb. en in den Sp.
verhaalt hij ons dat Cambyses Babylon in Egypte heeft gesticht: Rb. 7668 oec
maecte hi.... in Egypten Babylone, daer die soudane in draghen crone; Sp.
I3, 12, 5 dese Cambyses maecte scone in Egypten Babylone. Zoo dan ook Honor,
cap. 18 Cambyses rex Aegyptum superans, civitatem condidit, cui nomen Babylon
indidit, quae nunc caput illius regni existit. Babylon was, zoo als bekendis,
de middeleeuwsche naam voor Cairo, hetwelk dicht bij de oudere door Cambyses
gestichte stad was gebouwd. M. heeft hier den ouden naam Babylone met den
arabischen Kahira tot een eenigszins verbasterden samengesmolten. Yelthem
onderscheidt tusschen beiden 1 , 9 , 1 vgg. in Egypten es Alexandrien, dat porte
es der Sarrasine pertie ende neuwe Babilonie mede ende Kadris die vrouive es
alder stede en 10, 1 Ygg. van neuwe Babylonien ende Caytus, oft Cadrus heet
men mede dus, dit sijn hvee stede, als ict versta ende staan op enen milen (1.
cne mile) na.
1262. Het hs. van Troyen heeft
[Bynnen dien berghe daer is hy
[(lees hy is) open]
Na dat ons die boecke van cossmo-
[graphien
Tellen die der waerheit lien
Soe leghet een wel groet (gecorri-
[geerd uit grote) lant
Ende is amazonia ghenant.
5) Mit vrouwen ist al beseten.
Jc der my des oec wel vermeten
Dat gheen man jn dat lant dar gaen.
Mer als ons boecken doen verstaen,
By haeren lande aen deen syde
10) Ys een eylant van groter wyde
LX. mylen lane ende niet myn.
Scoen boem staen daer jn,
Suete crude ende (te schrappen)
[menghertiere
Ende en (lees En) syn daer niet
[herde diere.
15) Al vol bloemen staet ghestruwet.
Tierst dat haer die tyt vernuwet,
Cleeden hem die vrouwen wale
Mit purpur ende mit sindale
Bedect mit goude, dat wel steet.
20) Ende als sy ghecleet syn ende
[ghereet
Ende die april comen bestaet
Tot dien dat wedemaent vyt gaetl)
Syn sy daer met groter vrouden.
Dan comen die man die hem ver-
[bouden
25) Tot hem aldaer; dat is haer sede.
Drie maenden spelen sy daer mede
Mit herde grote joye ghinder.
Al daer wynnen sy haer kynder.
Die scoenste syn ende best gheboren
*) Be'noit:
Des quest li meis d'Avril entrez
De si quavers s'en est alez.
Maerlant zal gelezen hebben iuins in pi. van iuers. Tengevolge van deze misvatting
staat vs. 26 drie maenden, terwijl Benoit maar treis iorz heeft.
AANT. OP VII 1287—1318. 475
30) En comen ghenen mannen (lees
[manne) te voren,
Hy en sy edel ende goet,
Yroomich hoefs ende wel ghemoet.
Daer moet elc aen syn ghenoot gaen.
Als sy dan kynder hebn ontfaen,
35) Ende hem knapelline werden ghe-
[boren,
Brenghen sy se haeren vader voren.
En gheen en houden sy daar (te
[schrappen) dat is waer,
Langher, dan sy se soecken (lees
[soghen) een jaer.
Die maegdekyn bouden sy gbereet.
40) Wanneer dat die gheselscap te gheet,
So en is man, so wats ghesciet,
Die se van (leesYor?) den jaer siet.
Quamer oec enich jn haer lant,
Yerslaghen waer hy alte hant.
45) Daer is die menich so langhemaghet,
Also langhe als (lees als hare?) die
[dach verdaghet
Ende die sonne onder gaet,
Dat sy haer niet besluiten en laet. *)
Ten wapen is der wel (I. daer elc
[wel?) goet
50) Ende onverveert jn haeren moet.
Sonder stryt ende (lees en) syn sy
[niet.
Het is menich werf ghesciet
Dat sy voeren jn diere (lees voeren
[riddere?) wys
Yytten lande om prys.
55) Dit plecht men jn amasonia.
1287. Met wordt bij tijdbepalingen meer gebruikt met nachte riden Lane.
4, 486; ic ne wille met den dage riden (de tegenstelling is „in de nacht") 4,
601, reet heide met daghe ende met nachte Yelth. 2, 41, 8; bede met dagen ende
met nachten 6, 16, 21; heide met daghe ende met nachte ('s daags en 's nachts)
Kerstine 672; Sp. I6, 26, 58. Ygl. Yeldeke Eneide 2698 en de aant. van Behaghel.
Anders is Ruusbr. II, 148, 6 daden haven dienst metten weJcen&.L „week
om week."
1300. Het tweede hs. was niet noodig om het onzinnige leget van ons
teksths. in liegic te veranderen. Het is wel het sterkste staaltje van de slordigheid
van Snellaert's uitgave dat deze plaats zonder de minste opmerking is
gebleven.
1318. Het Hs. T heeft hier de
volgen
Nv wil ic vanden rade (lees tatren)
[noemen ?
Mit welcker macht sy sullen comen.
Sy sullen alle die werlt wynnen,
Sy en sullen gade niet bekynnen,
5) Sy sullen die lude slaen te doot,
Sy sullen wonder maken groot.
Dien (lees Die) sy laten levende
[blyven
Die sullen sy als perde drijven
volgende regels, die op 1202 behooren te
In haeren arbeit dach ende nacht.
10) Eeren, sayen al haer macht
Sy moeten hem te voeren doen,
Cleder maeken ende scoen,
Wapen ende duer ghesmiden,
Daer sy mede sullen ryden.
15) Die kercken sullen haer huse wesen,
Die boecke daer wy bynnen lesen
Die sullen sy scoren ontwe,
Sy en sullens achten myn noch mee,
0 Benoit:
U'eles i a molt grant partie,
Qui ja a nul jor de lor vie
Ne seront oVomes adesees,
Ne ja rCierent despucelees
476 AANT. OP VII 1338—1440.
Noch te goede (rz gode) hem voe-
[ghen moghen,
20) Die se heeft ghebracht also hoghen
[(lees hoghe);
Dat (lees dor) ons quaetheid, weet
[ghereet,
Doer haer liefde niet, god weet.
Haer macht yet sal weder (lees
[raacht sal ne ware) staen
Yan dien dat wy (lees sy) hebn
[misdaen (lees ghedaen)
25) Alle die werlt jn haer bedwanc
XLII jaer lane.
Eeen keyser van romen zal op staen,
Ofte van constantenoble sonder waen,
Die salse yerst weder stan
30) Ende salse alien moghen verslaen,
Als goeds toern leden is
Ende haer tyt al vijt is.
Men salse slaen als rinde
In wat stede dat men ze vinde
Want zy en hebn gheen macht,
Als hem ontgaen (lees ontgaet) ons
heren cracht;
Als wilen Alexander dede,
Alst got wilde, viel hij mede.
Vgl. daarmede de prophetie over de Tartaren in de Wrake II 495 vlgg. Ill
888 vlgg. en Yelth. VIII 14.
1338. Honorius cap. 20 in hac est etiam civitas Nicomedia a Nicomede
rege constructa et dicta, Maar dit heeft M. in zijne bron niet gelezen, of hij zelf
verwart Nicomedia met het zuidwestelijk daarvan gelegen Nicaea. Want dit
laatste bedoelt hij. In pi. van Nictena had ik niet Nicea, maar Nichena moeten
schrijven, want dus noemt hij de stad ook in den Sp. 43, 7, 85 en in het volgende
hoofdstuk, meermalen in het rijm Nichene. Ook den anderen naam geeft
hij daar op (8, 55) Nichena, die men Nick hort noemen, turksch Isnik.
1354. Even als in dezen regel heeft het Hs. T den vorm gone overal
verwijderd, en waar het woord in het rijm stond, is het ook voor grooter veranderingen
niet teruggedeinsd. Troyen 9871 is dus zonder den minsten twijfel
de lezing van de var. in den tekst op te nemen; vgl. Zs. 24, 27.
1405. Gelijk ik in de inleiding heb gezegd en ook door enkele voorbeelden
opgehelderd, wijkt, in spijt van de overeenstemming over het geheel, de tekst
van M. menigmaal aanmerkelijk van dien van Honorius af. Aan de verzen 1405—
1416 b.v. beantwoorden in de Imago slechts de woorden (cap. 23) A Thanai
fluvio est Scythia inferior, quae versus meridiem usque ad Danubium porrigitur.
In hac sunt istae provinciae, Alania Dacia Gothia,
1419. Deze lofspraak op de duitsche vrouwen vindt men niet bij Honorius.
1430. 2, 380 heet het ander fonteine no ander beke so en vallet in hare
streke, Streke beteekent daar de lengte, de geheele uitbreiding. Als wij nu in
het Mhd. voor het aan 't mnl. grepe beantwoordende grif (uit germ. *gripi) de
beteekenis „omvang" vinden (z. Mhd. worterb. 1, 572a), zoo mogen wij wel
besluiten dat ook grepe hier staat in den zin van omvang of uitgebreidheid.
Ook het compos, begrepe, hetwelk het ander hs. stelt, beteekent „omvang",
zoo als ook het eenigszins anders gevormde begrijp.
1440. Stede staat hier blijkbaar in den zin van „landschap, provincie."
Ook in vs. 864 doet men beter, het in deze beteekenis op te vatten. Bij Velth.
1, 35, 54 staat in Brabant ende in ander stede; indien dit niet eene onnauwkeurige
uitdrukking is, heeft ook hij stede in dezen zin gebezigd; z. ook Limb.
AANT. OP YII 1445-1560. 477
5, 2120 die coninc van Egypten der stede. Misschien moeten wij dezelfde beteekenis
ook voor stat aannemen, naar aanleiding van onzen tekst vs. 1472, waar
Epyrus eene stat wordt genoemd. Dat kan echter ook eene misvatting van M.
zijn; bij Honor, staat enkel est et Epirus.
1445. Over den naam Sincfal z. de aant. van Snellaert. Het spreekt van
zelf dat zijne poging, het ontstaan van Sincfal uit Suineval te verklaren onzin
is „het kan ligt zijn, dat Sincval aan het slecht lezen of afschrijven van eenen
vroegeren kopiist te wijten is, en dat van alouden tijd de misgreep de plaats
der echte spelling innam"!
1454. Men zou kunnen denken, dat hetgeen H heeft eene juistere vertaling
van de onder den tekst opgegeven woorden van Honorius was. Maar de
uitdrukking van der Dunounen ter see waert is toch al te onduidelijk en kan
men zeggen van der D. ter see waert ende tusschen der Narvelsee? Al voor
dat ik de lezing van T en den tekst van Hon. kende, had ik vermoed dat men
lezen moest van daer de Dunouwe ter see invaert. In den Sp. I1, 24, 32 heet
het eenvoudig tusschen der Zuutzee enter Dunouwen. M. zal wel iets anders
gelezen hebben dan bij Hon. staat; misschien vond hij circa imum Danubium
of ab into Danubio.
1468. Ook voor Braes verwijs ik naar de aant. van Snellaert. Hoe M.,
of zijn voorganger, zich de ligging van Griekenland heeft voorgesteld, ismoeielijk
te zeggen. Bij Hon. (cap. 27) lezen wij geheel anders a meditteraneo mari est
Graecia a Graeco rege dicta terra Cethim olim vocata, et versus Austrum magno
mari terminatur.
1482. Naar de var. moet in Maerlants Historic van Troyen van de latere
lotgevallen van Helenus gesproken zijn. Het geschiedde naar aanleiding van
Yirg. Aen. 3, 335 en wel Troy. 10093 Ygg.
1516. Hon. cap. 27 ab Histrio amne, qui et Danubius nomlnatur. In
denzelfden zin spreekt Isidorus. Wij hebben dus in onzen tekst weder eene misvatting
, maar geen voldoenden grond, daarvoor M. zelf aansprakelijk te stellen.
1591. De uitvoerige beschrijving van Gallie is ontsierd door vele fouten,
die gedeeltelijk de schrijver zelf heeft gemaakt; zoo zijn b.v. de namen Gallia
Comata (1564 ghehaerde Gallia) en Gallia Togata (1561 wel ghecleede Gallen)
die bij Cisalpjjnsch Gallie behooren, op Transalpijnsch Gallie toegepast (vgl.
ook Sp. I6, 26, 3 Ghehaerde Gallen, dat sijn alle de lande met alien vander
Seine toter Rone). Behalve de fouten, die denkelijk al in Maerlants bron voorkwamen,
heeft de kopiist den tekst nog op allerlei andere wijzen bedorven; om
alles te kunnen ophelderen, zouden wij de bron moeten kennen.
1555. Tiraten]. Dezen naam heb ik nergens gevonden. Te besluiten naar
de ligging heeft de grootste waarschijnlijkheid Cimeraten (Cameraten), het land
van Cambray, of Tornaten (Tournay). Deze twee namen heeft ook de kaart van
Hereford naast Flandria en Brabannia (De Santarem II 303).
1560. In plaats van Carcaengen (T Cartanien) is misschien Bartaengen
te lezen.
478 AANT. OP VII 1575—1645.
1575. Yan die wilde Recordane vinden wij een spoor ook in de kaart van
Hereford, welke een gebergte Recordanorum heeft (De Santarem II 299), waarmede
Perigord moet bedoeld wezen.
1579. Ghebaerde Gallia is blijkbaar, zoo als reeds Snell. heeft aangenomen,
de vertaling van Gallia Barbata hetwelk uit G. Braccata is verbasterd.
1588. Het minst weet ik weg met Aerbelose. T leest abemoes, waaruit
wij met geringe verandering zouden kunnen komen tot Avenioes, het gebied van
Avenio (Avignon). Anders kan men ook aan Albigoos zz fr. Albigeois denken.
1610. Yerdam Epis. uit Maerlants Hist. v. Troyen bl. 8 heeft bewezen
dat er in dezen regel eene fout moet zijn. Hij denkt dat in Troyen misschien
de naam van een minder bekenden dichter schuilt, die in dietsch de lotgevallen
van Ulysses heeft gedicht. Maar de veronderstelling dat er in het Mnl. een werk
over deze stof heeft bestaan, komt mij toch te weinig waarsehijnlijk voor, om
ze op deze corrupte plaats te gronden. Zoo mag men dus m. i. de fout in ons
Hs. niet verklaren. Aannemelijker is dat er in 't algemeen van een werk van
Troyen was gesproken en de afschrijver er een dietsch werk van heeft gemaakt.
Eene soortgelijke fout vinden wij ook in het Hs. van den Merlijn. Maerl. polemiseert
in het begin van zijn gedicht herhaalde malen tegen een romans werk
van ons Heren wrake, maar in vs. 590 staat op eens dat dietsch van onses
Keren wrake, alhoewel hetzelfde fransche werk nog is bedoeld (vgl. b.v. vs.
612 vgg.). Ook hier is dietsch dus fout.l) Dat de afschrijver het zoo uitgedrukt
zou hebben, als hij in zijn hs. romans of ivalsch vond, komt mij niet waarschijnlijk
voor, ook hier zal wel oorspronkelijk eene algemeene uitdrukking zooals
dat boec hebben gestaan. Het is dus eene mogelijkheid dat het vers in den
Alex, zoo luidde, als ik in den tekst heb geschreven. Maar het andere Hs. leest
also als ic bescreven las, en wellicht is dat de ware lezing. Eenigszins zou men
het praet. las daarvoor kunnen aanvoeren, hetwelk bij de lezing als men int
boec van Troyen las minder te pas komt, doch bij die van T. best strookt. Ook
is het zeer goed denkbaar dat een afschrijver i. pi. van dit algemeene also alsic
beschreven las geheel willekeurig schreef als men int dietsc van Troyen las,
daar hij veronderstelde dat in het dietsc van Troyen (denkelijk dat van M.) van
welks bestaan hij kennis droeg, ook dit feit van Ulyxes moest vermeld wezen.
1619. Strike heeft dezelfde beteekenis als streke, waarover in de aant. op
2, 380 en 7, 1430 is gesproken. Ook Kil. heeft strijck en streke als synonyma
in de beteekenis van tractus.
1645. Hon. cap. 32 spreekt maar van twee Aethiopien una in Oriente,
in qua est Saba urbs, altera in Occidente; ook M. zelf in den Sp. I1, 29, 50
gewaagt van twee, een bij Jndie en een in Africa,
a) Te Winkel in het Tijdschr. voor Nl. Taal- en Letterk. I 342 vgg. is van een
ander gevoelen. Volgens hem spreekt M. van een werk „dat in zijnen tijd uit het
Walsch in het Vlaamsch was vertaald." Dit gevoelen steunt hoofdzakelijk op de eene
plaats (vs. 590). Maar het is onmogelijk dat M. geheel zonder onderscheid nu eens
van een fransch, dan van een dietsch werk zou spreken op eene manier zooals het
daar zou het geval zijn. In elk geval had hij moeten zeggen, dat het werk en in 't
fr. en in 't dietsch was gedicht. Door de woorden e.yn dichte unde makede eyn
pape in Vlanderlant is echter volstrekt niet gezegd dat het dietsch was.
AANT. OP Til 1703-1830. 479
1703. Hon. cap. 25 in hac est mons Aethna cuius sulfurea exaestuant
incendia-, ook bij Isid. wordt de naam genoemd. In de bron van M. was dat
denkelijk niet het geval en stond er misschien alleen Vulcanius mons.
1716. Verdriven intransit. „uit den weg drijven, drijvende verloren raken"
(vgl. het eenvoudige driven 10, 1293 met aant.) Sp. 42, 65, 60 \gg. so dat
wayende wart binnes das, ende wart versteken buten lande, buter havene, buten
alle cande (?) ende moeste Inghellant begeven vor wint, vor waghe ende so verdreven
die coninc ende sine paertie ende quam an Normendie. Hier staat het
woord echter in eenen eenigszins anderen zin „in het water wegzinken", het
vertaalt hier submergi, althans bij Hon. inter has (Hesperidas) fuit ilia maxima,
quae Platone scribente cum popula est submersa, quae Affricam et Europam sua
magnitudine vicit, ubi nunc Concretum mare.
1719. Isid. lib. 14 cap. 6, 10 fertur ibi (d. i. bij de Hesperiden; Isid.
zegt er niets van dat er een van de eilanden is verzonken) esse maris aestuarium
adeo sinuosis lateribus tortuosum, ut visentibus procul lapsus angueos imitetur\
de beantwoordende plaats van Hon. in de vorige aanteekening.
1744. Het is bekend dat ook in het Mnl. na de praeterito-praesentia de
infin. van het hoofdww. dikwijls met ghe wordt samengesteld, zonder dat het
voorvoegsel de beteekenis verandert. Hier echter is stellig een verschil tusschen
vinden van vs. 1742 en ghevinden van 1744, alhoewel dit laatste van conde met
de ontkenning afhangt. Want als ghevinden eenvoudig „ vinden" was, zou dezin
mank gaan. Ghevinden moet hier beteekenen of „terugvinden", of ghevinden is
„iets vinden dat men zoekt", terwijl vinden beteekent „toevallig op iets komen."
De laatste opvatting wordt voor onze plaats bevestigd door het Lat. van Hon,
quae aliquando casu inventa postea quaesita non est inventa.
1754. Dat Maroch (de gewone naam van Marokko) tot een eiland gemaakt
is, heb ik nergens elders gevonden. Ook hier kunnen wy niet uitmaken, wie de
fout heeft begaan. Op de kaart van Hereford zijn de eilanden Majorke en Minorke
niet ver van de Africaansche kust geteekend, en uit eene soortgelijke
kaart zou de fout het eerst te begrijpen zijn.
1755. Gheaisiert] z. Oudem. Bij dr. onder aisieren. Hier is het woord
denkelijk te verstaan van de ligging der steden in een aangenaam envruchtbaar
klimaat.
1805. Gaut. 412 solito Normannio fastu. De merkwaardige overgang van
beteekenis in condech (en condecheit) tot „trotsch, hoogmoedig" is bekend, z.
De Jager Verscheidenh. bl. 286 Ygg.; Rb. Gloss.; aant. op Sp. I4, 34, 42 in de
Nalezing op de geheele uitgave. Uit de andere germ, talen is mij niets soortgelijks
bekend, want got. frakunnan verachten, ohd. farkunnan (Graff IY 411)
en mhd. verkunnen (zw. ww.) zz diffidere, desperare mogen wij niet vergelijken.
1809. Van Bologna staat niets bij Gautier.
1830. Driven met een accus. „iets bedrijven, uitvoeren" is bekend; zonder
accus. in de beteekenis „bezig zijn" heb ik het behalve op deze plaats slechts
nog op twee andere gevonden: Theoph. 84 suver was hi van sinen live, wat
hulpt dat ic lange drive I hi was ter werelt wel gheraect (in de nieuwe uitgave
480 AANT. OP YIII 34—46.
van Yerdam, Amsterdam 1882 echter veranderd in dat ict langhe drive) en Rein.
976 dus dreef hi meer dan ene mile, hetwelk denkelijk zoo is op te vatten
(Rein. II dit dede hi so lange wile). Driven over dus „over iets bezig zijn.
Over wordt in het Mnl. meer zoo gebruikt, b.v. Yelth. 1, 16, 91 daer ic tien
jaer wel over screef.
YIII.
34. Snell. wil lezen sende hem an (: Bogoan), daartoe gebracht door vs.
54 waar hij desgelijks lach hem na in lach hem an (: Bogoan) meent te moeten
veranderen. Weliswaar zou sende hem an zeer goed zijn en ook met bidden anligghen
is even goed mnl, als het goed ohd., mhd., nhd. en nnl. is, b.v. Sp.
36, 51, 61 so vaste hi hem aneleit dat hi ontfinc sine bede\ vgl. 36, 35, 25. Wat
den naam betreft, zou de vorm Bogoan geen zwarigheid opdoen, al was het
ook een willekeurige vorm, want bij Gaut. komt slechts de ablat. Bogoa voor,
en bij Curtius is de nom. Bogoas. Devorm Bogoa blijft echter meer waarschijnlijk,
en als wij vragen, of veranderingen noodig zijn, moeten wij ontkennend antwoorden.
In het Mnl. komt voor narligghen met wrdken met den 3. nv.; z.
Yerwijs Stroph. ged. gloss. Als men dit kon zeggen, d. i. „iemand met wraak
vervolgen", kon men ook zegghen iemene met bidden naarligghen of naligghen,
en ook tegen iemene boden na senden is geen bezwaar. Er is dus geene reden
hier van het Hs. af te wij ken.
44. Verdriven te zz. iemand door overreding of door geweld tot iets overhalen,
dus en „verleiden" en „noodzaken." Het woord wisselt in deze beteekenis
af met bedriven: Nat. bl. 2, 766 honde en biten niet die teven, sine sijnre toe
verdreven (BA bedreven); Sp. I3, 49, 16 mettem hevet hi daertoe verdreven siere
broederen vijftich (Yinc. ad societatem facinoris L fratres assumpsit); 42, 64, 29
wantem die noot daertoe verdreef; dus een goed Maerlantsch woord. Het komt
echter ook elders voor: Brab. y. 4, 1168 var. si seiden dat Heinric ware met
boesen rade daertoe verdreven dat hi moenc ware begheven (de tekst bedreven);
Lane. 2, 13901 heeft mi gedaen sulc mesfal datse mi daer toe heeft verdreven
dat ic hem sekerheit hebbe gegeven; dat si mi mijns ondancs doen dede endejeghen
minen wille mede; vgl. ook verdriven Eduw. 974; bedriven H. d. heim. 756.
46. Taleman beteekent 1) interpres z. Rb. Gloss, en 2) meestal ,advocaat'.
In geen van de twee beteekenissen kan het woord hier van Narbesines gelden,
maar alleen van Bogoa. De betrekking op hem wordt het eenvoudigst hersteld
door dat te veranderen in so dat, de conjunctie, waardoor een nieuw feit aan
het voorafgaande wordt toegevoegd. Maar het is geheel overbodig, dat hier nog
eens gezegd wordt, dat Bogoa de voorspraak van Narbesines is, hetgeen uit de
feiten reeds voldoende van zelf spreekt. Waar schijnlijk is de regel meer bedorven;
men verwacht het eerst dat iets gezegd was, dat van verdreven afhangt, b.v.
„dat hij zijn maker werd."
De borghe ende staden in den volgenden regel zijn natuurlijk ,burchten
en steden", niet wat Snell. er in zoekt
AAtfT. OP VIII 81. m
81 ygg. Be nauwkeurige beschrijving van het uiterlijk der skythiscbe
koningin, hare vergelijking met de vermaardste schoonheden uit den ouden en
nieuwen tijd vindt men niet bij G. en is, zoo als in de inleiding is gezegd, een
van Maerlants beste toevoegsels. Hij toont bij deze gelegenheid zijne belezenheid
in de litteratuur, en wij mogen wel veronderstellen, dat de werken, wier kennis
wij uit deze plaats bij M. kunnen opdoen, ook zoo tamelijk alles zijn, wat hem
toen uit dit gedeelte van de letteren was bekend. De plaats is om deze reden
van vrij groote beteekenis voor de geschiedenis van M. en de mnl. letterkunde.
Hij noemt drie Blanchefloren. Bl. van Spanien is de heldin uit het verhaal van
Floris ende Blanschefluer. Van de tweede Bl. wordt gezegd dat zij met eenen
man, wiens naam in het Hs. Tilenrijs is, in Baertanien was gevlucht. Snell.
vermoedde waarschijnlijk te recht, dat deze vrouw tot de geschiedenis van Tristan
behoort. Blancefloer was de moeder van Tristan, de zuster van koning
Marke. Met Rivalin vluchtte zij in diens land. De naam Tilenrijs in ons Hs.
moet bedorven zijn, maar wij kunnen niet gissen waaruit. Bij GotfritvonStrassburg
en bij Eilhart von Oberge stemt de naam Rivalin overeen; Gotfrit noemt
buitendien den ^aname" Kanelengres en Kanel. Bij hem heet zijn land Parmenie,
hij kent echter ook eene andere be working, volgens welke hij uit Lohnois
was, en daarmede stemt Eilh. overeen (vgl. ook Wolfr. Parciv. afdeel. 73).
Yolgens onzen tekst moeten wij Bretagne als zijn land beschouwen; maar Parmenie
en Lohnois zullen ook niet ver van daar te zoeken zijn; vgl. Gotfr. Trist.
409 Ygg. en 3275 vg. Het is dus zeer waarschijnlijk dat wij aan den Roman
van Tristan moeten denken, uit welken ook genoemd worden Ysaude van Yrlant
en Ysaude mettier witter hant. De derde Bl., Bl. van Beauraparen genoemd,
behoort thuis in den Roman van Chrestiens de Troies Le Conte du
Graal; z. Potvin Perceval le Gallois II vs. 2963 Ygg. Dan volgt Melioer van
Ciefdore, die uit den Parthonopeus bekend is, op welken roman M. ook al 5,
1212 heeft gezinspeeld. Wat de daarop volgende aanhaling betreft, ik betreur
het zeer de gissing van Snell. te spoedig te zijn gevolgd en in den tekst Amadis
te hebben geschreven. Met den Amadis van Gaulen hebben wij hier niets te
doen, de lezing Amadas is in orde. Want bedoeld is de in het Fr. bekende roman
Amadas et Ydoine (uitg. door C. Hippeau, Paris 1863). De held, welke
door Ydoine wordt teruggestooten, zwerft langen tijd waanzinnig rond, hetzelfde
motief dus, als in den Lane., den Iwein en elders. De stof moet zeer bekend
zijn geweest, daar M. niet eens den naam der vrouw noemt. Evenzoo spreekt hij
dan, zonder den naam te noemen, van de beminde van "Walewein en de amie van
Lancelot, de koningin Ginevra. Het feit, waarop hij zinspeelt komt in den ons
bekenden mnl. Walewein niet voor, hij heeft dus het oog op een ander werk en
wel ook hier op het verhaal van Chrestiens de Troie Li Conte du Graal vs.
8000 Ygg. De bedoelde schoone is Orguellouse de Longres; z. Potvin Perc. le
Gallois II vs. 7893 Ygg. De volgende schoone, Ampholie, zal ook wel, zooals
Snell. vermoedt, in een middeleeuwschen roman te huis behooren; maar ik kan
evenmin, als hij zeggen, welke roman dit is. Ook van het werk, waarin Octaviana
van Romen te huis behoort, heb ik niets kunnen opsporen. Bekend is
wel een verhaal van Octavianus van Rome, maar zijne vrouw heeft elders niet
den naam van Octaviana. Tot de klassieke letterkunde behooren de namen
Deanira, Phillis, Dido, Europa, Briseis. Maar Phillis is denkelijk toch uit een
middeleeuwsch geschrift geput, t. w. uit het verhaal van Aristoteles en Phillis,
Dr. FRAKCK, Alex. s\
482 AANT. OP YIII 124—419
waarin deze beminde van den jongen Alexander den ouden wijsgeer door hare
schoonheid geheel verdwaast; z. v. d. Hagen Gesammtabenteuer I 17 \gg. en
de Einleit. bl. LXXV vg. Ook Briseis heeft M. wellicht alleen uit een middeleeuwschen
roman van den Trojaanschen oorlog. De bron van zijn kennis van
Deanira en Europa was denkelijk de Metamorphosen van Ovidius (II 833 vg. en
IX 9 Ygg.) van die van Dido wel de Aeneis van Yirgilius. Eindelijk is dan ook
nog de Bijbel door eenen naam, dien van Thamar, vertegenwoordigd.
"Wat van deze werken, toen M. schreef, in mnl. bewerkingen bekend was,
is uit deze plaats onmogelijk op te maken, daar M. ze ook in het Lat. of in
Fransch kan gelezen hebben.
124 vg. Over de constructie, van welke wij hier en verder ook 8, 442
vg. een voorbeeld hebben, heb ik gehandeld Anzeiger YIII 153 vg.
358. De verbetering van ciste in tiste, verl. tijd van tisten of tissen. „aansporen,
overhalen" is mij aangewezen door Prof. De Yries. Z. Sp. 24, 37, 40
met de aant. en Nalezing bl. 515. Prof. De Yries belooft uitvoeriger over het
woord te zullen handelen.
361. Gaut. 118 hora non distulit una. Gelijk het Got., Ohd. en Mhd.
bezigt ook het Mnl. wile in de beteekenis van eene b e p e r k t e uitbreiding des
tijds, t. w. vpor het 24. gedeelte van den dag. Zoo als hier vinden wij het bij
M. dikwijls gebruikt ter vertaling van het lat. hora, b.v. ook 10, 1331, waar
Gaut. (X 375) heeft sed iam magnanimi fatalis venerat hora. Maar men mocht
ook nog zeggen de eerste, de tweede wile en ene hele, ene halve wile b.v. Rb.
14371 die tiende wile van den daghe waest, L. o. H. 2787 hen leet doe niet een
half wile; ibid. 4068 dat dien caitiven, die daer sijn, langher dunket een halve
wile daer, dan ons hier vijf hondert jaer; Nat. v. H. 1503 want die sonne al
erdrike loopt onime sekerlike in twintich wilen ende vive. Daarnaast heeft echter
wile ook al de beteekenis van „tijdperk van eenige uitgestrektheid", zonder dat
deze nader is bepaald. Naast wile staat in de bepaalde beteekenis in het Mnl.
ook het vreemde woord ure; maar nooit heeft stonde deze beteekenis. Dit wordt
alleen gebruikt voor „een tijdpunt, een bepaalde tijd van onbepaalden duur."
Yan daar dat men ook kon zeggen staerf die coninc Faramont, die coninc was
eene stont Sp. 35, 2, 66 d. i. „eenen tijd lang"; zoo ook Alex. 9, 1283 Alexander
hilt stille ene stonde] z. ook 10, 1385 ic hebbe verteert lijf ende stonde,
hetwelk vertaalt (Gaut. 10, 403) consumpsi tempus et aevum. In het Nhd. hebben
de twee woorden weile en stunde bijna geheel elkanders beteekenis aangenomen.
385 rgg. Gaut. 131 indicium est ducis et terroris in illos prodere qui
possunt: qui cum de se fateantur, de duce non audent ducti terrore fateri.
419. Wij zouden voor deze plaats met een heel eenvoudige verandering
klaar komen, indien wij eene in het Nhd. en Mhd. gebruikelijke spreekwijze
ook voor het Mnl. konden bewijzen. Nhd. en mhd. beteekent mir ist recht (rehte)
„mij komt iets te pas, komt mij gelegen", en dientengevolge „ik heb er niets
tegen", z. Gr. Gr. IY 930. Mir ist nicht recht zou dus hier eene gepaste vertaling
zijn van nolle, en eist nu eist echt ligt van eist u niet recht volstrekt niet
ver af. Maar tot nog toe is de uitdrukking in het Mnl. niet bewezen, en uit deze
plaats alleen mogen wij haar bestaan niet afteiden.
AANT. OP T i l l 505-789. 483
505. Ik heb de lezing van het Hs. misschien ten onrechte veranderd.
Even goed als bi dien kan ook bedi (de verzwakte vorm van het voorvoegsel
met den instrumentalis) de beteekenis praeterea hebben. Yan bidien kan ik zelfs
geen voorbeeld aanwijzen, van bedi althans een bij Stoke 3, 245. (Sp. 34, 44,
60 kan bidi niet „daarenboven" beteekenen, maar „desniettegenstaande").
529. De verbetering van beriet in betijet is al door Verdam Tekstcrit. bl.
13 voorgesteld.
634. Besoeken z= „door onderzoek bevinden"; z. Rb. gloss.
649. Men heeft, zoo schijnt het, over het hoofd gezien dat wanconst in
het Mnl. bepaaldelijk de beteekenis van „verdenking" heeft. Kil. vertaalt wancost
met suspicio en zelotypia en onderscheidt het van wangunste zz afgunste. Met de
hedendaagsche beteekenis van „wangunst" is onze plaats niet verstaanbaar,
evenzoo is Rein. 907 de beteekenis stellig suspicio. Daarentegen staat het woord
Rein. 2546 in eenen anderen zin; ik denk dat het daar actief is op te vatten
„het ongunstig gestemd zijn." Hier wisselt de bewerker het met ongunst, terwijl
hij op de eerste plaats misgonsten kiest. Het onderscheid dat Kil. maakt is willekeurig.
Het verschil tusschen de vormen wancost (uit wanconst) en wangunste
(voor wangunst) berust niet op verschillende etymologie; ik stem Martin op
Rein. 907 toe dat Grimms afleiding (op Rein. 1925) van kunnen af te keuren
is; wanconst moet ontstaan zijn uit wangeonst, of wanconnen uit wangeonnen.
Denkelijk sprak men naar de syncope van de e uit wang-onnen en dit werd naar
den regel tot wanc-onnen. Wangonst (ivangunst) ontstaat door nieuwe „anlehnung"
aan gonst (gunst) of aan gonnen (gunnen). De overgang van beteekenis vertoont
zich bij het ww. duidelijker : uit de beteekenis „misgunstig wezen" vloeit voort
die van „iemand iets kwalijk nemen", van daar „verwijten, betichten" en vervolgens
„verdenken." Een mooi voorbeeld van de beteekenis „kwalijk nemen"
levert de Merlijn. De toovenaar belooft zich het kind van Uter-Pandragoen te
zullen aantrekken; god, zegt hij vs. 8664 Ygg., hi sondes mi wanconnen, en
helpe ic hem niet vro en spade, want gy wonneten by mynen rade.
685 Ygg. Gaut. 275 Ygg. et haec fateor scripsisse Philotam: haec scripsi
regi, sed non de rege: sciebam dignius esse, Jovem tacitis agnoscere votis et superum
stirpem, quam se iactando movere contra se invidiam procerumque
lacessere bilem.
701 Ygg. De vertaling is niet nauwkeurig. Gaut. 283 nee patrem ostendere
possum, praesentemque malis adhibere, nee audeo nomen implorare patris, qui
creditur huius et ipse criminis esse reus. Dat de zin van vs. 703 een ander is
geweest, dan door de verbetering van Yerwijs er in wordt gelegd, is nietwaarschijnlijk.
De constructie zal echter eenigszins anders zijn geweest, wellicht no
ic (of in) dar hem ontbieden niet.
728 Ygg. Ook hier strookt de vertaling niet met het Lat. (Gaut. 247)
vernis et adhuc venientibus annis de medio tollor: effeto sanguine patri spiritus
eripitur, quern si fortuna morari vel modicum sineret in obeso corpore, iure
poscebat natura suo. Het is echter duidelijk dat M. opzettelijk den zin heeft
veranderd.
789. Cliven zz klimmen is de vereischte tegenstelling van vallen en be-
31*
mi AANT. OP YITI 790—923.
antwoordt aan het lat. scandere. Men kan echter ook het becliven van het Hs.
verdedigen, want uit de beteekenis „vast worden, wortel schieten', komt die van
„wasdom krijgen, voortgang hebben, vooruitgaan" voort, waarin het woord zeer
gewoon is; z. Yr. en Minne III 93; Praet 1124; Hildeg. Gloss.; Kil.; De Bo.
In deze beteekenis zou ook becliven hier eenen goeden zin geven, maar de tegenstelling
schijnt mij cliven te vereischen (vgl. ook vs. 777).
790. Mettien heytiven zz als een heytijf „op ellendige wijze"; z. Yerdam
Taalk. bijdr. I 116 vg. De daar opgegeven verbinding mettien bliden vindt men
ook Sp. 35, 9, 28 dus regneerde metten bliden Vortingeris over die Bretoene;
43, 22, 20; Brab. y. 4, 1354; Lane. 2, 27525; Wal. 1063; 8506.
827. Mijne verbetering van dezen regel geef ik alles behalve voor zeker.
Er is integendeel waarschijnlijk dat M. naar aanleiding van het Lat. van Exateus
ook iets meer had gezegd, dan dat hij de broeder van Darius was. In den eenen
regel is echter daarvoor geen ruimte, en er zal dus weer iets ontbreken.
849. Dat besceden gesubstantiveerde infin. zz grens, scheiding. Het ww.
herinner ik mij niet elders in dezen zin te hebben gevonden, maar wel komt
het afgeleide znw. dat besceet voor; twee voorbeelden staan bij Oudem. Bijdr. i. v.
886. De afschrijver heeft hier en vs. 93 den vorm van M. (grouf of groef)
door grof vervangen. Op vs. 93 teekent Sn. aan dat nog de hedendaagsche uitspraak
van den Ylaming groef is, hetgeen door De Bo bl. 389 wordt bevestigd.
M. gebruikt overal dezen vorm: Nat. bl. 4, 871 grouf (varr. groef, B. grof),
desgel. 9, 160; Kb. 15066 groef : behoef', Sp. I7, 67, 60 grouf : behouf; H. d.
heim. 964 groeve spisen enz. Dit groef, waaruit een germ. *grob te besluiten is,
moet de oorspronkelijker vorm wezen, waaruit grof voortkomt indien de klinker
voor de scherpe spirans wordt verkort; z. de aant. op 1, 42 en op 7, 162.
901. Over het praesens ronnen i. pi. van rinnen heb ik gesproken in het
Tijdschr. voor Nederl. Taal en Letterk. II 19 \gg.
905. Kil. hey en, hijen zz fistucare, fistuca adigere et subagitare; vgl. ook
De Bo bl. 466 en De Yries in De Jager's Archief 4, 242 noot 1). Het schwabische
heien zz plagen, qu'dlen zal toch wel hetzelfde woord zijn.
906. Luuschen] z. Yerdam Tekstcrit. bl. 27.
907. Kil. buyschen Flan dr. pulsare, tundere; Be Bo buisch „knal, bons,
holle klank, hevige slag met gedruisch", buischen „eenen buisch geven met te
slaan, of te vallen"; z. Oudem. Bijdr. i. v. buyschen, mhd. biuschen (Mhd. worterb.
I 285b), nhd. bauschen ( D ¥ B I 1199). Ook in het Romaansch vinden
wij het woord terug, z. Diez. Etym. worterb. 2, 16.
918. PlocJcen als wisselvorm van plucken vindt men meer, b.v. Lsp. 2,
18, 66 (plocte); Yrouw. en minne 55, 104. Nog heden is het in 't Ylaamsch
bekend, z. De Bo bl. 873.
919. De zin en het Latijn vereischen hier voor stoc&e beteekenis „to&"; Kil.
geeft de beteekenis truncus, caudex en stirps; maar die van ram us heb ik elders
niet gevonden. Die van „staf" echter kan het den dichter al veroorlooven het
woord hier te gebruiken.
923. Gemalsc zz driftig, vurig stoutmoedig; z. Oudem. Bijdr. onder gheAANT.
OP YIII 929—1060. 485
malsc en malsc, Verdam Gloss, op Ferguut bl. 176. Malsc —os. malslcgot. malsks
in untilamalsks. Grimm, op Eein. 20 vertaalt „lecker, geil, weichlich", denkelijk
misleid door Kil. die opgeeft malts, maltsch z= mollis, tener, liquidus. Maar dit
is het hd. malz, on. maltr (nnl. weliswaar ook malsch) en heeft met malsc niet
te doen. Yoor got. malsks vindt men ook de beteekenis „thoricht" opgegeven,
b.v. Leo Meyer Got. sprache bl. 264. Waarop dit steunt weet ik niet, maar het
is stellig onjuist. De grondbeteekenis van het woord moet wezen „driftig"" of een
soortgelijk begrip, en untilamalsks is „te ontijde driftig", dus zz TT/SOTTSTVJJ.
929. Boestevlecke „roestsmet"; vgl. Nat. bl. 13, 133 roeste smette. Verd.
Segh. gloss, i. v. roost wil op deze plaats roeste liever voor het bnw. houden,
dan voor het znw. Maar roestevlecke, roestesmette zijn wettig gevormde oude
composita. Roest (met den tweeklank oe) is de gewone nl. vorm tegenover hd.
os. rost. Ik weet het verschil in de klinkers niet voldoende te verklaren.
931 vg. zz Gaut. 401 Tarn firmum nihil est, cui non metus esse ruinae
possit ab invalido.
954. Opmerkelijk is het dat het Hs. hier en in vs. 958 heilich heeft.
Gaut. 413 zegt beatum efficiunt. Heilich wordt in het Mnl. niet zelden als synoniem
van salich gebruikt, maar elders alleen in kerkelijken zin; heilich ende
salich zijn dan ook verbonden; b.v. Ruusbr. Ill 212 willen wij Gode minnen,
soe sijn wi heylich ende salich ende ewelic vercoren; vgl. nog III 185; St. Am.
II 5905; 6252; 6269; 6224. Ms. Letterk. 75 f°. 194a. Dat echter heilich ook
synon. van salich in den zin van „aardsch geluk genietende" kon wezen, komt
mij niet waarschijnlijk voor. Dit gebruik zou lijnrecht strijden met hetgeen Heyne
DWB 42, 828 gerechtigd is op grond van het algemeene gebruik van het
woord te zeggen. Alleen zou het denkbaar zijn op onze plaats indien M* het
woord beatus verkeerdelijk in den zin van „het eeuwige heil hebbende" had opgevat.
Doch dit mogen wij des te minder aannemen, omdat het licht mogelijk
is dat in plaats van salech verkeerdelijk heilech (helech) werd gelezenofgeschreven.
In vs. 960 staat dan ook salechede.
979. Over quekenoot handelt uitvoerig De Yries in den Taalgids III 193 vgg.
1002. Trachtich heeft de afschrijver zonder twijfel voor drachtich gesteld
„iets draghende, vol van iets, rijk aan iets", b.v. boomen al te drachtich van
alle manieren van vruchten Ned. Proza bl. 21.
1003. Met war en moede zz met oprechte overtuiging. De uitdrukking
wordt bevestigd door 10, 1110 ic segghu dat in war en ghedochte. Ygl. ook Limb.
9, 1302 dat seggic u in goeden moede „in alien ernst" en nnl. in gemoede zz ex
animi sententia.
1042. Gaut. 461 (denique si deus es mortalibus esse benignus) et dare
quae tua sunt, non quae sua demere debes. M. zal denkelijk iets anders hebben
gelezen; misschien vond hij quae sua sunt en heeft hij dit zoo opgevat, als het
uit zijne vertaling is op te maken.
1060. Ik heb voor de bedorven lezing van het Hs. zoo geschreven, als
naar het Lat. te verwachten is. Yoor het ontbreken van de lidwoorden zou men
tal van voorbeelden kunnen aanhalen; ik verwijs alleen naar vs. 1056. Eerst
486 AANT. OP VIII 1073—1118.
dacnt ik dat M. in plaats van het algeraeene piscis het meer bepaalde ale had
geschreven. Het is mij echter nu niet meer waarschijnlijk dat daaruit het alle
van het Hs. is ontstaan. Denkelijk was er vische uitgevallen, en de afschrijver
vulde den zin en het vers naar goeddunken aan.
1073. Segghen sinen wille zz alles zeggen, waarin men lust heeft. De
uitdrukking komt dikwijls voor: liet hem zegghen haren wille Lsp. 2, 25, 20;
evezoo X boerden III 151; met spreken in pi. v. segghen Rein. II 980; Parton.
734; ghi segt uwen wille Segh. 4941; vgl. ook Ruusbr. Begh. 14, 5 o here,
ghi seghet den wille mijn (in de vertaling qui meo satisfacis desiderio).
Ygl. Janieke zu Biterolf 12759 en ofr. apres dist chascuns son talent Floire
2200. Segghen sinen wille beteekent dan ook „praatjes maken, liegen" here, gi
segt uwen wile hier an; dat ne mach niet gescien Lane. 2, 28309; mer si segghen
haren wille, die dat segghen, want deed men alzo enz. Ned. Prosa bl. 225. Ook
met andere ww. wordt op deze manier de accus. sinen wille verbonden: Alex.
2, 627 beide van silver ende van goude, souden si hebben haren wille*, 9, 1021
dede sinen wille, Rb. 9594 Abysay sach sinen wille', Parton. 5853 mallicpeinsde
sinen wille, Stoke 7, 740 maer hi pensede sinen wille; Parton. 683 en 760
ghewinnen sinen wille", 797 dat ic minen wille name, die scone ware ende bequame
(d. i. „dat ik naar mijnen zin eenen schoonen man neem"); 7585 antwert
sinen wille van desen (antwoord hem wat hij gaarne hoort!) In al de genoemde
uitdrukkingen — behalve misschien Parton. 797 — is de accus. wille in de
beteekenis „hetgeen men wil, hetgeen men wenscht" het object van het ww.
zoo als wij nog dagelijks zeggen „iemands wil doen" hd. jemandes willen tun,
Maar er komen ook uitdrukkingen voor, waarin men den accus. voor eene
vrijer constructie, voor een accus. van wijze, moet opvatten. De constructies, waar
dit het geval is, komen echter denkelijk voort uit de anderen, waar de accus.
werkelijk het object voorstelt. In iemen laten spreken sinen wille kan men den
accus. adverbiaal opvatten „spreken naar zijnen zin" en zoo wordt het mogelijk
sinen wille of al sinen wille als eene op zich zelf staande adverbiale uitdrukking
te gebruiken. Wille zelf en gelijksoortige woorden worden aldus gebezigd:
Segh. 952 (wi) lieten u slaen al uwen wille, Rb. 13449 aten haer ghevoech;
Lane. 4, 10184 maer hi haettene al sijn gedochte. Bijzonder vaak wordt macht
op deze wijze gebruikt. In doen (al) sine macht b.v. Lane. 2, 4253 is macht
„hetgeen men vermag", van doen af hankelijk, en van daar wordt (al) sine macht
eene adverbiale formule: ic sal pinen al mine macht Limb. 9, 237; want heme
so hebbic quaet ghedaen ende sal noch doen al mine macht Parton. 7297; vlien
van heme al u macht Segh. 3267; gaet u al u macht bereiden Lutg. I l l 393;
Hep hi lude al sine macht Lsp. 2, 31, 53; haest u al u macht Lansel. 574;
Rubben 209; daer bliesic in al mijn macht Buskenbl. 115. Soortgelijke accusatieven
zijn ook de bekende uitdrukkingen (al) dat hi mach, can, mochte, conste,
b.v. Alex. 5, 804 quam Alexander al dathi conste.... tote Arbele.
1081. Besien „letten op, zorgen voor", z. Franc, gloss.; Alex. 10, 492;
van daar ook „berechten, besturen", zoo op onze plaats en Rb. 17830 gods
waerheid eist diet al besiet, soe maket al ende so berecht, al die werelt nu ende echt,
1118. Vgl. Sp. 4l, 18, 32 daert aire dicst was gespeert in den wijch
doorbrac hi dat.
AANT. OP VIII 1141-IX 32. 487
1141. Op den scilt, die hij vor die joeste hilt is zeker eene merkwaardige
uitdrukking. Men zou al licht genegen zijn haar voor bedorven te houden
en b.v. borste voor joeste te willen lezen; maar zij wordt gestaafd door Rb.
6707 mettien hief hi up den scilt, die hi voor die were hilt, hetwelk beantwoordt
aan Hist, schol. Jos. cap. YII elevavit clypeum quem gerebat. Ik kan deze
uitdrukkingen slechts verstaan door joeste of were op te vatten in den beperkten
zin van dat gedeelte des strijds, dat de tegenstander uitvoert. Misschien is ook
de duistere plaats Flandr. Ill 118 vgg, op soortgelijke wijze te verklaren: ter
sconfelture warp die centauroen den scilt daer iegen, namelijk ter sconfelture
die de tegenstander hem wil bereiden. Ik ben echter zelf door deze verklaringen
niet zeer bevredigt.
1142. Vgl. Flandr. I l l 86.
IX.
2. Met kan gebruikt zijn als in uitdrukkingen metten viere ontsteken, verbernen
b.v. Stoke 8, 1166; mettien winde voolne ontfaen Alex. 7, 1316; een
groot boom die valt daer metten selven winde ter neder St. Am. I 550; sweten
metter pine.... droghen metten sonnenscine Sp. I3, 8, 27; es metten wormenverrot
31, 18, 32; dat warmoes zoot metter zonnen 34, 29, 38. Met beteekent dus
het werktuig, de zaak en denkelijk ook den persoon, door welken iets geschiedt.
Nader staan echter ter vergelijking met onze plaats Nat. bl. 3, 572 worden se
met den man gheteemt en Sp. 43, 1, 8 die keytive die over zee waren gebonden
metten heidijnscen honden (d. i. die door de heidenen in knechtschap waren
onderdrukt). Hier staat met met eene soort van prolepsis, het behoort eigenlijk
eerst tot een begrip, hetwelk het gevolg van het praedikaat is vgheteemt, ghebonden,
ghedwonghen worden dat zij met den man zijn." Op gelijksoortige wijze
zegt het Mnl. ook met prolepsis doe keerdi met sinen scharen Sp. 38, 84, 26;
varen met gode, of metten bliden (d. i. „sterven") Sp. 24, 8, 16; 9, 61; 27,
57; 25, 44, 50; metten salighen moetti sijn ghehaelt in dat soete ryke hier boven
St. Am. I 5238.
20. Deze zin staat ook woordelijk in het Lat. (vs. 8) amicitias regumnon
esse perennes', maar hij was ook een nl. spreekwoord: Meyer Spreuken en
Spreekw. bl. 17 heeren hulde is gien erve\ vgl. ook Lsp. 1. 31, 59 ghelucs bederve
en is altoos gheen erve.
26. Stede houden en sine stede houden zz zijne plaats hebben, gelegen
zijn: Lsp. 3, 14, 91 hoe die sterren houden haer stede] meermalen gebruikt
dezelfde schrijver het van tijdperken: 2, 54, 43 dusent jaer segghemen mede dat
dese euwe hilt hore stede; 54 (die sevende euwe) die... zonder inde hout haer
stede. Z. verder Wrake 1, 52 die edele gherechtechede, daer alle doghet in hout
stede, Belg. Mus. 6, 316 dachterste dach van spelmaent hout hier stede.
32. M. heeft hier het Lat. verkeerd begrepen, Graut. (vs. 15) zegt sed
reliquis, a quo sortita est India nomen, Indus frigidior, australi parte iugosis
488 AANT. OP IX 33-388.
montibus invehitur directo gurgite Ganges, totius fluviis orientis maior. Misschien
is hit in vs. 31 niet van M. afkomstig en heeft hij in die suutside tot het volgende
gebracht. Maar ook dat is verkeerd.
33—35. Den inhoud van deze regels leest men niet bij Gaut. In den Sp.
vertelt M. hetzelfde l1, 48, 19 Solinus scrivet sonder waen datter V* steden in
staen, entie minst lieden in hebben dan, hebben wel IXm man; vgl. ook l4, 37, 7.
Yoor ovehoet wil Snell. overhoot zz overhooft lezen zz hd. iiberhaupt, maar
in den zin van „dooreen genomen, door elkander gerekend", en vergelijkt twee
plaatsen uit de bijlagen op Meermans verhaal van het beleg van Leiden in 1420
(Verhand. der Maatsch. v. Nederl. Letterk. I). Maar ik betwijfel ten zeerste, of
het woord voor het oudere Mnl. en onze plaats mag worden aangenomen. Ik denk
dat ouehoet (zoo staat in het Hs.) verkeerd geschreven is voor onghehoet, of
wellicht voor onehoet of onihoet (met eene bekende verzwakking van het voorzetsel
ghe). Onghehoent is eene verzekeringsformule als voorwaer gheseit, sonder
saghe en dgl. Het staat als synon. van seker Troyen, Bloemlez. I 139, 75 sijt
seker dies ende onghehoent, en vandaar dan ook elliptisch, zoo als op onze plaats
het geval zou zijn: Yelth. 6, 1, 53 dus wert Lodewijc, ongehoent, in die stat
tAken gecroent.
153. Gaut. 65 quatuor in latum stadiis. M. rekent dus 16 stadia op eene
mile. Daarmede stemt 2, 232 overeen, waar hij voor 500 stadia schrijft 31
groter milen. In tegenstrijd daarmede staat 1083, waar 480 stadia wordt vertaald
met viertich milen. Maar daar hebben wij eene fout. De var. leest •L*,
oorspronkelijk stond er echter zonder twijfel 'LX*; vgl. Kb. 16708. Dit geeft 8
stadia op eene mijl, dus eene andere rekening. Hier bedoelt M. echter de oude
romeinsche mijl, zoo als hij op de genoemde plaats van de Eb. zelf verklaart:
1 mile zz 8 stadia, 1 st. zz 125 pas, 1 p. zz 5 voet; dus de mile zz 1000
passus =z 5000 voet. Zoo rekent hij ook Rb. 6575, Alex. 7, 1090 (4 milen zz
4000 passuum) en 10, 373 (6 milen zz quinquaginta stadia). Maar Rb. 16698
\gg. zien wij dat hij daarmede niet de bij zijne landgenooten gebruikelijke mijl
bedoelt. Yoor deze moeten wij zijne grote w^enemenzz 16 stadienzz 10.000 voet.
269. Bij Gaut. heet de man Attalus; M. gebruikt dus willekeurig eenen
aan zijne landgenooten bekenden naam.
327. Battelieren] z. Oudem. Bijdr. i. v. batalgeren en batelgeren; MerJijn
22831. Ofr. bataille zz fortifie, rempare, mis en etat de defence (Du Cange
deel VII). Het beteekent in 't algemeen „in staat van tegenweer brengen."
331. Bij Gaut. 185 geheel anders sed quia profusi terram violentia nimbi
mollierat. Het schijnt dat M. opzettelijk daarvan is afgeweken.
349. "Wij hebben hier verkiesen in de beteekenis, waarop ik in de aant.
op 3, 235 de aandacht heb gevestigd „iets opgeven, niet willen weten van";
z. Oud. Bijdr. Behalve op de daar opgegeven plaatsen komt het woord in deze
beteekening voor Nat. bl. 5, 4; Lev. Jez. bl. 141 (verkuschen) en Parton. 1133
wildi ook die jacht verkiesen ende ghi in rivieren wild riden, waar dus voor
verkiesen geenszins niet in te lasschen is.
388. Gaut. 214 nee volucres cursus aequare valebat equorum. De constructie,
die wij door mijne verbetering verkrijgen is in het Mnl. zeer gewoon.
AANT. OP IX 392—408. 489
Een adjektief hetwelk met nadruk wordt vermeld, vooral als het causalen zin
heeft, wordt in een bizonderen zin met het pronomen aangevoegd en bijna altijd
met het in de aant. op 6, 418 besproken so verbonden. Alex. 7, 95 die sijn so
snel\ 1000 si werden so crane; 10, 176 dat es so heet; Nat. bl. 7, 834 daer di
die woerme dus onreine verteren, entie sijn so dene; Rb. 6432 miracle waestdat
hijt besien al gader mochte, het was so groot; 6975 ende sloech die drie gygante
doot1 Enachs hinder die war en so groot; Yelth. 8, 17, 5 ende sal haer mesdaet
lonen daer met tormente, die sijn so swaer; Lane. 2, 22343 want elc hadde selke
X. wonden, dat een ander wel sterven mochte , vander minster, si tvas soe onsochte;
3, 22309; 4, 11771; Lsp. 1, 8, 38 enz. Ook zonder so Nat. bl. 8, 278
om den stanc, die van den dode coemt dies stranc.
392—97. Bij Gaut. 222 lezen wij weder geheel iets anders sed neque barbarici
Martem exercere sagittis fas erat; arcus enim gravis etingens, nisi primo
impremeretur humo, nisi curvaretur ab imo, non poterat flecti. Hij wil zeggen
dat de Indiers geen gebruik konden maken van hunne zware en onhandige
bogen, omdat de Grieken geen stand hielden, maar nu eens hier, nu eens daar
waren. M. heeft of niet begrepen, wat G. wilde zeggen, of hij wist het niet in
zijne taal terug te geven en zeide er geheel iets anders voor, wat hem bij de
latijnsehe woorden juist in den zin kwam.
Aangezien daar sprake is van de sagittae, wordt het waarschijnlijk dat scichte
in vs. 393 het juiste woord is, en dan kan in 394 niets anders hebben gestaan,
dan ghedichte. Anders zou men kunnen denken aan sticke : dicke, maar voor
stic in den zin van „pijl, werptuig" ken ik geen voorbeeld. Kil. heeft wel stuck
ghescuts zz tormentum aeneum, bombarda, maar dat is niet voldoende.
408 vg. Gaut. (234) heeft non solum barritus equos sed et horrifer aures
moverat humanas, tremulusque expaverat aer. Et iam terrificus turbaverat agmina
stridor ordinibus laxis etc. Als men te twee tferzen 409 en 410 op zich zelf
beschouwt, heeft men de keus tusschen de lezingen vloen : el niet en doen en
vlien : el niet en sien, Als het eerste oorspronkelijk was, zou het moeielijk te
verklaren zijn, hoe de lezing van het Hs. is ontstaan. Maar indien er stond
vlien : sien, en in plaats van vlien werd vloen geschreven, kon in den volgenden
regel licht doen om het rijm worden toegevoegd. Misschien geschiedde dit ook
om der wille van de eigenaardige constructie, die wij hebben, als men leest el
niet en sien. Maar zij is geen bezwaar, want het Mnl. heeft bij dan zz „behalve"
meer eene soortgelijke vrije constructie: Alex. 6, 170 els ne ghene veste van
muren, so en was al om die stede, dan die nature wassen dede ene roche al
omtrent; 8, 861 ende si ander goet en sochten dan hem nature woude geven
broot; 7, 1262 aant. vs. 38 engheen en houden si langher, dan syse soghen
een jaer\ misschien bevatten ook 7, 957 vg. eene soortgelijke constructie; Wap.
Mart. I 671 hem en can ghehelpen el geen cruut dan die (d. i. die vrouwe die)
hem tevel toesinde; Moriaan 1627 hine hadde gedronken no geten, no engeens
goet ontbeten, dan ghevochten inden dage\ 2755 inne vant wijf no man, dan
heide ende woest lant\ Stoke 6, 430 Olout hilts niet meer tale dan hi ginc ter
cameren in, Tond. bl. 48 nochtan dat ic dese pine niet en lide dan ic se simpelike
sie. Naar aanleiding van de laatste voorbeelden, zou op onze plaats kunnen
staan nochtan dat sise niet en sien, wat misschien duidelijker zou wezen. Wij
hebben in deze constructies stellig eene verkorte wijzo van spreken; eigenlijk
490 AANT. OP IX 446—699.
zou het moeten luiden hem en can ghehelpen gheen cruut ende niet el, dan, of
nochtan dat sise niet en sien ende el niet doen dan.
446. Gaut. 257 Porumque spicula fundentem, medio velut aequore
solum destituere sui.
490. Graut. 277 (non, zoo bij Miildener, maar var.) numtu, prohdedecus!
inquit, Taxilis es frater? qui transfuga meque suumque perdidit imperium. Of
M. meumque heeft gelezen?
587. Welke plaats met Andene bedoeld is, weet ik niet te zeggen. De
verbetering van dan in van is daarom ook niet zeker, het geheele dan andene
kan een verbasterde naam (in dit geval in adjekt. vorm) wezen.
615. Vgl. de aant. op Flandr. Y 90.
617. Coninclike slage (ook 577 coninclike versiert) en weder 739 coninclike
dade is merkwaardig. Denkelijk staat het gebruik van het woord op deze plaatsen
in verband met de omstandigheid, dat wij in Jul. Yal. Epitome III, 4 aan het
begin van het tweegevecht met Porus lezen fieretque pugna regalis.
656. Ooc staat hier adversatief „daarentegen, van de andere kant"; zoo
ook 4, 1193; 5, 532 (lat. contra)-, 9^ 719; buitendien b.v. Rb. 26146; D. Doctr.
2, 1615; Praet 1, 2377; vgl. Clarisse op H. d. heim. vs. 317. Tusschen deze
beteekenis en de gewone =: etiam staat het gebruik van ooc in zinnen, die niet
een verschillend praedikaat bevatten, maar hetzelfde praedikaat van een nieuw
subj. uitdrukken, waar wij het met „van mijn, zijn kant" kunnen vertalen; b,v.
Alex. 7, 409 Bessus vlo in Bacteren lant, Narbesines vlo ooc te hant in dat lant
van Yrcanie\ z. ook 5, 992; 6, 758.
670 Ygg. De beteekenis van deze regels is m. i. deze: „Terwijl Porus er
maar op in sloeg, was Alexander spaarzaam met zijne slagen, en hij ruste uit
onder de slagen van zijnen tegenstander; want hij zelf sloeg slechts wanneer hij
meende zeker te zijn het met goed gevolg te kunnen doen, nl. Porus te kunnen
kwetsen." Denzelfden zin bevatten vs. 694 vg. Alexander was ghestade d. i.
„bestendig, rustig, kalm" (z. Oudem. Bijdr. i. v. ghestade) in tegenstelling
tot Porus.
699. Op eene vroegere plaats laat M. ook Alexander zingen, terwijl het
oorspronkelijk er niets van heeft. In Jul. Yal. Epit. I l l 4 heet het alleen tandem
Porus ex quadam repentina tumultuatione suorum conversus, ut videret
quidnam esset. lets meer overeenkomstig luidt het in den Sp. I4, 39, 48 Porus
soude met stouten moede up sijn vole sien die waren vro, Dit kan echter ook
slechts toevallig wezen, als het niet in het latere werk eene herinnering aan
het vroegere is.
Te dezer plaatse van den Sp. wordt sullen op dezelfde wijzegebruikt, als hier
in den Alex., t. w. in de beteekenis „op het punt staan", en met dit sullen
wordt een periphrast. futurum gevormd: ic sal doen is = facturussum, ic soude
doen zn facturus eram. b. v. Franc. 3635 ende sal de hant ter beurze bieden",
Praet I 3147 als hize {de adre) lecghen siet so dare.... ende hise nemen sal
metier hant, dan wint soere omme\ Sp. 38, 39, 15 Grimolt geviel dat hi eene
duve soude scieten (lat. cum arcu columbam percutere nisus esset); Franc.
AANtf. OP IX 705—1011. 491
8528 doe so zout ter veinstre cliven van der zale, daert uut scoot. Aan zulk een
hi sonde doen kan met de beteekenis na komen het hi sonde hebben ghedaen,
waarover wij in de aant. op 3, 872 hebben gesproken.
705. Fondament (fundament) zz „aars" gebruikt M. ook Rb. 32464; Sp.
36, 38, 25; 38, 72, 96. Naar de aant. van Snell. wordt het in Ylaanderen nog
algemeen gebruikt; ook in Noordnederland kent men het woord.
718. J. V. Epit. quid hactenus inter dnos reges actitatum est, nisi ut,
vobis nostrisque incolumitate ac sospitate fruentibus, dnm unus nostrum, occumberet,
alter fieret in regno successor.
806. J. Y. Epit. I l l ; 19 pardos sex\ vgl. Nat. bl. 2, 3181 vgg.
809. J. Y. Epit. rhinocerotas octoginta. De naam espentijn, in zijn oorsprong
mij geheel duister, is niet zeldzaam, wij vinden hem en voor den fabelachtigen
eenhoren en voor den neushoren: Nat. bl. 2, 3692 Ygg.\ Parton. 2623
var.; 2637; Rose 838 (var. espentuine meerv.); Belg. Mus. 7, 443; 7, 448
(espine)\ Heemskind. (proza) 20 (Matthes in het gloss, geeft ook op espetijn en
esperijn, maar van waar?)
840. Kil. hort zz stoot; Lane. 4, 6685 menegen hurd, menege steke. Of
moet men voor menghen lezen manghen een van manghe „werptuig" afgeleid ww. ?
880. Nu ter wilen mere is eene versterking van nu mere, hetwelk oorspr.
beteekent „voortaan, in het vervolg"; z. Oud. Bijdr. en b.v. Disput. 173 mijn
hint is nu meer sogens sat; H. d. heim. 1144 die hare joghet hevet leden ende
nu mere tijt ter outheden. Maar, zooals het hd. nunmehr, wordt nu meer ook
gebruikt, zonder dat de eigenlijke beteekenis van meer „voortaan, in het vervolg"
op den voorgrond treedt, en zij kan zelfs geheel verdwijnen, zoodat dan
nu meer slechts zz „op het oogenblik" is. Troyen 9021 doe Pierus ghenas van
den wonden, behaghets al den Griehen wel. Numeer maecten si groot spel\ Test.
784 dat heefsdom ende overspel ghemeynre sijn nu meer dan si war en wilen eer.
987. Gaut. 453 nee mora, concurrunt avidi curare iacentem Pellaeum
proceres, referuntque in castra Deorum invidiam. Onze tekst is stellig bedorven;
ik weet althans niet wat scildes rant hier zou kunnen beteekenen, en vs. 986
is te lang. Ik vind echter geen voldoende verbetering. Misschien schuilt hier
hetzelfde woord als in Sp. 42, 7, 15.
1005. Sneven drukt oorspronkelijk eene snelle beweging uit; vgl. mhd.
snabe „bewege mich rasch vorwarts, auf oder ab" Mhd. worterb. 2s, 434; Kil.
sneven zz labi. Yandaar ontsneven een van de vele ww., welke beteekenen
evadere, effugere als oniscaven, ontwisschen, ontgliden, nnl. ontslippen, ontsnappen.
1008. Gfaut. 469 an metuis, ne sis fati reus huius? d. i. „of vreest gij
dat, als ik sterf, gij er de schuld van zult hebben?" M. heeft een anderen zin
in de woorden gevonden.
1011. Als wij Sp. 42, 50, 57 vergelijken doe sach die panes dat men tien
tiden dor noot die wonde moeste widen ende houwen dor dien noot vinden wij
wel een houwen, hetwelk op zich zelf ook hier zou kunnen gebruikt zijn. Maar
het lat. tenere, houden in vs. 1018 en de geheele zin verheffen het toch boven
twijfel dat hier houden moet staan. In den volgenden regel zou men aan ghe492
AANT. OP IX 1014—1284.
wonden (dijns levens) kunnen denken; maar het eenvoudigste is hier het meest
juiste. Ghetrouwen is immers eerst ontstaan na dat een afschrijver houwen i. pi.
van houden had geschreven.
1014. In dijn sniden zz „als gij wordt gesneden"; vgl. Nat. bl. 5, 345
bequamelic es hi (een visch) in sijn eten, maar onverduwelijk\ Sp. lr, 86, 45
in sijn ontvaen (als hij werd ontvangen); 4l, 35, 54 te sijnen gravene (bij zijne
begrafenis); Merl. 10252 dat men lette sijn sacreren, evenzoo 10289 mijn wijen\
Sp. 26, 30, 73 so heilech wert Gallicaen dat die besetene genasen saen van den
duvelen met sine (1. sinen) siene alleene; 26, 69, 37 maer van sinen siene allene
wert hi vervaert (lat. solo visu bestie perterritus est)\ 26, 72, 63 daer ontfingen
si hare dopen; Lane. 4, 6498 hebben in sijn besudden geivesen. Deze constructie
kan op dubbele wijze worden opgevat: het pronomen kan objectief wezen; zoo
als dine lieve zijn kan „de liefde die hem wordt toegedragen", zoo sijn sniden
het snijden dat aan hem wordt gedaan; of de infin. kan passief zijn optevatten,
want de infin. praes. heeft ook dezen zin.
1077. Ygl. 10, 1235 die serpente ende die olifante ende ooc die leleke
gygante, al hebdijt met mi dorronnen.
1080. Gaut. 525 ad nova tendentes semper discrimina quis nos invictos
loties poterit praestare (var. servare). Prof, de Tries schrijft mij met zijne conjectuur
„van bemachten ken ik wel geen voorbeeld; maar 't woordrechtvaardigt
zich zelf en Kil. heeft bemachtighen zz potestatem dare dat op een ouder bemachten
wijst. In den zin van het latere bemachtigen hd. bemdehtigen komt
bemachten in de 17de eeuw voor; z. De Jager "Woordenb. der frequ. 2, 1052."
"Wij krijgen met deze conjectuur eenen goeden zin. Het is echter mogelijk dat
ook in vs. 1079 oorspronkelijk een ander woord in het rijm stond (Gaut. zegt
dummodo te serves, dum tu tibi parcere cures).
1091 Ygg. Gaut. 533 Ygg. cum labor et merces aequa sibi lance cohaerent^
et causis paribus respondent praemia damnis, dulcior esse solet fructus maiorque
secundis rebus, et adversis mains solamen haberi.
1156. De door mij ingelaschte regel wordt door het Lat. gerechtvaardigd;
de uitdrukking te scepe waert bidden is verkort voor bidden te scepe waert te
gaen\ zoo staat Sp. 41, 31, 17 badene mettem zz „bad hem tot zich."
1203 vg. Vgl. 7, 991 \gg. De hier voorkomende naam van het fabelachtige
volk, LemneS) is ontstaan uit Blemyes\ z. Solinus 31, 5; Isid. XI 3.
1206 Ygg. Vgl. 7, 940 Ygg.
1211. "Wat met coatricen is bedoeld, is mij niet helder. Aan de overeenkomstige
plaats van het 7de boek zijn behalve de draken nog de grijpen genoemd,
evenzoo Isid. XIV, 3 dracones en gryphes\ maar van de grijpen is hier reeds
1206 vg. gesproken. Misschien is cocatricen te lezen; Kil. heeft koketrijs en
kocketrijs zz basiliscus, welken naam echter M. in de Nat. bl. niet noemt.
1233. Vgl. 7, 889 Ygg.
1284. Drachmont, ook Flor. 1823, eene soort van lange en snelvarende
schepen; z. Mhd. worterb. 3, 81 en Diez Etym. worterb. II 278.
AANT. OP IX 1316—X 18. 493
1316 Ygg. Over dit verhaal van den wonderlijken steen z. Yerwijs t. a. pi.,
Snellaerts aanteekening en hetgeen ik in de inleiding heb opgegeven. De verschillende
verhalen wijken aanmerkelijk van elkander af wat de wijze betreft
van het wegen en de uitlegging. De oorspronkelijke zin, dat het oog (of de
hersenpan) als het met een weinig aarde bedekt is door en weinig
goud en zelfs door eene veer wordt opgewogen is bij M. erg verduisterd.
Yerwijs t. a. pi. vermoedt dat M. in vs. 1330 met Ecclesiastes bedoelt de
Spreuken Salom. 27, 20 „de helle en het verderf worden niet versadiget: alsoo
en worden de oogen des menschen niet versadiget." Ik kan in dit gevoelen niet
deelen; M. heeft werkelijk aan Ecclesiastes gedacht en wel aan de uitspraak die
door het geheele werk wordt gevarieerd, en die reeds in het begin staat vanitas
vanitatum et omnia vanitas: de mensch, die levende meer waard is, dan alle
kostbaarheden, alst god wille dat ghesciet ende die aventure ghebiet dattie mensche
sterven nioet, een dene stucke aerden es so goet, alse die mensce ende beter vele.
En juist het leven van Alexander is het beste bewijs voor deze spreuk, waaraan,
zooals ik in de inleiding heb aangetoond, M. dikwijls bij zijn werk heeft
gedacht, en die de pfaffe Lamprecht, zooals bekend is, naar aanleiding van zijne
bron tot motto van zijn geheele werk heeft gekozen. Als wij bij Lamprecht
7012 Ygg. de uitlegging lezen, zien wij ook vrij duidelijk dat het boek Ecclesiastes
er op van invloed is geweest (wij kunnen er echter ook, vs. 7023 vgg., de
door Yerwijs aangehaalde plaats uit de Spreuk. Sal. herkennen). Er is geen
twijfel aan, of juist dit verhaal en zijne uitlegging hebben de aanleiding gegeven
tot het genoemde motto van het werk van Aubry de Besangon. Wij hebben dus
bij hem en bij M. op dezelfde plaats deltoespelingen op den Prediker, en deze
overeenstemming zal wel niet toevallig wezen. Zij was denkelijk reeds voorhanden
in de bron, waaruit de beide bewerkingen onmiddellijk of middellijk zijn
geput.
X.
2. Overdaet verklaart Sn. in de aant. terecht door „alles wat in woord
of daad, de maat te buiten loopt." Op zich zelf is het niet merkwaardig dat de
oorspronkelijke beteekenis „alles wat in daad de maat te buiten loopt" deze
uitbreiding verkrijgt en men dus ook kon zeggen overdaet spreken. Doch is het
daarom opmerkelijk, omdat voor dit begrip de taal een ander goed woord t. w.
overtale bezat. Maar ook overdaet spreken of segghen is niet zeldzaam Sp. I1,
48, 39 dat soe hevet overdaet geseghet; 33, 2, 44 sprac overdaet ende toren; 33,
11, 29 dat hi hem scande anesprac ende overdaet; Esop. 39, 18 al segestu dine
overdaet; vgl. het gloss.; Grimb. I 3916 oic spraken si groot overdaet enz.
13. Gaut. 11 Ygg. (Natura) Hylen irata novumque intermittit opus, et
quas formare figuras coeperat et variis animas infundere membris turbida deseruit.
Deze voorstellingen schenen M. denkelijk te vreemd toe, om ze in zijne
taal terug te geven. Hij behelpt zich echter op eene wat al te gemakkelijke
manier door eenvoudig te schrijven soe liet alrehande were.
18 Ygg. M. gaat hier tamelijk vrij te werk. Bij Gaut. heet het (16 Ygg.)
494 AANT. OP X 26—128.
Quo se cumque rapit cedunt elementa, suaeque
Artifici adsurgunt: veneratur pendulus aer
Numinis ingressum: terrae lascivia vernis
Floribus occurrit: solito mare blandius undis
Imperat et tumidi tennere silentia fluctus.
Omnia Naturam digne venerantur et orant
Ut sata multiplicet fetusque et semina rerum
Augeat infuso mixtoque humore calori.
26 vg. beantwoordt aan omnia Naturam digne venerantur et orant, en
bet is uit het Lat. niet op te maken, wat beten hier moet beteekenen. Het
schijnt dat M. ten gevolge van de planeten, die even te voren zijn genoemd, bij
figuren in 't bijzonder aan de hemellichamen heeft gedacht, en beten kan dan
woordelijk worden opgevat descendunt de suo loco. Of is het mogelijk dat beten
„van het paard afstappen" bij uitbreiding ook kan gebruikt worden voor „van
zijne zitplaats afstappen" ? Dan zou het aan adsurgere (Gaut. vs. 15) beantwoorden.
In de regels 22 en 23 van het Lat. heeft de vertaler weder een anderen zin
gevonden, dan de dichter er in had gelegd.
43. Gaut. 31 Ante fores Erebi Stygiae sub moenibus urbis liventes habitant
terrarum monstra sorores. Gaut. heeft niets van de borghen. Heeft M. deze
toegevoegd, of heeft bij urbes in pi. van urbis gelezen ?
69 \gg. De Ghierecheit vinden wij in het Lat. niet. Hier komen voor
aliarum mater (Vrecheit), superbia (Hoverdechede), libido (Luxurie, Onsuverhede),
ebrietas (Gulsecheit), ira (Gramscap)1 proditio doli comes et detractio filia livoris
(Nidecheit ende hare kinder: Verradenesse ende Loosheit), hypocrisis (Ypocrisie)
et pestis adulandi (Smekinghe). De twee laatsten tellen echter niet mede bij de
seven hovetvrouwen.
In vs. 72 heeft het Hs. niet duidelijk swarte, maar misschien swarre. Yoor
het eerste kan men aanvoeren dat Kil. swart, swert ook met fuligineus vertaalt
en L. o. H. 4015 die vlamme es donker, swert ende heet. Ik durf niet beslissen,
of aan dit woord, dan wel aan swaren (swaerren) de voorkeur moet gegeven
worden.
87. Men zou licht willen schrijven doen bestaen; maar uit het Lat. (vs.
51) bibulis studiosa potentum auribus instillans animae letale venenum blijkt
dat verstaen goed is. Doen verstaen moet beteekenen „iets aannemelijk maken,
persuadere."
128. Over felle druut spreken Snell. in de aant. op deze plaats en Martin
op Rein. 925. Het woord druut komt ook in goeden zin voor; bij het eene
daarvoor bijgebrachte voorbeeld kan men ook nog voegen Troyen 10457 Ulixes
haren lieven druut. Er is wel geen twijfel, of dit druut en het als scheldwoord
gebruikte zijn identiek. Men moet dan 6f met Martin veronderstellen dat het
laatste gebruik op een euphomisme berust, 6f dat het daardoor mogelijk wordt,
dat de eigenlijke beteekenis niet meer wordt gevoeld, en het woord dus en in
goeden en in slechten zin kan worden gebruikt. Een soortgelijk verloop hebben
wij dikwijls bij woorden die gebruikt worden om personen aan te spreken of ze
te kenschetsen; zij kunnen van een goede tot een slechte opvatting komen en
omgekeerd.
AANT. OP X 171-270. 495
Als nu druut in goeden en in slechten zin hetzelfde woord is, moet het ook
gelijk wezen aan mhd. trut. In dit geval hebben wij het alternatief: 6f het nl.
druut is ontleend aan het Hd. en bij de overneming ten onreehte „ruekverschoben"
(als wij slechts het voorbeeld uit den Lippijn hadden, zou deze veronderstelling
zeer aannemelijk wezen. Maar zij wordt het veel minder, nu ook M. het
woord in den goeden zin bezigt), of diegenen hebben gelijk, welke trtit van
triuwe enz. afzonderen. Het laatste zal wel het juiste wezen.
171. Er heeft hier stellig niets anders gestaan, dan het bekende versterven
zz obvenire hereditate alicui, zooals Kil. het vertaalt; dot lant dat hem
verstarf is „zijn voorvaderlijk lant." De lezing van het Hs. moet ontstaan zijn
door dat een afschrijver het woord verkeerd begreep en wel zoo, als het Snell.
uitlegt, t. w. „wat Daris bestierf, wat hem het leven kostte." Maar M. heeft
zoo niet geschreven.
216—21. Den inhoud van deze verzen vinden wij niet bij Gaut. M. wil er
zijne geleerdheid mede toonen.
227. Gaut. 113 mortis inauditae torquentur agone. Daar wij niet met voile
zekerheid kunnen gissen, waaruit het zonder twijfel sterk bedorvene eer hier is
ontstaan, doen wij het best met het Lat. woordelijk te vertalen, en dan komen
wij op onghehoorde. Het is ook niet onwaarschijnlijk dat dit er wezenlijk heeft
gestaan, want eer is in het Hs.. de gewone schrijfwijze voor haer en hare, en
als er geschreven was doghe oghehorde kon oghe tengevolge van de gelijkheid
met (d)oghe uitvallen en horde, hetwelk misschien onduidelijk was geschreven
als hore (zz hare) worden opgevat.
258. Ik geloof niet dat verheten „iets voorzeggende beloven", hd. verheissen,
elders in het Mnl. voorkomt. Kil. heeft het woord, maar hij wijst het
uitdrukkelijk aan de oostelijke gewesten toe. Wij mogen daarom het bestaan er
van niet bepaald ontkennen, maar waarschijnlijk is het in elk geval niet, en
vergeten kan ook uit het gewone beheten, hetwelk ook de var. heeft, of rechtstreeks,
of door verheten als tusschentrap ontstaan zijn.
270. Gaut. 141 ne forte sit ille futurus inferni domitor. Prof, de Tries,
dien ik ook voor deze plaats raadpleegde, schrijft mij „de lezing is in orde en
beantwoordt aan 't Latijn. Vri hebben is in vrijen eigendom bezitten, niet in
leen, maar als eigenaar of souverein. Ook eigen ende vri hebben, mlat. quitum
et liberum habere. Zoo Stoke 6, 217 so welke helft dat comt an mi, also alst
besproken si, willic hebben quite ende vri. De zin is dus letterlijk ne forte sit
ille qui inferni plenum et liberum dominium habebit. Dat staat met inferni domitor
bijna gelijk." "Wel ben ik daardoor overtuigd dat vri hebben denzelfden zin
kon hebben als domare\ maar hier is er toch eene zwarigheid; want de Lat.
dichter wil te dezer plaatse met domare niet zeggen „die de hel in zijne macht
zal krijgen", maar „die de macht van de hel zal breken", en deze zin kan aan
vri hebben niet eigen zijn. M. schijnt zich echter wezenlijk onnauwkeurig te
hebben uitgedrukt; althans ik zie geen kans om door eene niet onwaarschijnlijke
conjectuur den juisten zin te verkrijgen. Ik heb eene plaats aangemerkt, waar
vrijen eene beteekenis schijnt te hebben, die hier te pas zou komen: Sp. 38, 7,
69 die lande die Cosdroe met ghewelt vrijede, verherijede ende onthelt. Maar
496 AAffT. OP X 278—482.
hoogstwaarschijnlijk was hier vrijede enkel verkeerd geschreven voor verherijede,
en de afschrijver vergat er de stipjes onder te plaatsen.
278. De vertaling in dit vers berust op eene verkeerde lezing. De juiste
lezing is (Gaut. 149) est mihi mortiferum super omnia toxica virus. Maar, als
ik mij niet vergis, heb ik in eene uitgave, die ik nu niet meer kan inzien, in
pi. van virus gelezen virtus. Daaruit verklaart zich ene cracht van venine.
294. Bij ghedaghet zou men door het volgende misleid licht aan de beteekenis
„oud geworden" kunnen denken; tegen deze opvatting zou echter al voort
spreken. Ghedaghet voort is citatus, zoo als bij Gaut. vs. 153 staat.
392 Ygg. Epist. bl. 40 hos Porus capabiles mihi in usus bellorum affirmabat
facilesque averti posse, si ab equitibus verberari sues non desisterent. Vs.
394 is denkelijk bedorven.
413. Sout adjekt. ook 7, 953; Nat. bl. 1, 287 varr. die soute see (tekst
souten)\ Rein. II 407, zoo ook nnl. zout, ags. sealt, engl. salt, on. saltr, ook
in het Hd. niet geheel onbekend (z. Weigand i. v. salz). Hebben wij daarin
slechts het subst. adjektievisch gebruikt (vgl. Grimm. Gr. IV 256 vg.), of is het
een oud adject., en is het subst. er oorspronkelijk slechts het neutr. van?
430—38. Epist. bl. 41 nihil dignum spectaculo ab Indis ultra superesse
referebatur. Igitur Phasiacen unde veneram signa converti imperavi, ut ex eo
loco ad decimum miliarium castra vicina aquationi poneremus.
448 Ygg. In de Ep. bl. 42 staat geheel iets anders. Turn hortor milites,
quia aequinoctiali tempore id octobris mense accidisset, quodque in hyeme, non
aestate autumnove urgeret, non deorum iram esse sed aeris dispositionem. Dit
heeft M. blijkbaar niet begrepen; maar misschien was de tekst, dien hij gebruikte,
bedorven.
453. Epist. bl. 42 in apriciori valle castrorum sedem inveni. Het was niet
moeielijk de beteekenis van ghelie „voor den wind beschut, luw" vast te stellen
ook zonder het Latijn. Het woordt hangt samen met os. hlea, hleo scherm (van
het woud), ags. hleo, hleov, fries, hit schutting tegen weder en zon, mhd.
lie, liewe „laube", got. hlija tent, on. hU, nd. lee, engl. lee, nnl. lij (Kil.
lijde, lije) de zijde van het schip, van waar de wind niet komt, mnl. nnl.
luw tegen den wind gedekt (Hildeg. 245, 147); on. hlija »tegere, defendere
(a ventoy (Egilsson). Het is moeielijk de grondvormen van al deze woorden te
bepalen. Ik zou niet eens durven te beslissen, of wij in ghelie den tweeklank
ie, of ije hebben. De lezing van de var. zal wel niet lien, maar lieu wezen, en
dit pleit voor den tweeklank. Hetgeen M. zegt is dus niet woordelijk gelijk aan
apricior, maar het geeft hier toch denzelfden zin „eene plaats, waar zij voor
den wind, die zij aan de vroegere hadden uit te staan, veilig waren."
482. Beginnen „op het touw zetten, ondernemen." Misschien schemert er
ook iets door van de zinnelijke beteekenis van ginnen „openen" in tegenstelling
tot het verholen van den volgenden regel. Ik maak van de gelegenheid gebruik
om er een enkel voorbeeld te geven van beghinnen in de beteekenissen „op het
touw zetten, inrichten, ondernemen", ook „ten uitvoer brengen": Sp. I bl. 461
vs. 300 hoe minderbroederen ende predicaren eerstwaerven begonnen waren bi
AANT. OP X 486—574. 497
Fransoyse .ende bi Dominicus; II. d. H. 874 van den viere elemente . . . .
smeinscJien lichame es begonnen-, vgl. Mhd. worterb. 1, 528b no. 3. Ook passief
„op het touw gezet, ondernomen worden", van waar de spreekwijze ene sake,
of onpers. het beghint om iets „het wordt daarom ondernomen, het is daarom te
doen", b.v. Claus. 523 daer dese rime om begonden; Merlijn 4118 Merlijn qnam
ende nieman mee met hem, dan die goede man endezyne moeder, daert om began
„om welke het bij de saraenkomst te doen was"; ook transit. Troyen 491 Media
sprac ^wel suete minne, dits daer ic al om beghynne „dit is het, waarom het
mij voornamelijk te doen is" (Benoit 1433 biax amis chiers, plus ne demant);
zonder objekt: Claus. 375 so haddi daer hi omme began „datgene waarom hij
de zaak ondernam, waarom het hem voornamelijk te doen was." Wellicht kunnen
wij op dezen weg de verklaring vinden voor de plaats uit Flandr. I 445
om Fallax Ujf eest al begonnen. Het zou kunnen beteekenen „op Fallax' leven
was het gemunt"; in dit geval moet want in den volgenden regel foutief zijn,
men zou moeten lezen Bat iser vlooch hem dor den bnuc. Maar wie weet of om
Fallax Ujf eest al begonnen zelfs niet synon. kan zijn met hd. um Fallax' leben
ist es geschehen? Dan zou de lezing in orde wezen.
486. De gedrukte teksten van de Ep. afwijkend (bl. 43) jussi antem niilites
suas vestes opponere ignibus. M. zal dit wel opzettelijk hebben veranderd.
503. De gedrukte teksten van de Ep. sepultis admodum quingentis
militibus.
513—20. In de Ep. slechts et {ad) antrum Liberi (venimus). De plaatsen
uit Solinus, welke M. bedoelt, zijn 52, 16 en 52, 5; alleen wat in vs. 515
staat vind ik niet in Solinus met hulp van den index. — 52, 5 heet het ab
hoc ad Alexandrum Magnum numerantur annorum sex milia quadringenti
quinquaginta unus additus et amplius tribus mensibus.
520 Ygg. Ep. anders: Perdidi quoque homines in antrum missos, qui
dicebantur tertia die febribus mori, quia speluncam dei introissent. Quod fuisse
manifestum mortibus eorum probavimus, quia vi intrare praeter religionem et
sine muneribus specus petierant. Supplex itaque orabam numiua, tit me regem
totius orbis terrarum, cum sublimibus trophaeis triumphantem in Macedoniam,
Olympiadi matri meae r emitter ent. M. heeft in deze woorden weer een geheel
anderen zin gevonden, dan zij hebben. De misvatting berust vermoedelijk op de
omstandigheid dat hij probavimus verkeerd verstond.
539. Ep. bl. 45 agmen sub signis me ducente.
548 vgg. De zin van deze regels is mij niet helder en het Lat. is hier
niet verstaanbaarder: esse viam decern non amplius dierum, quo si cum universo
exercitu pergere vellem, aquationis tantum causa tantis impedimentis turbarer.
Caeterum si commeatibus quadraginta millia hominum proponerem, propter
itinerum angustas semitas et bestiosa satis loca, posse mihi contingere, ut aliquid
incredibile perspicerem.
574. Valsce is natuurlijk niet zz: valsce, valscee, vaschede, gelijk Snell.
meent, maar of adverb, of een znw. zooals goede, brede zn een vroeger valsci.
De „umlaut" is ook bij deze afleidingen meestal in het Nl. verwijderd door den
invloed van den klinker in het bnw. Meer waarschijnlijk is het echter dat M.
Dr. FRAKCK, Alex. 32
498 AANT. OP X 586—648.
met valsce, maar valsc, het neutr. van het bnw. heeft geschreven, hetwelk ook
staat in doen waar verstaan. Ook het Lat. heeft hier se nihil falsi comminisci.
586. Het adjekt. ommate (ohd. unmdzi) ook Rb. 29854.
589 vg. Ep. {per aliqua serpentwm, ferarumque loco). Be his autem feris
et serpentibus, quia innumerae erant et India lingua vocitatae, scribendum non
putavi. Wanneer ghediedscen niet eene ruimere beteekenis heeft, evenals bedieden
— en dat geloof ik niet — is M. weer onnauwkeurig, want zijne woorden
moeten het zoo doen voorkomen, als of hij de Indische namen zelf wel had
gelezen.
605. Snell. rechtvaardigt zijne door mij opgenomen verandering met eene
verwijzing naar vs. 642, waar gezegd is dat de boomen stonden in een pare, in
enen mure en bore stare (Ep. intra parietem non magno aedificatum opere)\ z.
ook 771. Maar men zal mij toegeven dat het eenigszins vreemd is, wanneer op
eens van die maisiere wordt gesproken, zonder dat er vroeger van gewaagd is.
Niet onwaarschijnlijk komt het mij voor dat wij hier dezelfde fout hebben als
in 5, 947, dat maniere verknoeid is uit mamerie, want aldus zou het heiligdom
kunnen genoemd zijn. Uit het Lat. is hier niets op te maken.
611. Deze regel komt woordelijk terug Sp. I4, 48, 5. Ep. nigro corpore,
dentibus caninis.
646. Ep. video opobalsamum cum optimo odore omnibus undique ex ramis
abundantissime manare. De vorm vellen voor vallen, hetwelk hier niet eens eene
goede uitdrukking zou zijn, schjjnt mij te weinig zeker, om hem hier toe te
laten. Als meest kenmerkend ww. zouden wij in het Hd. quellen gebruiken;
maar voor het hd. quellen zeggen andere dialecten wellen: nd. tvellen\ Kil.
wellen naast wallen zz fervere, bullire, undare1 scaturire, erumpere; ook De
Bo geeft wellen naast wallen op; ags. wellan\ on. vella. In de meeste talen
heeft dit wellan sterke vormen en kan dus niet als een causativum van wallen
worden opgevat. Ook het Hd. heeft wellec en ivellendec in de beteekenis „kokend"
dus in die van wallen. Op eene gelijksoortige plaats hebben wij in het Mnl. wel
het ww. vallen: Floris 985 daer (van den balsamier) mocht men die balseme
sien vallen af\ van den crismiere droep crisme neder. Af vallen is wel mogelijk,
doch bewijst geenszins de juistheid van ute vellen] maar wie weet, of
er niet ook in den Floris wallen of wellen oorspronkelijk stond. Ook Sp. I1,
16, 40 uter erden vallet side lijm is, zooals mij Prof. Yerdam mededeelt, wallen
(of ivellen) in pi. van vallen te lezen. Op eene andere plaats gebruikt M. in denzelfden
zin driven: Nat. bl. 8, 228 uut dien boem siet men driven erehande
gomme sere goet alst ute kersboeme (varr. kerseboeme, kersseboeme) doet. Weer
elders is utebreken gebezigd: Sp. 27, 9, 25.
648. Dat M. hier, zooals Snell. meent, den uitheemschen crismier (kresmeboom)
tot vergelijking zou hebben aangehaald, zou vreemd wezen. Er is niet de
minste reden, om niet aan den kersseboom te denken, en de in de vorige aant.
aangehaalde plaats Nat. bl. 8, 228 bevestigd ten overvloede wat M. heeft
geschreven.
Een naam voor den harst is mij uit het Mnl. niet bekend; ik schrijf Tiers naar
Kil. en omdat dit van de lezing van het Hs. niet heel ver afstaat. Misschien
AANT. OP X 667—753. 499
stond hot woord ook op de genoemde plaats uit de Nat. bl.; uit alst ers kan
de lezing van twee hss. alster zijn ontstaan.
667—73. Epist. bl. 48 affirmahat sacerdos se nunquam in his locis pluviam,
neque feram, aut ullam avem, aut nullum vidlsse serpentem. Termlnos
autem esse ab Indorum majorihus Soli et Lunae consecratos, Affirmahat idem
quod in echjpsi Solis aut Lunae uberrimis lachrymis sacrae arhores commoverentur,
suorum miminum statui timentes. De vertaling van den laat&tcn latijnschen
zin hebben wij niet; M. zelf kan hem overgeslagen hebben. In de regels 667—
69 schuilt stellig eene fout; men kan vermoeden dat zij luidden maer die stede
daer die home hede \ war en ghewassen titer hede \ teas ghewljt wilen ere. Daarmede
is echter de plaats nog niet^geheel in orde. Hoe zal men grote Inden
verklaren vooral tegenover van Indorum majorihus? Het korat mij niet waarschijnlijk
voor dat M. in pi. van hot misschien verkorte Indorum Indis heeft
gelezen en Indis majorihus door grote Inden heeft vertaald; dan moet grote
foutief wezen,
En eindelijk, wat moet vs. 672 beteekenen? Men zou daaruit bijna afleiden
dat M. werkehjk van Joden en niet van Inden heeft gesproken. JVIaar wij komen
ook zoo niet uit. Indien Joden hier juist is, is het ook goed in 598, en als nu
de daar wonende menschen Joden zijn, geeft het geenen zin te zeggen dat de
grote Joden — wat ook grote hier beteekene, of waarvoor het in de plaats
sta — hier menich jaer hebben gewoond. Denzelfden onzin hebben wij echter
ook, als wij overal Inden lezen. De regel 672 is dus ook bedorven, denkelijk
had hij oorspronkelijk den zin van te voren over menech jaer.
688. Ep. (quod ego dum facturus essem) interrogandum tamen sacerdotem
existimavi. Dat M. uitdrukkelijk zegt een ander vraechde is zonder twijfel om
het rijm geschied, maar het staat niet in plaats van Alexander vraechde, maar
van Alexander dede vragen\ z. Inleiding en Tijdschr. voor !N1. Taal en Letterk.
II 32.
721. Ep. tunc suhito indico sermone tenuis si me respondit arbor.
724. „Dat hij er zoo veel menschen had medegenomen, die het orakel
hoorden." De vertaling wijkt hier en in het volgende weder aanmerkelijk van
het origineel af, waar wij lezen (bl. 50) turn ergo oractdum, cum ignorarem
qualiter Indus esset interpretations, alios mecum interpretes adduxeram, quos
ego partiyn muneribus, partim minis constrinxeram, tit quaecunque arhores indicarent,
ipsos exponere cogerem. Quibus ita cognitis, omnibus metu perculsis,
flentibusque, qui mecum erant palam, quia moris erat, aliud eram consulturus.
Men mag wel veronderstellen dat M. dit niet goed begreep, maar ik geloof niet
dat hij het zoo begreep, als hij het vertaalt. "Wij zullen hier weder een van die
gevallen hebben, waar de vertaler de gegevens van het origineel tot iets van
eigene vinding gebruikt.
740 vgg. Snell. „want hij merkte zeer wel dat niemand den anderen
daartoe aanspoorde", in werkelijkheid daarentegen „want hij had zich overtuigd
dat in het heiligdom geen moord gebeurde"; Ep. quia nullum metueham ultra
nee in me quicquam metuendum erat, ubi neminem fas erat interftcL
753. De tijdsbepaling zal wel bedorven zijn. Epist. heeft sequenti anno
32*
500 AANT. OP X 764—795.
mense Majo, en zoo ook Sp. I4, 48, 35 ten naesten jare in Meye. In vs. 006
staat over neghen maent hier naer (Bp. ad annum et menses octo). Dat M. in
753 schreef over neghen maent komt mij niet waarschijnlijk voor. Ik heb geinterpungeerd,
als of ter neghender maent dezelfde beteekenis kon hebben, als
over neghen maent, t. w. ter neghender maent van nu af.
764. „Dat hij bij het rijzen van de maan daaraan in 't geheel niet daeht";
want anders zou hij er zekerheid van hebben verkregen.
777. Ep. verum adhuc ipse secerdos pellibus velatus ferinis quiescebat.
Onverdecte dierehude zouden onbewerkte vellen zijn, die (aan de bijnenzijde) niet
met eene stof zijn overtrokken. Het Mhd. gebruikt in dezen zin bedecken en ook
verdecken, althans in de uitdrukking verdacte rosse (z. Grimm R. F. bl. 442)
en dat mnl. verdecken ook zoo kon gebruikt worden, blijkt uit uitdrukkingen
als paert wel verdect met coverturen, verdect met goude enz. (z. Oudem. Bijdr.).
789. Martin Anz. Ill 35 heeft ongelijk aan den vorm scolaken te twijfelen;
het woord komt niet zelden voor en luidt altijd zoo en nooit stolaken,
behalve Flandr. I 356, waar het verkeerd voor scolaken is geschreven. Het heeft
met het mhd. stuollachen dus niets te maken. De beteekenis is overal „tafeldoek";
z. vooral de aant. op Flandr. I 356 en De Bo onder amelaken. Daarom mogen
wij ook niet met Snell. op de schrijfwijze van ons Hs. scoetlaken de etymologie
bouwen, als ware het woord uit scootlaken voortgekomen. Anders zou zij zeer
aannemelijk wezen, omdat het niet ondenkbaar is dat een woord, hetwelk oorspronkelijk
„servet" beteekende, later de beteekenis van „tafeldoek" krijgt. Maar
in dit gevai zouden wij toch moeten verwachten de oorspronkelijke beteekenis
nog wel eens aan te treffen. De afschrijver van den Alex, heeft dus eene volksetymologische
schrijfwijze gekozen, indien zij althans niet geheel gedachteloos
is; misschien vond hij scoellaken. Aan eene herkomst uit scotellaken mogen wij
evenmin denken; en wij moeten dus wellicht, wat de etymologie betreft, aan
Kil. gelijk geven, die schoonlaken schrijft „q. d. linteum candidum sive mundum."
791. Leitier (Jaitier) fr. laitier lat. lectuarium schijnt meestal de beteekenis
van „draagbed" te hebben; z. de aant. van Snell. en Oudem. Bijdr. Maar
noodig is deze bijzondere beteekenis niet; z. b.v. Sp. I2, 32, 73.
In de Ep. luidt de plaats (bl. 51) adcumbentes et quiescentes sine nullis cervicalibus,
stratum tantum pellibus ferarum hoc amictu contenti.
792. De uitlating van het verbum substantivum in dezen zin is niet onmogelijk;
z. de aant. op 2 , 902. Er kan echter ook ghecleet sijn si hebben gestaan
en dan niet van den dieren, maar van dieren of wel der diere (: leitiere).
795. Ep. excitato secerdote locum intravi, tertio consultants eandem sacratissimam
Solis arborem. Snell. verklaart ghien „zij staan verlangendte gapen"
(hetzelfde ghien meent hij ook Rb. 2453 te vinden!) en van Helten Yondels
Taal I bl. 11 neemt deze verklaring over en bewijst daardoor dat niets zoo
dwaas is, of het vindt geloof, als het maar gedrukt staat. Wij behoeven waarlijk
niet te onderzoeken of een woord ghien met deze beteekenis mogelijk is:
welk dichter, ja welk mensch met gezond verstand zou aldus spreken? Ghien,
hetwelk hier staat, beteekent niets anders dan „zij gingen." Dit in het Hd. zoo
gewone praet. van gaen vinden wij in het Mnl. behalve op deze plaats nog
AANT. OP X 800—934. 501
slechts op twee andere: Brandaen (hs. H) wi ghyen en L. o. H. 3432 si gien,
beide malen in het rijm. In den Brand, kan de vorm uit de hd. bron afkomstig
zijn (het hs. C schrijft anders), en ook het andere gedicht is niet zeer ver van
de Duitsche grens ontstaan. Dus geven ons deze plaatsen niet het recht den
vorm ook voor Ylaamsch te houden, en het is zeer twijfelachtig, of M. zelf
niet iets anders had geschreven. Maar geheel en al kunnen wij ook de mogelijkheid
er van niet ontkennen. (Hi gie staat ook Kausler I 7033, maar daar is
te lezen ginc (: dine), en wij mogen niet beweren dat de afschrijver den vorm
gie moet gekend hebben, want hoogstwaarschijnlijk is het slechts verkeerd gelezen
of geschreven voor ginc (gie voor glc).
800. Ep. quemque exitum mater mea sororesque meae habiturae essent.
GheJiouden is „(door het noodlot) bepaald"; z. Anz. YII 23, eigenlijk „weggelegd,
opgespaard." Behalve op deze plaats en Moriaan 1755 heb ik het woord
nog opgeteekend Ned. Proza bl. 242 van wien hi ontfinc die onbevlecte ende
onghebrekelike croen, die hem ghehouden was met alien heilighen. Ygl. Yerdam,
Segh. gloss, i. v. verhouden.
831 vgg. In de Ep. vindt men geene aanleiding tot deze redeneering.
835 vgg. doen het wel zoo voorkomen, alsof M. teruggaf wat hij ergens gevonden
had. Daarin zou echter geen afdoend bezwaar liggen tegen de veronderstelling
dat de geheele plaats van zijne eigene vinding is. Maar Nat. bl. 8, 117
vgg. maken het toch waarschijnlijk dat hij iets dergelijks had gelezen.
863—75. De bedorvene lat. tekst luidt lam que a sacris exesseramus arboribiis,
nee iam odorr tlvnis, o/n>bahanu'qtie naves verberabaiitur. Indi enim
sacra deorum ad Oceanum tenebanl, dicentes non par am me quoque esse intmortalem,
qui eousque penetrare potuissem. Quibus ego quod de nobis opinarentur
insinuans, gratias agebam.
884—92. In de Ep. beantwoordt slechts (bl. 54) lasere et albo pascuntur
pipere. Hanc super vallem pyramides sunt pedum tricenorum ab antiquis Indorum
aedificatae. Difc is door M. denkelijk naar de vroegere plaats 7, 928 vgg.
gewijzigd en aangevuld.
919 Ygg. In deze regels schuilen zonder twijfel fouten. Onvrede op de
tweede plaats is verdacht om de beteekenis, men zou een woord met de beteekenis
„onmatigheid in het eten" verwachten, en ook op de eerste is het woord
niet boven bedenking verheven uit hoofde van het rijm (e : e). Wellicht waren
oorspronkelijk 920 en 21 door het rijm verbonden en zijn er andere regels uitgevallen
gedeeltelijk toevallig en gedeeltelijk opzettelijk weggelaten om de in
de war geraakte rijmen weder in orde te brengen.
927. Op eene vroegere plaats heet het sijdenwerc\ maar samenstellingen
van side in den vorm van eigenlijke samenstellingen komenmeer voor, sijdewerc)
zijdiverc zelf Sp. 3s, 89, 8; 41, 28, 61; sijtwolle Nat. bl. 12, 487.
934. Erehande „eene soort van, eene zekere soort"; z. Oudem. Bijdr.;
Lev. Jez. bl. 22 met de aant.; Nat. bl. 6, 707 Psilli sijn erehande liede, die
om ghewin ende om miede venijn sughen uten wonden\ 5, 178; 269; 8, 167;
Brab. y. 5, 520; Wrake I 1645 enz. Dezelde beteekenis heeft eenrehande ook
"Wap. Mart. I l l 159, zooals Yerwijs in de vroegere uitgave terecht verklaarde;
502 AANT. OP X 960—1003.
in het Gloss, op de Stropli. gedichten staat daarentegen de onjuiste beteekenis
„dergelijk, soortgelijk."
960. Pile is het lat. pila zr „pijlaar", welk woord de Ep. te dezer plaatse
gebruikt. Kil. heeft het in de beteekenis pila, sublica, palus, lignum acutum,
quod in terra seu in aqua defigitur; in de* laatste ook nog bij De Bo. In den
Sp. bij het verhaal van hetzelfde feit gebruikt M. columne.
974. Yoor de verbetering van dezen regel vgl. 10, 484 ygg. en 870 \gg.
De inlassching van voorder wordt door het parallelisme met het voorafgaande
voorder gestaafd.
De dubbele comparatief is in het Mnl. zeer gewoon bij het adj. en bij het
adv. (vgl. Mhd. worterb. I 94): bet woester Kb. 9467; bet hoglier 29000; bet
nauwer 31362; te milder bet H. d. heim. 32; bet conder Sp. I2, 19, 42; bet vroeder
37, 57, 84; bet milder 37, 59, 23; bet scaerper 43, 9, 12; bet sochter Franc.
7476; bat nedere Sp. 25, 32, 6; bet herder Esop. 39, 8; bet hogher Parton.
2702; bet gheraecter Wal. 7440; evenzoo met meer: te meer ghesonder Nat. bl.
3, 3414; volmaectelikere mere Sp. 27, 7, 50; sterker mee Lsp. 1, 41, 27; vele
meer scoenre Lane. 3, 6717; liefllker meer Testeye 3430; hovescher ende gheraecter
mere v. d. Feesten 549; meer herdeliker ende ernsteliken Kuusbr. Dogh.
115, 28; scoenre meer Yan den Bergh Geest. ged. bl. I l l , 6, 9; var. scone vil
meer bl. 113, 4, 9. De lezing der variant scone meer zou voldoende zijn, op
de plaats uit Ruusbr. zijn de twee wijzen vereenigd meer herdeliker maar {meer)
ernsteliken. Den positief vinden wij dan ook niet zelden b.v. te bet coene (:)
Stoke 9, 1060; sevenivarf meer scone Lucid. 2008. Een gelijksoortigen overbodigen
comparatief zou men kunnen meenen te hebben in de uitdrukking in ware
van ghere dine houdere condre "Wal. 9565 („ik zou niets gaarner weten"); maar
dit is anders op te vatten, want 8479 staat ook mi moet werden condre, dus
geconstrueerd als het gewone vroeder zijn, vroeder maken. — Op twee plaatsen
vind ik bat ook bij den superlatief (vgl. Mhd. worterb. t. a. pi.) Lsp. 1, 41, 21
dat Babiloensche rike was dierste, dat stercste ende dat verchierste, maar var.
ende bat verchierste-, Limb. 1, 1305 dat bat gheraecste wijf. Aldaar leest de var.
C tbeste geraecste, en zoo staat ook Torec 281 so hi haestelijcst conde meest.
965. Aleinde „het uiterste einde" ook Nat. bl. 12, 84; Sp. 42, 36, 72;
Lane. 3, 5369; Kil. aeleynde. Nog bij Harduyn Godd. wensch. 459.
991 \gg. Gaut. 195 animum nullius egentem non res efficiunt sed sufficientia:
quamvis sit modicum, si sufficiat nullius egebis. Te dien is „om rijk te zijn."
1003. Wij hebben in de inleiding er over gesproken dat Sulcus, dien wij
hier, en Senberis, dien wij in vs. 1345 als medeplichtigen van Antipater leeren
kennen in geen enkele bekende bron worden gevonden. Het is ook volstrekt
niet waarschijnlijk dat M. deze namen op eene ons onbekende plaats zougelezen
hebben. Dus moet hij ze zelf uitgevonden hebben — en voor Senberis zou men
kunnen aanvoeren dat in de Epist. onder de mannen, die met Alexander den
zonnenboom hooren een Simbrius wordt genoemd. Maar dat ligt zoo ver af dat
er moeilijk aan te denken valt dat M. daaruit zijnen Senberis heeft geput — of
ze zijn fout. Ik geloof dat het laatste het geval is. Gaut. heeft op de eerste
plaats (203) venerat Antipater Babylonem, ubi cum parricidis compliciAANT.
OP X 1011 — 1347. 503
bus que suis facinus tractabat acerbum. Waarom zou M. er juist een van
hebben genoemd? en al ghemene in vs. 1008 spreekt er m. i. niet voor dat er
slechts van twee personen sprake is. Als wij veronderstellen dat M. schreef ende
sulc sijn gheselle of ende sulke sine ghesellen, wordt het ook begrijpelijk, hoe
de Sulcus op deze plaats kan zijn gekomen. Een afschrijver vatte sulc of sulke
als eenen naam op en gaf hem eenen lat. uitgang. Senberis weet ik wel niet te
verklaren, maar ik twijfel er nauwelijks aan, of het is op eene soortgelijke
wrjze ontstaan.
1011 Ygg. Kb. 18470 doe Alexander die rike man weder in Babylonien
quam, venijn hi van sieve suster nam so dat hi verloos die tale. Yan het niet
zeer duidelijke motief, hetwelk hier wordt aangegeven, vindt men daar niets
en ook niet in de bron, de Hist, schol. (de uitgave bij Migne Patrologiae zegt
zelf niet dat het venijn hem door zijne zuster werd gegeven). Misschien vond
M. het in een commentaar op dit werk.
1096. Gaut. 251 ardet adire locum mortis.
1116. Gaut. 261 agmine quadrato stipatus. Of M. het woord quadratus
niet begreep? Ygl. de aant. op 4, 1425.
1130. Deze en de volgende regels slaan op Alexander, niet op Exateus,
gelijk vooral blijkt uit de woorden van sieve grote, welke op Alexanders klein
lichaamsgestel zinspelen.
1156 vg. Deze bijzonderheid ontbreekt bij Gaut.; de geheele passage is
tamelijk vnj vertaald. Ook hetgeen 1161—70 wordt gezegd heeft M. niet in zijne
bron gevonden.
1168. Over deze wonderbare boomen z. de aant. van Snell., Nat. bl. 3,
707 Ygg. en Carus Geschichte der Zoologie bl. 190 Ygg.
1283. In dien dat „in dier voege dat"; z. Rb. gloss, en Oudem, Bijdr.
Meestal drukt het de reden of het doel uit; met de beteekenis van graad of
gevolg weet ik geene andere plaats; maar dat ook dit kan, is niet te betwisten.
1293. Gaut. 349 (nauta) in medio iacuit prora fluitante prof undo. Driven
zr „varen zonder koers" b.v. Sp. 32, 38, 80 dreven tusschen wint ende waghe\
Clausule 79 doe Noe dreef met zinen wive; vgl. ook verdriven in de aant. op
7, 1716. Ook dolen ligt niet ver af van het droven van het Hs.; zoo heet het,
ook bij eene zonverduistering, Sp. 38, 91 , 53 die scepe doolden in die zee.
1301 Ygg. Gaut. 352 si sic dulcia fortunae velut eius amava tulisset
Door het gebruiken van het woord avmoede toont M. dat hij amava niet zoo
heeft opgevat, als Gaut. het bedoelt.
1311. De inlassching van eersten behoeft nauwelijks rechtvaardiging. Men
kan haar echter vinden in het gewone gebruik van het bw. eerst in uitdrukkingen
van gelijken zin, zoo als sint die werelt eerst begonde Rb. 30; sint dat eerst
begonste ane gaen dese werelt 30587; zint die wevelt eerst begonde Claus. 350;
synt dat ic ierst wert gheboren Troy en 6095; sident dat ic ivst droech crone
Lane. 4, 10691 enz.
1347. Over den naam Senberis hebben wij in de aant. op vs. 1003 van
504 AANT. OP X 1360—1464.
dit boek gesproken. Bij Gaut. luidt de plaats (381 Ygg.) minder uitvoerig dan
in de vertaling tunc demum cum donarentur opimis a duce munerihus legati,
vina ministros circumferre iuhet: et qui securus ah hoste in hello toties hostilia
fuderat arma, et pater et dominus cadit et perit inter amicos. Invloed van het
verhaal bij Pseudokallisthenes is bij M. niet te bespeuren.
1360. Gaut. 390 quia fortunae medicinam adfore sperahant. Met een
eenigszins ander beeld kan M. dit vertaald hebben door dier aventure ware „de
oplettendheid, de zorg, de bescherming der aventure"; z. Lsp. gloss, ware en
Oud. Bij dr. waer.
1383 vg. De onder den tekst aangehaalde woorden van Gaut. zijn door
M. onjuist vertaald, hij heeft den zin al weder niet goed begrepen.
1392. Gaut. 407 ut solium regni et sedem sortitus in astris cum Jove disponam
rerum secreta hrevesque eventus hominum. Yerdam heeft in de Taalk.
bijdr. I 69 Ygg. in een doorwrocht opstel uitvoerig over de verschillende beteekenissen
van het ww. hetalen gehandeld. Hij spreekt daar ook over deze plaats,
bl. 77; maar ik ben het niet eens met hem dat hetalen hier de vertaling is van
disponam; cum Jove disponam etc. wordt eerst 1395 Ygg. teruggegeven, en het.
beantwoordt aan sortiri. Wij hebben dus hier de beteekenis, die in het Mhd.
de gewone is, t. w. „verwerven" (Yerd. no. 10), en ik geloof ook dat deze geldt
op eenige plaatsen, waarvoor V. eene anclere aanneemt, t. w. ..zijne aanspraken
doen gelden" (no. 15).
1424. Luchter vhigher is mij onverstaanbaar; Gaut. 422 alleen anruoi detract
urn digito.
1429 Ygg. Ygl. Rb. 18470—82 en ook Sp. I4, 54, 40 Ygg. Den inhoud
van 1433—34 vindt men evenwel daar niet. In de Hist, schol. lib. Esther cap.
Y lezen wij et dicitur a quibusdam quod duodecim Alexandrias aedificavit
pro numero anno rum quihus regnavit, maar niet meer; daarentegen in Jul.
Yal. Epitome III 35 vixit autem annis triginta duohus, imperio potitus annis
duodecim, condiditque urhes duodecim quas omnes suo de nomine ^Alexandriam"
nuncupavit: Alexandriam quae condita est suh nomine Bucephali equi, Alexandria
montuosa, Alexandria apud Porum etc.
1466. Ghestalp „gestamp met de voeten" (uit rouw); Kil. stalpen met den
voet — pede quaterc, Belg. Mus. 1, 29, 99 =z Yelth. 1, 29, 87 dat sal ic wel
doen sekerleken ende grote woorden spreken, stalpen ende wagehaerden met,
maar en vechts niet hij mijre wet. Stalpen en stampen hebben dus dezelfde beteekenis
en zullen wel ook in oorsprong verwant zijn.
1487. Corts, coorts mannel. z= fehris gebruikt M. ook Kb. 21685 (tekths.
cords)\ Kil. heeft Jcortse; z. ook Oudem. Bijdr.
1506. Sengerije elders singerije is een in het Mnl. niet zeldzaam woord.
"Wij hebben twee beteekenissen te onderscheiden 1) „heerschappjj" b.v. St. Am.
792; 3401; Kausl. I vs. 6198 en 2) „feestelijkheid, praal." Rb. 13642 ende met
groter singerie (T. singorie) sacreerde die hisscop Joiadas tenen coninc den jongen
Joas; St. Am. II J5874 die soetheid ende die melodic ende die sonderlinghe
singerije van hemelrilce der scoonder stat; Ruusbr. II 180, 5 grote singerie,
AANT. OP X 1506. 505
grate feeste ende grote cost van spisen ende van dranke die moet men den
geven (namelijk aan de prelaten als zij komen om visiteeren); Ned. Proza bl.
113 heeft al dat heerscap te gast ghebeden, daar grote singerie, hovescheit
ende tucht ghescien. Het woord in de eerste beteekenis wijst natuurlijk op mlat.
rom. signoria; in de tweede wordt het door de uitgevers opgevat als „zingerij."
Geheel onjuist is deze opvatting niet, maar toch is het niet de ware. Want
oorspronkelijk is dit singerije hetzelfde als het eerste. Het woord had in de
rom. talen zeer mime beteekenis gekregen; Roquefort Gloss, vertaald het b.v.
door ^seignerie, puissance, domination, magnificence, distinction1'', segnorir ook
met „se distinguer, etre grand et magnifiqiie'1'' een afgeleid adjekt. wordt van eene
schoone vrouw gebruikt enz. De woorden kunnen alles beteekenen wat heerlijk
is, en in heerlijk hebben wij immers ook dezelfde ontwikkeling van beteekenis.
Ten overvloede hebben wij dan in de var. Rb. 13642 ook de schrijfwijzesw#w^.
Het is echter zeer goed mogelijk dat men vroeg het woord met singhen in verband
bracht, en als op de boven opgegeven plaats van Ruusbr. de lat. vertaling
cantus celebres geeft, wordt deze veronderstelling ook werkelijk gestaafd. Daarom
echter is het niet noodig aan het woord bepaald de beteekenis van „zingerij,
gezang" toe te kennen, want ook in de ruimere beteekenis was de bijgedachte
aan singen mogelijk, vooral daar cok melodie eene soortgelijke beteekenis had
(vgl. de aant. op 6, 632).
EEGISTEE DER BEHANDELDE WOOKDEN, UITDEUKKINGEN ENZ.
Biz.
A.
Abemoes 478
achtinghe 432
Accusatief adverbiaal 486
„ bloote bij ww. van beweging
446
„ dubbele 455
„ van het onz. pron. in pi.
van andere naamvallen . 443
Adjectief wordt op den voorgrond
geplaatst in eene afzonderlijke
zinsnede 488
ael 486
Aethiopie 478
al verbuiging XCI
al als voorzetsel XCI, 446
„ te hant 436
„ „ als stoplap 260
Alacrine 449
Albene 434
aleinde 502
als wordt niet u i t g e d r u k t . . . . 455
alse absorbeert een volgend dat. . 502
also z. noch
also als zz op we] ken tijd ook. . 416
Amadas 481
Ampholie 481
Anachronismen 427
Andene 590
ander zonder lidw 447
anghe 448
anligghen 480
ansichte 440
Appollonius 427
Arbelose 478
Attractie van den tijdvorm. . 401, 404
aventure, die — spreekt) .-„
„ bi avent. , I ' ' *
Biz.
Babilone (Cairo) 474
banghe 448
baraet 467
bat ghins 451
Batrangijs 455
battelieren 488
bedi zz buitendien j .««
„ zz desniettemin i
bedouwen 465
beeste 470
begaen. . . j . . 460
beganclcenissc '
beghinnen 496
begrepe) 4?6
begrip )
behoren z. toe behoren
behoudelike, behouden XCI
bekennen hem 124
becliven 484
Belezenheid (Maerlant's) . . . . 481
bemachten 492
besem 397
besien 486
besceden dat) .„*
besceet. . )
besconen 427
besoeken 483
besoeten 405
bessem 397
bestenen 437
betalen 504
beten 494
beten sonder 451
bi z. aventure
„ hoorne verstaen 169
bidden met verkorte constructie . 472
bidi z. bedi, , , ,
REGISTER. 507
Biz.
zz: bovendien (?) 483
bie voor bi LXYIII
Blancefloer 481
bleine 125
blijf sonder 465
bliven met verl. deelw 402
boesemsplete 426 !
bochen 457 I
borghen zz: beschutten 408
boude zz: spoedig 398
Braes 477
brake 426
breJcen 432
brief, brieven 442
bringhen met verl. deelw 410
bronken 460
bruscaert 469
bruut 453
buischen 484
Buricolet vole van 249
buuschen 484
C.
eiteit • . 453
IK
daer uitgelaten bij voorzetsels . . 411
daghen 496
dan absorbeert andere voegwoorden 404
„ met voorafgaanden positief. . 402
„ (zz behalve) met vrijer eonstr. 489
dantse 454
dat z. accusatief
Datief van tijd 429
Deinze 448
dieden waard zijn, baten, helpen . 458
dier 470
diere 423
dicke, dicken ) "YCTT
dicivile \
dinghen XYII, 413
dochte, alse mi 401
doeien 466
doen zz toen . . . . LXXXVI vg.
doen helpen, baten, waard zijn (?) 458
„ , dat d. zz baraet 467
„ doen . . . LXXXYI vg. 499
„ d'belof 400
„ dat tot omschrjjving . . . 411
„ elliptisch 406
„ in den moet 416
„ vervangt voorafg. w.w. . . 433
„ wale, dor iveldoen . . . . 452
doien zz: doeien 466
doien 466
dolen 503
dons, donst 400
Biz.
Donse 448
doot hebben, d. sijn 421
doot z. verkiesen
„ , no dor vrese no dor d.. . . 466
dop 329
dorvaren 492
douwen 466
drachmont 492
drachtich 485
driven zz: bezig zijn 479
503
druut 494
dunst ] 4™
dust I
dwaes 397
dweesten 457
divers 410
E .
e (anorganische) in den nominatief. 413
echt, nu ende 465
eenradichede 445
eenrehande 501
eergierechede 443
eerst 503
ei v o o r te j LSXXIX
n 11 e '
eilant 431
Ellips bij beschrijvingen 417
„ ingebiedendezinnenenspreekwoorden
418
„ van deelww. bij hebben en
sijn met adjectiven enz.
(vooral met doot) . . . 421
ende in net Hs LXII aant.
„ adversatief enz 402
Enkelvoud van het praedicaat bij
een subj. in het meerv. . . . 418
ere tijt 49
erehande 501
ergheren 457
erterike 317
espentijn 491
F .
faelgen, faelgieren 416
falise 437
Farfar XLIII
fonderen 470
G.
g en v op elkander rijmende . . LXIV
gaen 435
gare bijwoord 406
Gallia Barbata 478
130
508 REGISTER.
428
Biz.
Genitief XCIY
„ bij Feminina 410
gedan 467
ghe voorvoegsel, verdwenen . . . 398
„ „ verandert de beteekenis
van een ww 479
gheaisiert 479
ghebeelde 432
gheblas 397
ghedinghe 413
ghedochte, segghen in warcn gh. . 485
ghedwas 397
gheerne 465
ghegare 406
gheharmen, ghehermen 473
gheles 462
ghelie 496
ghelijc dab 416
ghelike 428
gheloof 470
ghemalsc 484
ghemul 436
ghenesen transit 460
ghepaers 466
gheraect wel )
(j h waken
ghereef 4.">!)
gheruum ... 432
ghesijn verl. deelw LXXX..V
ghesicht 440
ghescien 449
ghespaers 466
ghespar, ghesper 422
ghespeert 310
ghestade 490
ghestalp 504
ghetes, ghetesen, ghetessen . . . 461
ghevaren 437
ghevinden 479
gheivaet | .fi„
ghewant 1
gheiveest LXXXY
ghewon \
ghewone 1
ghewouden 491
ghie Praet. bij gaen 500
goliaerd j 469
goliaes J
gone 476
goet z. luttel goet
graf j _ ht 451
graven ) °
grepe 476
groef)
grof I
groot 499
groot goet 460
grouf 484
Biz.
I I .
harre 443
have j begraven met groter h. . . 427
heden den daghe en dgl 429
heien 484
| heilich 485
hecsele 426
herghen z. ergheren
Herhaling van het ww 445
hierenbinnen XCII
hort 491
houden * . 501
„ z. stede
houwen 491
huden heden LXXXIY
Hugo van Tabarie 429
hurre 103
hursele 125
hurt 491
LXYTT vgg.
413
484
I .
— ianus LXXXI
ie )
ie )
ie in vormen van djn (esse). . LXVI1I
in dien 503
Indicatief 138
Intinitief met het pron. poss. in pass.
zin 492
jamere, te jam. .
Joodsc voor Indsch
448
236
K.
Kaer z. Babilone
cake 438
cant, cande LX
carren 467
carrine 45
casse 410
castijen hem 453
kele 437
kerren 467
kerseboom 498
kiesen die doot 423
kinnebacke 438
kint Plur 46
cliven 483
cnoop 409
coatricen j
cocatricen I
Comparatief voor Superl 420
„ met overbodig bet en
meer 502
492
REGISTER. 509
Biz.
condech 479
coninclijc 490
Constructie ad sensum 469
„ bij tusschenzinnen met
ic segghe en dgl. . . 482
Corborant 473
corenen 45
corts 504
Kritiek, gemis aan kr. bij Maerl. . 472
Kruiden 454
L .
lant 431, 432
laten met bet verl. deelw. . . . 402
lede 472
„ tot omschrijving 448
leen 449
lechten 148
leitier 500
Lemnes 492
lettel z. luttel
Lidwoord ontbreekt bij namen van
volkeren . . . . . 414
„ ontbr.inalgemeenezinnen 485
n n n n n
met negatieven zin . . 425
lief, z. luttel goet
lieu (?) 496
loete 472
loos'' •} 397
los, lossen)
Losane 449
luchter vingher 504
luttel goet 407
luuscen 484
M.
maer 437
magetoghe 399
malsc 485
maniere 468
mate 445
matelijc 431
meer dan tijt 446
meester 399
mekel 441
mellic 431
melodie 460
menschelijcheit ende nature . . . 105
mere z. nu mere
Merlijn vs. 36 Ygg 398
met LXXXY
„ bij tijdsbepalingen 475
„ met den dat. adverbiaal . . . 484
„ uitdrukkende het middel, workting
487
Biz.
met proleptisch bij ww. met de beteekenis:
„brengen in eenen
toestand" 487
miede sonder 427
mile 488
Modicac 455
moet, met war en moede 485
„ z. doen
mol 436
Montferrat marquis van . . 429, 473
mul 436
mute 403
Muziekinstrumenten 455
naligghen, naarligghen . . . . 480
Narvel(see) 409
navolghen 466
neder beneden LXX
Negatie z. ontkenning
Necho 440
Nectanabus z. Neptanabus . . .
Nele 434
nemere doen, willen en dgl. . . . 464
Neptanabus XXIV
Nervel (see) 409
nevel 411
neven comen 424
niewer ) . 1 9
niewer na )
Nich 476
nc voor nt LX
noch also 449
Nominatief dubbele z. accus. . .
nts LX
nu ende echt 465
nu mere 491
nusschen 426
O.
Li LXX
ofte — ofte 461
om c. dat 159, 456
ommate 498
ondertrouwe doen )
ondertrouwen i
onghedeelt 468
onghedout 464
onghehoont 488
ongheloof 470
onghespoort 463
onghetrouive znw 427
onlanghe 461
ontbonden 460
onthouden 468
Ontkenning bij maer 437
510 REGISTER.
Biz.
ontsneven 491
ontvanghen 435
ontvechten 409
onverdect 500
onwaenlijc 448
oniveticheide 413
ooc adversatief 490
%Z \ LXXXIV
ore z. ure
orloghe 415
over 479
overladen 426
overbringhen 469
overdaet 493
overdriven 469
overen 461
overhooft 488
overjaghen 469
overladen 426
Overlant 471
P.
paer letteren 414
papelaert 401
peinsen om sijn gheivin . . . . 423
pec 450
pelegrijn LXY
perducen 491
Phillis 481
pile 502
pine: staat in te sine 469
pipe 407
plocken 484
plomp 418
Polane 449
popelaert 401
porren 402
porringhe 447
Positief voor dan 420
Praedicaat z. enkelv
premant 407
prevelen . . 401
Pronomen demonstr. herhaalt in het
rijm het voorafgaande nw. LXX
„ interrog. als indef. . . 474
„ personale ontbreekt bij
den optat 439
„ possess, z. infinitief . .
„ relat. in pi. van cornet
het demonstr. . . . 482
„ reflex., uitlatimg . . . 426
„ „ bij den imperat.. 442
Profetie van Daniel 448
a.
quekenoot 485
Biz.
R .
raet, bi rade werhen 414
rant scildes 491
rasch 427
ree 129
recJit mi is 482
rese 443
rijf 454
rode 440
roen 404
roest 449
roestevleclce 485
ronnen 484
S.
sadelstelle 487
saken 426
salamandere . . 454
sale ' 408
ic seggu hoe j 435
„ „ twi\
seilsteen 473
sele • . . 452
senatuerscap 185
Senberis 502
sengherije 504
setten uter herte 416
si LXXXVI
side in samenstellingen . . . . 501
sijn pron.betrekkelijk op fern, en plur. 406
sicht 440
singherije 504
Sincfal 477
scade 88
scier 437
scinen 423
scive 455
scolaken • . . . 500
scop 442
scranke 448
slach 463
slachelle 438
slet, slit, slette slitter 47ft
slippe !
smieken \
smoken, smooken 432 vg.
smuken '
sneven 491
so zonder consecut. . XCIII, 458, 488
so dat XCIV
soe LXXXVI
soene houden 418
Solane 449
somme 400
Sornagur 455
sout 496
spise 418
BI0ISXBB. 511
Biz.
apor . 432
Spreekwoorden . . . . . 405 T 487
staen, staende . . . . . . . . 416
siaen over sine voete 75
staet . . . 429
siaken . 413
etalpen 504
£.) «eT«-
siede houden . . . . . . . . 487
Steden (Namen van) vrouwel. . . 428
sieendooi 404
Sterrenkunde . . . . . . . . 424
steunen . . . . . . . . . . 75
stic . . . . . . . . . . . 468
stive z. scive
stoel 451
stoet 407
stoc • 484
stonde. . 482
streke . . . \ . . . . . . . 412
s t r i k e . . . . . . . . . . . 478
sttinen 397
Sulcus . . . . . . . . . . 502
sullen . . . . . . . . ' . . 490
sumelike 238
Superlatief met een overbodig bet,
besi^ meest 502
„ voor Comperat. . . . 420
Sasach 440
swart . . . . . . . . . . . 494
swepe 156
Syrie 452
T.
Tabarie . . . . . . . . . . 429
taleman 480
tende . LX
tetreden 168
tiden toe 425
Tilenrijs 481
tinne 428
Tiraten .477
iissen | ^g2
tisten )
toebehoren 463
tonen . LXXXVill
top z, dop
Torec LXIII aant.
tralie 456
troepmaelde, troepmale i . fig
tropmale !
Troien dietsch van 478
troosten . . 421
Tweegevecht 490
iwifelijc^ ^ ^ 4 m
tiviseljjc i
U*
Biz.
i% voor ie LXXXIT
up lijf ende lede . . . . . . . 195
ure . . . . . . . . . . . 431
v rijmt met g . . . . . . . LX1V
vaen . . . . . . . . . . . 402
valsce 497
varen . . . . . . . . . . . 437
vele, so vele . . . . . . . . 140
verbidden . . . . . . . . . 440
verdecken 500
verdoien j .Rft
verdouwen i * *
verdraghen hem 434
verdriven drijvende verloren raken. 478
„ overhalen, noodlgen . . 480
verergeren . . . . . . . . . 411
vergaen 434
verherghen 411
verheten 495
verhorden 428
verhiesen . . . . . . . . . 488
„ die doot . . . . . . 423
verleden . . . . . . . . . . 445
verlies, verliesen 402
vermeulen . 436
verse ieten . . . . . . . . . 435
versconen 427
versoeken . . . . . . . . . 473
verstaen doen 494
versterven . . . . . . . . . 495
vertroosten z. troosten . . . . .
Vertallng 293, 297, 400, 400, 409, 415,
415, 417, 418, 418, 425, 426,
428, 434, 435, 435, 436, 436,
437, 442, 446, 451, 451, 452,
453, 456, 456, 457, 457, 459f
461, 463, 464, 467, 469, 470,
470, 471, 472, 479, 483, 483,
483, 485, 487, 488, 489, 490,
491, 491, 494, 494, 494, 496,
496, 497, 497, 497, 498, 499,
499, 501, 503, 503, 503, 503,
504, 504.
vervaren . . . . . . . . . . 434
verwaendelike . 444
vlake . . . . . . . . . . . 472
vlieke, vlieken . . . . . . . . 403
vlien 432
vloet 459
vloc, flocke, vlocken. . . . . . 403
vloten, vlotten 436
vlucht 433
voeden 455
voeghen 438
81*2 gl'GISflB;
voeren . . . » . < . . . . . 410
volghen ende vlien . . . . . . 465,
tw, tw rf/c joeste houden . . . 487
vorseit . . . . . . . . . . 485
r « g LXXX1Y
way . . . . . . . . . ' . . 247
«?ri; hebhen, vrijen . . . * ' . . 495
worn*. . . . . . . . . LXXXIV
vrouwe . . . . . . . . . . . 440
W.
wmngumt > 4Q„
wanconst, wanconnen i
wanen^ ahemen die waerheit waent* 21
w?are 504
' warmoesdierne. . . . . . . . 454
.*$*£ z. Pron. interrog. . • . . . .
ivedemaent . . . , . . « . . 413
weech 445
iiecA, aWe weghe . 442
wellen 408
Big.
~wetApfHunite . . . , * . - * , . . « . 48,4
t^efd'e^ ter mrdmioenmeigmUrw. 4?'7
werken z. raet
w?#e «• ., ., 459
«># . . . . . . . . . . . 457
wefen^ met w. van . . . . . f 473
wieken . . , . . . . , . . 42S
M-'ff . . . . . . . . . . . '440
tt^c& . . . . . . . . . . . 415
tttfte . . . . . . . . . . . 482
'i€?flfo, seggken simn w. m 'dgl.., „ 486'
wilUn met infin. praet. .., . T . 429
#>«& 3de pers. sing, van willen, liXXJLVI
Mse? 469
wonderen coastructie . . . . . 455
^«r£ . . . , „ . . • . . . 462
Zettgma . , . • . . . . • „ . . 472
Zozimas » , , . XLIII
Zweren . * ' . ,, . . , . . . 416