PIETER LANGENDYK. 


ZIJN LEVEN EN WERKEN. 


PIETER LÁ...,_ GENDYK, 


ZI flsT LEVEN Ei TERI PJ N .. 

PROEFSCHRIFT 

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN 

DOCTOR IN DE NEDERLANDSCHE LETTEREN, 


AAN DE RIJKS-UNIVERSITEIT TE LEIDEN 

OP GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS 

Dr. C. Ti. HOFFMANN, 
HOOGLEERAAR IN DE. FACULTEIT DER WIS-EN NATUURKUNDE 
VOOR DE FACULTEIT TE VERDEDIGEN 
op Vrijdag 10 Juli 1891, des namiddags ten 2 ure, 
DOOR 


CAREL HENDRIK PHILIPPUS MEIJER, 


GEBOREN TE 'S GRAVENHAGE. 

-DEN HAAG. 
ALEXANDER S. MEIJER. 
1891. 


___'_______________^ 



IAN MIJNE MOEDER 

l 

en aan de nagedachte.nie van mijnen Vader 


VOORBERICHT. 

Nu mijne Studie over het leven en de werken van den 
dichter P. LANGENDYK voltooid is , voel ik mij gedrongen 
mijnen hartelijken dank te betuigen aan allen, die mij hunne 
hulp hebben verleend hij de samenstelling ervan. 

In de eerste plaats ben ik dien verschuldigd aan mijn 
hooggeachten Promotor, Prof. JAN TEN BRINK. 

Vervolgens ook aan de Heeren C. J. GONNET en J. W. 
ENSCHEDE die my hielpen delven naar de schatten, welke in 
het Provinciaal en Stedelijk Archief te Haarlem verborgen 
zijn, den Heer L. C. KRONENBERG, die als Vaandrig en Seeretans 
van de Societeit „Trou moet Blycken", mij namens het 
bestuur bekend maakte met de bronnen, die in het bezit van 
die Societeit zijn, de Heeren A. N. DE ROEVER en W. R. VEDER, 
die mij den weg wezen in den rijkdom van gegevens in het 
Stedelijk Archief van Amsterdam voorhanden, den Heer F. Z. 
MEHLER , die mij met zijne rijke kennis van de tooneelliteratuur 
ten dienste stond, en mijn broeder J. L. C. A. MEIJER, die 
mij, door 't verschaffen van velerlei aanwijzingen, geholpen heeft. 

Dankbaar herdenk ik ook de hulp, mij meermalen door 
wij len den Heer M. F. A. G. CAMPBELL bij mijne studie 
bewezen. 

Bij de afsluiting van mijnen Academischen studietijd, 
breng ik mijnen dank aan de Professoren, wier onderwijs ik 
genoten heb. 


 I N H 

Bladz. 
1aiiendyIi' Leven. 
HOOFDSTUK I. 
Langendyk's jeugd ..............1 
HOOFDSTUK II. 
Langendyk's leven van zijne komst in Amsterdam tot 1721. 14 
HOOFDSTUK III. 
Langendyk's persoon ..............33 
HOOFDSTUK IV. 
Langendyk in de Rederjkerskamer Trouw moet Blycken . 49 
HOOFDSTUK V. 
Langendyk's leven van 1721 tot 1740........113 
HOOFDSTUK VI. 
Langendyk's leven van 1740 tot 1748........137 
HOOFDSTUK VII. 
Pieter Langendyk als Stads-Historie-schrijver .....149 
HOOFDSTUK VIII. 

Langendyk's laatste levensjaren ...........162 



Bladz. 

L angendyli's Werken. 

HOOFDSTUK IX. 
Don Quichot op de bruiloft van Kamacho . . . . . . 175 


HOOFDSTUK X. 
De Zwetser . . . . . . . . . . . . . . . . .202 


HOOFDSTUK XI. 
Het Wederzyds Huwelyks bedrog . . . . . . . . . 208 


HOOFDSTUK XII. 
Krelis Louwen of Alexander de Groote op het Poëetemaal. 231 


HOOFDSTUK XIII. 
De Wiskunstenaars of 't gevluchte Juffertje . . . . . . 262 


HOOFDSTUK XIV. 
Boertige beschrijving van den Amsterdamscheu Schouwburg 
en het vertoouen van Aran en Titus . . . . . 277 
HOOFDSTUK XV. 
Quincampoix of de Windhandelaars en Arlequyn actionist. 290 

HOOFDSTUK XVI. 
Xantippe of het booze wyf des filozoofs Socrates beteugeld. 332 


HOOFDSTUK XVII. 
Papirius of het oproer der vrouwen binnen Rome. . . . 358 


HOOFDSTUK XVIII. 
Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden . . . . . . . . 365 


HOOFDSTUK XIX. 

Langendyk's overige Tooneelarbeid . . . . . . . . . 405 


Bladz. 
HOOFDSTUK XX. 
Kritisch-Historisch Overzicht van Laugendyk's Tooneel-
Spelen ............ .......................................417 
HOOFDSTUK XXI. 
Twist tusschen P. A. de Huybert en Constantia et Labore 426 
HOOFDSTUK XXII. 
De Boekzaal-Strjd...............432 
HOOFDSTUK XXIII. 
Herderszangen ................444 
HOOFDSTUK XXIV, 
Gelegenheidsgedichten..............466 
HOOFDSTUK XXV. 
Hekeldichten on Strjdschriften...........480 
HOOFDSTUK XXVI. 
Punt-, Snel-en Knipdichten ...........497 
HOOFDSTUK XXVII. 
Geschiedzangen en Historische Liederen .......509 
HOOFDSTUK XXVIII. 
Overige Gedichten...............539 
BESLUIT ... . . . .... .. ..

.....551 
Bijlage 1—VIII 552-561

............


STELLINGEN ..................563 



HOOFDSTUK I. 

LANGENDYK'S JEUGD. 

Omstreeks het midden der zeventiende eeuw verliet de 
metselaar Pieter Kort zijne geboorteplaats , om zich in de 
stad Haarlem te vestigen. In het L e e v e n van P i e ter 
L a n g e n d y k, te vinden in het vierde deel van zijn gedichten 
1) , wordt die geboorteplaats genoemd het dorp 
Langendijk niet ver van Alkmaar. Een dorp van dien naam 
ligt daar niet; wel dragen de vier dorpen Broek op Langedijk, 
Zuid-en Noord-Scharwoude en Outcarspel te zamen 
den naam De Langendijk. Uit een dezer plaatsen moet dus 
Pieter Kort geboortig zijn. In het trouwregister van Schepenen 
van Haarlem vond ik op den 4den Mei 1653 het 
huwelijk vermeld van Pieter Arents, wedr., van 
Outcarspel", en Mayke Willems boekenoge, 
wed. , van H a e r l em". Dit moet Pieter Kort zijn. Wel 
staat zijn vannaam er niet bij, doch Kort zal een bijnaam 
ge=feest zijn , dien hij bij officiëele opgaven achterwege liet. 
Zijns vaders naam zal wel Arent geweest zijn, daar hij zelf 
Pieter, zijn zoon Arent, diens zoon weder Pieter heette, 
en dus de voornamen om en om werden gegeven. 

Pieter Kort's geboorteplaats was dus Outcarspel. Toen hij 

1) Over den schrijver van dit L e v e n, zie Hoofdstuk VIII. 
1 



huwde in Haarlem , was hij reeds weduwnaar. Wij mogen 
ons de zaak , dunkt me , zoo voorstellen : hij verloor in 
Outcarspel zijne vrouw 1 ) , verliet daarom zijne woonplaats, 
zette zich in Haarlem neer , en koos zich na eenigen tijd 
tot nieuwe levensgezellin de weduwe Boekenoge , die mogelijk 
een spaarpotje gehad zal hebben. Dit schijnt wel zoo ; althans 
zijn zoon Arent was in goeden doen. Deze was even als 
zijn vader metselaar. In 1682 op Zaterdag den Eden Juni 
trad hij in het huwelijk met Anneke Nieuwenhuysen. In 
het trouwregister van Schepenen (als doopsgezinden werden 
Pieter Kort en zijne zonen niet in het kerkelijk trouwregister 
ingeschreven) vond ik dit huwelijk aldus vermeld : „A r e n t 
Pietersz. van Langedyck, van Haerlem, en Anneke 
L u y c k e s Nieuwenhuysen, van B o c h s t r, (of Boch 
waarschijnlijk moet men aan Boxtel denken.-s t e r)"; 

Arent zette voor zich en zijne vrouw een huis in de Gierstraat 
tegenover de Botermarkt, en betrok het kort na zijn 
huwelijk. In dit huis werd den 25sten Juli 1683 de blijspel,dichter 
Pieter Langendyk geboren. Men wijst nu nog een 
oud huis, N°. 5 genummerd, waarin eene behangerszaak ge 

wordt, als het geboortehuis aan. Het heeft een van-drevenboven afgeknotten puntgevel, met eenige ornamenteele ver 

beneden is het eene deur en een raam breed; de-siering ; 
eerste verdieping heeft twee ramen, de tweede één raam, 
ter vijl een soort luchtgat in den vorm van een ornament licht 
en lucht op den zolder geeft. De ramen zijn niet breed en 

') Zijn eerste huwelijk schijnt in Outcarspel gesloten; ik vond ten 
minste van 1633-1653 in Amsterdam geene opgave van een huwelijk 
van Pieter Arents; wel van één uit het dorp Uitgeest, doch dit kan 
Pieter Kort niet zijn. Dat hij na den dood van zijne vrouw van woon 

veranderde, en niet met zijne vrouw, is wel aan te nemen. Zoo-piaats 
kan men ook veronderstellen, dat de zoons uit het 2de huwelijk sproten, 
en niet reeds mee kwamen uit Outcarspel. 


 3 

niet hoog , maar het geheel bewijst toch voor de welgesteldheid 
van den metselaarsbaas Langendyk. In 1695 
bracht het bij verkoop dan ook f 3425 op ; natuurlijk moet 
men hier 't verschil in de waarde van huizen , en die van 
het geld van toen en nu in aanmerking nemen. 

Voor ik iets mededeel omtrent de jeugd van onzen dichter, 
wil ik zooveel mogelijk licht verspreiden over zijne familie. 

In het L e e v e n van Langendyk 1 ) wordt er gesproken 
van drie broeders, die, evenals Arent, den naam Langendyk 
aannamen. Twee ervan zullen wij zeker mogen zien in 
„Jan Pietersz. van Langedyck, van Haerlem'', 
die volgens het trouwregister van Schepenen in 1685 huwde 
met Annetje Pieters, ook van Haarlem, en „Simon 
van Langedyck, van Haerlem", die volgens 't zelfde 
register in 1692 in 't huwelijk trad met „Marie Boud ewynse, 
wed., van Aelbertsbergh". Den derden vond 
ik niet ; misschien is het Frans Pietersz. , van Haarlem, 
die in 1685 voor de tweede , in 1692 voor de derde maal huwde. 
Dit strijdt echter tegen 't levensbericht, doch dit is niet 
altijd te vertrouwen, zooals . nog blijken zal. Of er nog 
zusters waren , weet ik niet; met den naam Langendyk 
komen zij niet voor, en het aantal vrouwen, die achter den 

voornaam den vadersnaam Pietersz. voeren , is zeer groot. 

Zijn er nu nog afstammelingen van deze broeders bekend? 
Op deze vraag kan zoo goed als zeker bevestigend worden 
geantwoord. Volgens het poorterboek van Amsterdam namelijk 
kreeg in 1719 op den 27en Januari Pieter Langendyk 
Ja rn s z. het burgerrecht bij zijn huwelijk met de Amsterdamsche 
jonge doch ter Sara Schaaf. Dit moet de zoon van 
Jan Pietersz. van Langedyck zijn, die in 1685 trouwde. 

1) Kortheidshalve zal ik dit in 't vervolg alleen liet L e e v e n noemen. 
Aanhalingen, waarbij geene verwijzing staat, zijn uit het Lee ven. 


4 


In het poorterboek wordt als Pieters beroep genoemd dat 
van boekhouder. Nu komt er in 1767 een Pieter Langendyk 
voor als boekhouder (souffieur) bij den Amsterdamsehen 
Schouwburg. Dit kan dezelfde zijn, doch waarschijnlijker zal 
het zijn zoon wezen. In 1738 bij het eeuwfeest van den Schouwburg 
vindt men als boekhouder genoemd M. v. Hattum ; 
misschien heeft deze tusschen den vader en den zoon dit 
postje vervuld. Verder vond ik op het Stedelijk Archief van 
Amsterdam een brief van een P i eter Lan gen d y k, in 
it jaar 1796 uit Utrecht geschreven aan een zekeren Steenbergen 
, om dezen over te halen tot het sturen van geld, 
daar hij met zijne zwangere vrouw niet kon terugkeeren. 
Hij hoorde tot de troep van Majofsky. Deze Pieter zal 
waarschijnlijk reeds een derde geslacht zijn. 

Hoe de eerste, de boekhouder, in 1719 in Amsterdam 
aan het tooneel dien post kreeg, is niet moeilijk na te gaan. 
Onze blijspeldichter, toen op 't toppunt van zijn roem, zal 
zijn neef er aan geholpen hebben. 

Nog vindt men in het Ingezetenen-boek van Amsterdam ') 
een Pieter Pietersz. van Langendyk, wafelbakker, en wel 
in 't jaar 1708. Waarschijnlijk is dit geen familie, of 't zou 
een zoon van den derden, niet zeker terug te vinden broeder 
moeten zijn, die dan Pieter geheeten zou hebben, en op een 
lageren trap van de maatschappelijke ladder geraakt zou zijn. 

Of de Langendijken uit Rotterdam, de bekende teekenaar 
van militaire tafereelen en zijn zoon, ook tot deze familie 
behoorden, weet ik niet. Wel schijnt Langendyk, de blijspel 

,, connecties in Rotterdam gehad te hebben, doch dit-dichter 
kan wel door de dichtkunst gekomen zijn; hij kende er 
Dirk Smits en Willem van der Pot. 

Familie van zijn moederskant vinden wij ook. 

1) Hierin liet men zich opschrijven, wanneer men tijdelijk de stad verliet. 


5 


Nichten van zijne moeder waren zeker M a r i a N i e u w e nhuizen 
van Enschedé en „Anneke Hendrika (lees 
Hendriks) Nieuwenhuyze" uit dezelfde stad. De 
eerste huwde in 1692 met Jaques van Elsland , van Haarlem 
; uit dit huwelijk sproot G i 11 e s van E 1 s 1 a n d, door 
Langendyk neef genoemd , en waarschijnlijk ook Jan v a n 
E 1 s 1 a n d , die schreef onder den pseudoniem Jan van Landsle 
(zie IIfdst. IX.) De tweede nicht huwde met Jaques 
Jlendriks van Buijl , van Haarlem , in 1695. Langendyk 
maakte een gedicht voor zijne nicht Ja c o m in a Ni e u w e nh 
u is , toen zij in den echt trad met Gijsbert Stenvoort. 
Ilaar vader blijkt een linnenhandel te hebben gehad in 
Overijsel , dus in Enschedé. 1 ) 

Onze dichter had echter ook nog familie, die andere namen 
droegen. Vooreerst de B u y s s a n t s. Hij maakte gelegenhei dsgedichten 
op vier personen van dien naam , en wel W i 11 e m, 
A b r a h a m , J a n en I s a a k. De eerste is jong gestorven, 
en in den lij kzang op zijnen waarden neef W. B u y s s an t d e 
Jo n g e (1719), noemt hij hem als dichter van godsdienstige 
poezie; in dit vers vermeldt hij drie broeders; waarschijnlijk 
zijn dat de drie bovengenoemde; zeker is Jan er een , daar 
hij in een bruiloftsdicht op hem met Geertruid Vergoes, 
Bene domineesdochter, (in 1725) over den dood van Willem, 
zijn broer, spreekt. Abraham Buyssant, die koopman was, 
nam tot vrouw Katharina des Amore, van Bene weversfamilie, 
en waarschijnlijk de zuster van Abraham des Amore, 
die in 1720 zijn afscheid nam als Broeder van de Rederij 

moet Blycken. Deze neef Buyssant schijnt-kerskamer Trou 
in goeden doen te zijn geweest, daar hij een buiten 't Oog 

') Daar Langendyk den naam zonder en op 't eind schrijft, zou het 
kunnen zijn, dat L. T. Nieuwenhuis, die in een almanak van '1781 voor 
als handelaar in lakens, wollen en zijden stoffen, ook een afstamme--komt 
ling is van de familie van L.'s moeder. 


6 


in 't Zeil bezat. De laatste der gebroeders was Isaak, garenreeder 
en handelaar; hij huwde Petronella Heems, waar 
een zuster van Abraham H e e m s, den dichter-schijnlijk 
van Bijbelpoezie. Op zijn huwelijk zoowel als op zijn ge 

maakte Langendyk verzen. Behalve deze worden nog-dichten 
genoemd een neef I z a a k v a u W e s t e r k a p p e 1, die trouwde 
met eene domineesdochter, Maria Koster. De ouders vierden 
op den trouwdag hunne eigene zilveren bruiloft , en lieten 
op die gelegenheid een zilveren penning slaan , welke aan. 
de naaste -Bloedverwanten werd uitgedeeld. Deze neef deed 
dus zeker eene goede partij. Ten laatste vindt men nog in 
het voorbericht voor de Graaven (1745) als zijn neef genoemd 
H e n r i c u s S p i l m a n, die de platen voor dat boek 
etste. Deze was een leerling van Abraham de Haan , dichter 
en teekenaar. Hij etste met C. v. Noorde de Aangename 
Gezichten in de Landsdouwen van Haarlem. 17 61, en 
bracht teekeningen van J. de Beijer op koper voor De Stad 
Kleef ', haar gezondheidsbron , enz. (Zie Hoofdst. VI). 

Keeren wij na deze uitweiding over de familie tot Pieter 
zelf terug. Niet lang mocht hij zijn vader behouden : hij 
was 6 jaar, toen Arent Langendyk stierf. De moeder 
hield een tijd lang de metselaarszaak aan onder 't opzicht 
van een meesterknecht; doch dit bleef niet lang goedgaan; 
de zaak schijnt verloopen te zijn, en Anneke Niewenhuyzen, 
nu Juffrouw Langendyk, zette, geholpen door „goede vrinden ", 
een linnenwinkel op. Die goede vrienden zullen zeker ook 
omvatten de familie Niewenhuizen, daar later in een gedicht 
gesproken wordt van een persoon van dien naam, die in 
linnen handelde. 

Dit gebeurde, toen Pieter ongeveer tien jaar was, dus 
omstreeks 1693. Hoe was het tot nu toe met dezen gegaan, 
wat is er van zijne jeugd bekend 

Zijne levenswijze kan men eenigszins nagaan uit enkele ge



7 


dichten uit later tijd, waarin hij op zijne jeugd terugwijst. 
In een bruiloftszang voor Abraham Beck, onder den naam 
van Vroomhart als herder voorgesteld, zegt hij (I. 96) : 

'k Herdenk, o Vroomhart !„ hoe wij beiden jongk en teer, 
Uit speelen voeren bij het Herulheimer meir; 
Of in den groenen Hout , daar duizend vogels queelen, 
Des morgens wandelden ; de wegen en prieëlen 
En hoven zagen, met de kruiden en 't gebloemt, 
Daar ieder , op zich zelf, de macht des Scheppers roemt. 
'k Gedenk , al was ik jong, hoedat wij speelemeidden, 
Wanneer onze Ouders ons door groene dreeven leidden, 
En weezen ons den weg der waare deugden aan. 
Een tijd , die nimmer kan uit mijn geheugen gaan, 
Zo lang uw Ouders, die de hemel lang laat leeven, 
Mij zo veel blijken van een zuiv're vriendschap geeven: 
Een vrienschap als geërfd van vader op den zoon. 

Uit dit gedicht zien wij , hoe Langendyk als kind met 
Abraham Beck , dikwijls in gezelschap van beider ouders, 
wandelde en stoeide in de frissche buitenlucht , hoe zij zich 
verheugden in de schoone natuur. Uit de slotregels zien wij, 
dat Abraham Beck later in Amsterdam was , en daar de 
kennismaking met Langendyk vernieuwde. Waarschijnlijkk 
werd deze Abraham Beck in 1798 Directeur van Curacao. 

Een ander bruiloftslied, dat blijkens enkele gelijkluidende 
uitdrukkingen van denzelfden tijd is, en het huwelijk bezingt 
van Frans van Steenwyk, voegt nog eenige bijzonderheden 
toe aan het tafereel van Langendyk's jeugd (I. 171) : 

'k Herdenk, hoe wij nog jongk en ter, 

Aan d' oever van dien stroom en 't Meer, 

0 Tirsis, vrindschap maakten; 

Wanneer wij elk om strijd naar Pallas kunstkroon haakten. 

't Aêloude Bredenroede, en Kleef, 

Het duin, en menig groene dreef, 

Die gij zo geestig maalde, 

Getuigen wat vernuft uw eerste jeugd bestraalde. 


8 

Dus wierd gij, nog een teder kind, 
Om uwe kunst en geest bemind, 
Bemind van bosch en beeken , 
En blanke duinen van de Kenmerlandsche strecken. 


Maar de Aemstel lokte u naar zijn stroom,, 
En heette u vrolijk wellekoom, 
Daar wordt uw vlijt gepreezen, 
Daar is uw kloek verstand en deugd in top gerezen. 


De jonge Pieter ging dus met Frans van Steenwyk saneen 
in de omstreken van IIaarlem ronddwalen ; zij teekenden de 
kasteelgin , en de schoonste plekjes uit , en genoten zoo van 
't schoone , dat zij zagen. Ook van Steenwyk was naar 
Amsterdam getrokken , waar hij handel dreef , en daarmee 
zoo gelukkig was, dat zijn zoon zich geheel aan de poezie 
kon wijden. ') Ook hem ontmoette Langendyk, toen hij in 
Amsterdam zich vestigde. 

Wij kunnen ons dus voorstellen, dat Langendyk als kind 
een onbezorgd, prettig leventje leidde. Dit zou evenwel 
niet lang duren. Toen de metselaarszaak was opgeheven, 
waarin hij zeker op had moeten volgen, en zijne moeder een 
winkel ging beginnen, werd Pieter naar Amsterdam gc„zonden 
, waar hij zijne opvoeding zou ontvangen van W i 11 e m 
S e w e 1. Deze behoorde even als juffrouw Langendyk tot de 
kwakers, en Alberdingk Thijm veronderstelt, dat Sewel 

„de moeder als een onrustige vrouw kennende" de op


voeding van den zoon op zich heeft genomen, 2) Bene 

1) Frans v. Steenwyk de Jonge, geboren in 7O5, t 1788. Werken: 

Andronicus; Beleazar; Thanias Koelikan of Verovering v. h. Mo 
Acta, Gravin v. Holland en Zeeland en Beon, Koning-golsche Rik;
van Egypte, Treurspelen. --Gideon; Klaudius Civilis, heldenzangen. 
1) J. A. Alberdingk Thijm. Twee Pieters, in zijne Verspreide Verhalen 
in Proza, 1883. 


9 


gissing , die veel schijn van waarheid heeft. Wie was de 
man, die Pieter's leiding in handen nam ? Gehuwd met 
eene zekere Jacomina Boekenogen , zooalt Alberdingk Thijm 
meedeelt, was hij waarschijnlijk familie van de Langendyks; 
zijn grootvader William Sewel was in de i Gde eeuw met 
de Brownisten uit Engeland hierheen gevlucht. Hij schreef 
verschillende droge historische en spraakkunstige werken, 
cene Bijbelsche geschiedenis , ' Bene Kerkgeschiedenis; gaf 
cene Histori van de Oplcomste, Aanwas en Voortgang der 
Christenen , Bekend bij den naam van Quakers uit , ver 

cene satyre van Juvenalis , en de Joodsche Oudheden-taalde 
van Flavius Josephus. Verder verdiende hij zijn onderhoud 
met les geven. Bij hem verbleef Langendyk volgens het 
L e e v e n geruimen tijd. H.ij leerde er de beginselen van het 
Latijn , en begon waarschijnlijk onder zijn opzicht zich te 
oefenen in de dichtkunst. 

Volgens het L e e v e n bleef hij geruimen tijd bij Sewel; 
doch werd toen door zijne moeder teruggeroepen, want de winkel 
geraakte „aan een ongelukkig einde; des zy haaren zoon tot 
zich neemende , Haarlem verliet en zich in 's Gravenhage 
nederzette. Deerlyk zag 't er -hier voor haar uit ; want 
door haare verkwisting aan alles schier gebrek, en vrind 
noch vreemd te hulp hebbende, moesten moeder en zoon, 
zonder kostwinning, dan die eens klein winkeltje hen verschafte 
, zich zeer soberlyk geneeren." Ziehier in weinige 
woorden de treurige geschiedenis van het verval van welgesteldheid 
tot gebrek. Hoe dit zich toegedragen heeft, is na 
te gaan uit cene opgave in het register van verkochte huizen te 
Haarlem, waarin wij op 1695 vinden, dat eenige schuldeischers 
van Anneke Nieuwenhuijsen „bij procuratie onder de hand... 
bij alle de verdere crediteuren en schuldeijschers van de 
selve A. N. geapprobeert, gequalificeert omme alle hare 
saken geene uijt gesondert te doen verrichten en specialijck 


10 


„omme huijsen en erven te vercopen", in die hoedanigheid 
hebben verkocht aan David Beans een huis en erve in de 
Gierstraat , waarop een last rustte van f 1500 tegen 4 %, 
losbaar op den l Oden Mei 1698 , na waarschuwing , drie 
maanden vooraf; en wel tegen Bene som van f 1925 in drie 
jaarlijksche termijnen te betalen , de eerste 1 Mei 1695. 
De acte is gedateerd 7 Mei 1695. 

In 1695 werd dus het huis, waarin Langendyk's moeder 
woonde, in naam der schuldeischers verkocht, nadat er reeds 
vroeger Bene hypotheek op genomen was, misschien in 1 693 voor 
5 jaar, daar de tijd van lossing 1698 was. Er wordt eerst 
gesproken van huizen en erven ; men zou dus opmaken 
dat Arent Langendyk meer panden gehad heeft; die zullen 
dan echter wel, of reeds vroeger, of tegelijk verkocht zijn, 
daar de verkoop van dit huis niet op haar eigen naam meer 
geschiedt, en hare zaken in handen van de schuldeischers 
zijn. Wanneer wij deze gegevens vergelijken met hetgeen 
het L e e v e n ons leert, dan wordt de zaak waarschijnlijk 
he best zoo voorgesteld : Juffrouw Langendyk zette bij haar 
mans dood de affaire voort , die onder toezicht van een 
meesterknecht gesteld werd. In 1693 moest zij die opheffen, 
en nam om een winkel te kunnen beginnen, waarbij wel 
hare familie, die handelaars in linnen en andere stoffen 
waren, hielpen, maar zij zelf toch zeker ook ingebracht 
zal hebben, een hypotheek van f 1500 op het huis, waarin 
zij woonde; doch door verkwisting en slecht bestuur, mis 

wel tengevolge van ongewoonte, ging de winkel-schien 
failliet, en de schuldeischers verkochten het huis in de 
Gie rstraat . 

Zoo trok zij nu met haar zoon naar den Haag. Dat zij 
hem van Sewel wegnam, doet denken, dat zij er voor 
betaalde, en dit nu niet nicer kon doen; 't kan echter 
ook zijn, dat zij niet geheel alleen naar den Haag wilde 


11 


gaan, en mogelijk hulp van hem verwachtte in een zaakje. 
Waarom zij juist naar den Haag ging, en niet naar Amsterdam 
of Enschede of Boxtel (?), is niet geheel zeker. 
Of zij wilde zich niet in de nabijheid van hare vroegere 
bekenden gaan verminderen, óf zij was met hare familie 
op gespannen voet, en deze hielp haar weer wat op de 
been onder voorwaarde, dat zij zich in eene andere stad 
zou vestigen. 

In den Haag zette zij een winkeltje op, 't zij weer geholpen 
door de familie, 't zij uit 't een en ander, dat nog 
terecht was gekomen uit den boedel. l) Pieter moet, indien 
het bankroet in 1695 plaats had , twaalf jaar geweest zijn. 
Hoe hij er leefde, hoorden wij reeds : er was schier aan 
alles gebrek, en slechts zeer soberlijk vonden zij hun onderhoud 
uit een klein winkeltje. Eene verklaring voor de 
ellende zoo in de zaak in Haarlem, als nu in den Haag, 
en later in Amsterdam in het huishouden van haar zoon, 
vindt men zeker in de omstandigheid, door het L e e v e n 
meegedeeld, dat zij zich somtijds uit mistroostigheid aan 
den drank overgaf. 

Pieter kende geen handwerk, en met de onvolkomen 
kennis, in de weinige jaren bij Sewel aan huis opgedaan, 
kon hij geene , betrekking vinden. Waarschijnlijk zal hij, behalve 
dat hij zich oefende in het teekenen, zijne moeder in 
den winkel geholpen hebben. 

De omstandigheden drongen langzamerhand aan op verandering 
, en hij moest zien iets te verdienen. Hij wist een 
weefstoel machtig te worden, en oefende zich nu in 't 
weven. Zelf teekende hij patronen, en ten slotte kon hij 
„gaarendamast en servet-goed" maken. Zoodra hij een stuk 

1) Omtrent hare woonplaats is op het Sted. Archief van den Haag 
niets te vinden. 


12 


voltooid had , ging hij naar Amsterdam om het te verkoopen. 
Door zijn teekenen schijnt hij in aanraking te zijn 
gekomen met kunstenaars , ja , hij kwam bij de Haagsche 
liefhebberen in kennis en achting , inzonderheid by den 
kunstschilder H e n d r i k P o 1 a; wiens teekeningen, verbeeldende 
de Fabel van Psiche , hij naderhand met 53 byschriften 
vereerde". Hoe die kennismaking in zijn werk 
ging , is niet na te gaan. 't Kan zijn , dat hij patronen 
heeft aangeboden , en zoo niet patroonteekenaars , en in 
't algemeen met kunstenaars in aanraking kwam. 

Volgens het L e e v e n zou hij op zijn zestiende jaar 
den Don Quichot op de bruiloft van Kamacho ontworpen 
en voltooid hebben; dit zou dus in den Haag zijn 
geweest. Het is zeer waarschijnlijk, dat dit juist is. 
Althans in 1699 verscheen de vijfde uitgaaf van eene 
Hollandsche vertaling van het beroemde werk van Cer


vantes. ) Terwijl hij in den Haag zich moest inspan 

om voor zich en zijne moeder het brood te verdienen,-nen, 
terwijl hij in zich een drang voelde naar eene hoogere ontwikkeling 
, naar een scheppen op het gebied der kunst, trof 
hem de ironie in den ridder van de droevige figuur, en 
voelde hij zich aangespoord, zelf iets voort te brengen, 
waarin diezelfde geest zou leven. Dat in het stuk minder 
dan in de opdracht die strekking te herkennen valt, moet 

1) Den Verstandigen en Vroonze`n Ridder Don Quichot de la Manche 
van Mig. Cervantes de Savedra. Nu uyt de Spaensche in onze Neder 

kopere-landtsche Tale overgeset door L. V. B[osch] : Verciert met 25 
Figuuren. De 5e druk. Op nieuws overzien en van veele misstellingen 
gezuiverd door G. van Broekhuyzen. 1699. De plaatjes zijn geteekend L. 
Scherm. inv. Fee. De opgang van den D. Q. in dien tijd kan men 
nagaan uit het feit, dat in 1696 de 3e druk was verschenen. De eerste 
druk was van 1670. 


13 


men zeker wijten zoowel aan den aard van zijn talent , als 
aan gebrek aan oefening. 

Hoe dit zij , de schepping van den Don Quichot hielp 
hem niet in zijne kostwinning, en het weven kon, naar het 
schijnt, niet voorzien in het levensonderhoud van moeder 
en zoon. Hij zag om naar eene vaste betrekking. Hij slaagde 
in zijne pogingen, en kwam terecht in Anisterdain. 

Daar hij intusschen op een leeftijd was gekomen, waarop 
de naam van jeugd, althans in volstrekten zin, minder 
goed kan toegepast worden, sluit ik dit hoofdstuk af, orn 
in een nieuw te doen zien, hoe hij als zelfstandig persoon 
optrad. 


HOOFDSTUK II. 

L ANGENDYK'S LEVEN VAN ZIJNE KOMST IN AMSTERDAM 

TOT 1721. 

Langendyk vond een vasten werkkring in Amsterdam. Hij 
werd aangenomen als meesterknecht over een weefzolder 
bij den heer Prado. Waarschijnlijk zal hij met dezen in connectie 
gekomen zijn door het verkoopen van zijn eigen damast. 

Wanneer hij naar Amsterdam ging , is niet bekend; 
't is evenwel te benaderen. Hij maakte een huwelijksgedicht 
op zijn vriend Frans van Steenwyk , die handel dreef in 
Amsterdam , en met wien hij de kennis vernieuwd zal 
hebben bij zijne komst in die stad. Althans zal hij , in den 
Haag in moeilijke omstandigheden verkeerende, geen 
gedicht op diens bruiloft gemaakt hebben. Ook het gedicht 
op Abraham Beck, blijkbaar uit denzelfden tijd, bewijst 
dat hjj bij 't vervaardigen ervan te Amsterdam was. Nu is 
de jonge Frans van Steenwyk geboren in 1705; Langendyk 
moet dus zeker vóór 1705, wellicht in 1704 dat gedicht 
hebben geschreven. Toen was de kennis reeds hernieuwd. 
Veel vroeger dan 1700 kan het ook niet geweest zijn; 
in dat jaar was hij 17 jaar, en als meesterknecht zal hij 
eer wat ouder hebben moeten zijn; wij mogen zijne komst 
in Amsterdam dus stellen tusschen 1701 en 1704. 

Gelukkig kon Langendyk eene betere betrekking vinden , 


15 


dan die van meesterknecht. Hij werd kantoorbediende 
bij den heer Jan Brand. Deze merkte zijne bekwaamheid 
in het teekenen op, en liet hem ook wel patronen maken 
voor zijden stoffen. Langendyk schijnt het met zijnen chef 
goed te hebben kunnen vinden. Dit mogen wij ten minste 
opmaken uit een gedicht bij het huwelijk van diens dochter 
Hendrina vervaardigd. Hierin wenscht hij den bruigom 
Jean André Lentz geluk met zijne bruid en stelt haar 
vader tot navolgenswaardig voorbeeld (I 243) : 

Elk prijst de zoetheid en aanminnigheid der bruid. 
Haar schrander huisbestier zal u gelukkig maaken, 
Daar gij haar Vader volgt in deugd en naarstigheid, 
Die ijv'rig op 't kantoor, en schrander in zijn' zaaken, 
Minervaas weef komst voedt, en door zijn kloek beleid 
Zijn kind'ren voorgaat met een deugdelijken wandel..... 


Was hij bij Brand al meer op zijne plaats , hij deed nog 
een stapje verder , toen hij door den heer Abraham Verhamme, 
een der voornaamste fabrikanten van dien tijd, op cene vrij 
goede jaarwedde als vaste patroonteekenaar werd aangenomen. 
Ook hier schijnt tusschen Langendyk en zijn chef een 
aangename verhouding bestaan te hebben. Er zijn twee bruiloftsliederen 
op leden van de familie Verhamme. Een op de 
zilveren bruiloft van Albertus met zijne volle nicht Jacoba , 
waarin de familie, vooral de twee grijze vaders, op harte 

toon worden genoemd; een ander op de bruiloft-lijken 
van Abraham met Wijna van Lennep. Deze Abraham 
was de zoon van Albertus. De vader van Albertus heette 
ook Abraham, zijn broer eveneens. Bij wien Langendyk 
eigenlijk in dienst was, is niet duidelijk. Het zilveren 
bruiloftslied eindigt met eenige coupletten, die blijkens het 
aangeven van de wijs gezongen moesten worden; misschien 
heeft hij het zelf voorgelezen; besteld werk, dat door 
een ander gegeven werd, schijnt het althans niet, daar hij uit 


16 


eigen naam spreekt en zijne Zangster noemt. De Verhammes 
schijnen zoowel eene fabriek in Haarlem als in Amsterdam 
gehad te hebben. Hij woonde in dezen tijd nu eens binnen, 
dan eens buiten Amsterdam. Hieruit is niet op te maken, 
of hij in deze stad of in Haarlem werkte ; doch daar er 
later vermeld wordt , dat hij , om dicht bij de Haarlemsche 
fabrikanten te wonen , zich aldaar vestigde , zal hij in 
Amsterdam geweest zijn , zoolang hij onder Verhamme werkte; 
wat ook bevestigd wordt door zijn drukken omgang met 
Amsterdammers. 

Zijne positie was veel verbeterd, waartoe zijn letterkundige 
arbeid wel bijgedragen zal hebben, zooals we nog zien 
zullen ; maar toch mocht hij eigenlijk niet tot welvaart 
komen. Hij verzamelde boeken en prenten ; daar bleef het 
bij. De oorzaak hiervan was het gedrag van zijne moeder. 
Deze was niet alleen onaangenaam van humeur , maar gaf 
zich somtijds aan den drank over. Langendyk verdroeg 
het, en ontrluchtte liet huis, als het hem te sterk werd. 

Intusschen liep zijne verbintenis met Verhamme ten einde, 
en hij besloot zich niet weder in iemands dienst te begeven, 
maar voor iederen fabrikant op bestelling te werken. En 
inderdaad gelukte het hem zich zoo eenen werkkring te 
scheppen. Zijne patronen werden door elk gezocht, en hij 
kreeg volop te doen, meestal van Haarlemsche wevers. 
Daarom ging hij in 1722 op den Kleinen Houtweg, dus 
aan den buitenkant van Haarlem, wonen. Uit de gedichten 
in het eerste en tweede deel, uitgekomen in 1721, blijkt, 
dat hij in betrekking stond tot vele groote wevers; zoo 
maakte hij gelegenheidsverzen voor Lodewijk Vermande, 
voor George Roeters, damastfabrikanten, en voor Dirk van 
Lennep, ook een wever. Met de Van Lennepen was hij bekend 
door het huwelijk van Wijna van Lennep met Abr. 
Verhamme; de Verhammes schijnen hem dus aanbevolen te 


17 


hebben. Ook met de familiën Kops en Teyler, waarover 
later meer, schijnt hij toen al bekend geweest te zijn. Dit alles 
doet denken, dat hij in 1721 reeds langeren tijd voor verschillende 
fabrikanten werkte, althans eenige jaren. Stellen 
wij het eind van de verbintenis met Verhamme op 1717, 
dan zullen wij zeker niet ver van de waarheid zijn. 

Om eenigszins de verhouding te teekenen, die er bestond 
tusschen de fabrikanten en Langendyk, kan misschien dienen 
een gedicht, getiteld Dankoffer voor het Vreugdemaal van 
den heer Dirk van Lennep de Jonge en Mejufvrouwe 
Catharina. de Neu fville (I. 249). Hieruit blijkt, dat van 
Lennep aan al zijne „konstenaars" een maal gaf, waarop. 
ook Langendyk verscheen. Hij zegt o. a.: 

Heeft iemand reden om met zegen u te ontmoeten, 

Wy zyn het, deftig paar! die u met heil begroeten; 

Wy, die beschaduwd van de vleug'len uwer gonst, 

Ons nodig onderhoud genieten door de konst, 

Die gy met luister queekt in Gysbrechts ryke muuren, 

enz. 

Wie hier met de „konstenaars" bedoeld worden , is niet 
duidelijk, maar waarschijnlijk even goed meesterknechts 
als teekenaars, zooals men uit andere dergelijke „dankoffers" 
zou opmaken. 

Is ons Langendyk's maatschappelijke positie eenigszins 
helder, nu wordt het tijd een oog te slaan op zijne letterkundige 
ontwikkeling, op de personen, met welke hij omgang 
hield , en de werken , die er van zijne hand verschenen. 

Reeds toen hid in den Haag was, had hij met liefde 
de poëzie beoefend, doch de tijd had hem ontbroken, zich 
veel er aan te wijden. Toen hij in Amsterdam eene vaste 
betrekking kreeg, kon hij wat meer om zich heen zien, 

2 


18 


kon hij meer tijd besteden aan de dichtkunst , en kwam hij 
in aanraking met andere vernuften. Een der eerste letterkundigen 
, met welke hij kennis maakte , was de later meer 
belachen , dan geprezen J a n v a n G y s e n, die toen echter 
cene vrij groote mate van populariteit schijnt bezeten te 
hebben. Evenals Langendyk behoorde hij tot het weversgilde. 
Hij schijnt ook in Haarlem thuis gehoord te hebben , en Factor 
geweest te zijn van de Rederijkerskamer der Witte Angieren 
(Anjelieren). Ook vindt men van hem een nieuwjaarszang 
voor Pictura's Konstgenootschap te Haarlem, waarin 
hij de leden aanspreekt als „Heeren Decken , Vinders en 
Pictura's Konst-Beminnaars". Dit zal hij misschien gemaakt 
hebben op verzoek van hem bekende patroonteekenaars , 
die in dat genootschap waren. Hij schijnt voor zijne dicht 

zijn weefgetouw wel wat verwaarloosd te hebben -kunst ; 
uit een puntdicht blijkt, dat de Doopsgezinde Diakenen hem 
dit verweten. Meermalen maakte hij dankverzen voor maaltijden, 
ter gelegenheid van cene bruiloft aan de weverswerkbazen 
gegeven. Men moet hier aan meesterknechts 
denken, of wat misschien juister is, aan dezen, en aan 
wevers, die op zich zelf werkten, en het vervaardigde aan 
fabrikanten en groothandelaars leverden. Verschillende gedichten 
haakte hij voor leden uit bekende weversfamiliën 
als van Oosterwijk , Rutgers, van Lennep. Wat zijne Poëzie 
betreft , ze omvat ernstige en boertige heldendichten, stichtelijke 
verzen, gelegenheidsgedichten, puntdichten en kluchten. 
Hij maakte ook rarekieks , d. w. z. verzen, die men zich 
moet denken bij 't vertoonen van een rarekiek , en mis 

hij wel de eerste maker van een genre , dat-schien was 
nog in onze eeuw bestaan bleef 1). 

1) Misschien was hij ook een navolger van J. Pook, die in 1709 reeds 
bij zijn Rommel-zoodjen ook zijne Drie harlequinen net de rarekiek uitgaf, 


19 


Behalve deze dichtsoorten beöefende hij ook wat we 
reporter-genre zouden kunnen noemen. In de Antwerpsche 
Courant schreef hij korte rij men , waarin hij het nieuws 
van den oorlog tegen Frankrijk verhaalde , en van 1711 
tot 1722 gaf hij een Amsterdamsche 1V[ercurius uit , waarin 
de nieuwstijdingen en stadsnieuwtjes werden meegedeeld. 
Wat zijne verdiensten betreft, onder de puntdichten zijn wel 
enkele aardige , doch over 't algemeen is alles zeer gebrek 

vorm , slordig van taal , en veelal plat. Over de-kig van 
kluchten spreek ik nog bij de behandeling van het Weder 
Huwelijksbedrog. Merkwaardig is nog zijne verdediging-zijds 

van het leven der hedendaagsche vrouwen en der heden 

deftige jeugd tegen een tweetal gedichten, waarin-daagsche 
beide categorieën zeer heftig werden aangevallen. Deze 
verdedigingsgedichten zijn misschien zijne beste, en door den 
inhoud belangrijk. 

Later was van Gyzen's naam synoniem met onbeteekenend 
rijmer , , en van Effen verwijt hem door zijn vlug en 
g o e d lk o o p rijmen de klad in 't vak der gelegenheidsdichters 
gebracht te hebben; doch omstreeks 1710 was een groot 
deel van het publiek nog gunstiger voor hem gestemd. Bij 
de uitgave van het eerste deel zijner gedichten (1707) zegt 
de uitgever, dat zijne werken „door de Liefhebbers van de 
„ Dichtkonst zeer bemind en gepreesen" zijn; bij die van het 
derde deel, dat hij ondervonden heeft, hoe al de werken 

terwijl die van J. v. G. in 1711 in het 3de Deel der Werken in 't licht 

kwamen. Echter is 't de vraag, welke eerder gemaakt zijn. J. Pook 

schreef ook een lofdicht bij 't 3de Deel. 

In onze eeuw vindt men o. a.: 

De nieuwe Rarekiek vertoonende de weêrgalooze daden van den fameuzen 
Daine en zooveel andere Belg. helden. 1813. Zie Navorscher XVI. 15. 
De Rarekiek v. d. dorpsschoolmeester. 1816. Zie Doorninck. Vermomdeen 
Naamlooze schrijvers. 


20 


„sterk getrokken" worden, maar toch liet meest zijn ernstige 
en boertige Heldendichten. Mogelijk zullen het er liefheb bers 
naar geweest zijn. 

Met dezen dichter nu kwam Langendyk in aanraking; 
als lofdichter van dezen Jan van Gysen trad hij het eerst 
voor 't publiek. Punten van aanraking en aantrekking -waren 
er zeker ; beiden waren zij Haarlemmers , beiden Doopsgezind 
, beiden behoorden zij tot het weversgild , beiden stonden 
zij in verband of in kennis met teekenkunst en kunstenaars. 
Toen van Gysen zijn eerste deel uitgaf, voorzag Langendyk 
het niet alleen van eenige lofdichten , maar ook van 
een portret en eenige plaatjes. In het L e e v e n 
wordt gezegd, dat de plaatjes „uitneemend siegt zijn , en 
weinig overeenkoomen met de verwagting, die men met 
reeden hebben moest van iemant die zoo lang de teekenkunst 
had geoeffend ," maar het wordt vergoelijkt door het 
wijzen op het feit, dat hij meestal bloemen en ornamenten, 
geene figuren teekende. Dat de illustraties uitnemend slecht 
zijn, kan ik niet tegenspreken; doch teekende hij mogelijk 
goed, de etskunst had hij zeker minder beöefend: vandaar 
de onvastheid , de onbeholpenheid der figuren. Slechts één 
plaatje, dat de vloot voor Barcelona voorstelt., is niet onaardig. 

Lofdichten en uitleggingen zijn even uitnemend slecht 
als de plaatjes; men oordeele: 

Zoo ooyt den Mantuaan, door deftige Gedigten 

Na waarde is gevolgt , in Vorst Augustus lof, 

Heeft Neerlands Digterdom nog meer vergode stof, 

Om met van Gysen, Kerk en Staat, door Rym te stigten. enz. 

Behalve Langendyk maakten ook A. Boogaard, Brouerius 
en J. Pook lofdichten. De regelen, voor het tweede en derde 
deel (1708 en 1711) door Langendyk aan van Gysens lof 
gewijd, zijn ontegenzeglijk beter. 


21 


De vraag is nu : heeft van Gysen eenigen invloed 
kunnen oefenen op Langendyk ? Na 1711 vindt men 
nergens zijn naam genoemd , hoewel van Gysen tot 
17 22 zijne Merkuren dichtte ; waarschijnlijk zag Langendyk 
zelf in, dat hij de rechte niet was, en heeft hij 
daarom zich niet meer met den „zoetvloeienden dichter" 
opgehouden i). Doch of er geheel geene sprake van eenigen 
invloed zou zijn , dit zou men niet zoo absoluut kunnen 
uitmaken. De toespelingen op het weversvak in bruiloftsdichten 
vinden wij bij v. G. in veel ruimere mate dan bij 
Langendyk ; dezes Roomolenzang (III , 219) is eene navol 

een dergelijk lied van Jan van Gysen , terwijl-ging van 
ook zoowel de smaak in historische onderwerpen als de 
lust tot boertige poëzie in den omgang met van Gysen ver 

kunnen zijn. Geen invloed , tenzij als afschrikwekkend-sterkt 
voorbeeld , heeft hij zeker geöefend op den vorm, den stijl 
en de taal van Langendyk. 

Gelukkig kwam onze Pieter met dichters van beter 
gehalte , in allen gevalle van meerdere beschaving, in aan 

werd zijn Don Quichot vertoond. Hoe-raking. In 1711 
dit in zijn werk gegaan is, valt moeilijk te zeggen. Mogelijk 
heeft hij in den winkel kennis gemaakt niet den Boek 

-poëet Hendrik van d e G a e t e, en , heeft deze-handelaar 
hem of zijn werk onder de oogen van het Schouwburg-bestuur 
gebracht. Hoe dit zij, hij geraakte al spoedig bekend met 
dien uitgever. Na zijn succes op het tooneel, (de Don Quichot 
werd driemaal achter elkander onder veel toejuiching vertoond) 
kwam hij zeker in aanraking niet van de Gaete's 
kunstbroeders , en wel voornamelijk met het genootschap 

') Er bestaat wel een portret van J. v. G. door J. Folkema , met een 
onderschrift van Langendyk, w. i. staat, dat hij steeds zal blijven leven, 
al spuwt de nijd haar vergif. Het jaar van deze plaat is mij niet bekend. 


Constantia et Labore. Later zal ik gelegenheid hebben 
meer over dit kunstgenootschap te spreken ;- nu vermeld ik 
alleen , dat hij er mee in aanraking kwam, en dat zij waar 

aanmerkingen maakten op zijn Don Quichot. In-schijnlijk 
de derde uitgave er van zegt hij namelijk , dat hij verbeteringen 
heeft aangebracht na de aanmerkingen die verscheidene 
Liefhebbers der Tooneelpoëzye op hetzelve gemaakt hebben, 
en de misslagen , die [hij] daar zelf in bespeurde , nadat 
[hij] wat meerder kennis van de schikking , die in een 
Spel vereischt wordt , kreeg." Deze voorrede is van 1714. 
Juist omstreeks dien tijd hielp hij de leden van Constantia 
et Labore een strijd voeren tegen die van Nil Volentibus 
Arduum. De aanmerkingen en de meerdere tooneelkennis zal 
hij dus wel aan zijne vrienden van C. et L. te danken hebben 
gehad. Onder de leden noem ik nu slechts D. Willink, een 
wijnkooper, voor wiens familie Langendyk verscheiden malen 
gedichten maakte. Misschien wel juist door D. Willink 
maakte Langendyk ook kennis met eenige nieuwe vrienden 
en wel Jan van Hoogstraten, Hermanus Angelkot 
en Jan Wande 1 a a r. Op Jan van Hoogstraten's werken 
maakte hij meermalen lofdichten, op die van Angelkot eveneens, 
ook op een teekening van Wandelaar; terwijl hij ook beider 
laatsten huwelijk bezong. Door hen werd hij meegesleept in 
een letterkundigen strijd, door Jan van Hoogstraten gevoerd 
tegen de Boekzaal, waarop ik later terugkom. In 1715 hielp 
hij Angelkot met het berijmen van twee bedrijven voor 
diens bewerking van A d d i s o n's Cato. Met Wandelaar 
moest hij ook wel vriendschap sluiten uit sympathie , 
daar beiden de teekenkunst beoefenden, en beiden de 
dichtkunst. ') 

') Wandelaar schreef o. a. één Toneelstuk: Gewaande Bloedverwantchap. 



23 


Door het tooneel zal Langendyk in aanraking gekomen 
zijn met de broeders Govert en Lambert Bidloo, den 
eerste bekend als Schouwburg-pachter , en als arts van 
Willem III , den tweede door zijn Panpoeticon ; en met de 
tooneelspeler-dichtersWillem van der Hoeven enEnoch 
K r o o k; vooral W. van der Hoeven schijnt zeer met hem bevriend 
te zijn geweest. Door de Bidloo's zal hij in kennis 
zijn gekomen met den ouden L u d o 1 f S m i d s, en bij dezen 
schrijver van den Konradijn , van de Chronyk van het 
oorlogend Europa en de Schatkamer der Ned. Oudheden 
vond hij minder dichterlijke vlucht en vloeienden vorm, dan 
wel degelijke kennis op 't gebied van geschiedenis, oudheiden 
penningkunde. Met hem schijnt hid zeer nauwe vriend 

gesloten te hebben. Op de uitgave van zijne Chronylc-schap 

V. h. Oorlogend Europa, op zijn acht-en zestigsten verjaardag 
en op zijn dood maakte hij gedichten ; zijne Schatkamer der 
Nederlandsche Oudheden voorzag hij van aanteekeningen. 
Met nog andere oudheidkundigen raakte Langendyk bekend 
en wel met de beide Heeren Schoemaker, A n d r i e s en 
G e r r i t , waarvan de eerste bekend is door zijn Muntivabinet. 
Voor de bruiloft van Gerrit Schoemaker vervaardigde 
hij een herderszang, en op de bruiloft zelf, waar hij met 
andere Amsterdamsche poëten aanzat, een ex-tempore. Op 
beider dood maakte hij welgemeende lij kzangen. 
Verder schijnt hij blijkens lof-en gelegenheidsverzen 
nog in meer of minder familiare betrekking gekomen te 
zijn tot L. Bake , een zeer scherpe persoonlijkheid, maar 
ook bekend door Bijbelsche gezangen en door een spraak 

aas Bruin, wiens Zedige Dichtkonst, Brouerius-kunst; C1 
v a n Ni e de k, wiens Zederijke Zinnebeelden der Tonge, Gil b 
e r t d e F 1 in e s, wiens Ontrouwe voedster, en J. v an 
Pesch en Ab r. F or t g en s, wier herderszangen hij bezingt 
of in een gelegenheidsgedicht noemt. Uit een aardig 


24 


sonnet blijkt, dat hij van den dichter J. S n y d e r s diens 
Cleopatra ter lezing ontvangen had. 

Met twee personen, die eenigszins als Mecenaten schijnen op 
te zijn getreden, nl. Anthony van Hoek en Benedic tus 
v a n R e y n e v e 1 d kwam hij in aanraking. De eerste schijnt 
er op zijn buiten , in navolging van Spieghel , een „prieel 
der Duitsche muzen" op nagehouden te hebben ; zijn landgoed 
Onderhoek aan de Vecht was zoo schoon , dat Czaar 
Peter en zijne vrouw het kwamen bezichtigen ; de tweede 
schijnt ook de dichters op zijn buiten Reyneveen te hebben genoodigd 
; hij maakte zelf herderszangen , waarschijnlijk niet 
voor 't publiek bestemd. Beiden waren zeker rijke kooplieden'. 

Nog een anderen kring van personen , waarmee Langendyk 
omging, moet ik noemen , waarin hij echter misschien door een 
dichter was binnengeleid ; 't zijn E v e r h a r d Kraeyvanger, 
Hendrik I-la ak Hz. en Jan Sikkena. De laatste.is de oudste 
in jaren en de leermeester der beide anderen. Aan Kraeyvanger 
en Haak droeg Langendyk zijn Don Quichot op; 
aan Kraeyvanger alléén zijn Wiskunstenaars , omdat Haak 
toen reeds vertrokken was naar 0. Indiën als Onderkoopman. 
Uit lofdichten op Kraeyvangers Dichtlievende Lente (1717) 
blijkt, dat ook deze na zijne promotie tot Mr. in de rechten, door 
Langendyk bezongen, naar zijne familie in Indië terugkeerde. 
Wellicht waren beiden in huis bij Jan Sikkena, een Wiskunstenaar 
en Astronoom , wiens dood Langendyk bezong. 
Het schijnt, dat Langendyk door vriendschap, met Kraeyvanger 
aangeknoopt , in dezen kring van wetenschappelijke personen 
was gekomen, en er veel door hen en hunne bekenden 
heeft hooren redetwisten: op hetgeen hij daar zag en hoorde, 
bouwde hij zijn blij spel De Wislcunstenaars; immers hij verontschuldigt 
zich in de opdracht aan Kraeyvanger, dat hij 
niet de beoefenaars der Wiskunde wil bespotten, maar de 
opgeblazen manieren van dwaze beoefenaars. Op 't vertrek 


25 


van Haak vervaardigde hij een afscheidslied , dat spreekt 
van nauwe banden van vriendschap. 

Dat hij ook buiten deze meer letterkundige kringen 
nog andere bekenden had, blijkt uit eenige bruiloftsverzen 
nl. die voor de bruiloft van Kornelis Krul en Adriana 
Blauwkamer, van Joachim Refdaal en Cornelia van Speek, 
van Arnoldus van Noy en Susanna Mol. K r u 1 was Broeder 
der Rederijkerskamer Trou moet Blycken, waarvoor Langen 

een gedicht maakte ; de beide andere-dyk reeds in 1716 
bruigoms waren kruideniers ; Suzanne Mol was de dochter 
van een katoenfabrikant. Met dezen schijnt Langendyk 
zeer familiaar omgegaan te hebben , daar de gedichten 
in een zeer gemeenzamen toon geschreven zijn ; zoo zelfs, 
dat wij in dat op Arnoldus van Noy een van de weinige 
voorbeelden zien, dat Langendyk wel eens tot platheid zich 
liet verleiden ; ja, hier zien wij niet alleen platheid, maar 
zelfs zulk eene groote onkieschheid, dat men bijna niet kan 
gelooven dit te vinden in 't werk van een man , die zoo 
tegen onkieschheid te velde trok. Ook een familiare vriend 
schijnt geweest te zijn een zekere Willem van Gent, die 
voor de weverij naar Italie ging. Langendyk maakte een 
ex-tempore op zijn vertrek den laatsten avond, dat hij 
met een kring van vrienden b eenwas. Zij schijnen zeer 
vroolijk en familiaar te zamen te zijn geweest, en een soort 
vast gezelschap gevormd te hebben. Langendyk wenscht van 
Gent alles goeds op reis; de vrienden zullen in dien tijd 
niets doen dan bepraten, hoe het hem nu gaan zou. 
Wat Langendyk zelf betreft, hij zou, als het zomer is, wel 
eens met „een van onze goê gezellen" naar Livorno willen 
kuieren; hoe verheugd zou hij zijn, indien van Gent dan 
evenals de Medici door handel tot de hertooglijke waardig 

geklommen; dan zou hi* zeker hofpoëet worden;-heid was

dan zou de wijn vloeien in plaats van 't sober Hollands 


26 


biertje !" Mogelijk moeten wij aan dezen zelfden kring 
denken, wanneer wij in een jaardicht voor H. M. lezen 
van eenige vrienden , welke voor hem, die verjaarde, een rijm 

moesten maken, waartegenover de jarige moest trak--wensch 
teeren. Een ander had H. M. eene vrouw toegewenscht in 
v i e r regels ; dit vond Langendyk verkeerd: vier regels! 
en dan eene v r o u w aan iemand, die zijn lust en leven 
aan v r o u w M i n e r v a had gewijd! Neen, dan zou hij 
hem liever wenschen, dat geene handelszorgen hem kwellen 
mochten: dan zou hij vroolijk en wel zijne vrienden kunnen 
onthalen, 

Gelyk 't betaamt aan zulke heeren, 
Die zuilen zijn der Poëzy,, 
Zo hoog geacht aan 't scheepryk Y. 
Zo zal uw naam in de ooren klinken 
Van ons, zo lang wij konnen drinken. 


Uit de toewijding aan Minerva, kan men opmaken, dat 

H. M. een wever was. Waarschijnlijk heeft men in hem te 
zien H. M a a s, dichter van den Burgerlijke Edelman en 
misschien lid van het Kunstgenootschap Constantia et 
Labore. 
Wij zien alzoo Langendyk in de periode van 1700 tot 1721 
in druk verkeer met letterkundigen van verschillend gehalte; 
wij zien hem op vriendschappelijken voet omgaan met verschillende 
personen en huisgezinnen; wij zien hem in aanraking 
komen met familiën, tot welke hij in eene verhouding stond, die 
door weerzijdsche welwillendheid dikwijls het karakter bijna 
verloor van die tusschen werkgever en werknemer; wij 
zien hem verkeeren zoowel te Haarlem, als te Amsterdam. 
Hij was dus in de gelegenheid veel te zien, veel te hooren, 
veel te leeren, veel ook op te merken; vooral was hij in 
de gelegenheid zijne eigen krachten te leeren kennen, en 
te leeren gebruiken. Zoo zien wij dan ook na den Don 


21 

Quichot een reeks van werken ontstaan, en in 't licht 
komen. 

In 1712 kwamen de beide klucht-of blijspelen Ike Zwetser 
en 't Wederzijds Huwe lij lesbed rog uit ; in 1715 Krelis Louwen 
of Alexander op het Poëetenmaal , en .De 1Viskunstenaars 
of 't gevluchte Ju fertje. In datzelfde jaar werd buiten zijn 
weten de Boertige beschrijving van den Amsterdamsehen 
Schouwburg , en het vertoonen van Aran en Titus uitgegeven. 
Ook nog in 1715 hielp hij zijn vriend Angelkot in 
't berijmen van de vertaling van Addison's Cato, en gaf 
hij deny Eneas in zijn Zondagspak , eene parodie op het 
vierde boek van Vergilius in navolging van Fockenbroch, 
uit. In 1716 maakte hij op verzoek een jaardicht voor 
de Kamer Trou moet Blycken, Emmanuel getiteld. 

In 17 20 vervaardigde hij de Quincampoix of de Windhandelaars, 
en bewerkte hij voor het Nederlandsch tooneel 
de . Arlequyn Actionist , naar een Fransch model. Ook 
dichtte hij, weder op verzoek van Trou moet Blycken, 
een jaarzang : Lofkrans voor de stad Haarlem , waarbij 
hij eene afbeelding en beschrijving voegde der noodmunten, 
bij 't beleg geslagen. Na dit gedicht werd hij voorgesteld 
en benoemd tot Factor van die Kamer. (Zie Hoofdstuk 
IV.) In 1720 waagde hij zich ook aan de vertaling van 
een Fransch treurspel en wel den Caton d' Utique van d e 
Champs, door hem ter onderscheiding van Angelkot's Cato 
genoemd Julius Cezar en Cato. Behalve deze maakte hij 
tallooze andere gedichten, vooral gelegenheidsverzen. 

Uit vrees voor eene latere bijeenvoeging door vreemde 
handen, waarbij men ook vreemde waar, b. v. hekelverzen 
van anderen, kon binnensmokkelen, en ook omdat vele 
verzen door naschrijven langzamerhand bedorven en ,, geradbraakt" 
waren, besloot Langendyk zelf eene volledige uitgave 
van zijne gedichten te ondernemen. In 1721 kwam deze in 


28 


het licht in twee 40 deelen bij de weduwe van B. Visscher 
te Amsterdam, met een portret door J. Houbraken, en voor 
het eerste deel een titelplaat en vignet van Wandelaar, 
voor het tweede een vignet van Schynvoet. 

Als lofdichters vindt men bij deze uitgave Lambert Bidloo, 

M. Brouerius van Niedek , W. van der Hoeven, J. V. 
H[oogstraten] , C. Bruin , George Wetstein (de dichteruitgever), 
Govert van Mater en Pieter Merkman de Jonge, 
terwijl J. Wandelaar eene berjjmde uitlegging van de titelplaat, 
en E. Visscher een bijschrift bij zijn portret schreef. 
In de voorrede verklaart Langendyk, dat hij niet „gelyk 
de gewoonte is, voorwenden" zal, dat hij zijne gedichten 
heeft verzameld „op verzoek of sterk aandringen" van 
zijne vrienden, maar alleen om de redenen, die boven 
genoemd zijn. 
Wij zagen reeds , dat Langendyk vele gelegenheidsgedichten 
schreef. De vraag doet zich nu op , of hij voor deze gedichten 
betaald werd, ja dais neen. Om dit te beäntwoorden , 
is het noodig eerst iets te weten aangaande de dichters 
van gelegenheidspoëzie in hunne verhouding tot het publiek. 
Van Effen geeft in zijn Hollandschen Spectator daaromtrent 
veel wetenswaardigs. In Deel II van de uitgave 
van 1756 op bl. 419 leest men het volgende: „Die 't best 
verdienen nochtans, winnen doorgaans het minst, gelyk 
Overzetters , en Schryvers van Mengeldigten , die in 
een bundel vereenigt t' zamen verkogt worden, en 
met de welken, of zy moesten van te voren stuk voor 
stuk reeds eens betaald zyn geweest, geen droog brood te 
verdienen is." Beter hebben het de brooddichters , die hun 
werk verkoopen aan anderen, die het voor 't hunne uitgeven; 
van deze zijn er slechts weinigen, „die zoo ze maar niet te 
lui zyn om te werken, en den beker niet te onzinnig 
listen, niet rykelyk aan de kost kunnen komen. 't Is waar de 


29 


doorlugtige en onsterfelyke Jan van Gyzen had er de klad 
haast in gebragt , vermids hij voor vyftig digtregels van het 
grootste soort zig met een Ryxdaaldertje vergenoegde , 't 
welk, dewyl zyn vlugge geest in staat was , om een dier 

stuk in een paar uuren stans pede in uno af te-gelyk 
maken , al een zoete winst zou geweest zyn , indien by er 
slegts dagwerk van hadde gehad. Dog zyne konstgenoten 
wierpen hem overstaag met hunne waar op geld te houden, 
waar door ze , hoewel dikwils met slegter goedje voorzien, 
alle de fatsoenlijke kalanten naar zig trokken, door middel 
van een natuurlijk vooroordeel , die het duurste altijd voor 
het beste schat." Lijkdichten komen het minst voor , en 
geven het minst, tenzij er eene onverwachte erfenis valt bij 
verre verwanten. Doch beter gaat het met bruiloftsdichten. 
„Wie trouwt 'er dog onder kleinen zo wel als grooten, 
met uitzondering alleen van 't geringste Volkje , op 
wien niet ten minste een gedigt 2 of 3 op allerlei toonen 
en tranten moet worden toegesteld ? Ik weet wel dat er 
zommigen uit zuivre liefhebbery worden gemaakt , en 
andere uit smulzugt en op hoop van onder de vrienden 
een plaats aan den Bruiloftsdisch te hebben." Vele brui 

komen uit eene rijmfabriek , en gaan door-loftsdichten 
onder den naam des ' koopers. Daar er nu zooveel omzet in die 
bruiloftspoëzie is, kan men begrijpen, dat by dit zoort 
van Fabrikeurs , hoe talryk het ook mag zyn, de kunst 
niet om brood behoeft te lopen, dat de beroemdsten onder 
hen voor ieder van die stukjes, indien ze van een zekere 
lengte en breedte zyn , stryk en zet, een gouden Dukaton 
krygen, en 't niet minder kunnen doen, al was de koper 
hun eige broer." In Deel III op bl. 384 betuigt een 
inzender zijne ontevredenheid over de plaatsing van een 
vers, daar nu ieder hem voortaan om een „trouw of rouw 

zal komen plagen. Hier heeft hij niet tegen, omdat-digt" 


30 


de stof afgezaagd is, maar om het liegen, dat vereischt 
wordt; want een Hecuba wil een Hebe, een Midas een 
fraaie geest zijn. Sterft er iemand, slechts iets meer dan 
gemeen, terstond willen de erfgenamen een ]ijkdicht hebben. 
Weet de dichter niets, dan heet het: 

„dat is geringe nood 
„Ei lieve bak hem slechts een koekje na zijn dood." 

En, om bij hem aan te dringen, vertellen zij, dat er hun 
reeds verzen zijn gezonden van geringer gehalte, die zij 
dus maar betaald hebben met 2 ponden. In Deel IV bl. 35 
staat eene parodie op een bruiloftsdicht, die zoo begint: 

Al heeft de Heer Geldlof ons geen drop van de bruidstraanen 
[gezonden, 
Waardoor men vaak een Dichter, als met een stilzwygend 
[verzoek, heeft verbonden 

Om helder op te zingen, enz. 

Trekken wij uit deze gegevens een kort resultaat, dan 
vindt men : de dichters, die het 't meeste verdienen, ontvangen 
het minste voor hun werk , b. v. vertalers , en zij die 
bundels mengeldichten uitgeven , tenzij elk daarvan reeds 
afzonderlijk gediend heeft ; bij huwelijk en sterfgeval wordt 
veel gedicht, soms uit ware liefhebberij, soms uit smulzucht, 
't zij omdat den dichter vooraf iets gezonden is, 't zij omdat 
deze hoopt op eene uitnoodiging; ook worden er vele verzen 
gemaakt, die door anderen als hun werk worden voorgedragen. 
Deze worden het best betaald, soms met een gouden 
Ducaton per stuk. 

Hoe staat het nu met Langendyk ? Een vers is er, dat 
blijkbaar gemaakt is om door een ander, een brouwerszoon, 
te worden voorgelezen ; dit is echter in zijne werken 
opgenomen, en 't was zeker bekend, dat het Langendyk's 
werk was. Dat hiervoor betaald is, geloof ik niet. De 


31 


voornamen van het bruidspaar, Hendrik en Christina, 
wijzen op Hendrik Willink en Christina ten Kate, 
wien Langendyk ook zelf in een gedicht geluk wenschte. 
Willink was zeker familie , misschien wel een broer van 
Dirk Willink , den wijnkooper, en ook de onbekende bruigom 
was wijnkooper. Langendyk zal dus dit gedicht voor een 
zijner vrienden gemaakt hebben , om door dezen op de bruiloft 
van beider vriend Willink opgezegd of voorgelezen te worden. 

Of hij voor andere gelegenheidsgedichten geld kreeg, is 
niet zeker. Bij de meeste kunnen wij nagaan , hoe hij er 
toe kwam ze te maken ; wij vinden namelijk in de jong 

meestal :-gehuwden 

1. familieleden van Langendyk, 
2. bekenden of vrienden van hem, 
3. beöefenaars der poëzie , of familie van dezen, 
4. personen , waarmee hij door zijn vak in aanraking 
kwam , dus fabrikanten en handelaars. 

Een enkele maal geldt het een lid van de regeering. 

Wanneer hij dichtte voor iemand uit de drie eerste rubrieken 
, zal hij zeker geen geld hebben ontvangen. Wel zal hij, 
indien hij niet toch reeds gast was, ter wille van zijne dichtkunst 
genoodigd zijn. Indien hij voor personen zong, waarvoor 
hij b. v. patronen teekende, zal er mogelijk wel een vergoeding 
gezonden zijn. Evenzoo bij hooge personen. Doch weder niet bij 
a 11 e fabrikanten : bij sommige, als later bij de familie Kops 
en Teyler, zal mogelijk wel alleen vriendschap hebben voorgezeten. 
Is hem voor gedichten eene vergoeding gegeven, 
dan zal die zeker niet van de geringste geweest zijn. Wij 
hoorden, dat de beroemdste „fabrikeurs" voor verzen een 
gouden Dukaton vroegen, d. i. f 5,25 ; Langendyk kan men 
niet onder dit soort rekenen , maar minder zal men hem 
zeker niet hebben durven vereeren. Men zou tot de mee


ning, dat hij betaald werd, wel bijna moeten komen door 


32 


het feit , dat hij ondanks de spilzucht zijner moeder eene, 
vrij groote mate van welvaart kende , wat, daar hij ook 
boeken en prenten verzamelde , wel niet alleen van 't patroonteekenen 
zal gekomen zijn. Voor zijne tooneelstukken zal 
hij misschien niet voor de vertooning , maar wel voor den 
druk honorarium ontvangen hebben. Iiet laatste moet wel, 
als wij zien, dat twee jaar na de eerste , in 1714, reeds 
de derde uitgave van den Don Quichot noodig was. 

Zooals ik later nog zal vermelden , schijnt hij voor de 
Lo f /€rans voor Haarlem f 21 gekregen te hebben ; dit gedicht 
beslaat ongeveer 20 bladzijden 4°. 

Dat hij geld voor gedichten ontving van rijke kooplieden 
en fabrikanten , zou men ook kunnen bewijzen uit zijn 
meermalen gebezigde uitdrukking van Mecenas of Mecenaten, 
dat wel niet alleen zijn grond zal gehad hebben in uit 

bij Anthony van Hoek en Benedictus-noodigingen, zooals 
van Reyneveld. 

In eenige gedichten vinden wij vermeld eene beweegreden 
voor het maken van gelegenheidsverzen. Zoo in het 
volgende (III 299) : 

Schoon ik de bruiloftsharp wil aan de wilgen hangen; 
Schoon myne Zangeres, vermoeijd van huuwlykszangen, 
Een onbedwongen stof wil speelen op de fluit, 
Hier lokt haar de Amstelvliet, en daar de Maasnimf uit, 
Om, 't zy uit vriendschap of uit plicht, den Echtelingen 
Een' blyden minnezang gulhartig toe te zingen. 


Dikwijls moest hij dus zijn harp stemmen, om te zingen 
uit v r i e n d s c h a p of p 1 i c h t. Plicht, zeker tegenover 
zijne werkgevers, de fabrikanten, in de eerste plaats. Was 
dan een bruiloftszang niet besteld, dit neemt niet weg, 
dat zij later eene erkenning kunnen gezonden hebben in 
blinkende specie. 


HOOFDSTUK III. 

LANGENDYK'S PERSOON. 

In enkele woorden werd reeds melding gemaakt van de 
wijze , waarop Langendyk zich gedroeg tegenover zijne 
moeder ; hier is het , dunkt mij, de plaats te trachten een 
beeld te schetsen zoowel van zijn innerlijk wezen , zijne 
karakter, denkwijze en aanleg , als van zijne uiterlijke gedaante 
en manieren. 

Wanneer men afgaat op het L e e v e n , zou men tot 
de meening komen , dat hij een man geweest was , die 
zich niets te verwijten

ten had tegenover zijne moeder en zijne 
echtgenoote, die onaangenaamheden trachtte te vermijden, 
die zelfs zijn huwelijk uitstelde, zoolang zijne moeder 
leefde; maar die dan ook begaafd, of zou men moeten 
zeggen behept, was met eene onverschilligheid, laat ons, om 
te verzachten, zeggen gelijkmoedigheid, die, zoo al niet aan 
't ongeloofelij ke grenst, dan toch ons verbaast, en — min 
of meer ontstemt. Doch terecht twijfelde Alberdingk Thijm 
aan de juistheid van dit beeld. „Ik kan niet gelooven," zoo 
zegt hij in zijne novelle de Twee Pieters, „ik kan niet gelooven 
, dat het hem met die onverschilligheid ernst geweest 
zij. Een jonkman, die een ietwat geleerde opvoeding genoten 
heeft, die lang voor zijn twintigste jaar reeds een tooneelwerk 
als den Don Quichot heeft gemaakt, die om in zijn 

3 


34 


nood en in die zijner grillige, spilzieke moeder te voor 

weversknecht wordt , die het een geluk rekent bij-zien , 
zekeren heer Prado opzicht over de andere wevers te 
verkrijgen , die om zijn goed gedrag en beschaafdheid 
bevorderd wordt tot kantoorbediende bij den fabrikant 
Jan Brand, totdat hij eindelijk , 27 jaar oud, in 1710, 
eene vaste betrekking als patroonwerker bekomt bij 
den zijdelakenen-wever Abraham Verhamme , maar in al 
die jaren van harden stoffelijken arbeid geen gelegenheid 
vindt iets te schrijven , dat hem wat troost en verheffing 
bezorge , terwijl hij , zoo haast hij een veer van den mond 
kan blazen, met verdubbelden ijver zijne tooneelpoëzij ter 
hand neemt , -- die dichter — een Komikus — kan die 

jaren van spraakloosheid zijner Muze niet zonder veel 
zielelijden hebben doorgebracht." En : „de glimlach [moet] 
vaak het masker der droefheid geweest zijn." 

Deze woorden doen des schrijvers hart eer aan., en bewijzen 
voor een juisten blik. 1 ). 
Neen, niet uit pure onverschilligheid verdroeg Langendyk 
zijn lot. Hij zal ze gekend hebben, de oogenblikken van moede 

bitterheid , van nauw bedwongen opstand tegen-Ioosheid , van 
het wereldbestuur. Als kind had hij een onbezorgd leven 
gehad; hij had gespeeld in de schoone omstreken van 
Haarlem; hij had zijne vrienden gehad, met hen genoten 
van de natuur; wel had hij zijn vader verloren, maar hij 
was toen nog jong; daarna ging hij naar Amsterdam, en 
begon ingewijd te worden in de beginselen der weten 

ja misschien ook in die der dichtkunst. Toen-schappen , 
moest hij op eens met zijne moeder naar den Haag, 
in eene vreemde omgeving, zonder vrienden, zonder hulp; 

') De bewering van A. Th. blijft juist, al zouden wij in plaats van 
1710 een vroeger jaar stellen, en al weten wij, dat hij voor 1710 niet 
geheel stilzweeg. 


35 


hij moest zich met haar gaan behelpen van de inkomsten 
van een klein winkeltje , en ten slotte het weefgetouw ter 
hand nemen , om de zeker toenemende armoede te bestrijden. 
Kan men dan nog twijfelen , of er neiging tot ironie 
heerschte in het gemoed van dezen ontegenzeglijk zeer 
begaafden jongen man. 1 ) 

Neen, iets anders dan onverschilligheid heerschte er in zijn 
gemoed , dat bij zoovele gelegenheden zich lucht gegeven 
heeft onder allerlei vorm. Spreekt zijne houding tegenover 
moeder en echtgenoote alleen van plichtgevoel , van berusting 
, --uit zijne verschillende gedichten zien wij zijn 
beeld duidelijker voor onze oogen verrijzen. Warm van 
hart , belangstellend in al wat om hem gebeurde , vol 
gevoel van plicht , verontwaardigd over onrecht en laagheid, 
doch verschoonend gestemd voor misslagen van anderen, 
zeer vatbaar voor indrukken, gevoelig voor natuur-en 
kunstschoon , begaafd met een scherp oog om het belachelijke 
in toestanden of personen op te merken , geprikkeld 
om het verkeerde en belachelijke in 't licht te stellen, 
een drang in zich gevoelend om zich te uiten, niet zonder 
eerzucht, gedragen door een sterk gevoel van eigenwaarde, 
en opgehouden door een gelukkig humeur, eenvoudig, 
open, en bij dit alles voorzien van een klein weinigje philosophischen 
aanleg: ziedaar in hoofdzaken het innerlijk 
wezen van Langendyk. Somtijds botsen de verschillende 
eigenschappen, soms vernietigt de eene 'de andere voor eene 
poos , doch wij vinden ze alle telkens terug. 

Voor zijn warm hart spreken vele gedichten. Om een der 
sterkste bewijzen te noemen , lees het tafereel in den Spiegel 
der Vaderlandsche Kooplieden, waar de kleinzoon en zijne 
aanstaande de oude heeren begroeten! Of, om in zijne eigen 

') Zie Hfdst. IX. Don Quichot. 


36 


omgeving te blijven , lees het gedicht , gemaakt kort na den 
dood van zijne moeder op den gouden bruiloft van Ds. J. 
Claus (III 245) , en gij zult gevoelen , hoe hij onder den 
invloed staat van het ernstige sterfgeval, al was het voor 
hem misschien in werkelijkheid eene verlossing ; lees de lijkzangen 
op den dood van zijnen neef W. Buyssant (I. 386) 
op de Heeren Schoemaker (III. 369 en 373). Zijne belang 

wat om hem heen geschiedde : men leze zijne-stelling in al , 
historische liederen, men zie zijne puntdichten. De prikkel, 
die in hem leefde om het verkeerde en belachelijke te 
hekelen : men leze de Zwitsersche Eenvoudigheicd , men leze 
bovenal zijne blij-en kluchtspelen — doch ik wil niet federen 
karaktertrek met plaatsen staven ; de meeste zullen bij eene 
afzonderlijke behandeling der gedichten aan het licht treden. 
Wat zijn philosophischen aanleg betreft, ik bestreed de voor 

alsof Langendyk onverschillig was ; doch in de kalmte,-stelling, 
waarmede hij ten slotte droeg, wat hij niet veranderen kon, 
in de wijze, waarop hij zijne persoonlijke onaangenaamheden 
toeschreef aan iets in den aanleg van de vrouw, waarvoor 
zij zelve niet aansprakelijk was, ligt iets van de kalmte van 
den wijsgeer. Wat zijn aanleg en de ontwikkeling ervan 
betreft: de aanleg moet niet gering en met ijver gekweekt 
zijn, wanneer wij zien , dat hij niettegenstaande de levenswijze 
in zijne jeugd, die wij beschreven, toch ten slotte 
Fransch en Latijn las , in de geschiedenis te huis was, zich 
met goed gevolg bezig hield met oudheid-en penningkunde, 
zich vermeide in woordafleidingen, treur-en blijspelen ver 

bovenal blij-en kluchtspelen schreef. Bovendien-taalde, en 
ontwikkelde hij zijn aanleg voor het teekenen. Zijne patronen 
waren zeer gezocht, zijne teekenkunst wordt zeer geprezen. 

Wat zijne etsen betreft, zijne eerste proeven in de werken 
van Jan van Gysen zijn zeer slecht, doch dit was 
misschien de eerste maal, dat hij de etsnaald ter hand nam ; 


37 


zijne latere producten zijn , althans ten deele , veel beter. 
Op het Rijksmuseum heeft men de volgende etsen van hem: 

1. Een man aan eene tafel gezeten , een geschreven 
blad overlezende. 80. Links Barbiers inv. , rechts bijna 
onleesbaar Langendyk scuip. Ets voor den titel. Zeer 
leeljk. 
2. Een prentje uit den Don Quichot. De personen zijn 
in gedeeltelijk Romeinsche kostumen. Geteekend P. 
Langendyk fee. Niet mooi , maar beter, krachtiger en 
vaster dan die bij van Gysen. Beschreven bij y. E u d e 
en y. d. Willigen. 
3. Zes landschappen. Sommige ongeteekend , andere get. 
P. Langendyk fecit. Genoemd door Kramm.Leven 
der Ned. en Via. Schilders. II. 
Sommige niet slecht , doch eentonig van tint. 

4. Een landschap. Bovenaan rechts : Johannes Rott. mv. 
P. Langendyk feet agria Jovi. 
Zeer zwart en grof. 

5. Twaalf prentjes, voorstellende straattypen. Zes ervan 
zijn geteekend P. Barbiers inv. et del. P. Langendyk 
scuip. Zes zijn voor den titel, en dragen zeer ruw 
links den naam Barbiers, rechts P. Langendyk. 
Kramm kent de zes eerste, en noemt ze fiks en 
geestig behandeld", m. i, terecht. 

Hij vermeldt, dat er ook wel twaalf in catalogi 
voorkomen, en meent, dat er dan bij zijn zes van A. Smit. 
Dit blijkt dus hier niet waar te zijn. 

Er is ook een titelvignet voor de Arnosis van Nomsz, 
dat ook Kramm noemt als van onzen P. Langendyk; 
doch dit is geteekend P. Langendyk sculp. 1767, en 
kan dus niet van hem zijn; 't is waarschijnlijk van 
zijn neef. 

Ten slotte vermeldt Kramm nog eene schilderij, dat 


38 


voorkomt bij Gerard Hoet I biz. 603 n°. 65 „een 

zeer ruime Catbolyke Kerk, w. i. de Mis gecelebreerd 

wordt, door Langendyk f 71." De verkooping was in 

17 39. Hij meent dit om de betrekkelijk hoogen prijs 

niet aan onzen P. L. te mogen toeschrijven. 

Wat Langendyk's godsdienstige gevoelens aangaat, op deze 
heeft zeker grooten invloed gehad het feit , dat zijne moeder 
en zijn leermeester tot de kwakers behoorden. Zijn vader 
was doopsgezind , zoodat hij niet terstond in een kerkgenootschap 
werd opgenomen. Moeder en leermeester, zegt het 
L e e v e n, kweekten in hem de leer der Kwakers, dat uiterl 
ij ke plechtigheden onnoodig zijn ; maar niet daarom , maar 
omdat hij overal gebreken bespeurde , trad hij niet tot eenig 
kerkgenootschap toe. Dit mag waar zijn. ; doch zeker zal de 
op hem geënte denkwijze niet zonder invloed gebleven zijn , 
en hem minder naar bepaalde ceremoniën hebben doen verlangen. 
Toch schijnt hij zich altijd tot de Doopsgezinden 
te hebben gerekend , zooals men kan opmaken uit de Zwitsersche 
Eenvoudigheid, eene aansporing tot eenvoud gericht 
tot de mennisten, toen algemeen als zeer weelderig bekend, 
uit een lofdicht op de Afbeeldingen der Doopsgezinde Leeraars, 
en uit het feit, dat hij op zijn sterf bed een Geestelijke 
van dat kerkgenootschap verlangde, en zich door hem liet 
doopen. Dat hij ondanks zijn blijven buiten een kerkgenootschap, 
desniettemin een waarlijk vroom gemoed had, en 
een werkelijk godsdienstig leven kende, blijkt uit vele gedichten 
, niet zoozeer uit de slotregels van gelegenheidsverzen, 
als uit gedichten zoo als de Emmanuel, en de geschiedzangen. 
Het Onze Vader en de 12 Artikelen des geloofs 
bracht hij op rijm 1). 

1) Eene berijming van de 12 Art. des Geloofs heb ik niet gevonden, 
maar ze wordt genoemd in 't L e e v e n. Misschien is hier het Onze Vader 
bedoeld. 


39 


Doch was hij gesteld op werkelijke vroomheid en oprechtgemeenden 
godsdienst , alle schijnvroomheid en niet minder 
alle heerschzucht van geestelijken, 't zij Katholieke of Gereformeerde, 
haatte hij vurig. Zijne puntdichten getuigen er van. 
Daar hij in het Katholicisme , en vooral in het Pausdom, 
misleiding zag , toornde hij hevig op de Geestelijken van 
die Kerk in zijn gedicht over Bower's Historie der 
Pausen. Wij zullen zien, dat hij later wat zachter gestemd 
was jegens de Katholieken. 

Wat zijne politieke gevoelens betreft , bij de behandeling 
der historische gedichten wijd ik hierover meer uit , doch 
orn de schets te voltooien , wil ik hier in korte woorden 
mijne meening in dezen zeggen. Toen Langendyk jong was, 
toen hij zelfstandig werd , en in een kring van vrienden , 
letterkundige en andere , kwam , toen hoorde hij de theorieën 
verkondigen van hen , die verheugd waren , dat geen Stadhouder 
de plaats innam van Willem III , dat geen S t a dh 
o u d e r de teugels hield , die eigenlijk den S t a t e n moesten 
toevertrouwd zijn , en hij werd ten volle overtuigd van de 
waarheid dier principes. De Staten waren souverein ; de 
Graven waren dwingelanden geweest , de Oranjes hadden 
ons daarvan verlost; goed, hi eerde hen, hij stelde hen 
zeer hoog; als geschiedkundige kon hij wel niet anders , 
maar oppassen was de boodschap; oppassen, dat geen 
Oranje gelegenheid kreeg de rol der graven te gaan spelen. De 
dood van Oldenbarnevelt , het uiteinde der de Witten, vervulden 
hein met diep afgrijzen , en vrijheid , vrijheid was 
zijn leus; vrijheid, d. w. z. geen Stadhouder, die, in naam 
dienaar, de macht kon hebben dwingeland te worden. Doch 
de Oostenrijksche successie-oorlog brak uit, Frankrijk dreigde : 
de vrijheid was in gevaar, maar nu de vrijheid tegenover 
eene vreemde natie. Wie had ons gered, toen Spanje ons 
dreigde ? De Oranjes. In de Staten was men het niet eens, 


40 


en toch er moest eendracht zijn, één hoofd.... Nog altijd 
leefde de bewondering, de liefde voor 't oude Huis van 
Oranje.... er moest een middelpunt zijn voor de zeven 
Provinciën.... En 't volk sprak, en 't sprak luide: Willem 
werd Stadhouder in alle provinciën. Maar toch, de Vaders, 
de Regenten, bleven ' gespaard hoezee dus voor Oranje, 
het oude Oranje, dat de Spanjaarden verdreef: 

Is niet de stem des volks de stem van God geweest ? 

Evenals men de politieke gevoelens niet in één woord 
voor iemands geheele leven kan aanduiden , zoo is er natuurlijk 
ook in iemands karaktertrekken , iemands persoon 

een onderscheid op de verschillende leeftijden. Toen-lijkheid 
ik een beeld trachtte te schetsen van Langendyk's innerlijk 
wezen, gaf ik eene verzameling van trekken, die men over het 
algemeen in verschillende perioden het duidelijkste ziet te voor 

treden. Natuurlijk kan een karakter zich wijzigen onder-schijn 
de omstandigheden, de omgeving, den leeftijd, hoewel men 
de hoofdlijnen zal kunnen blijven onderkennen. Toen Langendyk 
jong was , maakte het zien van de tegenstrijdigheden 
in de wereld hem soms bitter ; hij wilde de ironie 
van den Don Quichot weergeven. De omstandigheden wij 

zich: hij vond vriendschap, erkenning, zijne werk-zigden

ontplooide zich, zijn aanleg ontwikkelde zich, en-zaamheid 
hij vond vergoeding voor veel onaangenaams. Doch hij werd 
ouder; hij huwde en na eene korte poos van jeugdige illusies, 
bemerkte hij , dat zijne vrouw niet was, wat zij geschenen 
had; ook nu zocht en vond hij afleiding: maar niet meer 
die uitwerking, die botviering van zijne vrooljke natuur 
vinden wij ; hij berust meer, hij zoekt troost in ernstige 
studie; de Graven en hunne geschiedenis houden hem bezig. 
De philosophische trek komt sterker op den voorgrond. Hij 
zal nog wel bij zijne vrienden vroolijkheid gezocht hebben, 


41 


doch meer luim, minder opborrelende levenslust zal er zich 
geuit hebben 1). 

Nog eens, omstreeks 1732, bewerkt hij de Bedriegerij van 
Cartouche naar het Fransch, maar anders vinden wij geene 
nieuwe blij spelen , voordat hij op zijn ouden dag zich bezig 
houdt met de voltooiing van onafgewerkte stukken. 

Wat-L ,ngendyk's letterkundige ontwikkeling en smaak 
betreft, hieromtrent vindt men 't een en ander in zijne gedichten. 
V o n d e 1 stelt hij zeer hoog; hij spreekt o. a. (I. 185) 
van „het heilig landspel van de min van Adelaart," „een spel 
op gouden blaá n, den Heemraad eer gewyd door d'Agrippynsche 
zwaan"; in den Lof der Dichtkonst (III. 5) noemt hij 
hem als eerste der Nederlandsche dichters; en niet alleen 
vereerde hij hem, neen , hij las hem ook, wat blijkt uit 
regels, die aan Vondel herinneren. Zoo o. a. (III. 249) : 

Zy (de liefde) kent geen twist of nyd of haat, 
De bloempjes groeijen daar zy gaat. (Vgl. Leeuw.515) 


Zoo de volgende (III 253) : 

'k Bidt, vergeef 't my, lieve Bruid, 
't Welde in 't hart: het moest er uit. (Vgl. Roskam 63.) 


Ho oft vereert hij mede, maar vooral als historieschrij ver•; 
hij spreekt o. a. van de „Hoofdhistorie bladen", In het 
L e e v e n staat, dat hij zich toelegde „op vloeijendheid der 
vaerzen, wraakende de zinnelykheid der zulken, die verlekkerd 
op den mannelyken styl des zinryken Hoofts, die 
onvergelykelyken Schryver in zyn gedrongenheid poogen na 

1) Dit zou men opmaken uit het voorbeeld, dat de schrijver van 't 
L e e v e n geeft van zijn vluggen geest en vroolijken aard.. De eerste 
proef van zijn portret voldeed hem niet, men hield echter vol, dat het 
wel geleek, »hem dunkt het tegendeel: maar (zonder zich eenigszins te 
bedenken) zegt hy, moet het dus blyven, zoo zet 'er dan deeze regels onder: 

Dit is 't pourtrait van dichter Piet: 

Maar, vrinden, het gelykt hem niet." 


te volgen." En zeker is er geen grooter tegenstelling te 
denken dan die tussehen Hooft's stijl en dien van Langendyk; 
doch er werd hier gesproken van verzen, en niet van proza. 
Langendyk keurde zeker den stijl van Hooft af als voorbeeld 
in de poëzie, zooals b. y. bij Lambert Bidloo, wiens gedichten 
horten en stooten van gezochte kracht, doch in proza 
schrijft Langendyk ook een geheel anderen, veel manneljker 
stijl, dan in zijn dikwijls te zoete, te eentonige gedichten. 

Huygens noemt hij in een voorwoord voor zijn puntboert-
en sneldicht in het derde deel (bl. 393), waar hij 
diens aanmerking over de verschillende opvattingen op 
lateren leeftijd , die de Oogentroost inleidt, tot de Zijne 
maakt. In de puntdichten vindt men bewijzen van bekendheid 
met, en invloed van Huygens. Verder is er in zijne 
gedichten geene sprake van. In den Lof der Dich thonst 
noemt hij hem niet. Eigenaardig is het, dat Brouerius van 
Niedek in zijn lofdicht Langendyk met Huygens vergelijkt, 
natuurlijk orn zijne puntdichten, en er bijvoegt : ,,Huigens, 
nooit naar waarde gewaardeert": zeker een feit, en 
een te betreuren feit.Een weinig van de pittigheid van Huygens' 
stijl, had den meesten poëten van dien tijd geen kwaad gedaan. 

In den Lof der Dichthonst noemt Langendyk na Vondel 
en Hooft de volgende letterkundigen: A n t o n i d e s, B otgans, 
Brandt, de Dekker, Anslo, Vollenhove, 
Moonen, Foquenbroch, Jan Vos, Ludolf Smids, 
Bakeen L. B i d 1 o o, en als Haarlemmers vanM a n d e 
Scriverius, Coornhert, IRixtel en Schermer. 
De volgorde hangt hier natuurlijk ten deele af van rjm 
en maat. 

In zijn voorbericht voor den 2e11 druk van het Wederzijds 
Huwelijks bedrog roemt hij H o o ft en Br e e ro als blij speldichters, 
en stelt ze in sommige opzichten boven M o 1 i è r e. 
Dit wat Hollandsche auteurs betreft. 


43 


Natuurlijk moest ook de Bijbel op Langendyk indruk 
maken ; het meest bewonderde hij mogelijk het Hoog lied, 
wat te begrijpen is. Hij zag er het beeld in van de ver 

Christus tot de Kerk , maar in een vorm , die-houding van 
hem zeker moest meêsleepen. Of was het niet op herderlijken 
toon gesteld ? en moest niet slit herderslied bij uitnemendheid 
hem boeien P en daarbij welke beelden, welk 
eene plasticiteit ; dit moest hem, die zoo gevoelig was voor 
indrukken van schoonheid , treffen. 

Van de klassieken las hij T a e i t u s, „het puik der Romein 

pennen." Dat dit roemen niet op gezag was, blijkt uit de-sche 
aanteekeningen van de Lof krans voor Haarlem, waaruit ook 
blijkt , dat hij P r o e o p i u s kende. In die aanteekeningen en 
evenzoo in zijne beschrijving van Haarlem (zie Hfdst. VII), 
noemt hij verschillende Latijnsche geschiedbronnen, die hij 
echter niet alle, maar waarvan hij toch verscheidene zelf 
gelezen schijnt te hebben 1 ). 

H o m e r u s noemt hij meermalen, doch dezen zal hij gekend 
hebben uit eene vertaling, waarschijnlijk die van K o e n r a e t 
D r o s t e (Odyssee 1719, Ilias 1721). Evenzoo zal hij misschien 
verschillende Latij nsche schrijvers en dichters meer uit vertalingen 
dan uit de origineelen hebben leeren kennen, b.v. 
F 1 a v i u s J o s e p h u s' Joodsche Oudheden, die Sewel, zijn 
leermeester, vertaalde, en B o e t h i u s' Vertroosting der Wijs 

de vertaling waarvan hij een lofdicht maakte 2).-begeerte, op 

Wat de nieuwere litteratuur betreft, moeten wij het eerst 
letten op de Fransche. In den Lof der Dichtkonst noemt 
hij als groote lichten alleen Molière, Corneille en 

1) Dat hij ook vele oude kronieken als M e 1 i s S to k e, K 1 a a s K o1 
ij n, de Divisiekronniek , en geschiedkundige werken als van Boxhorn 
J u n i u s, S c r i v e r i u s, B o r e. a. las, spreekt bijna van zelf. Nog blijkt 
het, dat hij Reintje de Vos gelezen heeft. 

2) Vertaald door M a t t h. G a r g o n. Dit werk was vroeger reeds 
vertaald door C o o r n h e r t. 


44 


R a e i n e. Of hij Corneille en Racine zelf gelezen heeft, blijkt 
nergens, doch Molière kende hij natuurlijk. In de voorrede 
voor het Wederz. Huwelijks bedrog noemt hij hem den 
grootsten blij speldichter van zijne eeuw , wien onze poëten 
„niet ligt op zyde zullen komen," hoewel hij de karakter 
bij Hooft en Breero beter vindt. Op eene ver-teekening 

Tartuffe door N. N. ') onder den titel van-taling van den 
Steiloor of Schynheilige Bedrieger maakte hij een lofdicht, 
waarin Molière lof wordt toegezwaaid over zijn moed van 
de schijnheiligen zoo te durven aanvallen. Verder schijnt hij 
eenigszins met V o l t a i r e bekend te zijn geweest (ik bedoel 
natuurlijk met zijne werken), blijkens eene vertaling en beantwoording 
van een sonet aan v a n H a r e n gericht (Zie 
Hfdst. XXII) , en blijkens het feit, dat hij Frederik II van 
Pruisen den Salomon van 't Noorden noemde, zooals kort 
te voren ook Voltaire gedaan had in zijne Ode au Roi de 
Prusse ^a son avénemen t au trone 17 40. Verder vertaalde hij 
den Caton d' Utique van d e C h a m p s als Julius Cézar en 
Cato. Zijne Bedriegerij van Cartouche is niet vertaald, maar 
bewerkt naar eene prozavertaling. Nog eenige versjes heeft 
hij in 't Hollandsch overgebracht, en wel de bijschriften bij 
de platen uit L a r re y. Histoire d'Angleterre,

leterre, d'Ecosse et 
d'Irlande en een versje van B o n n e v a 1 over het standbeeld 
van Lodewijk XV. 

Met de Engelsehe letterkunde was hij minder bekend. 
In zijn Lof der Dichtkonst noemt hij alleen Milton en 
Addison. Nu moet men evenals bij de Fransche auteurs 
niet vergeten, dat dit gedicht in 1722 gemaakt werd, en 
dat hij alleen enkele vertegenwoordigers noemt; doch ik 
geloof hier niet te veel te beweren, als ik zeg, dat Langendyk 
geen Engelsch kende, en alleen vertalingen las. 

') Volgens Van der Marck. Naemrol der Ned. Tooneelspellen : P. Scha a k. 


45 


waaronder Miltons Paradise Lost en Addisons Cato. Nergens 
vinden wij eenig spoor van bewijs, dat hij Engelsch kende; 
en al kende hij Engelsch, dan heeft hij het toch zeker niet 
of weinig gelezen. Juist het noemen van Milton en Addison 
versterkt dit vermoeden. Wij vinden namelijk onder de lof 

er één op de vertaling van The Paradise Lost in-dichten 
rijm-verzen door L. P a l u d a n u s (d. i. L a m b e r t u s van 
den B r o e k , die ook tooneelspelen en godsdienstige poëzie 
geschreven heeft), en verder bijschriften bij elk boek van eene 
vertaling van hetzelfde boek in rijmlooze verzen door J. v a n 
Z a n t e n. Addison kende Langendyk door zijne berijming van 
twee bedrijven voor Angelkot's Cato. De twee door hem genoemde 
Engelsche auteurs zijn dus juist die, wier werk hij 
buiten de origineelen om kende. Zou dit louter toeval zijn P 

Van eenigen invloed van Shakspere vindt men niets, tenzij 
in de Krelis Louwen l) , doch dit is niet zeker. Trouwens, 
de richting, door Nil Volentibus Arduum aangewezen, was 
vrij algemeen aangenomen : Frankrijk, niet Engeland leverde 
de idealen , de voorbeelden ; en Langendyk , hoewel een korten 
tijd overhoop liggend met dat genootschap, misschien wel 
ter wille van zijne vrienden , was het in beginselen bijna 
geheel met hen eens: boven alles regelmaat, zooveel mogelijk 
eenheid van tijd en plaats, en kieschheid. Hij zou dus nie 
licht Shakspere navolgen. Maar indien hij hem gekend had, 
zou men allicht in voor-of naschrift hem genoemd vinden, 
'c zij om hem te prijzen, 't zij om hem te laken. 

De Duitsche litteratuur kunnen wij buiten beschouwing 
laten; zij leverde geene werken op, die in onze letterkundige 
kringen weerklank vonden, of er doordrongen-; zeker vindt 
men althans bij Langendyk er geen spoor van. 

Nu komen wij tot zijn oordeel over gelijklevende schrijvers 

') Zie de behandeling van dat blijspel, Hfdst. XII, 


46 


en dichters. Dit leeren wij kennen uit lofdichten, gelegenheidsverzen 
en puntdichten. Als ik zeg, dat wij het leeren kennen, 
is dit niet juist; immers een lofdicht, op verzoek van een 
vriend of uit vriendschap geschreven, kan niet -teel anders 
dan goeds zeggen , en in een gelegenheidsgedicht kan men 
toch geene critiek oefenen. Daarmee is evenwel niet gezegd, 
dat een lofdicht nooit gemeend, of uit wezenlijke waardeering 
gemaakt kan zijn ; maar wij kunnen er niet op vertrouwen. 
In de puntdichten vinden wij een oprechter oordeel , maar 
meer uitsluitend af keurend. Deze zijn echter bij Langen 

gezaaid. Vooreerst vinden wij er een op R u s--dyk dun 
t i n g's platheid , dat zelf uitermate plat is. 't Tweede 
is op Hein Ha l f una l (waarschijnlijk Hendrik van H a ltn 
a e 1, zie Hfdst. XXVI , die niet minder dan 32 tooneelstukken 
vervaardigde) ; de bedoelde persoon had hem om 
een versje gevraagd onder zijn portret : tot antwoord maakte 
Langendyk een epigram , waarin hij hem vrij duidelijk een 
gek noemt (III. 443). Ten slotte een tweetal puntdichtjes op 
een tydvaersdichter Lammert , waarmee hij waarschijnlijk geen 
bepaalden persoon bedoelde (III. 454). 

Hoe weinig er te vertrouwen is op 't oordeel, in gelegenheidsgedichten 
uitgesproken, wil ik met een enkel voorbeeld 
aantoonen. R o e 1 a n d v a n L e u v e n, over wiens poezië 
men opsla V a n V 1 o t e n, Bloemlezing dichters 18e eeuw 
bl. 176, vleit hij met de lofspraak dat „zijne Poezy, bij 
al wie konst bemint, [wordt] gehouden in waardy." 

Daar ik al eenige lofdichten in dit hoofdstuk genoemd heb, en 
alle zeer vereerend zijn, zoodat het bijna eene bloote opsomming 
zou worden, verwijs ik naar de opgave der 
lofdichten, hierachter gedrukt als Bijlage I, en ga nu over 
tot de beschrijving van Langendyk's uiterlijk. 

In het eerste deel zijner Gedichten (17 21) komt een portret 
voor,, dat hem afbeeldt op ongeveer acht-en-dertigjarigen 


47 


leeftijd ; in het derde deel (1751) vindt men een portret, dat 
hem op acht-en-zestigjarigen leeftijd voorstelt, terwijl in het 
vierde deel in het L e e v e n eene beschrijving van zijn 
uiterlijk en manieren voorkomt, die ook zijne laatste jaren 
geldt. Daar wij dus het best ingelicht zijn over zijne persoonlijke 
verschijning gedurende zijn ouderdom, willen wij eerst 
nagaan, hoe deze was. 

Het portret van 1751, door C. Pronk geteekend, door J. Houbraken 
geëtst, geeft de buste te zien ; Langendyk ondersteunt 
met de linkerhand een gesloten foliant ; hij kijkt bijna recht 
voor zich uit. Het gelaat is welgedaan ; het voorhoofd vrij hoog; 
de oogen eenigszins spotachtig , iets te wijd van elkaar ; een 
gebogen grooten neus ; groote mond met spotachtig getrokken 
mondhoeken ; sterk gedeelde kin ; een onderkin; alles zeer te 
zijnen nadeele omgeven door het kleine pruikje van het midden 
der achttiende eeuw. De kleeding is uiterst eenvoudig ; eene 
soort rok van met wijde mouwen laat aan den hals een los omgeknoopten 
witten halsdoek zien, Evenmin als de pruik dient 
deze kleeding om het geheel krachtiger te maken. 

Hooren wij nu, wat het L e e v e n ons vertelt: „Middelmaatig 
was hy van langte en taamelyk gezet, hebbende 
eene styve houding. Zijn gelaat was deftig, doch gereed 
zich in vrolyke plooi te zetten tot vermaak van gezelschap, 
waarin hij zich gaarne bevond. Boertig van aart zynde, 
en weetende verscheidene snakeryen voor te brengen, wekte 
hy de vreugd, voornaamlyk by vrinden, waarineede hy 
gewoon was te verkeeren. Niet zeer gereed om werken 
van anderen af te keuren, velde hy altoos een genadig 
vonnis wen hem zyn oordeel wierd afgevorderd; onttrek 

zich nooit denzulken ten dienst te staan, die hunne-kende 
dichten by hem ter toetze bragten , en maakende zyn werk 
van den jongen dichter aan te moedigen. Zyne eigen 
vaerzen las hy zeer verstaanbaar, maar onbevallig, en be



48 


geerig na lof , schoon nooit gewoon die af te bedelen, was 
by gaarne gepreezen." 

Zoo was Langendyk in 1751. En dertig jaar daarvoor ? 
Het portret van 1721 toont ons een geheel andere figuur: 
eene deftige allonge-pruik met twee hooge kuiven omlijst 
eene gelaat, waarin twee, wat ver uiteengeplaatste, en schijnbaar 
onverschillige oogen gereed zijn al wat belachelijk is 
op te merken ; er boven een vrij hoog voorhoofd ; de neus 
groot , en schoon gebogen ; een weinig dikke lippen; kin en 
bovenlip sterk gedeeld ; om den mond spotachtig nederwaarts 
loopende lijnen. Een losse, zwierig geplooide mantel, laat een 
geplooid hemd, of een soort van jabot te voorschijn komen. 
In gelaat en houding ligt veel gevoel van eigenwaarde, en 
meer kracht dan in 't andere portret , doch 't gelaat toont 
iets stijfs. Wij zien hier den man, bewust van zijn talent, 
bemind , gevierd, in de kracht van zijn leven , den man, 
die Cervantes' ironie begreep in zijn Don Quichot, die 
tegen de trouwelooze Engelschen uitvoer , die in krachtige 
termen het Pausdom aanviel, die in korte trekken de 
feiten, in Europa gebeurd, wist samen te vatten. 

In den Catalogus van portretten van F re d. M u 11 e r vindt 
men, behalve de beide genoemde portretten , nog de volgende 
: één in kleuren geteeke'nd door Toorenbe'rg; eene potloodteekening 
door C. Pronk, gelijk aan dat van Deel III, 
doch zonder boek (misschien het origineel, door Houbraken 
met een boek voorzien) ; hetzelfde in houtsnede, wellicht 
*loor C. van Noorde, volgens K r a m m Leven en Werken 
der Holl. en V laamsche Schilders. 

Volgens dien catalogus is er ook eene afzonderlijke uit 

plaat uit Deel I met eene biographie in 40•-gave van de 
Ook van het portret uit Dl. III heb ik een afzonderlijken 
afdruk gezien op 't Stedelijk Archief te Amsterdam. 


HOOFDSTUK IV. 

LANGENDYK IN DE REDERIJKERSKAMER 

TROU MOET BLYCKEN. 

Het is zeker geen gewoon verschijnsel , dat een genoot 

welks ontstaan zich verliest in de Middeleeuwen,-schap , 
tot op onzen tijd toe, zij het dan ook in zeer veranderden 
toestand , is blijven bestaan. Dit geval doet zich voor bij de 
Broederschap T r o u m o e t B 1 y c k e n te Haarlem, waarvan 
Langendyk ruim dertig jaren Factor was. 

't Is waar, de Kamer der Pellikanisten , zooals deze Rederijkers 
naar hun blazoen geheeten werden, is veranderd in 
eene Societeit met Leden ; maar toch is de laatste rechtstreeks 
hetzelfde lichaam als de eerste , waarvan nog de namen 
van het Bestuur, Keizer, Prins , Fiscaal , Vinders en Ven 

(tevens Secretaris) en de titel van Factor de bewijzen-drig 
leveren. 

Mij dunkt, het kan niet onaangenaam zijn voor de lezers 
in enkele trekken een overzicht te ontvangen van de geschiedenis 
der Kamer T. M. B.; veel minder onwelkom nog zal 
het hun waarschijnlijk zijn, wanneer ik een beeld tracht 
te geven van wat het Genootschap was in den tijd, gedurende 
welken Langendyk Factor was (1721-1756). Voor 
beide zou ik kunnen verwijzen naar de belangrijke mono


4 


50 


graphie van Dr. E. H. von Baumhauer 1 ), waaruit ik, behalve 
uit authentieke stukken , veel putten zal; doch ten eerste 
is dat boek niet in den handel, en dus niet voor elk toegankelijk, 
en ten tweede kan ik ook over het enkele tijdvak , 
dat ik bespreek, breeder zijn, dan genoemde schrijver. 
Daarbij wil ik vooral het karakter van de vergaderingen, 
de vergaderplaats en hare inrichting_, en het leven der 
Broederen trachten weer te geven. Ten slotte wil ik mee 

wat in betrekking staat tot den Factor, en al wat-deelen, al 
er bekend is omtrent Langendyk's factorschap. 

1. Overzicht van de geschiedenis van 
Trou moet Blycken. 
Het juiste jaar van de oprichting der Kamer onder de 
zinspreuk Trou moet Blycken is niet met zekerheid te bepalen, 
doch zeker bestond zij reeds in 1505, toen de Kamer 
der Wij ngaertrancken onder de zinspreuk Li e f d e b o v en a 1 
werd gesticht, daar deze later ook den naam droeg van de 
jonge Kamer, terwijl die der Pellikanisten de oude genoemd 
werd 2). Eerst veel later, waarschijnlijk ± 1585, werd er 
een derde Kamer opgericht, die in haar blazoen Witte 
Angieren voerde, en tot zinspreuk had I n liefde g h e


') De Societeit » Trouw moet Blijken'' in de 18de en Jgde eeuw door 
Dr. B. H. v o n B a u m r a u e r, h. t. Keizer der Societeit. Bij gelegen 
plechtige opening v. h. nieuwe Societeits-Gebouw op 7 Dec. 1880.-heid der 

2) Verder bewijs vindt men in de Aanteekeningen, betrekkelyk tot de 
Rederijkerskamer Trouw moet Blijken te Haarlem door A. van de r 
Willigen in Apollineum van P. G. Witsen Geysbeek, III, bl. 55. 

Bronnen voor de Geschiedenis der Rederijkers, vooral van de Haarlemsche: 
Dr. G. D. J. Schote 1, Geschiedenis der Rederijkers in Nederland, 
1862-1871. W. Kops, Schets eener Geschiedenis der Rederijkeren, 
in de Werken van de Maatschappij der Ned. Letterkunde, Dl. II. 
1774. C. De Koning, Tafereel der stad Haarlem. S. Ampzing, 
Besch rij vinge ende lof der stad Haerlem. 1628. 


51 


t r o u w e. Deze werd de Vlaamsche Kamer genoemd , en 
schijnt dus haar ontstaan te danken te hebben gehad aan 
de uit Antwerpen en andere steden gevluchte Vlamingen. 
Men weet , dat de Rederij kers , na oorspronkelijk meer geestelij 
ke genootschappen gevormd te hebben, en als zoodanig de 
regeering en den adel soms scherp gehekeld te hebben, langzamerhand 
geheel van aard en richting veranderd waren , en 
ten tijde van de opkomst der gereformeerde kerk in ons land, 
heftig tegen die van Rome te velde trokken. In 1559 werd 
er dan ook in Filips' naam een plakkaat uitgevaardigd met 
verbod van 't verspreiden , zingen en spelen van baladen, 
liedjes of kamerspelen , die 't zij de religie , 't zij geestelijke 
personen raakten. Dat echter die wet niet veel gaf, bewijst , 
ci at in 1564 op Bene kerkvergadering , die te Haarlem bijeen 

besloten werd , dat er geene spelen mochten ver--kwam , 
toond worden , dan die door den Bisschop waren goedgekeurd. 
Doch ook dit gaf niet ; de geest van verzet tegen de door 
de wettige macht gehandhaafde kerk was te sterk , en de 
Oude Kamer te Haarlem had tot Factor een man , die zich 
niet ontzag de scherpste verwijten en beschuldigingen naar 't 
hoofd der katholieke geestelijken te slingeren. Hoe vinnig 
de woorden waren , die de schoenlapper Heinzoon Adriaenzen, 
want dit was die Factor, durfde verspreiden, kan men beoord 
elen uit de beide proeven, die ik als Bijlage II hier 

heb laten volgen. Dit was echter de regeering te-achter 

kras , en met den dood moest de schoenlapper-dichter zijne 

vermetelheid bekoopen. 

Niet alleen door het offer van een der Leden was de 

Kamer der Pellikanisten bekend; menigmaal keerde zij 

zegevierend terug uit een wedstrijd, ja, somtijds riep zij zelf 

de andere Kamers op tot een Landjuweel, of kleineren 

wedkamp. 

Reeds in 1561 nam zij deel aan de samenkomst der 


52 


Hollandsche rederijkers te Rotterdam, zonder evenwel een 
prijs te behalen. In 1588 gaf zij aan de andere Haarlemsehe 
kamers , en aan alle dichtliefhebbers de vraag ter 
beantwoording : „ Wat ter werrelt onsienlyckst is, en meest 
moet geächt zyn ?" Het volgende jaar schreef de Kamer 
van de Blauwe-wyngaert-rank te Monster eene vraag uit 
en een der tinnen prijzen (bierkannen waarschijnlijk) werd 
door Trou moet Blycken gewonnen. In 1593 deed zij, 
doch zonder prijs te winnen, mede aan den wedstrijd over 
de vraag : „In wat neering ter Werrelt minst sonden gelegen 
is ?" gesteld door de Wilde Appelboom van Zandvoort. 

Gelukkig was zij in 1596, toen zij te Leiden verscheen, 
en daar den hoogsten prijs behaalde wegens de intrede , en 
een bekken met een lampet wegens het best „pronuncieeren". 

In 1601 mocht zij den hoogsten prijs winnen voor 
de beäntwoording van de vraag , door de Brusselsche 
Coornbloem gesteld : oft de blinde pilgrim, sijn bestdoende 
te Jherusalem can gheraecken." (Deze vraag moest in 
een referein worden beäntwoord.) De prijs was een zilveren 
hartje, dat naar Haarlem werd overgebracht en 
daar feestelijk ingehaald. „Ter vergoeding der onkosten, 
zoo aan wagens als speelluiden, bij deeze gelegenheid 
gedaan, werden, door Burgemeesters, 30 ponden tot veertig 
grooten vlaamsch aan de kamer geschonken, mits onder 
deeze gift begreepen wierde de vereering van de vier 
kannen wijns, haar van stads wege toekomende" ('). 

Met wat meer woorden moet de wedstrijd behandeld, 
door Trou moet Blycken zelf uitgeschreven in 1606. De 
Magistraat van Haarlem wilde een oude-mannenhuis stichten, 
en hiervoor geld vinden door eene loterij. Hiervoor 
moesten er menschen naar Haarlem gelokt, en de Kamer 

1) Kops, bl. 281. 


53 


der Pellikanisten was er voor te vinden, hierin den 
Burgemeesteren hare hulp te verleenen. Twee der Broeders 
gingen, vergezeld van den Knecht, die om den hals een 
rooden fluweelen band droeg, waarop met zilveren letters de 
spreuk der Kamer stond en waaraan het zilveren blazoen hing, 
de andere Zuid-Hollandsche Kamers uitnoodigen den 22en van 
Wijnmaand te tien uren des morgens in den Haarlemmerhout 
te verschijnen, om aan een wedstrijd deel te nemen. Bij de 
intrede zou men „door persoonaadjes" moeten afbeelden: 

Wat deugd ooit wracht een mensch barmhertich liefdich goed, 
En wat verschrikliek quaet een gierich mensch onvroet. 

Hiervoor was een zilveren beker uitgeloofd. Voor het 
zinnespel op de vraag: 

Die de armen liefdich troost wat loon de zulk ver wacht ? 
Als ook wat straffe fel die troostloos haer veracht ? 

was mede een zilveren beker geste]d ; terwijl kleinere prijzen. 
het schoonste blazoen, het beste spel, het schoonste lied, 
den schoonsten zang, den hoogsten inleg voor de loterij en 
het schitterendste vuurwerk 1) zouden beloonen. Van stadswege 
was er eene jury ingesteld. Er verschenen twaalf 
Kamers. De intocht was dus samengesteld: eerst de rector 
met leermeesters en leerlingen der Latijnsche School ; dan de 
Pellikanisten, in roode met wit geborduurde rokken, vooraf 

Mercurius als een heraut, de borst versierd-gegaan door 
met het Haarlemsche wapen; daarop twee jongens met 
het geschilderd blazoen, een trommelslager en de vaandrig 
; verscheidene maagdekens met de eereprijzen, en 

') Waarschijnlijk is hier illuminatie bedoeld. Men noemde dit toen 
»het schoonste vieren om het cozyn." 


54 


dan de verschillende Kamers. Op de markt werden de spelen 
uitgevoerd en de liederen gezongen, waarmee ongeveer eene 
week heen ging. De letterkundige producten, op dit feest 
ten beste gegeven, werden te zamen gedrukt en uitgegeven 
onder den titel van Constthoonende Juweel bij de Loflycke 
stad Haerlem , ten versoecke van Trou moet blijcken, in 't 
licht gebracht. Zwol 1607. 

Aan den wedstrijd nam wel de Vlaamsche, maar niet de 
Jonge Kamer deel ; integendeel , de Broeders der laatste 
trachtten de orde te verstoren , zoodat de Burgemeesteren 
besloten, dat geene Broeders op eene andere Kamer 
mochten komen, tenzij verzocht. (Zie Von Banmhauer 
bldz. 6.) 

Had de Kamer eer ingeoogst bij dit feest , de Burgemeesters 
hebben zijde gesponnen bij de loterij ; althans Kops 
vermeldt , dat de Kamer de Witte Accoleien van Leiden 
f 203, eenige Kamers over de honderd gulden inlegden, 

ja, dat de Eglantier (In Liefde Bloeiende) van Amsterdam, 
die niet mede deed, f 315 zond , door haren Prins te overhandigen. 


In het jaar 1610 behaalde Trou moet Blijcken twee 
prijzen, den hoogsten, een zilveren trompe (trompet) voor 
het beäntwoorden van de vraag: „ Wie haaren man meest 
liefde oij t heeft betoont ?" door de Antwerpsche Kamer In 
Liefde groeiende uitgeschreven, en een zilveren schrijfpen 
voor het beste boertige lied, door dezelfde Kamer uitgeloofd. 
Na dien tijd ziet men nog Trou moet Blij eken 
deelnemen aan den wedstrijd van Vlissingen in 1641, 
terwijl zij in 1613 op de vragen van de zuster-Kamer 
Liefde Bovenal alleen een liedje schijnt gezonden te 
hebben. 

In 1614 schijnen de drie Haarlemsche Kamers prijzen 
behaald te hebben te Leiden. In het Const-ryck beroep, 


55 


dat alle verzen bevat , toen uitgesproken , komen ook elf 
balladen voor met het opschrift: 

Hier volgen naer „constich gewrocht 

Binnen Haerlem „al op de knie, 

Doen Piero daer „de prij sen brocht 

Met luyder stem „aen tamers drie. 

P i e r o was de nom de plume van den Factor der Witte 
Accoleien V a n d e r M o r s e h, die dus in Haarlem, 
toen hij de prijzen overbracht, deelgenomen heeft aan een 
strijd in 't maken van ex-tempore's. 

Tot nu toe werden alleen medegedeeld de buitengewone 
werkzaamheden van de Kamer , doch volgens K o p s 
was Trou moet Blycken sedert , en misschien reeds 
vóór 1588 gewoon ter gelegenheid van hooge feestdagen 
vertooningen te geven voor het publiek op een tooneel, dat 
daartoe op de markt was opgeslagen. Ook bij het sluiten 
van het Bestand in 1609 vertoonde ze een expresselijk 
vervaardigd zinnespel. 

Die voorstellingen zijn echter opgehouden ; wanneer is 
onzeker. K o p s meende de oorzaak te zien in het besluit, 
in 1711 door de Staten van Holland genomen . (11 Maart) , 
waarin het spelen en omrijden langs straten en wegen met 
trommels , vaandels en zotskoppen op zon-en feestdagen 
verboden werd. Dit is niet onmogelijk, daar wij reeds 
hoorden, dat juist op zon-en feestdagen de vertooningen 
plaats hadden. Von Baumhauer meent, dat reeds 
veel vroeger de vertooningen geheel buiten gebruik waren 
geraakt, en baseert deze meening op de wet of ordonnantie 
voor de Broeders, die hij van vóór 1689 rekent, en die 
reeds geheel geene melding meer maakt van vertooningen 
of dichtoefeningen. Deze wet, uit vijf artikelen bestaande, 
is zonder jaartal, doch draagt cene handteekening, waarin 


56 


't jaar 1689 als datum genoemd wordt , waarop een artikel 
geroyeerd is , zoodat de wet van ouder dagteekening moet 
zijn. Die wet regelt alleen het komen en vertrekken, het 
spelen met dambord of kaart , enz., maar niets geeft eenige 
aanduiding , dat het toen nog gebruikelijk was , dat er 
vertooningen gehouden werden. Reeds vóór 1711 werden 
geene voorstellingen meer gegeven : dit doet ons denken, 
dat. niet eene wettelijke bepaling, maar de veranderde 
eischen des tijds ze deden ophouden. De Haarlemmers 
konden te gemakkelijk den Arnsterdamschen Schouwburg 
bezoeken , om tevreden te zijn met de pogingen van liefhebbers 
, en de natuurlijk minder verzorgde mise-en-scène 
der rederijkerskamers , terwijl ook de tooneelschrijvers 
liever hunne werken door bestaande troepen wilden laten 
vertoonen. 

Hoe dit zij, in 1719 is er zeker geen spoor meer van 
over '), en is het eenige wat nog aan een letterkundig genootschap 
kan doen denken het jaar-vers, op 1 Januari 
uitgesproken door den Factor, na op tweeden kerstdag 
door de Hoofden te zijn gelezen en goedgekeurd. Evenmin 
als uit vroeger tijd vinden wij uit dezen tijd uitgaven van 
werken, door het genootschap vervaardigd. Van de beide 
andere Kamers te Haarlem vond ik bundels liederen, van 
de Witte Angieren (de Vlaamsche Kamer) in 1630 
Der Wit-Angieren eeren-krans; van de Wijngaertraneken 
(de Jonge Kamer) in 1648 Refereinen en Liedekens 
van 't Hemel-erf, enz. Ja, van de laatste vinden wij nog 
in 1739 een treurspel: Beleegering van Haarlem, door den 
Factor W i 11 e m H e s s e n (zie Hfdst. XXV). Lan


t) Door de Kamer Liefd Boven Al vindt men nog in 1732 een tooneelspel 
uitgegeven ; doch of dit gespeeld is, valt te betwijfelen. 


57 


gendyk zou evenwel , door zijne Jaarzaiigen afzonderlijk 
te doen drukken , de eer van de Oude Kamer weder herstellen 
, ja, de Jonge overvleugelen. 

In den tijd , dat Langendyk Factor was, had de Kamer 
nagenoeg geheel den aard van eene sociëteit aangenomen, 
zonder dat evenwel de Broeders de pretensie opgaven van 
nog eene letterkundige vereeniging te zijn ; meermalen werden 
zij van regeeringswege als societeit belast ; in 1791 trok de 
regeering haar aanmaning, op verzoek in, doch in 1792 en 
1794 kregen de Broeders hun zin niet , en algemeen werd 
nu Trou moet Blycken als societeit beschouwd 1). 

Aanvankelijk had men natuurlijk alleen Broeders, die allen 
gelijke rechten hadden , tenzij Bestuurslid, of Oud-Bestuurslid. 
Men betaalde eene vaste contributie , vast pijpeiigeld aan 
den Knecht , en zijn aandeel aan de voorgeschreven maaltijden. 
Hoeveel Broeders er in vroeger eeuwen waren, is 
onbekend. In 't begin der 18e eeuw was het maximum 32, later 
schijnt het 24 geweest te zijn, daar in 17 7 4 bepaald werd het maximum 
van 24 op 28 te brengen. In 1780 werd pen voorstel, 
om het getal tot 32 te verhoogen, verworpen. Maar al was 
in het begin der achttiende eeuw het maximum 32, het 
werkelijke aantal was er in den regel beneden; eens zelfs, 
in 't jaar 1750, waren er slechts 10. Al waren er slechts 
weinig leden of Broeders, meermalen vindt men, dat liefhebbers 
gedeballoteerd werden. Men schijnt dus er op 
gesteld geweest te zijn een aangenaam kringetje te houden, 
ook al moest men er wat meer om betalen. Elke Broeder 
mocht gasten medebrengen, doch denzelfden slechts een 
bepaald aantal malen. Langzamerhand begon dit echter te 
veranderen; waarschijnlijk werden de lasten wat zwaar 
voor het geringe aantal. In 1757 verkregen twee personen 

') Zie hierover uitgebreider bericht in Von Baumhauer. 


58 


vedof als b e m 1 n d e r s" (men hield zelfs in den naam dier 
gasten dus de pretensie van k u u s t g e n o o t s e h a p vol), 
de Kamer te bezoeken voor vier maanden ; en ook vijf 
Broeders van In Liefde getrouw verkregen die toestemming, 
doch, zooals uit de notulen blijkt, met het doel hen als 
Broeders te winnen ; zij mochten althans zich later als 
zoodanig opgeven , wat volgens de namen , onder latere 
stukken voorkomende , ook gebeurd schijnt te zijn. 

In 1780 werden er supernumeraire Leden aangenomen, 
die later als Broeders cene opengevallen plaats konden 
innemen. Daarna werden ook als honoraire Leden aangenomen 
personen , die buiten de stad woonden. Nog later 
werden ochtend-Leden aangenomen. In 1 808 nam men het 
besluit het aantal leden onbeperkt te laten , zonder dat dit 
evenwel feitelijk het getal vermeerderde ; in 1813 werd 
daarop de contributie verlaagd , die sedert 1 787 twee gulden 
per maand bedroeg. Nu nam het ledental toe, wat te eer 
kon daar het huis , waarin men vergaderde , staande op 
de Groote Markt , vergroot werd door den aankoop van het 
naastgelegen hoekhuis aan de Groote IEloutstraat. Het huis 
op de Groote Markt had men in 1 787 betrokken ; daarvoor 
vergaderde men in de lange Beggijnenstraat (over dit huis 
spreek ik straks nader), en voor dien tijd kwam men bijeen 
in een huis in de Kleine IFloutstraat, nu genummerd 37, 
waar nog een steen in den gevel met den Pelikaan prijkt. 
Nadat men nu het huis op de Markt vergroot had, kwam 
men in 1725 op het denkbeeld zich een buiten-societeit te 
verschaffen, waartoe ook dames toegang zouden hebben. 't 
Geschiedde; die buiten-societeit bestond aanvankelijk uit 
eenige kamers in het logement het Wapen van Amsterdam 
van Stoffels aan den Dreef, doch in 1839 werd een afzonderlijk 
gebouw gezet, waar het nu nog staat. Ook de 
binnen-societeit werd weder te klein en in 1874 werd 


59 


een belendend huis , hoek Houtstraat en Spekstraat, 
aangekocht, en nadat de gemeente, tot verbreeding der 
eerste straat, een stuk gronds had overgenomen in ruil voor 
een ander, dat tot afronding noodig was, begon men 1879 
eene algeheele verbouwing, die in 1880 gereed kwam. 

Er is dus nu een geheel nieuw gebouw, een geheele andere 
inrichting, wat aard en aantal der Leden betreft, maar 
toch draagt nog altijd het bestuur de oude namen; toch 
prijkt het gebouw - op verschillende plaatsen met den Pelikaan; 
toch draagt nog altijd een Factor, of bij gebreke van dien, 
een liefhebber een vers voor, dat vooraf is nagezien en 
goedgekeurd door de Hoofden; nog altijd wenscht de knecht 
of kastelein op rijm den Leden een gelukkig nieuwjaar. 

2. De Kamer Trou moet Blycken gedurende 
het factorschap van Langendyk. 
De voornaamste bronnen voor eene geschiedenis van 
Trou moet Blycken gedurende de jaren 1721-1756 
zijn drie geschreven folianten , deel uitmakende van 
het Archief der Kamer , waarin men notulen , resolutiën 
en rekening en verantwoording der penningen 
vindt. Een der drie, (dat tot titel draagt : Anno 1681. Trouw 
Moet Blycken. Daer in de wet geschreven staet.) bevat de wet 
van 1722 en de gewijzigde wet van 1731; de ordonnantie 
voor den „knegt" (kastelein) van 1731, en een inventaris 
van hetzelfde jaar; in een ander bevindt zich de ordonnantie 
voor den knecht van 1739, waarbij weder een inventaris. 

Hoewel er aan de wet van 1722 de eerste vijf artikelen 
ontbreken, en aan die van 1731 enkele regels (omdat er 
eene strook van een bladzijde is afgescheurd), toch kunnen 
wij, daar de wijzigingen in den regel weinig beduidend zijn, 
door vergelijking onderling en met de wet, die Von Baumhauer 
meedeelt, van vóór 1689, door aanvulling van de 


60 


resolutiën van den tijd vóór en na de wetten 1 ), en ten 
slotte uit den inventaris en de rekeningen, ons een vrij 
juist beeld vormen van wat de Kamer in 't tijdperk van 
1721-1756 was. 

De Kamer bestond uit 32 leden ; dit was althans het 
maximum in de verschillende wetten uit deze periode. Wanneer 
er cene plaats openkwam, mocht men zich wenden tot 
de regeerende Hoofden , die er over stemden , en bij goedvinden 
, den naam driemaal deden aflezen (le, 2e en 3e 
gebod), telkens met cene week tusschenpooze. In dien 
tusschentijd mocht hij op proef ter Kamer komen , wat 
duidelijk daaruit blijkt , dat er in 1743 bepaald werd, 
dat een nieuwe Broeder contributie moest betalen van 
den dag van zijn eerste gebod af. De tusschenruimte 
van cene week schijnt, althans later, wel eens bekort te 
zijn. Voorbeelden, dat de Hoofden een persoon afwezen, 
vinden we menigmalen ; en dat een persoon ook later 
gedeballoteerd is, schijnt te zijn voorgekomen, doch is 
met minder zekerheid te bepalen, daar dit niet in de 
notulen wordt vermeld. Iemand, die eens als pretendent 
was afgewezen, mocht zich geene tweede maal aanmelden. 
Deze regel schijnt wel overtreden te zijn. Adriaen van 
Eeten, -wij nkooper,, die in 1727 werd afgewezen, vinden 
wij in 1743 als Broeder terug. 

Er was geen bepaald vereischte , waaraan men voldoen 
moest , om Broeder te kunnen worden; alleen lezen wij in 
de wet van 1731 dat ieder die „van de _protestante religie" 
is, mag verzoeken Broeder te worden. Dit zal wel een gevolg 
zijn van een toen zich vertoonende anti-katholieke 

1) 0. a. vinden wij in 1721 eenige resolutiën, die nagenoeg eene geheele 
ordonnantie vormen, en dan ook in massa onderteekend zijn. 


61 


stroom , die zich ook uitte in een besluit in 1734 door de 
Amsterdamsche Burgemeesters gen omen : geene ambten te 
geven aan Perzoonen die Rooms Catholyx syn." 

Bij het opkomen , zooals het Lid worden genoemd werd, 
moest men 2 ducatons of 8 stoop wijn aan de Kamer geven, 
en een ducaton aan den knecht. In de wet van vóór 1689 
lezen wij dit artikel : 

„ De nieuwe aengecomen Broeders zullen gehouden syn als 
sij met haer twee'n syn , de broeders eens eerlyck te traeteeren 
ende sal sulckx moeten geschieden binnen den tyd 
van ses veeeken , naer dat de laetsten van de twee Broeder 
geworden is." 

Oorspronkelijk was dus de som of de hoegrootheid van 
het traktement" niet bepaald. Het is waarschijnlijk, dat 
het te weelderig werd , en dus eene vaste som is vastgesteld. 
Dit is althans op te maken uit een analoog geval. In 1744 
werd besloten , dat: 

Jenen Nieuwen broeder op de Kamer komende, niet meerder 
sal betalen voor het opkomen der kamer, als volgens de 
Reglementen twee ducatons voor de kamer, en Een Ducaton 
voor de knegt, sonder dat selvs soodanige opkoomende 
Broeder,, sal vermogen, soo als tot nog toe wel gebruykelyk 
is geweest, Eenige maaltyd of vaatje wyn, hoe ook genaamt 
te mogen geven." 

Men begon dus behalve de 8 stoop wijn of 2 ducatons 
nog bovendien een feestgelag te geven. 

Wat het aantal Broeders betreft, meestal schijnt het 
maximum niet bereikt; het best blijkt dit uit de rekeningen, 
hoewel men niet altijd geheel juist het aantal kan 
opmaken. In de jaren 1720-28 schijnt meestal het maximum 
bereikt of bijna bereikt te zijn. Van 1729 af begint 
het te dalen, eerst langzaam, doch na 1749 zeer snel, 
zoodat er in 1756 maar 9 Broeders waren. Dan begint het 


62 


aantal weer te stijgen. De periode , waarin wij Langendyk 
als Factor aantreffen , was dus bijna geheel een van verval, 
althans van afnemen wat het aantal broeders betreft. Wel 
kwamen er telkens nieuwe Broeders bij , doch meer nog 
gingen er af, of stierven. 

Evenals bij 't opkomen moest ook bij uittreden uit de 
Broederschap eene som van 2 ducatons (d. i. 6 gld. 6 st.) 
betaald worden. Bij geval van overlijden behoefden de erf 

dit niet uit te keeren.-genamen 

Het onderhoud der Kamer werd gevonden uit eene vaste 
contributie. In 1721 werd de contributie bepaald op 6 
stuivers wekelijks gedurende het geheele jaar ;; in 1722 
op zes stuivers wekelijks zoolang de kamer open was; 
in 1 723 , tot inhaling van een tekort door 't aankoopen 
van eenige benoodigdheden, op 30 stuivers voor de maanden 
April tot December ; in 1724 op 25 stuivers per maand; 
in 17 31 op 30 st. per maand zoolang de kamer open was; 
men schijnt echter ook als de kamer niet open was , te 
hebben gecontribueerd ; in 1740 is het maandgeld gebracht 
op 32 st. per maand, en dit blijft tot in de maand November 
1787. 

Sedert December 1787 vindt men f 2.00, eene vrij hooge 
contributie, doch die waarschijnlijk noodzakelijk was ten 
gevolge van het betrekken van het nieuwe sociëteitsgebouw 
op de Markt. 

Zij, die de contributie niet prompt betaalden, werden 
niet boeten bedreigd, naar gelang van het uitstel met 
grootere. ' Of men het met beboeten, 't zij voor traag betalen, 
't zij voor andere delicten , niet streng nam, weet 
ik niet zeker, maar wel vindt men in de rekeningen slechts 
zelden boeten vermeld. 't Is echter mogelijk, dat ze soms 
met andere posten vereenigd zijn. 

Enkele boeten werden niet opgeteekend, daar ze in eene 


63 


bus voor de armen gestort werden , zooals we zien zullen. 

Behalve de contributie , was er nog een bron van inkomsten 
, die maar karig vloeide : elke Broeder mocht gasten 
meebrengen , tegen betaling van 2 stuivers. Van 1721 tot 
1736 varieert het aantal opgekomen gasten of „vrinden" van 
49 tot 100. Van 1737 tot 1752 wisselt het aantal af tusschen 
50 en 20. In 1753 komen er slechts 12 ; dan 
wordt het echter weer meer , om in 17 64 weer tot 12 
te dalen ; daarna rijst het aantal voor goed en tegen dat 
men de zaal in de Beggij nenstraat verliet , vindt men ong eveer 
200 gasten per jaar vermeld ; na 't betrekken van het 
nieuwe gebouw klimt het aantal gasten aanmerkelijk , zoodat 
men in 1788 een getal van 521 vindt. Die gasten waren 
natuurlijk somtijds dezelfden. 

Doch al die geregelde inkomsten waren niet voldoende 
om te voorzien in de kosten , vooral wanneer men , zooals 
in 1 740 , bijzondere reparaties had. Kwam er geldgebrek, 
dan was er wel een of meer van de Broeders te vinden, 
die geld wilde voorschieten. Zoo in 1740. Toen schoot 

C. Patyn f 400 voor a 3 %, waarvan men elk jaar minstens 
f 50 zou aflossen. Om de intrest te kunnen betalen, zou 
de contributie van 30 stuivers verhoogd worden tot 32. 
Nu deed zich echter in 1750 een moeilijk geval voor: 
Patyn kwam . te sterven; de erfgenamen eischten het 
geld op; maar de vier Broeders Bannier van Nes, Nie. 
Arnoldi, Jan Bonnet en Jacob Maas betaalden tijdelijkk 
de som. Om evenwel spoediger tot aflossing van de nog 
resteerende f 300 te komen (f 300, dus men was niet 
er toe gekomen jaarlijks f 50 te lossen), zou men in 't 
vervolg zich onthouden van 't Catharine- en Hoofdenmaal, 
en toch er voor betalen. Doch de vier Broeders, die 
het geld hadden betaald, vonden het wel wat veel: daarom 
besloten 11 van de toen nog aanwezige 12 Broeders 

64 


elk f 25 te geven , terwijl de kas ook f 25 zou bijdragen. 
Indien een der Broeders bij zijn leven de kamer verliet, 
zou hij alle recht op teruggave verliezen , en alleen geen 
„afscheid" betalen , doch bij sterven mochten de erfgenamen 
ze terugeischen. 

Men begrijpt , hoe de Broeders gekeken zullen hebben, 
toen hun werd medegedeeld , dat ook namens de weduwe 
van den overleden Broeder Jacobus Odou, die in 1729 een 
som van f 800 had voorgeschoten , dat geld was opgezegd. 
Drie Broeders namen echter elk f 200, twee elk f 100 van 
die schuld over, en de overigen bleven dezen borg. Ik deel 
dit feit mede om een blik te doen slaan in de finantiën 
der Kamer. 

Noemde ik straks reeds enkele namen van Broeders, niet 
zonder belang is het te weten , uit welken stand de meeste 
waren. Dit leeren wij duidelijk uit de rekeningen. Vele 
zien wij als leveranciers genoemd ; andere blijken dezelfde geslachtsnamen 
te dragen als leveranciers. Zoo vinden wij, dat 
de Broeders Cornelis Krul, Lambert van Grieken, Jan Jongeling 
, Cornelis Beuns , Hendrik Wachloo , Adriaan van 
Eeten , Jan Brent en Carel Maas wij nkoopers waren ; dat 
Samuel Joly steenhouwer, J. Croon steenkooper en Govert 
de Graaf brouwer was; dat de Broeders Pieter van Assendelft 
_ en Johannes Marshoorn boekhandelaars en uitgevers 
waren. Zoo vinden wij van gelijken naam als Broeder 

C. Keun een loodgieter, van gelijken naam als Everard de 
Buriet een ijzerkramer,, als J. Elout van der Vliet een 
kaarsemaker, als de Broeders Joh. en Iz. van den Bergh 
een vleeschhouwer; terwij 1 ook vele eensluidende namen 
voorkomen als die van leveranciers , zonder dat er bij staat, 
waarvoor zij hunne rekeningen indienden; b.v. de namen 
Blankert , van Nes, van Rees. 
Wij zien dus, dat over 't algemeen de Broeders behoorden 


65 


tot den gezeten burgerstand I ). Ook in Langendyk's gedichten 
vinden wij liet bevestigd ; een gedicht, dat waar 

aan C. Blankert gewijd is, noemt een kousenwin--schijnlijk 
kel als middel van diens bestaan. Abraham des Amor e, die 
in 1720 de Kamer verliet, en wiens zuster waarschijnlijk 
met Langendyk's neef, Abr. Buyssant, huwde, was wever. 
Vinden wij een lid F. Verhamme , dan zal dit zeker wel 
familie geweest zijn van de Verhanmes , voor wier fabriek 
Langendyk patronen teekende. De eenige , dien wij vermeld 
vinden als Broeder en die niet tot den burgerstand behoorde, 
is Mr. Nicolaus Six , Rentmeester van Rijnland. Wanneer 
deze in de Kamer gekomen is, valt moeilijk te bepalen, doch 
het inwijdingsgedicht voor hem staat in het derde deel, dus 
nioet het zijn tusschen 1721 en 1751 ; dat is al wat er van 
bekend is. Six was een Maecenas, en zal, als kunstbeschermer, 
ook lid hebben willen zijn van de Rederijkerskamer,, 
al was die dan ook zeer verbasterd. 

Het bestuur van de Kamer, dat ook den naam van 
Hoofden droeg, bestond uit den Keyser , ' den Prins, 
den Fiscaal, de Vinders, tot 1753 vier, na dien tijd 
drie in getal, den V e n d r i g en den Secretaris. De 
twee laatste waardigheden zijn later, na het tijdvak, dat 
wij nu beschouwen, samengevallen. Keyser en Prins waren 
nagenoeg, wat wij nu President en Vice-President zouden 
noemen ; zij hadden elk een scepter, en kregen in 't jaar 

') Als staaltjes van de weinige letterkundige ontwikkeling van sommige 
Broeders deel ik het volgende mee : Een der Broeders (waarschijnlijk 

J. v. Heemst) vindt goed het woord Secretaris te spellen C i k k er tar u s; 
de secretaris Adr. Stompwijk schrijft deze notulen in: »B r o e d e r C ornelis 
Blank ert heb voorgestelt den persoon van Jan 
dingeman om als Broeder werden toegelaaten. Broeder 
govert de graaf heb voorgestelt den persoon van 
..... W a g g e l o o (d. 'w. z. Hendrik Wachloo) o m als B r o e d er 
werden toegelaaten." 
5 


66 


1750 afzonderlijke zetels , een geschenk van den aankomen 

Vliet. Zij vertegenwoordigden-den Keyser, J. Elout van der 
de Kamer naar buiten. Zoo zagen wij in 1606 den Prins der 
Egelantieren het inleggeld voor de loterij te Haarlem brengen. 
De Fiscaal moest de orde handhaven en de boeten opleggen. 
Wanneer hij een der Broederen bekeurde wegens te laat 
blijven op de. Kamer, mocht hij zelf „sonder aan Eenige 
Boete gehouden te zijn" een half uur na sluittijd blijven 
zitten. Zeker eene belooning om tot waakzaamheid aan te 
sporen ! De Vinders waren met het huishoudelijke belast, 
hadden de zorg voor de maaltij den , kochten bier en wijn 
in , en moesten toezicht houden op de bezittingen der Kamer, 
en die , desnoodig, laten herstellen. De Vendrig schijnt 
alleen tot plicht te hebben gehad bij optochten het vaandel 
te dragen. De Secretaris beheerde de geldzaken, maakte 
de notulen op en schreef de resolutiën in. 

De F a c t o r maakte geen deel uit van het Bestuur, althans 
in de 18e eeuw niet; geene der resolutiën zijn door hem 
onderteekend. Zijne taak was dan ook alleen het maken en 
uitspreken van het nieuwjaarsgedicht. Toch vindt men zijn 
naam achter die der Vinders, dus nog vóór Vendrig en 
Secretaris, op de lijsten der nieuwe Hoofden. 

De Hoofden werden naar ancienniteit uit de Broeders 
benoemd 1), volgens de wet van 1722 op het St.-Catharinemaal 
; volgens die van 1731 op hetzelfde maal, maar naar 

') Hierop werd zeer nauw gezien. Reeds in 1725 namen de 
Hoofden het besluit, vooraf nauwgezet eene lijst op te maken van de 
Broeders, naar hunne ancienniteit, en die de Broederschap voor te leggen 
op St.-Catharyn, wanneer elk zijne aanmerkingen of bezwaren kon inbrengen. 
In de wet van 1734 staat, dat dit opmaken van de lijst geschiedt 
om alle »disorder" te voorkomen. Er was dus te voren bij het 
benoemen van de Hoofden zeker meermalen kwestie ontstaan over het 
al of niet aan de beurt zijn. 


67 


eene list , te voren door de regeerende Hoofden opgemaakt. 
In een besluit van 1725 staat, dat er gevraagd zal worden: 

„oof er lemant van de Broederen is die tegens die hoofde 
lets te zeggen heeft , die vercoren sijn". Of dit alleen reclames 
gold tegen fouten in de rangorde , of ook tegen den 
persoon , is niet uit te maken. 

Het nieuwe Bestuur trad op bij gelegenheid van het 
Hoofden-maal op 2en Kerstdag (26 Dec.), dat zeker daarnaar 
ook de „overleveringh" genoemd werd. De Hoofden bleven 
twee jaar in functie , doch hielden na die twee jaren hun titel; 
zij werden rustend , en traden na weder twee jaren op 
nieuw op. De Keyzer werd gekozen uit de twee oudste 
Broeders ; de gewezen Keyser werd oud-Keyser, en had als 
zoodanig bijzondere voorrechten ; hij kreeg o. a. evenals de 
regeerende Hoofden twee exemplaren van het jaarvers. 
Over 't algemeen schijnt bij afwezen van eenig regeerend 
Hoofd , een rustend Hoofd te hebben mogen optreden. De 
Vendrig alleen bleef langeren tijd aan , soms 6 , 7 of meer 
Jaren. Zijne verdienste bestond waarschijnlijk in eene flinke 
gestalte , en daarom bleef men hem zeker langer handhaven. 
De Secretaris was in den regel niet langer dan een jaar 
werkzaam, omdat er dan meestal reeds cene vacature bij de 
Vinders was; want bij het openvallen van cene waardigheid 
werd het oudste regeerend of rustend Hoofd van de lagere 
waardigheid gekozen. Door die spoedige verwisseling van 
Secretarissen kan men niet nagaan, of men ook in deze 
betrekking langer dan twee jaar mocht blijven;; 1755--1759 
zien wij J. W. Nozeman als zoodanig optreden. Dit kan 
echter cene exceptie geweest zijn. In latere tijden werden de 
Hoofden voor drie jaar gekozen, doch eerst na de periode, 
die wij beschouwen. 

Het Bestuur kwam eens per maand bijeen om de loopende 
zaken te behandelen. Volgens besluit van 8 April 1744 


68 


moest er comparitie gehouden worden den tweeden Woensdag 
van elke maand , 's middags voor drie uren, „op de 
boete van 12 stuivers". Bij zaken van bijzonder gewiclh t 
riep het bestuur eene „Extra-ordinaire Comparitie" van 
alle Broeders bijeen. In 1752 besloten de Hoofden , slechts 
om de twee maanden vergadering te houden. Wat de 
Hoofden behalve de gewone resolutiën omtrent contributie 
, tijd van openen en sluiten , nog verder soms te beschikken 
hadden, zullen wij later nog gelegenheid hebben 
te zien. Reeds heb ik genoemd het Hoofdenmaal. Hiervoor 
werd eene som uit de kas toegestaan, waarvan de Hoofden 
somtijds om den financieelen nood der Kamer geen gebruik 
maakten. Later schijnen tegen betaling vara de kosten ook 
de gewone Broeders er aan te hebben mogen deelnemen. 
Verder was er nog een Hoofden-boetenmaal , waarop de 
Hoofden zich te goed deden ten koste der beboete collega's. 
Von Baumhauer spreekt van een Hoofden-boetenmaal en een 
gewoon Boetenmaal. Hoe het hiermee staat , is mij niet 
duidelijk gebleken. 

Zooals reeds gezegd is , was , waarschijnlijk reeds in de 
zeventiende eeuw , de Kamer geheel veranderd in eene gesloten 
sociëteit. Het doel was alleen gezellige avondbijeenkomsten 
, en af en toe diners of soupers te houden. Die 
bijeenkomsten hadden plaats in eene zaal, die aan de Broederschap 
behoorde. Vroeger had men samenkomsten in een 
huis, dat nu nog te zien is in de Kleine Houtstraat n° 37. 
Het draagt in den gevel een steen met het blazoen, en het 
jaartal 1609, 't zelfde jaar, waarin het Oude-mannenhuis 
gesticht werd. Von Baumhauer veronderstelt uit dit feit, 
dat de Pellikanisten , tot dank voor hunne bemoeiingen, 
dit huis van de Regeering zouden hebben gekregen, eene 
veronderstelling, die zeer veel voor zich heeft. Wanneer 
de Kamer van vergaderplaats veranderd is, weet ik niet; 


69 


doch toen Langendyk Factor werd , was de Kamer zeker 
reeds in de Lange Beggijnenstraat. Von Baumhauer veronderstelt 
, dat reeds in 't laa tst der 17e eeuw de verhuizing 
plaats had. In 1734 vond hij in het kohier vermeld (n° 11.93) 
een huis in de Lange Beggijnenstraat , dat in 1729 gekocht 
was voor f 695 door de „Caemer Trouw moet blyken". 
Het feit van den aankoop van dat huis vindt men ook in 
het Kasboek. Dit huis werd gebruikt voor eene woning voor 
den Knecht; de vergaderplaats was toen dus reeds daar 
gelegen , en wel achter de bedoelde woning. 

Het huis, dat juist voor eenige maanden tegen den grond 
geworpen is, werd in 1740 gerepareerd en bijgewerkt, 
doch in 1779 verbouwd. „ Wegens de bouwvalligheid door 
ouderdom als andersints en wegens de bekrompenheid vooral 
bij gewone maaltijden" , werd er besloten tot eene uitbreiding. 
Een plan werd gemaakt , en voor f 1 1 58 zou baas 
van Zee dit uitvoeren. Eene vergadering werd gehouden, 
en dit de broederschap meegedeeld : „edoch het plan van 
bouwing en de taxatie van de onkosten verder in serieuse 
deliberatie neemende heeft het meerderheid der broederschap , 
in consideratie gegeeven , ofte het weinig terain van vergroting 
en verhooging wel de moeiten waardig zoude zijn 
om daar voor eene som van f 1158 in te besteeden". 
Men zocht dus gelegenheid, om meer uit te breiden, doch 
een nieuw bouwplan werd toch afgekeurd, en men besloot 
zich maar aan het eerste te houden. De verbouwing gaf 
slechts weinig „terain van vergroting en verhooging", 
dus de zaal of opkamer is in 1779 niet veel vergroot, en 
slechts weinig hooger van verdieping geworden. Von 
Baumhauer veronderstelt, dat eerst in 1779 de gang, die 
naar die kamer voert, gemaakt is; dat het vroeger een 
open poort was. Dit zou men daaruit opmaken, dat in 1729 
het voorhuis, als afzonderlijke woning, als een geheel, 


70 


gekocht is ; dat stond dus toen niet in direct verband met 

de achterzaal. Na 17 29 blijkt er niet van eene verbouwing, 

alleen van eene restauratie van gevel en dak. Het bou 

een gang , in gemeenschap met het voorhuis zal-wen van 
dus eerst in 17 7 9 hebben plaats gehad. Dit alles wordt 
bevestigd door den toestand , waarin het huis zich onlangs 
nog bevond. De eigenaar, de Heer C. Ritsema , had de 
welwillendheid het mij te laten zien. Het had nu eene deur 
en een raam, doch had er vroeger, blijkens de beide toogjes 
boven dat raam , twee. De vrij breede gang gaf toegang 
tot de twee vertrekjes van het voorhuis , en voerde naar 
een trap van enkele treden , ik meen vier of vijf , die uitkwam 
op een klein vierkant portaaltje , waarop de deur, 
die toegang gaf tot de opkamer. Deze was nu ongeveer 

7.30 bij 7.50 M. ; ze was in 1779 vergroot : het zal 
dus vóór dat jaar geene ruime sociëteitszaal geweest zijn. 
Maar dat was de eisch ook niet ;; gezelligheid, sans gêne , 
dat was meer noodig dan ruimte , dan statigheid. Toen ik 
de kamer zag , ontving zij licht uit een hoog venster, dat 
op eene "binnenplaats uitzag , en meer dan manshoogte van 
den grond begon. Vroeger waren er aan de overzijde twee 
ramen, die, of ook op eene binnenplaats, of over tuinen 
uitzagen. De gang zal waarschijnlijk oorspronkelijk een afzonderlijke 
toegang geweest zijn tot de achter het kleine voorhuisje 
gebouwde opkamer, 't zij dan open of overdekt. 
Het voorhuisje zal wel ongeveer geleken hebben op liet 
belendende oude winkelhuisje , dat nu nog denzelfden 
vorm heeft , nl. eene deur en een smal raam. Later, mis 
bij de verbouwing, waarschijnlijk reeds vroeger,-schien 
zal er een doorgang gemaakt zijn van den gang naar het 
voorhuis. 

Gaan wij nu eens na, hoe de Kamer er uitgezien zal 
hebben in den tijd, dat Langendyk Factor was. Hiertoe 


71 


hebben wij slechts de inventarissen van 1734 en 1739 te 
raadplegen (Zie hierachter Bijlage III). 

't Is winter ; en hoewel het eerst tegen vijf uur loopt, 
volslagen donker. Ongeveer in het midden van de niet te 
breede Beggij nenstraat komen wij voor eene deur , die aanstaat. 
Achter het glas boven de deur trekt onze aandacht 
een figuurtje uit hout gesneden, dat een ouden man voor 

doch het twijfelachtige licht , 't welk eene lamp in den-stelt , 
gang er op werpt , verbergt voor ons de kunstige bewer


ing. We treden de deur binnen , en komen nu in een 
verlichte gang , die we ten einde loopen ; daar vinden 
we aan onze rechterhand eene trap van enkele treden. 
Deze beklimmen wij , en staan nu op een portaaltje , waar 
het schijnsel , dat door de reet van eene deur dringt , ons 
den weg wijst. Binnen getreden zien wij eene kamer , die 
door het vlammende vuur in de open schouw 1) en eenige 
kaarsen ruimschoots verwarmd, maar minder ruimschoots 
verlicht wordt. Nemen wij het lokaal en de meubelen 
eens wat nauwkeuriger op. Recht over de deur zien wij 
den haard, eene ver in de kamer vooruitspringende schouw. 
Tegen den rand van den schoorsteenmantel hangen drie 
spreuken; erboven prijken drie wapens: in het midden 
de Hollandsche Leeuw, geflankeerd door het oude en 't 
nieuwe wapen van Haarlem; terwijl een uit hout ge 

pelikaantje óp den schoorsteenmantel staat. Mis-sneden 

hangen er ook boven de wapens, waarschijnlijk op-schien 
kleinere schaal, van de zeventien provinciën. Aan weerszijde 
van den schoorsteen steekt een koperen blaker uit, 

') Zeker zal vóór de verbouwing eene ouderwetsehe schouw tot stookplaats 
gediend hebben. De verandering van deze in een nieuwerwetschen 
schoorsteen zal eene van de groote aanwinsten voor de ruimte geweest 
zijn. 


72 


waarop eindjes kaars branden. Behalve den haard trekt 
de lange, op schragen gestelde tafel onze aandacht door 
het licht der lange kaarsen , gestoken in helder geschuurde 
koperen kandelaars, naast elk waarvan een snuiter. De 
tafel , bij Hoofden-vergaderingen of bij feestelijke gelegenheden 
met een kleed bedekt , soms met een van fluweel , 
waarop de pelikaan geborduurd is , draagt verder eenige 
koperen tabakskomforen. Wanneer wij rondkijken, zien wij 
in den rechterhoek naast de deur eene soort van toonbank of 
buffet, waar ook eenige eindjes kaars (de Knecht moest de 
heele kaarsen voor de tafel, de eindjes bij den schoorsteen of 
zijn „sitplaats" gebruiken), branden, en glimlichtjes werpen 
op de vele tinnen kannen en zilveren en glazen bokalen, 
waaronder de hensbeker (hens^hansa^vergadering) en eenige 
door Broeders ten geschenke gegeven bokalen, met de spreuk 
Trouw moet blyken. In het hoekbuffet zullen ook mogelijk 
de dam- en schaakborden hebben gehangen. Naast en 
tusschen de ramen aan den linkerzijmuur , nu door katoenen 
rolgordijnen gesloten , aan den rechterzijmuur en ter weerszijde 
van schoorsteen en deur is de wand behangen met 
een spiegel in zwarte lijst, eenige portretten, o.a. die van 
Ds. Smalsius en Ds. Storm, een kastje met de namen der 
broeders en een afschrift van de wet, maar bovenal met 
een drie-en-twintigtal schilden, de meeste verkregen bij het 
groote feest van 1606. Verder bestaat het ameublement uit 
een hangoor, een schenktafel, veertien stoelen, alle, of de 
meeste, voorzien van losse kussens, negen groote en kleine 
banken , en voor de oudere onder de broeders vijf stoven. 
Om de beschrijving te voltooien, noem ik de koperen 
achtarmige kroon, die alleen bij hooge feesten licht ver 

Misschien stond ook wel ergens het Vaandel van-spreidde. 
de Kamer. Ook de armbus voor die boeten, die ten bate 
der Gereformeerde Armen kwamen , zal wel bij de hand 


73 


gestaan hebben. Waarschijnlijk in eene muurkast, daar geene 
losse kast genoemd wordt , bevond zich de bibliotheek , 
waarin , behalve verzamelingen gedichten van landjuweelen 
en andere wedstrijden , o.a. ook een B ij b e 1, van Man d 
e r s Schilderboek , de Lustige Historiën (v. B o c e a e e i o) 
en een boekje over de wellevendheid (de Heussche Burgerlijke 
ommegang). 

Dikwijls vereerden de Broeders de Kamer 't een of 
ander, dat noodig was , of dat tot sieraad diende. Zoo lezen 
wij op 20 Jan. 17 46, dat door broeder Jacob Maas werden 
present gedaan „Negen purper Trypen stoelkussens en is dit 
tot Ewige memoire ter gedagtenis gesteldt". Men ziet , dat 
geschenken dankbaar aanvaard werden. Op een anderen 
datum lezen wij , dat er present gedaan was een groen 
tobbetje met ijzeren banden, waarop de spreuk , het blazoen, 
en jaar en dag der schenking. Meer voorbeelden van schenkingen 
hebben wij reeds gehoord , of zullen wij nog vernemen. 

Vóór wij de meubelen en het uiterlijk der Kamer 
als genoeg bekend kunnen beschouwen , dient nog een 
woord gpzegd van het levende meubel: den Knecht of 
de Dienares. Deze had vrij woning , een klein tr. actement , 
maar vrij wat emolumenten, als. pijpengeld en fooien. 
Van 1721 tot 1730 schijnt de weduwe Maria Schuurman 
die betrekking vervuld te hebben; in 1731 kwam er een 
nieuwe Knecht Willem de Wit; doch toen deze knecht aan 't 
Leidsche veer werd, kreeg hij toestemming de Kamer door 
zijne huisvrouw Maria te laten waarnemen. In 1739 kwam 
er weder een nieuwe Knecht , die tot lang na Langendyk's 
dood bleef. De Knecht of kastelein verschoot dikwijls voor 
een maaltijd al de onkosten; het moest dus een vertrouwd persoon 
zijn. In de rekeningen wordt de kasteleines dikwijls met 
den voornaam Maria aangeduid; soms ook in resolutiën, 
Natuurlijk zal er wel eene soort van vriendschap ontstaan 


74 


zijn tusschen „onze dienares", en de gemoedelijke Heeren, 
die bijna dagelijks zich kwamen bezighouden met kaartspel 
of vertrouwelijk gesprek. 

De Kamer was voor de Broeders tot hunne gewone 
bijeenkomsten geopend aanvankelijk alleen op weekdagen ; 
eerst in 1728 werd besloten ook op Zon-en Heiligendagen 
de Kamer open te stellen, behalve den Zen Kerstdag , als 
wanneer het Hoofdenmaal gehouden werd; dit zou aanvangen 
1 Januari 1729. In het begin der achttiende eeuw 
schijnt de Kamer gedurende de zomermaanden geheel gesloten 
of op sommige dagen alleen geopend. Dienaangaande 
vinden wij een besluit van 14. April 1 72 , waarin bepaald 
wordt, dat van 18 Mei tot 16 Augustus de Kamer alleen 
op Dinsdag , Donderdag en Zaterdag geopend zal zijn. Doch 
reeds het volgende jaar kwam er verandering , en besloot 
men in de zomermaanden iederen weekdag vergadering te 
houden. In 1744 werd zelfs besloten 's zomers op Zondag 
ook voor bijeenkomsten gelegenheid te geven , doch eerst 
om zeven uur. In 1750 echter werd in de zomermaanden 
de Kamer gesloten , behalve op Zaterdag , waardoor men 
gelegenheid zou hebben de maandelijksche contributie te 
betalen. In 1755 werd bepaald des zomers driemaal per 
week samen te komen, de andere dagen niet, en wel Maan 

Donderdag en Zaterdag.-dag, 

De Broeders hadden dus gelegenheid genoeg elkaar te 
ontmoeten. En niet alleen, dat zij te zamen konden komen, 
neen zij moesten; in de wet van voor 1689 wordt met boete 
bedreigd hij, die slechts eens , met eene zwaardere boete 
hij , die geen enkele maal in de week komt (nl. 4 en 6 
stuiv.). In 1732 lezen wij een besluit, waarin men driemaal 
ter week op gewonen Kamertijd moet opkomen op boete van 
2 stuivers, en dat „tot so langh toe het De hoofden van dE 
Lamer trouw moet blyken, tot wel sijn van de Lamer sullen 


75 


bevinden le behoren". In 175,5 werd besloten , dat men des 
zomers op de drie dagen , dat de Kamer geopend zou zijn, 
om 6 uur present moest zijn op boete van 1 stuiver, 
terwijl hij , die geheel weg bleef, 2 stuivers zou verbeuren. 
De Knecht hield hiervan boek. 

Wat werd er nu op die bijeenkomsten gedaan ? Gepraat, 
gedronken en voornamelijk gespeeld. 
Om met ht voornaamste te beginnen , het spelen. In de 
wet van vóór 1689 leest men diemtangaande het volgende: 

Men zal „niet hooger als om èèn oortje moogen botten , en 
picketten om één st. of wel om een kamergelach , doch dat 

lk

maer èèns sulckx; dat die geene die het verliest daernaer 
niet hooger als om een st. als hooven sal moogen speulen, 
op de verbeurte van èèn Rixdaelder boeten , die ook van 
stonden aen zullen betaelt moeten worden". 

In 1 721 lezen wij : dat besloten is, ,,te (Jonsen 

speelen die d' broederen voor sigh seifs zullen-teeren alleverkiesen Excepte met het verkeerbord". 1) Dit verlof wijst, 
op eene vroegere gebondenheid in de keus van een spel. 
Dat tot dat jaar werkelijk a 11 e spelen verboden waren, zou 
men niet hieruit mogen afleiden. Dat vroeger slechts botten 
en piketten genoemd werden, kan zijn, omdat men bij dat 
spel te hooge prijzen bepaalde. 

Te hoog spelen - daarvoor was het Bestuur zeer bevreesd. 
In de wet van 1722 wordt de prijs bepaald, terwijl tevens 
de verschillende geöorloofde spelen opgelloemd worden. In 
art. 7 lezen wij : „De Broeders sullen vermoogen tot tyt 
terdrijff en divertissement speelen met het dambort, schaakspel 
ende Gaart, mils dat alles geschieden tot een geringe 

1) In 1 779 schijnt ook het verkeerbord toegelaten te zijn, doch gewoon 
dobbelen met steerien verboden. 


76 


prijs te weeten het damme een halve st. , het schaaken om 
een st. , het botten om een quart st. , het piketten om een 
st. , alombre het 100 om 3 st. off vij f f groot het grave Jassen 
om een halve st. en inde pot speelende ider een st. alles bu y ten 
en behalven de vrije avonden." 

In 1723 werd een besluit genomen , waarin , degene die 
zich niet hield aan de prijzen in art. 7 der wet gesteld, 
bedreigd werd met 12 st. boete „voor yder speelder, alwaart 
dat een broeder met een vriend speelden , sal hy b y overtreding 
voor hem self en ook voor sijn vrint moeten betalen." 
In de wet van 1731 wordt het artikel van die van 
17 22 overgenomen. 

Voor het spelen moest men, althans sedert 1 739 , den 
Knecht iets geven , die verplicht was daarvoor altijd kaarten 
gereed te hebben. Zie hier de woorden uit het reglement 
van den Knecht van genoemd jaar : „Sal hy laatstelyk nog 
genieten van ieder Broeder als al'ombre , Quadrilie, Cinquilie 
, Piquette of Grave Jassen speelt 1 stuiv. , van 't 
botte ieder rontje van 8 spelle 2 duite voor de kaart, 
van het dam of schaakspel van ieder Broeder 1 st., zullende 
hy verpligt zyn zorg te dragen , dat er altoos goede fyne 
speelkaarte op de kamer zyn, en zullen hem de schaak-en 
damborden in Compleethyt werden geleevert". Later werd het 
betalen voor schaak-en damspel afgeschaft. 

Wat het drinken betreft, de Vinders waren verplicht te 
zorgen, dat er in den kelder wijn en bier voorradig was, 
waarvoor verder de zorg was opgedragen aan den Knecht. 
Deze kreeg later de vrijheid van elk anker, op 46 flesschen 
berekend, er twee voor zich te behouden. Hij mocht geen 
nieuw vat aanspreken, 't zij wijn of bier, voor 't oude op 
was, „mits goed synde". De Broeders moesten het bier betalen 
met vier stuivers den flap, den wijn naar den prijs per anker, 
doch elk mocht voor zich bestellen voor 1 stuiver bier, en 


77 


een half pint wijn ; dit waren dus de kleinste hoeveelheden, 
hoewel er in 't buffet ook „hal f-pinties" te vinden waren, 
die echter voor de „genezer" en andere buitengewone lek 
feestmalen bestemd zullen geweest zijn.-kernijen van de 

Bij 't drinken had men te zorgen, dat men zich bij 
zijn eigen glas hield ; nalatigheid in dit opzicht schijnt 
aanleiding te hebben gegeven tot onaangenaamheden, daar 
er in 1726 besloten werd : „om alle Disordre voor te komen: 
Indien de eenen broeder den andre syn kan met ireyn ofte 
bier komt uyt te drincken in weer wil van de geenen die 
het heeft , gecommandeert sal daar voor moeten betalen ten 
dienste van de camer dzomma van 30 st. mits dat de Broeder 
moet klagen aan de Hoofden die syn drank is uytgedroncken." 
Misschien ziet dit ook meer op 't voor zijn beurt 
een door den Knecht gebracht glas tot zich nemen. 

Wilde men niet spelen, dan kon men te zamen praten, 
en kon dit met openhartigheid doen ; want bij de wet was 
bepaald, dat al hetgeen op de kamer gesproken of gedaan 
werd, aldaar in secretesse sal blyven , sullende de geene die 
bevonden werd Iets van de passeere i de zaalre biti y te de kaamer 
te hebbe gemelt en rughbaar gemaekt verbeuren 8 stoop wijn 
ten behoeve van de Broederschap ter diecisie van de hoofde." 

Voor overbrengen door Broeders was dus geene vrees; maar 
ook voor den Knecht behoefde men zich niet te ontzien, 
daar zijn reglement hem voorschreef: al wat op de kamer 
voorviel of besproken werd „stil en yehijm te houden sonder 
daer van iets het alderminste buyten de kaamer te brengen, 
of aen iemant anders voort te verteile, wie het ook soude 
moogen weesen maer altij t als een ordentlij k knegt betaemt 
te hooren sien en su?ij yen". 

In dit opzicht was men dus vrij , en kon men z.jn hart 
lucht geven; doch alles moest in de liefde en eensgezind 
gaan , en geene tweedracht tusschen de Broederen ont--heid 


78 


branden. Het artikel dienaangaande uit de wet van 1731 is 
weggescheurd op den beginregel na ; doch de wet van 1722 
geeft het : Jen Yder sal sigh naauw hebben te waghten voor 
alle slaan, krakeelen, qurellen en quetzure en wel in sonderheyt 
voor schelden en lasteren van den eenen broeder aan 
den andre , en sullen allen voorvallende saaken van diergelyke 
quadaarcl-igbeid en natuur alleen by de hoofden werden onder 

beter onderhoudinge van Rust en-soght en rigoreuselyk tot 
broederlylce eenigheyt werden gestraft." Ook voor vloeken en 
sterke woorden moest men oppassen ; daartegen werd zeer 
streng gewaakt. De bepalingen zijn teekenachtig, en dus 
kan ik mij niet weerhouden er één in extenso mede te 
deelen. Men vindt eene resolutie van 13 Januari 1723: 

„ ten laatsten, en sal voortaan nieman t der broederen vermogen 
gods naam op een lichtveerdige ofte spottender wise te gebruijIaen 
, nog bij gods weer, 't zy donder, ofte blixem weerlig 
t, hagel, nog bij ziele, ofte saligheij t sweren op de verbeurte 
van een stuiver soo menigmaal iemant der broeders een dier 
woorden sal gebruijken , ofte kome uij t te spreken, en sal 
i*der broeder int particulier het vermogen hebben de bekeuringh 
te doen, en de de boeten te vorderen en doen betalen, self sal 
een broeder voor den vrint dien h,9 boven brengt, en een der 
bovenstaande woorden spreekt en die misbruijkt, voor sijn 
vrint moeten betalen en de boeten ondergaan, tot dien einde 
sal een bos op de kamer sijn ten voordeele der nederduij tsehe 
gereformeerde armen om de boetens daar in te samelen." 

Dit scheen nog niet duidelijk genoeg, want twee jaar 
daarna werd de bepaling nog eens uitgelegd, en tevens ver 
boete moest terstond betaald worden; bij wei-scherpt : de 

werd ze verhoogd; bij voortdurende weigering zou-gering 
de straf door de Hoofden worden bepaald. In de wet van 
1731 werd natuurlijk een dergelijk artikel opgenomen. 

Uit deze bepaling blijkt, evenals uit vroeger genoemde, 


79 


een sterke trek van gastvrijheid : men betaalt voor 't geen 
zijn gast misdoet. Elke Broeder mocht een vriend medebrengen 
, doch hij moest dan aanschellen, en zoo de Knecht 
dit verlangde , zijn naam noemen , opdat men zou kunnen 
weigeren, hem te ontvangen. Bij toelating moest er voor 
den vriend twee stuivers worden betaald. Een inwoner van 
Haarlem mocht slechts driemaal geïntroduceerd worden. Geen 
gast werd echter toegelaten bij bijzondere gelegenheiden of 
feesten , of als er Iets anders aen de Broeders werd gegeven.'' 


Mocht men zich amuseeren met spelen , praten en drinken, 
ook het rooken stond natuurlijk vrij. Bij zijn opkomen 
betaalde een nieuwe Broeder een ducaton (f 3.15) pijpen 

nieuwjaar elke Broeder evenveel aan den Knecht,-geld ; op 
waarvoor deze gehouden was 't geheele jaar door „ten haaren 
genoegen te bezorgen en te geeven , sehoone , goede, beste fijne 
pijpen , Langen en korten" ; de Kamer bezat drie tabaks 

gereed vond.-komfoorden , zoodat men 't noodige 

Ook schijnen langzamerhand de couranten op de Kamer 
gekomen te zijn , doch veel is hierover niet bekend. In 
1743 werd op verzoek van Broeder Abr. Gallé besloten d e 
Groninger courant te nemen; in 1763 nam men de 
Courier van Europa. In 1788 werd aan de Broederschap 
door de Hoofden verzocht geen papieren, hoe ook genaamt" 
mede naar huis te nemen of te laten halen ter lezing. 
Langendyk spreekt in een gedicht van couranten , en zegt, dat 
er wel een stuk of tien zijn; deze zal hij wellicht juist op de 
Kamer hebben leeren kennen. Terecht veronderstelt Von 
Baumhauer, dat de Opregte Haarlemsche Courant 
niet ontbroken zal hebben. 

Op ordinaire kamerdagen werd de deur geopend om vier 

uur des winters, om vijf uur des zomers , terwijl de tijd , 

waarop men present moest zijn, in den zomer zes uur, 


80 


dus zeker in den winter vijf uur was. Wat de sluiting 
betreft , in de wet van vóór 1689 wordt gesproken van 
„Iklocke 9 uuren," terwijl men na half negen geen nieuw 
spel mocht beginnen. In 1722 wordt gesproken van eene 
waarschuwing om half negen , waarna geen nieuw spel zou 
worden aangevangen , zoodat toen negen uur sluittijd schijnt te 
zijn geweest. In 1725 werd bepaald , dat men om half tien 
op straat zou moeten zijn. Later , 1729 en 1731, wordt 
gesproken van eene waarschuwing om half negen , en een sluittij 
d om half tien. Zij, die na half negen een spel begonnen, 
of na half tien op de Kamer bleven , werden beboet. Om 
dit te ontduiken, sloot men wel eens de deur, opdat de 
Fiscaal het niet zou te weten komen , als hij er langs 
kwam ; doch dit werd bij resolutie van 9 April 1727 ver 

ook mocht men het niet laten doen door den Knecht-boden ; 
of de Dienares, beide op verbeurte van dubbele boete. Om 
alle vergissingen of oneenigheden over de al of niet recht 

te voorkomen , werd in 1744 be--matigheid der beboeting 
paald, dat men om half tien op s t r a a t of in de g a n g 
moest zijn ; de trap werd bij de Kamer gerekend. 

Wanneer één of meer Broeders hun eerste of derde gebod 
kregen, of wanneer er een of meer gasten waren, mocht 
men aan het eerste aanwezende Hoofd „een vrijen avond" 
verzoeken. Op een vrijen avond was men niet aan den 
sluittijd gebonden, en mocht men spelen tegen zelf te bepalen 
prijs, „nog tans houdende borgerl j Ise trant", zooals in 1723 
besloten werd. Aangaande die vrije avonden is in de reso1 
utiën van ons tijdvak niets verder te vinden; doch een 
verbod van 1775 dat op „ f ami l laire vrijen avonden Zonder 
dat er gesoupeerd word, voortaan (Buyten en behalven zoo 
ordinaire als extra-ordinaire avondmaaltijden als soupees) 
niemand naa tinaal f uuren" op de Kamer mocht blijven,

, 

bewijst, dat men er misbruik van maakte. In 1793 werd 


81 


aan de Broeders algeheele vrijheid verleend, zoo laat te 
blijven, als zij wilden , mits zij het met den Knecht vonden. 

Wij kunnen ons nu de Heeren voorstellen : eenigen gezeten 
aan de lange tafel, bezig niet een ombertje , de pijp 
in den mond , wijnglas of bierkroes naast zich , beschenen 
door den rossigen gloed der vetkaarsen ; eenige anderen in 
vertrouwelijk gesprek om den haard gegroepeerd , eveneens 
met den gouwenaar gewapend , nu eens helder verlicht 
door de opflikkerende vlammen , dan weder, als de turven 
slechts gloeien , en de asch het opvlammen belemmert , in 
een schemer gehuld , die de gesprekken niet minder levendig 
doet zijn. En in het buffet , te midden van de kannen 
en glazen , de kasteleines met een breiwerk in de hand, 
even ijverig breiende , als rondkijkende en toeluisterende; 
af en toe opstaande, om een dorstigen Broeder het verlangde 
te brengen. Wij hooren de vrienden aan den haard hunne 
gesprekken voeren over politiek , over den oorlog , over de 
duurte , misschien ook over de kunst , over een nieuwverschenen 
bundel dichtwérken, een nieuw tooneelstuk, een nieuw 
plaatwerk ; wij hooren de uitroepen der spelers er tusschen 
door, of soms een : „Maria , een roemertje rinschen wijn !"; 
wij hooren het gelach bij eene fout , in het spel begaan, 
het gegrinnik bij een koddig verhaal. 

Tusschenbeide zal het er wat woeliger geweest zijn, als 
een of ander der Broeders een vaatje wijn present had gegeven. 
Dan zullen de glazen vlugger geleegd zijn ; dan 
zullen de hoofden wat warmer, de gesprekken levendiger, 
de grappen menigvuldiger geweest zijn, en elke kwinkslag 
luidruchtiger zijn toegejuicht. 

Doch er waren feestelijker dagen ; en onder deze in de eerste 
plaats St. Catharine. Het Catrijnemaal was het glanspunt van de 
verschillende feesten. Dan was er „Gala ter Camere van 
Trouw snoet blij ken"; dan werd er gedineerd en 's avonds 

6 


82 


gesoupeerd ; dan werden de nieuwe Broeders verwelkomd 
met de groote bokaal door den Keyser ; dan werden de 
nieuwe Hoofden gekozen. Zulk een dag kon niet plotseling 
zonder napret eindigen ; den tweeden dag er na werden op 
een vischmaal de restantjes verorberd. 

Elk der Broeders , die er aan deel wilde nemen, moest daar 

inleggen een ducaton of f 3,15 ; doch laat ik liever het arti--voor 
kel uit de wet van 1731 aanhalen, dat de regeling bevat van het 
Catrijnemaal : „Alle Jaare op Catrina ctagh zynde den 25 Novembr. 
sulle de Broeders met malkandre houden Een ordentlyke 
en vrindelyke maaltij t waer toe bij Ider broeder sal betaelt 
werden een silvre Duecaton of 3 Guld. 3 st. en met eene 
als dan op den twede dagh daer aen zynde den 27 Novembr. 
by infeekening een vis mael beschreven werden om het restant 
van spijs en drank te Consumeeren en de oovrige onkoste 
prorato Eyder zijn porsie te betaalen en sulle de Broeders 
op dito vis mael gelyk meede op andre maaltyde niet geadmitteert 
werden de welke daags te vooren daer toe haer naem 
niet ' hebbe geteekent of wel haer hebbe aangegeven aen de 
scha ff tmeesters bevorens de spijs daer toe besorgt sal zijn." 

Op zoo'n maal zal het wel vroolijk toegegaan zijn ; zelfs 
wat te vroolij k naar de meening der Hoofden van 1744, 
die daarom besloten „dat op Catrijnemaal ofte andere maal 
tijden, die in der tijd soude mogen werden gehouden, niet 
sal werden toegelaten, het opbrengen Eener speelman op 
de lamer." Zeker had een speelman de Broeders te zeer 
in opgewonden stemming gebracht, en vonden de Hoofden 
beter, dat de maaltijd , ordentlyker" verliep. Een menu is 
er niet meer over van een der maaltijden, doch de rekeningen 
; verschaffen eenige gegevens; wij zien b.v. vermeld 
de rekening van een hoenderkooper, zeer dikwijls zelfs; die 
van een „oesterman", dit slechts eens, in 1725, toen hij voor 
f 3-6 st. leverde. Zoo vinden wij op 1740 voor ver



83 


schotten van den kastelein voor het Catrijnemaal f 16—, 
7 st. 10 oordjes; voor „v an Ray Br ader" f 34-1 st. 
—8 oordjes; voor een gans en zes talingen f 3-12 st. De 
kosten voor het maal schijnen toen, behalve den wijn, tusschen 
de 50 en 70 gulden beloopen te hebben. Uit den lateren 
tijd, toen de Knecht minder verschoot, en de boeken dus 
meer uitgewerkt zijn, vinden wij een lijstje van onkosten 

(1780): 
Aan Dankmeyer volg. quitantie 111-12--
Aan Brood en Beseuyt 2— 6 
Janever Brandewyn en Citroen . 1— 7 
Oly Azyn Bier zout en zeep . . . 1 8— 
Ko f fy Thee zuyker en Melk. . . . 1-- 4— 
Kaarten . . . . 1 6 
Aan de Schoonmaakster . . . . —12 
8 Fl esse Wyn . . . . . . . 4 —16 — 

f 125-- 1 
Aan dit maal zaten 28 Heeren aan. Die 8 flesschen wijn 
baren verwondering , maar onder dit lijstje staat: 

„word per Memorie aangeteekend een Anker Wyn op 't 
St. Catryne Maal geconsumeerd". Dit anker was dus niet 
afzonderlijk toen aangeschaft, maar zal reeds in den kelder 
zijn geweest; de kastelein moest van ieder anker opleveren 44 
flesschen, er waren dus 52 flesschen wijn gebruikt, dus ongeveer 
twee per hoofd. Dankmeyer is waarschijnlijk de naam van een 
restaurateur , daar er noch van vleesch , noch van groenten 
sprake is bij de verdere posten. De zeep en de schoon 
moeten waarschijnlijk vóór het maal geplaatst-maakster 
worden. De Kamer werd zeker voor St. Catrijn opgeknapt 
, zooals men dan ook in November vermeld vindt 
eene rekening voor „servetgoed en Latoen tot gordynen en 

schoorsteencleed f 19" en een van „Anna harmens voor 


84 


tnaayen 1-12"; die opsiering was zeker, evenals het servetgoed, 
met het oog op den 251. Later schijnt men ook presenten 
ontvangen te hebben van Broeders : zoo komt onder de kosten 
van 25 Nov. 1782 voor 12 st. port voor een mandje hazen en 
patri zen ; de rekening zou hebben kunnen volgen, doch waar 

attentie van een afwezigen Broeder.-schijnlijker is het eene 
Zeker is het dit in het jaar 1781 , waar we vinden : voor 
salade Present een foot' 11 st. 

Een ander feest was de Nieuwjaarsdag. Wat er dan eigenlijk 
plaats had, is niet bekend; er wordt gesproken in de notulen van 
de „Nieuwjaarsceremonie" doch verder verneemt men niets. Na 
de ceremoniën werd een souper gehouden. Over de ceremonie zal 
straks bij de behandeling van de Factorswaardigheid gesproken 
worden; wat het maal betreft, liet is zeer moeilijk, daar iets van. 
te weten te komen. De rekening van kok , vleeschhouwer,, 
enz., die in Januari betaald werden , kunnen zoowel voor 
het Hoofdenmaal zijn (26 Dec.) als voor Nieuwjaarsdag. 
Wel vindt men opgeteekend verschotten aan den knecht 
voor Nieuwjaarsavond , in 1743 b.v. f 17.20. Toen in 
1750 de som, voor de verbouwing voorgeschoten, werd opgeeischt 
door de weduwe van den voorschieter, en men zich 
moest bekrimpen, besloot men in 't vervolg voor de 
maaltijden op St. Catharina en op Nieuwjaar te betalen, 
zonder die te houden. Er werd echter bij bepaald: „omme 
die vriendelyke maaltyden in 't geheel niet te vernietigen, 
en als buiten gebruik te stellen, is geresolveert omme op het 
Gat harinemaal als ook op de Nieuwejaarsdacg avond aen het 
Broederschap te geeven een halff Anker wijn en Kaas en 
Brood." Hieruit blijkt, dat de soupers op Nieuwjaar anders 
minder eenvoudig waren, daar men nu bezuinigen wilde. 

Of er een afzonderlijk Boetenmaal was buiten het Hoofden 
niet zeker, Von Baumhauer beweert van ja,-Boetenmaal is 
en geeft een menu op, door hem op 1769 gevonden: 


85 

Een gestoofde kal fschey f, met moriljes te weederzijds; 
Een schootel met cottelette; 
Een schootel met soesse; 
Een schootel met een tulband; 
Gerast broot, boter en diverse kaas. 


Behalve de gewone , voorgeschreven of door 't gebruik 
geijkte maaltijden , kwamen meermalen bijzondere voor, 
zooals we later nog zien zullen ; soms werden ze gegeven 
door een der Broeders. 

Om een helderder inzicht te geven in den aard van 
de Kamer en den omgang der Broederen , wil ik nog 
enkele quaestiën vermelden , die er tusschen 1720 en 1756 
rezen. 

In 1731 was de Heer W. Blankert, reeds van 1722 af 
Broeder , en wiens zoon ook reeds Broeder was geworden, 
uit de Kamer gegaan. Het volgende jaar wilde hij op nieuw 
Broeder worden , tegelijk met vier eveneens afgetredenen 
(waarschijnlijk zal er dus iets voorgevallen zijn, doch hiervan 
blijkt niets). Zij zouden nu onder op de lijst komen , en dus 
lang moeten wachten , eer zij in het Bestuur kwamen. Zij 
lieten zich dit welgevallen , daar het volgens de wet was. 
De Heer Blankert echter talmde met het vragen van zijn 
derde gebod; eenige Broeders werden afgezonden om de 
reden te vragen. Op de volgende Comparitie, 11 Februari 
1733, verscheen hij, doch gaf te kennen, dat hij op zijne 
oude plaats in de volgorde wilde komen; hij had eerst op 
nieuw zijne geboden gevraagd „uij t Enkele Complaizance en 
om geen onluste te veroorzaake". De Hoofden handhaven 
hunne meening, en Blankert vertrekt, zijn goed recht 
staande houdende en „eenige meerdere dog indiscrete 
bewoordinge gebruij kenti e". Er werd nu eene Extra-ordinaire 
en Generale Comparitie gehouden, waarop de Hoofden 
als hun advies gaven, Blankert te royeeren, daar hij ge



86 


noegzame preuves hadde gegeeven , de gerequireerde vriendelykheydt 
niet te wille betragten". Zijn zoon Cornelis B. 
heeft toen op verzoek van eenigen verontschuldigingen bijgebracht, 
en weder werden twee Broeders tot hem gezonden. 
Hij kwam en beloofde zich te onderwerpen, „waar op zijn 
derde qebodt verzogt ende verkreege heeft, en met de gewoone 
vriendlijkheijdt als Broeder Er/cent". 

Twee malen vinden wij in dezen tijd melding gemaakt van 
eene weddingschap. Bij de wet van 1722 en die van 1731 was 
verboden te wedden, tenzij ten behoeve der Kamer, en wel om 
niet meer of minder dan 8 stoop wijn , d. i. een half anker. In 
1732 nu hadden Jan van Rixtel en Lambert van Grieken om zes 
flesch gewed, dat de eerste al of niet 230 pond woog. Van Rixtel 
won het , doch de Hoofden lieten deze zaak niet zoo voor 

volgens de wet veroordeelden zij den verliezer,-bijgaan ; 
Van Grieken, tot het geven van 8 stoop wijn, en wel op 
22 Januari 1733. Dit schijnt eerst verschoven te zijn , en 
zou toen plaats hebben 11 Februari. Doch Jan van Rixtel 
stierf, en de tractatie werd uitgesteld tot over acht dagen. 
Minder aangenaam doet het ons aan , dat slechts acht dagen 
werd gewacht met het gebruiken van den wijn , verbeurd 
tengevolge van eene weddingschap met den juist overledene. 
Doch 't was eene boete , en 't recht moest zijn loop hebben ! 

Liep deze weddingschap goed af, minder goed ging het met 
de volgende. Broeder Jan Solijn had gewed, dat hij nooit 
meer zou botten; deed hij het, dan zou hij fl 00 geven. 
Dit was bout gesproken; want reeds twee maanden later 
had hij de kaarten weer in de hand. De Hoofden besloten, 
hem niet te dwingen tot geheele voldoening van zijne belofte, 
maar hem te ontslaan tegen het geven van 8 stoop wijn. 
De Fiscaal ging het hem aanzeggen, en na lang weigeren 
gaf hij toe. De datum werd nu door 't Bestuur bepaald , 
en hem bekend gemaakt door de kasteleines; daarop heeft 


87 


Solijn zich begeven ten huize van den Keyser, en dien 
gezegd, het vaatje niet te geven , maar te bedanken. , en 

„behielpp hem met veel quadaardig.e praties die de Keyser 
voor sig. heeft gehouden". Het Bestuur schrapte hem als 
Broeder. 

Het schijnt, dat ook in 't volgende jaar moeilijkheden 
onder de Broeders ontstonden, daar er besloten werd : „de 
vrede der Broederschap te betrapten. " 

Maar in 1742 schijnt er groote botsing geweest te zijn, of 
althans gedreigd te hebben. In eene resolutie van dat jaar 
lezen wij, dat „daar de noodzakelij kheij t om de wijnen ten 
gebruyelcen van die broederschap bepaeldelijlc en bij nie 

anders als bij de drie broederen wijncopers in te coopen-mand 
zijn inconvenienten hadde gelijck daar van maer kortelings 
was geb leken , is bij de hoofden gereso lveert , tot voor 

alles uwat soude kunne eenige onvriendelijck--koomingh in 
heid veroorzake 't zij onder de heeren Wijncoopers in't 
particulier, als ook met relatie tot deselve zaak onder de 
generaale broederschap" en tevens om der wille van 't belang 
van de consumenten , de Vinders van ieder der drie wijnkoopers 
een proefje zullen krijgen, zonder vermelding van den 
naam, en dat de beste wijnen genomen zullen worden; doch 
dat, zoo geene der proeven voldoet, zij bij een anderen wijn 

mogen gaan. Bij eene nieuwe proeve zullen weder de-kooper 
beste genomen worden, al had dezelfde leverancier langer 
de klandisie. Verder zou Keyser of Prins of eerste Hoofd 
op 't Catrij nemaal allerernstigst aanbevelen „omme te 
onderhouden de Eendragt en Vriendtschap onder alle de 
Broederen." 

Heb ik bij deze quaestiën meest de aandacht moeten 
vestigen op botsingen tussclien verschillende Broeders, tot 
slot deel ik nog een feit mede, dat hen gunstiger doet 
kennen. In 1744 stierf de Secretaris, en bij 't overleveren 


88 


van 't onder hem berusthebbende geld, bleek er tusschen 
't saldo volgens 't boek en de aanwezige som een verschil 
van f 184-11-8. Toen werden er eenige Broeders naar 
de weduwe gezonden, om het geld op te eischen, maar 
met de opdracht, het haar te schenken, indien zij het niet 
had, „vermits de algemeene gerugte van den siegten staat 
des boedels." De weduwe verzekerde, geene penningen van 
de Kamer onder zich te hebben, en haar werd de schuld 
van haar man in naam der Broederschap kwijt gescholden. 

3. Langendyk als Factor van T. M. B. 
Zooals wij gezien hebben, waren de nieuwjaarsdichten 
in de 18e eeuw het eenige, 't welk nog de pretensie staafde , 
dat Trou moet Biycken eene rederij kerskamer en geene . sociëteit 
was. De maker van die gedichten, de Factor, was dus 
een persoon , dien men in eere moest houden. Vroeger was 
het zeker een van de gewichtigste waardigheden ; hij maakte 
de gelegenheidsgedichten en de zinnespelen ; regelde de voor 
algemeen de beschikking over al, -stellingen , en had in 't 
wat direct de kunst betrof. Vandaar dan ook zeker, dat men 
ook in de 18e eeuw zijn naam steeds genoemd vindt onder 
de Hoofden. Hij werd op het Catrij nemaal gekozen en 
schijnt meestal gebleven te zijn, zoolang hij in staat was 
den Broeders als Nieuwjaarsdichter te voldoen. In de wet 
staat, dat er een nieuwe benoemd wordt „in cas een Factor 
comt te mankeeren". Zijne plicht was, elk jaar op den 1 en Ja 
licht te geven „een ordentlyk vers off gedight,-nuari in 't 
speelende op d geboorte van ons heylant d' vernieuwingh 
vant Jaar op d' gevalle des tij is in alle sedighheij t en ge 
ordre", 't welk op het Hoofdenmaal gekeurd moest-schickte 
worden (dus op 26 December). Op de Hoofdencomparitie 
vóór St. Catharine werd den Prins opgedragon , „omme den 
Factor te versoeken tegens aanstaande Nieuwe Jaar de ge



89 


digten te maken". (Op het meervoudige „gedigten" kom ik 
later terug.) Indien het zoo uitviel , dat er geen Factor 
was op den bepaalden tijd, of dat „de Ordinaris Factor 
van de Kamer niet in staat was om een Nieuwe Jaars 
Gedigt te malen", mocht het desnoods aan een dichter 
buiten de st td worden opgedragen , doch het mocht niet 
buiten de stad gedrukt worden ; zoo werd althans op 
25 November 1719 besloten. 

Tegenover de verplichting stonden nu de rechten. De 
Factor, die geen Broeder behoefde te zijn , had het recht 
zonder contributie als Broeder op de Kamer te komen; 
zijne vertering „op de ordinaris kamer daagen" moest hij 
zelf betalen. Uit de aangehaalde bepaling kan men afleiden, 
dat hij op de maaltijden vrij gelag had. Trouwens op 
Nieuwjaarsdag moest hij het gedicht voorlezen; daar was 
hij dus vanzelf tegenwoordig. Of hij op het Catrijnemaal 
tegenwoordig mocht zijn ; blijkt niet direct , maar het is 
toch waarschijnlijk, te meer, daar hij dikwijls reeds Broeder 
was. Een ander recht was, dat hij, zonder boete te verbeuren 
, zich kon onthouden van gewone of buitengewone 
bijeenkomsten. Daarbij kreeg hij 12 exemplaren van zijn 
gedicht vrij; voor meerdere betaalde hij slechts, althans 
volgens een besluit van 1734, 2-stuiver 't stuk. 

Volgens datzelfde besluit konden de Broeders gedichten ver 

2 stuiver. Op 1 Januari werden namelijk aan de-krijgen à 3 
regeerende Hoofden en den oud-Keyser elk twee, aan de 
Broeders, en daaronder ook de verdere oud-Hoofden, ieder 
één, aan den Knecht twee exemplaren gegeven; doch ieder 
kon voor zich zooveel gedichten koopen, als hij wilde, mits 
het „ tegenwvoordigh declarerende aen de hoofde". De prijzen 
van de gedichten wisselden meermalen; ook schijnt men 
wel aan andere personen dan Broeders verkocht te hebben, 
althans aan Broeders van de Kamer In Liefde Getrouw. 


90 


die dan soms 6 st. per stuk betaalden. In later tijd stegen 
de prijzen ook voor de Broeders ; we vinden in 1751 genoteerd 
de verkoop van gedichten a 3 2 en à 4 st., in 1753 
enkel a 4 st., in 1755 en 1756 slechts à 6 st., zonder 
vermelding, of het voor Broeders of vreemden was , doch 
waarschijnlijk was dit ook voor Broeders. In 1757 schijnt de 
prijs bij inteekening 5 st. te zijn geweest. 

Bij de vermelding van het aantal vrije exemplaren in de 
resolutie , waarvan ik boven eenige woorden aanhaalde , 
staat ook , dat „aan de twe kamers sal werde gesonde 12 
gedigte yder". Dit brengt ons op eene belangrijke quaestie. 

Naast de Oude stonden de Jonge en de V l a a m s c h e 
Kamer. Tusschen die drie schijnt in dezen tijd, en in de 18e 
eeuw over 't algemeen, eene goede verstandhouding bestaan 
te hebben. In vroeger tijden was dit wel eens anders. Reeds 
heb ik vermeld , hoe in 1606 bij het groote feest van 
Trou moet Blycken de Broeders van de Jonge Kamer, 
in 't Blazoen voerende de wijngaardranken, de orde trachtten 
te verstoren. Doch dit was reeds lang veranderd. De 
drie Kamers schijnen met nieuwe Jaar elkander van 
weerszijden begroet te hebben. Hierin hebben wij meteen 
de oplossing van wat de Nieuwejaarceremonie is. Wij 
vinden hieromtrent nog een duidelijk bericht in de Jaarzangen 
van de Jonge Kamer, waarachter (althans in die 
omstreeks het jaar 1750) staat een Zegenwensch aan de Broeder 

Trouw moet Blijken en In Liefde-schap der Kamer 
getrouw door de Knecht der Kamer Liefde Bovenal. 
Onder dien Zegenwensch staat een Afscheidswensch, die voor 
't jaar 1751 aldus luidt: 

Ik dank de Heeren voor de gunst, 
Zo mildelyk aan my beweezen, 
Lang bloei en groei uw suiv're kunst; 
God zy uw lot en deel gepreesen. 



91 


Wanneer wij nu nog weten , dat men in verschillende 
jaren een post geboekt ziet : „Aan de k°neghts van de 
Reedekaamers Liefde getrouw en Liefde boven al f 3-3—", 

dan kunnen wij ons de geheele ceremonie voorstellen. 
Elke Kamer zendt zijn Knecht, versierd met den band, 
waaraan het zilveren blazoen en de gewonnen prij zen , naar 
de beide andere Kamers, om een korten zegenwensch van een 
regel of tien op te zeggen, en een aantal nieuwjaarszangen te 
overhandigen. De Knecht ontvangt een halven ducaton, 
spreekt den afscheidswensch uit , en vertrekt '). 

De zegen-en de afscheidswensch zullen ook door den Factor 
zijn opgesteld; vandaar wel in de wet gesproken van het maken 
van één jaarvers , maar in de opdracht van gedichten 2). 

Vraagt men nu, wat er van de gewoonte overgebleven 
is, dan kan hierop vrij volledig antwoord gegeven worden. 
De Vlaamsche Kamer schijnt reeds vrij spoedig den geest 
gegeven te hebben. Kops (1.774) zegt, dat de Kamer der 
Witte Angieren onlangs te niet is gegaan (bl. 305). Uit 
de rekeningen van T. M. B. is het niet juist na te gaan. 
In 1743 worden de beide Knechts genoemd; doch tot het 
jaar 1777 toe, toen er een nieuwe kwam , schijnt de 
kastelein ook de fooien verschoten te hebben; na 1777 
wordt één Knecht genoemd, wat dus overeenstemt met de 
bewering van Kops. Misschien mag men in het reeds genoemde 
feit, dat eenige Broeders van In Liefde Getrouw 
overgingen tot de Oude Kamer een bewijs zien, dat de 
Vlaamsche Kamer te niet, of aan 't uitsterven was. De 
Kamer Liefde Bovenal had een taaier leven, en geen 

1) Men vindt dit bevestigd in het voorbericht van de Groeven bl. II. 
2) Von Baumhauer zegt, dat het jaarvers eigenlijk in de eerste 
plaats aan de bevriende Kamer Liefde Bovenal gericht was. Ik geloof, 
dat dit minder juist is. De zegenwensch was niet in de eerste plaats 
voor T. M. B , doch liet jaarvers wel. 


92 


wonder ; meer dan T. M. B. bewaarde zij een soort van 
letterkundig leven ; althans in 1662 vinden wij den volgenden 
titel : S. v. der Lust. T z. Kindermoort van Herodes 
...... speels-wijs vertoont op A llerkinderen-Dag.h by 
Lie f d' Boven Al binnen Haerlem, terwijl nog in 1739 door 
haar werd uitgegeven een Treurspel Beleegering van Haarlem 
versiert met vertooningen , dat het werk was van W i 1 l e m 
Hessen, Factor der Kamer, en door Langendyk als een 
navolger van Swaanenburg gebrandmerkt. Jaarverzen zijn 
er tot 1803 , terwijl in 1804 de Knecht van T. M. B. in 
den zegenwensch zich tot zijne Kamer wendt met de woorden: 

Kan ik o waardig Broederental 
Niet gaan bij Liefde bovenal.... 
Hieruit zou men opmaken dat de Jonge Kamer in 't jaar 
1803 te niet ging. In C. de Koning Tafereel der Stad 
Haarlem Dl. IV bl. 107 lezen wij , dat de sieraden en het 
blazoen verkocht zijn , en dat onlangs ook de laatste bezittingen 
zouden van de hand zijn gedaan , indien de gegadigden 
de Zinspreuk ook hadden kunnen overnemen ; doch 
deze wilde men niet afstaan. Dit wordt gezegd ir, 1808. 
Toen was dus de Kamer zoo goed als , maar toch niet geheel 
dood. Zij schijnt weer "opgeleefd te zijn. Omtrent die opleving 
kunnen wij ons eene voorstelling maken door 't geen 

A. van der Willigen ons mededeelt in zijne Aanteekeningen betrekkel'jk 
tot T. M. B., die in 1826 uitkwamen: „Onlangs ... 
zijn alle de oude stukken, regten en titels van Liefde bovenal 
door aankoop het eigendom geworden van het gezelschap 
Democriet, met oogmerk, om deze Kamer te eeniger tijd 
op de eene of andere wijze te herstellen". Zij is werkelijk 
hersteld , en heeft voortbestaan tot 1874 toe. 
Het wenschen van den Knecht van T. M. B. aan de Kamer 
Liefde bovenal is reeds in 1803 opgehouden. Het maken 
van een jaarvers is blijven voortleven, en nu nog wordt 


93 


door een der Leden een gedicht gemaakt , dat op het eenig 
overgebleven maal , het Hoofdenmaal, in 't laatst van 't jaar 
gehouden , wordt gekeurd , en op 1 Januari voorgelezen. 
Sedert 1875 is er geen vaste Factor meer. Ook brengt nog 
altijd de Knecht een nieuwjaarswensch uit op rijm. Van de 
latere Factors noem ik alleen J a n t e n B r i n k , later Professor 
te Groningen , die in 1814 , 1815 en 1816 gelegenheid 
had zijne vaderlandsliefde en vrijheidszucht te uiten , 

A. v a n d e r W i 11 i g e n, die de reeds meer genoemde 
„Aanteekeningen" over T. M. B. schreef en A. Beets, 
die o. a. in 1860 , 1861 en 1863 eene humoristische ver 
rijm gaf over de oude Rederijkerskamers.-handeling op 
Keeren wij nu tot Langendyk terug. In 1715 schijnt hij 
uitgenoodigd te zijn een gedicht te maken voor 1 Januari 
1716. Het onderwerp was „de Geboorte onzes Zaligmaakers 
en Gezalfden Jesus Christus" en de titel Emmanuël. Het 
volgende jaar leverde een Med. Dokter een gedicht over 
hetzelfde thema ; in 1718 behandelde dezelfde nog eens een 
godsdienstig onderwerp ; in 17 ]. 9 gaf de luchthartige , maar 
rechtzinnige H. v a n d e n B u r g, een jaarvers over Christus' 
trouw. In 1720 vinden wij weer een gedicht van Langen 

-dyk, en

wel de Lof krans voor de stad Haarlem. Toch was 
hij in dat jaar nog geen Factor. Zelfs schijnt het wel, dat hij 
geld voor 't maken kreeg, daar wij in het kasboek op 't jaar 
1720 vinden een post: 

't malen van de gedigten pr. qu.... f 21 — — 

Dat dit niet op 't drukken ziet, bewijst de volgende post 
aan den toenmaligen drukker van T. M. B. Willem van 
Kessel. Want al was Langendyk nog geen Factor, in een 
besluit van 1719, dat wij reeds noemden , werd verboden 
buiten de stad de jaarverzen te laten drukken. In 1716 
kreeg „H. van de gaten", een bekende van Langendyk, 24 
gld. 6 st. voor het drukken van Emmanuël. H. v. d. Burg 


94 


had ook zijn vers in Amsterdam laten drukken (bij J. Ratelband 
op den Dam). Daarop was zeker het besluit genomen, 
dat de verzen in Haarlem gedrukt moesten worden, 
en de Lofkrans werd dan ook bij Van Kessel gedrukt. 

Dat hij , omdat hij nog geen Factor was , geld ontving 
, en dat dit gedicht als 't ware op proef was gemaakt 
, blijkt uit een analoog geval. Toen Langendyk gestorven 
was , werd aan Broeder J. Marshoorn gevraagd , 
of hij op zich zou willen nemen voor 1757 het jaarvers 
te malen , terwijl hem eens toegestaan werd eene somme van 
f 25 , zoo voor 't componeeren als drukken (want hij was 
toen de drukker van de Kamer) ; blijkbaar is dit dus niet 
alleen drukloon , maar ook dichtloon. In 1757 werd besloten 
hein tot Factor te benoemen , maar dit zou eerst ingaan 
1 Januari 1753 , althans tot dien tijd moest hij zijne contributie 
blijven betalen ; alleen was hij niet gehouden comparities 
bij te wonen. Hij maakte dus ook eens een jaarvers 
tegen , zij 't ook gering, loon , en werd eerst 't volgende 
jaar Factor. wij zien, 't ging dus evenals bij Langendyk. 

Voor 't jaar 1721 koos Langendyk tot onderwerp de Rampen 
van het jaar 1720, voor 1722 den Lof der Dichtkonst, en 
voor 1723 het Eerbeeld van Laurens Koster 1). Over deze gedichten 
zal men hierachter een oordeel vinden. 

In 1724 begon hij een onderwerp, dat hem de belang 
verzekerde van de toen talrijke geschied-en oud-stelling 
namelijk: De Afbeeldingen der Graaren van-heidliefhebbers, 
Holland in de zaal van 't Stadhuis der Stad Haarlem, 't 
aloude hof gesticht van Willem, Roomsch koning, graaf van 
Holland, Zeeland, heere van Vriesland, enz. Buitengewoon 
veel succes heeft hij gehad met de 21 jaarverzen, die hij 
aan de Graven wijdde; ja, zij hebben bijna den stoot ge


1) Standbeeld van Koster, in 1722 in den Artsenijhof opgericht. 


95 


geven , dat Trou moet Blycken weder , althans eeni gszins , 
hare letterkundige beteekenis terugkreeg. 
Over de mate van bijval, die hij inoogstte, kunnen wij, 
behalve door 't geen wij later zullen vernemen, reeds oor 

oog te slaan op het aantal verzen, buiten de-deelen door 't 
vrije exemplaren , verkocht aan Langendyk zelf, aan de 
Broeders , en de Broeders van In Liefde Getrouw. In 1731 
lezen wij een besluit , waarin staat hoeveel vrije exemplaren 
elk gegeven zullen worden ; het slot ervan is, dat elk 
kan inteekenen tegen 3 2 st., de Factor tegen 2 2 st. voor meer 
exemplaren. Zou deze maatregel niet juist genomen zijn , 
omdat men bemerkte , dat de jaarverzen over de Graven 
zoo in trek waren P Hoe dit zij, na dat jaar vinden wij in 
het kasboek telkens vermeld den verkoop van jaarverzen. 
Van 1733 tot en met 1744 vinden wij eens 48, eens 68, 
verder altijd over de honderd, ja tweemaal over de tweehonderd 
verkochte gedichten vermeld. Ter vergelijking geef 
ik een overzicht van den verkoop van gedichten na de 
Graven. Over 't algemeen is de hoeveelheid geringer en 
neemt af. In de laatste jaren voor zijn dood is het omstreeks 

80. Hierbij moet men bedenken , dat het aantal leden 
intusschen van omstreeks vijf-en-twintig tot omstreeks tien was 
gedaald. Na zijn dood vinden wij in de jaren van 1757 tot 1783 
zevenmaal tusschen de 10 en 32 ex., achtmaal beneden de 
10, twaalfmaal 0 ex., en dan tot 1801 steeds 0 ex. 
Maar de notulen leeren ons nog duidelijker, hoe gezocht 
de verzen over de Graven waren. 

Kort nadat zijn laatste gedicht in 1744 in 't licht was 
gekomen, verzocht hij den Hoofden eene Generale Comparitie 
bijeen te roepen, die dan ook den 18en Februari 1744 plaats 
had. In deze vergadering gaf Langendyk nu te kennen, dat 
reeds verscheidene boekdrukkers hem aanbiedingen gedaan 
hadden, om de Graaven gezamenlijk te herdrukken, en dat 


96 


hij uit den drift welke men tot dit werk toonden" wel 
zag , dat men een herdruk niet zou kunnen stuiten. Hij 
gaf daarom in bedenken, of het niet beter was, dan dat soms 
een slechte en „ fitieuse" nadruk in 't licht kwam , dat de 
Broederschap zelf voor eigen rekening het liet herdrukken, 
met bijvoeging van afbeeldingen van de Graven , zooals 
ze op 't Stadhuis hingen ; of dat men aan hem overliet een 
zoodanigen herdruk te bezorgen. 

De Keyser , J. Vermeulen, bracht het in stemming, en bij 
meerderheid werd het besluit genomen, den herdruk aan 
den Factor over te laten , mits het uit naam van de 
gansche Broederschap aan de Burgemeesters werd opgedragen, 
en aan ieder van dezen een exemplaar werd geschonken 
; terwijl de Broederschap alle voordeelen afstond tegen 
ontvangst van een exemplaar voor ieder Broeder , en wel 
tot het volle getal , dus 32 , en twee om op de Kamer te 
houden. Langendyk nam de eerste voorwaarde aan; doch 
voor de Broeders durfde hij alleen 25 ex. beloven, zoo 
mogelijk zou hij de 32 ex. geven. Hiermede nam men 
genoegen 1). 

Den 24en Juli 17 45 was er weder Extra-Comparitie, nu 
van de Hoofden, en verscheen Langendyk met het bericht, 
dat hij den volgenden dag zijn boek wilde gaan opdragen aan 
Heeren Burgerneesteren ; tevens deed hij het voorstel, of het 
niet „gevoeg lijk" zoude zijn , dat twee of meer Broeders 
hem vergezelden, om er als 't ware meer sanctie aan te 
geven. De Hoofden besloten daartoe te committeeren den 
Keyser Bannier van Nes en den Prins Jacob Elout van 
der Vliet 2) 

Zondag, den 25en Juli had de opdracht plaats, en werden 

1) Zie de notulen in extenso als Bijlage IV. 
2) Zie de notulen in extenso als Bijlage V. 



97 


„met schuldige Eerbiedigheid" aan de vier Heeren Burgemeesteren 
acht Exemplaren gegeven, die Langendyk op 
eigen kosten in geschildpadde Banden met goude stempels 
en verguld op snee" had laten binden. Bij monde van den 
Presideerenden Burgemeester Willem Gerlings werd de Commissie 
provisioneel in zeer beleefde uitdrukkingen bedankt. 

Den 2óen Juli werden doorLangendyk in eene Extra-ordinaire 
Comparitie aan ieder der Broederen een exemplaar overgereikt. 
Achter de notulen van deze vergadering is met anderen 
inkt en door eene andere hand geschreven : „Een Kleyn 
Exsemplaar jnquarto." 

Den volgenden dag werd door den Secretaris der stad, Dammas 
Guldewagen, namens Burgemeesteren aan Langendyk opgedragen 
nog twee ex. te leveren, één voor de Sacristie , één 
voor de Stadsbibliotheek. Weder twee dagen later bracht 
de Secretaris Langendyk een verzegeld papier, en droeg 
hem op, dit als bewijs van erkentelijkheid aan de Broederen te 
overhandhgen en hen te bedanken uit naam der Burgemeesters. 
Terstond werd tegen den volgenden dag, Vrijdag 
30 Juli, eene Generale Comparitie bijeengeroepen , waarin 
Langendyk zich van zijne plicht kweet. De voorzittende 
Prins opende het papier, dat 20 gouden ducaten bleek te 
bevatten (volgens het kasboek f 105). Er werd besloten tot 
eene dankbetuiging, die op 5 Augustus door Keyser en 
Prins werden overgebracht. 

Toen deze Heeren hunne dankbetuigingen hadden uitgesproken 
, gaven de Burgemeesteren te kennen, dat het hun 
„ lieu ende aangenaam" zoude zijn, indien de Broederschap 
zich verder in kunsten en wetenschappen oefende, opdat 
meer zulke werken als de Graaven het licht mochten zien. 
De Heeren brachten hierover rapport uit op de Kamer, en 
men besloot, dat men „des donderdags s'avonds sonde bij den 
anderen komen , omme sig te Oeffenen, soo inne de Historie 

7 


98 


Poesij, als Theologie etc." Volgens de notulen is men werkelijk 
er mede begonnen, en wel een aanvang makende met 
„de Historie onser Republiecq". 1 ) Van voortzetting dezer studiën 
blijkt echter nergens iets , zoodat het wel bij éénen 
avond of hoogstens enkele avonden gebleven zal zijn. Meer 
in den geest der Broederen viel waarschijnlijk het gebruik, 
dat van de gift der Edel GrootAchtbaren gemaakt werd. Op 
den 11 en Augustus heeft de Broederschap voor de 20 gouden 
ducatons „een Trriendelijke maaltijd" gehouden. 

Spreek ik over den inhoud van de Graaven later uitvoeriger, 
hier is het dunkt mij de plaats , reeds eenige woorden te wijden 
aan de tweede editie, en wel voornamelijk aan de lofdichten, 
die het werk voorafgaan , en den geest, die uit de opdracht 
en de lofdichten spreekt. De gedichten , vooraf gedrukt, 
beslaan niet minder dan 51 bladzijden. De rij der lofdichters 
wordt geopend door Pieter Merkman, die in 1722---1725, 
misschien ook vroeger en later, lid der Broederschap was, 
en waarover reeds gesproken is; dan volgt J a n O 1 t ho f, 
die van 1734 tot 1743 als Factor van de Vlaamsche Kamer 
Mozes bezong; vervolgens D i r k S m its, zanger van den 
Rottestroom, lofdichter bij Langendyk's 1e deel gedichten, 
en ook door Langendyk bezongen; L u c a s P a t e r, als 
dichter bekend; Ab r a ham de Ha en, dichter en te ekenaar, 
een vriend van Langendyk 2) ; B e r n a r d u s d e B o s c h, 
op wiens Dichtlievende verlustigingen Langendyk een lof 

gemaakt had, dat Jeromino de Vries (1810) als proeve-dicht 
van zijne ernstige poëzie aanhaalt; D i r k W i 11 i n k, 
lid van Constantia et Labore en waarschijnlijk ook persoonlijk 
bevriend met onzen dichter; N. 3. v a n Win t e r, 

1) Zie Bijlage VI. 

') De geleerde aanteekeningen bij het lofdicht van de Haen vullen 
eenige halve bladzijden. 


99 


den bekenden echtgenoot van Lucretia Wilhelmina van 
Merken ; verder een zekere R u d o 1 f M a r e u s, die toen 
waarschijnlijk kort geleden een treurspel Farnabazes geschreven 
had, en in 1759 Jugurtha voltooien zou , en 

J. F. du S a u z e t, die in 1743 een treurspel Thelamirus 
had geschreven ; ten slotte een mij geheel onbekende dichter 
J. van der Streng, en een, die zich verschool achter de 
spreuk Pro Aris et Focis. 1 ) 
Typisch voor den tijd is het, dat achter deze lofdichten een 
dankoffer van Langendyk volgt , waarop de dichter van 
den Aartsvader Abraham , A r n o 1 d H o o g v 1 i e t, een 
terugslag geeft. Het eerste luidt aldus : 

Dichtlovers ten dankoffer voor de Lofvaerzen 
der voorgaande Hollandsche puikdichteren. 

De teedre Zangeres, aan Spaarens stroom gebooren, 
Slaat de oogen schaamrood neer om uwen lauwerlof! 
Wierd haar de onsterflykheid , gelyk men zingt, beschooren, 
't Waar om haar kunst niet, maar om de uitgekozen' stof. 
Haar dunkt, ze is in een droom, omringd van Pindus Zwaareen ! 
Als of ze voer ter feest, gelyk een schoone Bruid, 
Waarvoor zy Tempelwaard een weg van roozen baanen. 
De tong lept Nektar, 't oor drinkt hemelsch maatgeluid. 
Zy leest, terwyl ze bloost, de Lovers haar geschonken ; 
Zy vlecht ze tot een' krans in Hollands vryen Tuin: 
Maar om, door waan verblind, daar zelf niet mee te pronken, 
Drukt zy die Lauwerkroon 's Lands Vryheid op de kruin. 


Hoogvliet beantwoordt dit, en eindigt: 

Maar schoon gy zedigh met de lauren, u geschonken, 
's Lands Vi'yheit kroonen wilt in haar verheven Tuin: 
Zy, t' edelmoedigh om met uwen Krans te pronken, 
Weerhoudt u, drukkende die zelf op uwe kruin. 

1) Misschien ook de spreuk van een genootschap. Deze spreuk kornt 
later voor als naam van Bene Burger-compagnie. 


 ioo 

Wanneer wij de lofdichten, waaronder werkelijk zeer 
verdienstelijke, lezen , treft ons zeer sterk de toon , die er 
de heerschende in is. Men ziet in de graven bijna alleen de 
voorgangers van Filips , de ver. drukkers , de tyrannen ; de 
Vrijheid juicht , dat nu alles zoo anders is. Zelfs zegt D. 
Smits iets, dat duidelijk gericht is tegen den Prins van 
Oranje, in wien men geliefde te zien den vervolger van 
de politiek van Filips en de graven. Hollands vrije Maagd, 
zoo zingt hij, wenscht, dat het gezang van Langendyk's 
muze ,, bedye": 

Opdat geen nieuwgesmede boei 
Der blind onthaelde heerschappye 
Gansch Holland drukk' met slavernye , 
Maer zyne veyheit eeuwig bloeij! 


Diezelfde geest spreekt ook uit de opdracht van Langen 

aan de vier regeerende Burgemeesters , twee oud--dyk 
Burgemeesters en hunne „ministers", den Pensionaris en 
den Secretaris. Daar men hierdoor tevens kennis kan maken 
met Langendyk's proza , laat ik de opdracht in haar geheel 
volgen: 

Jdele Groot Achtbaare Heeren. 

„De VRYHEID, het hart der adeloude Batavieren ingedrukt: 
voortgequeekt in den boezem der Nakomelingen : 't 
zy dat ze den naam aangenomen hadden van Saliërs , 
Franken, Nedersassen, Vriezen of Hollanders; is een pand 
zo dierbaar, dat al wie de vruchten haarer zegeningen 
geniet, schuldig is den Godt der Vaderen wierook van 
dankbaarheid toe te zwaaijen. Indien men de geschiedenissen 
der volken leest, die met de yzere roede der dwingeland 
gegeesseld wierden; indien men de rampspoed onzer 
Voorvaderen onder den Spaanschen Rechabeäm (Filips 
den Tweeden) opmerkt; en daar tegen den gelukkigen 
staat van Nederlandsch Gemeenebest beschouwt; men zal 


101 


haast overtuigd zyn dat zy , onder de bescherming van den 
Almachtigen , de zeilsteen is , die ontelbare harten trekt, 
uit de tanden van Geloofsdwang en Overheerschzucht. De 
Hemel heeft haar tot een' Voedster der Kerke verheven, 
en ingeboezemd om yverig te waaken tegen de Slaaverny 
des Lichaams en 't gemoed : maar gelyk wy dagelyks de 
Zon zien op en ondergaan , en 's nachts de Sterren des 
Hemels schitteren : maar zelden acht slaan op haare heer 

omdat wy dezelve gewoon zyn ; aldus is het ook-lykheid , 
met de Vryheid : wier zegen veelen zonder aandoening genieten 
: slaapende gerust onder haare vleugelen , zonder hun 
geluk recht te beseffen : maar, zy , die de klaauwen der 
Overheerschzucht, Vervolging en Zielsdwang ontvlucht zyn, 
en hier onder den Olyfboom rust vinden , beschouwen haar 
met verwondering , en kennen haare waarde. 

De roem deezer Vryheid , WEL EDELE GROOT ACHTBAARE 
HEEREN , ons van den Hemel geschonken op het vuurig 
gebed der Kerke , bevestigd door het uitgestorte bloed der 
Helden en mannen van Staat ; die tot heden toe beschermd 
word door de Vaderen des Vaderlands , is het onderwerp 
onzer Dichtkunst. Hiertoe behoefden wy de geschiedenissen 
der Atheniënzers , Lacedemoniërs, Thebaanen noch Romeinen 
op te haalen : ons eigen Vaderland gaf stofs genoeg, die 
ons dienstiger scheen om een indruk op de gemoederen te 
maaken ; dewyl zy onzen landaart van naby raakt: derhalven 
hebben wy de alleraanmerkelykste geschiedenissen, 
van Diederyk den eersten, Graaf van Holland, tot Maximiliaan 
in Jaardichten beschreven ; om aan den eenen kant te toonen 
dat de regeering der Graaven niet anders gebaard heeft 
dan eene aaneenschakeling van rampen, en binnelandschen 
twist: ten anderen , dat de Zon der Vryheid, telkens door 
een wolk van Tweedracht bedwelmd, echter met nieuwen 
luister wederom verschenen is, en heden in vollen glans 


102 


het Vaderland beschyn. Vooral is ons oogmerk , om eerbied 
in te boezemen voor Godt ! die door zyn ondoorgrondelyke 
Voorzienigheid 's Lands Vryheid , genadig , krachtig en 
wonderbaar (als haar de wateren aan de lippen stonden) 
beschermd heeft ; en nog beschermt tegen alle heimelyke 
en openbaare Vyandeii ; die alleen de Koning is deezer 
Yrygestréden Volken , en den Geest der Wysheid instort 
in den boezem der doorluchtige mannen , welken in deezen 
nételigen en verwarden tijd het Gemeenebest bestieren. 

Wat deel deeze Loffelyke Stad , die de tweede Stem onder 
de achtien Stemmende Steden van Holland en Westvriesland 
voert , van deezen Zegen hebbe en hoe veele Deftige Mannen 
zy zederd onheugelyken tyd , tot heden , uit haaren Raad 
en Vroedschap hebbe opgeleverd , ten dienst en nut van 't 
Vaderland , roeren wy niet aan , om ons van vleiery onverdacht 
te houden. 

Het verder oogmerk is, om alle ingezetenen des Lands tot trouw 
en eerbied, die zy hunne Hooge Overigheid voor de bescherming 
der duurgekochte Vryheid schuldig zyn , aan te spooren. 

Derhalven heeft de Broederschap der Aêloude Redenkamer 
Trouw moet Blyken , deeze Vrucht myner Dichtkunst 
niet onwaardig geacht, TI, EDELE GROOT ACHTBAARE HEEREN, 
met alle schuldige eerbiedigheid op te offeren. 

Ontfangt dan dit dichtoffer, EDELE GROOT ACHTBAARE 
HEEREN, ten blyk onzer dankbaarheid voor de bescherming 
van een Kunstgenootschap dat de eer Ieeft, over de tweehonderd 
en twee-en-veertig Jaaren in deeze Loffelyke Stad 
gebloeijd te hebben. Ontfangt het metéén ten blyk van 
myne byzondere hoogachting en schuldige eerbied; terwyl 
wy, EDELE GROOT ACHTB: HEEREN , den Almachtigen 
Godt, den oorspronk aller Zegeningen, bidden, dat zyne 
oneindige Goedheid en Wysheid alle uwe raadslagen, als 
Voedsterheeren der Kerke, en Vaderen des Vaderlands zegene, 


103 


en U, en de TIWEN altoos in Zyne Heilige Bescherming 

neeme." 

Onder zijn naam plaatste hij , zeer deftig : Factor Coil. 

Rethor. Antiq. Harlem. PRAESTANDA FIDES. 

Wij zien , dat evenals de lofdichters , ook Langendyk toen 
zeer staatsgezthd was. 't Kan zijn , dat hij ter wille van 
de Regenten zieh wat sterker uitdrukte , maar de geheele 
opdracht klinkt te veel als welgemeend en oprecht , dan dat 
wij aan naar den mond praten kunnen denken. Wij mogen 
aannemen , dat in de Broederschap T. M. B. oorspronkelijk 
een sterk anti-Orangistisehe geest heersehte. Zoo toont ook 
het lofgedieht van P. Merkman eene sterke sympathie voor 
't Roomseh en Grieksch gemeenebest ; hij vervaardigde dan 
ook reeds een treurspel Brutus , evenals Langendyk Julius 
Cezar en Cato. In den oorlog echter zullen, evenals de meerderheid 
van ons volk , de Broederen de noodzakelijkheid zijn 
gaan inzien van een hoofd, dat de losse gewesten vereenigde' 
en zal mogelijk ook bij hen de niet geheel gestorven gehechtheid 
aan het oude huis van Oranje herleefd zijn. 

Een dergelijk proces zien wij , zooals ik reeds zeide , ook 
bij Langendyk. Op 1 Januari 1 745 had hij reeds geklaagd 
over den oorlog en zijne ellende en een Spoor tot een Algemeenen 
Vreede gegeven. In 1746 was het onderwerp hetzelfde 
ongeveer, doch de vorm was nu idyllisch; het droeg 
tot titel: Herdersklaçjt over de Rampen des Oorlogs. Doch 
nu kwam het jaar 1747 aan, waarin Willem IV tot Stadhouder 
verheven zou worden. De oorlog, die ons grondgebied 
bedreigde, schijnt ook Langendyk tot nadenken, en 
zijne staatsgezinde neigingen tot zwijgen gebracht te hebben. 
Er leefde bij hem zeker eene groote bewondering 
voor de vroegere Oranjes; hadden zij Nederland niet vrij 
gemaakt? Maar tot nu toe was ook bij hem altijd de vrees 
voor te groote macht van een Stadhouder levendig geble



104 


ven , en meermalen drukt hij die in gedichten uit 1). Doch 
de nood kwam aan den man ; oorlog dreigde , eenheid was 
noodig ; een der Oranjes had de Parijsche slang, zooals 
Langendyk Lodewyk XIV wel genoemd heeft , vroeger 
weerstaan , evenals weleer verscheidene Oranjes den laat 

Hollandsehen Graaf — zoo werd ook Langendyk's oog-sten 
gericht op den Oranjestam , en hij koos tot onderwerp voor 
het gedicht op 1 Januari I 74 , dus nog vóór de verheffing 
van Willem IV , den grooten bevrijder van de Nederlanden, 
Willem den Eerste , met het plan , ook dit onderwerp gedurende 
meer jaren te bezingen. Zijn gedicht moest het 
oog vestigen op de Oranjes, maar — als bevrijders, als 
tegenpartij der Graven. 

In 't volgende jaar kwam de tweede zang over Willem I; 
nu was Willem IV reeds Stadhouder. Bij de verheffing had 
Langendyk de snaren gespannen, en wat hij voortbracht, 
was waarschijnlijk niet een gevolg enkel van meegaan 
met de menigte, maar gesproten uit een gemoed, dat voor 
de Oranjes klopte, al lagen 's Lands Vaders, de.. Regenten, 
hem ook na aan 't hart, zooals blijkt uit andere gedichten, 
waarin hij juicht, dat de ommekeer geen ondergang van de 
Regenten geweest is 2). In den tweeden zang over Willem van 
Oranje, kon hij wijzen op de verandering, en vooral op 
de herboren eenheid. God heeft als door een wonder bewerkt, 
dat een telg der Nassaus werd verheven „aan 't hoofd 
des vryen Staats', zoodat elk hem moet bijstaan:

: 

Opdat 's lands Vryheid in de vry gevochten steden, 

Door de eendracht van het hoofd met de overige leden, 

In gunst des hemels bloei , tot heil van Staat en Kerk. 

') Zie hiervoor Hoofdstuk XXVII. 
') Zie weder Hoofd st. XXVII. 



105 


Dus : vrijheid , juist ontstaan door eendracht tusschen 
hoofd en leden , d. w. z. een Stadhouder , eensgezind met 
de Regenten , niet tegenover hen. 

Tot zijn dood toe bezong hij in zijne jaarverzen de geschiedenis 
van Willem den Eerste , doch bereikte toch slechts 
het jaar 1573. In 1749 gaf hij, behalve het derde vers over 
Willem den Eerste , ook nog een gedicht Op den Triumfdag 
over den Vreede gesloten binnen Alen. In 1752 wisselde 
hij , door den dood van den Stadhouder genoopt, zijn gewonen 
geschiedzang af door een Lykklacht der Nederlandsche 
Maagd aan het graf van Willem den Eersten , over het 
afsterven van zyn .Hoogheid enz. 

Om nu eens na te gaan de wijze , waarop de Broeders, 
en misschien ook anderen , die gedichten ontvingen , geef ik 
het aantal verkochte exemplaren op. De gewone jaarzangen 
over Willem I werden verkocht in een aantal , dat wisselt 
van 119 tot 68 , en wel in den regel afnemend , wat in 
verband zal staan met het afnemend getal der Broeders. 
De Lykklacht staat met een getal van 123 tusschen 68 en 
87 in en was dus meer gezocht. Maar het jaar 1749 geeft 
een getal van 239 exemplaren ; neemt men hier het voorgaande 
aantal af voor den jaarzang van Willem den Eerste, 
dan komt men tot 138 exemplaren. Dit is waarschijnlijk niet 
ver van de waarheid; want we vinden 105 gedichten en 
134 vermeld; dit zal dus wel zijn 105 ex. van Willem den 
Eerste, 134 van den Zang op den Vrede van Alen. 

Wat wij tot nu hebben vernomen van Langendyk als 
Factor, betreft zijne jaarzangen. Wij vinden echter nog enkele 
gedichten, die voor T. M. B. gemaakt zijn, en wel vooreerst 
een welkomstgroet aan den nieuwen Broeder Mr. Nicolaas 
Six , een minnaar van al wat kunst was, naar 't schijnt. 
't Is een sonet, Rethorica in den mond gelegd, ter gelegenheid 
van 't Catrij nemaal. Of dit door den Keyser of door 


106 


den Factor is uitgesproken, of alleen voor de gelegenheid 
is gemaakt, is niet zeker; 't heeft echter al den schijn, of 
't werkelijk is gebruikt als toespraak bij den welkomstdronk. 
Men oordeele : 

RETHORICA SPREEKT: 

Roemwaarde telg uit Six en ASSENDELFT gesproten , 

Gedoog, dat ik U groete op 't mael van Sint Katryn, 

Daar Keizers, Prinsen en meer andre groote zyn, 

En op zyn Bataviers den Vreede wordt gesloten. 

Wees Welkom in den rei van myne kunstgenooten; 
Myn trouwe Pellikaan bied u haar Ambrozyn 
In deez' vergulden Kop. Proef, 't is geen bloed: maar wyn 
Dien onze Vogel voor zyn Jongen heeft vergoten. 


Zo blooij t Rethorica in Haerlem door de gunst 


Van haar Mecenas, Six, beroemd door geest en kunst, 


Dien vrouw Piktuur omhelst als Fabius 1) te Romen. 

Wees Welkom als een Lidt van de oude Broederschap! 

Drink uit! drink uit! Vivat! dus treedt gij op den trap, 

Om aan een Scepter van een Keizer Ryk te komen. 

') Een Raadsheer te Romen door zijn schilderkonst vermaard. 

Maar merkwaardiger dan dit welkomstlied is het Ver 

drie aloude Haarlemsche Redenkamers, tegen-weerschrift der 
de samenspanning van acht neeringlooze waarden, die door 
een ingeleverd verzoekschrift aan de Regeering, de Kamers, 
ten hunnen voordee le , door zekere belasting zog ten te vernietigen. 
De titel geeft reeds de strekking van het gedicht 
aan; het L e e v e n geeft ons nog de volgende inlichting: 
de drie Kamers hadden van oudsher van de Stedelijke 
Overheid eenige voorrechten genoten, en daaronder zekere 
vrijheid van accijns; deze wilde eenige waarden opgeheven 
zien, en dienden daartoe een rekest in. Daar ge



107 


noemd gedicht in het derde deel staat, moet het waarschij 
nlijk vervaardigd zijn tusschen 1721 en 1751. In 
dien tijd is geen rekest te vinden, of geene vermelding 
ervan. Het L e e v e n zegt, dat het gedicht ten .gevolge had, 
dat de Kamers hare vrijheden behielden. Misschien is het 
rekest nog niet werkelijk ingeleverd, en werd er alleen 
onder de tappers mee gewerkt, en hadden er acht reeds 
geteekend, doch trokken zij zelven zich terug, toen zij den 
indruk van het verweerschrift zagen. Hoe dit zij, Langendyk 
heeft als advocaat het pleit gewonnen. Gaan wij nu even 
het gedicht na, vooreerst om er kennis mee te maken als 
gedicht, ten tweede om te zien, hoe Langendyk de batee 
omschrijft. Rethorica spreekt:-kenis van de Kamer 

Hoe durft dit achttal van het Tappersvolk bestaan, 

Zyn klaauwen aan de kroon der Broederschap te slaan! 

Die ligt drie Eeuwen lang gebloeijd heeft, aan het Spaaren , 

En de achtbaarheid der kunst tot heden blyft bewaaren. 

Hoe vryft de lasterzucht ons in het aangezicht, 

Dat de oude Kamers, voor de Redenkunst gesticht, 

In misbruik zyn geraakt, en nu, in allen deelei , 

Tot plaatsen strekken, om te drinken en te spelen, 

Gelyk men daaglyks in de huizen van fatsoen, 

Als die der Tappers zyn, gewoonlyk is te doen. 

Zij wil de Broederschap verdedigen. Wanneer, zegt zij, 

Wanneer wy in den rei van onze braave leden, 

Uit liefde tot de kunst , met vreugd ter Kamer treden, 

dan zien wij de blazoenen, die wijzen op de oudheid der Broederschap 
; die herinneren aan den tijd, toen de Rederij kers 
licht brachten in de duisternis; toen de Redekunst de liefde 
van 't volk won, en het de oogen opende voor de gebreken 
in de Kerk, en de verkeerde leefwijze van vele geestelijken 
toen de gewetensdwang hier heerschte en duizenden den 
dood vonden door zwaard of brandstapel; toen ook do Factor 


108 


van T. M. B. om zijne vrijmoedige refereinen veroordeeld 
werd. Daarom heeft de Regeering haar ook meer dan drie 
eeuwen begunstigd. Jaar op jaar toont zij nog hare kunst. 
En nu moge de laster haar aanwrijven, 

Dat de oude Redenkunst der Kamers is verdreven, 

waar is dit volstrekt niet: 

Wel ver, dat wy de kunst der Kamers niet zien bloeijen, 
Wy zien haar dagelyks door braave leden groeijen,

, 

In zuiverheid van taal en welgevoeglykheid. 

(Nu, de welgevoegelij kheid laat ik daar ; de -taal mocht bij 
sommige Broeders nog wel wat zuiverder zijn, zooals wij 
zagen!) 

De Redekunst vervolgt : Maar al had het verzoekschrift 
van TI, tappers , gevolg, denkt gij dan, dat de Broeders der 
Kamers daarna uwe kroegen zouden binnengaan, om daar 
de vreemdelingen tot gezelschap bij 't drinken te dienen ? 

Neen , daarin zit de achteruitgang van uwe nering niet. 

Komt tot u zelven, en beschouwt, met nuchtre zinnen, 

Of gy bequaam zyt om weer nering aan te winnen; 
Weest nyver en beleefd; verbant krakkeel en nyd; 
Tapt uwe kannen vol; schryft nooit met dubbel kryt; 

Besteelt 's lands inkomst niet door looze sluikeryen, 

Heult nooit met volk, dat zweert om bekken op te snyen, 
Gedoogt niet dat de jeugd om groote sommen speelt; 
Of houd geen duif op slag die slimmer onheil teelt. 

En wiens zaak dan niet beter wordt , die schiet zeker 
over, en moet maar liever beproeven wever te worden. 


109 


Wij zien , de waarden krijgen een aardig zondenregister 
te lezen. Doch of de Redenkamers niet werkelijk den 
herbergen schade deden, is iets anders. 

Langendyk stelt dus de beteekenis van de Kamer in de 
verdiensten van vroeger tijd, in de jaarzangen, in de zuiver 
taal, en de welgevoeglijkheid. Waarin die , taal-heid vante zoeken is, wordt ons uit dit gedicht niet duidelijk.-zuivering 

Oefeningen hield zij zeker niet meer. 

Zien wij ook nog eens het slot van den Lof der Dichtkunst: 
na gesproken te hebben over eenige dichters, leden van 
de Kamer, die in 't Panpoeticon voorkomen, en ook over den 
Factor, die den doodstraf onderging om zijne anti-Roomsche 
refereinen , besluit hij : 

Hoe heuglyk waar 't, indien de kunst voorheen 
Op deeze plaats gevierd en aangebeên , 
In vollen glans en deftigheid verscheen, 


Om nooit te sneven. 

Al struikelt zy, men hoed' haar voor den val. 
Ons Haerlem queekt nog geesten in zyn wal, 
Wier dichtwerk nyd noch tyd verslinden sal, 


Maar elk beminnen. 

. . . . . . . . . . . . . . . . . 

Die kunst ontbreekt , verstrekke een Mecenaat ; 
Zo bloeijt zy weer in haaren ouden staat; 
Doch in een schoon en deftiger gewaad, 

Om elk te ontsteeken. 

Maar echter eischt de Redenrykkunst niet, 
Dat als van ouds, hier mommery geschied; 
Dewyl de kunst daar ze ongeschiktheid ziet 

Allengs zal wyken. 


110 

Zy staat door deugd na onverwelkbre blaan , 

En voed haar Jong, gelyk de PELLIKAAN 

Met eigen bloed, en poogt het voor te staan, 

Daar TROUW MOET BLYKEN. 

Hier heet het dus , dat de Kamer struikelende is ; dat 
hij , die geene kunst kan uitoefenen , ze moet beschermen, 
en dat er geene vertooningen meer noodig zijn. Dit sprak 
Langendyk in 1 722 , toen hij nog niet lang op de Kamer 
was. De kunstoefening was toen dus ongeveer gelijk nul; 
men moest zien de kunst te bevorderen , waar men ze niet 
zelf kon beoefenen, en hij wijst op de geesten , die 
Haerlem nog queekt". Hij wilde dus waarschijnlijk de Kamer 
zien op te wekken tot een nieuw letterkundig leven , haar 
opwekken uit den slaap , waarin zij verzonken was. 
Dus de Kamer sliep , en wij mogen zeggen , dat die slaap 
vrij wel gelijk stond met den doodslaap ; want alleen Langendyk 
heeft een werkelijk beteekenend letterkundig werk 
geleverd in zijne Graaven; toendeze herdrukt werden, is dan 
ook op nieuw een vleugje van letterkundig leven teruggekeerd 
, waartoe Langendyk in 1722 reeds de Broeders 
wilde opwekken, doch waartoe alleen de Burgervaderen de 
macht hadden , en dan nog voor hoe lang`? waarschijnlijk 
voor een enkelen avond. 

Wanneer wij al de verzen van Langendyk zien, 
waarin iets staat aangaande de beteekenis van de Kamer, 
dan mogen wij er uit opmaken, dat zij hare waarde 
ontleende aan oudheid, en vroegere diensten; dat zij nu 
door het doen drukken van de. jaarzangen eens in het jaar 
een dichter aanzette tot zingen; dat er misschien in haar 
midden kunstliefhebbers waren, dat er misschien zoowel 
als over politiek en stadsnieuws over kunst gesproken zal 
zijn, maar dat de bewering, dat zij een letterkundig lichaam 
was, ook alleen daarop berustte. 


111 


Reeds heb ik er op gewezen, dat Langendyk blijkbaar in 
dezen kring wel gewaardeerd werd. Een bewijs hiervan ziet 
men nog in de volgende aanteekening in een der boeken 
van T. - M. B.: 

In den Jaare 1752 is door Broeder Jacob Maas aan de 
kamer vereert een Lyst in spiegelglas , waar in gevoegt is 
't Portret van onzen Factor Pieter Langendyk." 

Dit portret bestaat niet meer, of is althans niet meer in 
het bezit der Societeit T. M. B. Zeker is het met de 
verhuizingen achteraf geraakt, misschien wel gebroken, en 
zoo verdwenen. 

Toen Langendyk in 1756 gestorven was , werd aan 

J. Marshoorn verzocht een jaarzang te maken. De notulen 
dien aangaande beginnen aldus: 
„ Wijl de Hr. P. Langendyk overleden was , welke de 
Kamer der Broederen , onder de spreuk Trouw moet, Blyken 
vergaderende , ge-woon was op den eersten dag des Jaers net 
een gedicht te ver-eerera , zo is na omvraeg , wien men tot 
het maeken ofte opstellen van een gedicht tegen het aenstaende 
Jaer 1757 verzoeken zoude, aen den Broeder J. Marshoorn 
geproponeert, enz." 

Marshoorn heeft een vervolg gemaakt op de jaarzangen 
van Willem den Eerste, (de tiende dus, want L. had 
in tien jaren dit onderwerp bezongen, doch in 1752 een 
lijkklacht bij het Graf van Willem I over Willem IV 

gegeven). 
Van dit vervolgdicht vinden wij geene opgave van verkochte 
exemplaren. Voor 1758 werd Marshoorn tot Factor aangesteld 
, doch welk gedicht hij in dat jaar maakte, en of hij 
een gedicht maakte, is niet bekend , want terwijl verder al 
de jaarzangen van 1702 tot nu toe zijn bewaard, ontbreken 
die van 1758 en 1759. 


112 

Tot slot van dit hoofdstuk over Langendyk als Factor 
van de Kamer Trou Moet Blycken vermeld ik, dat in 
1839 de Factor A. van der Willigen nog eens in de Sociëteit 
Trouw Moet Blijken den lof van Langendyk in zijn jaarzangdeed 
weerklinken. 


HOOFDSTUK V. 

LANGENDYK's LEVEN VAN 1721 TOT 1740. 

Reeds werd verhaald , dat Langendyk , nadat zijne ver 

heer Verhamme geëindigd was , zich-bintenis met den 
niet vast verbond , maar voor verschillende fabrikanten 
werkte ; dat hij overvloedig werk vond, en, omdat hij veel 
voor Haarlemmers teekende , in 1722 op den Kleinen 
Houtweg even buiten zijne geboortestad ging wonen. Het 
Leeven zegt , dat hij „eerre rijkelijke kostwinning" had, 
maar dat zijne moeder door hare „ongeschiktheid in 't 
huisbeleid" wist te beletten , dat hij voor den ouden dag 
kon zorgen. Hij trok het zich niet hard aan, maar vond 
troost en vermaak, behalve in het gezelschap van vrienden, 
in zijne boeken-en prentenverzameling. 

Wat die vrienden betreft, hieronder behoorden zeker 
vooral de Broeders van Trou moet Blycken. Zoo woonde 
hij waarschijnlijk de bruiloft bij van Bernard Schermer 
(broer van Lucas, den bekenden dichter van herderszangen), 
waarvoor hij een bruiloftsvers maakte in een zeer 
lossen toon en niet vrij van wel wat onkiesche toespelingen. 
Zoo maakte hij ook op de Kamer kennis met Jan 
Schuurman, wiens dood hij in een gedicht betreurde. Ook 
met den dichter Pieter Merkman, die van 1722 tot 1725 
als Broeder genoemd wordt. Waarschijnlijk zal Geertruida 

8 


114 


de Beer , voor wier huwelijk met den fabrikant Jacob van 
Varelen hij een gedicht maakte , en wier bruiloft hij 
blijkens den toon van het zeer vloeiende en werkelijk aar 
-dige

vers bijwoonde , wel eene zuster, eene dochter of 

althans familie geweest zijn van Jan de Beer, die omstreeks 

dien tijd , en ook familie van Lodewijk de Beer , die een 

twintig jaren later Broeder was. Jan van Varelen , die 

in 1798 en 1799 Factor was , zal zeker een afstammeling 

van het bruidspaar geweest zijn. 

Doch wij hooren nog van bekendheid met andere personen. 
Van 1722 tot 1726 had Langendyk waarschijnlijk 
meer bruiloften bij te wonen blijkens gedichten , wier toon 
op eene bepaalde vriendschapsbetrekking wijst. Zoo o.a. bij 
Jan Wittig, een Amsterdamsehen makelaar en Geertruida 
Neder ; zoo bij Abraham d e Haan en Katharina van 
Hoek. Met Abraham de Haan , die en als dichter èn als 
teekenaar naam heeft, had hij natuurlijk in Amsterdam 
reeds kennis gemaakt. De Haan was een leerling van 

C. Pronk (die o. a. Langendyk's portret teekende , maar 
meest bekend is door zijne landschappen) en gaf later 
Langendyk's neef H. Spilznan zijne opleiding als kunstenaar. 
Ook zal hij wel de bruiloft bijgewoond hebben van 
Abraham H e e m s, wiens Bijbelpoëzie hij reeds bezongen 
had. Heems was wever en dichter; dus punten van aanraking 
genoeg. Later kwam hij nog nader tot hem in betrekking, 
toen zijn neef Isaac Buyssant huwde met Petronella 
Heems, in 1729. Langendyk bezong ook het eerste huwelijk 
van eene Margaretha Heems (1723) en zou later haar tweede 
huwelijk met Jacob Hoofman bezingen (1731), terwijl 
Abrahams dochter,, die evenals haar vader de dichtkunst 
beoefende, bij haar huwelijk met Gerard Hugaart, natuurlijk 
ook een bruiloftsdicht ontving. Deze Hugaart was 
waarschijnlijk reeds door aanhuwelij king van verre aan 


115 


Langendyk verwant 1). In 't jaar 1725 huwde ook weder een 
van zijne neven Buyssant, en wel Jan, met Geertuid Vergoes-

Ten slotte moet ik nog stilstaan bij twee bruiloften. 
Vooreerst bij die van Petrus Smids , den zoon van zijn 
ouden vriend Ludolf; voor dezen maakte hij een tafelspel , 
waarin vooral de eer gezongen wordt van den vader, en 
de vergeefsche pogingen van nijd en afgunst jegens hem 
geschilderd worden. Vervolgens bij die van Jacobus de Vos 
en Katharina van de Ryp. Dit was een zilveren bruiloft, 
en het paar zelf boezemt ons minder belangstelling in , dan 
de dochter , of nog liever dan de schoonzoon. De dochter 
was Johanna de Vos ; zij was reeds Benige jaren gehuwd 
met Philip Kops (den zoon van Willem), die Langendyk 
elders echter Willem Philip Kops noemt. Deze zilveren 
bruiloft geeft aanleiding om te spreken over twee verwante 
weversfamiliën, gevestigd te Haarlem en te Amsterdam 
(hier woonden althans enkele leden) , waarmee Langendyk 
bekend was, en waarvan hij niet alleen de klandizie, maar 
ook veel -vriendschap schijnt genoten te hebben, zooals men 
mag opmaken uit de gedichten. Het zijn de families Teyler en 
Kops, beide namen op 't gebied van Kunst en Wetenschap 
bekend. 

Reeds voor 1722 had Langendyk gedichten vervaardigd op 

de volgende huwelijken:: 
Hendrik Kops met Magdalena Teyler, 
Pieter Lups met Margareta Kops , 
Willem Kops Nicolaaszn met Sophia Kops, 
en Francois Straalman met Marg. Kops, wede Lups. 

Uit deze opgave zien wij , hoe de familiën Teyler en Kops 
door aanhuwelijking verwant waren , en hoe Langendyk 

1) Langendyk's neef huwde Kath. des Amore; Abraham des Amor e 
(haar broeder?) huwde Angelica Hugaart. 


116 


telkens voor haar zijn speeltuig ter hand had genomen. 
Eene der tantes van de vrouw van Willem Philip Kops 
was met een Thesing gehuwd ; in 1729 huwde Johannes 
Teyler met Rebekka Thesing en versterkte zoo den band tusschen 
de twee familiën. Twee leden vooral schijnen Langendyk 
veel belangstelling ingeboezemd te hebben , en hem vriendschap 
te hebben betoond. Om met den oudste te beginnen: 
Pieter Teyler van der Hulst, door Langendyk 
in een huwelijkszang met recht Kunstlief genoemd. Deze 
is de stichter van de bekende twee T e y 1 e r g e n o o ts 
c h a p p e n, ingesteld tot bevordering van godgeleerdheid, 
natuur - en letterkunde. Uit zijne nalatenschap werd ook 
het T e y 1 e r - m u s e u m opgericht. Toen hij 22 jaar was, 
in 17 24 , wenschte Langendyk hem geluk in een sonet, 
waarin behalve zijn rijkdom en zijne zijdefabrikage ook 
zijne liefde tot de dichtkunst genoemd wordt. Toen hij in 
1726 huwde met Helena Wynands Verschaave mocht 
natuurlijk een bruiloftszang niet ontbreken. Toen Langendyk 
zijn derde deel gedichten uitgaf (1751), droeg hij het op 
aan Pieter Teyler van der Hulst en Willem Kops Philipszoon, 
„Beminnaars van de beschaafde Letteren, de Dichtkunst, 
en alle nutte Kunsten en Wetenschappen". 

Ik noemde reeds den tweeden persoon, waarover ik 
spreken wilde, namelijk Willem Kops Philip s z. den 
zoon van Willem Philip Kops (zie boven). Deze was van 
veel jongeren leeftijd dan Teyler; hij werd geboren in 

1724. Toen zijn vader in 1745 de zilveren bruiloft gaf, 
toonde Willem zijne kunst op 't gebied van de poëzie, 
en Langendyk vermeldde dit in zijn gedicht. Toen hij 
in dat zelfde jaar 21 werd, begroette Langendyk hem 
met een gedicht, waarin hij weder spreekt over zijn lied 
op 's vader feest, dat de dichters hadden toegejuicht, die 
reeds zoolang gesteund en geholpen waren door dien 


117 


vader. Verder staat er in , dat de jonge man de wijsheid 
zoekt in den Bijbel, en geschiedenis leert uit de Historiën van 
Hooft; en die geschiedenis niet als eene reeks feiten, 
maar als leerschool voor het tegenwoordige ; zoo moge hij 
voortgaan , hij moge ook uit de schatten van de Duitsche, 
Fransche en Engelsehe taal zich vruchten garen ! Toen de 
jonge dichter zijne Hemelsche Vrede had gemaakt, schreef 
Langendyk er een kort , zeer vloeiend bijschrift bij. Men 
zou , vooral aan het verjaardicht , kunnen denken , dat 
Langendyk den jongen Kops bijgestaan of althans zijn werk 
beoordeeld en besproken had. 

Later had Willem Kops gelegenheid hem dank te bewijzen 
voor den toegezwaaiden lof, toen hij eene Schets eener Geschiedenis 
der l?edervj keren schreef,, waarin meermalen de 
Oude Kamer van Haarlem met eere genoemd, en Langendyk's 
werkzaamheid als Factor vermeld kon worden. 

Het schijnt, dat Langendyk in dezen tijd , al mocht hij 
geen kapitaal overleggen , toch goed , zelfs ruim leven kon. 
Toen hij toch ongeveer twee jaar op den Houtweg gewoond 
had (dus ± 1724) , huurde hij behalve deze woning buiten 
Haarlem , er ook eene in de stad, opdat hij des winters 
niet zoo vroeg zijne vrienden ' zou behoeven te verlaten, om 
voor poortsluiten buiten de stad te zijn. 

Of hem dit te duur uitkwam, of dat deze inrichting hem 
om andere redenen niet beviel , hij veranderde spoedig weer 
van woning, nam nu cene grootere buiten Haarlem , en hield 
slechts cene kamer in de stad. Daar in het L e e v e n later 
gezegd wordt, dat hij in 1728 het „buitenleven" verliet , 
en men dus bij die grootere woning buiten de stad aan 
een optrekje schijnt te moeten denken , kunnen wij zoo 
goed als zeker zeggen, dat wij cene beschrijving er van 
hebben in cene advertentie in de Opregte Haerlemsche 
Courant van 14 Febr. 1747, waarin cene buitenwoning 


118 


met tuin te koop wordt aangeboden te bevragen bij P. 
Langedyk ," bij een makelaar te Haarlem en bij den 
makelaar Bernardus de Bosch (den kunstvriend van L.) te 
Amsterdam. Toen hij dus het buitenleven verliet , zal hij 
zijne woning niet verkocht , maar verhuurd hebben. De 
advertentie luidt aldus: 

„UUyt de hand te koop een zeer plaisante en schoone 
TUYN , gelegen buyten Haerlem aan de Brouwersvaart, met 
desselfs nieuwgetimmerde en logeable Huyzinge , voorzien 
met alle vereischte Commoditeyten , en uytzigt hebbende 
na de Stads-Cingel , het Huys te Kleef , de Landeryen van 
Schooten , Duynen en Bleekeryen ; bestaande de Pooting 
en Beplanting in weldraagende Vrugt-Boomen , Aspergie-
Bedden etc. De Gegadingdens nader onderrigting begeerende, 
addresseere zig te Haarlem by Pieter Langedyk , enz." 

Nog een gegeven omtrent dezen tuin en buitenwoning 
geeft een . soort belastingbiljetje , dat in eene van twee porte 

Haarlems geschiedenis,-feuilles met aanteekeningen over 
gebouwen , enz. (zie Hfdst. VII) ligt , en waarin gesproken 
wordt van een „Thuya" en een „Opstal van dezelve Thuyn"; 
de tuin blijkt daaruit 534 roede groot te zijn. 

Indien dit, wat toch waarschijnlijk is, de woning was, 
door Langendyk in 1724 betrokken, dan mocht hij 
zich althans in dit opzicht, gelukkig prijzen;; want de 
Brouwersvaart was zeer gezocht voor optrekjes; het uit 

blijkt heerlijk te zijn geweest, en de tuin vrij uitge--zicht 
strekt. Kon hij dus door spilzucht zijner moeder geen kapitaal 
beleggen voor zijn ouden dag, mag zij het hem onaangenaam 
gemaakt hebben door haar slecht bestuur --armoede 
leed hij er zeker niet door. 

In den winter van 't jaar 1724 kreeg Langendyk onge


mak aan de oogen, wat hem deed vreezen, dat hij het 

teekenen zou moeten opgeven. Daarom begon hij eene 


119 


damastfabriek. Gelukkiglyk nochtans herstelde zyn gezicht, 
en evenwel bleef hem de lust by om zyne aangevangene 
rederye aan te houden en uit te breiden , ten dien einde 
cene kleine garenspinderye buiten 's lands oprechtende". 
Hoe het toegegaan is met het oprichten en uitbreiden van 
de weverj, ligt geheel in 'tduister. Er wordt in het L e e v en 
later niet meer over gesproken ; er wordt zelfs niet vermeld 
òf, en wanneer hij haar wegdeed. Het meest waarschijnljk 
is het, dat hij in 1728, toen hij na een jaar met 
zijne vrouw buiten gewoond te hebben , zich voor goed in 
Haarlem vestigde , tevens zijne fabriek van de hand gedaan 
heeft , doch iets zekers is er niet an te zeggen. 

In het jaar 1727, den 1 5en Januari , stierf zijne moeder. 
Hoe weinig aangenaam haar omgang geweest was, toch 
kunnen wij zeker zijn , dat Langendyk haar nooit hard 
gevallen is, al ontvluchtte hij vaak het huis , om troost bij 
Zijne vrienden te zoeken. Zij woonde altijd bij hem in, en 
om haar stelde hij waarschijnlijk zijn huwelijk uit. Wij 
leeren iets aangaande zijne stemming in eenige bruiloftsdichten. 
Het cene is van 20 Januari 1726 ter gelegenheid 
van 't huwelijk van Ds. Johannes Bremer te Haarlem 

(III. 242). Hierin zegt hij, dat dit feest hem uit zijn doffen 
geest wekt tot blijde minnetonen. Hij was dus toen dof 
van geest, niet opgewekt, neerslachtig, 't zij tengevolge van 
den gewonen huiseljken toestand, 't zij omdat zijne moeder 
bijzonder sukkelend was, 't zij om 't uitstellen van een 
huwelijk. In Maart echter vinden wij weder een lied op 
vrooljken toon voor het huwelijk van Pieter Teyler van 
der Hulst. Zijne neerslachtigheid was dus geweken, of werd 
iiiet geuit tegenover iemand, als deze bruigom was. 
Na den dood van zijne moeder, op 11 April 1727, vinden 
wij een gedicht voor Ds. Jan Claus te Amsterdam, wien 
Langendyk veel achting en vriendschap toegedragen schijnt 


120 


te hebben , zooals ook blijkt uit een lijkzang op hem (III. 377), 
waarin zijn veelbewogen leven herdacht wordt. Daar het 
gedicht (III. 245) vervaardigd is voor zijn gouden bruiloft 
kan men een ernstigen toon verwachten; toch geloof ik, 
dat men in dit gedicht ook Bene afspiegeling van zijne eigene 
gevoelens mag zien. Diepe ernst , vrede , een gevoel van 
kalmte , een hopen aan nog mogelijk geluk : ziedaar wat er 
uit spreekt , en wat men ook bij hem kan verwachten. 
Het sterven van iemand als Langendyk's moeder moet zeer 
gemengde gewaarwordingen opwekken; spijt en diepe weemoed 
, dat het niet anders is geweest; verwijten en toch 
een gevoel , dat de schuld bij de gestorvene lag, dit moest 
hij gevoelen; maar de gedachte aan het meisje, dat hij 
lief had en zoo lang had moeten verzaken, moet hem, 
nadat deze gevoelens hunne scherpte eenigszins verloren had 
den, ook Bene soort van hoopvol vooruitzicht geven, al was 
het dan ook geene vreugde. En dit alles moest een vroom 
man, als Langendyk was, tot het denkbeeld brengen: hoe 
nietig is toch de mensch tegenover een hooger wereldbestuur! 

Enkele coupletten mogen bewijzen , wat ik bedoel: 

Almachtig, eeuwig, heilig weezen! 
Uw groote goedheid zy geprezen, 
Van elk, die uwen Troon genaakt, 
En met een onbevlekt geweten 
Aan 's Hemels Bruiloftsdisch gezeten, 
In 't helder licht der liefde blaakt! 


Uw goedheid blinkt aan alle kanten, 
In frisch geboomt, en ted're planten 
Van deez eerwaarden gryzen stam, 
Die, onder Bene kroon van blad'ren, 
In zyne schaduw' ziet vergad'ren, 
De panden zyner liefdevlam. 



121 

Loof, Reine Ziel , den Heer der Heeren! 
Die droefheid doet in vreugd verkeeren , 
Van hen , die luist'ren na zyn stem: 
Wiens vuur en wolkkolom vol klaarheid, 
Ons voorlicht op den weg der waarheid, 

Gebaand na 't nieuw Jerusalem. 
. . . . . . . . . . . . . . 
o Eeuwig oorsprongh aller dingen! 
Gy geeft ons stof uw roem te zingen, 
Dien Hemel , Aarde , en Zee verbreid! 
Gy toont hoe alles hier beneden, 
Is ydelheid der ydelheden , 
By uwen glans en Majesteit. 
. . . . . . . . . . . . . . 

Zoo was dan nu Langendyk's moeder gestorven. Om 
haar was hij waarschijnlijk tot nu toe ongehuwd gebleven; 
nu was er geen beletsel meer , daar hij ruimschoots zijn 
brood had. Aan 't eind van 't jaar, waarin zijne moeder 
stierf,, trad hij dan ook in 't huwelijk, en wel met 
Joannetta Maria Sennepart. 

Zij was de dochter van Johannes Sennepart en Katharina 
van der Hyden, en schijnt tot de Hervormde Kerk behoord 
te hebben 1). In het gedicht, dat hij voor haar 
als bruid maakte, zegt hij, dat zij elkaar lief kregen in 
den opgang hunner lentejaren. Dit is wat vaag, doch het 
L e e v e n vermeldt, dat zij elkaar reeds vijftien jaar 
kenden, dus ongeveer van 't jaar 1712 af. Dit was het 
begin van zijne periode van bloei, toen de Don Quichot 
reeds opgevoerd was en zijn Zwetser en Wederz. Huwelyksbedrog 
het licht zagen. Of de kennismaking van toen af 
is voortgezet, ook toen hij te Haarlem ging wonen, is niet 

') Wellicht was zij de kleindochter van den »kunstlievenden" Kon 

bij zich aan huis nam, toen-stantijn Sennepart, die Adr. van Ostade 
hij in 't buitenland zijn fortuin wilde gaan zoeken. Zie Koning. Tafereel 
der stad Haarlem. Dl. IV. 


122 


uit te maken , doch daar hij vrij kort na den dood van 
Juffrouw Langendyk met haar in 't huwelijk trad , zal de 
betrekking wel niet afgebroken zijn geweest. 

Voor ik nu verder over het huwelijk spreek , is het, 
dunkt me, goed eerst eenige woorden te wijden aan Langen 
vrouw , en zijne verhouding tot-dyk's meening over de 
vrouwen. 

Een dichter , die ongevoelig voor de liefde was , zou wel 
een zeldzaam wezen zijn ; ik durf dan ook verzekeren , dat 
Langendyk ze gekend zal hebben, ook voor hij haar ontmoette, 
met wie hij . huwde. Zijne tallooze bruiloftsverzen zijn er, 
om dit te staven , zijne bruiloftsverzen , die de algemeenheid 
der liefde schilderen ; zij getuigen ook , dat hij verre van 
ongevoelig was voor vrouwelijk schoon. Vreemd is het dan 
zeker , dat er bijna geene minneliederen van hem zijn ; eigenlijk 
maar twee , die waarschijnlijk gedicht zijn op het 
meisje, waarmee hij later werkelijk in 't huwelijk zou treden. 
Dat meisje leerde hij kennen , toen hij negen-en-twintig 
was. Zou hij vóór dien tijd van geene liefde gedroomd hebben, 
zou zijn hart nooit geklopt hebben voor eene of 
andere schoone P Zeker zal dit het geval zijn geweest ; maar 
Langendyk stelde het huwelijk zeer hoog. Verliefdheden 
zal hij gekend hebben, haar plichtgevoel, nauwgezetheid 
zullen hem belet hebben zich over te geven aan opwellende 
gevoelens , waar hij zich niet bewust was, dat een hechtere 
grondslag voor levensgeluk aanwezig was dan een hartstocht, 
die misschien even spoedig vergaan zou, als hij opgekomen 
was. Daarbij wist hij, dat in de eerste tijden om 
finantieele redenen een huwelijk niet mogelijk zou zijn, en 
dat de inwoning van zijne moeder een beletsel zou wezen, 
al waren alle andere bezwaren opgeheven. Hierbij zal zijn 
philosophische aanleg hem geholpen hebben. Mij dunkt, hij 
zal zijn hart, als 't ware, niet geweld gesloten hebben 


123 


gehouden ; hij zal de vrouwen bewonderd hebben ; bezongen 
hebben , waar zij huwden, desnoods, maar -- van verre; 
hij zal het huwelijk beschouwd hebben, als een ideaal, dat 
hem bleef voorzweven, maar dat voorloopig een ideaal moest 
blijven. Zoo zal hij elke opwelling van verliefdheid , zoo 
niet onmiddellijk onderdrukt, dan toch bedwongen hebben; 
en hij zal ze voor de personen, die ze opwekten, hebben 
verzwegen. Hij bleef de trouwe zoon ; de vroolijke vriend; 
hij zocht zijn heil en troost in opgewekt gezelschap, in 
letterkundige gesprekken, in waardeering, in werken en 
scheppen, en vond misschien in zijne bruiloftsdichten eene 
veiligheidsklep voor zijne gevoelens. Daarbij is het niet onmogelijk, 
dat de omgang met zijne moeder hem bedachtzaam 
maakte , en, deed meenen , dat mogelijk de vrouwen wel 
iets hadden , dat minder aangenaam was bij nadere kennismaking 
; dat hem huiverig maakte, om zich te verbinden. 
Dit zou men althans opmaken uit twee puntdichtjes, opgenomen 
in het eerste deel , dus in allen geval vóór 1721 
gemaakt: 

Op de wispeltuurige vrouwen. 

Men ziet , in Holland , op de torens meest een haan, 
Doch waar het als 't behoort , daar moest een hen op staan; 
Dewijl de vrouwen meest de mannen overkraaijen, 
En wankelbaar van aard , met alle winden waaij en. 

Mannep1ieht. 

Men plaag geen vrouwe, in daad of schyn, 
't Is plaags genoeg een vrouw te zyn. 
Zeker geene vleiende uitspraken. Het laatste pleit voor 
zijne ridderlijkheid aan den Benen kant , maar geeft getuigenis 
van geene overwaardeering aan den anderen. 
Dit laatste denkbeeld over den aard der vrouwen vindt 
men later ook uitgedrukt in de woorden, dat de vrouwen 


124 


„zwakke vaatjes" zijn , in de Xantippe. Hij wil dus de 
vrouwen ontzien , want ze zijn nu eenmaal niet anders. 

Nemen wij dus aan , dat hij ook in zijne jeugd de liefde 
of althans de verliefdheid zal gekend hebben , toch vinden 
wij geen gedicht tot een of ander meisje gericht , dan één 
klinkdicht „Ter verjaaring van Jongkvrouw N. N." Hij 
noemt haar „zoete Dorimeén ," en verontschuldigt zich, dat hij 
haar verjaardag eerst vernam , toen hij haar na dien dag ontmoette. 
Hij wenscht haar alles goeds , en zoo eens de Hemel 
haar een Ega heeft beschoren , een eensgezind bewandelen met 
hem van het pad der deugd. In het gedicht betitelt hij 
haar nog met „lieve maagd ," „sehoone bloem" en „schoone" ; 
daarbij laat hij den naam weg ; misschien zit hier wat 
meer achter dan pure vriendschap. De mogelijkheid , dat 
dit gedicht ook aan Joannetta Sennepart gericht was, 
bestaat ; doch , daar hij in twee gedichten , die zeer waar 

voor haar bestemd zijn , den naam Amarillis-schijnlijk 
gebruikt , is dit niet wel aan te nemen. Ook is het nog 
best mogelijk , dat toch alleen aan vriendschapsbetrekking 
moet gedacht worden. 

Hoe intusschen zijne gedachten over de vrouwen in 't algemeen 
mochten zijn, er zou een tijd komen, dat hij ondervinden 
zou, hoe er eene verliefdheid bestaat, die minder gemakkelijk 
af te schuiven is, of liever hoe er eene liefde is, die op het 
geheele leven haren invloed kan doen gelden. Hij leerde Joannetta 
kennen. Dit moet ongeveer in 't jaar 1712 geweest zijn. 
Nu vinden wij twee minnezangen aan Amarillis; deze zijn opgenomen 
in Deel III. waarschijnlijk heeft Langendyk ze vóór 
de uitgave van Deel I en II reeds gemaakt, doch ze toen 
achtergehouden. Dit maak ik hieruit op: in een der twee 
komen een paar regels voor, die geheel dezelfde zijn, als die 
men leest in een bruiloftsdicht voor Roeland van Leuven, 
die in 1714 huwde. Daarbij kan de herinnering hem 


125 


parten gespeeld hebben. We mogen dus veronderstellen, dat 
ze gemaakt zijn omstreeks 1714 , wat zeer goed klopt, 
daar hij zijne geliefde omstreeks 1712 leerde kennen. De 
regels zijn eene echo van de slotrei van Vondels Leeuwendalers. 
Ook in een vers van 1736 vinden we regels, die 
veel op de bovenbedoelde gelijken ; doch toen zal hij ze 
zeker wel niet gemaakt hebben. De minnezangen zelf heb ik 
overgenomen in Hfdst. XXIII. 

Langendyk heeft geduld moeten oefenen als Jacob. Ein 

kwam het werkelijk tot een huwelijk. Het werd-delijk 
gesloten den Seri September 1728 in de Hervormde Kerk 
te Amsterdam. 

Er is in het Archief der stad Haarlem eene verzameling 
huwelijksverzen op deze gelegenheid, in groot 40, doch 
slechts bestaande uit een drietal gedichten. Het eerste is 
uit naam van de Kamer T. M. B., en getiteld Koning 
Davids Bruidspsalm 128. (Stemme Tranquille Coeur). Het 
tweede is van Govert van Mater; hierin lezen wij o.a. de 
volgende regels: 

Zo blyve uw Naam in Kinderen en Neeven 

Met uwe Konst en Deugd in vollen luister leeven, 

Die Kunst, die ieders oog behaagt, 

Waarmee gy in uw Tekeningen 

Vol geestige veranderingen, 

Minerves Kunstwerk onderschraagt, 

en wordt Langendyk „Apolloos waardste zoon" en „Pallas 
Lieveling" genoemd. Het derde is van den bruigom zelf 
en luidt aldus: 

ZEGENWENSCH AAN MYN BEMINDE BRUID, 

JONGKVROUWE JOANNETTA MARIA SENNEPART. 

Liefwaarde Bruid, myn tweede ziel, 

Wiens zuiv're deugd myn hart beviel, 

Van d' opgang onzer lentejaren; 


126 


Ik dank de Hemelmajesteit 
Voor 't zielsgenoegen my bereid, 
Nu wy uit zuivre Liefde paaren. 


De min die hart met hart vereent , 
Die spraakloos zegt het geen zy meent, 
Brengt u een bloos op uwe wangen , 
Gy slaat uw zedige oogjes neêr, 
Als ik u kus, verliefd en teêr, 
En in myne armen wil omvangen! 


0 Schoonste! die myn liefde voedt, 
Hoe treft gy myn verheugd gemoed, 
Met uwe spraakelooze reden! 
Geen weelderige minnery 
Had in myn hart ooit heerschappy ; 
Maar 't wierd ontvonkt door reine zeden. 


0 Hemel die ons Trouwverbond , 
Gestaafd met hart en hand en mond, 
Zaagt in uw grooten naam beginnen, 
Ik loof u op deez' Bruiloftsdag, 
Nu ik myn Lief omhelzen mag, 
En my zie wederom beminnen! 


Gods liefdebron, myn helft! myn Bruid! 
Stort klaare zegenstroomen uit, 
Om vrucht-en bloemen te besproeijen,


, 

Die in het Huuwlyks Paradys , 
Godt, onzer Vad'ren Godt, ten prys, 
In Liefde en waare deugden groeijan. 

De Liefde blyft in 't rein gemoed 
Standvastig, zelf in tegenspoed; 
Zy stelt in a odt haar zielsvertrouwen, 
Zy kent geen twist of nyd of haat, 
De bloempjes groeij en daar zy gaat, 
Wat Sterv'ling kan haar lof ontvouwen? 



127 

o Zedigheid ! o zuiv're min! 
Gespeeltjes myner zielsvriendin, 
Wilt ons met uwen zegen kroonen, 
o Hemelmaagd, o Liefde! streel 
De Bruid in Haerlems lustprieel, 
En blyf met haar en my daar woonen. 
Dan wordt onze aangenaame hof 
Een paradystuin, om den lof 
Des Hemels met myn Lief te zingen. 
Twee stemmen smelten tot éón stem, 
Om in het nieuw Jeruzalem 
Tot voor den troon des Lams te dringen. 


Dan vloeijen ziel met ziel in één , 
Ten spyt van alle tegenheên , 
Dan zullen 's Hemels Cherubynen , 


o Uitverkooren Zielsvriendin ! 
Vervuld van zuivr'e hemelmin, 
Om onze huuwlyks koets verschynen ; 
Dan geeft ons de ongekrenkte deugd 
De proef van 's hemels Bruiloftsvreugd, 
Een minnegloed niet uit te blussen , 
Dan brengt ze ons namaals aan den disch , 
Daar eeuwig alle volheid is ! 
Laat my, myn Lief ! u daar op kussen. 


Ziehier een bruiloftsdicht zeker minder zoetvloeiend , 
minder weelderig dan vele van dit genre, voor anderen 
door hem opgezongen; maar er spreekt warm gevoel uit; 
en mag men hier of daar iets redeneerends opmerken, iets 
te ernstigs --wanneer wij lezen, dat zij elkander liefhadden 
„van d'opgang hunner lentejaren", en nu eerst 
tot verwezenlijking hunner idealen konden komen; wanneer 
wij bedenken, om welke redenen Langendyk zoolang 
wachtte eene vrouw in zijn huis te voeren , dan is er iets 
aandoenlijks in dit vers; dan gevoelen wij hart voor den 


128 


man , die zijn plicht gedaan heeft , al zal het hem , ondanks 
zijne gelijkmoedigheid, dikwijls niet licht gevallen zijn. 
Dan treft ons te meer het lot, dat voor hem weggelegd 
was, en dat zoo treurig duidelijk te lezen is uit de woorden, 
waarin de geschiedenis van zijn huwelijksleven verhaald 
wordt : „Hij begroette zijne bruid met een gedicht ; dan, 
hij was ook met haar niet gelukkig , want behalven dat zy 
vry kwistig viel , deelde haar inborst in de ongesteldheid 
van haar lichaam , totdat zy door veelerleie kwaalen gesleeten 
, naa verscheiden jaaren sukkelens , op den 28en van. 
Grastnaand des jaars 1739 den geest gaf." Nog sprekender 
is de mededeeling , wat later gedaan , over „den elendigen 
toestand zyner huisvrouwe" , „waar onder menig één (zoo 
spreekt een ooggetuige) schier zou bezweeken zyn." Dat 
was nu het paradijs, waarnaar hij vijftien jaar had uitgezien ; 
dat was zijne ervaring van het huwelijksleven , dat hij zoo 
dikwijls , en vaak zoo schoon had bezongen! 

Hoe gedroeg zich onder dit alles de ongelukkige Langendyk 
P Het L e e v e n zegt het volgende : „alle deeze 
rampspoeden verduurde onze Langendyk met eene ongemeene 
gelykmoedigheid; en word van hein getuigd: dat 
niemand hem ooit droefgeestig of zwaarmoedig gezien hebbe. 
Wie toch kan de rampen verhoeden, was zijn zeggen; als 
het huis met al wat er in is in den brand staat, ga ik 
maar weder in een ander." 

Uit de gelegenheidsgedichten, gedurende zijn huwelijk 
vervaardigd, valt niets op te maken; alle zijn op vroolijken 
toon , en prijzen de liefde en het echtelijk geluk, of hij er 
niets dan goede ondervinding van had; slechts twee zijn 
ernstiger en wel één in 1734, één in 1735; doch dit kan 
ook wel aan de personen gelegen hebben; zoo is dat van 

1734 gedicht , op de zilveren bruiloft van een dominé , dat 
in 1735 ook voor een zilveren bruidspaar. Toch kan in het 


129 


eerste eene bijgedachte aan eigen lot hem hebben geleid in zijne 
redeneering en zijne woordenkeus, b.v. waar hij zegt (III. 313) : 
Wy treden in den hof , en stellen 't Lentsaaizoen 
Ons zelf voor oogera , met het aangenaamste groen. 
Maar ted're bloempjes , hoe ! waar zyt gy heen geweken P 
Gewis in de aard geplant , om 't hoofd weer op te steeken, 
Met eene majesteit van hemelsblauw bekleed 
En wit en rozerood , ter Bruiloft toegereed. 
Dus kunt g' een zinnebeeld voor 't Zilverfeest verstrekken, 
Om 't hart tot dankbaarheid en Godsvrucht op te wekken. 
Gy zyt wel schoon : maar broosch , en moet in 't kort vergaan. 
Gy kunt uit eigen aart noch kou , noch worm weerstaan ; 
Dus is 't ook met den mensch , by kan zich niet behoeden 
Uit eigen aart , of kracht , voor tegenspoeden. 
Geen schoonheid van gestalte , of rykdom van vernuft, 
Geen waerelds wysheid , die in 's hemels wond'ren suft, 
Behoed ons voor gevaar in 't wisselvallig leeven. 

Maar vinden wij geene sporen van treurigheid in zijne 
gedichten , wordt er van zijne gelijkmoedigheid alleen gesproken 
in zijne levensgeschiedenis, — eene teleurstelling als 
de zijne kan hem moeilijk getroffen hebben zonder te wonden 
, al verdroeg hij de pijnen, al wendde hij vroolijkheid 
voor , ja , al zocht hij zich door vroolijken omgang met 
vrienden diets te maken , dat hem niets scheelde. Hij 
gevoelde den wond zeer zeker, en hij heeft zich ook 
trachten te wreken hij schreef zijne Xantippe. Hij voltooide 
dit stuk eerst in zijne laatste levensjaren, doch het 
was reeds „in zyne jeugd ontworpen." Dit zou doen denken 
aan vroegeren tijd, doch men moet niet vergeten, dat hij 
zelf deze uitdrukking zal gebezigd hebben, dat hij toen 
omstreeks 70 jaar was, en zijn huwelijk dus reeds in een 
zeer ver verleden lag; daarbij was hij voor zijn trouwen 
altijd, evenals toen hij jong was, met zijne moeder blijven 
samenwonen, zoodat hij als bruigom zich nog eenigszins 
als jongmensch gevoelde, hoewel hij 44 jaar oud was. 

9 


130 


Dat de Xantippe is geschreven met de gedachte aan zijne 
eigene ervaring, is ten eerste uit den aard der zaak reeds 
bijna ontwijfelbaar, maar wordt bovendien bevestigd door 
een versje, in het vierde deel, dus na zijn dood, in het 
licht gekomen: 

Op Xantippe. 

'k Hoef om Xantippe na den Schouwburg nooit te gaan, 

Al preekt daar Socrates ; want ik kan zelfs wel preeken: 

Maar wil myn wyf haar zien, daar zou ik toe verstaan. 

Het kon haar nut zyn om haar kop te leeren breeken. 

'k Verquist noch geld noch tijd voor hartzeer en verdriet; 

'k Zie die Comedie in myn huis genoeg voor niet. 

Dit versje is zeker gemaakt vóór de voltooiing, ten tijde 
toen hij de Xantippe aan 't opzetten was ; hij zal het waarschijnlijk 
niet voor 't publiek gemaakt hebben. Wij zien 
er uit, èn dat hij in de Xantippe een beeld zag van wat 
zijne vrouw was, èn dat het hem niet onverschillig liet, 
daar hij spreekt van hartzeer en verdriet. 

Hebben wij nu in de Xantippe , zooals wij haar kunnen 
leeren kennen in 't vierde deel zijner werken , eene 
zuivere afspiegeling te zien van Langendyk's vrouw ? Mij 
dunkt, geenszins. Dit zou dan ook wel wat heel onkiesch 
geweest zijn. Neen, slechts enkele trekken in Xantippe en 
Socrates mogen wij overnemen voor de beelden van Langendyk 
en zijne vrouw. 

Hoe stelt het blijspel ze voor? Xantippe is eene schoone 
vrouw, trotsch op haar geld, jaloersch op haar man, en 
zeer prikkelbaar van humeur; eens zegt zij, dat haar 
slecht humeur komt ten gevolge van eene tweede vrouw, 
die Socrates volgens de wet, genomen had, doch Diogenes 
wijt het aan haar geldzucht. Socrates is een goede man; 
hij tracht zich te verheffen boven de aardsche onaangenaamheden 
, hij tracht door geduld en inschikkelijkheid 


131 


zijne vrouw te doen bedaren , en ontwijkt haar , als ze te 
heftig uitvaart ; daarbij heeft hij medelijden met haar , en 
ondanks alles blijft hij van haar houden : de vrouwen zijn 
immers zwakke vaatjes ! Dat hij later zoo half en half verliefd 
wordt op eene bezoekster , die zeer philosophisch 
gestemd is , staat hem minder aardig. Als tegenstelling van 
Socrates treedt Diogenes op , die meent , dat men om 
zwakke vaatjes hoepeltjes moet slaan." 

Moet men in deze figuren spiegelbeelden zien ? Wat is 
er dan , dat men als trekken , die zij gemeen hebben , kan 
beschouwen ? Vooreerst is de houding van Socrates tegenover 
Xantippe juist ; geduld , geene verwijtingen of scheldwoorden 
: want hij heeft zijne vrouw toch nog lief; hij 
heeft medelijden met haar. Diogenes met zijne geweldige 
middelen zal misschien eene vrucht zijn van de gedachte, 
die in hem wel eens ontstaan zal zijn, of het niet beter 
zou zijn vrouwen met een lastig humeur krachtig op hare 
plaats te zetten; diens succes zal misschien eene wraak zijn 
over de zwakheid, die hij zich bewust was, de zwakheid, 
dat hij zijne vrouw liever uit den weg ging; eene zwakheid 
trouwens , die hij evenmin als Socrates de zijne, zou 
hebben willen ruilen voor de ruwheid van Diogenes. In 
Xantippe moeten wij alleen de gelijkenis zien, zooverre 
als zij het haar man steeds onaangenaam maakt, en ook 
in de wijze, waarop zij zich verontschuldigt: 

Och ja! ik schreij uit grimmigheid! 
Ik plaag een ander, en ik voel my zelve plaagen! 


Niet de reden, hare jaloezie, moeten wij overbrengen, 
maar alleen het feit, dat zij zelve zich onaangenaam, geprikkeld 
voelt; misschien betreurde zij het, dat hun echt 
kinderloos bleef; daarbij was zij, althans later, ziekelijk ; 
ook kan het lange uitstel van het huwelijk slecht op haar 


132 


humeur gewerkt hebben. De woorden ik plaag een ander 
en ik voel my zelve plaagen" doen denken aan een puntdichtje 
, reeds vóór 1722 door Langendyk gemaakt, waarin 
hij een oordeel over de vrouwen uitspreekt: 

Men plaag geen vrouwe, in daad of schyn, 
't Is plaags genoeg een vrouw te zyn. 

Misschien heeft hij het toen half spottend gezegd, hier 
in de Xantippe is het diepe ernst, is het cene verklaring, die 
hij geeft voor zijne inschikkelijkheid jegens zijne vrouw. Wij 
zien hier het wijsgeerig trekje duidelijk aan 't licht komen. 
Nog iets , geloof ik , dat wij uit de Xantippe moeten overnemen 
voor het beeld van Langendyk's vrouw , en wel hare 
schoonheid. Het veranderen van het schoone , aanminnige 
gelaat van Xantippe , zoodra haar humeur den baas begint 
te spelen, moet wel haast berusten op cene waarneming 
van Langendyk zelf. Daarbij is het dan lichter te verklaren, 
dat hij haar humeur vroeger niet zoo opmerkte, dat het 
hem althans niet afstootte. 

Wanneer wij sommige redeneeringen van Socrates lezen, 
of wanneer wij weten, hoe deze zijne vrouw en haar gedrag 
beschouwde en opnam, dan kunnen wij ons verklaren, dat 
Langendyk bij het overlijden van zijne vrouw in 1739 
bedroefd was, en dat het hem ernst is, waar hij in twee 
bruiloftsliederen op zijn verlies als een groot verlies, doelt. 

Het eerste is voor de gouden bruiloft van Jacob Teyler 1 ) ; 
hij schijnt zelf genoodigd te zijn, doch verontschuldigt zich 
om zijne huiselijke omstandigheden: 

') Amsterdam , 25 Sept. 1739, dus ongeveer vijf maanden na zijn 
vrouws dood (III. 335). 


 133 

Myn Zangnimf, die gekroond met frissche mirteblaán , 

By Amstels lieve jeugd ten reye pleeg te gaan, 
Zit eenzaam als een tortel 
Te treuren, op den wortel 


Van Benen dorren boom , die blad nog vruchten heeft, 

Nu zy haar wederhelft, haar ega overleeft. 
Het mogt haar niet gebeuren 
Een veldgezang te neuren , 


Op 't zilver Bruilofts-feest, ter eere van de Bruid; 

Veel min een hooger toon te speelen op de fluit, 
En 't Goude Feest te vieren, 
Met palmen en laurieren. 


Zy mist die hoop en vreugd; 't is billyk dat zy treurt, 

Dewyl myn liefste hart, is van myn hart gescheurd! 
Ei! wil my dan verschoonen, 
Dat ik met Febus zoonen 

Op 't Goude Bruiloftsfeest, my menge in uwe vreugd! 

Daar uw roemwaardig kroost, de vruchten uwer jeugd, 
Uw zorg en liefde roemen, 
En zig gelukkig noemen, enz. 

In nog enkele regels wenscht hij. het bruidspaar geluk. 
Het tweede is op het huwelijk van Abraham Vorsterman 
Jacobsz. en Christina Walyen '), en begint aldus: 

Myn zangnimf die met zoet geluid, 
Ter eere van een lieve Bruid 
Zich menigmaal liet hooren, 


Zingt wildzang in het woud, en schynt in rouw te smooren! 
Als zy haar stem verheffen wil 
Zwygt al het pluimgedierte stil. 
De minnewichtjes vluchten; 

Want al haar maatgeluid is niet dan ydel zuchten. 

1) Amsterdam, 6 October 1739, dus ongeveer zes maanden na zijn 
vrouws dood (I11. 342), 


134 


En zoo nog eenige coupletten voor de bruiloftswensch komt, 
waar hij echter niet geheel bij schijnt te zijn, daar hij 
sprekende over 's bruigoms lustplaats, zichzelven in de rede valt: 

Maar Nimfen , ach! my dunkt ik droom! 
De Bruid is aan den Amstelstroom , 
Daar zult gy haar ontmoeten. 

Toen hij in November 1740 een bruiloftslied zong voor 
Jozua van der Poorten , is er geen zweem van droefheid 
of toespeling op eigen toestand te vinden, wat trouwens 
ook niet te wachten was. 

Heb ik trachten licht te verspreiden over Langendyk's 
leven gedurende zijn huwelijk , dit heeft meer betrekking 
gehad op zijne gevoelens, dan op de feitelijke geschiedenis 
van hem zelf gedurende dien tijd. Hierover dient dus nog 
't een en ander gezegd. 

Toen Langendyk één jaar gehuwd was , dus in 1728, 
ging hij voor goed in de stad wonen ; of dit de wensch 
van zijne vrouw was . (hij zelf hield veel van 't buitenleven 
en de natuur , al kon hij den omgang met vrienden niet 
missen) , of dat de buitenwoning te duur was , blijkt niet. 
Daar hij in 1748 nog eigenaar van een tuin met opstal 
was, zou men vermoeden, dat hij dezen verhuurde. 

In dat zelfde jaar 1728 woonde hij de bruiloft bij van zijn 
vriend Pieter Merkman de Jonge. In het volgende jaar bezong 
hij het huwelijk van zijn neef Isaak Buyssant met Petronella 
Heems en van Johannes Teyler met Rebekka Thesingh; de 
bruiloft van 't eerste paar zal hij zeker, van het laatste misschien 
bijgewoond hebben. In 1731 vierde zijn neef Izaak van 
Westerkappel zijne bruiloft, tegelijk met de zilveren van zijne 
schoonouders Ds. H. Koster en Clasina Post. Op deze gelegenheid 
werd een zilveren gedenkpenning geslagen, waarop 
Langendyk ook een epigram maakte. In 1734 maakte hij 


135 


een gedicht op zeer familiaren toon voor het huwelijk van 
Dr. Nicolaus van Tettrode ; misschien was dit zijn geneesheer. 

Treuriger reden om zijn speeltuig ter hand te nemen 
gaven 1735 en 1736 ; toen toch stierven de oudheidkundigen 
Andries en Gerrit Schoemaker. 

In 1736 schreef hij een gedichtje in het Stamboek van den 
Rotterdamschen dichter W. van der Pot;reeds in 1730 
had hij een bruiloftslied ten verzoeke van Rotterdammers 
gemaakt, zoodat hij daar connecties schijnt gehad te hebben. 

Behalve de Graaven , waarover ik in een vorig hoofdstuk 
sprak, zag er geen belangrijk werk het licht ; slechts werd 
in 1 732 uitgegeven de Bedriegerj van (Jartouche , de berjming 
van eene vertaling , door een van zijne vrienden gemaakt 
van een stuk van L e G r a n d. Langendyk bewerkte 
dit alleen , omdat het in Parijs zooveel toeloop had gehad, 
en hij den Amsterdamschen (*odshuizen hierdoor ook een 
voordeeltje wilde bezorgen. Doch geen oorspronkelijk blijspel 
kwam er uit. Waarschijnlijk zal de ware opgewektheid 
ontbroken hebben. Wel moet men aannemen , dat omstreeks 
dezen tijd de Papirius en de Spiegel der Vaderlandsche 
Kooplieden, werden ontworpen en begonnen, daar dit volgens 
liet Leeven in zijne jeugd (lees jongere jaren) plaats had. 
Maar hij voltooide ze niet. 

In het jaar 1738 viel hem eene groote eer te beurt. Toen 
werd het eeuwfeest van den Amsterdamschen Schouwburg 
gevierd, en men gaf behalve een gelegenheidsstuk door Jan 
de Marre vervaardigd, zijne Julius Cezar en Cato, zeker 
eene groote onderscheiding. De erkende poëten, d. w. z. zij, 
van wie binnen een jaar een stuk ten tooneele gevoerd was, 
werden uitgenoodigd, en onder hen natuurlijk Langendyk. De 
andere erkende poëten waren toen: Mej. O. L. de Neufville, 

L. van den Broek, G. T. Domis, Jac. Elias Michz, H. van 
Elverveld, S. Feitama, Advoc. Joan Feitama, J. Haverkamp, 

136 


N. W. op den Hoff , B. Huydekoper, Jacob Japin , R. Marcus, 
Lucas Pater , W. van der Pot, F. Rijk , J. F. du Sauzet, 
C. Sebille , F. van Steenwijk en Ph. Zweerts. 
Verder valt er van zijn leven gedurende de jaren 1722 
—1740 weinig te zeggen. Zijne vrouw sukkelde voort, en 
haar humeur werd er niet beter op. Geene kinderen gaven 
afleiding of vroolijkten het huishouden op. Of dit voor Langen 

vrouw een verdriet was, weten wij niet. Hij zelf spreekt-dyk's 
er later over , of het zoo'n groot genot niet is, kinderen 
te hebben; doch dit is in 1750 in een zilveren bruilöftslied 
voor een kinderloozen vriend; dit kan dus een goedbedoelde 
, maar niet van harte gemeende troostgrond zijn. 
Daarbij is het geheele vers op een luchtigen, schertsen.den 
toon. De passage begint: 

Ik , en ook myn vriend Kornelis, 
Gunnen andren , dat hun deel is; 
Maar wy zyn ook wel vernoegd 
In 't geen ons is toegevoegd. 
Als men 't wel wil overweegen, 
Strekt een kind den een tot zegen, 
En den ander tot verdriet. 


Daarop volgt eene wel wat platte beschrijving van 
de lasten eens huisvader, die vele kinderen heeft, w. o. 
liefst een tweeling. Zooveel is zeker, dat hij er zich in 
schikte , en bezigheid zocht bij de boeken, en bij zijne 
dichtoefeningen. 

Op 28 April 1739 stierf zijne vrouw; zij werd begraven 

in de Nieuwe Kerk 1). 

1) Het Register der doodgravers bevat deze aanteekening: den 4 Mei 
1739. Een opening in de Nieuwe Kerk voor de vrouw van Pieter Lan


gendyk in de middeltrans n°. 80 (betaald) f 4-. 


HOOFDSTUK VI. 

LANGENDYK'S LEVEN VAN 1740 TOT 1748. 

Over de eerste jaren van Langendyk's leven na den dood 
van zijne vrouw valt weinig te zeggen. Waarschijnlijk hield 
hij zich , behalve met de laatste zangen der Graaven, bezig 
met het verzamelen van gegevens voor Bene nieuwe uitgave 
van A m p z i n g 's beschrijving van Haarlem. Natuurlijk waren 
er ook af en toe enkele gelegenheidsgedichten te maken. Zoo 
vermeld ik een huwelijkszang voor twee leden van Burgemeestersfamiliën, 
Mr. Pieter van Schuylenburg en Maria 
Machteld van Sypesteyn , 1743. Het volgende jaar moest hij 
een lij kzang maken op den dood van den vader der bruid 
den Burgemeester Cornelis Ascanius van Sypesteyn , die 
als een Maecenas geprezen en betreurd werd. 

Zoo naderen wij tot 1745. In dit jaar voleindigde Langendyk 
de Graaven, en genoot hij de waardeering, die zijn werk 
ten deel viel, zooals wij reeds vernomen hebben. 

In dit jaar werd ook de zilveren bruiloft van Willem 
Philip Kops en Johanna de Vos gevierd, die ook reeds 
genoemd is. Waarschijnlijk heeft hij hierbij zelf aangezeten 
en zijn gedicht voorgelezen ; hij spreekt ten minste van 
„deez aardschen disch", waarbij hij Seraphyntj es uitnoodigt 
te blijven. Ook voor het feest voor de knechts en bedienden , 
gegeven in de herberg de Roo-molen, vervaardigde hij een 
lied, getiteld Roo-molenzang., dat alleraardigst is, en meer 
bekend verdiende te zijn. Het geeft uitstekende schetsjes 


138 


uit het volksieven. Het is niet te denken , dat Langendyk 
hier als onderhoorige aanwezig was, hoewel hij mogelijk 

nog teekende voor de fabriek van Kops. Uit het gewone 
lied voor de bruiloft zou men opmaken , dat hij dààr ,
,, meer 
als vriend en dichter ,, genoodigd was. 't Zou echter kunnen 
zijn, dat hq er ook geweest is, evenals trouwens de patroons 
bij zulke gelegenheden zelf onder hun volk kwamen. 

Intussehen was de Oostenrjksehe Successieoorlog , die 
reeds in 1 740 begonnen was, doch waaraan onze Staten 
alleen door het zenden van geld aan Maria Theresia deel 
genomen hadden , meer en meer aller aandacht bezig gaan 
houden. In de Staten-Generaal begon men te spreken over 
het zenden van troepen. Natuurlijk moest de ernstige toestand 
in Europa op Langendyk indruk maken. In 1 745 en 1746 
schreef hij dan ook gedichten (jaarzangen voor T. M. B.), 
om tot den vrede aan te sporen , of de rampen van den 
oorlog te schilderen. Op de blijken van Zijne belangstelling 
in den oorlog zal ik nog gelegenheid hebben, terug te 
komen, nu vraagt eerst een andere zaak onze aandacht. 
In het jaar 1747 kwam bij J. Bosch te Haarlem een 

boekje uit, getiteld: De stad Kleef, haar gezondheidbron, 
en de omleggende landsdouwen in kunstprenten verbeeld. 
Berijmd en met aanteeleeningen opgehelderd door Pieter 
Langendyk. De platen zijn geteekend naar de natuur door 

J. de Beyer, sommige in 't jaar 1745, andere in 1746, 
en geëtst door Langendyk's neef H. Spilman in 1746. 
Wanneer men de verzen en aanteekeningen leest, wordt 
het duidelijk, dat Langendyk zelf de stad Kleef bezocht 
heeft, en wel waarschijnlijk om redenen van gezondheid. 
Het gedicht begint aldus: 
ô Edel Kleef, hoogvorstlyk hof, 
't Lust ons te weiden in uw lof, 
En wandlend' door uw groene dreevon, 


 139 

't Green ons de Beyers kunst verbeeld, 
Waardoor hij geest en zinnen streelt, 
In Neerlands maatzang na te streeven. 

Uw Berg is tans myn Helikon. 
Ik drink uit uw Gezondheidbron, 
Een artseny voor duizend quaalen. 
Ei luister hoe myn Zangnimf zingt, 
Terwyl uw leevend water springt, 
Gekoesterd door de Zonnestraalen. 


Daarna volgt eene aanspreking van den baddokter , en 
een dronk op den Koning van Pruisen. Dat dit niet slechts 
eene voorstelling is , blijkt duidelijk uit de nauwkeurige 
plaatsbeschrijvingen , de uitzichten , maar ook uit de teekening 
van het leven te Kleef. Er blijkt ook uit, dat hij 
er niet ledig geweest is, maar met zijne liefhebberij in 
oudheidkunde en geschiedenis alles heeft bekeken , onderzocht 
en overdacht. Daar de schildering van het leven aan 
de badplaats op zich zelve reeds aardig is, daar ze bewijst, 
dat Langendyk alles met eigen oogen moet gezien hebben, 
en ze eene goede illustratie levert voor de geschiedenis 
van Langendyk's leven en de kennis van zijn persoon, laat 
ik hier enkele gedeelten uit de aanteekeningen volgen. 

„De inwoonders zyn minzaam en beleefd , jegens malkander 
niet alleen, maar ook jegens de vreemdelingen. 
De adel is deftig, hoflyk en ten uiterste beleefd; met één 
woord alle inwoonders beminnen de gastvryheid, en ontfangen 
ieder met heuschheid." (bl. 10 en 11.) 

„Buiten deze poort [de Nassausche] is een Laan ...... . 
Aan beide zyde der boomen is een wandelweg. In het 
midden ryd men met koetsen , wagens en karren. De Laan 
is zoo dicht belommerd, dat men daar voor een regenvlaag 
kan schuilen, als onder een dak. Dit is een plaats daar 


140 


's zomers de Kleefsche heeren en juffers, voor en na den 
middag wandelen." (bl. 27). 

„[Het water wordt] uit een Kraan getapt , door den 
Bronmeester in een glas gedaan zynde , den Brongasten 
aangeboden ; die het aanstonds uit drinken ; wandelende 
daar op 10 a 12 minuten : dan wederkomende drinkenze 
nog een glas : doende dit zo dikmaals , tot dat zy haar 
getal genuttigd hebben. Om het getal der glaazen te onthouden 
, is yder Brongast met een Wyzer , die met een 
lint aan de borst hangt , verzien ; die telkens als hij een 
glas gedronken heeft, den wijzer voortzet van één tot achtien 
toe ; of zo veel als de Geneesheer oordeelt; met wien 
men , als Bronnen Dokter , raadpleegt ; die dan het waterdrinken 
, af of aanraad , na de gesteltenis van den Bron 

Dit Wyzertje is nodig om het getal-gast het vereischt. 
der glaazen te onthouden, en is met dit opschrift verzien: 
Pour la Sante ! op de andere zyde is de Pruissen Arend 
verbeeld , met een springende Fontein , en de woorden 
SALUS PUBLICA. Het water word gedronken 's morgens 
van zes of zeven uuren , tot tien uuren. 

jussehen het drinken word' er door eenige Muzikanten, 
die daar toe aangesteld zyn; eerst in het Amphiteater, en 
naderhand in het Bronhuis een fraaij Muzyk gespeeld, om 
de Brongasten te vermaaken. Na 10 uuren keeren zy na 
hunne wooning te rug, om zich wat uit te rusten. Sommige 
gebruiken niets op het water, anderen verkiezen een kop 
Koffy of Chokolaat. Na den Maaltyd maakt men gezelschap. 
Deeze vermaakt zich in Muzyk, andere met redeneeringen, 
in 't kort, ieder vind, van wat staat by mag weezen, stofs 
genoeg tot tydkorting. Die een weinig wel ter been zyn, 
doorkruischen de vermaakelyke wandelwegen, die hier boven 
beschreven zyn. Of kunnen voor een maatelyken prys, 
koetsen , wagens en rypaarden huuren, om verder van 


141 


de bronplaats af, zich te verlustigen." (blz. 48 en 49). 

„Doordien zich de hooge regeering te Kleef ophoudt, 
vindt men daar veel luiden van rang , die wel hebbend en 
welleevend zyn. Men vind' er een treffelyk Muzyk Colegie, 
daar de vreemdelingen ook toegelaaten worden. De meeste 
Brongasten leggen in de Stad t'huis , zo in herbergen als 
by burgers , omdat de Bron maar een vierendeel uurs van 
de Stad legt. Men bericht eenige weeken voor den tyd aan 
den geneesheer Schutte , dat men genegen is zich na de 
Bron te begeeven , die dan een bequaame plaats bezorgt, 
en pleizier neemt om de Brongasten te dienen ; die te zwak 
zyn om te gaan , ryden , voor een geringen prys , met een 
Koets of ander rytuig van Kleef na de Bron en van daar 
wederom. Ook vind men, voor den geenen die te zwak zyn 
om te gaan , by de Bron een vermaaklyk huis , waar in 
men treffelyk gediend word : maar het is wat kostbaarder 
dan in de Stad. Men vind in Kleef wild in overvloed, en 
alle soort van eetwaren , en wynen , voor een gemeenen 
prys : doch die de Bron gebruiken , dienen met den Geneesheer 
raad te pleegen, welke Spys, voor hunne Gezondheid 
nodig zy. De Brongasten leeven heel vriendelyk met malkander 
,, zonder eenige plechtigheid, als broeders. Men vind' 
er gemeenlyk luiden van alle soort en rang; hooge en laage 
Standsperzoonen, en elk voegt zich by zyns gelyken." 
(blz. 51 en 52). 

Langendyk zal, wij mogen dit zeker wel aannemen; 
een geruimen tijd in Kleef vertoefd hebben, daar hij zoo 
goed van alles op de hoogte is; niet alleen van 't leven 
en de gebruiken, maar ook van elke antiquiteit, elk opschrift, 
de geschiedenis van elk gebouw. Welke kwaal hem 
er heen voerde, kan men daaruit opmaken, dat hij ver 

dat men uit Nederland er heen trekt, om 't water,-meldt , 


142 

dat het blauwe schuit 
In koude en borne leden stuit, 
En nieuwe frisheid kan verwekken. 

Dat hij juist de blauwschuit noemt, doet veronderstellen, 
dat hij daaraan leed. Toen hij , kort voor zijn sterven , 
ging sukkelen , had hij ook een open been , wat zeker wel 
met genoemd ongemak in verband gestaan zal hebben. De 
opgewekte geest, die uit dit geheele werkje spreekt, bewij 
st , dat het verblijf in Kleef hem opfrischte , en tot 
nieuwe krachten bracht. 

Op eene der plaatjes , die het jaartal 1746 dragen 1) , 
zien wij een tweetal mannen staan , waarvan de eene aan 
't teekenen is , de andere, in p r o f i e 1 gezien , eene groote 
overeenkomst toont met Langendyk's portret van 1751. 
Hoewel de figuur niet gezet is, zooals men hem beschrijft, 
meen ik te mogen aannemen, dat de teekenaar werkelijk 
met Langendyk gelijktijdig,, en wel in 1746, te Kleef was, 
en dat hij zichzelf en den dichter op een plaatje als stoffeering 
gebruikt heeft. Nog eene plaat van 't zelfde jaar 
vertoont twee figuren, die wel dezelfde schijnen als die op 
eerstgenoemde, doch de kop van den eene gelijkt alleen in 
vorm, niet in trekken op Langendyk 2). 

Langendyk zal dus in 1746 een genotrijken zomer gehad 
hebben , doch het volgende jaar was hij minder voorspoedig. 
Er is uit het L e e v e n niet op te maken, of de weverij 
nog altijd was blijven voortbestaan, of dat hij ze had van 
de hand gedaan, bv. in 1728, toen hij verhuisde naar de 
stad. Alleen staat er , dat hij na 1728 in de kunst van 
patroonteekenen zoo verre gevorderd was, dat hij gelegen


1) De Fonteinen, en het Amphiteater, te zien achter de Statue, enz. 
_) Den Eltenberg, te zien uit het Amphiteater te Kleef. 


143 


held had gehad „tot merkelijke overwinst, indien hij daaraan 
zijne vlijt hadde willen besteeden." Hieruit zou men opmaken 
, dat zijne fabriek reeds opgeruimd was. Zijn patroonteekenen 
leverde hem ruimschoots zijn levensonderhoud. Hij zou dus 
tot welvaart hebben kunnen komen , doch ," zoo vervolgt 
het L e e v e n , „doch of de wederwaardigheden , die hem 
inzonderheid in zyn huwelyk , door den elendigen toestand 
zyner huisvrouwe , zyn overgekomen , waaronder menigeen, 
(zoo spreekt een ooggetuige) , schier zou bezweken zyn ; of 
die wederwaardigheden, zeg ik, zynen yver verslapt hebben, 
dan of zyn natuurlyke onverschilligheid en gemaklyke gesteldheid 
oorzaak geweest zyn van 't verwaarloozen zyner 
kostwinninge , dit is zeker , dat hy in den jaare 1747 genoodzaakt 
was het meest gedeelte zyner boeken , printen en 
inboedel te verkoopen : dus zag hy zich weder in zyne 
bekrompenheid , die in eenen hoogen ouderdom te zwaarder 
drukt." 

Laat ons eerst eens zien , wat er te vinden is omtrent 
die verkoopingen. In de Opregte Haerlemsche Courant van 
23 en 30 Maart 1747 komt de volgende advertentie voor: 
„Op Dingsdag en Woensdag, den 11 en 12 April 1747, zal 
Jan van der V inn e binnen Haerlem verkoopen kunstige 
en plaisante SCHILDERIJEN, TEKENINGEN en PRENTEN, van 
de vermaardste Italiaansche, Fransche en Nederlandsche 
Meesters: zedert veel jaaren byeenvergadert door P i e t e r 
L a n g e n d y k. NB. De Catalogus zal 14 dagen voor de 
Verkoopdag te bekomen zyn." 

In de courant van 11 April werd dezelfde verkooping 
aangekondigd, als zullende plaats hebben op 25 en 26 April 
in het Princen-Hof. In deze advertentie worden alleen 
Teekeningen en Prenten genoemd, doch dit zal wel eene 
vergissing zijn. Ook in de nummers van 13 en 22 April 
komen weder aankondigingen van de verkooping voor, 


144 


waarin genoemd worden Teekeningen , Prenten , een „weêrgaloos 
Kruys-Beeltje in Yvoir gesneden" van F. QUESNOY , 
eenige Schilderyen en andere Liefhebberij ; de catalogus 
kon men verkrijgen bij J. V. D. VINNE` en J. BOSCH. 

In het Register van den 40en penning en -llo verhooging op den 
verkoop van roerende goederen vindt men niet op den 11 en en 
12en, wel op den 25en en 26en April melding gemaakt van de 
verkooping van Jan van der Vinne , doch alleen schilderijen 
worden genoemd. Toch zal dit wel dezelfde zijn; aanvankelijk 
zal ze dus op den 1 len en 12en gesteld , doch daarna ver 

zijn. Als opbrengst wordt genoemd de som van-schoven 
f 1896,60. 

In het L e e v e n wordt gesproken van boeken , prenten en 
inboedel. Van inboedel ,vindt men in gemeld register niets. 
Wel wordt er genoemd Bene verkooping van boeken op 
4 April , „ten verzoeke van J a n B o s, die f 3417,60 
opbracht. Deze Jan Bos zal natuurlijk de uitgever Bosch 
zijn, de vriend van Langendyk. Indien hij werkelijk boeken 
verkocht heeft , zal het , daar de tijd ook uitkomt , wel bij 
dien boekhandelaar geweest zijn. Of echter de geheele ver 

bestond uit boeken van Langendyk is onzeker; mis--kooping 
schien zullen er eenige bibliotheken te zamen verkocht zijn. 

Doch er is nog iets, dat niet in het L e e v e n staat, 
namelijk, dat hij ook in dit jaar getracht heeft zijne 
buitenwoning en tuin aan de Brouwersvaart te verkoopen. 
Reeds heb ik de advertentie meegedeeld, waarin de beschrijving 
ervan voorkomt. (bl. 118). Die advertentie was 
geplaatst in het nummer van de Opregte Haerl. Cour. van 
4 Februari 1747, dus nog vóór die van de andere ver 

Hij schijnt echter niet met den verkoop geslaagd-koopingen. 
te zijn, daar er een soort kwitantie of belastingbiljet is, 
waarin staat , dat er ontvangen is „uyt handen van Pieter 
Langendyk een somma van f 0--13-6 tot een Jaarlykse 


145 


Recognitie voor den Jaare 1748 wegens onderhoud van het 
Voet-of Gangpad aan de Brouwers-Vaart , á 4 Penningen 
per Roede, waar van de eene helfte komt tot laste van 
den Eygenaar van de Grond van de Thuyn , en de weder 

laste van den Eygenaar van den Opstal van deselve-helfte tot 
Thuyn, volgens Ordonnantie daar van zynde." De eigenaar 
van grond en opstal was hier dezelfde , en wel Pieter 
Langendyk. Het is gedateerd Juli 1748. 

Hoe zou het gekomen zijn , dat er geene koopers te vinden 
waren ? Dit is te raden. Het was Februari 1747, en in April 
werd Willem IV Stadhouder , ten gevolge van het gevaar, 
waarin het land verkeerde. Nu wordt ons alles duidelijker. 
Langendyk had geld noodig , en hij wilde zijne buitenwoning, 
die hij zeker verhuurde , van de hand doen. Er kwam geen 
bod , en hij moest besluiten , dan maar zijne verzameling 
boeken en prenten te verkoopen ; de verkooping der prenten 
werd tegen 11 en 12 April geannonceerd. De datum zal, om 
de gebeurtenissen, verschoven zijn, en zoo had zij einde April 
plaats. De auctie der boeken had nog juist voor de beweging 
van de Prinsen-verheffing plaats , nl. 4 April. 

Uit dit alles zien wij , dat Langendyk tot 1747 toe een 
gezeten burger was, die zich de weelde van eene groote 
verzameling kon veroorloven. Weelde --immers eene kunstverzameling, 
die zeker meest uit prenten en teekeningen 
bestond en f 1896,60 opbracht (men moet natuurlijk met den 
tijd rekening houden), is voor een man van Langendyk's 
maatschappelijke positie zeker wel weelde te noemen. Maar 
wij zien ook uit dit alles , dat Langendyk leelijk in de 
lij was. Dit zal voortgekomen zijn ten deele uit zekere 
achteloosheid ten opzichte van geldzaken, zekere onverschilligheid 
, die wij bij vele kunstenaars op elk gebied 
kunnen waarnemen; ten deele ook uit eene mistroostigheid, 
die hem meer naar 't gezelschap van vrienden zal hebben 

10 


146 


doen haken ; maar waarschijnlijk zal het mede een gevolg 
geweest zijn van eene ongesteldheid , die hem een verblijf 
te Kleef deed voorschrijven , en de kosten van een vrij 
lang vertoeven aldaar. 

Ondertusschen waren de tijdsomstandigheden veranderd ; 
zien wij nu eens welken invloed zij op zijn scheppinge-:y 
vermogen hadden. 

In 1747 begon hij de reeks van jaarzangen , gewijd aan 
de geschiedenis van Willem den Eerste. Zijn oog was dus, 
door den nood des vaderlands , meer gericht op het oude 
Oranjehuis. Den nood, zeg ik ; want de Staten-Generaal hadden 
hulptroepen gezonden aan Maria Theresia , Frankrijk had 
dit zeer kwalijk genomen, een leger rukte op de grenzen los , en 
weldra werd het gebulder van het geschut voor Sluis gehoord. 
Nu volgde de benoeming van Willem IV tot Stadhouder. 
Langendyk , vroeger staatsgezind , deed zich nu in blijde 
galmen hooren. In verschillende liederen , waarover ik later 
uitvoeriger preek , bezong hij de verheffing van den Stadhouder. 
Ook maakte hij een vreugdezang op de wijs van 
het Wilhelmus voor het volk , om te zingen bij gelegenheid 
van het feest te Haarlem. Dit vindt men gedrukt in een 
soort van pamflet, getiteld : Ko ffyhuispraatje tusschen een oud 
Amsterdamasch Koopman, een Fries en eenige anderen, dat 
door Mr. J. L. Doorninck t) wordt toegeschreven aan J a n 
W a g e n a a r, terwijl het ook afzonderlijk in plano voorkomt. 
Ik vermeld dit feit hier te liever,, omdat het, indien althans 
de heer Doorninck gelijk heeft, bewijst voor eene betrekking 
tusschen Langendyk en den bekenden historieschrijver. 

Bezong onze dichter de vreedzame omwenteling, met niet 
minder vreugde deed hij het den vrede van Aken. Behalve in 
de gedichten op deze gebeurtenis vervaardigd, vindt men den 

1) Vermomde en Naantlooze Schrijvers. 


147 


vrede genoemd in een bruiloftslied. Het is een huwelijkszang 
voor Thomas van Beek en Louise Françoise van der Poorten, 
die zeker familie geweest zal zijn van David van der Poorten, 
die van 1 750 1756 tegelijk met Langendyk op de Kamer 

T. M. B. was, en van den acht jaar te voren als bruigom 
bezongen Jozua van der Poorten. Het tiende couplet wordt 
middenin afgebroken, en het gedicht gaat over in een juich 
vrede , en een smeekgebed tot haar gericht,-kreet over den 
orn het huwelijksfeest te wijden. Eene noot vermeldt, dat 
onder het maken van dat couplet de tijding van den vrede 
door den dichter werd vernomen. 


HOOFDSTUK VII. 

PIETER LANGENDYK ALS STADS-HISTORIESCHRIJVER. 

Kon het anders , of een man als Langendyk , liefhebber 
van geschiedenis , oudheidkunde , penningkunde en al wat 
daarmee in verband staat, moest zich gaarne vermeien in 
de lotgevallen van zijne geboortestad, moest zich gaarne voor 
den geest terugbrengen het Haarlem uit den Spaanschen 
tijd, het Haarlem uit den tijd der Graven; moest zich gaarne 
bezighouden met het ontstaan der verschillende stichtingen 
en gebouwen, die zich in zijnen tijd nog vertoonden, en 
dikwijls op zeer hoogen ouderdom konden bogen? In zijne 
levensgeschiedenis lezen wij dan ook, dat „het vermaak... 
in 't opspeuren van 's lands oudheid, en de zucht, die by 
zyner vaderstad toedroeg, ... in hem het besluit gekweekt 
[hadden], om de beschryving van Haarlem, door den E. 
Samuel Ampsing 1) in den jaare 1628 uitgegeven op nieuws 
met veele vermeerderingen en aanmerkingen aan 't licht te 

1) Beschryvinge ende Lof der Stad Haerlem in Holland In Rym bearbeyd, 
ende niet veele oude ende nieuwe stucken buyten Dicht uyt 
verscheyde Kronyken, Handvesten, Brieven, Memorien ofte Geheuge


nissen, ende diergelyke Schriften verklaerd en bevestigd door S am ti e l 
A m p z i n g van Haerlem. Mitsgaders Petri S c r i v e r i i Laure-Kranz 
Voor Laurens Koster, enz. Haerlem by Adriaen Roonian, Ordinaris 
Stads-Boek d rocker. 1628. 


 I 4 


brengen. Hiertoe had by reeds verscheiden stukken byeenverzameld." 


De regeering van Haarlem , „menigmalen hare gedagten 
hebbende laten gaan omme door de een of ander bequaam 
en kundig persoon een nette en accurate beschrijvinge 
van de Stadt , en van het geene daar toe specteert 
te laten doen" 1) sloeg het oog daarvoor op onzen dichter. 

Deze keuze was niet bevreemdend. In 1720 had hij voor 
Trou Moet Blycken een Lofkrans voor de Stadt Haarlem 
gevlochten , in 1723 een Lofdicht op het Eerbeeld van 
Laurens Koster gemaakt , en zoo blijken gegeven van zijne 
liefde voor de stad, terwijl de aanteekeningen bij genoemden 
Lofkrans, die bij den tweeden druk van de Schatkamer 
der Nederlandsche Oudheden van L. Smids , alsmede die 
bi De Stad Kleef, zijn lust voor oudheidkundige onderzoekingen 
bewezen hadden ; voor zijne neiging tot geschiedkundige 
studiën spraken luid genoeg zijne Graaven, 
om nu van andere gedichten te zwijgen. Die Graaven 
hadden hem daarenboven juist in aanraking gebracht met 
de Burgemeesteren. ' Hij was dus de aangewezen persoon, 
te meer daar men wist, dat hij gegevens voor zijne ,, particuliere 
lief hebberye en speculatie" verzameld had. 

Zij polsten hem, en hij toonde „sig ook gansch niet ongenegen 
..... om sodanig werk op sig te neemen, en na sijne 
beste kennis en wetenschap te executeren op sodanige conditien 
en schikkingen als Heren Burgermeesteren souden 
kunnen goedvinden met hem dienaangaande te maken." 

De Heeren wisten, dat hij in niet te gelukkige omstandigheden 
verkeerde, en wilde hem nu een onbezorgden 
ouderdom verzekeren , uit „consideratie voor desselfs persoon." 
De Regenten van het Proveniershuis werden in den 

1) Resolutie zie Bijlage VII, 


150 


arm genomen , en zoo kwam de volgende resolutie tot 
stand: ,,omme dene1ven Pieter Langendijk sijn leven lang 
gedurende van de inwooninge , kost en drank in het vergrote 
proveniershuys deser Stadt te versorgen . . ... ende 
sal dan vervolgens de voorschreve Pieter Langendijk sig 
als een Stadts Historieschrjver moeten laten employeren, 
en uyt aanmerkinge van de Douceurs , hem hierin bewesen, 
sig geheel en al in Dienst van dese Stadt overgeven , ende 
ten dien eynde met alle aUentie agt geeven , nasien en gadeslaan 
op alle sken , die van Statswegen so nu, als in 't vervolg 
mogten werden gedrukt , en in het ligt gebragt , ende 
waartoe Heren Burgermeesteren in der tijt mogten vermeenen 
sijn Dienst nodig te hebben , ende sal hij specialjk dan ook 
aanstonts een begin moeten maken tot het formeeren en 
opstellen van een behoorlijke en nette beschrjvinge deser 
Stadt , en deelve met alle mogelijke spoedt ten genoegen 
geábsolveert maken." Bij overlijden zouden de erfgenamen gc 

-houden zijn

, alle stukken , door den schrijver gebruikt, alsmede 
het HS., zoover het gerced zou zijn, aan de Heeren 
Burgemeesters terug te geven. Langendyk heeft ,,al het gunt 
voorschreven is met gfote dankbaarheyt en Erkentenis geaccepteert 
en aangenomen, om sig met alle ijver, getrouw

-

heyt en attentie hier na te sullen gedragen, ende alle het 
selve so veel in hem is punctueljk na te komen." 

Deze resolutie is van 5 Februari 1749. ') 

De regeering wilde cene stadsbeschrijving vervaardigd 
zien, maar evenzeer was de drijfveer, den oudwordenden 
dichter te bezorgen. Het was dan ook, zooals in de resolutie 
staat, „een singulier geval", dat „in geen consequentie 
[zal] mogen werden getrokken." 

De goede gezindheid, die men over 't algemeen koesterde 

1) Zie Bijlage VIL 


151 


jegens Langendyk , blijkt ook uit deze woorden : de 
Regenten van het voorschreve Huys [waren] mede seer 
genegen ......in dit geval te concurreren , en de voorsiag 
van Haar Ed. Gr. Agtb. tot nutte voor dese Stadt met 
veel genoegen te amplecteren." Hier toch zal de liefeljke 
vorm wel niet alleen uit bereidwilligheid om de Burgemeesters 
te dienen , noch alleen uit belangstelling in genoemde 
beschrijving zijn voortgekomen , maar meer uit goede gezindheid 
jegens den persoon , dien het gold. 

Zoo was Langendyk dan nu Stacis-Historieschrjver , en 
kon hij met kracht voortwerken aan zijne reeds aangevangen 
studie over de stad Haarlem. Daar hij nog zeven 
ja,

ar leefde , zou men verwachten dat zijn werk voltooid 
en in 't licht gekomen zijn zou. Toch is dit niet het geval. 
In het L e e y e n staat , dat hij zijn taak niet volvoerde, 
wat grootendeels geweten wordt aan zijne andere letterkundige 
bezigheid ; en in de opdracht van het vierde deel 
van Langendyk's werken aan den Heer Mr. O-. W. y a n 
o o s t e n de B r u ij n , zegt de verzamelaar-uitgever Jan 
Bosch , dat hij hem dit deel toewijdt , omdat ook aan hem 
de voltooiing is opgedragen van Langendyk's geschiedwerk 
over Haarlem. En werkelijk kwam in 1765 een eerste Deel 

uit van De Stad Haarlem en hare Gesehiedenissen, in 
der2elver opkomst, aanwas, vergrootin gen, en lotgevallen 
uit d' oudste gedenk-stukken . en eigene stads-registers nagespoord 
en beschreeven door Mr. G. W. y. 0 s e u d e B r u y u 
(in folio). Zien wij nu eens wat de schrijver in zijne voorrede 
omtrent Langendyk en zijn arbeid zegt: 

,,Hy, verheugd over deeze op hem gevallen keuze, aanvaardde, 
met dankzegging, den hem opgelegden last, maakende 
ten eerste een ontwerp, om, naar 't zelve zyn aangenomen 
werk uit te vderen, zooals hy ook daar van een gedeelte, 
bestaande in zeer breedvoerige beschryving van de meeste 


152 


openbaare Gebouwen en Gestichten deezer Stad noch voor 
zynen dood, die in 't midden des jaars 1756 is voorgevallen, 
ten einde gebragt heeft. 

„Niet lang na 't afsterven van den voorzeiden Dichter, 
wierd ik van wegen de Heeren Burgemeesteren aangezocht, 
om deze moeite op my te willen neemen ..... Ondertusschen 
was myn eerste werk, na te zien de schriften, welken hier 
over waren opgesteld en nagelaaten door den voornoemden 
Dichter Langendyk. Hieruit bleek, dat zyn voornemen was 
geweest, eene plaatselyke beschryving der Stad, en van haare 
Gestichten te laaten voorafgaan, en dan derzelver lot-gevallen 
op eene geschiedkundige wyze en order te laaten volgen ; 
welk eerst-gemelde hy ook, voor een groot gedeelte, heeft 
afgewerkt, maar ten uiterste breedvoerig, en veel wydloopiger 
dan 't belang der stoffe vordert, terwyl hy van 't laatstgemelde 
niets hadd' aangeroerd." 

De heer Van Oosten de Bruijn zegt verder, van plan te 
zijn de volgorde , die Langendyk koos, om te keeren : hij 
wil eerst de geschiedenis der stad behandelen, in twee deelen , 
en dan als derde deel uitgeven onder diens eigen naam de 
plaats-beschrijving, zooals die van Langendyk er is, alleen 
met verkortingen. Dit wilde hij te liever doen, om niet met 
geleende veeren te pronken, daar hij veel zou moeten overnemen, 
maar ook om niet den schijn op zich te laden van 
te bevestigen, „'t geen dien man in 't algemeen is nage 

alsof hy niets gedaan hadde."-geeven, 
Van Oosten de . Bruijn zegt dus: Langendyk heeft een 
ontwerp gemaakt, en daarvan het eerste deel, de plaats 
ving nagenoeg voltooid, het tweede, de geschiedenis,-beschrij 
niet aangeroerd. Wat is er van de zaak aan? 
Er zijn op het Provinciaal Archief te Haarlem twee por 
beide zeer lijvig, met aanteekeningen voor de-tefeuilles, 
beschrijving der stad van Langendyk's hand. In deze bevindt 


153 


zich werkelijk een ontwerp, waarin de inhoud van de hoofdstukken 
is aangegeven, wat betreft den naam, oudheid en 
plaatsbeschrijving der stad, terwijl zeer in 't kort in enkele 
regels de inhoud vermeld wordt van 't meer historische gedeelte. 
Verder zijn er eenige malen het begin van de beschrijving 
uitgewerkt; een afzonderlijk aantal foliobladen, te zamen 40, 
met de geschiedenis van den regeeringsvorm, en ten slotte, 
eene groote hoeveelheid aanteekeningen, bijna alle betrekking 
hebbende op gebouwen, stichtingen, handel en 
nijverheid. 

Maar behalve deze áanteekeningen is er in 1882 voor 
den dag gekomen een handschrift, bevattende de beschrijving 
van de stad in haar geheel, of althans bijna. Dit IIS. 
werd door de erfgenamen van den Heer L. M. Beeis, 
familie van Mr. van Oosten de Bruijn, aan het Haarlemsche 
Archief teruggegeven. 

Voor alles is het zaak dit handschrift, dat netjes geschreven, 
doch . in eene weinig geregelde spelling opgesteld 
is, nader te leeren kennen. Ik zal hier den inhoud, boven 
ieder hoofdstuk geschreven, aanhalen, en er enkele aanmerkingen 
bijvoegen : 

HOOFDSTUK I. 

1. Van de gelegentheit der stad, en van waar zyne benaming 
afkomstig is; waarover het gevoelen van verscheide 
schryvers werd byyebrayt en onderzocht, en ik ook myn gevoelen 
zal voorstellen. 
2. Onzekerheit wegens dessel f s stichter en tyd wanneer en 
of Bakenes het oude Haarlem is geweest, als noch verscheide 
andere zaakera stads oudheit aangaande. 
1. Na verschillende naamsverklaringen besproken te hebben 
geeft Langendyk als zijne gissing, dat Haar hooge, 
boschachtige grond beteekent, en lem van het riviertje de 

154 


Lee of Lede komt 1). Voor het ontstaan van den naam 
Bakenes geeft hij als gissing een ouder Bavoos-nes. Dit 
hoofdstuk beslaat + 31 bladen of 62 bladzijden. 

HOOFDSTUK II. 

Van stads kerken , kloosters , kapellen, gasthuizen , vor 

alles wat ' zoo van binnenen, als van buitenen tot-ders van 
dezelve betrekkelyk is. Van het oprechten des bisschoppelyken 
Stoels alhier,, en het verheffen van St. Bavoos kerke tot een 
kathedrale kerk ., en wat vordern daar aan hangelyk is. 

Dit hoofdstuk beslaat + 105 bladen of 210 bldz. Er 
komt cene zeer breedvoerige behandeling van de hoofdkerk 
in, en m. i. belangrijke opmerkingen over de geestelijke 
gilden of broederschappen. 

1) De bewijsvoering is te aardig en te naïef om niet hier eene plaats 
te vinden , hoewel zij voor zijn tijd nog niet van de slechtste was : »Op 
gezag van Menso Alting, schrijver van Dciipt. Agil Batavi en Descr. 
Frzsi«e, neemt hij aan dat haar wel gebruikt werd voor een hooge plaats. 
Ook in Klaas kolyn's Bymkronyk komt harrte terpen, harde walen 
voor: »harde terpen (zijn) hooge plaatsen waarop de luiden eertyds 
hunne huizen bouwden." »Hai 1e walen houde ik hooge dyken en 
kaden geweest te zyn , en dus, diende beide deze woorden orn een plaats 
uit te drukken die verhoogt wiert, enz." »Den geleerden heer du Cange 
in zyii glossarium toont zeer wel aan, dat haar in Horsta op zyn oud 
saxiseh Hurste een Bosch of boschatige plaats betekent. En Zelandus 

seliryft ook dat Il-ucc°s in Ilursleije een Boscltagtige plaats betekent ... . 
I)e tweede lettergreep van Haarlem houde ik afkomstig te zyn van de 
Revier de Lede of Lie, die outyds by Haarlem heenen geloopen heeft , 
en dus zou de naaam Haarlem zoo veel te zeggen zyn als een Image 
B'osclwachtige plaats aan de Revier de Lede." De in beschouwt hij als 
paragoge. 

Bavoosnes zou geworden zijn Bavenes en dan Bakenes. Nes = buurt, 
vgl. de Nes in Amsterdam. Hij geeft deze verklaring uitdrukkelijk voor 
eene gissing. 

Om Langendyk recht te doen, deel ik hier nog mede eene opmerking 
uit de voorrede van de Graaven. Hij verklaart daar den naam Holland 
uit hol en land, want »Hol en Hel zijn in 't oudduitsch zeer na ver 

een laagte of diepte." -maagschapt, beteekenende 


 155 

HOOFDSTUK III. 

Van stads wapen, oude Handvesten en privilegien, stads 
publgke Regering , en wat daar vorder toebehoord ; pub lyke 
gebouwen, groote school en andere aanzienelgke huizen. Als 
mede van dessel f's prineipetalste Iloo fd-neringen , en groot 
vermogen, waar in deze stad al van ouds is geweest. Van 
desselfs vergrootingen, stads poorten, en andere zaaken hier 
toe dienende. 

Over de handvesten spreekt hij in + 9 bladen of 18 bldz. 

Over de regeeringsambten in slechts + 3 bladen of 6 bldz. 

Bij de gebouwen en de neringen bespreekt hij ook het 
schuttersgilde Dit hoofdstuk beslaat + 70 bladen of 140 bldz. 
HOOFDSTUK IV. 

Van Stads geschiedenissen, oorlogen , Belegeringen , branden 
, pesttyden , en andere zaaken in Haarlem voorgevallen 
van den jaare972 tot dezen tyd toe. 

De stadsgeschiedenissen behandelt Langendyk in niet 
minder dan + 170 bladen of 340 bldz. ') ; liet laatstvermelde 
feit is de vrede van Rijswijk 1697. 

In dit hoofdstuk heeft hij in de meeste gevallen zich vrij 
dicht gehouden bij den inhoud van cene beschrijving van 
Haarlem door Schrevelius; in de schildering van het beleg 
heeft hij Hooft zoozeer gevolgd, dat het eigenlijk de tekst 
van diens historie is, met verandering van enkele verouderde 
woorden en inlassching van berichten, die in Ampsing of 
Schrevelius voorkomen , of die hij van elders vernomen 
heeft. De latere feiten zijn weer meest aan Schrevelius 
ontleend. 

HOOFDSTUK V. 

Van de doorlugtige en beroemde mannen zoo wegens den 

1) Men moet bij deze opgaven der bladzijden in 't oog houden, dat 
vele aanhalingen in het HS. niet zijli ingevoegd, maai alleen aangewelein. 


156 


tabbaard als deegen , bene ffens andere geleerde luiden en ver 

te Haarlem gebooren , als die wel-maarde konstenaren zoo 
den meesten tyd huns levens binnen dessel fs vesten hebben 
overgebragt. 

Voor dit hoofdstuk heeft Langendyk weder veel geput 
uit Schrevelius , doch ook volgens zijn eigen getuigenis uit 
Arn Iloubraken's Schouwburg der Ned. konstschilders , en 
dit met welwezen van dien beroemden Heer." 

Daar boven het vierde hoofdstuk als inhoud genoemd 
staat , de geschiedenis tot dezen tyd toe", en het laatste 
jaar 1697 is, kan men het HS. eigenlijk niet geheel voltooid 
noemen ; doch wat ik meegedeeld heb van den inhoud 
van de vijf hoofdstukken doet zien , dat de bewering van 
Mr. van Oosten de Bruijn, dat de geschiedenis niet aangeroerd 
is, geheel bezijden de waarheid is. 

Gaan wij nu eens na, wat voor berichten er te vinden 
zijn omtrent Langendyk's werk uit den tijd zelf. 

In de Haerlemsche Courant van 17 Januari en die van 22 
Januari 1756 staat Bene advertentie van de Boekverkoopers 
Izaak en Joh. Enschede en J. Bosch, waarin zij aan 

Bene uitgave van Alle de Keuren en Ordonnantien-kondigen 
der Stad Haerlem. Achter dit bericht deelen zij mede , dat zij 
hopen »zo spoedig als 't hun mogelyk zal zyn, in liet zelve 
Format 1) als deeze beyde stukken te laaten volgen: De 
Beschryving der gemelde stad door P. L a n g e n d y k welk 
Werk reeds verre gevorderd is," 

Na zijn dood, op den 21 Augustus, verscheen een bericht 
in de Haerl. Cour., waarin de bovengenoemde boek 

waarschuwden, dat „wel verre van dit Werk te-handelaars 
laaten stecken" zij hoopten de Beschryving der stad Haarlem 
van wylen P. L a n g e n d y k... door Bene bequaame hand 

') Nl. folio. 


r

iJ 

in ordre geschikt en achtervolgt zal worden , waarvan wel 
spoedig eenig nader Bericht zal worden gegeven." 
Ten slotte is er op het stedelijk archief van Haarlem 
voorhanden een gedrukt prospectus , bevattende de „Af 

Beschrijving van de stad Haerlem". (Fol.)-deelingen in de 
Die afdeelingen komen overeen met bovengenoemd ontwerp, 
niet met de hoofdstukken van het bijna voltooide HS. ; het 
zal dus reeds spoedig na de benoeming van Langendyk gedrukt 
zijn ; nl. vóór het schrijven van het HS. 

De uitgevers noemden dus het werk „verre gevorderd ", 
en gaven te kennen , dat zij zijn geschrift hoopten in 
ordre geschikt en achtervolgt" ter perse te zullen kunnen 
leggen ; en het handschrift van Langendyk zelf bewijst , 
dat zijn arbeid bijna voltooid was. Hoe komt het dan , dat 
zijne Beschryving niet is bij gewerkt , en op zijnen naam 
uitgegeven ? 

De heer C. J. Gonnet , Provinciaal en Stedelijk Archivaris 
te Haarlem , heeft in eenige regelen, geschreven op 
het schutblad van het nu ingebonden HS., als zijne meening 
geuit, dat het misschien „de bedoeling van het Stedelijk 
bestuur niet juist uit[drukte]" of dat „het geleverde als 
niet uitgebreid genoeg" beschouwd werd. Daarbij verwijst 
hij naar de voorrede van de Geschiedenis en Beschrijving 
van Haarlem door F. A 11 a n 1). In die voorrede wordt 
vermeld , dat er nooit meer dan één deel van het werk van 
Mr. v. 0. d. B. is uitgekomen om een ,, staartpruikjes conflict", 
en waarschijnlijk, omdat hij in dat eerste deel „den 
aristocratischen oorsprong en het landsvaderlijk karakter 
van al de stedelijke bedieningen breed uitgemeten, de 
officianten niet zelden in hunne ijdelheid gestreeld" had. 

') Onder medewerking van ,d r. C. E kam a, Mr. A. J. E n s c h e d é, 
Mr. H. Gerlings Cz. en C. J. Gonnet. 


158 


De heer Gonnet wil dus te kennen geven , dat de Regeering 
niet tevreden was met Langendyk's werk, omdat zij daarin 
niet genoeg in de hoogte gestoken was. Nu wordt in het IEIS. 
de geheele toenmalige regeeringsvorm in 6 bladzijden afgehandeld 
, dus zou die bewering wel juist kunnen zijn. Een 
bewijs hiervoor zou men kunnen zien in het feit , dat Van 
Oosten de Bruijn , toen hij op zekere hoogte was met zijn 
arbeid , aan de regeering vroeg om commissarissen te 
benoemen , waarmeê hij zou kunnen „besogneeren" (Zie 
Bijlage VIII). 

Nemen wij aan , dat de regeering niet met de wijze van 
uitvoering van Langendyk tevreden is geweest, hoe komt 
het dan , dat Van Oosten de Bruijn beweert , dat hij de geschiedenis 
niet aangeroerd heeft ? Zou hier kwade trouw 
achter schuilen , en wilde v. 0. d. B. liever zelfstandig de 
geschiedenis van Haarlem behandelen , en dan later alleen 
de plaatsbeschrijving onder Langendyk's naam doen volgen ? 
Dit is niet te denken. Er is geene reden, om onoprechtheid 
te zien in de blijkbare ergernis , die er spreekt uit zijne 
verdediging van Langendyk tegen het verwijt van gebrek 
aan ijver; om valschheid te zien in de meermalen gebezigde 
uitdrukkingen „onzen Langendyk" „wylen onzen vermaarden 
dichter Langendyk." Hij had eenvoudig kunnen verklaren, 
dat diens behandeling van het geschiedkundige gedeelte niet 
voltooid was , of dat de regeering Bene breedere behandeling 
verkieselijker vond. Aan Bene opzettelijke scheeve voorstelling 
van den toestand van Langendyk's werk mogen wij , 
dunkt me, niet denken. 

Enkele bijzonderheden zijn er, die mij tot Bene veronderstelling 
hebben gebracht. 

V. Oosten de Bruijn noemt als gissing van Langendyk 
omtrent de afkomst van den naam Haarlem een ouder 
H a r i o lt s h e i m, terwijl wij boven eene andere gissing, nl. dat 

lú9 

men aan h a i r en 1 e d e 1) moet denken , als de zijne vonden. 
Wel vindt men de verklaring van Haarlem uit Harioltsheim 
in het, ontwerp , dat bij de aanteekeningen ligt , en in het 
gedrukt prospectus. Ook noemt v. 0. d. B. niet de afleiding , 
die Langendyk geeft van Bakenes. Ten slotte is van belang het 
feit , dat het handschrift van Langendyk niet tegelijk met de 
aanteekeningen is teruggekomen , maar eerst later (in 1882) 
door de erfgenamen is teruggegeven uit den boedel van een 
familielid van den heer v. 0. d. B. Uit deze gegevens zou ik 
opmaken, dat deze het handschrift niet gelezen heeft, misschien 
het niet eens gezien ; dat het mogelijk van de aacnteekenimgen 
gescheiden , en tusschen andere papieren geraakt is Met 
datgene, wat in de portefeuilles te vinden is, en met het 
gedrukte prospectus , strookt de bewering van v. 0. d. B. 
wel, daar de aanteekeningen meestal over plaatsbeschrijving, 
en bijzonderheden van stichtingen, gebouwen, enz. loopen, het 
ontwerp en het prospectus den inhoud der hoofdstukken alleen 
uitgebreid geven voor zoover het bovengenoemde zaken, den 
naam , de oudheid enz. betreft, terwijl ook de verschillende 
eerste gedeelten van Bene afwerking daarover loopen. 

Indien men dus niet denken wil aan opzettelijke onjuistheid 
, waarvoor geene geldige reden is, dan moet men bijna 
wel aannemen , dat het handschrift van Langendyk door v. 0. 

d. B. niet gelezen, althans niet geheel gelezen of nagezien is. 
Ten gevolge van onaangenaamheden met de Burgemeesters 
1) In het bijna voltooide HS. sprekende over de afleiding laat hij volgen : 
»Dat outyds, hoewel nu uit de geheugenis raakt, alhier een Revier de 
Lede geloopen heeft , heb ik in de beschryvinge der stad Leiden 
met goede oude stukken aangetoont, en daar ook zoo ik meen met goede 
redenen bewezen dat de stad Leiden zijne benaming van deze Revier 
gekregen heeft enz." Heeft Langendyk dus cene beschrijving van Leiden 
gemaakt, of heeft hij die stad ergens in een ander werk beschreven? 
Nasporingen dienaangaande hebben geene oplossing gebracht. 


160 


werd de uitgave van de beschrijving van Haarlem door 
Van Oosten de Bruijn gestaakt na het verschijnen van het 
eerste deel. Het tweede deel , dat óók aan de geschiedenis 
gewijd zou zijn , en de plaatsbeschrijving onder Langendyk's 
naam zijn niet verschenen. De dichter heeft dus met zijne 
werkzaamheden als Stads-Historieschrijver weinig eer ingelegd. 

Doch hiervan heeft hij zelf geen weet gehad. Wel onaangenaam 
moet het hem aangedaan hebben , toen in 1750, 
dus een jaar na zijne aanstelling, door den uitgever J. Marsho 
o r n in 't licht werd gegeven een nieuwe druk , veel 
vermeerderd , en tot den dag der uitgave bijgewerkt , van 
de geschiedenis van Haarlem door Schrevelius ; deze had 
eerst in het Latijn het licht gezien in 1647 als Theodori 
S c h r e v e ii Harlemum , daarna in 1648 in het Hollandsch 
vertaald onder den titel : D. S c h r e v e 1. Harlemias , ofte 
Eerste Stichting der Stad Haarlem , haar Toeneemen en ver 

avontuur in Vrede , Oorlog en Belege-grooten , zeldzaame 
gge van de Politie, zo hooge als laage , in-ring .... Regeerin 
't Kerkelijke, Militaire, en Scholastique; enz. enz. 

De uitgever Marshoorn, Broeder van Trou moet Blycken 
geworden kort voor of na deze uitgave , was waarschijnlijk 
zelf de ongenoemde bewerker. In de opdracht aan A. de Pinto Jz. 
zegt hij: „Onze Drukpers zedert eenige jaaren arbeids 
zwanger gegaan hebbende, myn Heer , baart eindelijk deze 
Vrugt." In een voorbericht zegt hij nog, dat hem Schrevelius 
wel zoo nauwkeurig voorkomt als Ampzing, die meest 
om de prenten gekocht wordt, en drukt hij de hoop uit, 
niemand door de Uitgave beleedigd te hebben. Uit de eerste 
woorden kan men opmaken, dat hij het werk reeds onder 

toen Langendyk werd aangesteld; in de laatste-handen had, 
zou men kunnen zien een e verontschuldiging tegenover 
den dichter, die een dergelijken arbeid ondernomen had, 
terwijl de opmerking over de mindere nauwkeurigheid van 


161 


Ampzing wel een zijstoot kan zijn tegen den concurrent. 
Dit schijnt wel aan te nemen. Althans toen Langendyk gestorven 
was, schijnt hij van de onvoltooidheid van diens werk 
gebruik gemaakt te hebben, om zijne stadsgeschiedenis meer 
ingang te doen vinden. Dit kan men opmaken uit eene 
advertentie, waarin de uitgevers Enschedé en Bosch opkomen 
tegen advertentiën , door Marshoorn geplaatst in de 
„Haagse Couranten" van 9 en 18 Augusti 1756; 
hierin toch had deze „den Liefhebberen willen beduyden, 
dat , dewyl de Heer Pieter L a n g e n d y k overleden is, 
nu de Beschryving der Stad Haerlem niet volledig zoude 
uytkomen , en yder derhalven zig beliefde voldaan te rekenen 
met desselfs Uytgave van Schrevelius en een Bundel 
Byvoegsels"; ja , wat erger was, hij had er in beweerd dat 
wylen Pieter Langendyk en zyn boekdrukker zedert verscheydene 
Jaaren, slechts om het Deb jet van Schrevelius en 
deeze Byvoegsels te stremmen hadden bekend gemaakt aan 
een nieuwe Beschryving bezig te zyn." Hoe onjuist deze 
voorstelling was, weten wij uit de resolutie van de Burgemeesters 
aangaande Langendyk's aanstelling. 

Natuurlijk moet het dezen niet aangenaam geweest zijn, 
dat Marshoorn hem voor was met eene stadsbeschrij ving. 
In welke verhouding beiden tot elkaar stonden weet ik niet ;; 
op de Kamer T. M. B. zullen zij elkaar wel ontmoet hebben. 
Zooals reeds gezegd werd, heeft Langendyk veel uit Schrevelius 
geput. 

Eigenaardig is het zeker, dat Marshoorn Langendyk's 
opvolger als Factor was, en in die hoedanigheid een ver 
gaf op zijne zangen over Willem den Eerste.-volg 

11 


HOOFDSTUK VIII. 

LANGENDYK'S LAATSTE LEVENSJAREN. 

Langendyk werd dus, zooals wij zagen, opgenomen in 
het vergroote Proveniershuis. Hierbij moet men niet denken 
aan een Diaconiehuis voor Oude mannen ; ieder, die er in 
kwam, moest f 800 storten. Het was gelegen aan de Groote 
Houtstraat; was oorspronkelijk voor Schuttersdoelen gebouwd 
en had daarna ook voor hotel gediend. Het bevatte zevenen-
zestig afzonderlijke woningen, die uitzagen op cene plaats 
of tuin , door boomen en heesters beschaduwd. Langendyk 
kreeg tot bewoning het huisje aan de Zuidzijde gemerkt 
Letter B. i) 

In de eerste plaats hield hij zich natuurlijk bezig met 
zijne stadsbeschrijving, doch hij vatte ook nog anderen, meer 
letterkundigen arbeid op. 

In 1751 gaf hij een derde deel gedichten uit, opgedragen 
aan Pieter Teyler van der Hulst en Willem Kops Phz. 
Lofdichten van Anna Frederica Burghart de Lange, Dirk 
Smits, W. Kops Phz., Jan Olthof en N. Beaumont gaan 
vooraf, terwijl onder zijn portret een gedichtje van D. Smits 

1) Daar de resolutie aangaande zijne opneming in het Proveniershuis van 
5 Febr. 1749 is, zal Langendyk er nog gelijk geweest zijn met den 
bekenden reus Cajanus, die er zich ingekocht had, en er den 28en 
Februari 1749 stierf. 


163 


staat, waarin hij de Illollandsche Moschus, Homerus, Plautus 
en Livius genoemd wordt. Aan de namen der lofdichters 
zien wij, hoe de kring zijner vrienden veranderd en verminderd 
was; velen waren niet meer onder de levenden. 

Merkwaardig is de voorzang van Langendyk, omdat er eene 
toespeling in komt op zijne politieke gevoelens. Ik heb meêgedeeld, 
hoe hij lustig aangeheven had bij de verheffing 
van Willem IV, al was dit grootendeels ook daarover, dat 
die had plaats gehad, zonder dat de Vaders, de Regenten, 
noemenswaardig gemolesteerd of zelfs geschaad waren. Toen 
Willem IV gestorven was, had Langendyk zich ook niet onbetuigd 
gelaten : in een bundel lijkzangen, verzameld onder den 
titel : Nederlands lykplicht ter onsterfelyke gedachtenisse 
van Z. D. H. enz., afgelegd door verscheide Ned. Dichteren, 

vinden wij er meer dan één van hem. Op 1 Januari 1752 
had hij ook ter Kamer T. M. B. als jaardicht gelezen: 

Lykklacht der Nederl. Maagd aan het graf van Prins Willem 
I, over het afsterven van Z. D. H. enz. Dit schijnt 
men hem verweten te hebben als ontrouw aan zijne principes. 
Hij zegt daarop in zijn voorzang : dat indien men tot 
nu toe zijne gedichten heeft gelezen, en er iets goeds in 
heeft gevonden, als men zijne tooneelwerken heeft gezien, 
en gelachen, waar hij hekelde, enz. enz., dan zal men ook 
dit derde deel welwillend ontvangen, 

En zuigen als een by den Honig en het wasch 

Uit bloemen van Parnas; 

Dan ziet de Batavier die zich heeft vrygestreden, 

dat hij noch den Staten verdienden lof onthoudt, noch den 
Prins boven verdienste prijst ; het belang van den Prins 
was één met dat der Staten en dat van alle onderdanen, 
daarom stoort hij zich niet aan „grimmende Söylen ." 
Trouwens, Langendyk moest wel met den Prins ingenomen 
zijn: had deze zich niet alle mogelijke moeite gegeven om 


16`1 


handel en nijverheid te doen bloeien ; had hij niet getracht 
vooral de linnen-en lakenfabrikage te bevorderen P 

In dit derde deel vindt men uit de laatste jaren o. a. 
een gedicht op den Rottestroom van D i r k S m i t s; met dezen 
schijnt hij toen bekend geweest te zijn , ook blijkens de 
lofverzen van dien dichter. 

Ook vindt men er een gedicht voor Nicolaas Hoornaart, 
die den 17en Maart 1750 zijn verjaardag vierde. Uit dit 
gedicht blijkt, dat Langendyk met Hoornaart en nog zes 
anderen een soort kransje had, waarin het gewoonte was, 
dat elk op den verjaardag van een der anderen een gedicht 
moest maken. De gewoonte was vervallen, doch dit jaar 
hersteld. De jarige moest dan op wijn trakteeren met b. v. 
krakelingen en banket. Iets dergelijks zagen wij vroeger 
reeds uit het gedicht op H. M[aas ?] , in Amsterdam. Dit 
zal echter een ander kringetje geweest zijn. Aan Hoornaart 
zelf wordt gezegd, dat hij het volgende jaar mogelijk wel 
een meisje op 't oog zal hebben, zoodat hij van veel jongeren 
leeftijd zal geweest zijn dan Langendyk. Deze belooft, 
dat men dan in verzen hem zóó zal prijzen, dat het meisje 
't jawoord zal spreken, 

Waardoor zij ons dan zou verplichten 
Tot zeven fraaije Bruiloftsdichten, 
Die broeder Bosch dan, na de zwier, 
Zou drukken op rojaal papier, enz. 


Hieruit zou men kunnen opmaken, dat ook Bosch tot het 
achttal behoorde. Hoornaart blijkt eene weverij te hebben 
gehad. Jammer, dat men niet weten kan, wie de anderen 
waren. 

In het vierde deel, dat na zijn dood uitkwam, en dus 
vooral verzen uit zijn laatsten levenstijd bevat, vindt men 
een gedicht op de zilveren bruiloft van N. N. met N. N. 
(bl. 362), dat blijkens den inhoud omstreeks liet jaar 1750 


165 


moet gemaakt zijn. De bruigom heet Cornelis ; hij vatte 
omstreeks 1725 liefde op voor een meisje, waarmee hij spoedig 
in 't huwelijk trad. Hij begon een handel in hoeden en 
kousen , en werd er rijk in ; verder was hij diaken , en 
broeder van T. M. B., terwijl hij zich in het pachtersoproer 
mannelijk geweerd had als sergeant. Wanneer men 
nagaat, welke Cornelis dit zoude kunnen zijn, dan komt 
men tot Cornelis Blankert , daar de anderen of door hun 
bedrijf of door den naam der bruid (die op valken moet 
rijmen) afvallen. C. Blankert heb ik reeds genoemd bij de 
beschrijving van het leven op de Kamer T. M. B. , waar 
hij excuses moest bijbrengen voor het gedrag van zijn vader. 
Hij was reeds in 173 1 Broeder , en bleef het gedurende 
het Factorschap van Langendyk ; in 1755 was hij Keyzer. 
Langendyk meent hem als kind gezien te hebben in de lange 
kleêren , ofschoon het wel kon zijn , dat het een broertje of 
zusje van hem was. Later heeft hij hem gekend, toen hij een 
jongen was, en touwtje sprong, en neef Jilles trachtte in toom 
te houden, daar die vol kuren was, en 't zijn moeder zeer 
lastig kon maken. Die Jillesneef moet wel Gilles van 
Elsland zijn. Waarschijnlijk woonde Blankert naast de 
Elslands, en leerde Langendyk hem zoo reeds vroeg kennen. 
Op de Kamer, wellicht ook vroeger, werd de kennis 
hernieuwd. 

Ook vinden wij een Dankoffer aan den Heer J o a n 
C o u e k, voor den hem ten geschenke gezonden dicht 

De Tempel der Vreede. Met dezen was hij reeds vroeg-bundel 
in aanraking gekomen. In 1717 toch maakte hij voor de 
bruiloft van Couck's zuster een lied, waaruit blijkt, dat hij 
en zijne broers Amsterdamsche kooplui waren. Later leverde 
Langendyk zijn contingent in eene verzameling van berijmingen 
van het Onze Vader, of Het Volmaakt Gebed, welke 
die lief hebber bijeenbracht. Langendyk noemt hem een. 


166 


Maecenas en roemt zijne boekerij „een pronkstuk deezer 

Nederlanden ". 

Nog vindt men in het vierde deel een gedicht Aan de h ollandsche 
Maatschappij der Weetenschappen, gedateerd 8 
Aug. 1754. In dit gedicht, dat bewijs geeft van een nog 
helderen, levendigen geest, spreekt hij over eenige philosofen, 
die hij schijnt te kennen: Descartes, Newton en Wolf. 
Ook noemt hij de leer der onsterfelijkheid van P l a t o. Met 
dezen en S o c r a t e s hield hij zich waarschijnlijk bezig tengevolge 
van zijne voltooiing van de Xantippe. Krachtig 
hekelt hij de domheid en kwezelarij der geestelijken, en 
dientengevolge van de geheele wereld, in de middeleeuwen. 
Het gedicht dient om de Maecenen te verheffen, want : 

Daar geen Meceenen zyn, verneemt men geen Virgilen. 

Dat hij dit lofdicht maakte op de Maatschappij van 
Wetenschappen , kan ons niet verwonderen , als wij onder 
de namen der stichters die vinden van P. van Schuylenburg 
en C. Ase. van Sypestein. 

Daareven sprak ik van zijn uitvaren tegen de domheid 
en kwezelarij der geestelijken. Toch schijnt er in zijne 
beschouwing van de Katholieken eenige verzachting gekomen 
te zijn; hij beoordeelt hunne daden althans minder partij dig. 
Dit bewijst de volgende plaats uit zijn handschrift van de 

Beschrijving van Haarlem: 

„Den 2911 Juny des iaars 1568 wierd Heysoon Adriaenzen, 
schoelapper, factoor der oude kamer der pellikanisten, poorter 
dezer stad, opgehangen, omdat hij zekere schandaleuze 
liedekens en Echoos hadde gedigt en verkogt. En op dat 
een bezadigt lezer mach zien hoe wyt zommigen in dien 
tyd uitspatten , zal ik er twee hiervan byvoegen, en laate 
den leezer oordeelen of het den gerechte en Regeerders der 
Stad die toen noch alle van de katholyke religie waaren, 


167 


niet was gezard en getergt, en dus een loon van een Rumoer 
maker had af te wagten, • . ^ . . . . . . . Ik houde my 
voorzekert dat een gematigt gereformeerde het hier inne 
met my eens zal zyn , en ben wel bewust dat de Regeerders 
van onze landen , hoewel nu alle van de gereformeerde 
Religie , noch tegenwoordig zulke pasquillen en rustverstorende 
Echoos niet dulden zouden van publyk te verkoopen, 
veel min het in dien tyd te wachten stond•" 

Ziedaar. woorden , die heel anders klinken , dan wat hij 
vroeger in zijn Verweerschrift tegen de waarden schreef. 

In dezen tijd, en zeker reeds vroeger, verkeerde Langendyk 
op zeer vriendschappelijken voet met de Heeren Izaak en 
Johannes Enschede, stads-drukkers en uitgevers. Op de 
matrijzen van hunne drukkerij vervaardigde hij meer dan 
één gedicht. In de familie Enschedé te Haarlem is nu nog 
de herinnering gebleven aan eene vriendschapsbetrekking 
tusschen haar voorgeslacht en den dichter. 

Na de berijming van de Cartouche (± 1730) had Langen 

zich niet meer met tooneelarbeid beziggehouden , doch-dyk 
nu beving hem op eens de lust , het L e e v e n zegt de 
„ontydige lust", eenige tooneelspelen , in vroeger jaren ontworpen 
, te voltooien. Ontijdig mag men dien lust noemen met 
het oog op zijne beschrij ving van Haarlem, die daardoor natuurlijk 
geschaad kon worden, doch verklaarbaar is hij zeker; er 
lagen nog eenige onvoltooide blijspelen: die wilde hij, voor de 
dood hem misschien zou overvallen, zelf afmaken. Daarbij 
Zag hij er mogelijk eene aangename verpoozing in van het 
oudheidkundig, dus wetenschappelijk werk van zijne stads 

hij verder zijn geheelen tijd kon besteden,-beschrij ving,waaraan 
daar hij voor zijn levensonderhoud niet behoefde te zorgen. 

Hij voltooide (le Xantippe, en bood het den Regenten 
aan „onder beding van eene erkentenis, die hem , telken 
reize als dit spel wierd vertoond, zoude worden uitgekeerd," 


168 


Het werd aangenomen , en ter perse gelegd '). Ondertusschen 
voleindigde hij ook het blijspel Papirius of het oproer 
der vrouwen binnen Romen , en hield zich bezig met het 
voltooien van den Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden, 
doch kon er niet meer mede gereed komen. Toen hij in Februari 
van het jaar 1756 naar Amsterdam ging voor de vertooning, 
en er twee dagen bleef, vatte hij waarschijnlijk koude. 
Hij keerde ten minste niet pijn in de borst terug ; deze 
nam steeds toe , doch luisterde naar eene aderlating. Nu 
kreeg hij daarenboven eene opening in het rechterbeen, 
waaraan hij eenige weken sukkelde. Zoo bleef hij voortdurend 
zwak ; tot in Juni vleide hij zich steeds met de 
hoop op beterschap , doch toen stortte hij in, verminderde 
bij den dag en gevoelde zelf, dat zijn einde naderde. 

Zooals reeds gezegd is , behoorde hij tot geen kerkgenootschap. 
Toen een zijner boezemvrienden hem bezocht , sprak 
Langendyk tot hem: 

»Ik moet my zelf beschuldigen , dat ik, my nimmer 
»in eenige uiterlyke gemeenschap der Kristenen begeeven 
»hebbende, de plechtigheden van Doop en Avondmaal 
»heb verwaarloosd. Te duidelyk nochtans heeft onze ge»
zeegende Zaligmaker die ingesteld, dan dat hy er niets 
»nuttigs, niets verplichtends, mede bedoeld zou hebben ; 
»het ware lang myn post geweest my naar zynen wil 
»te schikken, ofschoon myn bepaald vernuft de wyze 
»oogmerken dier Instellingen zo klaar niet konde be»
grypen. Tans zie ik die verplichting duidelyker, en 
»geenen anderen weg ter myner geruststelling open, dan 
»door alles te verrichten dat myne laatste oogenblikken 
»nog gehengen willen.« 

Hij verzocht daarop hem een bundel papieren aan te 

') Hij heeft het stuk niet afgedrukt meer mogen zien. 


169 


geven , en las ,,met veel ontroering de twaalf artikelen des 
kristelyken geloofs , zo als hy die zelf eertyds berymde." 
Daarna gaf hij zijn verlangen te kennen, nu nog lid van 
een kerkgenootschap te worden , en betuigde , dat de leer 
der Doopsgezinden het meest met zijn gevoelen strookte. 
Op zijne vraag : ))Of men hem op zulk eene belydenis met 
den uaterdoop zoude willen bedienen '« antwoordde men 
toestemmend. Nu verzocht hij zijn vriend zeer ernstig , of 
hij zijn verlangen aan den kerkeraad dier gemeente ,,die 
op het klein-heiligland binnen deeze stad [Haarlem] haare 
vergadering houd , op het nadrukkelykst" wilde voorstellen, 
„met bede dat men die plechtigheid op zyn krankbedde aan 
hem wilde bedienen." Dit gebeurde. Ds. Jan Visser,, bijgestaan 
door eenige geinachtigden uit de gemeente der 
Doopsgezinden, vervulde de ceremonie van den doop aan hem. 

Nog slechts enkele dagen leefde de bijna drie-ell-zeventigjarige 
dichter; den 9eu Juli ontsliep hij 1). 

In de Haerlemsche Courant van 10 Juli leest men: 
Jlaerlem den 9 July. Hedenvoormiddag is alhier in het 
Vergroote Proveniershuys in den ouderdom van omtrent 73 
ja,aren overleden de vermaarde Dichter P i e t e r L a u g e u


d y k, zynde gebooren in deze stad den 25 July 1683, welke 
zig wegens zyne uytgegeevene Poësy en ervarenheyd in 's 
Lands Historie alom beroemd heeft gemaakt." 

Den 14e11 Juli werd hij op stadskosten begraven in de 
Nieuwe Kerk, waar ook het stoffelijk overschot van zijne 
vrouw rustte 2) 

') Slechts één lijkzang op Langendyk is mij bekend: Ter Uitvaard 
van Pieter Lanyendyk, July 1 756 door A b r a Ii a ni van Beaumont, 
die 1 746-1 755 Factor der Vlaainsche Kamer was. 

2) In het Register der doodgravers leest men: 
den 14 Juli 4756 een opening in de Nieuwe Kerk in de noordertrans, 
no. 67, voor Pieter Langendyk uit het Proveniershuis (betaald) Nihil. 
Voor de roeff f 4. 


170 


Bij advertejitie van 24 en 29 Juli riepen de executeurs 

G. P. Zwertner, J. A. van Dalen en J. Bosch ieder op, die 
iets schuldig was aan, of te eischen had van den boedel 
van wijlen P. Langendyk. 
Bosch is natuurlijk de uitgever ; in hem hebben wij misschien 
den boezemvriend te herkennen, wien Langendyk 
zijn bezwaren meedeelde. J. A. van Dalen was verwant 
aan Langendyk door een huwelijk van Abr. Heems met 
Johanna van Dalen. 

Den 2en September 1756 verkochten de drie executeurs 
van den boedel van P. Langendyk den vroeger beschreven 
,,pleyziertuyn" aan Izaak van der Vinne voor f 310, en 
een huis en erf aan „de Westzijde der Oude Doel of Raem 

of over het pleijn van de nieuwe kerk voor f25-straat bijcontant geld" aan W. Jz. Boer. 

In December van 1756 verkocht Jan Bosch eene verzameling 
boeken, (w. o. over historie en oudheidkunde), portretten, 
prenten en teekeningen, zeldzame handschriften en 
afgietsels van zegels en medailles, afkomstig van Ds. J. N. 
Creighton en P. Langendyk. Deze beide gegevens bewijzen, 
dat Langendyk niet geheel arm was, en dat hij in liet Proveniershuis 
nog steeds cene boek-en prentverzameling had, 
zij het dan ook minder belangrijk, dan die hij vroeger had 
moeten verkoopen. 

Vier jaar na Langendyk's dood verscheen het vierde deel 
van zijne gedichten, waarin de Xantippe, de Papirius en 
de door twee Amsterdamsche kunstvrienden voltooide Spie



171 


gel der Vaderlandsche Kooplieden. De uitgever, tevens 
verzamelaar , Jan Bosch, „broeder Bosch," droeg het boek 
op aan Van Oosten de Bruijn, zooals wij reeds zagen. Geene 
lofdichten vindt men nu ; slechts een zesregelig I,atijnsch versje 
voor de Xantippe, van G. N i e. H e e r k e n s, met cene 
vertaling er onder van A. M. v a n G e 1 d e r. J. C. (Juris 
consultus). Dit epigram was reeds aan Langendyk zelf ter 
hand gesteld, daar Bosch in een voorbericht cene tusschen 
Langendyk's papieren gevonden vertaling ervan geeft, die 

z. i. beter was. Ze is misschien wel van 's dichters eigen 
hand. 
Achter dit vierde deel is cene levensgeschiedenis gevoegd. 
Wie de schrijver hiervan is , vermeldt de uitgever niet; 
alleen zegt hij , dat het een van Langendyk's Haarlemsche 
k u n s t v r i e n d e n is , en dat het hem niet past, hem te 
roemen , daar hij zijnen roem te ver is ontwassen. Dit maakt 
het ons nog niet duidelijker ; doch in de opdracht zegt hij, 
dat het een van Langendyk's vorige b e s c h e r m e r s is. 
Wanneer wij nu weten, dat de schrijver van het Leeven 
er op wijst, dat Langendyk gaarne jonge dichters voorthielp 
en hunne werken beoordeelde, dan is, dunkt me , de onder 

niet uit de lucht gegrepen , dat W. Kops Phz. de-stelling 
bedoelde schrijver is. Op zijn 21 en verjaardag had Langen 

aangespoord op den ingeslagen weg voort te gaan;-dyk hem 
zijn Hemelsche Vrede had hij in een bijschrift geprezen; 
aan hem en Teyler droeg hij het derde deel op; Kops maakte 
bij dat derde deel een lofdicht; Kops schreef later cene 
geschiedenis van de Rederijkers ; dit alles pleit voor de 
veronderstelling. 

Uit de nauwkeurigheid van de mededeelingen zou men 
kunnen denken aan cene identiteit van den levensbeschrijver 
en den „boezemvriend" ; die naam zou evenwel minder 
passen op Kops, die van veel jonger jaren was, en in in at



17> 


schappelijke positie nog al verschilde. Die nauwkeurigheid 
kan echter ook verklaard worden, wanneer men in den boezemvriend 
Jan Bosch, ook executeur in zijn boedel, ziet; deze 
als uitgever kan den levensbeschrijver ingelicht hebben. 

Zoo is de taak, de aangename taak, voleindigd, licht te 
verspreiden over 't leven van den blij speldichter Pieter 
Langendyk. In een tweede deel hoop ik belangstelling te 
wekken voor zijne verschillende werken, en ze meer en 
beter te doen kennen. 


LANGENDYK'S WERKEN. 



HOOFDSTUK IX. 

DON QUICHOT OP DE BRUILOFT VAN KAMACHO. 

Het eerste tooneelstuk , dat Langendyk schreef, was de 
Don Quichot op de bruiloft van Kamacho. Alvorens over 
het stuk te spreken , wil ik er den korten inhoud van 
opgeven. Dit dunkt mij den besten weg , en dien zal ik 
ook bij de behandeling van elk stuk volgen ; immers niet 
ieder heeft de blijspelen gelezen, en eerst na althans den 
korten inhoud te weten , of eerst na eene geheugensop 

voor hen, die ze reeds gelezen hebben, kan men-frissching 
met genoegen en oordeel kennis nemen van denkbeelden 
over de waarde van het stuk , het ontstaan , de lotgevallen 
, enz. 1) 

EERSTE BEDRIJF. Als 't scherm opgaat, verbeeldt het 
tooneel eene opene plaats in een bosch, in den morgen. 
B a z i 1 i u s, een edelman , deelt aan zijn vriend mede , dat 
hij hier zijne verloofde wacht, die door haren vader gedwongen 
wordt den boer K a m a c ho te huwen. Hij wil haar 
overhalen tot de vlucht. Zijn vriend V al as k o van zijn 
kant zegt gekomen te zijn, om den Ridder Don Qu i c hot, 

1) De korte inhoud van den Don Quichot is die van het stuk , zooals 
het bij derde uitgave, verbeterd, in liet licht kwam. Zoo toch is het op 
het tooneel blijven leven tot in onze eeuw. Later wijs ik op de verbeteringen. 



17( 


die door het vele lezen van Romans half krankzinnig is, 

en zijn schildknaap S a n e h e P a n e e, die hem in zijne dom 

uit hoop op winst volgt , te ontmoeten. De vrienden-heid 

moeten zich echter verschuilen , daar de bruidegom Kamacho 

en de vader van het meisje naderen. De eerste zegt, 

hier op deze plaats de bruiloft te willen doen aanrichten. 

Ook Q u i t e r i a, het meisje in quaestie , komt met hare 

speelnoote Laura aan, doch verkrijgt verlof nog een 

weinig de eenzaamheid op te zoeken. 

De vader en de bruigom vertrekken ; Bazilius komt te 
voorschijn , en doet haar het voorstel te vluchten ; voor zij 
overreed is , worden de geliefden verjaagd door Don Quichot 
en Sanche, beiden op hunne rijdieren gezeten. De eerste 
ziet personen wegloopen , en roept: 

„Staa Ridder,, wat heeft die . . . . . ." 
Sanche antwoordt: 
„Ja oele by gaet fluiten" 
en vervolgt: 
„Wou jy die veugel in zyn vlucht zo makk'lyk stuiten? 
Dat 's miskoot. Maer myn Heer, wat zeilen wy nou doen." 

D. Qu. „Zo ras als 't mooglyk is naar Saragossa spoên , 
Op hoop van nog in tydt het steekspel by te woonen" 
S. P. „Wat waer ik ook een gek, dat ik me mee liet troonen !" 
(tegen den Ezel) : 

„Myn lieve Graeuwtje wat heb ik al deur gestaen; 1 ) 
Wat hebben , jy en ik, al menig droeve traen 
Op deezen tocht 'estort! myn hart ! myn lust ! myn leeven 
Myn neun ! myn graeuwtje! jy bent in myn hart 'eschreven ! 
Wat syn we trouwe broers , in lief, in leet, in nood! 
'k Zal jou in goud beslaen , myn keurring , nae jou dood." 


1) Gedurende de langere poozen, dat D. Qu. zwijgt, moet men zich 
dezen als peinzend voorstellen. 


177 


Don Quichot gelast nu de beesten te laten grazen , en 
ook hij spreekt zijn makker, Rozinant , aan: 

,,Gaa , allereelste beest , getrouwe Rouzinant 

Gaa , opperpronkjuweel der paerden van dit Land. 

Uw naam zal in het kort met grooter luister praalen, 

Gy zult nog meerder roem als Bucefal behaalen." 

Deze aanspraak duurt nog enkele oogenblikken voort; 
dan voigt er eene klacht gericht aan Zijne schoone. Sanche 
wordt onder al die verheven woorden mismoedig , doch door 
hernieuwde beloften van hem Goeverneur van een eiland 
te maken , bezweert Don Quichot die wankelmoedigheid. 
Nu nadert Kamacho , om zijne bruid te zoeken , doch wordt 
door den vreemde voor Ridder Splandor gehouden. Kamacho 
wordt bang en biedt zijne beurs aan: 

„Och myn gesuikerde sinjeurtje laet me loopen! 

Daer is myn beurs." 
Sanche wordt begeerig en zegt: 

„Geef hier! maer bloed! ik zou niet hoopen 
Dat hy betoverd was, en dat hy iens uit klucht, 
Als Ik er geld uit kreeg, zou vliegen naer de lucht." 

D. Qu. valt hem waardig in de rede: 
„Heer Splandor, hou uw geld, Ik ben geen dief of roover, 
't Za, Sanche, geef het weêr." San.: „Wel dat komt zeker 
pover, 
Zo'n sehoone beurs, en die 'k zoo mak'lyk houwen kan! 
En dat reehtvaerdig; want ik kryg ze van den man." 

D. Qu. „Wat draalje! geef terstond." 
San. „Het zinne Spaense matten." 
D. Qu. „Geef over of. . . ." San. „Ei lieve, èèn greepje." 
D. Qu. „ik kan bevatten --, 
Dat u de rug wat jeukt." San. „Hou daer dan, toveriaer." 
Reeds zegt Kamacho Jk dankje"; maar nog laat Sanche 
niet geheel los, trekt de beurs integendeel terug met een: 
‚,Holla, bror." 


D. Quichot wordt nu toornig, en Sanche eindigt met ze 
over te geven: 
„Daer is het, daer." 

Alleen verzoekt de dolende Ridder om Kamacho's helm, alias 
boerenmuts; dit verzoek wordt ingewilligd, en de vriendschap 
schijnt gesloten. Een Waalsche kok, wiens lucht van versch 
gebraad Sanche doet watertanden, komt om eenige bevelen, 
doch vertrekt. Kamacho noodt de vreemden op de bruiloft. 
Don Quichot gaat onder de blijde betuigingen zijns schild 

aan 't peinzen, doch springt in woede op bij Kamacho's-knaaps 

woorden: 

„Is die Dulcinea dan veur zo mooij te houwen ? 
Ik wed ze mooijer is, die ik van daeg zel trouwen." 


en wil strijden; maar de boer roept om hulp, de kok en andere 
boeren komen, en rossen Ridder en Schildknaap af. 

Nu komt Bazilius er tusschen , bevrijdt hen, en doet hen 
naar zijne woning vertrekken. Kamacho verwijt hem, den 
vreemde opgestookt te hebben, doch Bazilius weet allen 
argwaan te verdrijven, en wordt ter bruiloft genoodigd. 

Kamacho vertrekt, en na eene alleenspraak van Bazilius 
komt Quiteria. Het volgende gesprek ontwikkelt zich nu: 

Quiteria. „Ach Lief, 'k koom u nog eens aanschouwen; 
Hoe! wendt gy 't aangezicht ? ...." 

Bazilius: „Ondankbaarste aller vrouwen, 
Hebt gy myn zuchten en myn klagten aangehoord ? 
Of zyt gy doof voor my, die door de min versmoort? 
Qu. „Myn Lief! 

Baz. „Neen zwyg Cireen; gy zoudt het vonnis geeven 
Van mynen dood." Quit. „Neen, leef." 

Baz. 'k Zal zonder u niet leeven, 
Bruid van Kamacho; neen, blyf, blyf by uwe keur; 
Trouw met dien ryken gek, terwijl ik eenzaam treur: 
Maar denk in uwe vreugd, wat minnaar gy doet quynen." 


179 

Quit. "Ach Lief laat deze wolk van jaloezie verdwynen." 

Baz. "Van jaloezie? gy treedt van daag met hem in d'echt.' 

Quit. ,,'t Zal nimmermeer geschieu; 'k beminne u alte oprecht." 

Baz. "Hoe ver verschilt uw hart, van't geen ge u mond doet 

spreken." 

Quit. ,,'k Zal am Kamacho nooitjnyn' trouwbelofte breeken ; 

Ik walgvan zyne min.' Baz."Hoe ·zal ik dit verstaan P 

Deez' dag neemtgy hem voor uw' Man en Huisvoogdaan, 

't Is alles op de been, de boeren quinkeleeren, 

De bruiloft is gereed." Quit. "Die vreugd kon weI verkeeren. 

Ik zal Kamacho nooit aannemen tot myn man." 

Als hij nu raadt tot de vluoht , kan zij er niet toe besluiten. 
Ten slotte geeft zg toe. Over een uur zal hy met 
een rijtuig haar opwachten. 

TWEEDE BEDRIJF. Tooneel uls in 't eerste, Kamaeho zoekt 
DOg altijd zijne bruid , beangst dat er wat broeit. Nu verschijnt 
de door hem bestelde, doch te vroeg gekomen poeet 
J 0 che ID. Deze houdt den bruigom voortdurend bezig met 
zijne bruiloftsverzen, waarin heel wat staat, aIleen omdat 
"het zo in 't rym te pas komt". Toch reeds buitenzich 
zelf van onrust en ongeduld, wordtKamacho over sommige 
woorden, die er om 't rijm staan, zoo gebelgd, dat hy hem 
met den stok te lijf gaat. Jochem ,r~ept 
om hulp, en Don 
Quichot verschijnt weder met Sanche. .Kamaeho isintusschen 
reeds vertrokken. ..LL\.ls Jochem, zegt, door een boer mishandeld 
te zijn, roept Sanche uit: 

"Een boer! ja weI, ik zeg niet meer. 
WeI maatje, laat je jon van boeren overbluffen P 
Van boeren P foei, 't is schand, daer moetje niet voor suffen.' 

Doch als Jochem verklaart gaarne met eene heele huid 
naar bed te gaan, komt Sanche's ware aard aan den dag, 
en zegt hy volmondig : 

J)Konfrater, daer 's myn hangt, ik ook, jy lykt me net." 


180 


Nu vraagt Don Quichot , wie die boer was. Zoodra de 
naam Kamacho genoemd wordt, zegt Sanche, dat het diezelfde 
toovenaar is , die hen had mishandeld. Don Quichot 
wil nu dien toovenaar achtervolgen , en daarvoor een draak 
bestijgen ; hij verhaalt een avontuur , waarin ook een draak 
als vervoermiddel gebruikt werd , welk verhaal Jochem doet 
opmerken , dat de ridder veel van poëzie schijnt te houden. 
Deze opmerking beäamt Don Quichot op de volgende wijze : 

„Ja, de eed'le poëzy is waardig te beminnen, 
Ze leidt den geest omhoog, brengt speelend wysheid binnen, 
Ze is 't vuur der reen, een bron, die heilzaam water geeft; 
Die uit natuur alleen haar zuiv'ren oorspronk heeft, 
Die opgepronkt door kunst , de zinnen weet te streelen, 
En kan den vorsten raad, al spelend', mededeelen." 


Nadat hij nog enkele woorden gesproken heeft , komt 
Kamacho aan , en vlucht Jochem weg. Sanche ziet hem ook. 

„Al gezien, waerom 't Poeetje liep, men heer. 
Pas op de veter, 'k zal terwyl zo wat van veer 
Koorasie roepen." 

Nu , terwijl Don Quichot zijn zwaard trekt , doet hij dit 
dan ook. Kamacho valt op de knieën en belooft alles te 
doen ; hij zal eene boodschap brengen aan Dulcinea. Ridder 
en Schildknaap af. Bazilius treedt op ; hij verklaart niets 
van de bruid te weten, en Kamacho gaat weder zoeken. Spoedig 
voegt zich Quiteria bij Bazilius. Na weder eerst geaarzeld 
te hebben , herhaalt zij hare toestemming in het plan, als 
juist haar vader en de pastoor, die naderen, het hooren. 

De vader verwijt zijne dochter haar gedrag, maar nu 
werpt Bazilius hem voor de voeten, dat hij het eens 
gegeven woord heeft geschonden. De vader verontschuldigt 
zich daarmee , dat Bazilius zoo lang afwezig was geweest, 
en dat hij ook geen geld heeft. Ook Quiteria tracht haar 


181 


vader tot andere gedachten te breiigen , doch de komst van 
Kamacho doet alle pogingen in duigen vallen. Hij noodigt 
zijn schoonvader uit, den wijn te gaan proeven. 

DERDE BEDRIJF. 't Zelfde tooneel in het bosch. Sanche 
is alleen ; hij heeft nergens draken kunnen vinden : 
„De boeren vraegen me waratjes, of ik 't mien; 
Ze hebben nooit geen draek in 't hiele dorp 'ezien 
Maer 't is dat malle volk ook nog al toe te geeven; 
Ze zyn niet wyzer." 
Daarna beklaagt hij zijn lot: 
„Ik wil langer zoo niet leven, 
Zo'n honger lyên ! en waar dat men gaet, of staet, 
't Is zo vol tovenaers, en reuzen, puur als zaed, 
Dat ik myn g . t niet voor haer slaegen weet te bergen." 

De Waalsche kok stoort hem in zijne overpeinzingen 
hij komt hem vragen , het spit te draaien ; doch Sanche 
verstaat er uit , dat hij hem aan 't spit wil steken , en 
weigert. Onder hunne woordenwisseling komt de dolende 
Ridder op ; Sanche klaagt zijn nood. Zoodra de kok de vergissing 
bemerkt, barst hij in lachen uit. Don Quichot en Sanche, 
die dit niet begrijpen, houden hem nu voor een toovenaar. De 
eerste trekt aan zijn zwaard, maar het wil niet uit de scheê. 
Sanche klimt in een boom. V e t 1 a s o e p e, de kok, stelt 
zich in postuur met eene schuimspaan. Op eens bedenkt 
Don Quichot, dat de kok geen ridder is , dat dus Sanche 
dit moet uitvechten ; doch deze zit veilig in zijn boom en 
blijft er. Intusschen komen er eenige koks, die met hunne 
potlepels op den ridder aanvallen , en hem deerlijk toetakelen. 
Nu komt weder Bazilius tusschenbeide , doch vraagt 
tot loon hulp in eene beraamde minnelist. Kamacho komt 
op, en Bazilius doet Don Quichot gelooven, dat dit niet 
dezelfde persoon is, als dien hij straks had ontmoet; alge00Í13 
verzoening volgt, tot groot genoegen van Sanche 


182 

die, terstond met Karnacho meê wil. Deze noodigt allen uit 
na ednige oogenblikken 1ïier 1)rmloft te houden. 

De ;en vertrekken nu , en koks , boeren , muzikanten 
en dansers komen op. Kaiiiaeho gaat de bruid halen Do 
tafel wordt opgebracht , en Sanche , die achtergebleven is, 
doet zieh dadeljk te goed aan vieesch en wijn , tot de koks 
hem ontdekken , en in een dekeI sollen onder het zingen 
van een liedje , met het refrein : zo , zo , zo '). De bruiloftsstoet 
komt nu aan , en Sanehe wordt verlost. Het maal 
begint , nadat men eerst gedanst en gezongen heeft Onder het 
eten zingen een boer en boerin met den kok een liedje , en 
daarna voert het boerenvolk een dans uit. Nu wil de bruigom 
tot de plechtigheid overgaan , doch men wordt gestoord 
door de aankomst van Bazilius , in 't zwart met een de(ren 
onder den mantel, Don Quichot , Meester Jochem en anderen. 
Bazilius neemt afscheid van Quiteria , en doorsteekt zich 
daarna. De Pastoor wil hein de biecht afnemen , doch hij 
verzoekt vóór zijn dood nog te mogen huwen met Quiteria; 
na vele tegenkantingen vooral van Kamacho's zijde wordt 
dit toegestaan. Zoodra nu het huwelijk gesloten is, springt 
Bazilius op, want 't is alles spel geweest. Vader en bruigom 
zijn ten zeerste vertoornd, doch 't feit, dat het huwelijk 
eens gesloten is, en de woorden van den Pastoor, die 
beweert, dat eene verbintenis, waarbij de liefde van eenen 
kant komt, toch ongelukkig zou zijn, doen ten slotte de 
beide vertoornden bedaren, terwijl Don Quichot vergeefs 
Kamacho ten strjde roept. Gelukkig verhaalt nu Bazilius, 
dat hij een ambt aan 't hof heeft gekregen, iets wat hij 
in 't begin vergeten had te zeggen door den schrik over 

1) Dit refrein was populair na de Jan Klaaszen, waarin de Kwikervrjer 
telkens begint met zo, zo. In de strijdscliriften tegeni den dichter 
Asselyn komt dit zo, zo telkens voor, zie hierover Joiickbloet. Nederl. 
Lettcrk. I)eel [V hi, 470, 


 I O) 

het huwelijk van Kamacho. De Pastoor beweegt ten slotte 
Kamacho tot verzoening, en een algemeene vrede komt tot 
stand, hoewel de poëet Jochem zieh eerst nog wil wreken 
door over 't gebeurde een paskwil te maken. Allen wensehen 
het paar geluk, en Bazilias besluit met te zeggen: 

Zoo ziet men dat 't verstand het geld te boven gaat; 
En die de wysheid om 't genot van 't goud versmaad, 
Kan aan myn trouwgeval zieh spiegelen en leeren, 
Hoe dat men schranderheid voor schatten moet waardeeren." 

Dit is de inhoud van den Don Quichot. 

De intrige van het blijspel is zeer zwak. Het imieeste 
treft ons het gebrek aan eenheid in den opzet. Twee motieven 
vinden wij er in, die niet eigenlijk samenwerken, die niet 
genoeg dooreengeviocliten zijn : de quaestie, of Quiteria met Kamacho 
of met Bazilius zal huwen, en de voorstelling van Don 
Quichot met zijn schildknaap. Volgens titel en aanleg moesten 
de ridder Don Quichot en Sanche de hoofdpersonen zijn , moest 
op lien het meeste licht vallen, en dit is in den aanvang en het 
midden ook werkelijk zoo ; maar bij de ontknooping oefent de 
Ridder volstrekt geen iïivloed op den gang van zaken ; integendeel 
, terwijl ieder oni verzoening roept , en vooral de pastoor in 
dien zin raadt , wil hij met Kamacho vechten , doch niemand 
luistert naar hem; hij is het vijfde rad aan den wagen. 
Nog cene fout in de intrige is er: het huwelijk van Quiteria 
met Kamacho had op eens verbroken kunnen zijn, indien 
Bazilius niet „vergeten" had mede te deden, dat hij eene 
betrekking had; dan zou, ten minste waarschijnlijk, de vader 
toegestemd hebben in cene verbintenis van de vroeger reeds 
half en half verloofden. De beide zaken hadden zeer goed 
éóne intrige kunnen leveren, die in alle opzichten voldeed. 
Wanneer door de hulp van Don Quichot het huwelijk van 
Bazilius en Quiteria tot stand kwam, wanneer hij aan 't 
slot als 't ware den doorslag gaf, dan zou er eenheid ge 


184 


weest zijn in de intrige. Voor onzen tijd, naar onze eischen 
voor een goed blijspel , zou dit niet voldaan hebben, maar 
voor dien tijd zeker. Don Quichot zou dan in zekeren zin de 
Deus ex machina geweest zijn, doch hier verschoonljker, 
daar hij in naam van de trouwe liefde van het paar optrad. 

Volgens Langendyk's inzicht moest een tooneelstuk eene 
nuttige strekking hebben, die wij aan het eind schijnen te 
vinden in de woorden van Bazilius, die hierop neêrkomeri 
dat wijsheid boven geld gaat; uit de handeling van het 
stuk en den afloop zou men de moraal liever zoo formu 

slimheid gaat boven geidbezit. Die moraal is echter-leeren:
niet het middelpunt geweest, waarom zijn stuk draait; niet 
zij is de strekking, die hij, van den aanvang af, in zijn stuk 
wilde leggen. Dit wordt ons duidelijk uit de opdracht, waarin 
hij uitspreekt, wat men in dit stuk te zien heeft: 

ik offer u, o waarde vrinden, 1) 

Den vroomen Ridder Don Quichot, 

Die zieh iets groots dorst ondervinden; 

Maar voor zyn' daadeii wierdt bespot, 

Van volk dat hy niet wys kon maaken, 

Dat Amadis, en Palmeryn, 

En hondert Romanike snaaken, 

Geen leugens, maar vol waarheids zyn. 

ik voer hem hier ten schouwtooneele: 

Op dat hy met zyn zotterny 

Voor and'ren (zyns gelyken) speele, 

Dat alle waar maar zotheid zy; 

Hoe al des waerelds sehoone dingen 

Maar by verbeeldingen bestaan, 

En even als 't geluid na 't zingen, 

In wind en lucht terstond vergaan. 

Wie kan den luister bet vergrooten, 

Van myn geringe poëzy 

Als gy, enz. enz. 

) ii. Haak Hzn. en Everhard Kraeyvanger, zie Fifdst. 11, 


185 


Uit deze woorden zien wij duidelijk, dat alleen de besehrjving 
van Don Quichot en Sanche zijil doel is, Hij spreekt 
er in uit, welke opvatting hij heeft omtrent den persoon 
van Don Quichot, en beljdt tevens cene soort van levensopvatting. 
Althans in schijn, want zouden wij in ernst zijne 
woorden moeten gelooven P Prof. Alberdingk Thi,jm, in zijne 
novelle Tu'ee Pieters, 1) houdt deze woorden voor ironie. 
Mij dunkt, dat is ongetwijfeld zoo, of zou het te denken 
zijn, dat een jongmenseli van zestien jaar zulk cene theorie 
van ontkenning uitsprak, een jongmensch, dat door het lezen 
van een roman zich voelt geprikkeld tot het bewerken van 
een tooneelstuk P In allen gevalle zou Ik het niet eens zijn 
met Professor Jonckbloet, waar deze zegt : „'t moge de levensaanschouwirig 
van den armen wever geweest zijn, enz." 2) De 
werkelijke levensbeschouwing kan dit niet geweest zijn ; neen, 
het moet de ironie van den armen idealistischen wever geweest 
zijn, die zocht naar hooger ,, die vooruit wilde, maar 
weinig hoop op slagen had, weinig kans op verwezenlijking 
van zijne idealen zag. 

Maar des te meer ben ik het eens met dienzeifden geleerde, 
waar hij laat volgen, dat de aangevoerde meening uit het stuk 
niet blijkt. Wel zou ik hier liever zeggen „niet genoeg blijkt" 
doch in hoofdzaken stem ik het toe. Niet de in de opdracht aangegeven 
strekking, de ironie gelegen in het lot van Don Quichot 
en Sanche, overheerscht het geheele stuk; daarvoor speelt het 
huwelijk cene te groote rol; daarvoor spreekt zich niet genoeg 
uit, wat Alberdingk Thijm op deze wijze uitdrukt: ,,dat men 
liever in de nederlagen van den Ridder dan in de kortstondige 
voldoeningen van zijn boerschen schuldknaap zou deden." 

Met Alberdingk Thijm beaain ik het, dat Langendyk 
gevoeld heeft de diepe beteekenis, die in de geschiedenis 
1) Zie hiervoor, bi. 8. Noot 2. 

2) Gescliiedertis dec Ned. Letterk, Di. y, bi. 1 5. 


18(6 


van Don Quichot en zl,jn schildknaap, buiten de letterkundige, 
hekelende strekking on3 , gelegen is. ') 
De strekking blijkt door het bovenaangeduide gebrek aan 
eenheid niet genoeg, maar toch op menige plaats, zoodat 

1) Alberdingk Thijm beweert in dezelfde novelle Twee Pieters , dat er 
in den Don Quichot iets anders moet steken dan hekeling , omdat eer 

ridderschap niet bespotten kon. Over de eerste bewering zal-vantes de 
ik straks nog spreken , doch de reden opgegeven in de woorden , dat Cervantes 
de ridderschap niet bespotten kon , vind ik zwak , neen onwaar. 
Tot staving voegt hij er nog dit bij , dat Don Quichot dan ook nergens 
belachelijk is. Mij dunkt : 1°. niet de ridderschap wilde Cervantes bespotten, 
maar de dweperij met de ridderverhalen : en 2°. Don Quichot 
is soms wel degelijk belachelijk, b. V. waar hij zich gaat voordoen als 
gek van liefde , en in zeer vreemd toilet rondspringt. Niet belachelijk kan 
men alleen in zooverre hierop toepassen , als men hem schouderophalend 
als een armen gek beschouwt. Dat Cervantes geenszins de ridderschap 
bespot , ziet men ook uit de lofredenen er op uit Don Quichots mond, 
die door elk lezer wel zullen beschouwd worden als te behooren tot de 
wijze redenen , die de verdoolde edelman sons houden kon. 

Alberdingk Thijm's meering , gedeeld door Multatuli (zie aanteekeningen 
achter de Bruid daarboven bi. 108 en 109), dat Don Quichot naast Sanche 
en de hein steeds weerstrevende wereldlingen Bene voorstelling is van liet 
idealisme, van het hoogere streven , dat bij de middelmatige meerderheid 
steeds bespotting en tegenwerking vindt , is zeker voor een deel waarheid ; 
doch niet geheel. De strekking, de aanleg van het boek is geenszins deze. Al 
te duidelijk zijn daarvoor de opzettelijke, meermalen herhaalde verzekeringen 
van cien Schrijver zelf, en hiertegen pleit ook het somtijds belachelijke 
van Don Quichots waan. Doch evenmin gaat het aan te beweren , dat 
in het veelgelezen, en altijd frissche en aantrekkelijke boek van Cervantes 
niets zou zijn, dan een letterkundig hekelschrift. Neen, daarvoor zijn 
sommige gedeelten ons weer te aandoenlijk, daartegen pleit, dat liet 
ons somtijds is, of het verhaal den schrijver bloed en tranen gekost heeft. 

Zou niet de volgende beschouwing de ware zijn: Cervantes , een echt ridderlijk 
man, ergert zich over de overdreven ingenomenheid met, en de 
navolging van allerlei romantische verhalen. Eiij wil dien invloed breken 
, hij zal ze belachelijk maken, die ridders van de boeken , die 

ridders en herders , en al die overdreven persoonlijkheden. Doch terwijl 
hij den overspannen ridder als lachwekkend type schept, is hij te veel 
dealist om niet te zien , hoe in vele van die dweperige denkbeelden Bene 


187 


Jonckbloet's uitdrukking te sterk is. Wij zien in allen 
gevalle, dat het stuk gemaakt is om de personen van Don 
Quichot en Sanche, en dat alleen op het eind de moraal, 
als noodzakelijk bestanddeel uitgesproken is, cene moraal, 
die wel in gew zig den zin uit het stuk te halen is, doch 
ook weer niet genoeg blijkt om hoofdmotief te zijn. Don 
Quichot, de partij van de wijsheid en van de trouwe liefde, 
kiezende tegenover de lagere, inaterieele huwelijksbegeerte 
van den boer, en die partij, door Don Quichots hulp zegevierende, 
ziedaar een dubbel motief, 't welk, goed toegepast, 
een stuk had kunnen dragen, dat wel degelijk eenheid 
had. 

Zooals ik straks reeds zeide, wordt het stuk opgehouden 
door Don Quichot, vooral door Sanche I'ance en door sommige 
comische tooneelen. Bij liet lezen van vroegere tooneelspelen 
kunnen wij niet genoeg er op bedacht zijn, dat men met teksten 
voor stukken te doen heeft, die vertoond moesten worden ; 
vooral daar sommige uitdrukkingen, zegswij zen, eigenaardig heden 
in den zinsbouw voor ons del natuurlijkheid verminderen. 
Bij den Don Quichot moet men zich dan ook de mise-enscène 
erbij denken (in den ruimsten zin van 't woord), om 

edele kerst schuilt; terwijl hij dien ridder in aanraking brengt niet de 
omgeving, terwijl hij Item tot bediende een materialist , doch een gemoedelijken 
kerel, geeft, gaat hij iets. meer zien in zijne figuren ; 
zijn hart gaat kloppen voor het edele in den ridder ; raset genoegen 
schildert hij de voortdurende ongelukken ook van den schildknaap, en 
hij verheft ze tot types , die meet zeggeil dan oorspronkelijk zijne tneening 
was. Zoo krijgen wij den idealistischen Don Q,nichot, en den nucliteren 
materialist Sanche , die te zaaien vereenigd den lnensch , den vollen 
mensch zouden vormen, roet open oog voor al, wat verfreven en schoort 
is, rasaar ook tegelijk voor vat noodzakelijk en nuttig is. 

Deze loop van zaken zou volstrekt niet vreemd zijn ; m eerrna.alen begon 
een dichter of schrijver alleen om de strekking, om een bepaald doel te 
bereiken, een werk, waarin Prij later zijne geheele ziel, het diepste van 
zijn gemoed legde. 


188 


zich een denkbeeld te kunnen maken van den indruk, dien 
het op toeschouwers maakte, en dien de schrijver bedoelde. 
Als wij hierop wel bedacht zijn, zal het stuk er zeer bij 
winnen. ik wil nu eenige van de aardigste tooneeltjes aanwijzen 
met bijvoegiiig van de wijze, waarop men ze voorgesteld 
moet denken. 

Je Bedrijf, 5e tooneel. De beide verliefden verlaten de 
plaats, daar zij iemand hooren naderen, en tegelijk ziet 
men Don Quichot aankomen, mager, in 't harnas gestoken 
en gezeten op zijn knokigen Rossinant; naast hem 
of beter nog schuin achter hem rijdt de dikke Sanche op 
zijn ezel. Don Quichot meenende, dat er cene jonkvrouw 
aangerand wordt, roe met luider stemme: »Stae Ridder,

ptwat heeft die.........." maar de nuchtere schildknaap laat

. * 
er leukjes op volgen 

„Ja oele, hy gaet fluiten . . . 

Als hij nu op zijne vraag , wat verder te doen, hoort, dat 
zijn lEJeer naar het steekspel in Saragossa wil , wordt hij 
weemoedig , en beklaagt zich zelven en zijn ezel in de 
reeds aangehaalde klacht. Don Quichot is peinzend blijven 
staan, doch stijgt nu af, en laat de beesten rusten. Eerst 
echter houdt hij cene verheven aanspraak tot zijn paard. 
Dan gaat hij in even verhcven woorden zich beklagen over 
zijne geliefde. Onder die alleenspraak wordt Sanche's stemming 
niet beter, en hij zegt naar huis te verlangen. Don 
Quichot paait hem met beloften, waarop Sanche zegt: 

„In 't admirantsehap heb ik ook al vry wat zin, 

Of mack inc maer zo'n graef, of prins, 't ken jou niet 

[scheelen, 

Al wierd ik Keuning, als je tog bent aen het deden, 

Zo leg me maer wat toe, van d'eenen brui, of d'aêr: 

Hy kan ligt knippen, die een lap heit met een sehaer; 

Maer 'k wou dat ik het zag gebeuren, zei de blinde," 


189 


Dan verschijnt Kamacho (6e tooneel) en I)on Qaichot 
wapent zich. In de verhevenste termen begroet hij den lompen 
boer° , die bevreesd wordt , en tot bevrediging zijne 
beurs wil geven. Sanche grijpt er haastig naar , en ondanks 
Don Quichots bevel , opent hij haar , en laat de munten 
door zijne handen glijden : 

„Het zinne spaense matten." 

Herhaaldelijk heet Don Quichot hem het geld over te 
geven, doch niet voor Bene bedreiging met slagen geeft hij 
schoorvoetend toe , om , zoodra de boer de beurs wil aannemen 
, ze weer terug te trekken , en na Bene nieuwe 
bedreiging van zijn Heer, haar op eens terug te geven, 
haastig , als bang van weer te bezwijken : 

„Daer is het , daer." 
Ook het geheele verdere tooneel met den boer is aardig , 
en maakte zeker indruk op het publiek. 
IIe Bedrijf, 1 e 3e tooneel. De geheele scène met Jochem, 
den ijdelen , lichtgeraakten , met zich zelf ingenomen poëet , 
hoewel wat te lang gerekt , is aardig bedacht. Indien de 
boer Kamacho zijne rol goed speelde, kan zijne ruwe, ongeduldige, 
en ten laatste toornige houding een goed contrast 
gemaakt hebben met die van den poëet. 't Voortdurende haken 
om weg te komen, en het telkens door den dichter , desnoods 
tusschenbeide bij een punt van de mouw, . weerhouden 
worden , kan zeer goed zijn geweest. Te meer effect deed 
dit zeker, doordat men in dien tijd dichters als Jochem 
kende. Aardig is het ook, als de ridder Jochem vindt , en 
Sanche hem eerst snoevend verwijt, dat hij voor boeren 
vreest , maar ten slotte toch met hem instemt, dat het 't 
beste is heelhuids naar bed te gaan. 
IIe Bedrijf, 4e tooneel. Jochem vlucht uit vrees voor Kamacho. 
Don Quichot begrijpt de reden niet, en meent, dat 
het aan zijn gezicht ligt, doch Sanche zegt: 


Wel neen, dag hofsteê 1), zie je 'ein giiider dan niet loopen?" 

Zoodra de boer verschijnt, klimt Sanehe, ondanks zijn 
gezette gestalte, in een boom, en spoort vandaar zijn 
heer aan: 

,,Kourasie, nou, myn Heer t" 

Pan weder: 
,,Slae (lood maer. 
't Is inaer een Tovenaer, (laer is niet aeri bedreven." 
Of: 
,,Men Heer, sine eiëren in de pan, 
Daer kommen metter tyd muer quaeje kuikens van." 

Zoodra Kamacho belooft naar Tobosa te trekken, laat 
Sanche zich afzakken en komt naderbij, en voegt den boer 
ten laatste toe, doelende op het bodenbrood: 

,,Maer apprepo; de helft van al wat ze 'an jou schenken 
Behalveit slaegen ?" 

Tooneeltjes, als waar de koks met hunne potlepels Don 
Quichot bestrijden, als waar Sanche in den deken gesold 
wordt, moeten vooral het minder ontwikkelde publiek zeer 
voldaan hebben. 

Ten slotte wijs ik als op goedgeslaagde tooneelen, opdat, 
waar Bazilius Quiteria ontmoet, en hij haar van ontrouw 
verdenkt, en op dat van de bruiloft. Het eerste kan door 
goede spelers effect gemaakt hebben; de overwinnende 
liefde van Quiteria, gestuit door de bittere woorden van 
Bazilius, die niet gelooven kan aan hare trouw, daar zij 
niet toestemt in de vlucht. Het tweede met al zijne drukte, 
en woeligheid, met zijne brujloftsdansen en gelukwensehen, 
leverde zeker een aardig schouwspel op. 

Laat ons nu wat meer in het bijzonder de karakters 

1) Vgl. ons »Complimenten indien zin. 


191 


beschouwen. Van Quiteria, Bazilius en den Vader is niet 
veel te zeggen; het zijn de gewone verliefden, met 
den huweljksschat-zoekenden vader; niet slecht geteekend, 
althans de eerste twee, doch ook niet veel meer; de pastoor 
beteekent ook niet veel; hij is van de tamme soort, en 
wordt goed geschetst in deze vraag van den vader met 
het daaropvolgende antwoord: 

„Hoe, smaakt het niet pastoor ?" 
„Ja, maar ik heb zo wel." 


Kamacho is overal de lompe boer,‚ gul , maar onbehouwen 
; hij praat veel over de rijke bruiloft , al het vleesch 
en den wijn , en is ten slotte , hoewel noode, te bewegen 
zijne bruid te. laten. Diep gewortelde liefde is er niet; 
meer eerzucht om het mooie meisje het zijne te noemen. 

De kok was aardig voor het parterre door zijn brabbeltaal 
, een algemeen aangewend middel om veel toejuiehers 
te krijgen. 

Meer zorg is er besteed aan Don Quiehot en Sanehe. 
Don Quiehot is overal de verdoolde edelman ‚ nobel van 
karakter ‚ fier en vol verheven gedachten ‚ niaar zieh voortdurend 
bedriegende in zijne omgeving, altijd molens voor 
reuzen houdende, en dien ten gevolge voortdurend geminacht 
en mishandeld. Wil Kamacho geld geven -hoewel 
arm, Don Quiehot versmaadt het; ziet hij Jochem mishandeld 
ter neêr liggen, hij wil hem bijstaan; is Bazilius 
ongelukkig in zijne liefde, hij wil hem helpen, desnoods met 
opoffering van zijn leven. Doch Kamacho houdt hij eerst 
voor den ridder Splandor, later voor een toovenaar; in den 
kok ziet hij een vermomden prins; op draken wil hij 
Jochems vijanden achterhalen. 

Sanche Panee is eigenlijk de persoon, die aller aandacht 
trekt, wiens optreden altijd een glimlach te voor



192 


schijn roept. Hij is zeker het beste van allen geteekend. 
Reeds zagen wij uit aanhalingen, hoe hij zich uitlaat, 
hoe hij zich gedraagt. Meest op eigen voordeel gesteld, 
maar toch niet ongevoelig voor anderen, zooals hij dan ook 
uiterst gehecht is aan zijn grauwtje , zijn „koning" , zijn 
„broer". Maar wat hem het beste bevalt , is lekker 
eten, rijkelijk drinken. Zoodra de kok opkomt, ruikt hij 
zoo' n lucht van gebraad , en zijn hart gaat open ; als de 
bruiloftstafel verschijnt , pakt hij spoedig een hoentje en 
een flesch wijn ; als Bazilius , en ook als Kamacho Don 
Quichot uitnoodigt, wil hij 't eerste daarheen marcheeren, 
waar hij denkt, dat Bene tafel zal gereed staan. Uit de 
quaestie met de beurs zagen wij zijne begeerte naar geld, 
trouwens niet geheel ongewettigd , daar hij geen loon , wel 
beloften kreeg. Bang is hij uitermate ; als hij in den boom 
liet gevecht heeft gezien, schreeuwt hij steen en been , dat 
hij gewond is „van den schrik." Als meer vreesachtige 
menschen is hij bijgeloovig, en schoon hij anders nuchter 
uit zijne oogen ziet, doet de vrees hem somtijds toovenaars 
zien, waar niets of althans niets bovennatuurlijks is. In 
zijne alleenspraak zagen wij dit allernaïefst uitgedrukt. 

Vooral de figuur van Sanche bewerkte zeker de populariteit 
van het stuk. En populair was het. Dit blijkt ten duidelijkste 
uit de verschillende drukken. Tot die populariteit 
werkte ook zeker mede de figuur van den bruiloftsdichter, 
het type van den ongenialen gelegensheids-verzenmaker; 
Langendyk spot hier met de vele inlapsels om het rijm 
aangebracht , en met de vele Godennamen en helden-of 
heldinnennamen uit de oudheid , een euvel, waartegen 
Joächim Oudaen ten sterkste geijverd had, doch dat zeker 
niet afgenomen was door J. Blasius Geslachtboom der goden 
en godinnen. Ook Langendyk is van de gehekelde fouten 
niet ten eenenmale vrij te pleiten, maar toch is hij zeker 


193 


niet zwaar te beschuldigen, als wij zijne verzen bij die 
van anderen uit zijn tijd vergelijken. 

De figuur van Jochem is goed geslaagd; ijdel, aanma^ 
tigend , spoedig beleedigd, zonder werkelijke bezieling, in 
rijm en klinkklank poëzie zoekend, en persoonlijke beleedigingen 
door hekeldichten wrekende. Aardig is de ontboezeming 
van Jochem, waar hij de catastrophe mee heeft 
bijgewoond:: 

„Bloed ! bloed! wat meen ik daar pasquillen van te maaken, 
Dat al de parsen van heel Spanje zullen kraaken, 
Ik zal je leeren voor myn vaerzen, my te slaan. 
Ik zal by al de acteurs van 't heele land omgaan, 
Ja plakken 't in de stad op hoeken van de straaten 
En kokerboomtjes." 


En als men hem wil bevredigen: 

„Pasquillen maaken op zo'n stuk, laat geen Poëet." 

Ziedaar woorden, die kenmerkend zijn voor den tijd. 
Dat de dichters in hunne veeten niets ontzagen, zal straks 
nog blijken (Hoofdst. XXII). 

Wat de taal betreft, deze kan ik alleen naar de latere 
drukken beoordeelen, daar ik den eersten niet heb kunnen 
te zien krijgen. Over 't algemeen is ze zeer verzorgd, vrij van 
onkieschheid, en alleen hier en daar treft ons een woord, 
dat in onze ooren plat klinkt 1). 

Zooals zijn streven was, heeft Langendyk zeer goed 
onderscheid gemaakt tusschen de taal van zijne personen 
naar hunnen stand en naar hun karakter. Wat het Waalsche 
dialect aangaat, dit is geloof ik, niet altijd getrouw, doch 
toen zeker eischte men dit in een blij- of kluchtspel niet. 

De stof voor zijn blijspel ontleende Langendyk aan den 

1) Eene enkele plaats is er, waar misschien eene dubbelzinnigheid 
bedoeld is, die dan zeer grof zou zijn. 

13 



194 


roman van Cervantes. In het negende Boek Hfdst. II— V 
verhaalt een student het ongeluk van Bazilius. Langendyk 
brengt dit in eenige bedrijven over. 

Bij Cervantes ondersteunt Don Quichot het verzoek van 
den zg. stervenden Bazilius , en hakt hij na het huwelijk 
den knoop door met zich tusschen de strijdende partijen te 
stellen , en te beweren , dat de wil des Hemels het zeker 
zoo beschikt heeft , dat Bazilius arm is , en dus minder goed 
zijne geliefde missen kan , dan Kamacho , die rijk is , en dus 
spoedig Bene nieuwe geliefde vinden kan , en dat ook 
niet ongedaan is te maken , wat reeds geschied is. Langendyk 
is onhandig genoeg om dit voorbeeld niet te volgen ; had 
hij Don Quichot ook zóó doen optreden , de eenheid zou er 
door gewonnen hebben. Hij laat Don Quichot Kamacho uitdagen, 
wat in 't geheel geene gevolgen heeft , terwijl de 
bewering, dat er niets -meer aan te doen is, Bazilius in 
den mond gelegd wordt. Bij Cervantes zwijgt Quiteria, als 
versteend van schrik , bij Langendyk zweert zij haar bruigom 
haat, indien hij den wensch van Bazilius niet inwilligt. 
Bij Cervantes laat Bazilius het feest op zijne kosten doorgaan 
, doch trekt zich terug, bij Langendyk viert hij er 
meteen zijn huwelijk. 

Dit zijn zeker geene verbeteringen; eene aardige verbetering 
daarentegen is het, dat Langendyk Sanche Pance het 
hoentje laat wegnemen, terwijl bij Cervantes de kok het 
hem geeft. Verder heeft hij niet ongeschikt eenige episoden, 
bij Cervantes elders verhaald , hier ingelascht, b.v. het sollen 
in den deken, de quaestie van de beurs (bij Cervantes 
vinden D. Q. en S. P. de beurs , en S. P. wil het 
onderzoek naar den eigenaar achterwege laten) , de lief koozing 
van den ezel. 

Een verschil in de beschrijving van Sanche bij Cervantes 
en Langendyk is, dat de laatste hem wel enkele spreek



195 


woorden laat gebruiken , maar niet , zooals bij Cervantes , 
voortdurend , te pas of te onpas. 
Langendyk voert den vriend van Bazilius , de speel 

vader van de laatste in.-noote van Quiteria , en den 
Geheel van eigen vinding is ook de persoon van den kok , die 
door Cervantes alleen genoemd wordt. Deze persoon beteekent 
echter niet veel ; zijn Waalsch gebrabbel was goed 
voor het volk ; alleen de vond, dat hij Sanche Pance uitnoodigt 
het spit te draaien , dat deze het verkeerd opvat en 
hij zich in postuur zet met zijne schuimspaan tegenover 
den geharnasten Ridder, is goed. Dat hij in den kok ondanks 
de niet zeer groote verdiensten een populairen persoon 
schiep, bewijst dunkt mij een kinderprent 1), waarop een kok 
den naam draagt van Vetlasoepe. 

Geheel van eigen vinding, en daarbij goedgeslaagd, is 
Jochem de poëet. 

Gaan wij nu eens de geschiedenis van het stuk na. Het 
L e e v e n deelt mede, dat Langendyk op zijn zestiende 
jaar den Don Quichot ontwierp en voltooide. Dit zou zeer 
goed overeenkomen met het verschijnen juist op dien tijd 
van een nieuwen druk van den Don Quichot van C e r v a n t e s. 
De voorrede voor den tweeden druk van zijn blijspel zou 
ons in twijfel kunnen brengen. De wijze van spreken daar, 
doet denken aan een later ontstaan. Hij zegt, dat het hem 
menigmaal verwonderd heeft, dat er zoo weinig voor blij 

uit Cervantes' geestig boek geput is, slechts twee-spelen 
voorbeelden kent hij 2) ; en dat, hoewel hij diens roman 

1) De bedoelde prent is eigenlijk een spotprent op de Belgen uit den 
tijd van den opstand van 1830. 
2) Mij is er slechts één der door Langendyk bedoelde stukken bekend: 

Den grooten en onverwinnelyken Don Quichot de la Manche ofte den 
ingebelden ridder met zyn schildknaap Sanche Pance door C o r n. Wils. 
Anzst. 1682. 8°. Misschien hebbeu wij het tweede te zien in Don Q'uichots 
verlossing uit S. Morena, waarvan drukken z. j. voorkomen. 


 I 96 


,,meniginaal van braave Dichteren [heeft] hooren pryzen." 
Jk vond my, vervolgt hij , ,,dan eindelyk door lust aan


"

genoopt om een spel van die stoffe te dichten." Uit deze 
woorden zou men eerder opmaken , dat hij het blijspel 
vervaardigde , nadat hij reeds meer met dichters in aanraking 
was geweest , of zou die mededeeling omtrent de 
dichters zien op zijn verblijf bij Sewel? Doch in die voorrede 
spreekt hij , alsof het stuk niet lang geleden vervaardigd is. 

't Zou kunnen, dat hij reeds vroeger speelsgewijs een stuk 
ontworpen had en 't nu eerst in ernst voor 't tooneel bewerkt 
had. Zeker is er echter niets uittemaken. 

In 1711werd het stuk voor 't eerst vertoond , en wel 
driemaal achtereen onder veel toejuiching. 

In 1712 verscheen de eerste druk , voor den auteur,, met 
een plaatje , door Langendyk zelf geteekend : waarschijnlijk 
was dit op een koopje , daar ook de uitgave zelf niet van 
de beste was, zooals blijkt uit de voorrede van den tweeden 
druk, die in een beter gewaad gestoken" heet. Deze 
uitgave heb ik niet gezien. 

Nog in 't zelfde jaar verscheen de tweede druk bij H. 
van de 0-acte, met een vrij leelijk plaatje door J. Wande 
laar geteekend, door M. Elgersma geëtst, dat den gewaanden 
zelfmoord van Bazilius voorstelt. Op den titel vindt men 
een ongeteekend vignet. 

In 't jaar 1714 kwam er een derde, ,, merkeljk verbeterde" 
druk in het licht, bij denzelfden uitgever, met hetzelfde 
plaatje en 't zelfde vignet. In cene voorrede geeft 
Langendyk rekenschap van vele veranderingen door hem ge 

zij op 't aanraden van kenners,'t zij uit eigen beweging, -maakt,'tdaar hij nu meer kennis van zaken had. Die veranderingen 
zijn de volgende. De gapingen tusschen de tooneelen heeft 
hij trachten aan te vullen door kleine tusschentooneelen. 
Enkele namen van boeren heeft hij veranderd in Spaansche. 


197 


Om te verklaren, waar de deken van daan komt, waarin 
Sanche gesold wordt , heeft hij eenige regels ingevoegd. 
Maar wat de grootste verandering is : om hen , die den 
roman niet gelezen hebben , eenigszins op de hoogte te 
brengen van den persoon van Don Quichot, heeft hij 
een geheel tooneel vooraan gevoegd , waarin Valasko met 
Bazilius over hem spreekt. Ten slotte heeft hij de speel 

er in gebracht, omdat het wat vreemd scheen,-noote Laura 
dat Quiteria altijd zoo alleen ronddwaalde. Meer aanmer1kingen 
waren er hem gemaakt , doch niet alles wilde 
hij veranderen. - Zoo had men bezwaar gevonden in den 
Waalschen kok , omdat het stuk in Spanje speelde ; dit 
vond hij „(onder verbetering) eene slechte critique." Men zou 
dan immers evenmin de Spanjaarden Hollandsch mogen laten 
spreken. Evenzoo verwerpt hij de aanmerking op de boerenta 
l van Sanche. Een Waal laat hij gebroken Hollandsch, 
Sanche boeren-Hollandsch spreken, dat is klaar, of moet 
men Andromache Trojaansch, Heraklius Latijn laten spreken ? 
Er is een liedje, dat mogelijk beter weggelaten was, evenals 
meer dingen, doch hij wilde daar het zoo menigmaal vertoond 
was, eer iets bijvoegen, dan iets weglaten, „om luiden 
van minder kennis in dat slag van Dichtkunst te gemoet te 
komen." 

De meeste veranderingen, men ziet het, zijn verbeteringen; 
een enkele maal is een invoegsel, om twee tooneelen 
aaneen te brengen, niet bepaald gelukkig. Het nieuwe 
tooneel vooraan is op zich zelf beschouwd, in theorie, toe 
te juichen; in de praktijk wint het stuk er niet bij. Noodig 
was het voor hen, die den persoon niet kenden, maar dat 
Valasco en de ongelukkige minnaar een dergelijk gesprek 
over den zonderling Don Quichot gaan houden, komt den 
lezer zeer vreemd voor. 

Wat de taal betreft, vele fouten zijn verbeterd. Opmerking 


198 


verdient het accent op de e van blijspel in den titel ; het komt 
in het stuk niet voor. Zooals ik reeds vroeger zeide, was 
Langendyk in dit jaar, 1714, in twist met Nil Volentibus 
Arduum , zoodat het niet als navolgingszucht te beschouwen 
is ; doch waarschijnlijk vond óf hij, óf de uitgever in dit 
geval het accent nuttig. Over 't algemeen lachten hij en 
zijne vrienden met het accenten-stelsel. 

Wij zien , dat hij hier nog meer dan in de twee eerste 
drukken naar regelmaat, naar geleidelijken voortgang getracht 
heeft. Dit dankte hij aan meerdere kennis. In den 
tweeden druk had hij reeds gezegd, dat hij de Fransche 
tooneelwyze (ik had haast gezegt wetten)" had zoeken te 
volgen, en voornamelijk de eenheid van tijd en plaats in 't 
oog gehouden had. 't Stuk begint in den morgen , en 
eindigt na den middag. Die theoretische kennis zal hij 
hebben verkregen door zijn omgang met de leden van het 
kunstgenootschap Constantia et Labore, waarvan H. van de 
Gaete de drukker was. De richting van dit genootschap 
was, zooals wij uit dit stuk zien, ongeveer dezelfde als die 
van Nil Volentibus Arduum. 

In 1721 verscheen de vierde druk van den Don Quichot in 
het eerste deel van Langendyk's Gedichten. De voorrede is 
dezelfde als die voor den derden druk; alleen is het woord 
derden in vierden veranderd , en als een van de dingen, die 
veranderd zouden kunnen worden , noemt Langendyk hier 
niet in't bijzonder een der liedjes. In den tekst zijn slechts kleine 
veranderingen aangebracht, 't zij in de spelling, 't zij in de 
teekens, 't zij in de hoofdletters. Op den titel een ander vignet. 

Nog in't zelfde jaar kwam de Don Quichot weder afzonderlijk 
uit. Deze vijfde druk „merkelyk verbeterd", toont weinig 
veranderingen, meest van denzelfden aard als die in den 
vierden. In de voorrede derde in vijfde veranderd , en 
het liedje niet genoemd. Op het titelblad een vignet , door 


199 


A. van der Laan geteekend en geëtst. Deze uitgave is van 
H. Bosch te Amsterdam '). 
Daarop verscheen er weder een nieuwe druk in 1736. 
In den tweeden druk van de twee deelen Gedichten kwam 
de Don Quichot natuurlijk weder voor. Ook in 1800 en 
in 1819 kwamen er afzonderlijke drukken uit. In 1829 
zag in Rotterdam het eerste deel het licht van eene 
gezamenlijke uitgave der Dichterlijke werken , waarin ook 
de Don Quichot. Voor de elfde maal kwam het uit, zonder 
vermelding van plaats of jaar , waarschijnlijk omstreeks 
1840, en ten laatste werd het dozijn volgemaakt door 
opneming van dit stuk in het Klassiek, Letterkundig Pantheon 
van Roelants in 1854. 

Dit , wat de drukken aangaat. Hoe ging het op het tooneel ? 

Wij hoorden reeds, dat het bij de eerste verschijning op 
den Amsterdamsehen Schouwburg in 1711 driemaal achtereen 
met veel toejuiching gegeven werd. In den derden 
en vijfden druk (1714 en 1721) staat in de voorrede, dat 
het stuk „buiten [zyne] verwachting, vry gelukkig op het 
Tooneel, tot nog toe geweest is." 

Alberdingk Thijm vermeldt in de Aanteekeningen bij 
Twee Pieters, dat in 1717 voor de Czarin van Rusland 
de Don Quichot werd opgevoerd. De recette was toen 

f674-8. 


Uit eene verzameling aanplakbiljetten, in de collectie 
Human, op de Bibliotheek te Amsterdam, blijkt, dat van 
1760 tot 1800 de Don Quichot bijna geregeld eens of tweemaal 
's jaars gegeven werd, in het speelseizoen 17 75-1776 
zelfs driemaal. Van 1800 tot 1820 werd het stuk sommige 
jaren niet, andere tweemaal, in het seizoen 1818-1819 

`) Deze uitgave bevindt zich te Haarlem in de Stads-Bibliotheek. De 
andere alle te Leiden, 


200 


zelfs zeven malen vertoond. Uit cene verzameling programma's 
in dezelfde collectie , welke loopt van 1826 tot 1859, blijkt, 
dat de Don Quichot in 1826 en 1830 telkens eens , in 1833 
tweemaal, in 1835 en 1837 weder telkens eens, in 1846 
driemaal en in 1852 weder driemaal vertoond werd. 

Den 14er April 1852 •schijnt voor de laatste maal een 
van Langendyk's stukken, en wel de Don Quichot, gegeven 
te zijn. De nu nog levende auteur Veltman trad in de 
titelrol op. 

De ontvangsten, met den Don Quichot gemaakt, zijn zeer 
verschillend: zoo vond ik in 1737 de som van f 419-16; 
in 1767 f 800—; in 1768 f 514 8 ; in 't seizoen 17751776 
eens f 431-10, eens f 265-80 en eens f 419-4; 
in 't seizoen 1778-1779 f 557. 

Nog enkele woorden over latere stukken, waarin Don 
Quichot voorkomt. 

Waarschijnlijk door Langendyk's populair blijspel geïnspireerd 
is de Don Quichots verlossinge uit Sierra Morena. Er 
komen twee drukken voor zonder jaar, een van 1723; alle zijn 
te Rotterdam verschenen. In cene voorrede , die onderteekend 
is door J. van Hoven, een acteur van de reizende troep 
van J. van Ryndorp, wordt het ontstaan van dit stuk toegeschreven 
aan een voornaam Heer, die onbekend wenscht 
te blijven. De schrijver zal wel Van Hoven zelf zijn. De 
opzet is gebrekkig, de teekening van den dolenden Ridder 
en zijn schildknaap veel minder juist dan bij Langendyk, 
de taal erbarmelijk, en 't geheel weinig geestig of zelfs 
grappig. 

Eene speculatie op de populariteit van den naam deed te 
voorschijn komen De nieuwe Don Quichot; een vlug geschreven 
stukje, dat alleen in den naam van den hoofdpersoon, 
een ouden Vrijer,, en de hongerigheid van zijn knecht Ja s j e 


201 


overeenkomst heeft met den roman van Cervantes, en de 
daaruit ontleende spelen. 

Eindeljjk noem ik volledigheidshalve de in 1857 uitgekomen: 
Don Quichot op de bruiloft van Kamacho. Balletpantomime 
(Naar het Fransch van) L. J. Mil e n door A. 

P. Voitus van Hamme'). 
1) Daar in dit ballet ook de solpartij van Sanche is ingevoegd, zou 
men kunnen denken, dat het gemaakt was in navolging van eene vertaling 
van Langendyk's D. Q., hoewel het geheel een Spaansch karakter 
draagt. Lene versterking van die meening karr men vinden in eene groote 
prent, zeer goed geteekend en geëtst, die voorstelt den geplaagden S. P. , 
en w. o. eenige regels uit het blijspel, met eene Fransche vertaling 
op rijm er naast. De prent is geteekend en van figuren voorzien door 

R. V ink e 1 e s naar de decoratieschildering van A. v a n d e r G r o e n 
(1774) en geëtst door R. en H. V i n k e l e s. 

HOOFDSTUK X. 

DE ZWETSER. 

INHOUD. 

Het tooneel stelt voor eene kamer in het huis van Ernst. 

Ernst , een Edelman van burgerlij ken staat , onderhoudt 
zich met zijne dochter I z a b e 1 over Karel , die haar het 
hof maakt, maar door den vader om zijne burgerlijke 
afkomst verworpen wordt. Zijn pretendent is een Duitsche 
kapitein, Hans Zwetser , van adellijk bloed. 

Al spoedig komt deze persoon zelf binnen. Hij begint 
het meisje op eenigszins vrijpostige wijze tegen haar zin 
het hof te maken. De knecht van den kapitein, de mof 
S l e n d e r hin k e , blijft op den achtergrond, evenals K a try n, 
de meid , die af en toe eene schampere aanmerking ten 
beste geeft. Ernst gelast haar, wijn te brengen. Zij brengt 
met opzet een fiesch azijn. Ondertusschen voeren de anderen 
een gesprek over liefde, dapperheid enz. Naar aanleiding 
van eene aanmerking van Katryn, begint Ernst een ver 

praatziekte der vrouwen, en zegt, dat eene-haal over de 
dame heeft verteld , dat Karel met zijne dochter wandelde 
en naar de comedie ging, en daar zoo veel „leeven" maakte, 
dat van de staanplaatsen werd geroepen: „zwyg wat stil 
daar in de logie." 1) De wijn wordt intusschen ingeschon


') Over het ongepaste gedrag, en de storende vrijheden, die het 
publiek zich somtijds in den Schouwburg veroorloofde, zie men: C. N. 


203 


schonken , en onder het praten over wijn en drinken, haalt 
de kapitein zijn knecht aan als toonbeeld van een goeden 
drinker; deze vat de flesch aan, maar spuwt het gedronkene 
uit. Ernst en de kapitein proeven nu, en moeten evenzoo 
doen. De vergissing blijkt; Katrijn gaat met de dochter 
wijn krijgen uit den kelder. De kapitein beveelt zijn 
knecht een „Weksel" te halen, de knecht verstaat Wessel. 
Hij vertrekt. 

Er wordt gescheld en Karel verzoekt een onderhoud. 
Zoodra de kapitein dit hoort, vraagt hij verlof om te 
vertrekken, en zoekt de achterdeur. Ondanks 't noodigen 
van Ernst vertrekt hij. Karel, die intusschen moest wachten, 
komt nu binnen, door Ernst met spot aangesproken: 

„Ei, vrinden ziet, dat is een kostelyk portret! 

Dat 's koopmanagtig: ziet wat staat de pruik hem net, 

Beziet dien degen." 

Over zijne dochter wil hij niet gesproken hebben; hij 
is een burgermanskind, zij van adel. Nu ontwikkelt er 
zich een gesprek over den adel 1). Ten slotte waarschuwt 
Karel, den kapitein Zwetser niet te vertrouwen, doch Ernst 
wil niet hooren en wijst hem de deur. Karel heeft nog 

W y b r a n d s: Het Anstei'dantsche Tooneel in '1617-1772, en ook V a n 
Effen: Holl. Spectator. Dl. II bl. 536 en vlgg. 

In Wybrands vindt men een besluit tot handhaving van de orde, 
doch niet vermeld is er, dat er op de aanplakbiljetten gedurende de mnaanden 
September en October van 't jaar 1762 onder het programma eene waarschuwing 
gedrukt stond: »Niemand zal in de Schouwburg Taback rooken, of 
eenige Baldadigheden aanregten, hetzij met Nootendoppen of eenige andere 
Vuiligheden op den Aanschouwer te werpen , op de boete van 3 gulden, 
en boven dien uit de Schouwburg te werden geleid." 

Ook later scheen het weder noodig, dat een tijdlang eene dergelijke 
waarschuwing onder op de aanplakbiljetten werd afgedrukt. 

1) Groote overeenkomst is er tusschen dit gesprek over den adel, en 
dat uit .De Neven van H. v a n d e n B e r g h. Deze heeft zeker Langendyk 
gelezen, en hem hierin onwillekeurig gevolgd. 


204 


juist gelegenheid , Katryn in te fluisteren , dat zijn knecht 
zal komen , om te spreken over een redmiddel. Ernst ver 
ook spoedig , om het nieuws te gaan lezen.-rekt 

Terstond verschijnt nu de knecht , Krispyn, het echte 
type van den slimmen bediende, natuurlijk tevens vrijer 
van Katryn. Hij verkleedt zich als Bene oude vrouw , om 
in die gestalte 't een en ander aangaande den kapitein aan 
het licht te brengen. Er wordt gescheld en Slenderhinke 
de mof, komt met drie hannekemaaiers binnen , waarvan 
er een , Wessel , een broeder van Hans Zwetser is. Slenderhinke 
maakt Katrijn het hof, en geeft haar metworst en ham. 

Nu komt Ernst te huis , en verneemt van de moffen , dat 
zij familie van Hans Zwetser zijn. De twijfel begint zich in 
zijn binnenste te ontwikkelen ; de verkleede Krispyn komt 
op , en doet dien twijfel toenemen door een verhaal , dat 
Hans in Keulen Bene bruid heeft laten zitten. Ernst beveelt 
het vrouwtje (Krispyn) straks terug te komen, als de beschuldigde 
persoon er zijn zal. De dochter tracht haar 
vader vóór Karel te stemmen. De moffen, die Ernst eerst 
weggezonden had, komen terug, om op hun Heer en broeder 
te wachten. Ernst verstopt hem in Bene andere kamer -
Karel en de verkleede Krispyn komen, en worden ook ver

-

stopt. Nu komt Hans Zwetser, en wordt, opdat hij geen 
argwaan zou opvatten , als gewoonlijk ontvangen. Ernst let 
op , dat zijne taal geen goed „hoogduits" is. Spoedig werpt 
hij nu het morn af, en zegt, wat hij vernomen heeft. 
Hans houdt zich groot, maar verwart zich. De moffen 
komen binnen en spreken hem als bekende aan; ook Krispyn 
treedt voor den dag en ten slotte Karel, die hem alleen 
wil spreken. Hans werpt hem de handschoen toe, en daagt 
hem voor den volgenden dag uit; maar Karel wil terstond 
de zaak uitvechten. Hans wil ontwijken en bij de mof 
hulp zoeken, maar Krispyn als oude vrouw haalt een-fen 


205 


pistool te voorschijn en dreigt dezen. Hans Zwetser valt op 
de knieën en bekent alles; Ernst wil hem de deur uitjagen, 
maar Krispyn neemt eerst nog wraak op den kapitein-mof. 
Hij dwingt hem te spinnen, terwijl hij zingt: 

„wie heeft het ooit geleezen, 
Dat Hans de kapitein, 
Die alles wil doen vreezen, 
Moet spinnen voor Krispyn. 
Moet spinnen . . .. . . ." 
Krispyn werpt intusschen zijne vermomming af, en verhaalt, 
dat het voorval in Keulen werkelijk waar is. Maar 
zijne wraakneming is nog niet afgeloopen, hij dwingt den 
Kapitein zijne knevels af te knippen; daarna worden al de 
moffen verjaagd. 
Ernst geeft toestemming tot een huwelijk van zijn dochter 
met Karel , en Krispyn verlooft zich met Katryn. 

Uit deze korte inhoudsopgave kan men zien, dat De 
Zwetser eene echte klucht is; een nastukje, maar toch met 
eene bepaalde zedelijke strekking. De hoofdpersoon is een 
kermis-theaterfiguur. De situatie is hier het voornaamste; 
de karakters zijn maar zeer ruw aangegeven. De intrige is 
eene dergelijke als in het Wederzyds Huwelyks bedrog, 
nl. dat iemand zich anders voordoet dan hij is, om zoo een 
huwelijk te kunnen sluiten. Toch is er een groot verschil; 
hier is het bedrog niet van weerszijden, wat bij het genoemde 
blijspel juist het aardige is; hier is de intrige ook minder 
uitgewerkt: de aardigheid bestaat vooral in de veranderde 
houding van den roof, in zijn gebrabbel, en in de kermisachtige 
tooneeltjes met de moffen en den verkleeden knecht, 
en vooral in het eindtooneel , waar Krispyn den blufferigen 
Zwetser tot vrouwenwerk dwingt. 

Juist omdat wij hier blijkbaar te doen hebben met eene 


206 


klucht , en wij dus onze verwachting niet te hoog spannen , 
valt ons dit stuk niet zoo tegen als het Wederzyds 
Huwelyks bedrog , dat eene navolging van Molière en 
tegelijk van Hooft en Breero wil zijn. 

Wat de vinding betreft , Langendyk heeft in deze klucht 
zeer vrij gevolgd die van den Mof van I z a a k Yo s 1). 
Eigenlijk is volgen hier het woord niet; wie genoemde 
zeer platte klucht leest, zal zien, dat er een groot 
verschil bestaat, niet alleen in den vorm, maar ook in 
den inhoud. In den Mof komt een Hanneke de meijer", 
genaamd Jo c h i m, bij een schoenmaker, wordt als knecht 
aangenomen, werpt zich bij de dochter als minnaar op, 
doch wordt door haar en den leerjongen, haar vrijer, voor 
den gek gehouden, en door den vader weggejaagd. Overeenkomst 
in den inhoud zien wij in het hoofdmotief in zooverre, 
dat een mof door den vader eerst goed opgenomen, 
later weggejaagd wordt; verder dat de Duitscher dingt naar 
de hand van de dochter en zich bij het meisje afschildert 
als zeer rijk. 

Enkele gelijke details bewijzen, dat Langendyk de klucht 
van I. Vos kende. Bij dezen vinden wij ook de beschrijving 
van do reis en do zeeziekte, waarbij sommige uitdrukkingen 
bijna geheel dezelfde zijn; doch bij Vos is de zeeziekte 
zeer omstandig beschreven, bij Langendyk, minder 

') Wat den persoon van den Zwetser betreft, Dr. J. A. W o r p 
heeft in het Tijdschrift van de Maatsch. v. Letterk. te Leiden (VIII. 2) 
er reeds op gewezen , dat er overeenkomst is met den Spaanschen 
Brabander, en den Miles Gloriosus , zooals L. S m i d s, die op 't Holl. tooneel 
had doen verschijnen in zijn Geschaakte Cinthia '1688, en later P els in 
zijn Verwaanden Hollandschen Franschman. Met den Spaanschen Brabander 
is ze z e e r gering. De Zwetser herinnert het meest aan Don Rodrigo 

Braccamonte , een persoon uit Dr. Nie. Heinsius' M i r a n d o r (1695) door 
dezen waarschijnlijk aan een uit het Spaansch vertaald drama van 
Scarron : Les boutades du Capitain Matamore ontleend. 


207 


walgelijk, in enkele regels. Ook het drinken van azijn in 
de plaats van wijn , en het uitspuwen er van , dat bij Langendyk 
voorkomt , vinden wij terug in het drinken van olie 
door Jochim , en de daaropvolgende onpasselijkheid. Doch 
Langendyk heeft er verscheiden nieuwe personen ingevoegd, en 
om den kern eene geheel andere geschiedenis gemaakt. 

Wij hebben in Den Zwetser een voorbeeld van den 
zich rijk voordoenden minnaar , waarvan wij er ook een 
zullen zien , in het +ederzyds Huwelyks bedrog. Dat 
deze intrige meermalen voorkomt , is niet te verwonderen 
; het is een type, dat nu nog voorkomt, maar in 
Langendyk's tijd, naar het schijnt, zeer algemeen was. 

Wat de geschiedenis van dit kluchtspel betreft, het kwam, 
volgens het L e e v e n, in 1712 voor het eerst uit, doch 
wanneer het geschreven is, ligt in 't duister. Voor de tweede 
maal kwam het uit in de eerste gezamenlijke uitgave der 
Gedichten van Langendyk, in twee deelen (1721) ; daarna verscheen 
er eene afzonderlijke uitgaaf in 1733; in den tweeden 
druk der Gedichten komt het weer voor,, en ten slotte 
is het nog eens afzonderlijk gedrukt in 1789. Een voorbericht 
of naschrift vindt men niet. Langendyk had hier niet 
noodig eenige toelichting te geven; 't was eene klucht, zooals 
er tallooze verschenen waren , en ontwikkeling van theorieën 
dus overbodig. Het werd voor 't eerst vertoond den 17en October 
1712 l). Volgens de aanplakbiljetten in de collectie Hilman, 
werd het van 1760 tot 1820 de meeste jaren eens gegeven, 
enkele jaren tweemaal. Uit de verzameling programma's van 
Hilman blijkt, dat het na 1826 niet meer vertoond werd 2) 

. 

') Zie Dr. J. t e Winkel. Inleiding bij Langendyk's Wed. Huwelyks 
Bedrog. Zwolsche Herdrukken V. 

2 ) Indien het althans niet juist vertoond is in het speelseizoen 4 842-1843, 
waarvan de programma's ontbreken. Dit is echter niet aan te nemen. 


HOOFDSTUK XI. 

HET WEDERZYDS, HUWELYKS BEDROG. 

INHOUD. 
EERSTE BEDRIJF. Tooneel : eene straat voor de huizen van 
Constance (moeder van het meisje) en van een waard. 

L o d e w y k, een verloopen edelman, met Jan, zijn bediende, 
komt op. De eerste zoekt eene jonge dame, die hij 
onderweg heeft ontmoet, doch uit het oog verloren. Hij 
beklaagt zich, dat hij geene staat kan voeren, om het 
meisje het hof te maken. Jan valt hem in de rede: 

„Voer jy geen staat? 'k zeg met verlof, dat dat onwaar is, 

Hoe, hou je geen lakkeij ? geen pagie, sekretaris, 

Geen kok of kamerling ? en ook geen trezorier ?" 

Want al die waardigheden of betrekkingen vervult Jan, 
het factotum van zijn heer, en tevens zijn vriend en vertrouwde. 


Wij vernemen uit het gesprek, dat Lodewijk en zijn bediende 
door valsch spelen den kost verdienen; dat de eerste 
er eigenlijk door bezwaard is, zoo te leven; dat zij f 1500 
in kas hebben ; dat hier in de stad eene moeder en zuster 
van Lodewijk woonden, doch dat zij vertrokken blijken te 
zijn. Lodewijk deelt nu zijn plan mede, zich uit te geven 

voor een heer van groot vermogen , 
en zoo naar de jonge dame te vrijen. Jan zal zijn neef 


209 


zijn. Deze moet lakeien huren en voor alles zorgen. Zij 
zullen in het logement, waarvoor zij staan, hun intrek 
nemen. 

In eene alleenspraak beklaagt Lodewijk zich over zijn 
lot, en bejammert het, dat hij niet met Jan kan breken, 
omdat deze geheimen weet. Hij roept den waard buiten. 
Onderwijl komt Charlotte , het bewuste meisje, uit 't 
naburige huis, en geeft hare dienstmaagd K 1 a a r bood 

zij zelf gaat uit. -schappen op; 

Na haar vertrek spreekt Lodewijk de meid aan, en 
koopt hare medewerking door eene gift; zij geeft hoog op van 
den rijkdom harer meesteressen. Op eens komt Charlotte 
terug, luid roepende : 

„Och dieven , dieven, guiten ! 
Och! och! myn parelsnoer ! och buuren komt eens buiten !" 

Zij geeft voor, bestolen te zijn, om zóó in aanraking met 
den edelman te komen, wat gelukt. Lodewijk belooft de 
dieven te achtervolgen. Nu heeft Charlotte gelegenheid de 
meid, tevens hare vertrouwde , uit te hooren. Deze plaagt 
haar eerst wat door te zeggen , dat zij den edelman heeft 
meegedeeld , hoe zij in schuld zijn; doch belooft dan, haar 
te helpen. Nu vraagt het meisje haar het geld te leen , 
dat zij juist van Lodewijk heeft ontvangen. 

Een bode brengt een zakje geld, komende van 
Charlotte's broer,, die vroeger het huis verlaten had. 
De meid moet het porto voorschieten. Ook de moeder 
komt nu aan de deur,, en leest den bij gaanden brief, 
waarin haar zoon, Karel , schrijft, dat hij haar zijne 
vrouw zal komen voorstellen; hij is kapitein geworden, 
en wil haar dit geld schenken. De datum wist aan , 
dat hij dienzelfden dag er kan zijn. De moeder gaat 
naar binnen, en Lodewijk komt terug; hij heeft de dieven 

14 


210 


natuurlijk niet gevonden. Hij verklaart nu zijne liefde in 
hoofsche termen , doch Charlotte zegt , dat hare stand te 
nederig is bij de zijne. De meid geeft eenige staaltjes van 
ongelijke liefde , o. a. uit de Astree. Doch het meisje veinst, 
niets er van te willen weten , daar hij onbekend is. Lodewijk 
zegt , een Poolsche graaf te zijn , doch nu in plaats 
van Heer een slaaf, in hare „minnebanden" geketend. Hij 
zal hare moeder verlof vragen , haar te mogen bezoeken. 
Charlotte is verstandig genoeg, zich terug te trekken ; 
doch de meid voegt hem toe : „Heer graaf kom jy maar, 
flus." Intusschen komen Jan, twee lakeien en een kruier 
met een koffer aan. Allen treden binnen, de vrouwen in 
haar huis, Lodewijk en Jan in de herberg. 

TWEEDE BEDRIJF. Eene kamer ten huize van Charlotte's 
moeder. 
Charlotte heeft toilet gemaakt, om Lodewijk te ontvangen. 
Zij vraagt Klaar, hoe zij er uitziet: 
„Zeg hoe hangen myn mansjetten ?" 
Klaar. „So wel , en fraaij, dat ik ze hou voor minneiietten." 
Charl. „Hoe staan myn moesjes ?" Klaar „Wel." 
Charl. „En hoe is myn koleur ?" 
Klaar. „Bezonder fraaij." Charl. „Hoe ruikt myn adem ?" 
Klaar. „Zoet van geur, 

Na muskus." Charl. „Neen: het is katsjoe dat wy gebruiken." 
Waarop Klaar niet onaardig laat volgen: 
„Goed ; anders mogt de graaf de lekk're zuurkool ruiken, 


Die gy gegeeten hebt." 

Deze woorden zegt ze onverstaanbaar, zoodat Charlotte 
vraagt: „Wat zegt gy ?" 
Klaar. „Niets juffrouw." 

Nu begint ook Klaar te vragen, hoe zij er uit ziet, want 
de neef van den Graaf, nl. Jan , maakt haar het hof; zij 
heeft gehoord, dat hij soms vlagen heeft, maar die zal zij 


211 


dan wel dulden , indien zij maar barones wordt. Als Charlotte 
haar toilet niet wil helpen voltooien, dreigt zij, alles aan 
den Graaf te zullen vertellen. 

De knecht en Ha us, de vrijer van Klaar, komen binnen 
en ontvangen eenige bevelen, waarvan wij later meer vernemen. 
Daarna verschijnt de moeder,, en nit hare vreugde 
over het geld, door haar zoon gezonden; nu kunnen zij den 
Graaf ontvangen. Zij vraagt nog nadrukkelijk, of het alles 
wel recht spel zou wezen, en geeft naïef genoeg dezen wenseh 
te kennen: 

„Dat [zy] als Momus van de goden wel mogt wenschen, 
Dat ieder in de borst een glaazen venster had ; 
Om dus te zien of 't hart met valschheid waar beklad." 


Meer voor haar verstand , dan voor hare kieschheid pleitend 
is de opmerking van hare dochter : 

„Mevrouw vergeet ons zelfs, met haar verlof." 
Spoedig verschijnt Lodewijk, groet de dames en maakt 
de moeder complimenten als: 
„Mevrouw,, ik zag my nooit zo veel als nu geëerd, 

Dewyl ik zien mag die 'k myn hart reeds heb gegeeven , 

En in wiens schoonheid ik uw eerste jeugd zie leeven." 

Hij noemt nu zijn naam , spreekt over Polen, en zegt te 
reizen met zijn neef, waarop Klaar vuur vat, en vraagt: 
„Gy meent den heer Baron ?" Doch men legt haar het 
zwijgen op. Lodewijk vervolgt, dat die neef soms buien 
heeft, dat hij naam, noch afkomst meer weet. 

Er wordt gescheld: de knecht, als boer verkleed, komt 
zoogenaamd de opbrengsten van landhoeven brengen. De 
moeder gaat met den boer in de naburige kamer. Lodewijk 
blijft alleen met het meisje, en herhaalt zijne betuigingen 
van liefde en eeuwige, trouw. Op nieuw wordt er gescheld, en 
nu komt Klaars vrijer, als een Waalsche juwelier, binnen en 


212 


biedt een (valschen) ring te koop. Lodewijk koopt dien voor 
f 800 en geeft hem Charlotte present. Tot hun spijt komt nu 
de zoogenaamde Baron binnen , slaat allerlei zotteklap uit, 
en veinst ook op Charlotte verliefd te zijn. De beide 
neven vertrekken , terwijl Jan met opzet een brief laat 
vallen. 

De moeder met hare dochter, de meid en de knecht bespreken 
nu te zamen het welgelukken van de list. Zij zegt, 
dat men het zoo moet aanleggen , dat de Graaf haar schaakt, 
dan behoeft men Beene huwelijksgift en geen bruiloftsmaal te 
geven. Klaar vindt den brief — het blijkt een wissel te zijn. 
Op den raad van de moeder zal zij dien terugbrengen , doch 
eerst nog wachten , opdat men eerst nog eens bedenke , hoe 
het best meteen een boodschap te zenden , die de zaak 
vooruit kan brengen. 

DERDE BEDRIJF. De straat van het eerste bedrijf. 

Jan en Lodewijk spreken samen - over het huwelijksplan. 
Jan raadt tot voorzichtigheid; Lodewijk, bij wien behalve 
raison ook liefde in 't spel is, vertrouwt de zaak ten volle; 
op aandringen van Jan verneemt hij echter naar de dames 
bij den waard, die zegt, dat Charlotte eene groove erfenis 
te wachten heeft. Nu is Jan gerust, want 

„posito , ze was wat licht, tut, tut, wy moeten 
Zo naauw niet zien, want geld wordt tog by elk geacht." 
Lodewijk wordt toornig over deze oneerbiedige woorden. 
Intusschen verschijnt Charlotte aan het venster, en de 
beide gelukzoekers veinzen nu een twist te hebben, en dien 

door den degen uit te willen maken. 't Zou loopen over 
een „bagatel" van duizend gulden. De waard scheidt hen, 
en zij leggen het bij. Klaar is uit het huis gekomen, en 

klaagt, dat de moeder niets van een huwelijk wil weten, 
dat zij hare dochter in een klooster wil steken. Toch blijft 
deze getrouw in hare liefde. Jan merkt echter op: 


213 

Ja kool met krenten , meid , dat is een smaak'lyk eeten. 
Of zy hem al bemint, dat helpt hem wat, niet waar P 
Of weet je raad P zoo maak je raad ten eerste klaar." 

Klaar weet wel iets , maar hare juffrouw zal het niet 
willen doen. Na lang aarzelen komt het er eindelijk uit: 
„Heer graaf, je moet haar schaaken." 

Lodewijk stemt dit toe, en zal een brief aan haar schrijven. 
Jan blijft met Klaar alleen , en maakt haar nu het hof. 
Klaar is bang voor fopperij , en zegt: 

„Ja maar, ik vrees, baron, je zelt je woord niet houwen. 
Al ben ik maar een meid , 'k pas nochtans op myn eer, 
En ben ik slecht van staat , myn vader was een heer 
Van aanzien , daar het door den tyd mede is verloopen." 
Jan. „Ja, zulke menschen vindt men veel, myn hart, by hoopen: 
Elk moet zich troosten , want het is een slechte tyd. 
Al ben je 't geld, je bent den adel nog niet quyt." 
Klaar. „Myn adelyk geslacht wordt nog by elk geprezen." 
Jan. „Je woont in Uitrecht, zou jy niet van adel weezen ? 
Ik kon wel zien, myn hart, dat jy van adel waart." 


Intusschen komt Lodewijk met den brief terug. Klaar 
af. Spoedig daarna komt zij terug , en bescheidt Lodewijk 
tegen zever uur onder het balkon. 

VIERDE BEDRIJF. Kamer aan huis bij Charlotte. 

Charlotte ziet zeer tegen de schaakpartij op, en wil liever 
wachten tot haar broeder gekomen is ; er wordt gescheld, 
en de verloren zoon komt terug. Alles is in vreugde. Ook 
Klaar verlangt, en krijgt een kus. 

Na de begroeting trekt Karel zich met de huisgenooten in 
eene andere kamer terug; hij wil uitrusten, en zal dan meteen 
vernemen, hoe de zaken bij zijne moeder staan. Klaar heeft 
een gesprek met haar vrijer, waarin zij hem wil paaien, 
doch hij blijft onverschillig. Als zij hem dreigt, met een ander 
te huwen, keert hij om, en wordt gevoelig. Zij blijft nu 
kortaangebonden, doch na eenige woordenwisseling verzoenen 


214 


zij zich. Daarop treden de huisgenooten met Karel weder 
binnen. Karel wantrouwt de zaak , daar de gevonden wissel 
een onbekenden bankier noemt. Uit het gesprek blijkt, 
dat Charlotte den Graaf werkelijk lief heeft. Karel zal 
hem in zijn logement opzoeken , als hij eerst met zijne 
moeder zijne vrouw van de diligence gehaald heeft. 

Na hun vertrek komt Jan , en spoedig ook Lodewijk, die 
vergeefs bij het balkon gewacht heeft. Zij gaan met Charlotte 
in de binnenkamer. Nu komen twee schuldeischers, die 
het Klaar moeilijk maken. Weldra verschijnen Charlotte en 
de beide heeren; de eerste weet de schuldeischers een tijdlang 
te beletten aan 't woord te komen, en daarna alles 
aan Klaar te wij ten , die de rekeningen achtergehouden zou 
hebben. Zij vertrekken. Lodewijk neemt een teeder afscheid; 
Charlotte gaat wat rusten, en Klaar blijft met Jan alleen. 
Jan snijdt nu braaf op , terwijl hij zich eens verpraat, en 
spreekt van een heer, bij Wien hij diende. Hi spreekt over 
poëzie, en reciteert een vers, op Klaar gemaakt. Hans, de 
vrijer, komt zeggen, dat het water kookt; hij krijgt ruzie 
met den Baron , ontvangt stokslagen, maar ook ter vergoeding 
geld, en verscheurt ten slotte de trouwbelofte van 
Klaar. Uit dankbaarheid, dat hij haar vrij laat, belooft 
Jan hem hofmeester te maken. 

VIJFDE BEDRIJF. Dezelfde kamer. 

Jan maakt Klaar weer een beetje het hof, als de familie 
tehuis komt. 

Karel meent dadelijk in Jan een schurk te herkennen, 
die zijn paard gestolen heeft, en brengt dit na eene woordenwisseling 
uit, door hem, als hij de kamer verlaten wil, 
bij zijn eigen naam te roepen. Jan wordt gevat en bekent 
alles, ook wie Lodewijk is; alleen zijn geslachtsnaam kent 
hij niet. Charlotte is zeer terneergeslagen. 


215 

„Ik weet niet of ik haat of min ; 'k vloek zyn bedrog: 
Maar min, in weerwil van myzelfs hem echter nog". 
Klaar neemt de zaak luchtig op : haar aanstaande zal 
opgeknoopt worden , misschien de Graaf ook; Charlotte en 
zij moesten dus nu maar in een klooster gaan : 

„Wy hebben ook wat schuld: 
Wy zogten 't spulletje". 

Gelukkig komt Lodewijk binnen , dien Karel verzocht 
had te willen komen. Karel vraagt hem rekenschap van 
zijne handelwijzen. Lodewijk trekt den degen. Karel zegt, 
hem niet verder lastig te zullen vallen , als hij slechts zijn 
naam wil opgeven. Lodewijk verhaalt nu , hoe zijn geslacht 
tot armoede vervallen was , en hij door nood gedrongen een 
rol speelde, die hem zelf tegenstond. Als hij zijn naam noemt, 
blijkt hij de broer te zijn van Karels vrouw. Deze komt 
binnen en valt Lodewijk om den hals. Karel zegt nu tot hem: 

„Mynheer,, 'k omhels u, en ik hoop, dat gy 't verdriet, 
Dat ik u aandeed, my van harte zult vergeeven : 
Wy moeten met malkaer in zuiv're vriendschap leven, 
'k Leef met uw' zuster in oprechte liefde en min." 


Lodewijk smeekt nu Charlotte om vergiffenis, die eerst 
wel zegt: 
„Mynheer,, hoe kan ik? gy hebt ons zo veel misdaan," 
doch op voorspraak van Karels vrouw toegeeft. 

Hierbij blijkt echter, dat de moeder onbemiddeld is, 
wat ook Karels vrouw niet wist. Karel raadt nu, dat 
Lodewijk met hem mee zal gaan, om eerst te zien, iets om 
handen te krijgen. 

Klaar tracht nog haren vrijer te belezen, doch deze 
dankt voor de eer. Jan krijgt op voorspraak van Lodewijk 
pardon, vooral omdat hij dreigt te spreken; doch hij moet 
afrekenen met den waard. Allen behalve Jan verlaten het 
tooneel. Jan verklaart, met wat er nog aan geld over is, 
zijne piek te zullen schuren. 


21tß 

Welken indruk maakt dit blijspel op ons ? Geen bepaald 
gunstigen zeker. Er is zeer veel goeds in , en zeer veel 
verdienstelijks , zeer veel , dat het comisch talent des dich 

eer aan doet , maar de totaalindruk is bij een lezer-ters 
uit den tegenwoordigen tijd niet gunstig te noemen. Dit is 
toe te schrijven aan de verschillende opvatting van eene 
comédie de caractère. Als klucht beschouwd zou het Weder 

bedrog althans in vele opzichten beter vol-zyds Huwelyks 

maar wij verwachten , wat Langendyk ook zelf-doen ; 
wilde geven , een karakter-stuk. En nu ziet hij in karakterteekening 
het uitteekenen , afbeelden van de karaktertrekken 
van een type , en wij willen er in zien de ontwikkeling 
van een karakter , de inwendige bewegingen 
'S menschen binnenborst. Toch is hij op den goeden 
weg ; hij laat de hoofdpersonen niet uitsluitend handelen 
uit één beweegreden, uit één streven , neen hij 
toont ook strijd tusschen de wil van vooruit te komen, 
van een doel te bereiken, en het geweten, het gevoel van 
rechtschapenheid. Ons hindert echter in dit stuk, dat juist 
die strijd niet genoeg uitkomt, dat te veel het kalm, bedrieglijk 
handelen en redeneeren over bedrog bij de personen 
in het oog valt. De indruk is niet harmonisch genoeg, 
waar wij meer verwachten dan eene ouderwetsche klucht. 
Het lijkt ons, dat de bedriegers er te gemakkelijk af komen. 

Het meest trekt ons de persoon van Lodewijk aan; deze 
geeft hier en daar te kennen, dat de rol, die hij speelt, hem 
tegen de borst stuit ; dat hij ait nood zijne toevlucht neemt 
tot oneerlijke middelen; dat hij vooral op 't aansporen van 
zijn slimmen knecht handelt, dien hij niet weg kan zenden, 
omdat hij eenmaal te veel weet. Van zijn kant is er bij het 
huwelijk ook liefde in 't spel, die nog eenigszins verschoonend 
kan werken op het gemoed der toeschouwers. Daarom 
kan hij niet toelaten , dat de knecht oneerbiedig over het 


217 


meisje spreekt. Toch wordt ook hij ons niet geheel sympathiek. 
Te dikwijls komt de gelukzoeker aan den dag, 

b. v. waar hij den knecht bespot om zijn gebrek aan 
doorzicht , wat betreft de reden van 't meêsleepen van een 
leêgen koffer ; waar hij belooft met hem te deelen 't geld, 
dat zij winnen met de kaart , en and're kneepen ;" waar 
hij , als de knecht beweert, dat het meisje hem alleen om 
zijn „staat" bemint , kalm antwoordt : „'k Zie op haar kapitaal 
, daar kunnen wij van leeven." 
Maar Charlotte en hare moeder , wat zal men van haar 
zeggen ? Onkiesch, onbeschaamd, praten zij eigenlijk niet behoorlijker 
dan gewone oplichtsters, en dat in 't bijzijn , neen 
in overleg met meid en knecht. En dan heet het nog , dat 
Charlotte werkelijk liefde gevoelt voor Lodewijk. Wel kan 
liefde veel vergeefelijk doen schijnen, doch kan ze een meisje, 
na eene scène om den jonkman een rad voor de oogen te 
draaien, zoo kalm doen zeggen: „Wat dunkt mevrouw, heb 
ik niyn rol niet wel gespeeld ?" Alleen haar volharden in hare 
liefde, ook nadat Lodewijk ontmaskerd is, doet haar eenige 
sympathie winnen, evenals de liefde van de moeder voor 
haar terugkeerenden zoon ons wat vergevensgezinder stemt. 

Deze aanmerkingen op de karakters zullen in Langendyk's 
tijd zeker niet gemaakt zijn, en, zooals ik reeds zeide, 
wanneer wij onze eischen niet hooger stelden dan die voor 
de klucht, zouden wij ze ook achterwege laten. 

De best geslaagde figuren zijn eigenlijk Jan en Klaar. 
Jan is de luchthartige bedrieger, doortrapt, zonder geweten, 
maar niet zonder geest, ja soms zou men zelfs zeggen niet 
zonder humor; Klaar is de kamenier,, die in alles de ver 

harer meesteres is, vrijpostig door langeren dienst,-trouwde 
en door 't geen zij van de huiselijke omstandigheden weet, 
plaagziek, met genoegen helpend in listen en draaierijen, 
maar trouw aan degenen, in wier dienst zij is. 


218 


Wat de intrige betreft , deze is op zich zelf niet boeiend, 
heeft zelfs , zooals Jonckbloet zegt , „niet veel om 't lijf," 
maar dit wordt goed gemaakt door de hoogst comische 
situatie, Genoemde schrijver laat dan ook op de aangehaalde 
woorden volgen : „De situatie is ontegenzeggelij k vermakelijk 
en sommige tooneelen zijn werkelijk kluchtig en getuigen 
van echt comisch talent." ') Het stuk zou , ondanks minder 
boeiende intrige , ons zeer goed hebben kunnen voldoen, 
en bijna onzen onverdeelden bijval hebben verworven, indien 
slechts de hoofdpersonen , vooral Charlotte , wat minder 
geslepen , wat meer sympathiek waren geweest. 

Wat de taal betreft , deze is , hoewel niet dezelfde in 
ieders mond , toch niet genoeg geëvenredigd aan den stand 
der personen ; vooral de beide dames spreken lang niet zoo, 
als men van verarmden adel zou verwachten. Alleen Lodewijk 
drukt zich in vrij hoofschen, soms sierlijken vorm uit. 

Zien wij dus, dat er wel wat aan te merken is op dit 
blijspel, toch geeft het een bewijs van grooten vooruitgang, 
en wanneer wij het beschouwen in vergelijking met andere 
stukken uit dien tijd , dan aarzelen wij niet, het met Jonckbloet 
een „meesterstuk" te noemen. Voorzeker mogen wij eonstateeren, 
dat er in dit blijspel eene groote schrede vooruit 
is gedaan in de richting van de geregelde comédie de caractere. 

Dit was ook de bedoeling van Langendyk, zooals blijkt 
uit de voorberichten van de verschillende uitgaven. In die 
van 1714 staat een zeer kort voorwoord, waarin hij als 
hoofddoel van het blijspel de hekeling -van algemeen voor


.

komende gebreken noemt. In de uitgave van 1720 en de 
daaropvolgende staat eene veel uitgebreidere voorrede, 
waarin hij over den aard van het blijspel in 't breede 
spreekt. Hierin klaagt Langendyk, dat het blijspel zoo 

) Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, D1. V, bl. 17, 


219 


achteruitgegaan is, verdrukt als het wordt door de menigte 
van historiespelen ; dat zoo weinig dichters trachten hen na 
te volgen , die vroeger de gierigaards , verwaanden , enz. 
„zoo leevendig ten tooneele gevoerd hebben , dat hunne naam 
lang door de nakomelingen zal geroemd worden." Dan ver 
hij :-volgt 

„Sommige willen Vrankryk de eere toeschryven dat Molière 
ons eerst de oogen geopent heeft , in 't verbeelden van 
de aartgebreken der menschen : maar zy zyn verdoold; 
Holland heeft den roem dat de doorluchtige Drost , Pieter 
Kornelisz. Hoofd een spel van dat slag dichtte , naamelyk: 
Warenar met de pot , en de Geestige Bredero zynen Spaanschen 
Brabander , die wel haast gevolgd wierden van verscheidene 
onzer landgenooten. Wel is waar dat de schikking 
deezer spelen in deezen tyd gebreklyk is : maar de natuur 
hunner Personaadjen wykt nergens van haar eigenschap, 
noch doet zulke buitenspoorige sprongen, als men in Molière 
vind. Ik breng dit niet by om dien Dichter te verachten, 
geenszins; wy houden hem in waardy, en geeven hem gaern 
de eer dat by de grootste blyspeldichter zyner eeuw is geweest. 
Onze Poëten zullen hem niet ligt op zyde komen, 
tenzy dat ze de Romansche verbeeldingen verlaaten, en de 
kentekenen (Karakters) der ondeugden op zyn spoor gade 
slaande , met kunst op 't tooneel bespotlyk maaken, waartoe 
hen geene eigen vindingen noch vertaalingen ten voorbeeld 
ontbreeken.... Wat zou den Nederlander dan beletten om 
hen in het blyspél , ja ook in het treurspel te boven te 
streeven , indien men in het eerste de ongebondenheid, en 
in 't laatste de hoogdravendheid wat maatigde, misgaders de 
onkuische uitdrukkingen, en snorkeryën verbandde, die 
niemant dan het grauw en de losbollen kunnen behaagen". 

Wij zien hier, dat Langendyk in het blijspel wil zien 
zedenverbetering, dus niet zoozeer ontwikkeling van karak



220 


ters, als wel afschrikwekkende schildering van verkeerde 
karakters , of van verkeerde zeden. 

Dat Langendyk veel van Molière leerde , toont de geregelder 
vorm van het nu behandelde blijspel ; eene regelmaat 
, die ook Nil Volentibus Arduum predikte. Vooral 
treft ons in dit blijspel de eenheid van handeling ; wel zijn 
er korte invoegsels aan te wijzen, doch zij zijn niet zoo 
lang , dat zij storend werken , wat bij de groote Hollandsche 
kluchtspeldichters vaak wel het geval was. De eenheid 
van tijd en plaats is in zooverre in acht genomen , dat het 
stuk begint voor den middag" en eindigt „des avonds ten 
negen uuren" , en dat het tooneel of voorstelt een straat 
v ó o r of eene kamer i n het huis van Charlotte's moeder 1). 

Wat Langendyk's studie van Hooft en Breero betreft, 
hun invloed is niet te miskennen ; maar .de pittigheid, 
die wij bij deze beiden vinden , is bij hem te dikwijls verloren 
gegaan bij het streven naar regelmatigen vorm. Om 
hiervan een voorbeeld te geven, wil ik eene uitdrukking van 
Langendyk overschrijven met die van Hooft, waarnaar ze 
gevormd is ernaast; eene vergelijking van beide geeft ons 
eenigszins de verhouding van beider stijl aan. Hooft zegt 
in den Warenar: Daer slae geluk toe , en tot meerder zoetigheid 
een heel pont v ** en. Langendyk laat Klaars vrijer 
zeggen: Daar slaa geluk toe, drie pond vygen op de koop; 
en Klaar aanvullen: Vier vaten wyn daarby; drie ankers 
met een stoop. 

Nu ik voldoende op de gebreken in den opzet en de 
karakterteekening van dit blijspel heb gewezen, wil ik niet 
minder de aandacht vestigen op vele goedgeslaagde tooneeltjes, 
en gelukkig aangebrachte details. 

') Zie over dit blijspel ook de inleiding van Dr. J. t e Wink el, bij de 
uitgave ervan in de Zwolsche herdrukken V. 


221 


Vooreerst dan in het Tweede Bedrijf het eerste tooneel, waar 
Charlotte aan hare dienstmaagd een oordeel verzoekt over 
haar uiterlijk, en dan deze zelf ook toilet wil gaan maken. 
Vervolgens in het Vierde Bedrijf het derde tooneel: de ver 

verzoening van Klaar en haar vrijer. Zij begint:-wijdering en 

„Wel Hansje staa je daar, en spreekje niet een woord ?" 

Waarop by kortaf: 

„Dat raakt je niet". 

Klaar. „Myn bloed , hoe benje zo verstoord ?" 

Hans. »Wat bruit dat jou ?" 

Zoo gaat het voort , tot zij dreigt een ander te trouwen. 
Nu wordt hij ongerust , en vraagt: 

"Maar vryt jou die baron, zeg Klaar? 'k begin te vreezen". 
Doch nu is het haar beurt: 

»Dat raakt je niet". 

Hij tracht haar te overtuigen, dat die vrijerij van den 

Baron geen ernst is, doch zij luistert niet, en geeft hem zijn 
afscheid. Dit kan Hans toch niet zoo laten , hij vraagt: 
„Maar wacht een beetje Klaar, is 't ernst? of is het scheeren ?" 
en eene verzoening volgt. 

In hetzelfde bedrijf verdient ook het negende tooneel 
vermelding, nl. dat, waar Charlotte de schuldeischers zoo 
handig weet af te poeieren, zonder hen eenige klacht te 
laten uitspreken, want Lodewijk, de Graaf,, is er bij. 

Aardige details zijn b. v. dat Langendyk Charlotte terstond 
het geld laat ter leen vragen, dat de meid van Lodewijk 
heeft gekregen, en haar ook het port laat betalen 
voor de zak met geld, want ze heeft juist geen klein geld. 

Zoo ook , dat Klaar zelf den raad geeft Charlotte te 
schaken, maar dit zoo aarzelend doet , dat het allen schij n 
heeft van tegen Charlotte's zin te zijn. 


222 


Lodewyk vraagt: 

„weet gy iets tot myn voordeel te verzinnen P 

t' Zal u niet schaad'lyk zyn." 
Klaar Daar komt my iets te binnen . . . 
Maar juffrouw zal 't niet doen . . . . 


Lod. Ei Klaartje spreek vry uit." 
Klaar. „Myn heer zy zal 't niet doen." 


Lod. „Ei zeg my ! 'k bid, besluit . . . ." 
Klaar. „Zy zal ligt heel veel doen om uit den dwang te raaken ; 
Maar neen , zy zou . . . ." Lod. „Spreek op !" 

Dan, als met haast om het maar op eens gezegd te hebben: 
„Heer graaf, je moest haar schaaken." 

Ook aardig is het te zien , dat , te midden van al de 
arme adellijk lieden , die in dit stuk optreden, ook de meid 
voorgeeft van adel te zijn , eene bewering , die de knecht 
van Lodewijk beaamt met de woorden: 

„Je woont in Uitrecht, zou jy niet van adel weezen ?" 

Deze hatelijkheid aan 't adres van de Utrechtenaars viel, 
zooals Dr. te Winkel opmerkt, even als die in den mond 
van Lodewijk, dat het „te Uitrecht de wys" is, de lieden 
„voor een civiele prys" te bedienen, zeker zeer in den 
smaak van de Amsterdammers. 

Eéne goede zijde heeft het U ederzyds Kuwelyks bedrog, 
die zeker wel bijzondere vermelding verdient, nl. dat het 
uiterst kiesch geschreven is. Een enkel woord, dat ons nu 
plat klinkt, vindt men er in, maar ook slechts een enkel. 
Kieschheid was ook het streven van Langendyk, zooals blijkt 
uit de opdracht van dit stuk aan Govert van Mater. 
De zes laatste regels van het sonet luiden: 

Dit Huwelyks-bedrog ziet andermaal het licht, 
Dat kenners heeft gesmaakt, en niemants oor ontsticht 
Door snoode boertery of vuile onkuisehe reden. 


Tooneeldicht jokt somtyds; maar ze is een reine maagd. 
Bescherm de Nimf, myn Vriend ; indient zy u behaagt 
Zal zy te moediger op Amstels schouwburg treeden. 


223 


Wat de intrige van het Wederzyds Huwelyks bedrog aangaat 
, deze is geenszins eigen vinding. 

In Elzevier's Geillusteerd Maandschrift , le Jaarg., afl. 
VI heeft Prof. Jan ten Brink als de bron aangewezen een 
prozaroman, getiteld : Vermakelyke VRYAGIE van den kaalen 
UTRECHTSEN EDELMAN , en de niet hebbende GELDERSCHE JUF 

, met de Overysselse Broodzoekende KAMENIER en den-FER 

armen Franschen LAKEY. Haar trotse, en belaychelyke 
Vryayie , door een wederzytse hoop van een ryk huwelyk aan 
malkander te doen : de listen van malkander te bedriegen van 
hen in 't werk gesteld : en hun adelyke trouw daarop gevolgt. 
Tot dat ze einde l y k na 't p leeg en van veel bedrieg eryen , uit 
dit land naar Parys vertrekken; daar ze met aardige vonden 
en listen hun staat trachten staande te houden. Zynde een ware 
geschiedenis nu onlangs voorgevallen. Door den zelven in druk 
uitgegeeven en met kopere Plaaten vertiert. Het boek kwam uit 
in 1698 bij T i m o t h e u s t e n Ho o r n, welken uitgever Prof. 
ten Brink tevens voor den schrijver houdt. Nog in 't zelfde 
jaar verscheen er een tweede deel , dat de verdere lotgevallen 
en het ongelukkig einde van het paar verhaalt. 1 ) 

In hoofdtrekken is de inhoud van het voor de vergelijking 
noodige gedeelte aldus: Eene verarmde adelijke dame is met 
twee dochters als weduwe achtergebleven, toen haar man in 
landsdienst sneuvelde. Daar beide meisjes schoon waren, 
hoopte de moeder voor haar op een rijk huwelijk. Om dit 
te bevorderen, liet zij door hare woonplaats Arnhem het 
gerucht verspreiden, dat zij eene erfenis gekregen had, waarbij 

1) Langendyk kan ook gekend hebben een nadruk zonder jaar van 
J a n G o r t e r te Medemblik. Op den titel worden niet genoemd de kamenier 
en de lakei. Ook ontbreekt de bijvoeging, dat de geschiedenis waar 
gebeurd is. Het is slechts het eerste deel. Aan druk en papier blijkt 
deze uitgave later te zijn uitgekomen dan die van T e n 1i 00 r n. 


224 


de meid zeer handig wist te helpen. Eens , dat de beide meisjes, 
C 1 i m e n e en T h e o do r a, in Utrecht logeerden , en op een 
bankje aan de Maliebaan zaten , zag ze daar een jonge Utrechtsehe 
Edelman, A 1 d r i k, die ook verarmd was, en, na door zijne 
ouders niet groote opofferingen te vergeefs naar Amsterdam 
te zijn gezonden, om daar naar een rijk huwelijk te streven , 
nu weder in Utrecht teruggekeerd was , en daar zijne pogingen 
voortzette. Dank zij zijn Franschen knecht had hij valsch 
leeren spelen , en won daarmee genoeg om zich een voorkomen 
van rijkdom te kunnen geven. Hij maakte kennis met 
de dames ; informeerde heimelijk naar hare omstandigheden, 
en begon , toen de berichten spraken van eene erfenis, met 
ernst het hof te maken aan Climene, wier schoonheid hem 
reeds dadelijk getroffen had. Na allerlei wederwaardigheden 
vertrokken de meisjes naar Arnhem , en ook Aldrik begaf er 
zich heen. Hij verkreeg toegang tot haar huis , want reeds 
in Utrecht had hij bij een bezoek ten huize van een vriend, 
zich in 't bijzijn der dames door boeren in schijn pacht 

laten betalen, en daarbij hoog opgegeven van-sommen 
zijns vaders goed. Ook Climene had toen van landgoederen 
van hare moeder gesproken. In Arnhem wist Climene hem 
in zijne meening omtrent haren rijkdom te bevestigen. 

Ten slotte kwam zijn vader over, om plechtig hare hand 
voor zijn zoon te vragen. De vader toonde vele vervalschte 
eigendomsbewijzen, en Climene's moeder scheen aanvankelijk 
toe te geven; doch den volgenden morgen gaf zij een 
weigerend antwoord. Intusschen was er ook een minnaar 
opgekomen voor Climene's zuster. Een twist tusschen dezen 
en Aldrik was oorzaak, dat hem door de moeder het huis 
ontzegd werd. Hij raadde Climene nu aan, heimelijk met 
hem te vertrekken; zij moest dan het vele geld, dat hij in 
een kast gezien had meenemen ; alleen, zoo zeide hij, om 
den minnaar harer zuster te straffen, daar deze haar had 


225 


willen onterven. Vluchten wilde zij wel , doch dat geld 
meenemen zou niet gaan , meende zij. Hij moest , om geen 
argwaan te wekken , toegeven. Het doel was bereikt ; tot 
eene schaking wilde men het juist brengen ; dan zou zij 
zonder onkosten op eens in zijne handen komen , en spoedig 
door 't huwelijk verbonden zijn. 's Morgens vroeg ontvluchtten 
Aldrik en Climene de stad Arnhem met Jan den lakei, 
en haar kamenier of meid , Johanna , die het te zamen zeer 
goed konden vinden. Na verschillende lotgevallen , huwden 
zij heimelijk , en keerden , op aandringen van Aldrik , terug 
naar Arnhem. Hier kwam alles uit, en hevige tooneelen 
vielen er voor. 't Einde is, dat men door bedrog zal zien 
aan den kost te komen. 

Tot zoover slechts behoeven wij het verhaal te kennen. De 
verdere lotgevallen doen hier niets ter zake. 

Wanneer wij den inhoud van Langendyk's stuk vergelijken 
met dien van den roman , zien wij zeer groote overeenkomst 
; genoeg , om te doen besluiten, dat hij er zijn stof 
uit geput heeft. Doch bij veel overeenkomst is er ook veel 
verschil. Langendyk heeft het ontaarde zootje, want anders 
kan men deze menschen niet noemen , veranderd in menschen 
, die kwaad doen, maar gedeeltelijk niet met vollen 
lust, gedeeltelijk door nood gedrongen. Dr. Te Winkel prijst 
dit als „fijne tact", en ik ben het geheel met deze uit 

eens. Het streven verdient lof, maar — ik heb-spraak 
reeds gezegd, hoe weinig gelukkig Langendyk in de uit 

geslaagd is. De kamenier is bij Langendyk eene-voering 
veel aardiger figuur geworden. Eenige personen heeft 
Langendyk weggelaten, b. v. den vader des bruigoms, 
de zuster van de bruid met haren minnaar; doch nieuwe 
heeft hij ingevoerd als den broeder der bruid, die gehuwd 
is met de zuster van Lodewijk, den vrijer van de kamenier 
en den knecht. Dit hangt samen met de ontknoo


15 


226 


ping. Deze is geheel eigen vinding. Langendyk wilde eene 
bevredigende oplossing , een gelukkig einde, en bracht er 
daartoe als een Deus ex machina Karel , den teruggekeerde 
verloren zoon , in. 

Vele details heeft Langendyk overgenomen , doch dikwijls 
op andere plaatsen ingevoegd. Zoo de pacht , door gewaande 
pachters betaald ; zoo de schuldeischers , die met een zoet 
lijntje worden weggezonden ; zoo het zich als Heer voordoen 
van Jan. Door de wijze van groepeeren , door de uitwerking 
, door de nieuwe karakters en oorspronkelijke grappen 
heeft hij de stof echter tot iets geheel anders omgewerkt. 
De roman is geheel geschreven in den gedachtengang , in 
de opvatting van zedelijkheid , die wij aantreffen bij de 
vele prozaverhalen , die hunnen oorsprong hebben in de 
Italiaansche novellen. Langendyk heeft getracht er een 
fijner zedegispend blijspel van te maken. Jammer , dat hij 
niet genoeg geslaagd is, om ons geheel te voldoen, al 
erkennen wij het vele goede, dat er in is, al zwaaien wij hem 
lof toe voor zijne pogingen om het tooneelspel te verheffen. 

Een zelfde hoofdmotief als in Langendyk's blijspel vindt 
men in eene klucht van Jan van Gyzen De Varice markt. 
Ziehier den inhoud van het zeer platte, onkiesche en ruwe 
stukje Eene vrouw wil, dat haar sukkel van een man een 
varken zal koopen, of liever zal zien te krijgen. Hij moet 
zich als jood verkleeden, en zijne dochter meenemen; dan 
moet hij voorgeven zich te willen bekeeren, om spek te mogen 
eten, dan zal een boer zeker wel een varken geven; „voor 
't minst wy hoopen het" voegt zij er wijselijk achter. Die 
hoop wordt verwezenlijkt. Een boer, aangetrokken door 
't gelaat der dochter, laat zich vinden. Hij geeft het varken, 
doch als hij naar den man wil gaan zien, verneemt hij 
van iemand, dat het geen jood is, maar dat hij rijk en 
gierig is. De boer neemt zich nu voor, de dochter te vra



227 


gen. Hij zegt zelf rijk te zijn. De vader stemt toe, maar 
als ze gehuwd zijn, blijkt het, dat de vader „geen duyt" 
bezit, en dat de boer een knecht is, die 't varken voor 
zijn baas moest verkoopen 1 ). 

') Niet onbelangrijk is het mogelijk voor de lezers, iets te vernemen 
omtrent de lotgevallen van van Gyzen's klucht. Nadat hij reeds in 't begin 
van 1712 een kluchtspel De Betoverde Geldkist had geschreven, en 
zien opvoeren (gedrukt bij Lescailje) , wilde hij ook de Varke markt daar 

bestemmen, doch dit was zoo plat, dat hij zelf in zijne opdracht zei -voor : 
Ik ben verzeekerd , dat het veele zal rnishaagen. 
Doch hij meende op de vitters toe te passen de spreuk van »de Goude 
Kouseband." Toch erkent hij zelf, dat het niet altijd in de haak is, met 
deze woorden: 
Een dubbelzinnig woord, gesprooken op zyn tyd 
Dat is in Boertery , myns oordeels niet te laaken. 
Dat velen in den lande het eens waren met van Gyzen, blijkt uit het 
feit , dat er nog in 't zelfde jaar een tweede druk noodig was ; doch het 
Schouwburgbestuur wilde er niet aan. Dit deelt hij ons mede in eene 
Voorrede voor zijne, in hetzelfde jaar 1712 geschreven, niet onaardige 
klucht De Osse markt. Hij was voornemens ook de Boter- Vis-en Kooremarkten 
te behandelen : 
maar dewyl de Varke markt niet door 
Gegaan is, om op 't hoofd van Neerlands Schouwtonneelen 
Ten dienste van de Wees-en Oude Stok te speelen, 
Zo wagt van my in 't kort iets in het ligt, 
't Geen wel vermakelyk zal zyn, maar meerder stigt. 
Maar dit vervolg dat moest nog op 't Voorgaande komen, 
Hoe wel de aanstoot'lykheyd is daar nu uytgenomen; 
Zo veel my doenlyk was; zo leerd men door de tyd, 
Wat nodig is gedaan, en nodig is gemyd. 
Hoe wel ik noyt en denk het elk van pas te maaken, 
Dewyl ik noyt tragt naar onmogelyke zaaken. 
Ziedaar meteen een proefje van de Poëzie van Jan van Gyzen. 
Osse zoowel als Varke markt werden bij Egmond gedrukt. 
Of wij het meer stichtelijke werk moeten zien in 't Huwelyk van 
Baafje en Jorden (1714) weet ik niet, daar ik dit niet gezien heb; 
doch ik betwijfel het op den naam af. In '1713 kwam in 't licht Hol 
Maagd en de Vrede, dat waarschijnlijk eer stichtelijk genoemd-landsche 
zou kunnen worden, doch niet voor het tooneel bestemd is. 


228 


Men ziet hier ook het huwelijk gesloten door twee bedrogen 
partijen. 

Voordat Prof. ten Brink mij wees op de overeenkomst 
van Langendyk's stuk met de Vermakelyke Vryagie 
meende ik in dit blijspel eene navolging te zien van de 
klucht van J. van Gyzen. Van die meening ben ik nu 
teruggekomen ; doch zou er in het geheel geen verband 
bestaan tusschen deze twee tooneelstukken, die omstreeks 
denzelfden tijd ontstonden , in hoofdinhoud overeenkomen 
, al verschillen de details geheel, en die vervaardigd 
zijn door personen , die elkaar kenden ? Van Gyzen's klucht

f

kwam uit in 1712 , Langendyk's blij spel in 1714 ; doch 
het Leeven noemt als jaar van de eerste uitgave 1712. Zou 
het niet mogelijk zijn, dat Langendyk zijn stuk in 1712 
schreef, dat het in 1714 uitkwam , dat van Gyzen 
het gelezen, en zelf eene klucht op het thema geborduurd 
heeft. Ik geef dit als gissing. 't Kan ook zijn, dat men van 
Gyzen's klucht heeft te beschouwen als eene bijzondere inkleeding 
van het algemeene motief: den bedrieger bedrogen. 

Nu rest mij nog een overzicht te geven van de lotgevallen 
van het blijspel. 

Volgens het L e e v e n zou het Wederzyds Huwelyks 
bedrog voor het eerst in druk verschenen zijn in 1712, doch 
terecht merkt Dr. te Winkel op, dat de uitgave van 1714 
ongetwijfeld de eerste is, die er verscheen, blijkens de voorberichten 
voor latere drukken. 

Die uitgave van 1714 is uitgekomen bij Hendrik van 
de Gaete. Een titelprent, ontworpen door J. Wandelaar, 
geëtst door J. Schijnvoet, geeft op den achtergrond te zien 

In de verschillende kluchten van J. van Gyzen en hare lotgevallen zien 
wij een goed beeld des tijds: op het tooneel begon de hervorming veld 
te ruimen , in de binnenkamer las men nog graag een Varke of 
Osse markt. 


229 


eene soort van apotheose van het stuk : links de dames met de 
kamenier , in 't m idden Lodewijk met getrokken degen , 
d_tarnaast geknield Jan , met twee lakeien achter zich , links 
Karel in waardige hou ding. De kleeding vooral der dames 
herinnert aan de plaatjes uit de Vermakelyke Vryagie ; de 
Tontanges , een soort kapsel , dat zeer hoog, diadeemvormig 
-opstaat , ziet men anders , meen ik , niet op plaatjes van dien 
tijd. Een vignet , zonder naam , waarschijnlijk van dezelfde 
hand als de titelprent, versiert den titel. In de voorrede 
zegt Langendyk zich niet te kunnen verontschuldigen over 
enkele fouten, want hij heeft om „nutter bezigheden" de 
proeven te haastig nagezien. Zij hinderen echter het stuk 
zelf niet, en zijn nog een goed tijdverdrijf voor „de drekvliegen 
van Parnas (quaadaardige en nydige vitters)". Met 
deze laatste qualificatie ziet hij zeker op Nil Vólentibus 
Arduum, waarmee' hij in dit jaar strijd voerde. 

In 1720 kwam de tweede druk uit bij Johannes Ooster 

te Amsterdam; de titelprent is dezelfde. Op den titel-wyk 
vindt men een ander vignet, door J. Wandelaar ontworpen 
en geëtst (zeer schoon) , en de uitdrukkelijke bijvoeging 
„door den Dichter van veele drukfouten gezuiverd". In de 
veel breedere voorrede wijst hij er ook op, dat vele fouten 
verbeterd, en vooral de geslachten „nauwkeuriger waargenomen 
zijn". In deze uitgave en in de latere staat een 
opdracht aan Govert van Mater 1). 

Voor de derde maal werd het gedrukt in Deel II van 
de eerste gezamenlijke uitgave der Gedichten, 1721. 
In 1754 kwam bij Izaäk Duim, toen drukker van den 

1) In de voorrede staat : »Zie hier myn spel Het Wed. Huwelyks-be


drog ten tweede maal in 't licht." In de opdracht : 
Dit Huwelyks-bedrog ziet andermaal het licht. 
Deze uitgave is in Haarlem op de Stads-Bibliotheek, 



230 


Schouwburg, de vierde uitgave in 't licht , die als vignet 

den bijenkorf vertoont. 

Een vijfden druk beleefde het iñ den herdruk der eerste 
twee deelen Gedichten , omstreeks het jaar 1 760 ; een zesden 
in eene afzonderlijke uitgave van 1795 , 8°. een zevenden 
in het eerste deel van een spoedig gestaakte uitgave van 
Langendyk's Dichterlijke zerken, Rotterd. 1829. 

Nog vindt men eene 8° editie zonder opgave van plaats of 
jaar, in den catalogus van de Bibliotheek der Maatschappij 
van Nederl. Letterkunde gesteld op circa 1840. Ten slotte 
is het Wederzyds Huwelyks bedrog afgedrukt in het Klassiek 
Letterkundig Pantheon (n°. 68) in 1859 , terwijl wij als 
tienden druk mogen begroeten de uitgave in de Zwolsche Herd 
rukken (in' V), bewerkt en van eene inleiding, aanteekeningen 
en woordenlijst voorzien door Dr. Jan t e Winkel (1891). 

Men ziet, dat het blijspel dus talrijke malen herdrukt is. 

Wat vertooningen betreft, gedurende Langendyk's leven 
is het op het repertoire van den schouwburg gebleven. Ook 
nog eenige jaren. daarna. In 1764 vindt men het niet meer. 
Eerst eenigen tijd later verscheen het er weder op; zelfs 
werd het in het speelseizoen 1779---1780 twee malen gegeven, 
doch daarna vele jaren niet. Het schijnt bij tusschenpoozen 
toch altijd weder vertoond te zijn. Zoo vinden wij het 
in 1826, 1830 en 1.834 weder genoemd; in 1834 voor 't laatst. 
Behalve deze gegevens, die alleen den Amsterdamsehen 
Schouwburg betreffen en geput zijn uit de reeds genoemde 
verzamelingen van Hilman (zie bl. 199), verschafte de Heer P. 
Haverkorn van Rijsewijk nog de volgende 1) : onder Punt's 
directie werd het in Rotterdam vertoond 19 Juli 1773 en 
7 Aug. 1795, te Leiden onder Corver 10 Januari 1774. 

1) De oude Rotterdamsche Schouwburg. 1882. 


HOOFDSTUK XII. 

KRELIS LOTIWEN OF ALEXANDER DE GROOTE 
OP HET POËETEMAAL. 


INHOUD. 
EERSTE BEDRIJF. Tooneel : een boerenerf, voor het huis 
van Krelis Louwen. 

't Is in den morgen. Ferdinand, een gegoed Haarlemseh 
jonkman, komt met zijn oom op. Zij willen. zich in 
het boerenhuis vervoegen , want de oom wenseht kennis te 
maken met de dochter des huizes, een boerinnetje dus, 
waarop zijn neef verliefd is. Een bediende van den oom en 
die van den neef vergezellen de Heeren. 

Oom A n zei m u s raadt een huwelijk af, doch zonder 
goeden uitslag. Op het kloppen treden het bewuste meisje 
en hare moeder naar buiten. Op het noodigen van deze 
om binnen te komen, antwoordt de oom, dat hij geen tijd 
heeft. Hij vraagt A lid a, zoo heet het boerinnetje, of zij 
van Ferdinand houdt. Ondanks hare verlegenheid, blijkt het 
van ja. De moeder zegt nu, dat haar man er zich tegen 
zal verzetten, daar hij in de contramine is, doordat hij tegen 
haar zin, van plan is zich tot den adelstand te doen verheffen. 
Hij heeft namelijk uit de loterij getrokken, en zijne bekenden 
maken hem nu het hoofd op hol. De oom vindt zoo'n vader, 
vooral daar hij soms dronken thuis komt, en zijne vrouw 
slaat, eene rede om het huwelijk af te raden. Doch nu verklaart 
de moeder, dat Alida eigenlijk geene dochter van 


232 


den boer is , maar een aangenomen kind , dat zij voor een 
voorkind heeft uitgegeven. Alida is zeer verschrikt. 
„ Wat zegt gy moeder, hebt gy lust met my te speelen ?" 

Nu komt het verhaal , hoe de boerin meid was bij Alida's 
ouders , hoe zij daarna trouwde , haar man verloor , en met een 
kind bleef zitten ; hoe zij weer bij hen in huis terugkwam ; hoe 
haar kind stierf, daarna Alida's moeder overleed, haar vader op 
reis moest , en zij de zorg voor het kind op zich nam ; i oe 
de vader nooit terugkeerde. Zij noemt den naam haars 
meesters , en de oom is ten hoogste verblijd ; want het is een 
vriend van hem , die door de Turken gevangen was genomen 
, doch nu juist op weg naar huis is. Anzelmus moet 
echter weg, daar hij met de schuit meewil. Ferdinand is 
blijde, maar Alida diep bedroefd: 

„Ach moeder! ik zal u altyd myn moeder heeten; 
Gy hebt my, als uw eigen bloed, 
Uit liefde, in deugden opgevoed; enz." 


Vooral smart het haar, dat de moeder haar Juffrouw noemt: 
„Ach! ik kan aan u verklaaren 
Dat ik ontsteld ben! noemt gy my 
Nu juffrouw, moeder ?" 
Onder het spreken komt de vader, of, zooals nu gebleken 
is, de stiefvader, aan, vrij wel beschonken. Ferdinand en 
zijn knecht trekken zich terug. 
Kees , deftiger K r e ii s Louw en, komt aanzwaaien: 
„Stae vast! Daer stae 'k nog op één bien. 
Ze meugen zeggen van Kees Krynen wat ze willen, 
Zen drank is evel goed. (Stae vast, Kees, op je spillen, 
Stae, Keesje, stae.) Beg u t dat sop 
Voel ik warentig in men kop. 
Ik heb van nacht niet meer as twie stoop wyn 'ezoopen. 
Maar 't bier had murrig in, dat 's in men kop 'eloopen. 
(Stae, zek,) het kan van 't bier niet zyn: 
Maar 't leste zoopje brandewyn 


233 

Dat heit 'et 'em 'edaen, ho ! hol dat 's al 'evongden. 
Is daer myn huis niet ? ja daer is myn huis; gangs wongden 
Hei , holla , hei ! waer bin je Klaer ?" 

Klaar , zijne vrouw , komt op hem af, en vraagt: 

„Hoe kom je weer zoo dronken vaêr ?" 
Kees. „Wat zeg je morsebel ? 'k bin evenwel wat dronken." 
Klaar. „Gaa voort naar bed , vaêr : want je bint al vry be


schonken." 
Kees. ,, Na bed ? dat zal je liegen , pry, 
Ik bin niet dronken : dat bin jy ;" 
Alida. „Ei vader, als 't u blieft wil wat te bed gaan leggen." 
Kees. ,,Wei larf , heb je mee wat teugen me te zeggen ?" 
Alida. „Ach neen ik, vader,, niemendal." 
Kees. „Nou graain niet maais j e , bin je mal? 
Ik zeg het teugen jou allien maer om te gekken: 
Maer raep die stok op." 

Hij zoekt nu weer twist over zijn adeldom, en eindigt 
met eene bastonnade. Nu schiet Ferdinands knecht te voor 

slaat den boer, om hem te dwingen naar bed-schij n , en 
te gaan. De uitslag toont, dat het middel goed was, althans 
Kees gaat naar binnen, mompelend: 

„Nae bed Kees. Deze vent is toch niet van te haelen. 
Stae Keesje." 


Zijne vrouw klaagt over haar lot: 

„Och , wist ik raad om hem dat maaien af te leeren !" 

Ferdinand verzint nu iets. Hij wacht op de plaats van 
zijn oom acteurs, die een door hem vervaardigd stuk hebben 
opgevoerd; zij speelden zoo goed, 

„En 't is fatsoenlyk , dat men dan, 
Indien men het vergelden kan, 
Hen ergens nood, 't zij aan den Overtoom, Halfwegen, 
In 't Oude Doolhof,, of waar dat men is genegen: 



234 

En ik begryp het nu eens hier: 
'k Kan op de hofstê meer pleizier 
Aan gasten geeven." 1) 


Met die acteurs zal hij Kees eene poets bakken, die hem 
zal leeren, liever boer dan groote heer te zijn. De boerin 
vindt het goed, wanneer men haar man maar geen kwaad 
doet. Ferdinand verklaart nu , dat men haar man in een 
koning zal veranderen, waarop Alida zegt: 

„Dat zal dan gaan als Cats heeft in zyn boek geschreven, 
Van een die tot een graaf van Holland wierd verheven, 
Dat is te zeggen in den schyn." 

Nu komt de knecht, en een der inmiddels verschenen 
acteurs met den dronken boer aandragen, die in diepen slaap 
gedompeld is. 

TWEEDE BEDRIJF. Tooneel: eene kamer in het huis van 
Ferdinand. Op een ledekant ligt Kees te slapen. 

Men praat over de manier,, hoe de klucht te spelen. Een 
zal in een beerenhuid zich voor de deur leggen. Een ander 
zal als dienaar bij het bed staan. 

Eene trompet klinkt, en Kees ontwaakt: 

„Wel hoe! waer bin ik hier? o seldrement! gans vyven! 
Dit is myn huis niet! 'k zel myn oogen nog eens wryven. 
Waer bin ik? droom ik ook? ja wel, 
Ik weet niet wat ik denken zel: 
Ik ben nou wakker,, en ik slaep niet meer; zou 'k mienen ? 
Wel ja, 'k bin wakker: ik stae ummers op men bienen; 
'k Ben wel te weeten wakker. Maer 
Wat is hier alle dingen raer! 
0 Sinte Julfus! wat is dit een mooije weuning! 
't Lykt wel een kamer van een prins of keuning! 
Hoe kom ik op dit mooije bed? 


1) Het tracteeren van acteurs door deftige, gefortuneerde dilettant 
zal wel historisch zijn.-tooneelschrijvers 


235 

Wie drommel heit me hier 'ezet ? 
0 Pinpernikkel ! hoe bin ik hier in 'ekomen! 
Ei bin ik gek , ik leg nog op myn bed te droomen: 
Maer evenwel . . . . ik hoor daer wat !" 


Hij ziet namelijk den beer , doch de zoogenaamde bediende 
stelt hem gerust, spreekt hem aan als Vorst , en 
vraagt hem , of hij onrustige droomen heeft. Kees begrijpt 
er niets van. Hij vraagt : 

„Wel maetje lief, wat zeg je daer ? 
Ben -ik je keuning? Dat is raer ! 


. . . . . . . . . . . . . . 

Wel man, het schort je zelf in 't hoofd, 
Ik ben een melkboer,, en gien keuning, zoete vaertje, 
Ik ]niet Kees Louwen , en myn wyf 'er naem is Klaertje." 


De dienaar beweert , dat hij Alexander de Groote is. 
Nu komt Ferdinands knecht als dokter. Hij zegt, dat 
het gastreeren met zijne veldoversten hem ziek heeft ge 
-maakt : 

„Een heete damp, die uit de maag 
Komt ryzen, baart u deeze plaag ; 


. . . . . . . . . . . . . 

Gy zyt in eenen slechten staat ; 
Ja ziek tot in den vierden graat, 
Uw pols loopt puur te post: dies dien ik te ordonneeren, 
Dat myn ap'theker u koom' zevenmael klisteeren." 


Daar heeft Kees geene ooren naar; evenmin wil hij innemen 
van de geneesmiddelen , die de dokter hem voorschrij 
ft. De dokter en de dienaar vertrekken ; Kees blijft 
alleen , en spreekt nu in zich zelf: 

„Wat of ik hier van denken zel ? 
Zy bruien heen? ik vrees 'et zel hier wongder daegen ! 
Ik loof 'et is heur in de harsentjes 'eslaegen. 
Of zou ik ook een keuning zyn, 



236 

En weeten 't niet ? dat heit gien schyn ; 
Had ik 'et ooit 'eweest ik zou 'er wat of weeten, 
Men naem is ummers Kees ? wis , 't is me niet vergeeten. 
Men eilte wyf Niet ummers Klaer ? 
En Louw de melkboer was men vaêr ? 
Wel ja, hoe ken ik dan , terwyl ik leg te droomen, 
En zongder dat ik 't weet , een keuningdom bekoomen ? 
Maer zacht , ik heb de zack êgist ; 
Heur keuning is misschien 'emist, 
En ik zel meugelyk die keuning net gelyken. 
Ik zel me houwen of ik 't ben. 'k Zel daer fens kyken 
Of deuze deur . . . . Och ! daer is weêr 
Die seldrementsche ruige beer !" 


Op zijn hulpgeroep verschijnen nu vele zoogenaamde 
hovelingen. Weer twijfelt de boer, hoe alles in elkaar zit, 
doch hij besluit zich maar te schikken in zijn lot. De 
dokter wil hem weer eene laving toebrengen, doch hij verkiest 
een pijp tabak en een zoopje. Men komt nu aandragen 
met Perzische kleederen en kroon en scepter, om den Koning 
te kleeden. Terstond eischt deze tabak en jenever; hij geeft 
zijn scepter aan een hoveling, en slaat vuur: 

„Daer hou dat ding, en blyf wat staen. 
Ik zal 'er fens de brangt in slaen." 


Een hoveling leidt nu een gezant binnen, een Indiaan, 
die komt uit naam van Prins Ferdinand, zoon van Porus. 
Hij meldt, dat deze een strijd verlangt, waarin een van 
beide partijen vernietigd zal worden. Doch de Prins wil 
zijne dochter tot vrouw. Zoodra Kees dit hoort, valt hij uit : 

„Neen zwartsmoel, of gezant, jou moeite is hier verloren: 
Ik geef haar niet aan Ferdinand." 

De gezant veinst in toorn te vertrekken. De Koning-boer 
verlangt te eten en te drinken, hoewel de dokter het hem 
eerst wil afraden. 


237 


DERDE BEDRIJF. Tooneel : tuin van Ferdinands oom ; een 
gedekte tafel. 

Al de deelgenooten van de klucht , benevens de boerin 
en Alida , bespreken den verderen loop der zaak. Eenig. 
gerucht doet allen , behalve het zoogenaamde gevolg van 
Alexander, vertrekken. 

Kees komt op , en zet zich aan tafel. Onder het eten 
wordt er gedanst. Nu komen de boerin en Alida weer op, 
in hare gewone kleeding , en worden begroet als Statira en 
hare dochter , tot groote verwondering van Kees. Alida klaagt, 
dat. de Indianen zeker zullen komen, daar de gezant vreeselijk 
gedreigd heeft. Kees is overmoedig : 

,,Hy zel dan op zyn wammes krygen". 
Als er echter een groot gerucht , en 't klinken van 
wapens gehoord wordt , en de hovelingen verschrikt „verraad 
!" roepen, vlucht Kees in huis. 
Ferdinand komt op met gewapende Indianen en een 
trompetter. Hij wil onderhandelen met Alexander den Groote. 
Er wordt een gesprek gehouden met een der zg. hovelingen, 
die uit een venster kijkt. Van -weerszijden komt nu een 
geblinddoekte parlementair, die elkaar omverloopen. Die van 
Alexander vertelt, dat Kees in den kelder verscholen ligt. 
Hij komt nu echter voor den dag, en een verdrag wordt opgemaakt 
, waarbij Alida aan Ferdinand tot vrouw gegeven 
wordt. Nu ziet Ferdinand op eens zijn oom naderen, en 
verjaagt allen; hij zelf gaat zich spoedig verkleeden. 
De oom treedt op met den lang verloren vader van 
Alida. De beer komt voor den dag, en verschrikt de bezoekers, 
doch hij maakt zich als de tuinman bekend. Nu 
komt Ferdinand in gewone kleêren terug, en verneemt, 
dat zijn oom, op de schuit wachtende, den vader van het 
meisje heeft ontmoet, en toen maar met hem is teruggekeerd. 
Intusschen verschijnen allen, de auteurs en Kees 


238 


met zijne familie. De vader van Alida wendt zich tot de 
boerin, die haar stiefdochter aan hem voorstelt: 

„Alida zie hier uw lieven vader." 

Kees begrijpt die verhouding niet : het voorkind van 
zijne vrouw is eene dochter van dien heer! Deze vraagt 
nu, wie hij is. Kees raakt geheel in verwarring: 

„Ik ben •keur vaêr .. .. . . 

Ik ben... laet zien ... ik ben ... ne, keuning Mallesander." 

Deze woorden doen den vader van Alida in hem ook 
een acteur zien. Intusschen herkennen de oom en Kees 
elkaar , , en zoo komt de laatste tot de ontdekking, dat hij 
werkelijk geen koning is; Ferdinand legt hem nu uit, hoe 
de vork in den steel zit, en Kees vraagt zijne vrouw ver 

Alles is nu in orde, en een ballet ter eere van de-giffenis. 
komst van Alida's vader wordt door de acteurs uitgevoerd. 
Als slot zegt een van hen : 

„Wel is het spreekwoord waar, in deezen Alexander: 

Men kleede een ezel in 't satyn; 

't Zal nochtans maar een ezel zyn." 

Zie hier den inhoud van een der meest toegejuichte 
stukken van Langendyk. Welken indruk maakt dit „kluchtig 
blyspel", zooals Langendyk het noemde, op ons ? Ondanks 
enkele vervelende tooneelen , eene zekere langdradigheid en 
omslachtigheid in de manier van uitdrukken, ondanks zeer 
enkele platte uitdrukkingen, laat zich deze Klucht zeer goed 
lezen, ja vermaakt ons bepaald. Vele gedeelten, tooneeltjes, 
uitdrukkingen brengen ons een glimlach op de lippen. Wanneer 
wij nu daarbij in aanmerking nemen, dat Langendyk 
zelf dit stuk als eene uitgewerkte klucht, geenszins als een 


239 


blijspel beschouwde, dan kunnen wij niet anders dan hem lof 
toezwaaien over dit stuk, dat in vele opzichten verre boven 
het Wederzyds Huwelyles bedrog en den Zuwetser staat. Wanneer 
ik dit zeg, bedoel ik daarmede niet , dat er geene aan 

te maken zijn ; integendeel, die zijn er, en zelfs-merkingen 
vrij belangrijke , doch daarover straks. 
Zien wij eerst, op welke wijze Langendyk dit stuk beschouwde 
: 

„Het zal sommigen mogelyk vreemd dunken ," zegt hij 
in een voorbericht , „dat ik dit spel den Tytel van Kluchtig 
Blyspel geeve ; omdat men meerendeels gewoon is een 
spel van een enkeld Bedryf een Klucht , en een van drie 
of vyf Bedryven een Blyspél te noemen ; ik heb zulks gedaan 
, omdat dit spél , schoon 't in drie Bedryven geschikt 
is , een Klucht zoude kunnen genoemd worden ; dewyl 
't een kluchtig geval behelst." 

„Ook ben ik van gevoelen dat men een spél , waarvan 
de geschiedenis als onder gemeene persoonen voorvallende, 
verbeeld wordt , dus behoorde te noemen , om een onderscheid 
te maaken tussen spelen die een ernstiger taal ver 

naamelyk: zulke, waarin zich hevige hartstochten-eischen , 
van liefde en haat onder persoonen van staat opdoen, met 
tu senpoozingen van blyschap en droefheid, tot dat zy in 
volle vreugde eindigen; deeze komen dunkt my beter den 
naam van Blyspél toe." 

Op de minder zuivere onderscheiding, alsof alleen het 
verschil in stand onderscheid maakte, en onder de geringste 
klassen in de maatschappij niet even goed hevige liefde 
en haat voorkomen, wil ik hier nu niet wij zen ; ik wil 
slechts door deze aanhaling doen zien, hoezeer Langendyk 
alleen bedoelde een kluchtig voorval te dramatiseeren. En 
dit heeft hij gedaan op verdienstelijke wijze. De situatie is 
op zichzelf reeds comisch, doch Langendyk heeft er al het 


240 


comische duidelijk van doen uitkomen; heeft, door het er 
om heen groepeeren van aardige tooneeltjes, een geheel er 
van gemaakt , dat ook op ons , lezers uit eene latere eeuw, 
nog een goeden indruk maakt , en dat op het tooneel zeker 
zeer moest bevallen. 

Fijne karakterteekening is er niet in te vinden , is er ook 
niet in bedoeld. De meeste figuren zijn in ruwe omtrekken 
goed geschetst , doch ook alleen zeer ruw. 

Kees is een echte boer ; door het spelen in de loterij 
rijk geworden , laat hij zich door vrienden opwinden tot 
allerlei dwaze denkbeelden en plannen. De vrienden houden 
hem , den gullen traktant , lang in de herberg bezig, 
zoodat hij dronken thuis komt. In zijne dronkenschap wordt 
hij ruw , en slaat zijne vrouw. De zorg van vrouw en stiefdochter 
bij de met hem gespeelde klucht bewijzen , dat alleen 
de kwade dronk hem zoo hard maakte. In zijn veranderden 
toestand schetst Langendyk hem zeer goed. Reeds zagen 
wij uit verschillende aanhalingen, hoe hij heen en weer geslingerd 
wordt door twijfel. Voor een vechtpartijtje onder 
boeren, om een „sneetje te leggen" was hij niet bang, maar 
als een vreemd leger hem heet te overvallen , kruipt hij in 
den kelder. Als hem later blijkt , dat hij toch Kees is, 
vraagt hij vergiffenis aan moeder de vrouw, en ziet van 
zijne dwaze plannen af. Zoo'n boer kan men zich best voorstellen. 


Zijne vrouw is ook eene zeer natuurlijke boerenvrouw, gekenmerkt 
door gehechtheid aan het haar toevertrouwde 
kind. Ferdinand is de gewone minnaar, maar die door zijn 
verzet tegen een huwelijk uit berekening, onze sympathie 
wint; de oom is ook een goede figuur, hoewel slechts aangegeven: 
hij wil voor zijn neef liefst een schitterend huwelijk, 
maar als deze standvastig weigert, en hij de innemende 
persoonlijkheid van Alida ziet, geeft hij toe. Alida 


241 


eindelijk is de geliefde, zooals men er honderden op het tooneel 
ziet ; zij toont door hare bedeesdheid bij de vraag van den 
oom, en door hare liefde voor de pleegmoeder en zorg voor 
den pleegvader, een goeden aard te bezitten. Die liefde voor 
hare pleegmoeder had wat duidelijker uitgedrukt kunnen 
worden, al blijkt ze uit enkele smartelijke uitroepen, als zij 
hoort, dat deze hare moeder niet is. Men moet zich dit echter 
aangevuld denken door de houding, door eene neerslachtige 
uitdrukking van gelaat, terwijl hare pleegmoeder met den 
oom spreekt. Daardoor zal het tooneel van de ontdekking 
veel winnen. 

De knechtsrollen zijn vrij wel mislukt. Alleen als dokter 
voldoet die van Ferdinand, Filippyn. De grappen, die zij 
hier en daar tusschen de gesprekken werpen, b.v. in het 
eerste bedrijf, beteekenen niet veel. 

Reeds had ik gelegenheid op enkele bijzonder geslaagde 
tooneeltjes of aardige uitdrukkingen te wij zen : ik wil er 
nog eenige bijvoegen. 

Als Kees dronken is, en met slaan dreigt, zegt zijne 
vrouw, dat hij haar toch niet van gedachte zal doen veranderen. 
Hierop spreekt Kees: 

„Dat 's waar, daar dacht ik niet eens op : 
Je hebt een styve norse kop." 

Daarom mag hij zijn trouwdag wel vervloeken; hij is 
door haar verleid. Als zijne vrouw nu zegt , dat hij zelf haar 
gevraagd heeft, volgt deze beschrijving van de vrijage : 

„Wel neen ik (holla stae! stae vast!) dat weet je beter,, 

Jou slimme pry: je trok eerst zelver aan de veter : 

Wangt as ik melk brocht an de deur, 

Dan quam jy altyd zelver veur; 

Dan was 't ten eerste: Kees, wel heer wat ben je zind'lyk 

En net op al je goed! wat bin je altyd vrindlyk! 

'k Loof dat dat gouwe knoopen zyn ? 

16 


242 

Wat zegje Krelis, ben ze fyn ? 

Dan ik weer, ja 't is goud, myn zoete suikerdiefje, 

Ik heb ze van peet Guert 'ekreegen, engelliefje. 

Dan jy weer. Wel ik zie het nou, 

Je hebt een puntelyke vrouw, 

Je vrouwtje moet jou om je deugden zeer beminnen: 

Ik ken 't wel merken. Wel ! ik zeg gelukkig binnen 

De mannen, in den echtenstaet , 

Met zukke vrouwen, kameraet. 

Toen zaaide ik daer weer op, neen, neen, myn uitgeleezen, 

(Stae Kees, stae vast.) Je mient dat ik 'etro uwd zou veezen ? 

Neen zeper,, tot men groot verdriet 

Ben ik nog zo gelukkig niet. 

Enz. Enz." 

Zeer terecht zegt dan ook Jonckbloet : „Hoe levendig is 
niet het verhaal dat Kees doet van zijne vrijage , waarbij 
men genoopt wordt aan Brederoo te denken." Eene aanmerking 
is er echter tegen, namelijk, of het wel aannemelij 
k is, dat een dronken boer een zoo geregeld verslag zou 
geven van een feit. In het „Toen jy weer", „Toen ik 
weer" ligt wel iets, dat goed bij den waggelenden Kees 
past, maar toch de gesprekken volgen te juist, de draad 
is te goed vastgehouden. 

Zeker voldaan zal ook hebben het tooneel, waar de boer 
te midden van een talrijk, deftig gekleed gevolg zijn lever 
houdt, en, met kroon en scepter voorzien, neerzit, en terstond 
tabak en een zoopje eischt; dit wordt hem gebracht, 
en hij geeft even zijn scepter over, om aan te pijpen. Het 
besprenkelen met reukwater bevalt hem natuurlijk niet: 

„Hou op jou dreumis, ben je gek! 
Je spat met water in men bek.` 

Aardig is ook het informeeren van Kees naar de plaats, 
waar hij zich bevindt: 
„Maar . . . . zeg me nou , 
In welken land wy zyn ." 


243 

Hoveling: „Wy zyn nu in het Koninkryk 
Van Babel .. .. .'' 


Kees: „Te Babel zeg je? hoe veer leit 
Dat hier van daen ?" Hoveling: „Zyn majesteit 
Is nu in Babel." Kees: „Wel wie heit 'et ooit 'eleezen! 
Hoe veer zou Babel wel omtrent van Haerlem veezen ?" 

Hoy: „0 groote Vorst, in uw gebiet 
Ken ik geen stad, die Haerlem het." 
Kees: „Dat 's raer! wel mannen dut gaat myn verstand te 

[boven. 
Je kent wel Amsterdam, dat zou ik vast gelooven? 
Dat is 'er derdalf uur van daen , 
Wanneer we met de trekschuit gaen." 

Hoy.: „'k Heb nooit geen Amsterdam of trekschuit hooren 
[noemen, 
Zyn majesteit belieft zyn reden te verbloemen." 

Kees : „Wel Amsterdam dat is een stad 
Die overvloeit van geld en schat, 
Daer ken men al wat in de worreld is verkoopen; 
Ik heb 'er menigmael met karremelk 'eloopen." 


Een aardige zet van Ferdinands knecht is de volgende. 
De boerin zegt, dat haar man zóó vast slaapt, als hij 
dronken is, 

„Dat hoe ik woel en stoot in 't bed; by blyft aan 't ronken 
„Hy rolde laatst eens van het bed." 

Nu merkt de knecht op : 

Je gaf hem dan misschien een zet." 

De boerin loopt er (naïef of oolij k P) over heen, en zegt: 

„'t Kan weezen, in myn droom , 'k weet dat niet vast te 
[zeggen; 
Althans ik vond hem op de vloer, des morgens leggen." 

Heb ik tot nog toe vooral het goede in den Krelis Louwen 
doen opmerken, nu is het tijd ook op de fouten te wijzen. 
Vooreerst dan , dat er niet genoeg eenheid van handeling in 


244 


is , d. w. z. dat de huwelijksquaestie niet genoeg samen 

feit van de verbetering van Kees. Deze-hangt met het 
is toch alleen de pleegvader en kan Alida niet beletten te 
huwen ; het belang , dat het jonge paar bij de denkwijze 
van den boer heeft, is alleen, dat zij niet graag zouden zien, 
dat de boerin er onaangenaameden door had met haar man. 

Wij hebben dus hier in geringere mate dan in den Don 
Quichot de fout, dat de spil, waarom alles draait, niet 
het feit is , dat bij de expositie en bij het slot het meest 
de belangstelling wekt : de verbetering van Kees is het 
feit , dat het middelpunt van de klacht vormt , terwijl bij 
expositie en slot de vraag, of het huwelijk van Ferdinand 
en Alida zal doorgaan , op den voorgrond treedt. Had 
Langendyk het huwelijk afhankelijk van de verbetering 
van Kees kunnen voorstellen, dan zou de eenheid gered zijn. 

In den toestand , verhouding en geschiedenis der personen 
is verder veel gezochts, en veel, dat zoo niet geheel 
onmogelijk, dan toch zeer toevallig en onwaarschijnlijk is. 
Voor lezers van onzen tijd zijn er ook enkele aardigheden 
in , die minder gepast schijnen , enkele woorden, die plat 
klinken, doch deze zijn zeer weinig in aantal, en dan nog 
van een gehalte, dat zij, bij die van andere kluchten vergeleken, 
bijna niet plat zijn. 

Wat de versmaat van dit kluchtspel betreft, deze heeft 
het volgende schema: twee regels elk van vier jamben 
en twee regels van zes en een halve jambe. Vooral voor 
een klucht leent zich deze maat beter dan een uit geheel 
even lange regels bestaande. In zijn voorbericht zegt Langendyk: 
„Ik heb een trant van vaerzen in dit spel gebruikt die, myns 
oordeels, best voegt om myn personaadjen met een styl die 
hunne hoedanigheid vereischt te laaten spreeken .... Korte en 
lange vaerzen door malkander gerymd, konnen weinig behaagen, 
dewyl die vaerzen te veel stooten in 't leezen , en 


245 


die trant ook van de regelen der dichtkonst te ver afwykt." 
Terecht zag Langendyk in , dat de regelmatige , lange 
regels voor een klucht minder geschikt waren ; jammer dat 
zijn streven naar gladden vorm en regelmaat hem niet toelieten 
de vrije maat van Bredero en zijne tij dgenooten te 
volgen. 

De taal is over 't algemeen vloeiend , en overeenkomstig 
met den stand der personen; zeker ook ten gevolge van de 
maat is zij minder dikwijls omslachtig. Ook ging het Langendyk 
beter af, eene boerenklucht te berijmen , dan een 
blijspel, dat in hoogere kringen spelend , een veel meer 
gekuischte, eleganten stijl eischt. 

Heb ik over dit kluchtspel een gunstig oordeel uitgesproken 
, toch ben ik het natuurlijk geheel eens met Jonckbloet 
, waar hij zegt : „Men heeft indertijd dit stuk te hoog 
gesteld door het als eene fijne comedie te beoordeelen, 
terwijl het niet meer is dan de voorstelling van „een kluchtig 
geval", maar met veel levendigheid geschilderd." In 
eene noot verwijst hij dan naar den Tooneelkijker (IIIe D1. 
1818, bl. 397), waar gezegd wordt: „De dichter houdt 
hier alle menschen eenen helderen spiegel voor, waarin 
elk het beeld zijner dwaasheid in vollen glans kan zien, enz". 

Deze woorden uit den Tooneelkijker eischen eenige toelichting. 
Op zich zelf beschouwd, zouden zij ons het denk_ 
beeld geven, dat ieder mensch er zijn eigen bijzondere 
dwaasheid in zag, b. v. de dokter in Filippyn, de notaris 
of man van de wet in Jan den acteur,, de verwaande of eer 

Louwen; uit 't verband met de vorige-zuchtige in Keesregelen blijkt echter, dat de beoordeelaar bedoelde , dat, 
daar ieder mensch de neiging heeft naar hooger te streven, 
elk dan ook in Kees Louwen zijn spiegelbeeld ziet. 

Door deze toelichting heb ik meteen reeds vermeld, dat Langendyk 
in dit tooneelstuk zich veroorlooft te spotten met 


246 


de aangewende manieren van doktoren en mannen van 
de wet. 

Wij hebben nu kennis genomen van den inhoud van 
Krelis Louwen, wij hebben nagegaan, hoe hij de intrige 
ingekleed heeft, hoe taal en versmaat is, nu blijft ons 
nog over te zien, hoe Langendyk aan zijne intrige kwam. 
Een feit, als hier door hem is ingekleed, is meermalen in 
zeer verschillende tijden als onderwerp van verhaal of klucht 
gebezigd. Niet onbelangrijk komt het mij voor ,, na te gaan 
waar dit geschied is en hoe de verschillende verhalen of 
kluchten zich tot elkaar verhouden. Daar blijkbaar deze 
intrige altijd weer in den smaak viel, en nog tot in onzen 
tijd op 't tooneel gezien wordt, dunkt het mij onnoodig 
verschooning in te roepen voor eenige meerdere uitvoerigheid, 
dan wellicht voor het goed waardeeren van Langen 

niet oorspronkelijkheid noodzakelijk zou zijn.-dyk's al of 

HET MOTIEF VAN DEN GEFOPTEN SLAPER. 

Het vroegst, dat wij deze intrige vinden, is in een 
verhaal van den Duizend en één nacht. 

Zie hier den inhoud: 

Een welgesteld koopman in Bagdad stierf, en liet eene 
vrouw en een zoon , A b o u - Hassan , achter. Deze, door 
zijn vader kort gehouden, wilde zijne schade inhalen zonder 
zijn geheele vermogen te verspillen. De helft van het ver 

zette hij vast; van de andere helft leefde hij vroolijk-mogen 
met een kring van vrienden. Na één jaar was dit opgeteerd 
, en zijne vrienden verlieten hem. 

Hij wilde niet altijd alleen z n , en nam daarom voor 
gewoonte 's middags op de groote brug van Bagdad te 
gaan, en er den eersten den besten vreemdeling te gast te 
noodigen, zonder hem langer dan één dag te willen onthalen, 
of hem later als zijn gast te willen herkennen. Zoo 


247 


trof het , dat eens de groote Har oen A 1 r a s h i d , als koop 

uit Mozul verkleed , door Bagdad de ronde doende , door-man 
den koopmanszoon werd uitgenoodigd. Hij gebruikte bij Abou-
Hassan het maal , en vond veel behagen in zijne gesprek 

zijne levensopvatting. Toen Haroen Alrashid hem-ken , en in 
iets wilde schenken , weigerde Abou-Hassan elk dankbetoon, 
en zeide , gelukkig te zijn bij zijn gematigd leven , waarin 
hij geen wensch koesterde ; alleen zou hij wel een vier-entwintig 
uur Kalief willen zijn om een ouden Iman met 
zijne kwaadsprekende vrienden te straffen. De Kalief besloot 
nu een grap met hem te hebben. 

Toen men den maaltijd geëindigd had , verzocht Abou-
Hassan zijn gast de deur goed dicht te doen. Een laatste 
beker werd ingeschonken, en de Kalief wist in dien van 
zijn gastheer een slaappoeder te werpen. Dit middel werkte 
terstond, en de Kalief liet hein door een slaaf, die altijd 
in zijne nabijheid was gebleven, wegdragen naar zijn paleis. 
Hier werd hij in 's Kaliefs kleeren gestoken en op diens 
bed gelegd. 

Bij zijn ontwaken kon Abou-Hassan zich niet begrijpen, 
waar hij was : ieder boog zich voor hem, en slavinnen maakten 
muziek. Ten slotte schikte hij er zich in, Kalief te zijn, 
daar iedereen hem zeide, dat het denkbeeld, een koop manszoon 
te zijn, een gevolg moest wezen van nare droomen. 
De hovelingen verzochten hem, zoo hij wel genoeg was, 
in den Raad te verschijnen; hij ging en presideerde han 

Hij beval ook den ouden Iman en zijne praatvrienden-dig. 
te tuchtigen, en een zak goud te brengen bij de moeder 
van Abou-Hassan, wat geschiedde. 's Middags spijsde hij 
heerlijk onder 't genot van muziek, bediend door slavinnen 
, waarvan eene zeer schoon zong. Ten laatste deed 
een poedertje hem weer inslapen. Nu liet de Kalief hem 
wegdragen. 


248 


Toen hij tehuis wakker werd , meende hij nog Heer 
der Geloovigen te zijn , en mishandelde zijne moeder, 
toen zij het tegensprak. De buren hielden hem voor krankzinnig 
, en brachten hem gebonden naar een gesticht , waar 
hij tot kalmeering elken dag geslagen werd. Zijne moeder 
bezocht hem , maar hare komst deed hem slechts te heviger 
opbruisen. Na eene maand begon hij zelf te gelooven , dat 
zijn Kaliefschap alleen in een droom bestaan had , hoewel 
hij zich het goud , bij zijne moeder gezonden , en de tuchtiging 
van den Iman niet verklaren kon. Toen zijne moeder 
weder eens kwam, noemde hij haar „moeder", en zij overtuigde 
hem , dat een demon door de deur gekomen was , die de 
koopman uit Mozul had verzuimd te sluiten. Hij werd nu 
vrijgelaten , en hervatte zijne gewone levenswijze. 

Op de brug zag hij eens weder den koopman , en wilde 
hem uit wrok , en uit trouw aan zijne gewoonte, niet uitnoodigen, 
doch deze wist hem over te halen, Bene uitzondering 
te maken. De Kalief vernam het gebeurde, doch toen 
hij zag, hoe men den jongen man in het gesticht had mis 

kreeg hij medelijden. Hierom en om zijne sym--handeld , 
pathie voor den koopmanszoon wilde hij hem beloonen. Hij 
deed hem weer inslapen, wegdragen en verkleeden. Weer 
als Kalief ontwakende, en toch de striemen op zijn rug bemerkende 
, begreep hij er niets meer van. Nu viel de muziek 
in , allen dansten om hem heen, de vroolijkheid greep ook 
hem aan , daar hij toch reeds ten gevolge van zijne twijfelingen 
in een zeer opgewonden toestand verkeerde; hij 
sprong op, nam twee schoone slavinnen in den arm , en 
danste zoo woest in 't rond, dat de Kalief, die zich ver 

zijn lachen niet houden kon, uitbarstte en zijn-scholen had, 
hoofd vertoonde. Nu herkende Abou-Hassan in hem zoo wel 
Haroen Alrashid als den koopman van Mozul, en begreep, 
dat men hem Bene poets gespeeld had. De Kalief gaf hem 


249 


eene woning in zijn paleis . en vrijen toegang tot hem op 
eiken tijd van den dag. 

Tot zoover het vethaal uit den Duizend en één nacht. 
Het verdere heeft niets met de intrige , die ons bezig houdt, 
te maken. 

In tijdsorde komt nu het Voorspel van The taming of 
the Shrew van S hakspere : 
Een dronken man valt voor eene herberg in slaap , nadat 
de waardin , die het gerecht tegen hem in wil roepen , ver 

Een rijk Heer komt met zijne jagers en vindt-trokken is. 
den man ; hij besluit eene grap met hem te hebben. De 
dienaars moeten hem opnemen in een rijk gewaad kleeden 
en op een statig bed leggen. Zij moeten bij zijn ontwaken 
voor hem buigen , en vragen, wat hij beveelt. Men moet 
hem zeggen , dat zijne vrouw ongerust is over zijne „maan 

-ziekte." 

Men draagt hem weg. Eene trompet klinkt en eene troep 
tooneelspelers komt, die meermalen voor den Heer gespeeld 
heeft. Zij moet dien avond spelen voor den dronken ketellapper. 
Deze ontwaakt, wil scharrebier , , 'en begrijpt niet, 
waar hij is en wie hij is. Er wordt muziek gemaakt, en 
men vertelt hem, dat zijne vrouw zoo bedroefd is over zijne 
ziekte, daar hij vijftien jaar geslapen heeft of buiten zijn 
verstand is geweest. Hij wil nu zijne vrouw zien en een 
pintje scharrebier hebben. Een page als dame verkleed, 
speelt voor zijne vrouw. Hij gelooft ten slotte, dat hij een 
rijk heer is. Nu komt er een dienaar zeggen , dat er tooneelspelers 
zijn, en dat de artsen goed vinden, dat hij hun spel 
ziet, daar te veel ernst zin bloed verdikt heeft, en zwaarmoedigheid 
de voedster van den waanzin is. 

Zoo eindigt het voorspel. 

Nu volgen in tijdsorde eenige Hollandsche letterkundige 
voortbrengselen, die dezelfde intrige hebben. 


250 


Vooreerst : De Klucht van Robbert Leverworst , gerymt 
door I s a a k V o s , Gespeelt op d' Amsterdamsche Schouw 
1650. -burg. 

Robbert Leverworst , een oud man , drinkt veel, 
en kan zijne joinge vrouw het leven niet genoeg veraangenamen. 
Zij zoekt dus troost bij een minnaar. Met dezen 
wil zij nu haren man liet drinken afleeren. Als Robbert 
eens 's avonds van den Doelen eenigszins beneveld te huis 
komt, veinst zij zich ziek, en draagt hem op , hare nicht 
te gaan halen. Hij vertrekt. 

Nu komt de minnaar , E e l h a r t , volgens afspraak met 
eene andere deur en een uithangbord (eigenl**k wijnkrans) 
en bevestigt deze aan het huis. Eenige speellui en gasten 
worden geroepen, en men maakt een getier, of 't eene 
vroolijke herberg is. Robbert komt terug, en vindt zijne 
huisdeur niet. Als hij binnen wil treden, belet men het 
hem, en als hij de buren tot getuigen roept, dat hij hier 
thuis hoort, zeggen zij, óók volgens afspraak, dat zij hem 
niet kennen. Ten einde raad gaat hij nu de familie van 
zijne vrouw zijn nood klagen; deze gaat met hem mee, 
doch, dank zij de vlugheid van den minnaar, is alles 
weer in den gewonen toestand. Zijne vrouw houdt zich 
zeer beleedigd over Robberts lang wegblijven, en neemt 
hem slechts in genade aan na zijne belofte, nooit over half 
negen thuis te komen. 

Hier hebben wij wel niet eigenlijk het motief van den 
bedrogen slaper, maar toch is de intrige zeer nauw er aan 
verwant. 

Verder vinden wij ze in een verhaal , door C a t s in 
zijne Doodt-kiste voor de Levendige gedaan omtrent eene 
grap van Filips den Goede van Bourgondië. Het verhaal 
luidt aldus: 

Filips van Bourgondië, vrede in zijn rijk verkregen 


251 


hebbende , leidde een leven van weelde en genot. Eens 
uitrij dende , zag hij op het veld een dronken man in diepen 
slaap ter neder liggen. Hij liet hem opnemen , naar zijn 
paleis brengen, en in een kostbaar bed leggen. Bij zijn 
ontwaken begreep deze niet , waar hij was ; zulk eene 
weelde had hij nooit gezien. Een kamerling en pages met 
kleederen en sieraden bieden hem hunnen dienst aan, 
hovelingen ' buigen zich ter aarde , en geven hunne vreugd 
te kennen , dat hij nu niet ziek is. Men noodigt hem uit 
zich buiten te vertreden. Men gaat aan tafel , nadat hij 
eerst reeds aan fruit zich vergast heeft. Onderwijl wordt 
er op snarentuig gespeeld , bovenal beviel hem eene schoone 
stem. Men gaat op jacht , en keert per karos terug , aangegaapt 
door de voorbijgangers. In 't paleis wacht hem 
een rijke maaltijd, waarbij hij op zijne wenken bediend 
wordt. Dans en muziek, door slavinnen uitgevoerd, vermaken 
hem. Maar de wijn brengt hem eerst in zijn 
element. Hij drinkt zoo rijkelijk, dat hij spoedig in een diepen 
slaap valt. 

Nu liet Filips hem weer in zijne oude kleêren steken, 
en in het veld brengen. Toen hij ontwaakte, was het gebeurde 
hem als een droom; thuis verhaalde hij het aan 
vrouwen, kinderen, gezellen, aan iedereen. Al wie het 
hoorde, hield het voor eene gril, en geloofde het niet. 

Nu volgt: Klucht van Dronkken Hansje door M. F o k k e n s, 
1657. 

H a n s, een scharenslijper, twist in eene herberg met de 
waardin, en kiest, zeer dronken, den weg naar huis. Eenige 
jongens houden hem voor den gek, en leggen hem, als hij 
gevallen is, in eene vischben. De Graaf komt met eenigen 
van zijn gevolg tehuis, en ziet voor de poort de vischben 
met den man staan. Hij beveelt hem op te nemen, te ver 

een ledekant te leggen. Na een gesprek-kleeden, en in 


252 


tusschen verliefden , dat buiten de eigenlijke geschiedenis 
staat , hooren wij den Graaf spreken over het wakker worden 
van Hans. Hij zal op eene galerij gaan zien , hoe hij 
zich houdt. Nu ziet men de kamer , waar Hans reeds opgestaan 
is , en niet weet , hoe hij het heeft. In de bedienden, 
die hem wakker maakten , ziet hij spoken. 

Men komt met kleêren enz., doch zwijgende. Hans 
is steeds meer verwonderd. Hij krijgt een brief, waarin 
staat , dat men zwijgt , omdat zijne hersenen ontsteld zijn 
door een zwaarmoedige droom , en hij zich inbeeldt een 
scharenslijper geweest te zijn , terwijl hij al zes jaar Graaf 
is. Daar dit door zwaarmoedig bloed ontstaan is , moet 
hij zich frisch wasschen in 't lampet , en vrooli*k zijn. 
Hans vindt alles als een droom ; hij besluit echter zich 
te laten dienen en zich in 't „blanket" te wasschen. Men 
kleedt hem, en hij hoort muziek. Als mijne vrouw me 
nu zag, spreekt hij tot zich zelven, zou ze denken, dat 
ze Gravin van Holland was, maar ik zou ze nu niet meer 
willen kennen. 

Hij zal zich barsch aanstellen, om ontzag te wekken, 
en verlangt eten en drinken. Hij loopt in twijfel heen en 
weer. Ten slotte vindt hij eerie gedekte tafel gereed, zet 
zich, en drinkt op den Prins van Oranje, enz., zoodat hij 
ten laatste dronken wordt en in slaap valt. N u wordt hij 
verkleed , en weer in de vischben buiten gebracht. Intusschen 
is zijne vrouw en eene buurvrouw naar hem gaan 
zoeken; zij struikelen over de mand en herkennen hem. 
Eerst gelooft hij nog Graaf te zijn, doch hij herkent zijne 
vrouw en buurvrouw. 

Hij verhaalt veel van zijne avonturen; hij is in den 
hemel geweest, hij heeft veel gedronken, enz. Ten slotte 
richt hij zich tot het publiek, en zegt, als hem weer 
iets dergelijks overkomt, zal hij de groote schaal met 


253 


wijn , die hij zag , meebrengen , en met allen drinken ' ). 

Deze laatste trek komt voor in tal van anekdoten, o. a.: 
dat iemand vertelt , een ander gezien te hebben in zijn 
droom, en dezen excuus vraagt, omdat hij hem niet gezien 
heeft. 't Is in 't kort de verwarring van 't gedroomde met 
de werkelijkheid , of liever de overbrenging van 't gedroomde 
in de werkelijkheid. 

In een werk van H u y g e n s, namelijk de Trijntje 
Cornelis vinden wij naast het hoofdmotief (het door voorgeven 
van familie te zijn, inhalen en uitplunderen van 
eene vrouw door oplichters), aan het slot een trek die overeenkomt 
met de intrige , die wij nu behandelen , nl. dat 
men Trijntje verkleed buiten legt, en zij bij haar ontwaken 
niet weet, waar zij is. lets dergelijks vinden wij ook bij de 
navolgingen of omwerkingen van A. Bormeester 1664 en 

A. Bogaert 1679 2) 
Evenals in de Trijntje Cornelis vinden wij in Boccaccio's 
Andruccio in Napels (vijfde novelle van den Zen dag) na het 
motief van de gewaande bloedverwantschap, iets dat aan het 
motief van den slaper doet denken , maar hier slechts zeer 
verwijderd: Andruccio is door het losraken van eene plank in 

1) Hansje zegt op 't eind tegen 't publiek : 

»Ja wel Mesjeurs ja wel dat ik nyt men Graefschap ben verwesen 

En dattet me is mislukt, 't kan nu aars niet weesen , 

Maer had ik in men staat gebleeven , 'k hadje altemael te gast 

[enoot, 

Ses weecken hadden we open-Hof gehouden, maar 't is geen noot, 

Als 't weer beurt, dan zel ikje die groote schaal met Wyn laten 

[koomen , 

Die zeljeme altemael bescheyt doen : goe nacht, je hoeft er niet 

[van te droomen." 

Z) Zie het artikel over Trjntje Cornelis van J. L. C. A. Meijer, in 
den Amsterdammer, Weekblad 1891 no. 708. De intrige van de Tr. C. 
vindt men ook terug in eene episode van de Vermakelyke Vryagie 
(Zie bl. 222). 


254 


een riool gevallen , kruipt er naar buiten uit , en wil vóór 
het huis in ; nu doet men , of hij dronken , en daar geheel 
onbekend is , en de buren raden hem aan naar huis te gaan. 

Een motief,, dat eenigszins overeenkomt met dat van den 
slaper , vindt men in de derde der Cento Novelle Antiche 
(voor de Decamerone dus vóór 1358), waarin een man in den 
waan gebracht wordt, niet te zijn die hij is, maar eene andere 
persoon. Ook daar vinden wij dus de twijfel, of iets verbeelding 
of werkelijkheid is 1). 

Hoe zoude het nu staan met de verhouding van de 
intrige uit deze verschillende letterkundige producten? 
De trek in Boccaccio dunkt mij geheel onaf hankelij k 
van het motief uit den Duizend en één Nacht. 

Uit Boccaccio's scène van den bedrogen Andruccio voor 
het huis , waar men hem niet kennen wil, kan nu direct 
of door het zijkanaal van een novellenbundel of verhalen 

Robbert Leverworst ontleend zijn, waar-verzameling die van 
trouwens ook geen „slaper" inkomt. 
Er blijven dus: 

1. Het verhaal uit den Duizend en één Nacht. 
2. Shakspare's Taming of the Shrew. 
3. Het verhaal van Filips van Bourgondië bij Cats. 
4. Dronlcicen Hansje van M. Fokkens. 
5.' De Trijntje Cornelis en de latere omwerkingen. 
6. De Krelis Louwen. 
Den oudsten vorm zal men wel in de Arabische vertelling 
vinden. Wanneer wij deze vergelijken bij de volgende verhalen, 
zien wij één groot verschil, en wel dat men in 
de laatste niet den man in slaap maakt, maar hem slapende 
vindt, en dat het een man van zeer lagen stand is en niet 

') Zie John Dunlop's Geschichte der Prosadichtungen, aus dem 
Englischen von F. Liebrecht. 1851. bl. 211. 


255 


een beschaafd jongeling. Dit doet denken, dat deze alle hun 
ontstaan danken aan ééne bron. Waarschijnlijk is dit niet 
rechtstreeks de Duizend en één Nacht , maar eene navol 
ging van het verhaal aldaar. Immers wanneer wij Shakspere's 
voorspel zien , is er bijna niets in , dat aan Oostersche 
toestanden doet denken. Evenmin in de andere werken , die 
dezelfde intrige vertoonen. Alleen Cats spreekt van slavinnen. 

Shakspere zal waarschijnlijk uit eene novelle geput hebben, 
doch ik heb geen verhaal van gelijken inhoud kunnen vinden. 

Cats schrijft de fopperij toe aan Filips van Bourgondië. 
Hoe komt Cats aan het verhaal? Aan de wijze van voorstellen, 
zou men 
. 
denken aan eene oudere vertelling, die hij 
óf zelf gelezen heeft óf heeft hooren verhalen. Of hij zelf 
den naam van den Bourgondiër er in gemengd heeft, of dat 
dit verhaal reeds als anekdote over dien vorst in omloop 
was, is niet uit te maken. Aan bekendheid met Shakspare's 
stuk . geloof ik, dat hier niet gedacht moet worden. Cats 
maakt eene geheel andere figuur van zijn slaper, en de inleiding 
is ook geheel anders. Cats zag wel het comische 
in de situatie , doch daar hij alleen om eene vergelijking 
het verhaal geeft, toont hij dit slechts door de wijze van 
vertellen , als waar hij zegt: 

Uit al dit goed onthaal verheft zich onse jorden 

En meynt in ware daet by is een prins geworden 

Hem dunkt by is het waert, al wat er ook geschiet. 

En nu Fokkens ? Zijne klucht herinnert zeer sterk aan 
het voorspel van The taming of the Shrew. De ruzie voor de 
herberg, het opkomen van den Graaf (Heer), het toeschrijven 
aan zwaarmoedigheid of dikbloedigheid van het droomen 
en 't zoogenaamde zich verbeelden, dat hij vroeger een 
scharenslijper (ketellapper) geweest is, en meer bijzonder 

spreken zeer sterk voor eene bepaalde navolging.-heden 


256 


't Schijnt echter, dat Fokkens of in Cats het verhaal gelezen 

had , of diens bron kende, daar hij ook den aanlegger van de 

grap Graaf van Holland noemt 1). 

Wat nu de Trijntje Cornelisz betreft, Huygens heeft den 

laatsten trek van liet verkleeden zeker aan Fokkens ontleend. 

Zoo naderen wij tot den Krelis Louwen 2). In dit blij 


spel wordt Cats genoemd; men zal Krelis behandelen, zooals 
den dronken man, waarvan Cats verhaalt. Maar niet hieran 
eigenlijk is Krelis Louwen zijne geboorte verschuldigd. 
Langendyk heeft zonder twijfel den Hansje omgewerkt 
en gezuiverd. Zie hier eenige punten van overeenkomst, 
die zeer sterk spreken: in beide tooneelstukken ziet men 
eene liefdesgeschiedenis van derden; in beide ziet men de 
verwarring van geest van den gewaanden Vorst uit droomen, 
uit zwaarbloedigheid ontstaan; Fokkens en Langendyk laten 
den boer (scharenslijper) zich van het tooneel verwijderen, 
waardoor de aanleggers gelegenheid hebben de zaak verder 
te bespreken; zij laten beiden den man denken aan zijne 
vrouw (Langendyk voert haar zelfs in boersche kleeding 
op) ; beiden laten den boer aan tafel gaan; beiden laten 

1) Van de Doodt-kiste voor de Levendige of Sinnebeelden uyt Godes 
Woordt, aenwijsende de kortwijligheyt, ydelheyt en onsekerheyt van 
't menschelijck bedrijf is de oudste druk van 1655; van Dronkken Hansje 
is de oudste druk, dien ik ken, van 1657. In 1663 verscheen er weder een. 

2) Er is geen verband tusschen den inhoud van Krelis Louwen en dien 
van J. Z. B a r o n' s Klucht van Kees Louwven ofte den Geschoorene Boer 
1667. Dit is eene bewerking van Bredero's Klucht van een Huysman en 
een Barbier, die na zijn dood door van der Plasse werd afgedrukt. Baron 
zegt in de voorrede: »dit Kluchtje stuckx gewijs in de Boert. Wercken 
van G. A. Bredero dickmael gelesen en daer en boven meenigmael zijn 
onvolmaecktheyt beoogt hebbende, heeft eyndelick mijn geest doen aen 
porren, om zijn volmaeckte Rok te mogen verkrijgen, enz." 

De melkboer Kees Louwen kan hem evenwel op den persoon van 
Krelis Louwen, vooral op diens naam, gebracht hebben; het karakter 
vertoont geene overeenkomst. 


257 


hem meermalen den twijfel voelen terugkeeren , om niet 
nog meer punten van overeenkomst te noemen. 
Is het dus duidelijk , dat Langendyk zeer veel ontleend 
heeft , bijna eene omwerking geleverd heeft , er is ook ver 
een verschil , dat ook samenhangt met de verandering-schil , 
van eene klucht in een meer uitgewerkt blij spel. Langen 

heeft niet alleen het type van den nietswaardigen-dyk 
scharenslijper , den dronken lap , veranderd , en ons in een 
beteren kring , eene meer beschaafde omgeving gebracht, 
maar hij heeft het losse feit gebruikt als schakel in een 
verhaal , in eene geschiedenis. Daardoor werd van zelf het 
aantal handelende personen vergroot. Zoo komt er bij de 
dokter , die zoowel aan den lijfarts van Sanche Pance , als 
gouverneur , doet denken , als aan den geneesheer uit 
Molière's Monsieur de Pourceaugnac; zoo leert men de doch 

slaper kennen , die met leedgevoel verneemt,-ter van den 
dat zij de dochter is van een rij ken heer , en niet van „moeder 
Klaar." Door die uitbreiding kreeg hij gelegenheid den 
twijfel meer uit te werken. Doordien de fopper in verband 
moest komen met den gefopte, kon hier geen ,Vorst dienst 
doen , maar een rijke koopmanszoon. Daar het hier niet 
alleen eene grap was, moest het slot veranderd worden. De 
boer moet op andere gedachten worden gebracht; zijne heerschzacht 
moet hem afgeleerd worden; waar hij dus eenmaal 
zoover is, behoeft hij niet meer in slaap gebracht te worden. 

Het bijgevoegde motief van het genezen van den hoogmoed 
van Alida's pleegvader zal wel zijn ontstaan te danken 
hebben aan bekendheid met de lotgevallen van Sanche 
Panche als gouverneur; hiervoor spreekt de oorlogs-scène. 

Een groot verschil is er in het type van den slaper. Bij 
Fokkens is de man joliger, leuker, maar 't is een door en 
door slecht sujet, en zijne taal daaraan geëvenredigd. Bij 
Langendyk zien wij een boer, door plotselingen rijkdom 

17 


258 


en door vleierij tot dwaasheden en tot drinken verleid; 
zijne persoonlijkheid is iets matter, maar slechts eene enkele 
platheid ontvalt zijn mond; zijne taal kan men lezen, en 
hardop lezen. 1) Dat hij hem Alexander den Groote laat 
noemen, geeft aanleiding tot de aardigheden over de ligging 
van Haarlem en Amsterdam. 

Ten slotte merk ik nog op, dat Langendyk tooneelspelers 
opvoert. Wel spelen deze niet voor den boer, doch zij komen 
er toch in. Zou dit te danken zijn aan bekendheid met 
S h a k s p er e? 't Is mogelijk, doch noodzakelijk is het niet. 
Ferdinand , de koopmanszoon, had geene hof houding , geene 
kostumes, 't moesten dus tooneelisten zijn, die den boer in 
den waan brachten, dat. hij een vorst was. Ook het blazen 
van de trompet zou kunnen pleiten voor de bekendheid met 
The taming of the Shrew, maar ook dit zou toeval kunnen 
zijn, want het komt hier op eene andere plaats en met een 
ander doel voor. Geheel zeker is deze quaestie niet uitte maken. 

1) Tot nadere kennismaking met de verdiensten van Fokkens diene 
nog het volgende citaat. 

Hansje , Graaf geworden en aan tafel gezeten, zegt: 

Hier is so veel te eten, 'k weet niet waer ik eerst begin. 

Dat smaeckt oft van een Oost-indische Ham was: sehenck in, 

Schenck vey vol, ick mag men glaesje noch wel uyt , ick ben benist , 

Ik ben geen Juffer, die willen 't rnaer tot aen de knoopjes, daerom ist 

Dat se soo teer sijn, ick ben nu wel geseten, 

O, die nu een lijf had als een Olifant, 'k vrees 'k sel niet genoeg 

[konnen eten. 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Sulke teugjes magme voelen, dat kleeft, dat smaekt, 

Of men zoo'n pijntje drie vier uyt-veegt, men kan niet voelen dat 

['et raekt, 

Maer Hans suyp-stijf kon terwijl de kloek twaelf sloeg, 12 pijntjens 

[veegen. 

En Gooyer met sen Maat, konnen in ses uuren een Half-vaetje leegen, 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Q dat drinken is een schoone kunst. 


259 


Langendyk is niet de laatste geweest, die gebruik maakte 
van de intrige van den bedrogen slaper. Vooreerst noem 
ik H o 1 b e r g , wiens Jeppe vom Berge 1) ons weder de 
geschiedenis vertoont. Deze heeft hem tot een ander 
type gemaakt , heeft de geschiedenis ook veel gewijzigd; 
maar in hoofdzaken komt zijn stuk Shakspere's voor 

meest nabij in het begin , terwijl het straffen van-spel het 
den „Verwalter" aan den Duizend en één Nacht , het 
gevonden worden van den slaper door zijne vrouw aan 
Fokkens doet denken. Deze overeenkomst is niet vreemd. 
Holberg is , voor hij zijn eerste tooneelstuk schreef (Der 
politische Kanngieszer 2) 1722) , twee malen in Nederland geweest 
, en heeft te Amsterdam gewoond; ook Engeland bezocht 
hij. Hij zal dus en Shakespere's voorspel, èn de kluchten van 
Fokkens en Langendyk gekend hebben, terwijl bekendheid 
van hem met de beroemde arabische verhalenschat geene 
gewaagde onderstelling is. De overeenkomst zou echter ook een 
gevolg kunnen zijn van 't gebruiken van eenzelfde bron. 

Ook later vinden wij nog bewerkingen van dezelfde 
intrige, meestal zich aansluitende bij het verhaal uit den 
Duizend en één Nacht. Twee titels heb ik gevonden van 
tooneelstukken , die ik zelf niet heb kunnen vinden: De 
Schoenlapper-Hertog en Een naneef van Krelis Louwven. De 
titels zijn mij niet bekend van een tooneelstuk en een 
verhaal, dat mijne moeder zich uit hare jeugd herinnert. 
Ook de tekst van de opera Si j'étais roi sluit zich zeer na 
bij de Duizend en één Nacht aan. 

Niet minder dan tien drukken zijn mij van den Krelis 
Louwen bekend. 

') De Deensche titel is Jeppe pea Bierget eller den forwandlerle 
Bonde. Dit blijspel is in 1767 in 't Hollandsch uitgekomen als de Herschapen 
Boer; andere stukken van Holberg kwamen reeds in '1747 vertaald uit. 

2 ) In 't Deensch den politiske Kandestöber. 


260 


De eerste verscheen in 1715 bij J. Oosterwyk en Hendrik 
van de Gaete. Een titelplaat , geteekend en geëtst door J. Wandelaar 
stelt den boer voor , op 't oogenblik , dat de Indische 
gezant hem toespreekt ; hij zit met pijp , scepter en borrel 

een leunstoel, en heeft het eene been over de leu--flesch op 
ning geslagen. Een vignet van Schijnvoet versiert den titel. 
De twee maal kwam het uit in de uitgave in twee 

deelen van de Gedichten in 1721. 

De derde druk is van 1730 bij D. Ruarus , met privilegie. 
De bijenkorf, door P. Tanié geëtst , prijkt op den 
titel. Een opdracht aan B. Huydecoper , toen Regent van 
't weeshuis , gaat vooraf. De voorrede , waarin Nil Volentibus 
Arduum een pluimpje krijgt , is dezelfde die voor alle 
drukken staat. (Deze uitgave is in de Haarl. Sted. Bbl.). 

In 1740 verschenen er twee drukken bij Izaäk Duim. 
De eene is veel grover dan de andere, en heeft een vignet, 
dat hetzelfde is als dat van de andere, doch omgekeerd , 
dus zeker na den afdruk overgeëtst is. Enkele kleine ver 

zijn aangebracht. De-anderingen van spelling of teekens 
tweede is misschien een nadruk. 
Omstreeks 1760 verscheen 't voor de vijfde maal in den 
herdruk van Dl. I en II der Gedichten. 

Na Langendyk's dood verschenen verder nog in 1789 en 
in 1808 nieuwe drukken te Amsterdam, één zonder plaats 
of jaar (volgens den Cat. der Bibl. M. v. Lett.: te Brussel 
in 1828) en één in het Klassiek Letterkundig Pantheon 1852. 

Van den Krelis Louwen zijn mij twee vertalingen bekend 
in het Fransch , één in het Duitsch. 

In 1751 verscheen er te Amsterdam van de hand van 

H. J. R o u 1 la u d, die eenige jaren later in het Hollandsch 
o. a. twee treurspelen geschreven heeft '),eene vertaling onder 
den titel Alexandre le Grand ou le Païsan Roi. Comédie. 
') Aristomenez, 1755; Adela, Grazpinne van Ponthieu 1762. 


261 


Traduite du Hollandois de Monsieur P. Langendyk. 1751. Het 
kwam uit bij T. Crajenschot te Amsterdam ; het titelblad 
is versierd met een zeer aardig vignetje zonder naam. 
Roullaud vertaalde het ten genoegen van dilettant-acteurs 
naar 't schijnt, en draagt het op aan een koopman , in wiens 
huis het vertoond was. Uit zijn voorbericht haal ik nog aan, dat 
hij vreest : la prevention qu'on a contre les Comédies f ollandoíses." 
De vertooners waren dus zeker refugiés, evenals hij zelf. 

Veel later werd het weder overgezet voor eene verzameling 
van vertaalde tooneelspelen uit de letterkunde van 
alle volken 1) , in de afdeeling Chefs d'oeuvre du theatre 
Hollandais in het eerste deel, dat in 1822 uitkwam ; en wel 
als Krelis Louwen ou Alexandre-le-Grand au festin du Poè te , 
Comédie en 3 actes, de P. Langendyk. 

De Duitsche vertaling werd in 1767 opgevoerd te Hamburg 
en draagt tot titel: Claus Lustig, ein Milchbauer als Alexander 
der Grosse oder die Komödianten auf dem Lande. 

Op het tooneel is het blijkbaar gewild geweest. Van 1760 tot 
1800 vinden wij het op enkele uitzonderingen na geregeld 
elk jaar eens , somtijds tweemalen genoemd. Na 1800 werd 
het niet elk speelseizoen gegeven, maar wel enkele jaren 
twee , in 1818-1819 zelfs zeven maal. Na 1833 werd het 
in jaren niet gegeven , doch in 1852 driemaal als nastukje 
bij den Don Quichot. Dit is het laatst , dat de Krelis 
Louwen op programma's voorkomt. 

Wat de recette betreft , heb ik op 1775-1776 gevonden 
eene som van f 656-10 , terwijl het gemiddelde der 
ontvangsten toen ± f 470 was. 

1) Chefs d'oeuvre des theatres étrangers, Allemand, Anglais, Chinois 
Danois etc., traduits en Francais par Mrs. A r g n a n, A n d r i e u x, d e 
Barante, e. a. 1812-1825. 


HOOFDSTUK XIII. 

DE WISKUNSTENAARS OF 'T GEVLUCHTE JUFFERTJE. 

INHOUD. 

Het tooneel verbeeldt eene kamer in eerre herberg te 
Loenen 1 ), op den achtergrond een bed met gordijnen. 't Is 
avond. 

F i- i i p y n, de knecht van E e t h a r t, een advokaat uit 
Amsterdam, treedt op met veel drukte: 

„Hei holla hei! Tryn, Griet, Neel, Klaar, holla kanalje , 

Hei holla ! hoor je niet! waar steekt nou al 't rapalje ? 

Piet, Joost, Hein, Klaas, holla! daar komt geen mensch! wat 

's dat ? 

De droes is met al 't vee ligt op het haazepad. 

Nog eens. Hei holla hei !" 

Nu komt eene niet jonge, niet choone dienstmaagd te 
voorschijn , en vraagt zeer uit haar humeur: 

„Wel kaerel is dat raazen? 
Je zoudt een eerlyk mensch op die manier verbaazen." 


1) Bij dezen waard te Loenen hangt »de schaar" uit; in de puntdichten 
komt een waard te Loenen, die het »schryven" van zijn vader geleerd 
heeft. Misschien had Langendyk wel een bepaalden persoon op 
>t oog, die bij de Amsterdammers bekend was van tochtjes naar 
Loenen. 


263 

Hierop volgt een railleerend gesprek, dat ik in zin ge 
wil overnemen, daar het zeer goed geslaagd is:-heel 

Filipyn. „Een eerlyk mensch ?" Griet. „Wel ja, 'k ben eerlyk." 
Fil. „'t Heeft geen schyn; 
Zo'n mooije meid zou in een herberg eerlijk zyn!" 1) 
Griet. „Myn goeije vlasbaard, wel wat of je al uit zult 

stooten , 
Wel kei'ren dat 's een biest! 't ken loopen op twie pooten. 
Beslab je bef maar niet. 'k Ben jou licht goed genoeg." 
Fil. „Heb jy wel ooit gezien twie biesten voor één ploeg ?" 
Griet. „Hoe zo ?" Fil. „Ik ben verliefd, en zo wy t' zamen 

trouwen , 

Zel jy 't, al zie je scheel, met veel vermaaks aanschouwen." 
Griet. „Al weer wat nieuws, wel wis, wy zyn terstond gereed. 
Een mosterdhaaler,, een lakkei , een kaale neet 
Praat mê van trouwen. Wel ! men zou zyn reuzel scheuren ! 
Wie of verlieven zou op zo'n hansop met kleuren ?" 
Fil. „reen mensch, dat weet ik wel: want daarom vraag 
ik 't jou, 
Op hoop of jy nog zo barmhartig weezen zou." 
Griet. „'k Wil uit barmhartigheid de liefde wel verjaagen, 
Door hulp van onzen knecht, al was 't met knuppelsiagen." 
Fil. ,,Ik dankje meisje voor je gunst: je bent te plat: 

Vind ik een spyker jy vindt altyd weer een gat." 
Griet. „Ik heb geen tyd om meer te luist'ren naar je snappen. 
Wat is er van je dienst ?" 

Nu beveelt hij een glaasje brandewijn. Alleen gebleven, 
besluit hij in Loenen te overnachten, en niet meer 
naar Amsterdam door te gaan. Toevallig komt zijn heer 
Eelhart ook juist aan, en hij begint hem nu verslag te 
doen van zijne zending. Hij moest namelijk een brief brengen 
bij zijns meesters meisje te Utrecht. Na veel omhaal brengt 

') Een van de meestgelezen regels van Langendyk, daar Beets dien 
citeert in de Camera Obscura ; Hei Noordbrabantsche meisje. 


264 


hij ter kennis van dezen, dat hij vernomen heeft, dat de 
vader het meisje wil doen huwen 

„Aan zeek'ren neef, een gek in quarto , . .. . 

Die zotte vlaagen krygt door 't al te veel studeeren; 

In 't kort bequaam om met de kap te promoveeren". 

Izabelle, zoo heet de, schoone, wil zich echter niet zoo 
laten weggeven; zij is niet meer......." , de knecht wil 
zeggen i n h u i s, doch de jonkman vreest het ergste, en 
barst uit in droefheid . Filipyn stelt hem gerust, zij is 
niet meer 'te huis, maar zal wel bij hem terecht komen: 

„Dat duifje zal van zelf vliegen op je til". 

Eelhart wil nu naar Amsterdam ; maar de poorten zullen 
gesloten zijn, hij zal dus hier overnachten. De waard komt, 
en zegt , wel plaats te hebben , aslaar niet veel , daar er twee 
heeren zijn , een oude en een jonge ; de laatste is een 
praatziek ' geleerde , geëngageerd met de nicht van den ouden 
heer. Verder nog een dokter, die met den anderen geleerde 
voortdurend kijft en ook alchimist is. Eelhart begrijpt, 
dat hij , hier samen is met den oom en voogd van zijn 
meisje , die hem niet persoonlijk kent. 

Filipyn ziet hierin geen bezwaar; integendeel, men kan 
zóó wat te weten komen van dien neef. 

Twee Amsterdamsche voerlui komen binnen; zij kennen 
den advocaat, doch hun stilzwijgen wordt gekocht. Zij 
hebben twee heeren gebracht uit Utrecht, die dan ook 
spoedig binnentreden en herkend worden als Izabel en hare 
dienstbode. Eelhart wil nu spoedig vertrekken, en beveelt 
zijn knecht het rijtuig te doen inspannen. Men hoort 
personen naderen, en vreest, dat de oom zal komen. Fi 

raadt de vrouwen aan, terstond in 't bed te kruipen-lipyn 
en zich toe te dekken. Izabel en de meid doen het nog 
juist bijtijds, want de oom en de neef komen binnen, 


265 


De neef, Raasbollius, scheldt steeds op den anderen geleerde, 
met wien hij in dispuut was. Eelhart mengt zich er in, en 
vraagt naar de quaestie. De tegenstander , Urinaal, komt 
binnen , en vervolgt den twist , terwijl de waard en Griet 
voor Eelhart de tafel dekken. Eelhart noodigt de overigen 
uit , doch zij hebben reeds geavoridmaald. De twee geleerden 
vertrekken , om naar eene maan-eklips te gaan zien. 

Intusschen vraagt de oom van Izabel Eelhart om raad, 
daar zijne nicht gevlucht is , waarschijnlijk naar haar minnaar 
, een bon-vivant van de slechtste soort , naar hij vernomen 
heeft. Eelhart belooft hem de zaak uit te maken, 
als 't blijkt, dat zijne nicht in Amsterdam bij den bedoelden 
persoon is. De oom vertrekt, en de vrouwen komen uit 
het bed ; doch de komst van den waard doet haar de schuil 

opzoeken. Eelhart verzoekt den waard nu, in-plaats weer 
het geheim twee juffers te herbergen; na eenig aarzelen, 
in de vrees, dat er iets niet in den haak is , belooft hij 
haar eene kamer te geven; zig trekken zich dan ook daar 

terug.-heen 

De twee voerlieden komen weer binnen, en weten de 
personen weg te lokken door hun te zeggen, dat de geleerden 
„bakkelei] en". Als nu allen weg zijn, snijden zij de 
ham uit, zoodat het zwoord alleen overblijft. De komst van 
Eelhart doet hen de ham in eene kist werpen. Eelhart en 
Filipyn zetten zich weer aan tafel; ook de waard komt op; 
van 't bakkeleien was niets aan. De oom en de geleerden 
komen ook binnen. 

De geleerden hervatten weder hun twistgesprek, waarbij 
schotels en flesschen aarde, zon en maan moeten voorstellen. 
Filipyn ontneemt hun deze voorwerpen , doch zij twisten 
door. Eelhart zal hunne quaestie uitmaken, indien zij hem 
hunne meeningen schriftelijk uiteenzetten; nu worden zij 
bedaard, sluiten vrede, en beloven elkander van weerszijden 


266 


mededeeling van hunne ontdekkingen te doen. Filipyn 
wil intusschen de ham aansnijden , en bemerkt den diefstal. 
De waard is woedend. 

De geleerde neef ontkleedt zich en begeeft zich te bed. 
Ook de oom wil ter ruste gaan en neemt afscheid van 
Eelhart, die intusschen Filipyn weer gelast, het rijtuig te 
doen voorkomen. Eelhart klopt nu aan de kamer, waar 
Izabel is, en juist komt zij te voorschijn, als neef Raas 

•ontwaakt , en haar doet verdwijnen. De geleerde-bolliuswil eene nieuwe uitvinding meedeelen, nl. eene nieuwe 
soort van schans. Ondanks Eelhart's tegenspreken bouwt hij 
van stoelen en kussens eene schans, doch de knecht werpt 
alles in duigen, en bombardeert Raasbollius met kussens. 
Deze neemt na eenige verklaringen gedaan te hebben omtrent 
zijne vinding het besluit bij zijn oom te gaan uitslapen. 

Nu komt Izabel te voorschijn, nadat de knecht het licht 
uitgeblazen heeft. Tegelijkertijd verschijnen echter de voerlieden, 
om de ham te halen. Hun messenslijpen, en spreken 
over buitverdeeling doen de vluchtenden het ergste vreezen. 
Filipyn vlucht in de kist. Als zij deze nu juist opendoen, 
vergeet de knecht alle voorzichtigheid, en schreeuwt luidkeels: 

„Hou dieven! dieven! brand! help!. help! ik wordt vermoord !" 

Waard, oom, neef, alles vliegt te voorschijn (de neef 
in zijn nachtgewaad) , en loopt in verwarring dooreen. Griet 
komt met licht , en het blijkt dat dokter Urinaal Izabel 
voor den dief gepakt heeft. De oom herkent haar, begrijpt 
den toeleg en verwijt haar het ontvluchten. Hij wil haar 
en zijn neef opsluiten in een „beterhuis", indien zij niet 
terstond met elkaar huwen. Evenmin als de nicht, heeft 
de neef nu lust er in, daar hij door zijne uitvinding fortuin 
denkt te maken. 

De oom vraagt Eelhart om raad. Deze zegt, den neef in 't 


267 


beterhuis te zetten, en het meisje te geven, aan die haar 
lief heeft. De oom wil hier nog niet aan, en verwijt zijne nicht 
haar gedrag.; deze zegt, alleen den bewusten minnaar te willen 
huwen. Eelhart maakt zich nu als die persoon bekend, en 
verwijt den oom zijne lichtgeloovigheid en 't lasteren van 
eens anders naam. Alles komt tot klaarheid, ook de diefstal 
van de ham. Algemeene verzoening. Raasbollius alleen, 
die het verbeterhuis voor zich ziet, roept uit: 

„'k Zal met myn blaasbalg [eene uitvinding van hem] .... , 

Het heele beterhuis aan duizend stukken blaazen." 

Dit stukje heeft Langendyk terecht een kluchtspel genoemd 
, en dus niet, gelijk het Wederzyds Huwelyks bedrog, 
bedoeld als comédie de caractère. Hij had er echter wel 
degelijk eene bedoeling mee, zooals uit zijne opdracht aan 
Mr. E. Kraeyvanger blijkt: 1 ) 

't Gemeen zal zig slechts met de schors vermaaken , 

De kenner ziet op 't. nut, en 't pit der zaaken, 

Hy merk' dan aan, dat kunst noch konstenaar 

Geroskamd wordt: maar 't ydele gebaar, 

En waanwysheid van winderige zotten. 

Wat heeft hij nu gemaakt van een kluchtspel , dat tot 
doel heeft de schijngeleerden te roskammen ? Naar mijn 
oordeel een niet onvermakelijk intrigestukje met levendige 
tooneeltj es , die wel geheel in 't kluchtspel en niet in de 
comedie van hoogere orde behooren , maar dan ook voorkomen 
in een kluchtspel. De teekening van sommige personen 
is daarenboven niet onaardig; ik noem vooral den knecht 
Filipyn. 

Dr. Jonckbloet zegt in zijne Geschiedenis der Letterkunde 2 ) : 

') Zie over dezen bi. 24. 
2 ) Dl. V, bl. 20. 



268 


„De Wiskunstenaars golden en gelden nog voor het beste 
zijner stukken : evenwel ik weet niet waarmee 't dien lof 
verdiend heeft. Ik beken , dat er levendige en vroolijke 
tooneelen in zijn ..... maar als geheel heeft die klucht 
weinig te beduiden. Dat de samenkomst der verschillende 
personen in de herberg te Loenen door niets gerechtvaardigd 
wordt , laat ik daar , want zelfs de grootste lofredenaars 
van Langendijk zijn het eens over de „gebrekkige 
zamenstelling" zijner spelen , maar de kern van dit stuk, 
de strijd tusschen de twee Geleerden of de aarde om de 
zon draait dan omgekeerd , is noch op zichzelf, noch door 
de wijze, waarop hij gevoerd wordt, comisch of aantrekkelij 
k. De helden zijn hier zelfs als caricaturen niet vermakelijk." 

Is dit oordeel in allen deele te onderschrijven ? Ik geloof 
van neen. Zeker is dit niet het beste van Langendyk's 
werken; zeker staat wat karakterteekening aangaat, wat 
schildering van zeden betreft De Spiegel der Vaderlandsche 
Kooplieden veel hooger; waar is het ook, dat er aan de 
samenstelling veel ontbreekt, maar het eenige goede er 
van te noemen, dat er levendige, vroolijke tooneeltjes inkomen, 
is dunkt mij niet geheel juist. Wat de zamenstelling 
betreft, de fout van dit stuk zoowel als van de meeste 
reeds besprokene is gebrek aan eenheid. 

De strijd tusschen de geleerden hangt niet genoeg samen 
met de quaestie, die onze aandacht hoofdzakelijk in beslag 
neemt: de afloop van de ontvluchting, en het huwelijk van 
het jonge paar. Wel wordt door den strijd aan den dag 
gebracht welk een dwaas de pretendent van den voogd is, 
wel wordt de ontvluchting opgehouden door de mededeeling 
van eene uitvinding door een der geleerden 1 ) , en daardoor 
de ontdekking veroorzaakt, wel weigert de neef, dank zij zijne 

1) Vgl. dezen trek met de episode van Jochem den Poëet. Don Quichot. 


269 


uitvinding de hand van Izabel, doch niet genoeg is de afloop 
afhankelijk van den strijd en de dwaasheid der geleerden. 
Deze is niet genoeg door de intrige , die onze nieuwsgierig 

opwekt , heen geweven. Toch is er hier vooruitgang-heid 
in; er is samenhang. Een der geleerden is de pretendent, 
dús direct betrokken in de zaak. Daarbij boeit de intrige 
ons wel ; wij zijn werkelijk nieuwsgierig , hoe die twee weg 
zullen komen te midden van een zoo rumoerige en gevaarlijke 
groep menschen als te Loenen bijeen zijn gekomen. 
Toevalligheid in het samenkomen te Loenen is er wel, 
maar toch is het niet onmogelijk , daar beide partijen over 
denzelfden weg van Utrecht naar Amsterdam Haarlem 
wilden , en ook de minnaar instinctmatig den weg naar 
Utrecht koos bij zijn tochtje. Om die toevalligheid mogen 
wij Langendyk dus zeker niet te hard vallen , waar hij 
die doet plaats grijpen in eene kleine klucht, waarin het te 
doen is om aardige toestanden, en vroolijke tooneeltjes voor 
te stellen. 

Een grooter bezwaar, door Jonckbloet terecht aangewezen 
, ligt in den strijd van de geleerden zelve, die de 
toehoorders moeilijk boeien kan. Dat er echter niets 
comisch schuilt in de wijze, waarop die gevoerd wordt, en 
vooral door de plaats en de omstandigheden, dit stem ik 
niet zoo grif toe. Men denke: eene der partijen is eigenlijk 
uit, om het hem toegezegde meisje te achterhalen, raakt 
in twist over eene geleerde quaestie; de strijdenden nemen, 
om hunne stellingen beter te kunnen bewijzen, flesschen 
en borden van de tafel, waar andere gasten zitten te eten. 
Ten slotte worden die voorwerpen hun ontnomen, zonder 
dat hunne heftigheid hierdoor vermindert, integendeel, zij 
worden al driftiger, tot zij elkaar de boeken naar 't hoofd 
werpen. De knecht geeft hun den raad zich een goeden roes te 
drinken, dan zullen zij zien, dat zon en maan en wereld 


270 


draaien ; doch zijn meester , Eelhart , vraagt de quaestie op 
schrift. Dit doet hen bedaren , en nu elkaar wederzijds complimenten 
maken. Zulk een tooneel kan , goed voorgesteld, 
zeer vermakelijk geweest zijn, en het onbelangrijke of liever 
onaantrekkelijke van den twistgrond hebben doen vergeten. 

Opmerking verdient het, dat Langendyk in dit korte 
stukje minder lijdt aan de eentonigheid en omslachtigheid , 
die wij in de meeste stukken betreuren. 

Wat nu betreft de vroolijke , levendige tooneeltjes, ik 
wees reeds op het begin, ook door Jonckbloet vermeld; 
verder op het verhaal van den knecht, waarin hij zijn Heer 
telkens doet springen van ongeduld door uitweidingen. Een 
bijzonder grappig tooneeltje is dat, waar de dieven (de 
voerlui) met messen opkomen , om de ham te halen, en de 
vluchtenden meenen, dat het om hen te doen is, de knecht 
in de kist kruipt en de dieven juist die kist openen. Dan 
de verwarring, en de plotselinge verlichting waardoor blijkt, 
dat de Dokter Izabel (die als man verkleed is) voor den 
dief gepakt heeft, en -haar ondanks alle tegenstribbelingen 
vasthoudt, tot de voogd (Anzelmus) haar herkent. Vervolgens 
ook, waar de voogd Eelhart beschuldigt, en deze de 
rollen omkeert, door hem van lichtgeloovigheid en laster te 
betichten. 

Het denkbeeld van de schaking, en de samenkomst van 
de verschillende partijen in een herberg is niet van Langen 
zelf. In 1690 was er van de hand van J. v a n'R y n d o rp-dyk 

verschenen een blijspel De geschaakte bruid of de verliefde 
reizegers. Dit heeft Langendyk zeker het denkbeeld aan de 
hand gedaan. Een kort overzicht van dit slecht ineengezette, 
maar in levendigen stijl geschreven stukje zal het duidelijk 
maken. 


271 


Een jonge man uit den Haag komt met zijn knecht in 
eene herberg buiten Brussel. Hij is op weg naar Parijs , 
waarheen een meisje , I z a b e 11 a , dat hij liefhad, met een 
Franschman gevlucht is. In die herberg komen ook twee 
jonge dames , waarvan de eene ten diepste bedroefd is over 
den dood van haar bokje , en de andere voor hare vriendin 
afleiding wil zoeken. Daarna komt ook nog aan een vader 
met zijne dochter, die verloofd is aan zekeren A n z e 1 mus , 
waarin zij echter bitter weinig zin. heeft. Vader en dochter 
zullen den bruigom hier ontmoeten. 

Intusschen wordt de Haagsche jonkman tot over de ooren 
verliefd op de bruid , en vergeet zijn eigen meisje. Iij weet 
haar door liederen, die hij maakt en door eene der twee 
eerstgekomen dames laat zingen , zijne liefde te verklaren. 
Intusschen komt de bruigom, eene weinig aantrekkelijke 
figuur, met zijn vader. Deze herkent de dames van het 
bokje als buren. Allen te zamen verlaten de kamer, om 
te gaan eten. 

De Hagenaar blijft even achter, om zijn knecht te waarschuwen, 
dat hij de bruid zal zien te schaken. Eenige 
knechts, voerlui en de meid van den herbergier spreken 
te zamen. Spoedig komt de waardin met de bruid terug; 
zij heeft eene ongesteldheid voorgewend, en gaat nu naar 
hare kamer. Zij spreekt met den knecht van den Hagenaar 
af, dat zij op een kloppen aan haar deur gereed zal staan, 
om zijn meester te volgen. 

In het tweede bedrijf zien wij een der voerlui liggen 
slapen op eene bank. Stilletjes komen de Hagenaar en zijn 
dienaar, kloppen, en het meisje volgt hen. Allen vertrekken. 
Een der knechts komt op, en de slapende, die droomt, 
dat hij met wilde paarden rijdt, slaat hem met de zweep; 
de andere slaat terug, de droomer ontwaakt en schreeuwt: 

„Och Vrinden, sta me by, men wil me hier vermoorden". 


272 


Allen snellen toe , sommigen ongekleed. De waard komt 
met een emmer water, denkende , dat er brand is , en stort 
.dien uit over een der knechts. In de drukte zoekt de vader 
zijne dochter , en ziet, dat zij gevlogen is. 

De knecht van den Hagenaar komt terug , en zegt , dat 
de gevluchten te water zijn geraakt, en in een kapel gebracht. 
Eenige monniken, die naderen, kunnen het getuigen. 
Deze komen binnen, en zeggen vóór haar dood aan 't meisje 
beloofd te hebben , de vergiffenis des vaders voor hare vlucht 
te zullen verwerven. Deze, in zijn smart , zegt haar te vergeven 
; ja , al . zou zij nog leven , en willen trouwen met 
wien zij wilde , hij zou het toestaan. Nu werpen de monniken 
hunne kappen af, en blij ken te zijn de schaker en 
de geschaakte. Ondertusschen heeft Anzelmus liefde opgevat 
voor het meisje dat over haar bokje treurt; daarom verzet 
hij zich niet, integendeel hij vraagt de hand van de treurende, 
die nu hare smart op zijde zet. Zoo eindigt alles 
zeer gelukkig 1 ). 

Zooals men ziet, zijn er vele punten van overeenkomst 
tusschen Langendyk's kluchtspel en dit oudere stukje; het 
lezen of zien vertoonen van het laatste moet den dichter van 
het eerste op het denkbeeld van de intrige gebracht hebben. 
Dat dit werkelijk het geval is, daaraan valt bijna niet 
te twijfelen. Het bijeenkomen in een herberg van een meisje en 
haar vader of oom met den verloofde , waarin zij een tegenzin 
heeft, en den persoon, dien zij lief heeft, het ontvluchten 
en de verwarring, waardoor het ontdekt wordt, het ten 
slotte tot stand komen van eene verzoeningen eene verloving 
van het paar vinden wij in beide stukken. Maar ook in 

') J. van Ryndorp ontleende zijn stof aan een Fransch stukje Les 
Carosses d'Orléans, van Jean de 1 a Chape Ile, den vriend van Molière• 
Zoo wordt ons medegedeeld in het voorbericht van eene nieuwe uitgave 
van het stukje, bezorgd door Nil Volentibus Arduum in 1717. 


273 


bijzonderheden vinden wij een bewijs voor bekendheid van 
Langendyk met Ryndorp's stuk : de eigenaardigheid van 
den bruigom (die zijne bruid zijne halve ziel noemt , die 
van zijn halven vader spreekt in de Geschaakte Bruid, die 
een van de dwaze typen is in de Wislcunstenaars) ; het 
ontdekken van de vlucht tengevolge van handelingen gepleegd 
door voerlui ; het te voorschijn komen van de heeren 
in nachtgewaad ; ook de jonge heer en zijn spotachtige 
knecht en-hunne verhouding onderling, zelfs enkele 
namen als Izabel en Anzelmus. 

Maar ondanks vele punten van overeenkomst is het 
kluchtspel van Langendyk iets geheel anders geworden. 
De samenstelling staat ongetwijfeld veel hooger. Bij Van 
Ryndorp is er eigenlijk niets gemotiveerd ; zijn stuk is eene 
klucht , eene grap ; bij Langendyk vinden wij een geregeld 
stukje met een goed verloopende intrige , die ongetwijfeld 
onze nieuwsgierigheid opwekt. De personen zijn natuurlijk, 
hunne handelingen meestal gemotiveerd. Alleen de wiskunstenaars 
zijn wat overdreven , maar dezen wilde hij ook 
juist belachelijk maken: hij overdreef dus opzettelijk. De 
schaking is hier echter niet onmogelijk, zelfs niet onwaarschijnlijk. 
De laster, over den minnaar verspreid, maakt, dat 
men hem moedig en als beleedigde kan zien optreden, en 
tevens , dat de oom een meer eervolle rol speelt, daar hij alleen 
te lichtgeloovig was. Daarbij is het geheel veel beschaafder, en 
zijn de grappen door ieder zonder blozen aan te hooren. 

Langendyk's stuk vond zelf weder eene navolging 
in het kluchtspel: De arg listige Juffer bedroogen of gevlug
.te Tooneelspeelster agterhaalt. Kluchtspel. Gedrukt 
voor den auteur, zonder jaar. Het is opgedrageu aan 
mejuffrouw A. V. R. of de Arglistige Tooneelspeelster. 
In het stuk wordt zij Adriana genoemd. Wie hier bedoeld 
werd , is niet zeker uit te maken , daar de letters niet 

18 


274 


geheel uitkomen, doch waarschijnlijk is hier gemeend A. 

V. S., d. w. z. Adriana van Schagen, geboren Maas, die 
om wangedrag in 1741 of 1742 het tooneel verlaten moest. 
Dit pamflet wordt door van der Marck in zijn. Naemrol van 
Tooneelspellen toegeschreven aan N a c h t e g a e 1; de tooneel 
die op zijn naam staan, loopen van 1719-1728,-stukken,
dus zou dit met de jaartallen uitkomen, daar het ongeregelde 
leven van de beroemde tooneelspeelster langeren tijd duurde. 

In genoemd stuk wordt de ontvluchting en het terugbrengen 
vermeld van een jongmensch, die een speelreisje 
ging maken met de actrice. Een tweede minnaar draagt 
den naam Eelhart , de knecht heet Flip, de herbergmeid 
Griet. De oom en voogd van den jongeling haalt den 
voortvluchtige terug. Wij zien direkte navolging. Aan de 
actrice wordt een slecht gedrag ten laste gelegd; een ander 
gelooft het niet, doch krijgt tot antwoorl: 

„Wat quade tong, myn heer! geloof hier in uwe oogen, 

Of hebben die u te Delfshaven dan bedroogen 

In de Wiskonstenaars, . . . ." 

Volgt het verhaal van hare misdraging op het to one e 1. 

De Wiskunstenaars waren dus in Delfshaven vertoond; 
daar had de persoon gezien, dat zij zich misdroeg; toch 
had hij haar lief en vluchtte met haar. Op dit voorval 
maakte nu Nachtegael 1 ) , bekend als hekeldichter, eene 
klucht, in navolging van de Wiskunstenaars. 

De Wiskunstenaars of het Gevluchte Juffertje werd voor 
den eersten keer gedrukt in 1715 bij Lescailje en Rank 
en heette toen een kluchtspel. Daarna verscheen het in den 
eersten druk der Gedichten in twee deelen, van 1721. De 

1) Zie Hfdst. XXI [. 


275 


derde druk zag het licht bij D. Ruarus , 1730. Een titelvignet 
vertoont den bijenkorf met het gewone onderschrift, 
geëtst door T. F. Walter. Behalve in het vignet , verschilt 
het titelblad met dat van den eersten druk door de bij voeging, 
dat het de derde is , van den Dichter overzien", 
en door de qualificatie van het stuk als „blyspel". Het 
overzien heeft enkele spelfouten doen verdwijnen , en enkele 
teekens doen veranderen ; de naam blijspel hangt samen 
met eene verdeeling van het stuk in drie bedrijven. Alle 
veranderingen zijn echter geene verbeteringen ; zoo b. v. in 
het eerste tooneel , waar Langendyk, bij het roepen der 
verschillende namen , er een heeft weggelaten , en de asyndetons 
vervangen door verbindingen met e n. 

In den vierden druk , den herdruk der Gedichten , komt 
het weer in één bedrijf als kluchtspel voor , met dezelfde 
spelling enz. als in den eersten druk. 

In 1784 kwam de vijfde druk uit te Amsterdam. Daarna 
werd het overgedrukt in het Klassiek Letterkundig Panthéon 
met den Don Quichot en den Papirius 1854. Het aantal 
drukken is dus niet zoo groot als van den Don Quichot en 
het Wederzyds Huwelyics bedrog. 

In dezelfde uitgave van in 't Fransch vertaalde tooneelstukken, 
die ik reeds bij den Don Quichot genoemd heb, 
komt ook eene vertaling voor van de Wiskunstenaars, die 
tot titel draagt: Les mathématieiens ou la jeune fille en 
fuite, comédie en 3 actes par P. Langendyk. 

In de exemplaren van den 1 en en Seri druk, aanwezig 
op de Bibliotheek der Maatsch. van Ned. Lett. te Leiden, 
zijn ingevoegd eenige plaatjes. In den derden druk: 

1. Eene voorstelling van het III Bedrijf 4e tooneel, 
waar Raasbollius door den knecht met kussens gebombardeerd 
wordt in zijne nieuw gevonden schans. S. Fokke in 
f. A. Fokke Simons. excudit. 

276 

2. Eene voorstelling van den strijd over de planeten, 
zonder eenige naamteekening. 
In den eersten druk: 

3. Hetzelfde plaatje als onder 2, doch omgekeerd en 
blijkbaar naar het andere geëtst. Het draagt als onderschrift 
zoowel de Hollandsche titel, als eene Fransche, die luidt: 
Les Philosophes ou la Pille échappee. De Fransche staat 
bovenaan. Of dit wijst op nog eene andere vertaling, waarbij 
dit plaatje behoorde, durf ik niet uitmaken. 
Het klucht-of blijspel De Wiskunstenaars werd van 1760 
tot 1800 bijna elk jaar opgevoerd, meestal als nastukje, 
meermalen twee keer, eens drie keer in één speelseizoen. 
Na 1800 werd het minder dikwijls gegeven. In de verzameling 
van programma's (Hilman), die loopt tot 1859, wordt 
het slechts vijf malen vermeld; de laatste keer, dat het 
voorkomt, is den 17en December 1835. 


HOOFDSTUK XIV. 

BOERTIGE BESCHRIJVING-VAN DEN AMSTERDAMSCHEN 

SCHOUWBURG EN HET VERTOONEN VAN ARAN 

EN TITUS. 

INHOUD. 

Twee boeren, J a a p en K e e s, spreken over het verjaar 

Heer van 't Dorp ; de een zegt o. a. :-feest van den 

„De Rederaikers zel je ook, by geval, hier zien: 

o Hier zel, by geval , ien raere klucht geschien, 
Ze hebben op deuz' plaets stellaezies laeten maeken , 
Daer zel je, by geval , op zien de raerste snaeken 
Van 't hiele Dorp, hiel mooij eklied in klinkklaer goud, 
In Steê ehuurd , en al de pruiken van den Schout 
En 't Heerschip , sommige mit zakjes en mit knoopen, 
Die hebben ze gellend, daer zellen ze meê loopen 
Op die stellaezies, by geval, zo 't zeggen is." 
Zjj zullen opvoeren Aeran en zen Moêr ; een der boeren 
heeft dit stuk gezien in de stad : 

„Mit ongze Maertje, toen ik nae de Kermis reê." 

Hij geeft nu op 't verzoek van den ander verslag ervan. 

Typisch is het, dat het hem spijt, dat zijne vrouw er 
niet bij is, omdat de ander het dan meer „op een haertje" 
vernemen zou. 

Hij kwam in Amsterdam, en zag daar vele menschen 


278 


zich verdringen voor een huis, „zo mooi] as van den Domenee 
of dat van ongzen Schout" ; hij vroeg, wat er te doen was, 
en hoorde, dat het de „Kommeny" was. 

„Wel zaai ik, beste maat, 
Dan zeilen ze misschien hier strakjes Boelhuis houwen, 
Of zei de Vrouw, die in de Kommeny weunt , trouwen ?" 

Men helpt hem uit den droom : 

„Het is ien Spul , daer in gehuild wordt tot verm aek : 
Ien wongder stichtlyk Spul, bequaam om uit te leeren." 

Hij vroeg naar den prijs; 't was één gulden: 

„'k Docht ik heb noch van men leeven 
Zo veul, verstae je, niet verkeeken in ien spul, 
Maer dut zal evenwel wet mooijs zyn , en geen prul: 
Iens weelde is altyd ook geen armoe: ik zal 't fens kyken, 
Wangt by de boeren ben ik mee ien van de ryken." 

Hij en zijne vrouw traden binnen; 

„Daer gingen we [zoo vervolgt hij] toen mit ons gat op 
[kussens zitten 
As Burgemiesters." 

Hij zag er nu wel honderd juffers, die zeer laag gekleed 
waren; hij schrok. 

„Ik had wel hooren zeggen 
Dat ze in het Speulhuis ook zo vlaais op taefel leggen; 
En 'k docht hier zyn wy, by geval, nou in zo'n huis. 
Mit speulden ze op de veel: toen docht ik dat 's niet pluis, 
Nou , loof ik zekerlyk, zei al dat goedje dangsen." 

Een naast hem gezeten Amsterdammer vertelde, dat deze 
dames de hedendaagsche mode volgden. De boer wilde nu, 
dat zijn Maertje deze ook zou volgen: 

„Maer Maertje wou niet." 

De andere boer, Kees, vraagt nu: 

„Was daar angders niet te zien ?" 


279 

Jaap vaart voort met zijne beschrijving: 

„Daer hong ien zwarte doek , zo bried as de stellaezies 
Waer op ien Doofpot stong, en ook twie Janpottaezies 
De ien , die Neef Teun Niet , ('k loof 't is al ien ouwe Sangt) 
Reê op ien Walvisch mit ien hooijvork in zen hangd, 
En de ander hiet Malkuur." 


Toen kwamen er op eens vijf „Kerrikkroonen , hiel vol 
kaerzen", omlaag , en een kerel stak die aan. 

„De kaerzen gongen toen van zelf weer nae om hoog, 
En toen de kaerels mit de doofpot . . . . . . . 
. . •. . alles zongder hand of vinger an te raeken." 


Kees denkt, dat dit al mooi genoeg was, en dus „'t spul" 
al uit, doch Jaap vervolgt: 

„Neen, wel Keesje bin je mal. 
Toen quam het mooij noch an, in 't ierst was 't niemendal. 
Daer zat ien kaerel op ien gouwen bolderwaegen, 
Zo mooi eklied, as ik noch van men levendaegen 
Gien dykgraaf heb ezien of welleboren man: 
Hij had gien paerden veur zen waegen, maer ien span 
Van nackte kaerels, die 'er hielen of ze trokken. 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

En wet ze trokken , maet, de waegen wou niet voort." 

Toen viel het doek weêr, en 

„ging Neef Teun weer mit zen makker nae om hoog, 
En 'k kreeg dien kaerel, daar ik flus van zaaijde, in 't oog : 
Dat was de kenning, zo as 't zeggen was, van Romen, 
Die om de Kormis was in Amsterdam ekomen." 

Toen kwam „Jan_ Tronicus" en „bragt ien Juffrouw meê." 

„Ze was ien keunigin, 
't Leek wel ien pyngsterblom : de keuning kreeg voort zin 
In deute Joffrouw,, en ze gongen aenstongs veyën." 

Doch er was een „moerejaan", en er dreigde groote ruzie, 


„Maer al de questie wierd ten eersten by elaaid, 
De moor, Kees, raekte vry; de kenning kreeg de maaid." 



280 


Toen kwam er een kerel over een groot varken klagen, 
dat veel schade aanrichtte , en toen gingen ze op jacht. 
Kees is dadelijk vol verlangen iets van de grootte van 

dat beest te hoorera : 
„Hoe groot was 't varken, Jaap? wet woeg het by de gis ?" 
Jaap had het echter niet gezien. Maar 't spel ging voort: 
„Ze keeven mit menkaar, 
En, Kees , die moerejaan, dat was ien moordenaer; 
Die maekte zo veul spul door al zen schelmeryën, 
Dat 'k al in 't zin kreeg om den smoel hem op te snyën ; 
d' Ien smeet by in ien put , d'aer hong hi an ien' boom: 
Jae 't gong 'er zo, dat ik er 's nachts te met van droom. 
Meii stak menkaer daer dood as katten en as hoogden , 
Zo dat 'er op het lest giere over eind meer stongden, 
As twie of drie. Ik zaaij , kom Maertje loop je best, 
Wangt meuglyk worden strak de kykers ook equest. 
Ten slotte werd de moerejaan verbrand." 

„Maar," vraagt Kees, 
„toen elk zo was vermoord, 
Heb jy toen van dat Volk daer nae niet meer ehoord ?" 
Jaap. „Wel jae; wangt kort daer aen zag ik ze saemen 
dangsen, 
Terwyl 'k ion Scharretje mit Maertje zat te schrangsen. 
En daer nae zag ik weer die aige keuningin 
Maer in een ander pak eklied as in 't begin, 
Mit noch ien angder, die me nou niet in wil schieten, 
En deuze wieren toen genaemd de quaje Grieten: 
Twee booze heksen, die heur mannen plaegden: maer 
Ze wieren in ien wieg esmeeten, de ien nae de aer, 
En toen zo lang ewiegd tot dat ze vroomer wieren, 

En daer mee maekten ze de pais weer mit heur vieren. 
Toen dangsten ze veur 't lest noch iensjes tot besluit." 
Weer vraagt Kees, of 't toen uit was, en krijgt nu het 

antwoord: 
,,Jae, jae Keesje, toen was 't uit." 


281 


Ziehier den inhoud van een van de aardigste van Lan


gendyk's werken. Dat ik zooveel aangehaald heb , zal men 

mij wel vergeven. De vorm is zoo komisch , de beschou


wingswij ze van de boeren zoo natuurlijk , dat ik de verzoe


king niet heb kunnen weerstaan. 

Ook Jonckbloet is zeer ingenomen met deze samenspraak. 
Hij zegt dat „de levendigheid van dit fragment [het doet] 
betreuren , dat hij het stuk niet voltooide ; hij heeft het 
waarschijnlijk wegens de ontijdige in het licht zending van 
dit tooneel niet voortgezet." 

Met opzet citeer ik hier Jonckbloet's oordeel , omdat dit 
met een brengt tot het bespreken van de quaestie , of deze 
boertige beschrijving werkelijk een fragment is. Jonckbloet 
steunt op de autoriteit van Langendyk's levensbeschrijver , , 
die het, naar men denken zou, toch wel het beste zal 
kunnen weten. 

Deze zegt namelijk: In dit zelfde jaar (1715) wierd nog, 
zonder zyne toestemminge, door een liefhebber die 'er een 
afschrift van magtig geworden was, uitgegeeven zyne boer 

Schouwburg, en het ver-tige beschryving van den Amst. 

boersche samenspraak is-toonen van Aran en Titus. Deeze 
een gedeelte van een blyspel toen by hem ontworpen, doch 
welk by steeken liet, waarschynlyk om 't ontydig gemeen 
maaken van dit Bene tooneel." 

Zou dit de waarheid zijn? Geheel zeker van de toedracht 
schijnt de levensbesch4j ver niet te zijn, daar hij zegt: 
,,waarschynlyk om 't gemeen maken enz." Zou het ontijdig 
gemeen maken van een tooneel op zich zelf een reden zijn 
om het geheel te laten? Eer het tegendeel, zooals in de 
letterkunde meermalen bewezen is. 

Willen wij meer zekerheid in deze zaak hebben , dan 
moeten wij eerst de beschrijving op zich zelf beschouwen, 
en nagaan of het waarschijnlijk is , dat men hier met een 


282 


eerste tooneel te doen heeft, en vervolgens het stukje vergelijken 
met eenigszins analoge verschijnselen in de letterkunde 
van dien tijd. 

Beschouwen wij deze samenspraak op zichzelf, dan zien 
wij , dat het een gesprek is van twee boeren over liet feest 
van den landheer , over de Rederijkers , die er zullen spelen, 
en het stuk , dat deze zullen geven , en naar aanleiding hier 

vertelt dan een van hen , hoe hij dat stuk in Amster--van 
dam gezien heeft , hoe de Schouwburg was , en hoe hij het 
stuk vond. De aanleiding is vervat in nog geen twintig 
regels , de beschrijving van Schouwburg en treurspel neemt 
zes bladzijden in. Daarbij zien wij geene verwijzing naar 
omstandigheden of geschiedenis der boeren , alleen de beschrijving 
is hier het onderwerp. Het slot is geheel het slot 
van een stukje op zich zelf , , en geen spoor is er , dat verwij 
st naar iets , dat komen moet. Niemand die dit leest, 
zou er een fragment in zien. 

Vergelijken wij het gesprek met uitweidingen, die in 
andere klucht-of blij spelen voorkomen en loopen over tooneel 
of poëzie in het algemeen, dan merken wij een groot verschil 
op. In het Moortje wordt ook over het tooneel gesproken; ook 
in den Spa nschee Brabander en in den Spiegel der Vader 

Kooplieden, doch hoe komen die uitweidingen daar-landschevoor? Er wordt in het stuk over vermakelijkheden, over den 
Schouwburg gesproken, en nu volgt er Bene tirade in den mond 
van een , of als een gesprek tusschen meer verdeeld, die wel 
dikwijls te lang duurt, maar toch zeker nooit de uitgebreidheid 
aanneemt, die wij hier zien. Daarbij vangt er nooit 
een blijspel mee aan. Zien wij echter in de letterkunde rond,

.

dan vinden wij, dat een gesprek, Bene tweespraak als vertooning 
meermalen voorkomt; ik noem slechts den Symen zonder 
Soetigheid van Breêro , Een Advocaet ende een Boer van 
Starter, de Tafelspelen van G. Hz. van Breughel. 


283 


Waar wij nu zien , dat eene samenspraak op zichzelf 
meermalen voorkomt , en dat geene zoo lange , geheel op 
zich zelf staande uitweiding over een letterkundig onderwerp 
midden in een blijspel, veel minder nog in den aanvang 
ervan , voorkomt , zou het daar te wachten zijn , dat Langen 

naar regelmaat , naar evenredigheid in zijne stukken-dyk , die 
streefde , er zich aan bezondigde ? Ook in den Spiegel der 
Vaderlandsche Kooplieden vinden wij Bene , in alle gevallen 
kleinere , tirade over het tooneel , doch dit stuk is door hem 
zelf niet voltooid , niet nagezien. 

Eene bevestiging van mijne meening vind ik in het feit, 
dat deze beschrijving niet geheel oorspronkelijk is , maar 
eene navolging van eene episode uit de Boerekermis van 
R o t g a n s (1708), waar ook boeren spreken over de 
verto.oning van den Aran en Titus. Nu laat het zich eer 
denken ;, dat Langendyk uit het lezen van de Boerekermis 
aanleiding nam om eene dergelijke beschrijving te geven en 
die te dramatiseeren, dan dat hij die zou kiezen tot inleiding 
voor een klucht-of blijspel. 

Alles te zamen geeft niet het denkbeeld, dat wij met 
een fragment te doen hebben, maar met een afgeronden 
dialoog. De levensbeschrijver , , die na Langendyk's dood 
(1756) schreef, en dus ruim veertig jaar na het uitkomen 
van de Beschryving, die waarschijnlijk tot een geheel jonger 
geslacht behoorde, wist zeker de ware toedracht niet, hoorde 
die zeker niet uit Langendyk's mond, zooals ook blijken 
kan uit het woord „waarschynlyk" door hem gebruikt. Er 
zijn toch meer onnauwkeurigheden in de levensbeschrijving, 
wel niet van groot belang, maar die toch bewijzen, dat 
men niet alles onvoorwaardelijk behoeft aan te nemen. Zoo 
laat de levensbeschrijver hem de omstreken van 's Gravenhage 
schetsen met zijn vriend Francois van Steenwyk, 
terwijl dit in Haarlem gebeurde; zoo vermeldt hij alleen 


284 


enkele , en wel drie , hekeldichten , door Langendyk op 
sterk aandringen van vrienden gemaakt, terwijl de hekelschriften 
uit dien tijd wijzen op eene veel grootere rol, door 
hem in de letterkundige twisten gespeeld. 

Gaan wij nu over tot het bespreken van de waarde van 
dezen dialoog, vooral in vergelijking met het voorbeeld, 
dat hij volgde, nl. het verhaal van de voorstelling van den 
Aran en Titus op de kermis. 

Ziehier den korten inhoud van die episode : Rotgans stelt 
het voor , alsof hij zelf de kermis bezoekt, en daar o. a. 
een tooneel zag opgeslagen. Op zijne vraag , tot een der 
omstanders gericht, vertelt deze , wien 't „verstaje wel" 
in den mond bestorven ligt, hem, dat het een rederijkers 

Aan een ander vraagt hij, wat er gespeeld wordt,-tooneel is. 
en verneemt, dat het Titus en de Moor is; deze boer vertelt 
hem, wie de rederijkers zijn, en geeft zoo een blik 
in de boerenrederijkerij. Zijn antwoord is echter zoo doorspekt 
niet „let wel", dat Rotgans zich weder afwendt. Het 
stuk begint, en nu beschrijft hij de naïeve mise-en-scène; 
hoe Saturnyn op een oude leunstoel zat, die de overbestemoer 
van den acteur voor een bijzonder gebruik had laten 
inrichten , dat zijn roode gewaad de oude kamerjapon van 
den drost is, enz. enz. Lucius komt op en spreekt van een 
zwijn, als twee paar zwijnen. Doch nu vervolgt hij niet 
verder de beschrijving, maar richt eene vloekrede tegen de 
gruwelstukken, als dit van den Moor, 

Onwaardig immermeer op 't hoog tooneel te treen, 
Zyn vloek- en lastertaal, vol buitenspoorigheden, 
Wierdt eertyds noch geroemt zelf in de grootste steden. 
Is Sophocles aldus den dichter voorgegaan? 
Heeft dit Euripides of Seneka gedaan ? 1) 


`) Met het noemen van Sophocles en Euripides doelt Rotgans waarschijnlij 
k op het lofdicht van B a r 1 a e us, waarin deze regels : 


285 

Wordt zoo de jeugdt gesticht door lessen der toneelen , 
En 't graau gemuilbant en getuchtigt onder 't speelera? 
Men geef dien ongodist zyn welverdiende straf, 
En stoot hem voor altydt van Neerlandts Schouburg af. 
Men dient de stoffen wel te scheiden en te ziften. 
Zoo wordt de kunst bevrydt voor bitse lasterschriften. 
Men kieze een voor op 't gebou der deugdt gegrondt 
En wring den prediker een breidel in den mondt. 
Greef hem geen oorzaak om den Schouburg zwart te maaien. 


Na dezen niet onverdienden critiek vervolgt Rotgans de 
beschrijving weer. Aan de plaats gekomen, dat de Moor 
de twee zoons van Titus in een put werpt, zegt hij : 

Ryst Sophocles weer op ? stampt Aeschylus weer hier? 

Of maakt Euripides dit ongewoon getier? 

Hoe hoog men in den beginne met Jan Vos liep, zelfs Vondel, behoef 
ik hier niet te herhalen. Zijn stuk was, ondanks de gruwelen, die er 
in voor kwamen, als Bene opfrissching te midden van de ernstige, 
deftige , maar tevens eentonige klassieke tragedies , of historische treurspelen 
, slechts zelden afgewisseld door romantische drama's. De Aran 
en Titus deed dan ook Bene reeks van stukken ontstaan , waarin gruwelen 
, knaleffecten , vertooningen, schering en inslag waren. Natuurlijk 
vonden die later alle mogelijke tegenwerking van den kant van het 
Kunstgenootschap Nil Volentibus Arduurn, die het regelmatige Fransche 
drama als voorbeeld aanwezen , en daarenboven zich weerden tegen 
zedekwetsende voorstellingen en platte taal. P e 1 s spreekt zich aangaande 
den Aran en Titus zeer sterk uit; over de plaats, waar Aran zich beroemt 
op zijn gedrag jegens Rozalyne, zegt hij : 

Wat edel Jongeling heeft zulke oneerb're kaaken , 

'k Laat staan 't Gej t .ffer , dien zy niet van schaamte blaaken? 

Over den opgang, dien de Aran en Titus maakte, heet het: 

Maar wat was toch de oorspronk van zulk pryzen? 

Zyn fraaie styl , of dat de Dichter daar in bragt 

Al, wat by 't allerwreedst, en allergruuwlykst dacht 

Te weezen ? 

Van de taal zegt hij: 

al wie tucht en zed'lykheid bemint, 

Of houdt van voeglyk en natuurlyk spreeken, vindt 

Zeer weinig smaak in zulk opsnijen, en zulk raaien. 


286 

Straks klonk een moortgeschreeuw zoo gruwzaam in myne ooren 
Dat ik van schrik beklemt, en beevende onder 't hooren, 
Dacht is dit volk zoo wreedt en gaat dit woeden voort, 
Zoo worden zelfs op 't lest de kykers ook vermoort. 
Dies ging ik daar vandaan. 


Zooverre Rotgans. 

Ik citeerde regels en woorden soms wat te mild, naar 
't schijnt , maar met het doel, de overeenkomst en het 
verschil van dit fragment en het stukje van Langendyk 
te doen zien. Ik wil er ten overvloede nog eens op wijzen. 
Uitdrukkingen als het telkens herhaalde „versta je wel", „een 
zwyn als tweepaar zwynen" , het vreezen voor moord op 
de toeschouwers, het noemen van den leunstoel, waarop 
Saturnyn zit , de kamerjapon van den drost (bij L. de pruik 
van schout en landheer) enz., ziehier punten van overeenkomst. 
Ook de titel Titus en de Moor en Aran en zen 
.Moer. Het verschil is echter groot genoeg om Langendyk's 
vinding te prijzen. Hij heeft de beschrijving van eene 
rederijkers-opvoering, waarbij boeren hunne aanmerkingen 
maken, gepaard aan eene kritiek over den Aran 
en Titus, omgezet in het verhaal door een boer ge 

opvoering van Aran en Tines in den-geven van eene 
grooten Amsterdamschen Schouwburg. Hierdoor heeft hij 
gelegenheid, lachend te doen opmerken, hoe de moorden en 
gruwelen een hoofdrol spelen, en tevens eene geestige beschrijving 
te geven van den indruk, die de Schouwburg 
met zijne bezoekers op eenen boer maken moest. Die verandering 
maakt, dat de meeste aardigheden eigendom van 
Langendyk zijn. Bij Langendyk is daarbij de vorm veel 
meer beschaafd; alleen de hekeling van de mode is in 
woorden, die, hoe grappig ook, ons, zelfs in den mond van 
een boer, wat ruw klinken. Het zeggen van Rotgans, 
bang te zijn, dat de moordlust over zou slaan, en hijzelf 


287 


gevaar zou loopera , is half schertsend gezegd ; Langendyk 
laat den nuchteren boer in werkelijkheid bang worden. 

Aardig is ook de beschrijving van het nastukje De qua 
Grieten , waarin de zelfde actrice optrad, iets wat de boer 
zoo voorstelt, alsof de koningin uit den Aran nu weer als 
kwade Griet voor den dag kwam. Ook het telkens vragen 
of het spul" toen uit was, ook reeds als alleen de lichten 
aangestoken , en het scherm opgehaald is , heeft Langendyk 
zelf ingevoegd. 

In deze boertige beschrijving zien wij eene bestrijding van de 
richting van Jan V o s, welke schertsender wijze gevoerd wordt, 
maar toch zeker ernstig is bedoeld, en vooral gericht is tegen 
de gruwelen. Dat er nog vrienden van Vos waren, blijkt ook 
uit den strijd, gevoerd door Jan van Hoogstraten, waarbij 
een geschrift uitkwam, getiteld: Uittreksels Uittreksel voor 
den scherpgetanden Boekzaalschryver, waarin gezegd wordt 
(b]. 28) : dat men J. v. H. verwijt dat hij der 
„natuurlyke eenvoudigheit ontwassen" is, doch dat men dit 
Antonides, Rotgans en Jan Vos ook verwijt; terwijl er 
reeds te voren (bl. 26) gezegd is, dat men „den armen 
Jan Vos, den Poeët uit de natuur` gedurig hierom „bij 
de hairen uit zyn graf" trekt; hieruit blijkt dat J. van 
Hoogstraten een volger van Jan Vos was, en zich een 
vriend noemde van diens „natuurlyke(n)" stijl tegenover 
de beschavings-mannen als D. v. Hoogstraten 1). Langendyk, 
hoewel een vriend van Jan van Hoogstraten, kon met 
zijn streven naar regelmaat, naar zeden-verbeterende strekking 
niet anders dan de meening van Rotgans deelen 2). 

'} Zie over dezen strijd Hfdst. XXII. 

_) Ook Salomon van R u s t i n g had den draak gestoken met den 
Aran en Titus, door er eene platte travestie van te leveren, waarin 
enkele goede zetten voorkomen 


288 


Voor wij afscheid nemen van de Boertige Beschryving, 
wil ik nog iets vermelden omtrent eene navolging van 
Langendyk's stukje. Wij vinden namelijk van Jan v a n 
E t s l a n d, schrijvende onder den naam J. van L a n d s l e, 
eene klucht , getiteld : Morgenspraak tusschen Jaap en Kees 
over den Val van Faëton. 1 ) Van dien schrijver weet ik 
verder niets, dan dat hij mogelijk een broer was van Gilles 
van Elsland, den neef van Langendyk. De Morgenspraak is zeer 
aardig; en komt op sommige plaatsen nabij de Boertige 
Beschryving 't Is blijkbaar eene navolging; verschillende 
kwinkslagen zijn nagenoeg dezelfde. Het kluchtje is zonder 
jaar; dat het vóór dat van Langendyk geschreven is, wordt 
daardoor weersproken, dat de Boertige Beschryving duidelijk 
eene navolging is van Rotgans, en het niet te denken zou 
zijn, dat van E 151 a n d het idee van Rotgans, maar veel 
gewijzigd, zou hebben overgenomen, en Langendyk later in 
den vorm van J. van Elsland's tweespraak veel meer dan deze 
de beschrijving van Rotgans gevolgd zou hebben. De overeenkomst 
van de aardigheden is veel sterker tusschen Langendyk 
en Rotgans, dan tusschen van Elsland en Rotgans. 

Wat de geschiedenis van dezen dialoog betreft, het 
L e e v e n zegt, dat het buiten zijn weten uitgegeven is. 
Nu bestaan er drie uitgaven, alle blijkbaar door vreemde 
handen bezorgd. Den eersten druk hebben wij waarschijnlijk 

1) Van denzelfden auteur vinden wij: Loteryleven. 71O; Dronke 
Brechtje; Dronke Jaap de Boer op het concert; de beide laatste zonder 
jaar. Bij Jaap den Boer en bij de Morgenspraak (zie boven) staat op den 
titel een vignet, opzettelijk ruw geteekend, dat herinnert aan die in 
de eerste uitgave der Jobsiade, en die in den Wandsbecker Bote van 
Matthias Claudius. 

Dronke Jaap de Boer, is eene alleenspraak; het begin van dit stukje 

herinnert sterk aan 't opkomen van den dronken Krelis Louwen. Het is 
over 't geheel ruwer, maar overigens bijna even aardig als de Boertige 
Beschryving van Langendyk en verdiende sneer bekendheid. 


289 


te zien in een van de twee volgende : een quarto-uitgave 
zonder vermelding van plaats of jaar ; het gedicht is getee_
kend P. L. en een octavo-druk evenmin met vermelding 
van plaats of jaar en ook geteekend P. L. Daarna ver 

Deel II der Gedichten , en natuurlik ook in-scheen het in 

den herdruk van dit deel omstreeks 1760. 

Reeds sprak ik van eene derde uitgave zonder vermelding 
van plaats of jaar. Deze is waarschijnlij k na Langendyk's dood 
verschenen. Dit blijkt, dunkt mij , uit den geheel veran 
derden titel en uit het voorbericht 1). 

De titel luidt: Jaap de Boer in den Schouwburg of 
Boertige Beschrijving van het treurspel Aran en Titus en 
het kluchtspel De Kwaê Grieten , door Pieter Langendij k. 
Nieuwe druk. [Vignet.] De prijs is 4 stuivers. 

In het voorbericht zegt de uitgever,, dat het hem, „daar 
dit dichtstukje van een onzer beroemdste comische dichteren, 
de heer P. Langendijk , ten eenemaal uitverkocht en 
niet meer te bekomen was", goed gedacht had, er eenen 
nieuwen van fouten gezuiverden druk van te bezorgen, om 
daarmee „'s mans overige Werken" te completeeren. Uit 
de manier van zich uit te drukken zou men opmaken , dat 
de uitgever spreekt na den dood van Langendyk. 

Van eene vertooning van deze samenspraak is mij niets 
bekend. De afwezigheid van handeling maakt het er ook 
minder geschikt voor. 

1) De twee eerstgemelde drukken bevinden zich in de Stads-Bibliotheek 
te Haarlem, die met veranderden titel op het Stads-Archief van Amsterdam. 


19 


HOOFDSTUK XV. 

QUINCAMPOIX OF DE WINDHANDELAARS EN ARLEQUYN 

A.CTIONIST. 

Met het noemen van de twee blijspelen van Langendyk 
Quincampoix of de Windhandelaars en Arlequyn Actionist, 
denken wij ons vanzelf terug in een tijdperk van onze ge 

dat uit een economisch oogpunt zeker een der-schiedenis , 
merkwaardigste is. 

De windhandelkoorts, belangrijk door haar oorsprong, 
aard en gevolgen, deed zich, evenals dit later met de revolutie 
het geval was, bij ons minder sterk gevoelen dan in 
het land, waar de epidemie begon, waar ze het toppunt 
bereikte, namelijk Frankrijk. Ook voor den windhandel 
waren bij ons kiemen aanwezig, doch de eigenlijke uitbarsting 
was een gevolg van die in Frankrijk. De omkeering 
van begrippen, de wisseling van fortuin, de welig tierende 
ondeugden, de razernij, de gulden droomen en ten slotte 
de enkele groote resultaten, ziedaar vele punten, die zouden 
uitlokken tot eene nadere vergelijking van de twee genoemde 
verschijnselen; doch de windhandel op zich zelf, zijne beteekenis 
vooral, zijn nasleep van pamfletten, kluchtspelen, 
versjes en platen bieden reeds genoegzamen stof aan, om 
niet op zijwegen af te dwalen. Om te kunnen waardeeren 
en begrijpen de beide stukken, die Langendyk in het jaar 


291 


1720 schreef,, is het noodig zich een denkbeeld te vormen 
van dien tijd. Hiertoe wil ik de beide spelen dan ook 
plaatssen in hun kader, ze ook vergelijken met andere dergelijke 
letterkundige producten; en ik wil hieraan meer 
plaats geven, dan mogelijk op zich zelf noodig zou zijn, 
omdat dit tijdperk zoo belangrijk in zijne gevolgen , maar 
ook zoo interessant voor den toeschouwer is. Als bronnen 
voor een kort overzicht van het verloop van de windhandelrazernij 
heb ik gebruikt een artikel van Prof. M r. S. V i ss 
e r i n g in den Gids van 1 856 , getiteld Groot tooneel der 
dwaasheid ; een artikel van het Tijdschrift voor Staathuishoudkunde 
en Statistiek van 1 86 1 , getiteld De bubbel in 
1 720 ; de Geschiedenis des y'aderlands van A r e n d s ; de 
Europeesche Mercurius van dien tijd, en verder de losse 
geschriften uit dien tijd , als pamfletten, kluchten en liedjes 1 ). 

Tot de trekken van ons volkskarakter behoort ook eene 
neiging tot het spel, die zich van de vroegste tij den af op 
verschillende wijzen openbaarde. Wie weet niet, dat de 
Germanen dobbelden om alles, des noods om vrouw en 
kind, om lijf en vrijheid ? Wie heeft uit latere tij den niet 
van den tulpenhandel gehoord ? Hier zien wij de neiging 
zeer sterk, doch door de geheele geschiedenis van handel 
en economie is ze te herkennen. Speculeeren, ziedaar den 
vorm, waarin zij zich vaak vertoont; spelen in loterijen , 
ziedaar een tweeden vorm. De windhandel staat dus niet 
afzonderlijk in de geschiedenis, integendeel het is een uitbarsten, 
een opvlammen van het vuur, dat voortdurend 
smeulde, dat nog smeult in veler gemoederen. De neiging 
tot spel was voor een deel beweegreden van onze vroegere 
grootsche ondernemingen, en kwam daar den lust tot stoute 

1) Verdere bronnen voor den wind handel : B u v a t. Journal, de la 
Rdgence; A. C o c L u t. Law, son système et son époque.. Murray. 
French financies undei Laze. 


292 


daden , den kloeken ondernemingsgeest , ten goede. Doch 
meestal was de werking meer ten kwade. De regeering 
speculeerde er * meermalen op door het instellen van loterij 
en tot ontheffing van stedelijke lasten , doch veelal kantte 
zij er zich tegen. Besluiten om speculatie tegen te gaan 
werden herhaaldelijk genomen. Eenige voorbeelden vinden 
hier hunne plaats. 

In 1610 kwam er een plakkaat uit , aanvangende : „Alsoo 
tot Onser kennisse ghekomen es, dat eenige Cooplieden ende 
anderen , niet ofte seer weynich hebbende in de Generale 
Vereenichde Compagnie op Oost-Indien , hen vervorderen 
veele ende groote sommen van Actien (monterende eenige 
duysenden) te verkoopen in de selve Compagnie meest op 
dach ; practiserende ondertusschen ende aleer omme komt 
den tydt van 't Transport ende leveringe , te bekomen de 
voorsz. Actien tot minderen prys als die waren ten tyde 
v vn heure voorsz. eerste verkoopinge ... enz...." Dit plakk 
at ontzegde rechtsvordering in zaken van dergelijken 
verkoop. In 1621 een nieuw, waarin ook de West-Indische 
Compagnie genoemd werd. In 1623 vernieuwing van het 
plakkaat. In 1624 weer een tegen handel in Actiën in de 

W. I. Compagnie. In 1636 nog eens vernieuwing van de 
laatste verordening. 
In 1677 kwam een plakkaat uit, beginnende: „Alsoo tot 
Onse kennisse ghekomen is, dat niet tegenstaende verscheyde 
voorgaende Placaten, betreffende het verkoopen van Actien 
in de Generale Geöctroyeerde 0.-Ind. Compagnie, als noch 
dagelycks veele en verscheyde Personen hier onderstaen 
hebben ende onderstaen te verkoopen groote sommen an 
Actien, monterende tot eenige Tonnen Gouts, dewelke 
syluyden daerinne niet hebben, noch participeren, maer 
alleen soecken , loopende den tydt van Leverantie en Opdracht 
van deselve Actien door sinistre practycquen en 


293 


onbehoorlijke middelen , de Actien tot veel minderen en 
lageren Pryse als die waren ten tyde van de verkoopingen 
af te jagen , ende neder te dringen , valschelyck en uytstroyende 
en disseminereode schadelycke en nadeelige gheruchten 
ende tydingen , enz. enz." 

Wel een bewijs , dat speculatie , neen zwendelarij , reeds 
op groote schaal gedreven werd vóór 't jaar 1720. Speculatie 
had ook plaats met Actiën in andere maatschappijen, vooral 
die de visscherij tot doel hadden , daar hierbij natuurlijk 
veel kansberekening kwam. Ook hiertegen wilde de regeering 
waken , en vaardigde een besluit uit , omstreeks 1635, 
waarin rechtsvordering ontzegd werd in zake deze verkoopen ; 
want „dese windnegotie had in partyen te leveren of t' ontfangen 
eenige kooplieden somtyts zoodanig belemmert, dat 
men er by rneenigte sou hebben sien springen, wanneer 
den tyd van de leevering of den ontfang verstreeken waar, 
rniddelerwyl er niet weynig valsche en bedriegelyke konstenaryen 
in swang gingen." 

Aan 't hoofd van dit Mandement van den bogen Raad 
stond Frederik Hendriks naam vermeld; hieraan zal dus 
de term zijn oorsprong ontleend hebben, zich met Frederik 
Hendrik dekken , d. w. z. zich aan rechtsvervolging onttrekken, 
steunende op dat plakkaat. 

Wij zien dus reeds vele kwade praktijken, doch niet van 
dien aard, als ze voorkwamen in 1720, en vooral niet 
zoo algemeen. Hoe ontstond nu de razernij, die toen ons 
geheele land bijna vermeesterde? 

De oorzaken hebben wij te zoeken in twee richtingen, 
en wel in ons eigen land, en in den invloed van het buite 
nland. 

Omtrent die wij in eigen boezem vinden , lezen wij in 
bovengenoemd Tijdschrift voor Staathuishoudkunde en Sta 
ongeveer het volgende: In dien tijd stond de handel-tistiek 


294 


stil ; deze had toch door de Acte van. Navigatie , die 
Engeland dwong zijne vloot te ontwikkelen , een grooten 
knak gekregen. Door de 0. en W. Indische Compagnieën 
was de partikuliere handel gestuit. Alleen op de Oostzee 
had hij vrij baan ; doch de concurrentie van andere natiën 
deed< hem minder bloeien dan vroeger. De fabrieken kwijnden, 
daar de fabrik-anten zich niet op de hoogte hielden , en den 
ouden sleur volgden ; de ambachten waren bekneld in den 
band der gilden. De kerk sloot sommige gezindten uit van 
openbare ambten en van sommige bedrijven. De landbouw 
ging gebukt onder Tienden , Gemeenschappelijk Bezit , Domein 
en Grafelijkheid. Slechte middelen van gemeenschap 
en vervoer, dwaze reglementen deden ook het hunne. Onder 

nam de rijkdom toe , niet door stoute ondernemingen,-tusschen 
maar door het sparen en bijeenhouden van kapitalen : voor 
dit geld wist men dikwijls Beene plaatsing te vinden ; de 
rente was dus zeer laag. Er schijnt ook een vaag gevoel 
te hebben geleefd van de macht van de coöperatie en van 
het crediet: men droomde er wonderen van. Zoo stond het 
in 't begin der achttiende eeuw met de zaken. 

Nu kwam het voorbeeld van Frankrijk en Engeland. 
Om de beweging in 't buitenland goed te begrijpen moeten 
wij eenige jaren teruggaan. 

In ons land was reeds sinds lang eene wisselbank , die 
door geheel Europa bekend was: in Engeland werd er in 
1694 eene opgericht, die voor het verkrijgen van het octrooi 
en de daarin vermelde privilegiën beloven moest, het land 
in geldnood voor te schieten. Deze bank bracht den bekenden 
L a w later op het denkbeeld van zijn systeem. Toen Engeland 
in 1711 in zwaren geldnood verkeerde, werd er onder invloed 
van den Minister Harley de Zuid-Zeecompagnie opgericht, 
die ook het land moest voorschieten. Behalve deze , bestonden 
er reeds verscheidene Maatschappijen, die echter 


295 


niet tot bloei kwamen. Zij hadden visscherij , mijnontginning 
, assurantie en fabrikage op 't oog. De aandeelen werden 
verhandeld, en op tijd verkocht 1 ) ; dus reeds een begin 
van de kwaal , maar nog onbeteekenend bij wat er later 
plaats had. 

Al dergelijke plannen waren intusschen bestudeerd en 
overdacht door J o h n L a w , een Schot, die om een duel uit 
zijn land had moeten vluchten. Hij had zoowel den gang 
van de Amsterdamsche als van de Engelsche Bank nagegaan , 
en zich geheel overgegeven aan financieele studiën. Bij 
verschillende regeeringen bood hij aan zijne ideeën omtrent 
het finantiewezen in werking te brengen, doch men vertrouwde 
hem niet. Toen echter in 1715 Lodewijk XIV stierf 
en Orléans als Regent optrad, begaf zich Law naar Frankrijk, 
om daar zijn rol te spelen. Reeds vroeger was hij er geweest 
, en had er vriendschap gesloten met den lichtzinnigen 
Orléans, doch de politie had hem uit het land gewezen. 
Nu was de Regent baas en John Law werd met vreugde 
ontvangen. Frankrijk toch zat tot over de ooren in de 
schuld, was geheel uitgeput ja, den ondergang nabij , en 
Law beloofde met zijne financieele kennis Frankrijk niet 
alleen crediet , maar zelfs bloei en rijkdom te geven. Eene 
Bank werd opgericht, met octrooi, en van regeeringswege 
werden de Actiën en bankbiljetten als wettige en algemeengeldige 
betaalmiddelen aangenomen. Eene West-Indische 
Compagnie werd gesticht, die Louisiana in bezit kreeg. 
Spoedig werden al de bestaande handelsvereenigingen met 
deze vereenigd tot ééne Indische Compagnie. Men mocht 

') Op tijd verkoopen : iemand belooft tegen vasten prijs op zekeren 
tijd aandeelen te leveren. Staan ze dan lager, dan mag de kooper ze 
weigeren. De verkooper krijgt vooraf eene som als premie. 


296 


aandeelen koopen tegen Staatsschuldbrieven , die zeer ge


daald waren. 

De aandeelen stegen ontzaglijk. De Bank werd tot Koninklijke 
Bank geproclameerd. Orn de bankbiljetten ingang te 
doen vinden , kwamen er gedurig decreten uit , die de betaling 
regelden ; de som , die men in specie mocht betalen, 
werd telkens verminderd ; ten laatste werd het betalen , ja, 
zelfs . het bezitten van goud en zilvergeld strafbaar gesteld. 
Alles alleen om de bankbiljetten te doen accepteeren. Daar 
de aandeelen door voorspiegeling van groote winst , stegen, 
begon men er een drukken handel in te drijven , en papieren 
te koopen, niet om ze te bezitten, maar om ze weer te ver 

ze nog duurder te zullen verkoopen ,-handelen. De hoop, 
deed enorme sommen besteden. Daarbij kwam nu nog het 
verkoopen, op tijd, waardoor men zonder groot kapitaal zich 
in den handel kon steken. Dit was het ergste. 

Het brandpunt was de Rue Quincampoix, gelegen tusschen 
de Rue St. Martin en de Rue St. Denis , de straat , 
waar reeds onder Lodewijk XIV de bankiers hunne huizen 
hadden. Deze was nu als 't ware Bene beurs. Alles stroomde 
er heen , niet alleen uit de wij ken STan Parijs , maar uit de 
Provinciën l). Geen wonder, dat bij al die drukte, die opgewondenheid 
, dat rijzen en dalen der fortuin de misdaad 
welig tierde. Moord en doodslag waren niet vreemd. In 
verschillende huizen in den omtrek van de Rue. Quincampoix 
vond men bloedige sporen, die op gelegde hinderlagen 
wezen. Doch niet alleen misdaad was 't gevolg; razernij 
volgde de opwinding, en deze ging vaak over in krankzinnigheid. 
Zelfmoord was geene zeldzaamheid. 

1) De vervoermiddelen konden niet allen overbrengen; van te voren 
moest men plaatskaartjes nemen. En zoo zeker was men, in Parijs fortuin 
te maken, dat men zelfs die plaatsbriefjes verkocht , en verhandel 
e, ja, dat er zelfs een afzonderlijke windhandel hierin ontstond, 


297 


De vermindering yam specie had tengevolge , dat kleine 
betalingen bijna onmogelijk werden , en de prijzen gedurig 
stegen. Om de bankjes in tel te brengen , werd telkens de 
koers van goad en zilvergeld verlaagd ; soms werd ze echter, 
om het evenwicht te herstellen, plotseling weer verhoogd, 
om daarna weer verlaagd te worden. Dit gaf aanleiding tot 
allerlei knoeierijen. Was dit in Frankrijk zelfiastig, de handel 
met het buitenland leed er nog meer onder ; vooral onze 
kooplieden hadden voortdurend moeilijkheden met Frankrijk. 
Daar geld verboden was, wilden kapitalisten voor zekerheid 
juweelen koopen , doch , onder schijn van de weelde 
tegen te gaan , werd het aankoopen van kleinoodiën verboden. 


De toestand werd onhoudbaar. Ten slotte moest de Bank 
weer geld in omloop brengen , en de bankbiljetten daalden 
in waarde. Doch ook de actiën daalden ; zoodra er toch 
enkelen, waaronder, naar men zegt, vooral Nederlanders 
waren, geene kans meer ziende hoogere prijzen te maken, 
hunne actiën desnoods eenige percenten beneden inkoopsprijs 
wilden wegdoen, kwam er een schok, en de actiën, 
wier betoovering nu gebroken was, daalden ontzettend 
snel. Wel wist Law, door zelf de actiën hoog terug te 
nemen, het crediet een oogenblik te doen terugkeeren, 
doch het was te laat; men was wakker geschud en de 
droom van geluk en voorspoed, het luilekkerland was verdwenen. 
Law moest het land verlaten. 

Vóór echter de schok gekomen was, had zich de epidemie 
naar Engeland overgeplant. Hier ging de windhandel buiten 
de regeering om, doch 't nam er zoo mogelijk nog grooter 
proportiën aan. In Engeland werd de cene Compagnie na 
de andere opgericht, het cene project na het andere gesmeed, 
en de drukte in de Change Alley overtrof die in de 
Rue Quincampoix. Terecht droegen deze maatschappijen den 


298 


naam van Bubbelcompagnieën : een waterblaasje gelijk, kwamen 
zij op , om spoedig uiteen te spatten. Daar men slechts 
eenige percenten van den inleg dadelijk behoefde te betalen, 
werden telkens nieuwe inteekeningen volschreven ; wie een 
aandeel had , kon zeker zijn , het met winst over te doen 
aan een ander , die er weer een kooper voor hoopte te 
vinden, en meestal ook vond. 

Dit kon natuurlijk alleen duren , zoolang de verbeelding 
werd gaande gehoud- n ; want zoodra een verkooper geen 
kooper meer vond , en dus zelf zijne actie moest houden, 
kwam er terugwerking ; elk vreesde te koopen , en de verhandeling 
, dus ook de winst , hield op , en velen moesten 
geheel tot armoede vervallen , daar de acties zelf bijna geene 
waarde hadden. De voorspiegelingen op bovenmatige uit 

waren ongegrond, en bleken uit de lucht gegre--keeringen 
pen. Toch duurde in Engeland het geloof aan de waarde der 
actiën langer dan in Frankrijk. Doch ook hier moest ten 
slotte het ontwaken volgen. De regeering, die zich niet gemoeid 
had in de zaken, riep de directeurs der Zuidzee-compagnie 
tot verantwoording, en zij kwamen daarbij verre van 
wit als wol voor den dag. Enkele compagnieën sleepten 
nog een kommerlijk bestaan voort, andere werden herschapen 
en op betere gronden geconstitueerd, de meeste echter verd 
wenen geheel. 

Toen in Engeland de koorts in vollen gloed was, doch 
in Frankrijk de hitte reeds sterk afnam, begon de epidemie 
zich bij ons te vertoonen. De Hollandsche kooplieden 
hadden in de Fransche windhandel-periode hun slag geslagen, 
maar opgepast zich bijtijds terug te trekken, om alleen 
de winst op te steken. In Engelsche papieren had men 
altijd gehandeld, en handelde men nog. De schijnbare bloei 
van de Zuid-zeecompagnie, waarop onze kooplieden tegen 
hooge sommen inteekenden, hadden hen al hunne bedaard



299 


held en gezond verstand doen verliezen. De speelwoede 
greep hen aan. 
Weldra kwam men ook in ons land op 't denkbeeld compagnieën 
op te richten. Aan de Magistraat van Amsterdam 
werd het project eener Assurantie-compagnie aangeboden, 
doch zij wees het van de hand. In Rotterdam vond men 
een beter onthaal , en de inschrijving van 12 millioen was 
binnen één uur volteekend. Ja, den volgenden dag kon men 
de aandeelen met 50 % winst verkoopen. Omtrent deze 
eerste maatschappij , die ook voor brandschade assureerde 
(toen iets geheel nieuws in ons land , en dus een doelwit 
voor vele spotternijen), lezen wij in het Tij dschrift voor 
Staatshuishoudkunde en Statistiek : „Men bepaalde , dat de 
gelden der geïnteresseerden ook tot beleeningen en discontos 
gebruikt zouden worden , waardoor de maatschappij werkelijk 
in het karakter van eene bank trad. Zij breidde hare werkzaamheid 
mede tot de assurantie van brandschade uit. Nu 
durven wij geenszins zeggen, dat deze maatschappij zoo roekeloos 
en geheel ontij dig was. Voor eene maatschappij van 
verzekering is een groot kapitaal noodig. De disconto moest 
den handel een gemak aanbieden, en beleeningen, met verstand 
aangegaan, behoefde der maatschappij geen onvermijdelijk 
gevaar op den hals te halen. Er was bepaald, dat de 
maatschappij om de zes maanden openbare rekening en verantwoording 
zoude doen. Het ontbrak dus niet aan openbaarheid. 

,,Met onbesuisde drift viel men op de leening, en de 
inteekening daarvoor leverde op éénen beursdag meer dan 
het dubbele kapitaal op; des anderendaags werden de aan 

winst verkocht. Juist in deze-deelen reeds met 150 pCt. 
stijging der aandeelen schijnt de oorzaak van het verval 
dier maatschappij gelegen te zijn geweest, omdat een overdreven 
crediet spoedig het ware crediet schokt, en de 
oprigters van de meeste dier compagniën hebben waar



300 


schijnljk aan de eerste winsten op de aandeelen het goed 
beleid der maatschappij ten offer gebragt." 

Juist dit overdreven erediet verlokte anderen , en cornpagnieën 
, alleen met het doel , of althans met het bijoogmerk 
om windhandel in de aandeelen te kunnen drijven, 
rezen als uit den grond. Van de ilollandsehe steden hielden 
behalve Amsterdam alleen Haarlem en Leiden zich er 
buiten. Niet alleen grootere steden als Den Haag, Middelburg 
, Delft, Schiedam werden verrijkt door de eene of 
andere compagnie , maar steden als Hoorn, Monnikendarn, 
Edam, Alkmaar (die trouwens toen meer beteekenden dan 
nu) , ja, zelfs Weesp , Hasselt en Steenwijk. Al de inschrj 

eene som veel grooter dan de-vingen te zamen bedroegenwaarde van al de te verassureeren schepen en goederen te 
zamen. Amsterdam, dat geene compagnie wilde toelaten, 
deed echter ijverig mee in den zwendelhandel, vooral ook 
in de nieuwe opneming van geld door de W. Indische 
Compagnie; ook lag de onthouding van Amsterdam voor 
een deel aan de assuradeurs, die zich in hunne eigene 
zaken bedreigd zagen. 

Bij al die ondernemingen speeMen de vroedschappen hun 
rol. Daar 't alleen te doen was, om met verhandelen van 
actiën winst te maken, werden er allerlei knoeierijen gepleegd 
bij het inschrijven. In Dordrecht verdeelden de leden 
der regeering de aandeelen onder elkaar, daar zij zeker 
wisten, ze hooger te kunnen verkoopen. Het volk bemerkte 
het, en dreigde met plundering. Nu gaf men enkele actiën 
over, den predikanten, toen veelal de volksleiders, elk twee. 
Te Woerden mocht ieder burger niet meer dan 15 aan 

nemen, de vroedschapsleden elk 20.-deelen

Behalve de stedelijke compagnieën gaven de Staten van 
Utrecht octrooi aan eene Provinciale Compagnie van Cornmercie 
en Assurantie, die Utrecht tot eene handelsstad zou 


301 


maken door eene waterverbinding met de Zuiderzee. Plechtig 
was de inschrijving. Daar men „Goles zegen" verwachtte, 
had men een deel der Domkerk er voor gekregen. 

In verscheiden steden wisten de vroe ,.:lschappen een goed 
gebruik te maken van de razernij door eenige percenten 
van de inschrijving te heffen voor 't een of ander publieke 
werk. In vele steden werden er tevens loterijen gehouden, 

b. v. in Den Haag en Utrecht. 
Behalve de werkelijk opgerichte compagnieën verschenen 
er telkens nieuwe projecten , en daaronder ook een van 
eene Algemeene Nederl. Maatschappij , die eene dergelijke 
rol moest spelen als de Bank in Frankrijk. Deze kwam 
niet tot stand. Een zekere Gabriel de Souza Brito te 's-Gravenhage 
, bestreed alle Bobbel-Compagnieën , doch ontwierp 
zelf een project , dat eerlijk bedoeld waarschijnlijk, in omvang 
alle andere in de schaduw stelde. De operatiën zouden 
bestaan o. a. in het disconteeren van wissels, het beleenen 
van goederen en effecten, het voorschieten van geld, het 
hypothekeeren, het assureeren, ook tegen brand en oorlogsschade, 
de walvischvangst, den zouthandel, klen handel op 
de Grieksche kust. De vlieger ging echter niet op. 

De geheele handelswereld was in een staat van opwinding, 
en niet alleen deze; menschen van allerlei stand en 
fortuin wierpen zich in den maalstroom. 

Gelukkig waren er echter nog mannen, die een helder 
hoofd hielden; zoo eenige Amsterdamsche kooplui, die er 
op wezen, hoe alle werkelijke handel te gronde zou gaan. 
Dit was echter veelal geene liefde voor 't algemeen, maar 
eigenbelang. Hoe dit zij , er bleven zich stemmen doen 
hooren , die waarschuwden. Toen nu in Engeland de daling 
van enkele actiën begon, kwam er ook hier een kille 
schrik , die velen tot staan bracht. Hierbij kwam , dat 
er vele bankroeten plaats hadden, die tot nadenken 


302 


moesten stemmen. Toch bleef de woede nog heerschen. 

In Amsterdam kwam men het eerste tot inkeer. Behalve 
de genoemde redenen tot verkoeling, kwam de spotlust , die 
zich van de zaak meester maakte. Alle boekwinkels waren 
vol liedjes op den bubbel. Liedjeszangers zongen den lof 
der Actionisten. , die zich ten slotte met Frederik Hendrik 
moesten dekken. Het volk in engeren zin, het gepeupel, 
begon den gek te steken met de velen , die nog bleven 
volharden in hun waan. Weldra kwam het tot daden: 
enkele actionisten werden op straat lastig gevallen , en 
moesten hunne dwaasheid boeten met het verlies van hunne

-

pruik. Nog erger : het Engelsehe Koffiehuis , ook Quincampoix 
genaamd , werd door het gepeupel , dat waarschijnlijk 
den achteruitgang van handel en nering bemerkte , met 
geweld bestormd , en in bezit genomen ; het wilde alles 
ruïneeren, doch de politie trad tusschenbeide met het bloote 
zwaard. Nu nam de Magistraat maatregelen tot bewaring 
van de rust. 

Zoo eindigde de razernij in Amsterdam. In andere steden 
ging dit minder spoedig. In Utrecht, waar men droomde 
van concurrentie met Amsterdam, waar de vroedschap zich 
solidair had verklaard met de onderneming, waar directeurs 
waren aangesteld op een traktement van 1000 daalders, in 
Utrecht leed men nog lang aan de ziekte, nadat Amsterdam 
reeds bekomen was. Nog jaren sleurde de zaak, processen 
werden gevoerd, de directeurs werden vervolgd. 

Nog een jaar na de eigenlijke windhandel-periode was 
de speelwoede weer opgevlamd, en handelde men nu met 
loterijbriefjes evenals vroeger met de actiën. Ten slotte sleet 
echter de kwaal uit. 

De windhandel eindigde op gelijke wijze als de Fransche 
revolutie van 1789; 't geen men direct op 't oog had, kwam 
niet tot stand , maar enkele begrippen waren voor goed in 't 


303 


volksleven doorgedrongen. De droomen van de almacht van 
crediet en coöperatie bleken ijdel , doch dat crediet en 
coöperatie factoren waren , die men niet weg kon cijferen, 
ja, waarmeê veel tot stand kon komen , hierover was men 
toch gaan denken. Om één voorbeeld te noemen : het beginsel 
van verzekering tegen brandschade , eerst een doelwit 
voor spotternij, is proefhoudend gebleken. 

Ook evenals bij de Fransche revolutie had deze storm 
een geheelen omkeer van vermogen en stand tengevolge: 
menig heer werd knecht, menig knecht heer. Ongekende 
weelde was bij sommigen het gevolg eener gelukkige, of 
slimme speculatie, nijpende armoede, of eene vlucht naar 
eene vrijplaats, de straf voor dwaas beid of on voorzichtigheid 
bij anderen. Men zeide in dien tijd dat Utrecht Vianen ') 
wilde innemen. 

Talloos zijn de pamfletten, liederen enz. van allerlei aard 
op den windhandel, van sonetten op groot folio tot rij melarij 
en op grauw papier toe. Een der voornaamste en belang 

pamfletten is de Secreete Correspondentie. In 't begin-rijkste 
is dit een zeer geestig pamflet, gericht tegen de Utrechtsche 
Compagnie, maar in de vervolgen komen meer en meer 
aanmerkingen op de zeden, in verband met den windhandel ; 
zij worden steeds persoonlijker , , en eindigen als een geschrift, 
dat veel van den tegenwoordigen Asmodéé heeft. 

De meeste geschriften en platen 2) over den windhandel 
vindt men vereenigd onder den titel Groot tooneel der 
dwaasheid, welken titel de heer Vissering voor zijn artikel 

1) Toen eene vrijplaats. 

2) Men vindt in het Groot tooneel der dwaasheid een 74tal platen 

van de meest uiteenloopende soorten bijeen. Hieronder ook kaarten 

var. geprojecteerde waterwerken, als het kanaal naar Utrecht enz. En 

deze verzameling is natuurlijk niet geheel volledig. 


304 


in den Gids overmam. Een overzicht van deze litteratuur 
zou zeker interessant zijn , doch hier niet op zijne plaats, 
daar wij onze aandacht wilden bepalen bij Langendyk's 
stukken over dit onderwerp. Ik wil dus slechts een overzicht 
geven van de t o o n e e l l i t t e r a t u u r, die betrekking 
op den windhandel heeft , en dan de plaats aanwijzen , 
welke daarin de producten van Langendyk innemen. 

Vooreerst vinden wij dan een ernstig zinnespel getiteld 

Nederland in Gekheit, Staat-en Zinnespel op de Wind 
Negotie door Jacob C 1 e y b u r g. Volgens des dichters 
eigen woorden zouden goede vrienden hem tot de uitgave 
genoopt hebben ; wij mogen echter wel zeggen : helaas , dat 
hij hun raad volgde. Men ziet de Geldzucht , de Bedriegerij 
, Jupiter , Merkurius , Europa , de Nederlandsche maagd, 
de 17 Provinciën , de Rivieren , ja Herakliet en Demokriet 
opkomen, en hoort hen op den meest verheven toon decla 

doch èn taal èn maat zijn erbarmelijk, alleen het-meeren,
rijm en --- de wil zijn goed. 
Daarna krijgen wij eenige kluchten : 

1. De Windnegotie of Invendutie papier onder oud goed 
te koop door J. Cleyburg. 
2. Het Dolhuis der Actionisten door G o v e r t van Mater. 
3. Arlequyn Actionist door P. Langendyk. 
De eerste klucht is merkwaardig om het historisch feit, 
dat er aan ten grondslag ligt, of vindt men deze uitdrukking 
te deftig, om het werkelijk gebeurde geval, dat aanleiding 
gaf tot het maken ervan. In Utrecht had namelijk iemand 
bij het opruimen van een ouden boedel ook eene partij actiën 
willen verkoopen, doch de regeering had desgevraagd het 
verkoopen op halsstraf verboden. Van dit geval maakte 
Jacob Cleyburg een kluchtje , dat vrij wat beter is dan 
zijn opgeschroefd zinnespel, 't welk wij zooeven noemden. 
K a r e 1, een actionist, is van plan naar Vianen te trekken, 


305 


Zijn knecht doet een pakje als loon ontvangen actiën , 
die reeds bijna waardeloos geworden zijn, aan den omroeper 
van eene vendutie over. Karel komt binnen en vertelt, dat 
hij ook zijne actiën verkocht heeft , en de kooper ze bij 
een ouden rommel had willen verkoopen, maar daarvoor 
gevangen gezet is; zij zullen dus maar spoedig beiden vertrekken 
en Vianen opzoeken De inhoud beteekent niet 
veel, de waarde zit in de toespelingen. 

Het tweede , van de hand van den met Langendyk bevrienden 
Govert van Mater Het Dolhuis der Actionisten, 
vertoont ons, hoe twee vrienden het nieuwe dolhuis gaan 
zien, op welks gevel staat: 

Men huisvest hier een party Gekken, 
Die door de hoop van winst te trekken, 
Verlokt door 't schynschoon woordje Ryk, 
Zich zelf te jammerlyk bedroogen, 
Waardoor hun Zinnen te gelyk 
Met al hun Schatten zijn vervloogen. 


De vader van het dolhuis laat de Actionisten , die in 
hokken rondom zijn opgesloten, op de binnenplaats wandelen. 
Dadelijk beginnen zij hunne oude kuren. Mannen 
en vrouwen , heeren en juffers beginnen over hunne 
actiën en projecten te spreken. Tallooze toespelingen 
komen hier in voor. Ten slotte raken eenigen aan het 
bakkeleien, en de knecht van 't Dolhuis jaagt elk naar 
zijn hok, en sluit ze op. Een woord van lof voor Amsterdam 
, Haarlem en Leiden, wier regeeringen zich onthielden 
van den windhandel , en het verhaal van iemand, die f 50000 
aan actiën zelfs niet aan een bedelaar kon kwijtraken, 
sluiten dit kluchtspel. De taal is goed, en 't geheel niet 
onaardig, ofschoon geheel berekend voor een publiek, dat 

20 


306 


midden in de zaken was ; voor ons , die niet elke toespeling 
begrijpen , is het minder amusant. 

Het derde kluchtspel wekt het meest onze belangstelling, 
om den dichter. Langendyk's Arlequyn Actionist is eene 
echte harlequinade ; het is geen oorspronkelijk werk, maar 
eene navolging. Omtrent het ontstaan van het kluchtspel 
zegt hij zelf in een voorwoord (niet in de uitgave der 
Gedichten in twee deelen overgedrukt) : „Dewyl ik door 
één myner Vrinden een handschrift bekomen heb van het 
Spel, genaamd Arlequyn Actionist (dat door een Liefhebber 
te Parys met karakters, terwyl men speelde, was afgeschreven) 
met verzoek van hetselve te willen berymen, heb 
ik de moeite op my genomen om het te volbrengen: doch 
ik hebbe het Fransche niet stip willen volgen, omdat de spreek 

loopjes in die taal met de onze weinig overeenkomst-wyzen en 
hebben. Het is derhalve geen vertaaling, maar eene navolging." 

Daar ik het origineel niet heb kunnen vinden 1) , is het 
onmogelijk een oordeel te vellen over de waarde van de 
navolging. De toespelingen zijn overgebracht op Hollandsche 
toestanden. Op enkele plaatsen is er echter eene toespeling 
blijven staan, die alleen in Frankrijk gold; b. v. waar aangaande 
't geld gezegd wordt: 

') Wel tal van andere Arlequins: Arlequin A f ficheur, Arlequin portier, 
Arlequin Lucifer, Arlequin Roi dans la Lune, Arlequin tailleur enz., 
enz.; doch deze zijn alle uit lateren tijd, meestal van 't eind der achttiende 
eeuw. Evenals in de Fransche tooneellitteratuur Arlequin in ver 

ambachten of hoedanigheden optreedt, zien wij in de Neder-schillende 

dezelfde wijze Krispijn op de planken komen. Krispijn is-landsche op 
de slimme, dikwijls schelmachtige knecht, die op allerlei wijzen zijn 
doel bereikt, dat dikwijls is zijn Heer tot eet) gewenscht huwelijk te doen 
komen. Zoo vinden wij: Krispyn MVluzikant , Kr. poet en o f fccier, Ar. Barbier, 
dansmeester, pagie en graaf, Kr. Procureur; enz. enz. Zoo vinden 
wij ook Krispyn bedrieger, waarover later meer. Krispyn is eigenlijk de 
slaaf uit de oude comedie. 


307 


„Ik heb geen geld, want dat wordt aan het Hof versgaard." 

De omwerking is niet onverdienstelij k ; althans de stijl is 
vloeiend, de taal goed. Het stukje is wel aardig, een 
echt nastukje ; ook hier bestaat de grootste verdienste 
in het toepasselijke. Dat het aan 't publiek beviel, blijkt 
uit het feit , dat het tusschen 28 October en 23 November 
1720 tienmaal vertoond werd. Tusschen de bedrijven waren 
er tableaux-vivants gearrangeerd , waarbij Langendyk uitleggingen 
maakte , die toen zeker door een acteur werden 
uitgesproken. 't Waren allegorieën en de uitleggingen zijn 
niet veel meer dan opsommingen van de figuren, die er in 
voorkwamen. 

Natuurlijk komen er van dit gelegenheidsstuk minder 
uitgaven voor, dan van de andere blijspelen. In het jaar 
1720 verscheen er Bene uitgaaf in octavo en Bene in groot 
quarto , beide onder P e r s e v e r a n t e r. Bij de laatste was 
een titelplaat, vol toespelingen en bijschriften. Of dit Bene 
navolging is van een Fransch origineel, dan wel Bene oor 

-spronkelijke teekening

weet ik niet. Wie de ontwerper of 
etser is , kan ik ook niet beslissen ; er staat geen naam 
onder. Van Langendyk zelf zal ze wel niet zijn. 

Na deze beide afzonderlijke drukken, verscheen het natuurlij 
k in den eersten druk der gedichten 1721, en den 
herdruk van omstreeks 17 60. Ten laatste werd het opgenomen 
in het Klassiek Letterkundig Pantheon (1852) in 
één deeltje met Krelis Louwen en Quincampoix. 

Ik laat hier den korten inhoud volgen. 

K a pit a n o wil met een schip naar 't Zuidland gaan om 
zich rijk te handelen; S e a r a m o e s is zijn stuurman, K o 1 o mb 
in e zijn kok, D r. Me z e t y n zijn barbier. De lading 
zal bestaan in papieren 

van het alderbeste soort, 


308 

[In] Fransche en Engelsehe en Neerduitsche Narrekappen, 

Van de allerfynste, die van Mississipi-lappen 

Zeer konstig zyn gemaakt in Lauwmaand van een man, 

Wiens moolen deze soort zo heerlyk maaken kan, 

Dat ganseh Europa hem die aanstonts na zoekt te aapen. 

Arlequyn deelt hem mede , dat hij in de buurt van Quincampoix 
d' hollande een „viktalie-winkel" heeft opgezet. 
Arlequyn laat nu G i 11 e (zijn dienaar of vriend) eene mand 
met goederen aansleepen , terwijl Kapitano een feest geeft, 
waaruit hij 't geld, nl. een pak actiën , neemt , om de waren 
er in te pakken , die hij alle opnoemt, en die blijkbaar 
producten zijn , waarmee compagnieën zich bezig hielden 
(Weesper varkensstaarten , Hoornsche wortelen , Amersfoorter 
tabak). Arlequyn vraagt als betaling een half pond 
acties. De kist wordt weggekruid , breekt , en blijkt niets 
dan blazen te bevatten. Kapitano is woedend en klopt bij 
Arlequyn aan, die hem bespot. Hij dreigt hem nu met 
een formeelen oorlog. De dames Marinette en Colombino 
komen op, en worden door Arlequyn om de reis beklaagd ; 
zij lichten hem echter in, dat ze maar een verzinsel 
is , om de actiën te doen rijzen. 

Zij vertrekken, en Kapitano, op een ezel gezeten, gevolgd 
door een leger, dat met erwtenblazen gewapend is, komt 
op. Ook Arlequyn rukt met dergelijke troepen aan. Het 
komt tot vechten, en men raakt al vechtende van 't tooneel. 
Kapitano heeft zich uit de voeten gemaakt. Men hoort roepen: 
„Leef Kapitano! De vyandt is verwonnen !" Kapitano's leger 
verschijnt met den gevangen vijand , dien men in eene kist 
sluit. De overwinnaar is intusschen flauw gevallen, doch 
komt door 't in brand steken van eene actie bij. Men laat 
Arlequyn uit den koffer komen; hij heeft zich veranderd 
in den vorm van Mercurius en houdt eene strafrede tegen 


309 


de actionisten. Scaramoes doorziet Arlequyn, en sluit hem 
in eene kooi. Arlequyn vermaakt zijne actiën aan zijne 
vijanden; door die vergevensgezindheid getroffen, schenkt 
Kapitano hem het leven, mits hij de actiën toch geve. Hij 
doet dit. 

Nu vraagt Kapitano hem, hoe het met de actiën af zal 
loopen. Arlequyn zal dit toonen; hij wil eerst iets verkoopen, 
en wel een eindje kaars. Hij prijst het licht zeer, en Kapitano 
koopt het. Scaramoes biedt er op, en krijgt het. 
Mezetyn wil nog meer geven, en Scaramoes verkoopt het 
kaarsje met winst. Mezetyn ziet, dat het onheilspellend 
gaat minderen, vijzelt het hemelhoog op en maakt Gille zoo 
begeerig, dat hij er op biedt, en het in bezit krijgt. Hij 
vreest echter zijne vingers te zullen branden en biedt het 
Marinette te koop, die ziet, hoe de zaken staan, en weigert. 
En niet zonder reden: het pitje valt om, Gille brandt zijne 
hand; het valt brandend in de actiën, en deze vergaan tot 
asch. Arlequyn spreekt de toepassing uit: 

„Ziedaar nu wat 'er van de bubbels is te wachten". 1) 

Verder vinden wij eenige blij spelen , althans stukken , 
die dien titel dragen. Hoewel men er niet bij denken moet 
aan blijspelen uit onzen tijd, gelijken zij er toch meer op 
dan de vier spelen, die wij reeds bespraken. Het zijn: 

1. Quincampoix of de Windhandelaars door Langendyk. 
2. Windhandel of Bubbels Compagnieën door G. Tyssens. 
3. De bedriegelyke Actionist of de Nagthandelaars door 
denzelfde. 
') De veldslag, door Kapitano aan Arlequyn geleverd, herinnert aan 
een dergelijk tooneel in Breero's Moortje. Dit is naar Terentius gevolgd, 
en de Dichter van 't Fransche origineel van Arlequyn Actionist kan zeer 
goed Terentius gekend hebben, 


310 


4. De actionisten reisvaardig naar Vianen , ook door 
denzelfde. 

5. Krispyn, bedrieger en bedrooge Actionist door J. Cleyburg. 
Zien wij eerst den inhoud van het eerste blijspel, dat 
van Langendyk. 
EERSTE BEDRIJF. Tooneel een kamer in het huis van den 
koopman Bonavontuur. 
Twee gebroeders, Bonavontuur en Eelhart, zijn 
in gesprek over den windhandel. Eelhart raadt zijn broeder, 
zich er niet mee in te laten , doch deze zegt , alleen partij er 
van te willen trekken door premies te nemen op de levering 
van acties, die hij weet, dat toch dalen. Eelhart brengt nu 
het gesprek op een ander onderwerp, de verloving van 
H i 11 e g on d, Bonavontuurs's dochter met een der twee 
pretendenten: Hendrik , een degelijk man, en W i n d b u i 1, 
een actionist. De vader heeft er echter geene ooren naar; 
hij is te gehaast, tijd is geld tegenwoordig: 

'k Heb wel een tonne gouds of anderhalf verloren 
Om naar een Prokureur of rabbelaar te hooren , 
Die aan mijn huis, wanneer ik uit moest wezen , quarr." 


Daarop komt P i e t e r, Bonavontuurs kantoorbediende , 
bezweet binnen en meldt , dat er tijding uit Londen is, dat 
de Zuid-zee-actiën op 1100 staan i). Bonavontuur geeft 
Pieter eene boodschap aan den Prokureur-makelaar G r y pv 
o g e 1 en verlaat de kamer. Nu treden vrouw en dochter 
binnen en spreken met oom Eelhart over den windhandel 
en daarna over de huwelij ksquaestie. Eelhart beveelt Hendrik 
aan, en waarschuwt tegen Windbuil. De eerste pre


1) Wat later zegt Bonavontuur: 
» Ik zend Krispyn expres daar met een pinkje heen." 
Werkelijk gingen er pinken heen en weer, om bericht te brengen, 
hoe de actiën in Engeland stonden. 


311 


tendent komt binnen , en is er nog niet lang, als Windbuil, 
een barbier , benevens vele Joden en andere lieden binnenstormen. 
Windbuil roept : 

„Waar 's heer Bonavontuur ? ik moet hem aanstonds spreeken. 
De West ! de West ! de West ! mevrouw, 'k bleef in gebreken, 
'k Bid exkuzeer my, dat ik u niet heb gegroet. 
De West! de West! de West!" 


Bonavontuur komt binnen , doch wordt door de actionisten 
onder de voet geloopen. Hij heeft zich erg bezeerd, en wil 
door den barbier verbonden worden , doch deze is zelf nu 
rik, en wil alleen uit vriendschap voor Windbuil zich er 
toe laten overhalen. Allen, behalve Hendrik en Hillegond, 
verlaten de kamer. 

Hendrik verklaart haar zijne liefde. Zij stelt tot voorwaarde, 
dat hij met haar oom een middel einde , om haar 
te vrij waren voor een huwelijk met Windbuil. (Zeer logisch!) 
Wat zij hem dan als taak opgeeft, is: te weten te komen, 
hoe haars vaders zaken staan , en of zijn onderhoorigen hem 
niet bedriegen, vooral Kr i s p y n, de boekhouder. Zij heeft 
briefjes op de meiden-kamer gevonden, die blijken bewijzen 
te zijn van inschrijving op verschillende compagnieën. Nu 
komt Windbuil binnen en verzoekt Hillegond om een onderhoud. 
Hendrik wil zich verzetten tegen Windbuil's complimenten 
, doch zij legt hem 't stilzwijgen op. Windbuil schildert 
haar nu een leven aan zijne zijde : 

„kunt ge uzelf door my niet best gelukkig maaken? 
Aan alles wat gy wenscht, zult gy door my geraaken, 
Geëerd , gediend, ontzien, om uwen hoogen staat. 
'k Bezit een rykdom, die 't gemeen te boven gaat. 
Gy zult dan als princes by and're juffers leeren. 
Ja, 'k zal een heerlykheid aan u ten bruidschat geeven. 
Ik wil aan die rievier, die 't Sticht nu graaven zal , 



312 

Door 't midden van de Hei, een zeer vermaaklyk dal 
Verkiezen , en voor u een groote hofstee bouwen. 
Elk zal u in dat Tempe als hoofdgodinne aanschouwen. 
De schepen, zeilende by menigte af en aan 
Door 't nieuw Kanaal, waar langs de timmerwerven staan, 
En schoone huizen, zult gy zien hunn' zeilen stryken, 
Wanneer ze uit Oost en West, het Sticht met Waar verryken." 


Eenigszins spottend antwoordt Hillegond hem, doch een 
geroep van „de West! de West! de West !" en het binnentreden 
van den barbier geven afleiding. Windbuil vertrekt 
met dezen voor zaken. 

TWEEDE BEDRIJF. Het koffiehuis Quincampoix. 

Een meid en een knecht zijn er bezig, terwijl een bul 

Fransje , een liedje zingt op den windhandel.-tenaartje , 
In navolging van een Parij schen lotgenoot laat hij op zij n 
mismaakte rug de actie-overeenkomsten teekenen. Pieter, de 
kantoorknecht van Bonavontuur , komt binnen en gelast een 
pijp tabak en een kop koffie. Hij wacht op den makelaar 
Grypvogel, die dan ook komt. Grypvogel brengt een contract 
, waarbij Bonavontuur premie neemt op 't leveren van 
duizend pond Zuid-Zee-actiën. Pieter denkt dat zijn heer 
hier niet toe te krijgen zal zijn. Nu komen er eenige Joden 
binnen, en het volgende woelige tooneel heeft plaats: 

Eerste Jood. „Koop of verkoop jy ?" Tweede Jood. „'k Koop 
en verkoop in de. Zuid." 

Eerste Jood. „Kom bij de leeven van de natie! spreek eens uit! 
'k Verkoop jou Munkendam !" Tweede Jood. „Ik ook." Eerste 
Jood. „Zo niet trekken." 

Tweede Jood. „Drie en een half." Eerste Jood. „Ik geef voor 
drie." Tweede Jood. ,,Loop by de gekken." 
Eerste Jood. Ik bied jou twie. En as 'k men omkeer is 't 
gedaan !" 


 313 

Gevolg van Joden. „Bombario !" Eerste Jood. ,Een quart! enz." 

Ook Windbuil komt , en valt in het koor in: 

„Kom bied een premie in de Zuid op zeven honderd." 

Onder al dat bieden hoort men af en toe het bestellen: 

Pieter. „Kop koffi, he !" Jan. „Met zoet ?" Pieter. „Ja." Jan 
met koffi. „Brandje niet myn Heeren." 
Barbier en gevolg. ,,Edam! Ramskoolbroek! Cheels !" Jan -met 

koffi. „En brandje niet in 't keeren !" 
Barbier. „Kom hum verkoop jou nou Enkhuizen, en Edam." 
Pieter. „'k Was al verwonderd dat 'k dien gek niet eer vernam." 
be Jooden 'elyk. „Bank op November! bank !" Jan met koffi. 

„En brandje niet! in 't dingen!" 
Barbier. „De bank! de bank !" Pieter. „Zoek je me van de 
bank te dringen ?" 
Barbier. „Nou Pietje doe hum niet een klein partytje !" 

Pieter. „Neen." 
Laat my passeeren; want ik moet zo aanstonds heen." 
Grypvogel. „Nu ziet ge 't zelf, gy kunt Bonavontuur eens 

spreeken. 
De Jooden tillen Fransje omhoog: „Zwol ! Kampen! Cheel! 
de West !" Pieter. „'k Vrees hier den hals te breeken." 
Grypvogel. „Blyf hier maar, Pieter: want je bent 'er tog 
niet deur." 
Pieter. „Kop koffi !" Eerste Jood. „Pyp tabak." Jan met koffi. 
„En brandje niet! sinjeur." 

Krispyn en Grypvogel laten den barbier met actiën er 
in loopen; Pieter merkt het, maar wordt door geld omgekocht. 
Krispyn en Pieter, boekhouder en kantoorknecht, 
maken nu partij, doch de komst van Eelhart, den broer 
huns meesters en Hendrik, doet hen het koffiehuis verlaten. 

Eelhart en Hendrik weten de door Bonavontuur gesloten 
contracten in handen te krijgen, om diens crediet te redden. 
Intusschen komt Krispyn „met een kleed van staatzie aan", 


314 


gevolgd door Joden, actionisten, den barbier en boeren. Hij 
zal de inschrijving openen voor eene nieuwe compagnie, die 
hij aldus aankondigt: 

,,Silentium! myn heeren hoort! 
Zegt dit projekt malkander voort. 
Die is genegen in te schryven, 
Men zal hem op does tyd geryven. 
ik ben de man die 't al gobio, 
In de eed'le bubbel kompagnjie. 
'k Zal wisseibrieven diskonteeren 
En op de schepen assureeren, 
Ook huizen, schuuren, turf en hout 
Pakhuizen, beesten, jong en oud. 
Die voor 't geweld der Turken vreezen, 
Die kunnen hier verzekerd weezen. 
Wy zullen een Oom mercie doen, 
Veel grooter als men zou vermoên, 
Met Spanjaarts, Franschen, Portugiezen, 
Nooit zal men op de waar verliezen. 
De schepen worden reeds gebouwd. 
Wy zyn al meesters van het zout. 
Men kan 't heel hoog in prys doen stygen: 
Wyl 't elk van ons zal moeten krygen. 
Men zoekt een paerelvisschery; 
Opdat men wel verzekerd zy." 


Men ziet, dit is eene vereeniging van verschillende handels-, 
assurantie-, visscherij- en andere ondernemingen, die 
vrij wel overeenkomt met het projekt van de Souza Brito 
(zie bl. 301) en misschien met toespeling op dat plan wordt 
genoemd. 

Elk wil inschrijven, doch plotseling roept een van de 
directeurs of ondernemers: 

,,Messieurs, vertrek maar; want de kompanjie is vol!" 

Deze streek van Krispyn ziet op de knoeierijen, die er 
bij inschrijvingen dikwijls plaats vonden, b. y. dat al de 


315 


vroedschappen de aanleelen namen , zoodat de liefheb 
eens naar huis konden gaan, om later de aandee--bers op 
len eenige percenten hooger te koopen. 

Nadat alzoo de inschrij ving afgeloopen is, komt er een 
nuchtere boer, die eerst de acties voor spijs of drank houdt, 
en de actionisten voor godloochenaars (atheisten), waarvan 
de koster dikwijls had gesproken. Als hij verneemt, dat 
eene actie omtrent 200 pond kost, zegt hij: 

„Dat 's veul te veul, al was het ook nog zo gezond, 

Geen mensch zel 't koopen." 

Ten laatste begrijpt hij uit de terechtwijzingen, dat actiën 
of bubbel-actien „bobbelgaesjes" (obligaties) zijn en wil er 
wat van koopen tegen borgstelling, doch hoorende, dat er 
Beene rente bepaald is, besluit hij wijselijk : 

„Je zeit het geld zo ligt ook uit myn beurs niet preeken. 
'k Koop liever biesten veur myn plaeten, goeje vrind 
As jou pampiertjes." 

Onder luid getier en gejoel van allerlei actionisten valt 
het scherm. 

DERDE BEDRIJF. Kamer ten huize van Bonavontuur. 

Eelhart en Hendrik komen terug , en geven verslag aan 
moeder en dochter van 't welgelukken hunner pogingen. 
Windbuil komt binnen; hij zoekt Bonavontuur en ziet eerst 
Hillegond niet, die hem dit verwijt: 

„Schoon gy hier zyt, in Quincampoix, heer, is uw hart". 

Nu komt de vader,, nog hinkende, binnen; hij kan niet 
met Windbuil mee naar het koffiehuis , doch deze roept 
zijn koetsier, om hen samen per as naar Quincampoix te rijden. 
't Is reeds laat op den avond, en de vrouw wil, haar man 
niet zóó laten vertrekken. Bonavontuur verneemt ook van Hendrik, 
welke rol zijn boekhouder gespeeld heeft. Juist komt de 


316 


schuldige binnen. Hij verontschuldigt zich, dat alles Bene 
grap is geweest , en geeft Bene opgave van de kosten van 
z jne reis, waarbij alles even hoog is, want men moest blij 
zijn geholpen te worden. Voor één nacht slapens moest hij 
een dukaat geven. Doch ondanks al zijne moeiten en kosten 
was de reis vergeefsch : de kompanjie was vol." Hij heeft 
toen echter veertig actiën tegen 4 % gekocht. Daar deze 
nu al 7 % doen, is er 3 % gewonnen. Bonavontuur ver 

zeer dankbaar. Windbuil roept weder om den-andert en is 
koetsier, die maar niet komt. Eindelijk verschijnt hij , naar 
zegt zijn dienst op ; hij heeft met Krispyns hulp gewonnen, 
en gaat nu zelf een rijtuig nemen. 

Vier dansers, gekleed als snijders en pruikenmakers , komen 
nu den koetsier fatsoeneeren , en voeren Bene dans uit. Daarna 
komt de makelaar Grypvogel , en eischt van Windbuil 
negen acties op , die hij niet kan leveren ; eenige Joden, 
die meegekomen zijn , beginnen aan te dringen, en dreigen 
met bekendmaking aan de beurs. Bij 't woord schelm, door 
een gebruikt, trekt de actionist den degen, maar wordt 
weerhouden. De Joden gaan naar den Schout. Nu eischt 
ook de makelaar van Bonavontuur de actiën op (waarvoor 
Eelhart het contract heeft) , onder raadgeving ze uit te stellen, 

d. i. te zeggen, dat ze nog uit anderer handen ontvangen 
moeten worden. Dit wil Bonavontuur niet; dan liever alles 
verliezen. Windbuil stelt nu voor,, eene kompagnie op 
te richten van f 100.000.000, in actiën van f 6000 gesplitst, 
met een aanvankelijk inleggeld van drie gulden (sic). 
Hierop houdt Eelhart Bene rede tegen de bobbels, eigenlijk, 
evenals de uitspraak van den boer, de moraal van 
het stuk bevattende. Langendyk geeft hier een sterk argument 
tegen de vele compagniën , dat ook door den schrijver 
van het artikel in het Tijdschrift voor Staathuishoudkunde 
en Statistiek is genoemd : 


 317 

„'k Kan niet merken dat de heeren , 
Die in den grond zich zelf verstaan op 't Assureeren 
Het honderdst deel profyt in vyfentwintig jaar 
Getrokken hebben, zet hun alle by malkaar,, 
Als deeze bobbels 
Uitdeelen moeten in twee jaren met hun allen." 


Dus met andere woorden: de sommen (en dus ook de 
uitdeelingen) zijn veel te groot naar verhouding van 't geen 
er in ores land omgaat. 

Na de woorden van Eelhart geeft Krispyn Windbuil 
den raad, eene compagnie te stichten om Vianen uit te 
leggen, opdat alle bankroetiers er woning zouden vinden. 
Krispyn verkleedt zich daarop tot heer, en stelt Windbuil 
voor, zijne koets en paarden over te nemen. Eelhart zegt 
nu, dat Krispyn de schade, die hij zijn meester berokkend 
heeft door 't handelen met zijn geld (want dit had hij gedaan) 
, moet vergoeden, wat hij ook doet. Bonavontuur 
geeft toestemming tot het huwelijk van Hendrik met zijne 
dochter Hillegond. Windbuil zegt: 

„Ik zal my met Vianen, of Fredrik Hendrik dekken ". 

Een ballet besluit het stuk. 

Wat nu over dit blijspel te zeggen? Als stuk, als comedie 
de caractère , is het zeker geheel zonder waarde, doch wij 
hebben hier met een tendenz-stuk te doen, dat alleen tot 
doel heeft de dwaasheid, maar ook de misdadigheid van 
den windhandel te doen zien. 

Is dit Langendyk gelukt, en heeft hij door levendigheid 
van inkleeding, door grappige tooneelen de aandacht van 
het publiek weten te boeien? Het toenmalige schouwburgpubliek 
zou dit zeker bevestigend beantwoord hebben; 


318 


het stuk werd ten minste vijftienmaal achtereen vertoond 1), 
zooals Langendyk zelf, niet zonder ingenomenheid mede 

een bericht voor de vertooningen bij den A r 1 e--deelt, in 
q u y n Actionist (II. 447). Wat ons betreft, meen ik 
als oordeel te mogen uitspreken , dat hij in dit blij spel 
zeer duidelijk doet zien , hoe de windhandel niet alleen 
allerlei dwaasheden deed bedrijven,, e n niet alleen licht 

kooplieden als Windbuil meesleepte, niet alleen-zinnige 
weinig nauwgezette makelaars als Grypvogel, maar ook 
eerlijke kooplieden als Bonavontuur, die ergens zegt: 

„Al moest ik aanstonds nu myn kapitaal verliezen 

't Krediet is my meer waard." 

Hij toont ons, hoe het huiselijk leven geheel verstoord 
werd door den dwazen hartstocht; hoe alle verhoudingen in 
de maatschappij veranderden. (de barbier wordt heer; de 
koetsier evenzoo; de boekhouder wil het rij tuig overnemen 
van den jongen koopman, die bankroet maakt). 

En dit alles geeft hij ons te zien in tooneelen, waarvan wel 
sommige vervelend, te redeneerend zijn, als waar Eelhart met 
de familie spreekt over huwelijken en windhandel, maar 
de meeste zeer levendig, en die, vooral toen zij actualiteit 
bezaten, grooten bijval moesten inoogsten. Ik wijs hier 
op het tooneel, waar Bonavontuur in zijn eigen huis door 
zijn aanstaanden schoonzoon Windbuil en diens kornuiten. om


1) Evenmin als van den Arlequyn Actionist vinden wij van Quincanipoix 
vele drukken. In 1720 verscheen dit blijspel bij Lescailje en 
Rank, in 1721 in den eersten druk der Gedichten, in 1760 in den 
herdruk van deze. Bovendien is er nog eene editie z. j. bij A. Mars te 
Amsterdam, waarschijnlijk gedrukt tusschen 1720 en 1723. Zooals ik reeds 
vermeldde , komt liet met Krelis Louwen en Arlequyn Actionist voor in 
een deeltje van het Klass. Lett. Pantheon (1852). 


319 


vergeloopen wordt, op de scènes in het koffiehuis, op het 
laatste bedrijf, waar de windhandelaars in 't nauw, de 
verstandige kooplui tot hun doel geraken , terwijl om hen 
heen de verschillende personen van rol wisselen. Als 
tendenz-stuk kan men zeker dit blijspel niet gering achten 
, vooral indien men bedenkt , dat het waarschijnlijk 
in korten tijd is opgezet en uitgewerkt. De karakters echter, 
zooals ik reeds zeide, zijn geheel verwaarloosd , of liever , ze 
zijn slechts aangeduid. Met recht zegt Jonckbloet, dat de 
hofmakerij van Hendrik , en het heele gesprek tusschen hem 
en Hillegond slecht is, en ik geef toe , dat Langendyk 
minder thuis was in de elegante salet-taal , die men hier 
onder aanzienlijke kooplieden zou mogen verwachten , en 
dat onze belangstelling in den afloop grooter zou zijn geweest, 
naarmate Hendrik en Hillegond meer onze sympathie 
hadden weten te winnen. Toch is het billijk bij de beoordeeling 
meer te letten op schildering van den windhandel 
en zijne gevolgen, dan op het uitwerken der karakters. De 
personen zijn hier geijkte figuren als de trouwe minnaar 
en de trouwe verliefde, de vader, die om redenen een 
anderen pretendent heeft, de oom, die het huwelijk weet 
door te drijven. 

Behalve het blijspel van Langendyk noemden wij er nog 
eenige andere, die wij ook even willen beschouwen. De 
twee, die tot titel dragen: Windhandel of Bubbels-compagniën 
en De bedriegelyke Actionist of de Nagt handelaars 
vertoonen eene merkwaardige overeenkomst met de Quincampoix, 
niet alleen in intrige, maar zelfs in bijzonderheden, 
in de mise-en-scène, die ons dadelijk in 't oog 
valt , en die dan ook in den tijd van hun ontstaan een 
strijd in 't leven riep, die wij ook nader zullen bespreken. 
Om een denkbeeld van de overeenkomst te geven, moge 
hier de inhoud van het eerste volgen; het tweede, dat een 


320 


vervolg er op heet , is er eigenlijk Bene herhaling van 
met kleine wijzigingen. 

In het EERSTE BEDRIJF van den Windhandel zien wij een 
straat , met het huis van den koopman W i n g a r e n. Een 
makelaar S c h o o n p r a a t onderhandelt met Wingaren over 
acties ; als dit afgedaan is , komt W i n d v a n g , een actionist 
, die naar de hand van Wingarens dochter dingt , en 
's vaders toestemming heeft. Hij klaagt, dat K 1 a r i e e hem 
afstoot ondanks zijne liefde , die hem al f 2000 heeft doen 
verliezen door zijne verwardheid bij een koop; hij meent, 
dat het gebod des vaders niets geven zal , zoolang E d e1 
i n g, zijn medeminnaar, haar spreken kan. De vader roept 
haar , terwijl Windvang zich terugtrekt , bij zich. Hij herhaalt 
haar nog eens zijn besluit , doch zij zegt , zoo . zïj zelf 
niet kiezen mag , zij toch in allen geval niet huwen zal 
met Windvang , die alleen over acties praat. De vader vertrekt 
en Windvang herhaalt zijne liefdesbetuigingen. Zij 
bekent hem , dat zij Edeling lief heeft, en hem althans 
nooit zal huwen. Na zijn vertrek komt de ware minnaar; 
hij zegt haar, met zijne vrienden Trouwhart en Ho o pr 
y k een list te hebben bedacht: zij zullen zich voordoen 
als handige actionisten. (Wingaren----^---Bonavontuur, Windvang 
Windbuil , EdelingHendrik , Klarice Hillegond , 
Trouwhart en H.00pryk samen Eelhart). 

Het TWEEDE BEDRIJF speelt 's avonds in Quincampoix. 
De vrienden spreken met Eelhart af hoe te doen. Wingaren 
en Windvang treden op, en zijn verwonderd de anderen 
daar te ontmoeten. De verbazing vermeerdert, als Edeling, 
natuurlijk slechts kwanswijs, eenige goede koopen doet. 

Daarentegen is Wingaren ongelukkig, terwijl men verneemt, 
dat Windvangs acties binnenkort nagenoeg waardeloos 
zullen zijn. 

Het DERDE BEDRIJF speelt weder op de straat voor 't huis 


321 


van Wingaren , den volgenden ochtend. De meid staat aan 
de deur , Windvang poogt haar te polsen , en krijgt weinig 
hoop. Edeling komt , en verneemt , dat de gewenschte 
indruk op Windvang gemaakt is. Klarice komt buiten ; ook 
Edelings vriend komt. er bij , die aanraadt het ijzer te 
smeden , terwijl het heet is. Windvang en de makelaar 
treden op , en de eerste erkent , dat hij geruïneerd is ; des 
te meer zal hij nu aandringen op een huwelijk met Klarice. 
Edeling hoort dit gesprek. Windvang ziet hem met Klarice, 
en wil den vader waarschuwen , dat zij zijn gebod overtreedt 
; doch deze , van Edeling hoorende , hoe Windvang 
geruïneerd is , en hem wil bedriegen , geeft Edeling zijne 
dochter ten huwelijk. Edeling verhaalt nu zelf hun list. 

Na 't verhalen van den korten inhoud behoef ik op de 
overeenkomst van intrige, personen , en toestanden niet 
te wijzen. Wel is er ook verschil ; de list, zich als actionisten 
voor te doen , komt alleen hier voor , ook het willen huwen 
om zijn fortuin te herstellen. Wat nu de inkleeding, de 
mise-en-scène betreft , ook die verraadt overeenkomst , zelfs 
details vinden wij in beide terug: ook in den Windhandel 
komt een persoon voor, die de actiën voor eetwaren houdt; 
ook in dit stuk komen twee boeren in 't koffiehuis, ook hier 
vinden wij den koffiehuisknecht met zijn waarschuwen tegen 
't branden; ook hier de verwondering, dat de anti-windhandelsmannen 
in Quincampoix verschijnen. 

Ik zeide reeds, dat de tijdgenooten dit opmerkten; 
ziehier wat wij lezen in de voorrede van den Bed riegelij icen 
een vervolg op den Windhandel. De ongenoemde schrijver, 
Actionist, volgens Van der Nlarek Naemrol van Tooneelspellen 

G. Ty s s ens, zegt daar: „Zie hier een vervolg op den 
Windhandel of Bobbels-compagniën, Blyspel, onder den 
naam van De bedriegelijke Actionist of de Nagthandelaars, 
de toegenegenheid waarmede het eerste ontfangen is (niet21 



322 


tegenstaande men de wereld heeft willen doen geloven , 
door 't geen op de Biljetten van den Schouwburg gestaan 
heeft , dat het myne cene navolging van dat van den heer 
Langendyk waar , 't geen men zelf vervolgt heeft daarop 
te zetten , nadat de Twéde Druk met een korte Voorreden, 
die zaak aangaande , in 't ligt gekomen waar , dog ik zal 
de reden , waarom zulks gedaan is, niet pógen naar te 
spóren , schoon ik die anders ligtelijk zou kunnen gissen, 
maar ik laat het oordeel hier over aan den verstandigen 
Lezer) heeft myn Digtlust weer opgewekt om het met een 
vervolg te vermeerderen, enz." 

Den tweeden druk heb ik niet kunnen zien, dus moet 
deze voorrede ons op 't spoor brengen. Op de biljetten van 
den Schouwburg moet gestaan hebben, dat de Windhandel 
cene navolging was van de Quincampoix van Langendyk; 
dit was geschied rtiet een licht te raden bedoeling. 

Hoe moeten wij ons dat voorstellen ? 

De Windhandel maakte bij 't uitkomen grooten opgang; 
op de biljetten van de opvoering van Langendyk's Quincampoix 
of de Windhandelaars werd nu gezet, dat men de 
twee stukken niet moest verwarren; dat de Windhandel 
slechts cene navolging was. In een tweeden druk heeft waar 

auteur van het eerste stuk zich verzet tegen-schijnlijk de 
die bekendmaking, welke in zekeren zin een blaam van onoorspronkelijkheid 
op zijn stuk wierp; toch ging de Directie 
voort het bericht op de biljetten te laten (die waarschijnlijk 
reeds waren gedrukt). Dat volhouden schrijft Tyssens 
toe aan cene bepaalde reden , waarmee hij waarschij nlijk 
bedoelt, dat men zoo het stuk, dat opgevoerd werd, 
in de hoogte wilde steken; misschien ook, dat er cene toen 
bekende, partijdigheid bestond ten gunste van Langendyk. 
Uit die quaestie blijkt zoo goed als zeker, dat de Quincampoix 
vóór den Windhandel verscheen , en de gelijkenis dus 


323 


te wijten is aan bekendheid van den dichter van het tweede 
met het eerste blijspel. 

Reeds heb ik bij de vele overeenkomst ook met enkele 
woorden gewezen op het verschil. Behalve de opgenoemde 
verschilpunten , wil ik nog wijzen op den persoon van den 
actionist-minnaar , en het meisje. Terwijl Windbuil (Langen 

bij het meisje hoog opgeeft van zijne liefde , en van-dy k) 
de schatten, die haar deel zullen zijn , doet hij dit eigenlijk 
alleen , waar hij toevallig haar aantreft ; Windvang (Tyssens) 
vervolgt meer zijn huwelijksplan , en sluit zelfs , door eene 
verwarring ten gevolge van verliefde gedachten, een slechten 
koop ; toch is hij genoeg hartstochtelijk actionist om dit geval 
voortdurend te pas te brengen; later als hij arm is, wil hij 
met meer drang het huwelijk door drijven, om zijn fortuin 
te herstellen. Hillegond spot met Windbuil en zegt, dat 
zijn hart in Quincampoix is, en dat zij, eenmaal getrouwd, 
bij 't mislukken der speculaties kamenier zou moeten 
worden, doch Klarice is guitiger, waar zij bij 't naderen 
van Windvang zegt: 

„'k Zie Heer Windvang komt, om my te plagen, nader, 

Nu wagt ik weer een storm van acties, met veel meer 

Getal als ooit het nat des regens viel ter neer." 

Ook waar zij op Windvang's klacht over zijn verlies door 
de liefde zegt: 

„Dan is het best, myn Heer, dat gy de min verlaat." 

In de intrige is over 't algemeen meer spanning, het 
wekt meer de nieuwsgierigheid, vooral waar in het slot 
juist Windvang Edeling wil aanklagen, als deze alles aan 
't licht brengt. Het koffiehuistooneel is echter in lang niet 
zoo goed als dat bij Langendyk; het is er eene flauwe 
navolging van. Toch zijn er wel aardige passages in, b. v. 


324 


die met de boeren 1). De taal is veel minder zuiver en 
gelijkvloeiend. 

1) Jop. »Wel Jaep wat's hier te doen ?" 
Jaap. »Wel Jop, kan ik dat weten? 
Dat 's Herelogement , ligt daar de Heren eeten". 
Jop. ))Jaep vraeg eens". Jaap. »Wel vraeg jei , of benje weer te bloo. 
Monsieur hoe heit dit huis ?" Schoonpraet. » Dit huis heet Quincam


[poiL ". 
Jaap. »Hoe ? Slinkslankstro ? die naam die mag de droes onthouden". 
Jop. »Hoe heit het?" Jaap. »Slinkslankstro". 
Jop. »Loop malle Jaep, ze douwen je een leugen in je vuist". 
Schoonpr. »Wie op de Zuidzé ?" Snoever »Ik ?" 
Pieter. »Sta ruim, eer ikje brand". Hoopryk. » Wie nog op Medenblik ?" 
Jaap. »Jop na ik merken kan zo word hier volk e w u rven , 
Wat dunk je, zou je mee een togtje waegen durven." 
.Top. »Waer?" Jaap. sNa de Zuidzé." .Top. »Ja daar ducke Heren gaen 
Daer moet het goed zyn, ik lap dat partytje aen: 
Zeg Jaep, heugd 't jou nog niet : wij waeren laest te Londen, 
Toen 't paerd dat briefje van de Zuid-Ze had verslonden , 
En riet de haever nae zyn holle maeg gevoerd. 
Dat was een klugtig spel, hoe wierd de drek geroerd 
Toen 't paerd, je weet wel, liad, nou ik zal niet meerder zeggen, 
Totdat men in de drek het briefje nog vond leggen, 
En onbeschadigd nog: 't was of men al de schat 
Van 't hele keuningryk toen weer gevonden had." 
Jaap. »Wel nou wat is dat nou ?" Jop. »'k wil seggen was voor desen 

Daer 't briefje so veel waerd , wat sal de reis dan welen , 
Wis in de Zuidzé schept men 't Goud met schoppen op, 
En ik , ik ben te vreen so ik maer eene schop 
Met Goud mag hebben". Jaap, »ó! Dat syn maar bagatellen, 
Een schop met Goud, ik wil mijn reis niet minder stellen 
Als 20 duisend pond". Jaap. »Beding so veel je kunt, 
Maar aanstonds geld op hand." Jaap. » Ha! lieb je 't daer gemunt, 
Dat was myn meaning ook, zy zullen my niet loeren, 
Al syn sy Heren, en wy maer onnos'len Boeren." 
Schoonpr. »Wie op de Zuidzé?" Jaap. »Wy." Schoonpr. »Wat wy?" 
Jaap. »Ja wy hou stand. 
Maer hoeveel Gasie 's rnaends ! en aanstonds geld op hand." 
Schoonpr. » Waer meen je dat jy bent? by Ronzelaars." 
Job. »Wy nemen (Lees menen)". 


$choonpr. »Wy menen dat je maar vertrekken kunt, enz." 


325 


Hebben wij opgemerkt, dat Langendyk met zijne Quincampoix 
de stof leverde voor Tyssens' Windhandel ; wij zullen 
zien , dat ook de drie overige nog te behandelen blijspelen 
over den windhandel aan hetzelfde stuk zijn ontleend, 
althans er eene min of meer verre navolging van zijn. 

Zien wij eerst het vervolg op Tyssens' stuk , nl. De 
bedriegelyke Actionist of de lvagthandelaars, uitgegeven met 
eene titelplaat, die een gevecht voor het koffiehuis weergeeft, 
dat in het stuk voorkomt. De inhoud is als volgt : Een 
meisje heeft twee minnaars , een , dien zij liefheeft , een , 
dien zij afstoot. De laatste is een actionist en wel Windvang, 
bekend met den „Windhandel". Zij heeft een broer, die zich 
door hem laat meêsleepen tot het steken van geld in actiën 
en tot het toestemmen in een huwelijk van Windvang met 
zijne zuster. De broeder wordt om den tuin geleid , en ver 

dat de actionist opsteekt. Het meisje en de-liest het geld , 
aangenomen minnaar vermoeden dit; geholpen door een neef 
en een makelaar wagen zij zich in Quincampoix, het meisje 
als man vermomd, en weten de bewijzen van de bedriegelijke 
bedoelingen van Windvang in handen te krijgen, zóó 
den broeder de oogen te openen, en zijne toestemming tot 
een huwelijk met den waren Jozef te verkrijgen. 

De punten van verschil en overeenkomst laat ik aan de 
scherpzinnigheid van den lezer over; wat de bewerking 
betreft, deze is in denzelfden trant als die van den Windhandel. 


Nu hebben wij te beschouwen De actionisten reisvaardig 
naar Vianen. Dit blijspel is van denzelfden schrijver als de 
beide reeds behandelde , Gysbert Tyssens. 

De inhoud is de volgende: Een koopman, reeds zeer 
nabij een bankroet gekomen, en evenals zijn buurman op 
het punt naar Vianen te vertrekken, heeft eene dochter, 
om wier hand twee personen dingen, één ? die ook haar 


326 


liefde heeft , de ander een actionist en door haar vader 
begunstigd. De ware minnaar , vernemende , dat de vader 
het meisje aan den actionist wil geven , weet haar uit het 
huis te doen ontvluchten en bij eene nicht onder dak te 
brengen. Zij wordt echter ontdekt , en de actionist wil 
het haren vader meedeelen , doch toont zich lafhartig. De 
rechte minnaar , die van den vader eene groote som te ontvangen 
heeft , verklaart zijne vordering te zullen vernietigen, 
als hij toestemming tot een huwelijk krijgt. Zoo gebeurt 
het. De actionist gaat nu met den buurman naar Vianen. 

Ook hier is de overeenkomst te duidelijk, dan dat er 
eene nadere aanwijzing noodig zou zijn. De intrige komt 
dichter bij die van Den Windhandel en Den Becdriegelij leen 
Actionist dan bij het stuk van Langendyk zelf, doch wij 
treffen hier geene list aan, om den vader of broeder te overtuigen 
, wel eene list om het huwelijk uit te stellen. Hier 
vinden wij eene moederrol, eenigszins als die in de Quincam_
poix, die de gevolgen vreest van de actiën-hartstocht. 

Meer dan bij de vorige wil ik hier inkleeding en taal 
bespreken. Deze zijn beide zeer te prij zen. Het laat zich 
goed lezen; er zijn aardige gesprekken in, en heeft dit 
voor, dat het in vrije maat is geschreven, zoodat de toon 
natuurlijker , , levendiger is. Een strijd van twee windhandelaars 
over de voorkeur van een project, om een dij k 
door zee te maken naar de Mississippi, boven dat, om met 
een onderzeesch schip naar de Zuidzee te gaan, herinnert 
aan den strijd uit de Wiskunstenaars. Over het geheel zien 
wij in De Actionisten reisvaardig naar Vianen, den windhandel 
aan "t minderen, de acties voor goed dalende; de 
bij titel luidt dan ook Afloop der windnegotie. Om een staaltje 
van den vorm te geven, laat ik hier eenige fragmenten 
volgen. Vooreerst eene klacht van de meid van den koopman 
over den actiehandel ; 


327 

„0 acties ! o acties ! wat maak je al vreemde kueren ? je maakt 
het geld niet allenig kapot, 

Maar je bent besmettender als de beet van een dollen hond, 
want al die maar 't minste met u aanleid , maakt gy stapelzot, 
Want die veel by u gewonnen heeft , wil dat hem elk om zyn 

grootsheid zal als een Koning agten, 
Hy zwierd , hy ryd , hy rost en maakt zyn schoone dagen 

tot nagten, 
De nagten tot dagen , want dan zit men in den kroeg. 
Men zuipt, en speeld van 's avonds af tot 's morgens vroeg 
En 't is weinig 1000 guldentjens met eene gooi te wagen,, 
Maar die verloren hebben zitten onderwylen op hun nagels 

te klagen, 
Evenals de Poëeten , die mymerende naar 't Rymwoord zoeken 
en ik geloof, naar allen schyn , 
Dat een verloren hebbende Actionist, een wonderlyk goed 
Poëet zou zyn, 
Vooral om Klaag-, Lyk- of Grafdigten te maken, want klagte 

zyn hen zo eigen, 
Dat zy zelf met hunne oogen klagen schoon de mond moet swygen 
Dewyl die door droefheid gesloten is." 

De zucht naar 't huwelijksgoed wordt aldus gehekeld: 
„'t Voegt nooit geen minnaar zyn gezigt op geld of goed te 
laten dalen 
Maar wel op de deugd en schoonheid van diegeen, die hy 
bemind, en vooral op de gaven van 't gemoed, 
Hoewel nu in 't gemeen heel anders gaat, want de eerste 
vraag is, heeft de juffrouw Goed? 
Is zy ryk? heeft ze nog erfenissen van haar vrienden te 
verwagten ?" 

Het laatste blijspel Krispyn bedrieger en bedrooge actionist 
is van de hand van Cleyburg, dien wij reeds leerden kennen 
als auteur van de Nederland in Gekheit en Windnegotie. 
Het is eigenlijk meer eerie klucht dan een blijspel. De 
inhoud is weêr ongeveer die van de laatst behandelde: er 
is een vader, eene dochter, twee minnaars, een vriend van 
den waren Jozef, enz. Ook hier heeft eene list plaats om 


328 


den vader voor het huwelijk te winnen. De vriend doet zich 
voor als vorst van een wonderland en de vader van den 
minnaar, en verschalkt den vader van het meisje. De minnaar-
actionist blijkt ten slotte arm te zijn. De vorm is 
gebrekkig ; eenige aardige regels loopen ' er onder ; de beste 
episode ontleent zijne waarde aan Asselyn ; in de vrijerij 
van den knecht , die kwaker is , zijn namelijk geheele gedeelten 
overgenomen uit den Jan Klaaseen. 

Zijn de hier behandelde nu al de comedies en klachten 
over den windhandel P Zoover ik weet ja. Wel worden 
achter een stuk van Tyssens : De Verwarde Hedendaagsche 
Loteryhandel behalve de hier behandelde tooneelspelen de 
volgende drie titels opgegeven , welke ook Wybrands als die 
van tooneelstukken heeft overgenomen 1 ) : Klagt en Raadsvergadering 
der Goden, Mercurius onder de Actionisten en 
Quinquempoix of Roskam voor de dolle Actionisten ('t laatste 
in 3 deelen); maar dit zij n geene tooneelspelen. Het eerste 
is een in ' gesprekvorm geschreven gedicht, met eene verhalende 
inleiding en enkele regels tot besluit, waarin Amsterdams 
Magistraat verheerlijkt wordt. De beide laatste zij n 
gewone hekeldichten. De Roskam is geteekend Philadelphus, 
welk synoniem men onder vele gedichten en rijmpjes over 
den windhandel vindt. Het is in verschillende uitgaven te 
vinden , van verschillend formaat en gehalte. 

Evenmin zijn onder de kluchten te rangschikken ver 
dialogen, waaronder ik om den dichter het vol--schillendegende noem: Zaamen praal tussen Pasquin en Morforio

,

over de heedendaagsche Actienhandel. Dit is van J an v an 
G y z e n, bekend als oude letterkundige vriend van Langen 
(zie bl. 18 en vlgg.) Het is op grauw papier zeer grof-dyk 

1) In zijn bekende studie Het Amsterdamsche Tooneel van '16171772, 
bl. 174, noot, 


329 


gedrukt ' ). Misschien van denzelfden is het gesprekswijze 
geschreven stukje : de Nieuwe Paryse Harlekyn met zyn 
fraayeRaarekiek. 

Wat de volgorde van de verschillende genoemde tooneelwerken 
betreft , hieromtrent is het volgende op te maken: 
De drie stukken van Tyssens zijn na Langendyk's Quincampoix 
gedrukt en waarschijnlijk ook geschreven; zijn eerste 
werk toch werd als navolging gebrandmerkt , zijn tweede 
is een vervolg van 't eerste ; het derde speelt tijdens het 
afnemen der actiekoorts, dus ook later. De stukken van 
Cleyburg moeten eveneens later zijn, daar hij in de voor 

voor zijn 1V ederland in Gekheit dit duidelijk te kennen-rede 
geeft 2). Ook Govert van Mater's Dolhuis der actionisten is 
blijkens den inhoud van lateren datum. Langendyk's Quincainpoix 
moet dus het eerste zijn. 

Dat Langendyk er toe kwam, een tooneelstuk over dit 
onderwerp te maken, is niet vreemd. Uit zijne historische 
gedichten kan men zien , hoezeer al wat het vaderland betrof, 
hem belangstelling inboezemde; uit zijne vroegere tooneelstukken 
kan men zien, hoe hij door het tooneel de zeden 

wilde verbeteren. Daarbij had hij zeer in zijne nabijheid een 
voorbeeld gezien van de ellende , die de windhandel na zich 
sleepen kon, in den dichter, of liever rijmelaar , Roeland van 
Leuven (zie bl. -46) , die in plaats van koopman en eigenaar 
van een buitentje „koopmansknecht" werd, zooals hij zei, 
dat wil zeggen „gezworen makelaar." Waarschijnlijk zal hij 

1) Over de assurantie-cornpagniën zegt van Gyzen, dat men alles 
kan verzekeren: zijn goed, zijne vrouw, het uitkomen van de eieren; 
ja, ook tegen ongedierte kan men zich assureeren. 

1) Hij had eerst lang teruggedeinsd voor 't schrijven van een stuk 
over de windnegotie omdat »zo veele Liefhebberen der Kunst, boven 
my in verstand, zulks reets hebben ondernomen, en het te wallichelyk 
zou zyn om iets te herschryven hetwelk genoegzaam uitgedrukt is." 


330 


ook getroffen zijn, door de lotsverwisseling van den dichterkastelein 
, later tooneelspeler Hennebo, die eerst door actiën 
zooveel won, dat hij eene buitenplaats kon koopen, die hij 
Actie-hoven noemde, om daarna even spoedig weer zijn rijk 

te verliezen, en zijn troost te moeten zoeken bij het-dom 
tooneel. 

Voor wij afscheid nemen van de windhandel-periode 
rest ons nog inzage te nennen van een stuk, reeds door 
mij genoemd, dat ons doet zien, hoe de koorts de zieke 
maatschappij niet op eens verliet, maar zich nog eens in 
vrij hoogen graad verhief. Ik bedoel het blijspel Verwarde 
hedendaagsche Loteryhandel van G. T y s s e n s 1). Op den titel 
lezen wij, dat het is gedrukt in 't hoofd vol Muizen 

om de twede zotheid-nesten , by den laggenden Herakliet 
der Wereld; op 't eintje van 't Loterij jaar." In de narede 
worden wij nader over die zotheid ingelicht: „Wel regt 
voerd de Amsterdamsche Schouwburg deze Gulde zinspreuk: 

De wereld is een speeltooneel, 
Elk speeld zyn rol, en krygt zyn deel. 


't Geen wy, nu ruim één jaar voorleden, niet dan al te 
wel gezien hebben, in den hevigen storm van Actiewinden, 
die eenige van laag, hoog; en velen van hoog, laag heeft 
gemaakt; en 't schijnt dat nog een Windje van die dwaasheid 
in een groot deel herssen blyft waaijen, die, nadat 
deze Bubbelstorm is vergaan, hun voordeel in 't handelen 
der Loten beöogen , die nadat de wind van hun inbeelding 
zig verheft of verflauwd, ryzen of dalen; dus schynt de 

1) Ook reeds lang voor de windhandel begon, was er een voorbode 
van te zien in den vorm van hartstocht voor de loterij (stedelijke 
loterijen, zooals blijkt uit Het Lotery-leeven. Blydspel. Hier agter eenige 
bye-ryrnen) , Op meest alle de Loteryen Van deezen tyd. Door J. v 
L a n d s 1 e (J. van Elsland). '1710. 


331 


alom berugte Rooknegotie in deze zeldzame koopmanschap 
weer te herleven , en dus ziet men , dat geene zaak ter 
wereld zoo goed is, of een eigenbatig gemoed weet tot zyn 
voordeel die kwaad te maken , want niemant behoeft te 
denken , dat ik de Loteryen veroordeel , en die die gedagten 
heeft , lees maar aandagtig .... 't Negende Toneel van 't 
Eerste Bedryf, enz." 

Daar dit naschrift een stukje geschiedenis bevat, heb ik 
het nagenoeg geheel overgenomen. 

Wat nu den inhoud van het blij spel betreft, deze komt 
op het volgende neer : Een oom is voogd over een neef en 
eerie nicht, die voor elkander liefde opvatten. De oom vreest 
een huwelijk, daar hij dan verantwoording moet afleggen 
van de bezittingen zijner pupillen , en hij die meest in loterij 

heeft omgezet; hij wil de nicht dus in een klooster-briefjes 
zenden. De medevoogden komen er achter, en krijgen een 
bewijs in handen door het openen van een brief, en nu 
brengen zij den loterijlievenden oom tot rede. 

Bij zon tere aandacht verdient dit stuk door innerlijke 
waarde niet. Aardig is het tooneel, waar de knecht en de 
meid het elkaar af willen snoepen, hun Heer het winnen 
van den grooten prijs mede te deelen, terwijl het ten slotte 
blijkt, dat de prijs op een nummer is gevallen, dat maar 
één cijfer verschilt. 


HOOFDSTUK XVI. 

XANTIPPE OF HET BOOZE WYF DES FILOZOOFS 
SOCRATES BETEUGELD. 


INHOUD. 

EERSTE BEDRIJF. Het tooneel stelt voor eene straat. in 
Athene voor het huis van Socrates. Tegenover het huis 
ligt de ton van Diogenes. 

Xantippe jaagt met een bezem Socrates en zijne 
leerlingen het huis uit. Socrates verzet zich niet, maar zegt: 

„Ik dank de goden, die my met geduld versterken; 

Zodat uw gramschap niets byzonders uit kan werken; 

Want myn gemoed is rein , en vry. 

Gy plaagt u zelven meer dan my." 

Xantippe verwijt hem , dat hij haar met opzet kwaad 
maakt, doch hij vervolgt: 

„Ik grimlach nooit om u: maar wel om uw' gebreken. 

Myn tydverdryf, indien ik 't zoek 

Is in een welgeschréven boek. 

Al myn betrachting is myzely' te leeren kennen." 

Xantippe dreigt hem, dat zoo hij weer boeken leest, zij 
ze zal verbranden, en den philosoof, die er hem brengt, de 
deur uit zal jagen. Socrates dreigt nu ook: 


 333 

„Draag u voorzichtig, zo gy wilt gelukkig weezen. 

Indien ik klaag hebt gy een zwaare straf te vreezen. 
Denk als de maat van myn geduld 
Wierd door uw raazerny vervuld, 

En ik myn vrienden wierd genoodzaakt hulp te smeeken, 

Dat my geen middel tot een scheiding zoude ontbreken. 
Gy maakt mij dag aan dag beschaamd , 
Bedenk of dit een vrouw betaamt. 

Nooit klaag ik over u. Ik zoek u te overtuigen 
De rust hangt maar aan u. Ei leer uw hoofd eens buigen." 


Xantippe wordt door de kalmte niet veel zachter gestemd. 
Zij vraagt hem, hoe hfl haar toch heeft gehuwd, 
daar hij rust, zij onrust verlangt. Socrates zegt: 

„Gy waart in 't bloeijen uwer jeugd. 
'k Zocht u te leiden door de deugd." 

Xantippe : „Wilt gy uw inzicht door schynheiligheid verbloemen ? 
ik kan benevens u meer filosoofen noemen, 
Op één en zelfde proef gesteld: 
Die wyzo mannen zoeken geld. 

't Is de eigenbaat, die hen die dwaasheid doet bedryven ; 
Dus worden zy gequeld van booze of malle wyven." 

Socrates blijft zich zelf gelijk, en antwoordt ondanks al 
de vriendelijkheden , hem naar 't hoofd geslingerd, als dat 
zij „de lappen van [zyn] kop" zal „vegen", bezadigd. Ten 
laatste neemt zij hem zijn mooien mantel af, en wil zijn 
ouden halen, waartoe zij in huis gaat. Nu komt D i o g e n e s 
op, en neemt -zich voor, terwijl Socrates zonder mantel 
vertrekt, Xantippe een lesje te geven. Deze keert terug, en 
vindt haar man reeds vertrokken. Zij is woedend. Diogenes 
roept haar uit zijne ton toe. Eerst is zij verschrikt, doch 
dan vervolgt zij: 

„Wel varkens Filozoof, laat my eens adem haalen, 
Ik zweer dat ik u zal voor deze pats betaalen, 
Dees schrob.... schrob .... schrobber, snoode guit, 
Brui ik aan stukken op uw huit." 


334 


Ja, als de wijsgeer niet uit het veld te slaan is, vervolgt 
zij: 

„Vrees deezen besem! Vrees myn nagels! vrees myn tanden !" 

Diogenes ontwringt haar den bezem , en dwingt haar 
door herhaalde bastonnades den ouden philosofenmantel 
van haar man aan te trekken en dan in zijne ton te kruipen. 
Hij laat haar beloven, Socrates gehoorzaam te wezen , zijne 
boeken te sparen: in 't kort, van hare heerschappij afstand 
te doen. 

Nu komt haar man aan met hunne juist uit Argos teruggekeerde 
dochter E u f o z y n e, die in een sluier gehuld is, 
met D a r I a, Koningin der Amazonen, onder den naam 
van I s m e n e, met een jonkman A x i m a n der en een groot 
gevolg van Daría. Al deze personen zien Diogenes, maar 
niet Xantippe (in de ton). Daría, die veel belang stelt in de 
wij sbegeerte, houdt een gesprek met den Cynicus, waarin 
deze zijn stelsel ontwikkelt, dat alle menschen eigenlijk 
dieren zijn. Daarna gaan zij binnen. Diogenes zegt tot Socrates, 
dat hij een teef geternd heeft, die hij hem present 
zal doen. Als allen binnen zijn, laat Diogenes Xantippe 
over een stok springen. 

TWEEDE BEDRIJF. Eene kamer in 't huis van Socrates. 
Xantippe vraagt, volgens belofte, haar man vergiffenis, 
doch zij zegt, dat een filozoof" er haar toe heeft gebracht. 
Socrates is zeer verwonderd: 

„ik weet niet wat dit zeggen wil. 
Of is dit wederom een gril." 

Nu barst Xantippe uit, verwijt hem, dat hij Diogenes 
heeft opgestookt, en dreigt hem met een stok. Diogenes 
komt binnen, en dwingt haar den sleutel van de boekenkamer 
over te geven. Hij neemt haar bezem meê, en vertrekt. 


 335 

Socrates verzoekt Xantippe de gasten te ontvangen ; zij 
weigert. Eufrozyne komt binnen , en wordt door Xantippe 
hartelijk begroet ; de andere gasten wil zij niet zien. Socrates 
gaat nu naar dezen toe. In een vertrouwelijk gesprek blijkt 
het , dat de jonkman , die meegekomen is , een goed oogje 
heeft op Eufrozyne. Xantippe raadt haar voorzichtigheid 
aan , vooral daar Aximander de wijsbegeerte lief heeft : 

„Want so by na uw vader aart 

Is 't beter , dat gy nimmer paart. 
Ach spiegel u aan my , dan vindt gy duizend reden 
Om met geen filozoof in 't huwelyk te treeden." 

Dana's binnenkomen breekt dit gesprek af. 

Zij zegt een tijdlang bij Socrates te willen blijven, en 
in zijn huis te wonen. Xantippe wil hier niets van weten, 
doch Socrates heeft het toegestemd, dus zegt zij te blijven. 
Allen verlaten de kamer behalve Xantippe, Daría en haar 
hofineesteres, en de gastvrouw ontvouwt de reden van haar 
weigeren: 

„'t Schynt dat de goden me in myn gramschap wederhouwen 
'k Ben kregel, fier van aart, ver boven andre vrouwen. 
'k Stuif op, op 't minste dreigement, 
Gelyk Athenen is bekend. 
'k Vind iets in uw gezicht dat my doet achting draagen. 
'k Had uw verzoek misschien voorheen niet afgeslagen: 
Maar 'k wil meesteres zyn in myn huis; 
En heb het filozoofs gedruis, 
Dat twisten, dat geteem, niet langer willen hooren. 
't Schynt dat ik ben getrouwd in aller goden tooren. 
'k Leef in een algemeenen haat 
Ik ben weerbarstig. Ik ben quaad; 
Ja 'k ben een boos serpent in aller menschen oogen. 
't Is waar,, 'k heb op my zely' niet al te veel vermogen: 
Maar echter staa ik na de rust; 
Derhalven heeft het my gelust 
Die wysheidzoekers, die my daaglyks quamen plaagen, 



336 

En spuwen op myn vloer, myn wooning uit te jaagen. 
'k Heb my van dat gespuis verlost, 
Want 'k heb 't eens lustig afgerost, 
En so veel lessen met myn bezem willen geeven, 
Dat zy me in rust voortaan wel zullen laaten leeven, 
En nooit meer komen om een les , 
Van my of ook van Socrates." 


Op Dana's vraag, hoe men dan den grooten wijsgeer 
moet hooren , zegt zij, dat er iedere maand eene vergadering 
is, die ook juist dezen dag zal plaats hebben. Om de steeds 
weigerende Xantippe , die aanvoert al liare dienstboden te 
hebben weggezonden, over te halen, biedt zij hare bedienden 
aan tot hulp, en eene beurs goud voor de onkosten. Dit 
doet Xantippe toestemmen. Als Daría vertrokken is, en zij 
hoort , dat de slaven al aan 't koken zijn, begint haar 
booze luim wakker te worden, en Aximander, die haar 
zyne belangen komt voordragen, ontvangt tot antwoord: 

„Ik zal, naar allen schyn, dat. huuwlyk tegenstreeven, 

Omdat ik denk, en vast geloof, 

Dat gy al mede een filozoof 

Zoudt willen worden. Hoor, ik zoek geen twee gezellen; 

Een filozoof is ruim genoeg om my te quellen." 

Het breken van potten in de keuken doet haar weg 
snellen; Eufrozyne komt op en de jongelieden vertroosten 
elkaar. Men hoort buiten de kamer hulp roepen, en Eufrozyne 
ontvlucht hare moeder. Deze toch komt binnen, al 
de slaven en slavinnen , ook den kok, voor zich uitjagende. 
De hofmeesteres van Daría schiet toe , trekt haar zwaard , 
en scheidt de partijen. Aximander trekt nu ook zijn wapen, 
en stelt zich voor zijne toekomstige schoonmoeder. Nu komt 
Diogenes, met een stok, op, en vraagt, wat er te doen is. 
Hij neemt Xantippe den bezem af, doch Aximander scheidt 
de beiden. Daría verschijnt , en vraagt wat er is: zij verneemt, 
dat het een keuken-ruzie is; de kok en de overige 


337 


bedienden hielden vrij ruw huis , en Xantippe wilde hen 
dit afleeren. Zij zegt: 

„'k Heb nooit zulk morsig volk gehad: 
Zy krabben in het boter vat , 
Met vuile klauwen , die in lang niet zyn gewasschen. 
Myn marmre vloer is reeds met honderd duizend krassen. 
Ik hield myn keuken altyd net, 
Nu dryft ze weg van smeer en vet. 
Mevrouw , ik bid u , is het mooglyk om te lyën ? 
De vloer is al zo glad , dat zy 'er over glyën ; 
En daarom strooijen ze asch en zand 
De keuken over , uit een mand; 
Uit voorzorg, denk ik, om niet op hun neus te leggen." 


Dit argument voor haar toorn, zal zeker iedere Hollandsehe 
huismoeder hebben toegejuicht. De hofmeesteres belooft 
te zorgen, dat alles in 't vervolg rein en zindelijk blijft. Zij 
verontschuldigt den kok, die Xantippe op hare vragen niet 
antwoordde, met de inededeeling, dat hij stom is. Diogenes 
vertrekt, en Xantippe toont zich dankbaar tegenover Aximander, 
door hem naar hare dochter te zenden. 

Intusschen komen Socrates en Daría weer binnen, te 
gelijk met Diogenes, die A p e n es aandient. Deze komt 
uit naam van Artaxerxes, den broeder van Daría, om Socrates 
uit te schilderen. Xantippe vraagt orn diezelfde eer, 
waarop het antwoord van den schilder is: 

„Mevrouw, 'k ben daar wel toe gezind. 
Ik merk, dat gy de kunst bemint. 
Gy zyt nog jeugdig, frisch, en ziet uit arends oogen. 

Hij zal het waarnemen , terwijl Socrates zijne rede houdt 
voor de vergadering. Xantippe noodigt nu eerst de gasten 
aan tafel. Allen vertrekken. Daría alleen blijft even achter 
met Apelles, en ontvangt een brief van haar broeder. 

DERDE BEDRIJF. Een gehoorzaal, in 't midden eene tafel 

22 


338 


met twee stoelen, één voor Socrates, één voor Daría, verder 
zetels. 
Ter zijde is Apelles bezig Xantippe te schilderen. Hij 
maant haar tot stilzitten. Zij zegt: 

Ik wil myn best wel doen: maar hoe moet ik my kleeden? 
In 't groen? in 't geel of blauw? wat past my om de leden? 
Wat kapsel zou my 't beste staan? 

Gy moet my door uw kunst wat schoon en jeugdig maaken, 
Wat aan den blanken kant, en bloozende van kaaken." 

****** 

Hij zal zijn best doen , maar bovenal moet zij zorgen, 
dat geen hartstocht haar gelaat ontsiert. 

De toehoorders komen nu binnen , en onder hen P 1 a t o, 
E u r i p i d e 5 en andere bekende mannen. Socrates begint 
zijne rede, die uit niet minder dan 240 regels bestaat; 
niet onafgebroken echter, want Diogenes valt hem enkele 
malen in de rede, terwijl op 't laatst Xantippe, geërgerd 
door enkelen uit het gehoor, aanmerkingen maakt, waarop 
Diogenes de bedoelde personen de zaal uit leidt. De schilder 
kan nu niet voortwerken. Daría bekijkt de schilderij, en 
vindt haar niet gelijkend. Appelles zal het tot later uitstellen. 

Socrates kan door al deze stoornis niet voortgaan, en 
eindigt zijn betoog. Daría zegt nu uit naam van Artaxerxes 
geschenken aan de verschillende aanwezigen te willen overhandigen, 
bestaande uit boeken en goud. Diogenes weigert 
beide. De vergadering gaat nu uiteen, alleen Socrates en 
Daría blijven achter. Zij vraagt hem, hoe het mogelijk is, 
dat hij, met zoo'n vrouw levende, standvastig in zijne 
deugden blijft. Hij verklaart dit als volgt: 

„Hoe zeer zy my bestormt, ik blyf haar trouw beminnen. 
Voor dezemi is zy zacht van geest, 
En zeer beminnelyk geweest: 


 339 

Maar als de Atheensche raad, om 't groot getal der mannen 

Gesneuveld in den kryg, of uit de stad verbannen, 
Gedrongen door den hoogen nood, 
Ten nut des vaderlands besloot, 


Dat elk by de eerste vrouw eentweede vrouw mogt tro awen , 

Heeft dit een jaloezy verwekt in vele vrouwen. 
Sinds wierd Xantippe zo verwoed, 
Dat al 't bekoorlyk minnezoet, 


De liefde die zy my voorheen heeft toegedragen, 

Veranderd is in haat. Ik zag my deerlyk plagen 
Door haar, en ook de tweede vrouw. 
Ik heb de vrugt dier dubbele trouw 


My zelf ten nut gemaakt. Ik moest gelatig blyven 

In 't onderling krakkeel van twee verwoede wyven. 
'k Stond daagelyks voor woeden bloot. 
De jongste, Myrtho, is reeds dood; 


Xantippe hoop ik zal het dwaaze hoofd eens buigen. 

Ik zoek haar door geduld en liefde e overtuigen: 
En mist my dit; ik ben vernoegd 
In 't lot dat my is toegevoegd. 


't Is ydel dat men zich om rampen wil bedroeven; 

't Zyn zegeningen die een deugdzaam hart beproeven: 
Maar geessels voor een dwaas, die blind 
Vermaak en weelde in wellust vindt. 


'k Zal nooit de schikking van den Hemel tegenstreeven, 
Die my Xantippe tot een zegen heeft gegeven." 

„Een zegen ?" vraagt Darla , en Socrates bevestigt: 

„Ja, en zelfs tot vreugd; 
Want ze is de wetsteen van myn deugd." 


In verrukking over zijne deugdzaamheid maakt zich 
Daría nu aan hem bekend. Plotseling komt Apelles binnen, 
en deelt mede , dat men algemeen gelooft, dat zij de Godin 
Minerva is; Daría, daarover niet verblijd, zal spoedig bericht 
zenden aan den stadsvoogd, om zich bekend te maken. 

VIERDE BEDRIJF. Kamer in 't huis van Socrates. Apelles 
zal Xantippe den volgenden morgen schilderen, en, onder 


340 


't spreken hierover, vraagt zij naar Daría , doch hij wil 
niets meedeelen; dit wekt haar toorn op, en zij dreigt 
weder met hare nagels. De schilder vertrekt, en Eufrozyne 
en haar verloofde komen op. Xantippe eischt van hem, 
dat hij Diogenes verjagen zal. De vrouwen vertrekken, 
daar Diogenes aankomt. Aximander poogt hem tot verhuizen 
over te halen, doch te vergeefs. Diogenes raadt hem het 
huwelijk af, de andere verdedigt het. Socrates komt er bij, 
en verzoekt Diogenes, voortaan zijne vrouw ongemoeid te 
laten. Xantippe komt en ontvangt van den hondschen wijs 
belofte, dat hij zal verhuizen, waarna hij vertrekt.-geer de 

Nu komen de jongelieden binnen, en na eenig gekibbel 
geven de ouders hunne toestemming. Socrates gaat, na een 
snauw van zijne vrouw, weg. 

Xantippe geeft nu lucht aan hare smart, en zegt tot 
hare dochter : 

„Och ja! ik schrei uit grimmigheid! 

Ik plaag een ander, en ik voel my zelve plaagen! 

Aan wien zal ik myn nood, dan u myn kindren, klaagera ? 

Waar Socrates zo deugdzaam niet, 

Dan zag ik 't eind van myn_ verdriet. 

'k Ben grimmig! 'k ben jaloers, omdat ik moet aanschouwen 

Dat by gestreeld , word om zyn wysheid van de vrouwen! 

En welke vrouwen? 't fier geslacht, 

Dat woest van aart na glorie tracht. 

Ismene (d. i. Daría) schynt kwansuis de wysheid hier te zoeken; 

Zy zit naast Socrates te prevlen in de boeken, 

En ziet den man zo vriendlyk aan, 

Dat hier wat anders om moet gaan." 

Xantippe denkt toch om de tweede vrouw, die haar man 
vroeger had aangenomen. Doch juist komen de beide besproken 
personen aan; de sprekenden trekken zich daarom 
terug. Daría deelt Socrates mede, dat het orakel van Delphi 
heeft gesproken tot haar: „Heldin, vereenig met den wysten 


341 


held : dien , die zich zelven kent." Zij vraagt uitlegging ; 
Socrates wil er over denken. 
Hij blijft alleen , en houdt de volgende overpeinzing : 

n o Hemel ! dacht ik dat een vrouw 

My door een vraag beproeven zou! 

Is 't lust tot wysheid die haar herwaarts heeft gedreven ? 

Wat antwoord zal ik best der koninginne geeven ? 

Wat vreemde liefde quelt haar geest ! 

Maar myne ziel het aldermeest ! 

Apolloos priesterschap , gy legt ons mooglyk laagen ?" 

Socrates wil alleen van den Hemel vragen, wat hier te 
doen is; hij zal over zich zelven triomfeeren. Xantippe 
komt nu binnen , en spreekt hare jaloezie uit; Socrates 
poogt haar gerust te stellen: 

„'k Zal niets bestaan dat u met reden kan verdrieten." 

Doch het gelukt hem niet, integendeel; zij vliegt hem 
aan, en omhelst hem in schijn, doch wurgt hem bijna: 

Laat los! gy wurgt.... laat los!.... wilt gy myn keel toenypen ?" 

zoo roept Socrates, en de hofmeesteres van Daría snelt toe 
met een uit het gevolg. Zij verontschuldigt zich door te 
zeggen, dat zij Socrates van echtbreuk verdenkt. De hof 

verklaart, dat de amazone veel te hoog hiertoe-meesteresstaat, en stelt Xantippe onder bewaking van een heer uit 
het gevolg. Allen vertrekken, en Daría verschijnt weer 
met Socrates, om de uitlegging van het orakel te vragen 
Hij zegt, dat zij: 

„De deugd omhelzen moet, en al volgen al [haar] leven." 

en dat zij 

„De wysheid moet beminnen, 
Van een die machtig is zichzelven te overwinnen." 

Zij is het hier niet mee eens , maar ziet er een bevel 


342 


in, met Socrates te huwen. De wijsgeer overtuigt haar echter, 
dat er tusschen hen alleen Bene platonische liefde, dat wil 
zeggen liefde der ziel, kan bestaan. 

Xantippe vraagt gehoor, en verklaart, dat zij naar Argos 
wil gaan, om Socrates vrij te laten; zij verzoekt tot onder 

haar bruidschat, en tot gezelschap hare dochter.-houd 
Socrates stemt dit toe, maar hoopt, dat zij nog terug zal 
keeren. 

VIJFDE BEDRIJF. Straat gelijk in 't eerste bedrijf. 

Socrates geeft Xantippe haar afscheid , en schenkt haar 
behalve den bruidschat nog meer geld, om allen schijn van 
baatzucht van zich af te leiden. Xantippe zegt: 

„Is 't mooglyk ! voelt gy zulken smart? 

Dat zal wel overgaan. 't Is waar gy moet my missen: 

Maar de Amazoon zal ligt die tranen kunnen wissen. 

Een vrouw, als ik, vergeet men ligt. 

Maar evenwel, ik ben verpligt 

Om u te danken voor uw gunstige geschenken. 

Gy overtuigt my zo, dat ik niet ligt zou denken 

Van u te scheiden, neen, o neen, 

Indien de liefde van Ismeen' (Daría) 

V, zonder dat gy 't wist, niet had in 't net gekregen. 

Gy kent, ó Socrates, u zelven niet ter degen." 

Sokrates antwoordt: 

„Ik ken myzely' zo wel, dat ik 
Voor weelde en ydlen wellust schrik." 


Xantippe vervolgt: 

„Ik ken myzely' zo wel, dat ik van drift ontsteken , 

Zo ik hier langer bleef, myn leed zou moeten wreeken. 

'k Ontwyk dan liever u, en haar, 

En stel myzelve in geen gevaar 

Om iets te doen dat my zou strafbaar kunnen maakgin." 

Xantippe gaat zich nu gereed maken tot haar vertrek; 
Aximander komt binnen en zegt Sokrates, dat hij eerst 


343 


met zijne schoonmoeder naar een oom zal gaan , opdat die 
op haar zou kunnen werken. 

Diogenes komt op , en Xantippe , die uit een venster 
kijkt, verwijt Sokrates, dat hij met den Cynicus het volk, 
dat zich op straat verzamelt, heeft opgeruid om haar te 
bespotten; zij ontsteekt in zulk een toorn , dat zij een „pot 
vuil water" over de hoofden der twee philosofen uitstort. 
Aximander , die intusschen naar den oom is geweest, komt 
terug, en verhaalt, dat al het volk op de been is, om 
Athene te zien, dat de priesteressen haar willen offeren, 
en dat het vergeefs was te zeggen, dat het eene Amazone 
was. Nu komt Xantippe met hare dochter en haren schoonzoon 
naar buiten, het koffertje met kostbaarheden onder 
den ann. Diogenes beveelt een zijner leerlingen haar koffertje 
te stelen, en terwijl de vertoornde vrouw eene vloek


.

rede houdt tegen alle philosofen, slaagt hij er in. 

Algemeene schrik. Xantippe, Aximander en de leerlingen 
van Diogenes snellen van het tooneel. Diogenes houdt nu 
de volgende toespraak: 

„Nu ziet gy voor uw oogen 
Hoe dat boosaartig dier zichzelven vind bedrogen ; 
Dat nooit na wysheid heeft getracht 


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

. . . . Ik gun haar dat zy zwerve 
Met hartzeer , armoede en gebrek; 
Opdat het haar ten goede strekk' ; 

En dat zy werd bekeerd. Zy is die proef wel waardig. 
Zy steunt op haaren schat. Dat maakt haar stout, hovaerdig. 


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Zy zal . . . . zoeken . . . . 
Het hoofd te leggen in den schoot. 
Maar, Sokrates , gy moet voorzichtig haar beproeven." 


Sokrates is bang te hard voor haar te zijn. Allen behalve 
Diogenes gaan binnen, Nu komt Xantippe terug, en 


344 


ziet eerst hem voor den dief aan; doch hare vergissing bemerkende 
zegt zij: „Diogenes, ik sterf van rouw ?" en klopt 
daarna aan hare deur, doch de hofmeesteres wijst haar af, 
en werpt haar den verscheurden bruidssluier van Sokrates 
voor de voeten, als bewijs van geheele scheiding. Xantippe 
barst uit in klachten. Daar dit eigenlijk de beste passage 
uit het blijspel is, haal ik hare klacht geheel aan: 

„Rampzalig vonnis ! ach waar zal ik uitkomst vinden ? 

Ik ben verlaten van den Hemel en myn vrinden! 
Gewyde sluijer ! dierbaar pand! 
Ik gryp u met dezelfde hand 


Die ik myn Sokrates , in myne jonge jaaren, 

In Junoos tempel gaf, toen wy vereenigd waaren! 
Gescheurde sluijer,, die gewis 
Een teeken van myn' scheiding is. 


Ik zie u aan met schrik! my baat geklag nog weenen! 

'k Moet me onderwerpen aan de wetten van Athenen! 
Ach! hoe onzalig is myn lot! 
Dit is het éénig overschot 


Van al myn rykdom, dien 'k op aarde had te wachten! 
De wanhoop knaagt my 't hart, en slingert myn gedachten! 


o Sluijer!! eer myn huuwlyksvreugd! 
Die my vercierde in myne jeugd; 
Helaas! gy voegt niet meer aan myn' verwezen' leden! 
Gy dekte my het hoofd, naar onze aloude zeden, 


Wanneer ik als een fiere bruid 

My onder 's hemels maatgeluid, 
Na 't huis van Sokrates, omringd van maagdereijen , 
Met handgeklap des volks, zag uit den tempel leijen! 


o Dwaas herdenken van dat zoet! 
Verdwyn, verdwyn uit myn gemoed! 
Ik ben verlaaten. 'k Heb noch vrienden noch vriendinnen! 
Ik geef my over aan de raazerny der zinnen, 

Die my zal helpen uit 't verdriet. 

Dit angstig leven lust my niet! 
Ik wil u voor het laatst, gewyde sluijer,, kussen , 
En 't vuur der raazerny met zilte trate nen blussen! 



345 

Gy kunt my redden uit een staat 

Die my niet in de waereld laat! 

Vaarwel myn Eufrozyne ! ach , draag dit lot geduldig! 

Vaarwel myn Sokrates ! Ik sterf. Gy zyt onschuldig! 

Het noodlot scheurt my van u af! 
Ach ! zet myn lykbus in uw graf!" 
Daar zij op 't punt is in onmacht te vallen , schiet 
Diogenes toe , en doet haar nederzittén op „een leuning 
aan de zyde van zyn ton staat." Hoe die stoel-stoel die 
daar komt, vernemen wij niet. Diogenes spreekt nu met haar. 
Hij vraagt vergeving voor zijne ruwe handelwijze , waar 
hij de vruchteloosheid inziet. Zij moet zich nu-van 
echter schikken in den wil der Goden. Doch Xantippe 
zegt, dat zij toch zooveel „rykdom" verloor. Hij vervolgt: 

„Ja 't zyn de schatten , kind, die uwe ziel misleiden. 

Dus blyft gy van de deugd en Sokrates gescheiden. 

Gy hebt u op het ydel goud, 
Dat gy verliest, te veel betrouwd; 
Daar hebt gy op gesteund ; dat maakt u onverdraagchlyk 
Voor ydereen, mevrouw ....." 
Diogenes spiegelt haar voor, hoe gelukkig zij zijn zou , 
zoo ze slechts deugd en rust zocht; dan zou Sokrates weer 
naar haar verlangen. Dit schijnt haar t e schoon; toch meent 
zij reeds hare schatten te kunnen ontberen. Diogenes raadt 
haar, in eene ton naast de zijne te gaan wonen, natuurlijk 
spottender wijze, doch zij wil in ernst zijn raad opvolgen. 
Hij noodigt haar in zijne eigene ton, waar zij gewillig 
in gaat. Diogenes klopt nu aan Sokrates' deur, doch hij 
krijgt geen gehoor; alleen geeft de hofmeesteres eene beurs 
met goud voor Xantippe. Deze wil ze echter niet van 
Diogenes aannemen, uit vrees op nieuw tot het kwade, 
te vervallen. 
Nu komt een plechtige optocht aan van priesters en 
priesteressen, waarbij zelfs de Raad zich bevindt. Onder 


346 


zang en dans wordt er geofferd. Daarop komt Daría met 
haar gevolg uit het huis, en maakt zich bekend als zuster 
van den Perzischen Koning. De stoet vertrekt, en Xantippe 
werpt zich voor de voeten der Vorstin. Diogenes biedt haar 
het koffertje met schatten aan , doch zij weigert haar eigendom 
; zij zegt tot haar man: 

„Myu vroome Sokrates! het zy uw welbehaagen 

Dat gy dien wederom ontfangt ; 

Dewyl myn ziel na rust verlangt. 

Ik heb myzelven op dien rykdom verhovaerdigd: 

Ontlast my van dien last. Zo gy u dit verwaardigt, 

Zal ik, gelyk in myne jeugd, 

U volgen op den weg der deugd. 

Ach! Eufrozyne help uw droeve moeder smeeken !" 

Zij zou, om hare verbetering te toonen, wel arm willen 
rondzwerven, doch Sokrates wil hier niet van weten. Zij 
wil, dat de schatten aan het jonge paar gegeven zullen 
worden. Daría vraagt, of zij van hare jaloezie nu reeds genezen 
is , en verlangt, dat Sokrates haar weer als vrouw tot zich 
zal nemen, wat deze met vreugde doet: 

„Nu kent g' uzelven eerst! en doet myn vreugd herleeven !" 
Xantippe omhelst hem, en geeft hem „een kus van zuivre 
liefde ". 

Dit stuk zal op elk, dunkt mij, die eenig gevoel voor, 
eenig begrip van litteratuur heeft, een alles behalve gunstigen 
indruk maken. Om 't wat sterker uit te drukken, 
durf ik zeggen, dat vele tooneelen eene gewaarwording 
opwekken, die zeer nabij weerzin, afkeer staat. Zeker 
althans wekt het bij ons een geheel anderen indruk, dan 
dien Langendyk wilde maken, en ook schijnt gemaakt te 
hebben, daar liet toenmalige publiek er smaak in vond, 


347 


Gaan wij nu eens na , wat de dichter zelf dacht over zijn 
werk. In een nabericht zegt hij het volgende: 

,,'t Vooroordeel , de waanwysheid , de knibbelzucht en 
onkunde van sommige rymers loopen zoo ver,, dat zy meenon 
dat 'er geen volk onder de zon is, zo bequaam orn 
treur-en inzonderheid blyspellen , uit den geest te inaaken 
als de Franschen : Duitsehers , Nederlanders en Engelschen 
staan als botterikken en weetnieten by dezelve te boek, 
zy blyven verwonderaars en aanbidders van de Fransche 
geesten ; zy stellen al hunne krachten te werk om de glorie 
deezer natie ten hemel te heffen , denkende dat het hen 
tot een byzondere eer verstrekt , als zy een tooneelstuic, 
naar de regelen van de Nederlandsche rym en taalkunst, 
hebben vertolkt. Men moet deernis met die arme geesten 
hebben , om den ongelooflyken arbeid , daar zy op Parnas 
toe verweezen zyn. Hoe dikwyls byten zy alle hunne nagels 
af, om een rymwoord te vinden, dat aan den zin, van hun 
voorschrift niet te kort doet. Dus verslyten zy hunnen tyd, 
tot dit vermaak geschikt, in slaaverny, zonder de vryheid 
te durven gebruiken, om zelf iets groots in hunne moeder 

te onderneemen. Ondertusschen worden zy onder het-taalevertaalen ongevoelig besmet met een erfziekte enz........ 

„Of zulke rymers myn Xantippe verachten of pryzen, is 
evenveel. Zy zullen my zelf dienst doen my de misslagen 
in myn spel aan te toonen; want ik ben altyd bereid om 
te leerenvandeen kind, ja zelfs van een nydig en ver


i 

waand rymer . . .. 

,,Dewyl dit blyspel, dat ik den naam van Sokrates en 
Xantippe heb gegeeven, geen gemeenschap heeft met eenige 
tooneel-speelen, die van alle oude tyd af tot op heden het 
licht hebben gezien, en derhalven een nieuwe vinding is, 
zou het niet te verwonderen zyn, indien niet iets in het 
zelve zoude te berispen weezen." 


348 


En dan volgt er eene uitvoerige karakteristiek van de 
hoofdpersonen. Daarna zegt hij: 

„Ons inzicht is geweest , om met dit blyspel tevens kundige 
en onkundige aanschouwers te vermaaken , en daarom 
hebben we onder het boertige zo veel Atthisch zout gemengd, 
dat geleerde en deftige mannen smaak in dit blyspel hebben 
gekreegen , die anders niet veel achting voor het tooneel 
hadden 

„Ik meen aan het allervoornaamste oogmerk van een 
Blyspel voldaan te hebben, namelyk, de opleiding tot de 
deugd, zonder welke alles ydelheid is." 

Uit al deze woorden spreekt het duidelijk, dat Langendyk 
een zeer hoog denkbeeld had van dit blijspel, en dat hij 
het wilde beschouwd hebben als een comédie de caractère. 
Hoog geeft hij op van de oorspronkelijkheid, en stelt evenals 
indertijd Asselyn, zijn werk tegenover de vertalingen en 
omwerkingen van anderen. Wat de oorspronkelijkheid aan gaat 
, deze is zeker onweerspreekbaar. 1) 

Wij zien hier namelijk een zeer merkwaardig iets: eene 
poging om het antieke dagelijksche leven op het tootieel te 
brengen. Hoogdravende tooneelstukken, die in de oudheid 
spelen, vindt men genoeg, maar Langendyk wilde een 
bewijs leveren op de waarheid, dat de Grieken en Romeinen 
niet altijd op cothurnen rondstapten. Misschien heeft hij 
vertalingen van de Grieksche comediën in de hand gekregen, 

1) Wanneer ik spreek van oorspronkelijkheid, bedoel ik niet de intrige, 
in zijn eenvoudigsten vorm, nl. de verbetering van eene ongemakkelijke 
heerschzuchtige vrouw. Dit motief vinden wij, om nu niet van Shakspere's 
The tanning of the Shrew te spreken, in onze letterkunde in verschillende 
stukken. Ik noem slechts: Moortjens vel (± 1600), A s s e l y n' s Stief 

moêr (1684) , De ontvoogde vrouw van M. Elias (‚1688), en De quiz 
Grieten (1649), die Langendyk zeker kende, getuige zijne Boert. Beschryving. 
In al deze stukken vinden wij rechtstreekschen dwang, bij Langendyk 
brrengt het orgeluk de vrouw tot nadenken, berouw en beterschap, 


349 


of uit mededeelingen van anderen leeren kennen , althans 
hij is tot de overtuiging gekomen : dat de gemeene taal 
van Athenen , in den gemeenera omgang , zowel onder luiden 
van hooger als laager rang , niet veel verschilde van die, 
welke ik haar laat voeren. In 't Grieksch en in 't Latyn , 
zegt men my , maakt men zo veel-zwaarigheid niet om 
ieder ding by den naam te noemen , en men heeft 'er niet 
in die zoogenaamde honêteté de langage , waarvan zich de 
zeer beschaafde Fransche Petits Maitres de vinding toeschryven." 


Opgeschroefde taal hoorera wij niet in dit tooneelstuk, 
maar of het daarom eerie goede voorstelling geeft van het 
Attische leven, dit betwijfel ik zeer. Evenwel, het streven 
is niet zonder beteekenis , en daarom maakte ik er opmerkzaam 
op 1). 

Veel schijnt Langendyk gelezen en gehoord te hebben 
over de philosofen uit den tijd van Socrates; althans wij 
zien hem tallooze bijzondere voorvallen, anekdoten en gezegden 
te pas brengen. Hij zelf noemt als zegsmannen: 

Plato,... Diogenes Laërtius en anderen." Langendyk had 
sympathie voor Socrates gekregen, voor zijne verdraagzaamheid 
, en hij gevoelde zich eenigszins aan hem verwant. 

Wat nu den inhoud van het blijspel betreft, de intrige 
is niet zeer ingewikkeld: eene kijfachtige vrouw wordt door 
jaloezie vervoerd, en neemt afscheid van haar man , die 
zich er bij neerlegt in de hoop op hereeniging. Men steelt 
het geld van de vrouw; zij klopt bij haar man aan, doch 
krijgt geen gehoor; zij komt tot inkeer en verzoent zich 
met hem. 

De inhoud is dus eigenlijk de bekeering van de booze 

1) Als uiting van een dergelijk streven, doch dat met gausch anderen 
uitslag bekroond werd, wijs ik op de romans van P. v a n L i m b u r g 
B r o u w e r : Chan eles en Euphonnion (1831) en Diopphanes (1838). 


350 


vrouw. wat was haar -fout , wat bekeerde haar ? Hier 
komen wij tot de ontdekking van een gebrek in den opzet 
, eene tweeslachtigheid, die zeer nauw samen hangt met 
de opvatting van de karakters. Eerst heet Xantippe ontevreden, 
kregelig te zijn , omdat door het huwelijk van Sokrates met 
eene tweede vrouw hare jaloezie opgewekt is ; later omdat zij 
hoovaardig is op haar geld. En wat is het geneesmiddel? 
Dat zij tot armoede gebracht wordt en dat men zich harer 
niet meer aantrekt. De bekeering gaat echter zeer snel. 
Meer invloed moest volgens onze meening het feit , dat 
de teruggegeven sluier haar overtuigt van de scheiding, 
op de verandering hebben. Dit zou ook weer overeenkomen 
met de eerste reden voor hare kijfachtigheid, namelijk jaloezie. 

De geheele quaestie van hare geldzucht , van hare 
hoovaardij , wil mij voorkomen als later ingevoegd. In 
't begin zien wij alleen , dat Xantippe haar man verwijt, 
haar om 't geld gehuwd te hebben en dat zij na het 
ontvangen van eene beurs met goud Daría in haar huis 
opneemt; verder schijnt hare kregelheid steeds een gevolg 
van inwendige onrust, verklaard door de tweede vrouw, die 
Socrates genomen had. 't Is, of die geldzucht later er bij is 
gemaakt, om de oplossing te vergemakkelijken. Toch 
was dit onnoodig geweest; al werd haar geld gestolen, en 
zij daardoor er toe gebracht weer bij haar man aan te 
kloppen, dan had alleen de blijkbare scheiding haar tot 
zichzelf, tot inkeer kunnen brengen: daardoor zou het stuk 
veel gewonnen hebben. 

Ik sprak van latere invoeging; dit is niet onmogelijk. Er 
ligt toch tusschen opzet en voltooiing van de Xantippe 
eene zeer groote tusschenruimte. In het nabericht zegt Lan gendyk 
, dat hij het stuk in zijne jeugd ontworpen heeft, 
en dat hij in geen twintig jaren aan tooneelarbeid gedacht 
heeft. Minstens twintig jaren dus scheiden begin en voleindi



351 


ging. Dit maakt het zeer mogelijk, dat de karaktertrek van de 
geldzucht., die oorspronkelijk niet in het plan lag, eerst in het 
laatste , later bijgewerkte bedrijf op den voorgrond is getreden. 
De in vroegere bedrijven voorkomende plaatsen, die op 
geldzucht als karaktertrek wijzen , strijden hier niet mee ; 
wij behoeven niet eens ze als later ingevoegd te beschouwen. 
Het verwijt , dat Socrates en de philosofen om het geld 
trouwen , kan alleen een argument zijn in hare twistrede, 
en het ontvangen van de beurs behoeft niet de eenige reden 
te zijn , waarom zij Daría opneemt. Het geven van geld kan 
alleen zelfs elk voorwendsel hebben weggenomen. 

Eene andere fout is , de quaestie van 't orakel en dat 
Socrates werkelijk liefde gaat gevoelen voor Daría. 't Is 
natuurlijk 'alleen om te toonen , hoezeer hij zichzelf meester 
was , dat hij ondanks het orakel, 't welk zijne liefde als Bene 
plicht scheen voor te schrijven , haar toch afwees ; doch dit 
punt had geheel kunnen vervallen, daar het Socrates niet 
beter maakt, en Xantippe in zekeren zin in 't gelijk stelt. 
Maar Bene nog grootere fout ligt er in het vele redeneeren, 
het vervangen van handelen door spreken. Dit verweet men 
Langendyk reeds terstond; doch hij meende zich hiertegen te 
kunnen verdedigen op de volgende wijze: „Sommige schynen 
te denken , dat dit Blyspel te veel of te lange redeneeringen 
heeft, en voor een Blyspel op die plaatsen veel te ernstig 
word. Maar schoon ik in myn ouderdom, de vroly khei d nog 
niet verlooren hebbe , zie ik wel dat de voorwerpen zeer 
verschillen , welke myne blydschap opwekken moeten. Stukken 
te leezen , daar niets voor 't verstand in is, in plaats 
van my te verblyden, zouden my neerdrukken, daar tus 

Bene verstandige aanmerking my op de gevoe--schenbeiden 
ligste wyze vervrolykt. Men zegge dan niet, dat Redeneeringen 
van deezen aart geen stof is voor blyspellen: maar 
wel dat dit stuk geen Blyspel voor jonge Losbollen is; even



352 


wel men ziet , dat ik iets ten hunnen gevalle gedaan heb." 

Het onjuiste van deze argumentatie valt in 't oog. Rede 

goed , hoe geestig , kunnen het gebrek aan-neeringen , hoe 
handeling nooit vergoeden , hoogstens verbloemen ; doch dit 
doen de redeneeringen in de Xantippe niet. 

De leerzaamheid , het betoogende van het stuk , wordt 
ook niet beter gemaakt door de ruwe grappen en de handtastelijkheden 
, die Langendyk er in voegde , niet omdat 
hij meende, dat ook dit behoorde tot de omg.tngswijze van 
het volk in 't oude Athene , maar „alleen om het gemeen 
te behaagen , dat doorgaans met zulke vodderyen word 
aangelokt." Een blijspel mag zijns inziens samengesteld zijn 
uit wijsheid en zotheid. Deze stelling is op zich zelf waar; 
in de Xantippe vinden wij echter redeneering en ruwheid 
(geene onkieschlieid) , en dat zonder verhouding , zonder 
samenwerking , hard tegen elkaar. 

Doch nog daargelaten de qua estie of redeneeringen in 
een blijspel passen, een vertoog als van Socrates, dat meer 
dan tweehonderd regels omvat, zal geen enkele beoordeelaar 
kunnen goedkeuren , wat ook zijne theoriën mogen zijn. 

Wij vinden ook in dit blijspel veel minder grappige, 
levendige tooneelen, veel minder comische toestanden. 

Zouden wij nu met den levensbeschrijver van Langendyk 
moeten besluiten, dat de dichter oud werd, en men hier 
te doen heeft met een gevolg van de waarheid: „De werken 
van groote vernuften ryzen en daalen gemeenlyk met het 
klimmen en afgaan hunnes leeftyds". Voor een deel misschien, 
ja; maag ook slechts voor een deel. De fouten liggen 
immers niet alleen - in de uitwerking, in de details, 
maar ook in den opzet, en die is van veel vroeger tijd. 
Eerder hebben wij dus veel van de mindere levendigheid, 
mindere rijkheid aan comische effecten, te danken aan een 
ernstiger stemming, eene mindere opgewektheid. 


 353 

Gaan wij nu eens de karakters der vier hoofdpersonen 
na. Langendyk zelf geeft deze omschrijving : „ e

Myn nabricht 
zou te lang vallen, indien ik de getuigenissen ....... . 
wilde aanhaalen , wegens zyn (v. Sokrates) standvastigheid van 
gemoed , en onverschilligheid , om alle wederwaardigheden 
tot aan zyn dood toe te verdraagen. Vooral is by niet besmet 
geweest met de zotte gemaaktheid der geleerde filozoofen, die 
men pedanten noemt. Hy ging zyne lasteraars met fyne 
boerterijen te keer, en zocht zyn huisvrouw Xantippe met 
goedheid en verdraagzaamheid tot reden te brengen , om 
haare driften door de kennis van zich zelven te beteugelen. 
Wy laaten hem een taal spreeken naar zyn aart en inborst, 
in den gemeenen ommegang , zonder gemaaktheid ; maar in 
zyn vertoog , doen wy hem een verhevener taal voeren." 

Maakt op ons lezers de persoon van Sokrates dien indruk, 
vinden wij den Socrates terug, dien men zou willen vinden? 
Geenszins. Terecht noemt Jonckbloet zijn taal pedant, zijn 
persoon, zijne handelingen, die van „een sukkel, in wiens 
huis ieder meester is behalve hijzelf." 1) Ja, zelfs in het 
gesprek, waarin hij zijne vrouw kalm antwoordt, en haar 
tracht te overwinnen door zijne redenen , dreigt hij met eene 
klacht bij zijne vrienden. Dat hij iets, dat zweemt naar liefde, 
gevoelt voor Daría en eerst na een strijd zichzelf overwint, 
bewijst ons minder zijne deugdzaamheid, dan zijne zwakheid. 
Hij overwint, ja, maar wij zouden hem boven die 
zwakheid verheven achten. Zijne verdraagzaamheid tegenover 
zijne vrouw gelijkt ook naar zwakheid. Dus blijft er van 
den geheelen persoon niet veel over, dat te prijzen zou zijn. 

En Xantippe ? Langendyk zegt: „haar aart en inborst 
is quaadaartigheid, die gevoed word door een onverdraaglyke 
zucht, om alles na haaren zin te regeerera , niemant 

1) Jonckbloet. Geschiedenis der Ned. Letterkunde. D1. V, bl. 23. 
23 



354 


ontziende , hebbende zo wel kleinachting voor liaren echtgenoot 
opgevat, als voor zyne lessen: nochtans was zy niet 
misgedeeld van kennis , so dat zy de taal der filozoofen en 
hunne stellingen eenigzins verstond ; en geleerd hadde, door 
den dagelykschen ommegang , somtyds op zulk een verhevene 
wys te spreeken , als wy haar in het vyfde bedryf 
laaten doen." 

Nu , de kwaadaardigheid is duidelijk genoeg geteekend, 
ja, in zulk een graad , dat „daardoor alle eerbied verloren 
gaat voor den man , die met zulk eene vrouw kon 
huis houden." 5 Langendyk noemt hare zucht alles te 
regeeren : niet hare geidzucht. Deze blijkt echter in het 
stuk zelf; nl. niet gierigheid, maar hechten aan geld en 
schatten. Toch heb ik reeds gezegd dat deze eigenaardigheid 
niet doorloopend spreekt. Sokrates zelf zegt, dat zij 
vroeger zacht en beminnelijk geweest is, doch verbitterd 
is door zijn huwelijk met een tweede vrouw. 

Zelf zegt Xantippe, dat zij kwaad is, omdat hij voortdurend 
philosofen in huis brengt. Nu, de wijze waarop 
Sokrates zich somtijds in dit blijspel gedraagt zon haar in 
onze oogen wel eens recht geven, een beetje kregelig te 
worden. Het berouw, de bitterheid, waarmêe zij den gescheurden 
sluier ontvangt, zou Ten ons medelijden inboezemen, 
indien de gedachten wan hare vroegere ruwheden 
dit niet verhinderden. Als wij hare klacht lezen, spijt 
het ons, dat Langendyk het karakter van Xantippe niet 
anders heeft voorgesteld; in plaats van als cene helleveeg, 
als cene lastige, prikkelbare persoonlijkheid, wier 
humeur door omstandigheden verergerd is, doch die oorspronkelijk 
toch veel goeds heeft, en dan ook na cene uitbarsting 
kan veranderen. Nú is de verbetering niet gewettigd; cene 

1) Jonckbloet. t. a. p. 


355 


zoo ingeroeste , steeds werkende kwaadaardigheid kan niet 
licht zoo spoedig verdwijnen ; eene zoo groote trotschheid 
en heerschzucht zou niet licht zoo opeens vernietigd worden. 
Wat de uiting van hare bekeering betreft , dat zij 
in de ton van Diogenes kruipt , deze is wel wat onnoodig, 
en onnatuurlijk. 

Het karakter van Diogenes is mogelijk nog het beste. 
Hij spot met alles , doch heeft ten slotte toch wel mede 

Xantippe , hoewel hij niet na kan laten, haar-lijden met 
spottend voor te stellen in zijne ton te kruipen. Zijn optreden 
in het huis van Sokrates is wel wat brutaal, doch de 
huisheer scheen dit niet in te zien, dus was het hem niet 
te misduiden. 

Daría gedraagt zich over 't algemeen waardig. Langendyk 
wil haar voorstellen als eene „dappere en ontzachelyke 
vrouw." „De aart en inborst deezer vorstin was de lust 
tot wysheid." Zij voedt eene „filozoofische liefde, die niet 
anders kent dan deugd, verfoeijende alle ydelheid en wel 
edeler en van nutter voorwerp dan de laffe minne-lust , 
treur-en blyspellen worden ge-ryen, die gemeenelyk in 

Aan die beschrijving voldoet zij in het blijspel-vonden." 
vrij goed; alleen handelt ook zij eigenlijk ongepast door 
den baas te spelen in het huis van Sokrates. 

Minder dan Sokrates heeft zij strijd tegen eene liefde te 
voeren, die het orakel haar _ had aangeprezen. Wel viel 
haar geest in „twyfeling ," doch zij is blijde, dat Sokrates 
alleen eene geestelijke liefde of vriendschap wil. 

„'t Orakel dat gy spreekt, u ingestort van boven, 

Wil ik veel liever dan de Delfostaal gelooven." 

Hoe Langendyk er aan komt haar koningin van de 
Amazonen te maken , is niet onverklaarbaar. Ook zijn oude 
vriend Ludolf Smids had eens eene Amazone ten tooneele 


356 


gevoerd , en wel in De geschaakte Cinthia , eene Hollandsehe 
bewerking van den Miles Gloriosus van Plautus. In 
den Miles komt echter geene Amazone voor, zoodat zij eene 
vinding van Smids is, maar geene gelukkige, zooals de 
heer Worp opmerkt in zijne studie over de navolgingen 
van Plautus (Tijdschrift van de Maatsch. v. Lett. te Leiden 

VIII. 2). De verschijning van de gewapende vrouw op het 
tooneel heeft op Langendyk zeker indruk gemaakt, dat hij 
daarom ook eene dergelijke in zijn stuk bracht. 
Eigenlijk maken geen der personen op ons eene bevredigende 
indruk, en zeker Xantippe niet. Het verwondert 
ons dan ook evenals Jonckbloet, dat „eene tooneelkunstenares 
van talent , zooals mej. Bouhon zich verwaardigd heeft 
die rol te spelen." Alleen wanneer wij bedenken, welke 
rollen in verschillende kluchten soms te vervullen waren , 
waarin dikwijls de pointe verre van kiesch was, en de 
bewoordingen vaak daarmede in overstemming, wordt het 
ons begrijpelijk. Vreemd klinkt het ook in onze ooren met 
zekere voldoening te hooren spreken van „een onbetaalbare 
Xantippe" 1). 

Wat het ontstaan van dit blijspel betreft, reeds heb ik 
't een efl ander hieromtrent in 't midden gebracht. Ik wees 
er reeds op, dat hij het in zijne jeugd begon, in zijn o uderdom 
voltooide en maakte het waarschijnlijk, dat met jeugd 
hier meer in 't algemeen jongere jaren tegenover den ouden 
dag dan jongelingsjaren bedoeld zal zijn. Eene nadere bepaling 
van het jaar is niet te geven. Dat het gedurende zijn 
huwelijk zou ontworpen zijn, is nagenoeg zeker door het 
versje op Xantippe; dan moet het dus zijn na 1727. Bij 

i) S i m o n S t ij 1. Leven van Jan Punt. 's Hage '1851. bl. 104. 


357 


de voltooiing schrijft Langendyk , in het nabericht , dat hij 
zich meer dan twintig jaar met geene tooneeldichtkunde 
bemoeid heeft. Toen hij stierf was zijne Xantippe in druk, 
dus zal de voltooiing vallen in 1755 of 1756. Meer dan 
twintig jaar terug brengt ons dus op 1731-1734. Het 
laatste stuk kan nu ook de Bedriegerij van Cartouche of 
een der andere onvoltooide stukken zijn , dat in 1732 gedrukt 
werd, zoodat wij geene vaste grens door deze 
woorden verkrijgen. Doch later dan 1734 kan het ontwerpen 
dan toch niet zijn. 

De eerste druk kwam na zijnen dood , in 1756, bij 
Izaak Duim uit. In datzelfde jaar verscheen er bij denzelfden 
uitgever nog eene andere uitgave. In Deel IV der Gedichten 
komt het ook voor, terwijl _ het een eeuw,, nadat het voor 
het eerst in druk verscheen, werd opgenomen in het Klas 

Letterkundig Pantheon.-siek 

Op het tooneel had het minder succes dan Langendyk's 
vorige stukken. Wel werd hem voor elke opvoering eene 
„erkentenis" toegestaan, wel verscheen het na zijnen dood, 
volgens het L e e v e n, meermalen ten tooneele, doch het 
handhaafde er zich niet. In de collecties aanplakbiljetten en 
programma's, die ik reeds meermalen noemde, vindt men 
het slechts enkele malen. Hoewel er enkele gapingen zijn 

in die verzamelingen, kan men toch zeggen, dat het niet 
sterk gewild was, wanneer het daar tweemalen genoemd 
wordt (in het seizoen 1762-1763 en 1781-1782). 


HOOFDSTUK XVII. 

PAPIRIUS OF HET OPROER DER VROUWEN BINNEN ROME. 

INHOUD. 

FERSTE BEDRIJF. Een straat in Rome. 

K a 1 fu r n i a, eene senatorsvrouw, spreekt met haar zoon 
P a p i r i u s ; zij zegt te verwachten , dat hij, die nu reeds 
somtijds de raadszittingen bijwoont,, om zich te oefenen, 
die aan 't hoofd van eene afdeeling ruiterij staat, nooit 
zijne afkomst zal verzaken. De zoon wendt deze lofspraak 
af, en dankt de Goden, die hem zulke ouders gaven. 

Nu komt de senator, en noodigt Papirius uit, de senaatsvergadering 
weder bij te wonen. Zijne vrouw vraagt, wat 
er behandeld zal worden, maar hij mag niets openbaren. 
Ondanks haar aanhouden, weigert hij iets te zeggen. Hij 
wil nu met Papirius vertrekken, maar deze vraagt verlof 
niet mee te gaan, omdat hij een spiegelgevecht op het veld 
van Mars zou bijwonen. De senator vertrekt alleen. 

Nu wendt de moeder pogingen aan, om van haar zoon 
iets te weten te komen, doch hij verklaart: 

„'k Bemin myn moeder: maar 'k blyf 't vaderland getrouw. 
Indien ik wist, dat dit myn kleed 't geheim mocht weeten, 
Ik trok het uit, en 't wierd terstond in 't vuur gesmeten." 

Maar zijne moeder ontziet zich niet hem de onedele 
bedreiging toe te voegen, dat zij zijne geliefde van hem 


359 


afkeerig zal maken. Nu wordt het hem te kras, doch hij 
weet raad : hij doet, alsof hij zich bedenkt , en vertelt haar 
daarna een verzinsel , nl. dat de senaat zou besluiten , dat 
elke man twee vrouwen zou nemen. 

Na dit gezegd te hebben , veinst hij berouw over zijn klappen. 
Een vriend komt hem afhalen, en de moeder blijft alleen 
ter prooi aan wanhoop, woede en wraakzucht. Zij besluit alle 
vrouwen tot opstand to, brengen, en zoo de wet te doen vallen, 

TWEEDE BEDRIJF. De moeder bespreekt de zaak met 
eenige andere senatorsvrouwen. Zij zullen zich aan het hoofd 
stellen van de reeds opgeruide vrouwen uit het volk , en 
den senaat insluiten. De vrees voor het leger wordt verdreven 
door de gedachte, dat hare zonen aan het hoofd 
staan, die hunne kinderplicht wel niet zullen vergeten. 

Zij vertrekken, om ook de overige dames aan te werven. 
Nu komen de vrouwen op, allen gewapend, deze met een 
piek, gene met een stok. Eenige mannen worden als krjgs 

medegevoerd. Muziek gaat vooraf. De aanvoerd--gevangenenster houdt eene toespraak, en beroemt zich vooral op de 
rol, bij vroegere plunderingen gespeeld; de onderbevelhebsters 
voeren eene dergelijke taal; beiden hebben reeds kennis 
gemaakt met het gevangenisleven, en verlangen naar wraak 
op de overheid. Zij doen de menigte trouw zweren. Daarna 
worden de gevangenen voorgevoerd. De eerste zegt, aan 
zijne eigene vrouw meer dan genoeg te hebben, en wordt 
dus na eene korte kennismaking met den stok vrijgelaten. 
De tweede blijkt de man van eene der bondgenooten te 
zijn en een verre van ouberispeljk leven te leiden. Op de 
vraag of hij eene tweede vrouw zou nemen zegt hij: 

"Alwou 's lands raad terstond zes wyven aan my geven, 
Ik zou heel vriendelyk met al die zoeters leeven; 
Mits dat zy vlytig voor my werkten, laat en vroeg, 
En ik by nacht en dag mogt dobblen in de kroeg." 



360 


De vrouwen veroordeelen hem tot de galg, maar op 
voorspraak van zjjne waardige echtgenoote komt hij met 
spitsroeden loopen vrij. De derde is een dronken boer, die 
zegt geene vrouw te willen hebben, evenmin als zijn vader 
of grootvader; en dan zou hij er twee nemen? neen, zijn 
fleseh is zijn alles: 

,,ô Flesch met verne wyn, 
Jy bent alleen myn wyf, mits dat je vol moet zyn !" 


Hij wordt vrijgelaten. Een afgezant van den senaat komt 
vernemen , wat zij toch willen : zij leveren een rekest in, 
door een notaris voor haar opgemaakt. De vrouwen willen 
na zijn vertrek in passant" het huis van den vader van 
Papirius bombardeeren en plunderen , doch de vrouw komt 
zelf buiten met hare vriendinnen , en stelt zich aan 't hoofd 
der beweging. Na haar trouw . gezworen te hebben , vertrekken 
zij onder haar bevel om het Kapitool te omsingelen. 

DERDE BEDRIJF. In de senaatszaal. 

De afgezanten van den senaat, die de omsingelende 
vrouwen zjjn gaan spreken, keeren terug. De eerste geeft 
het papier over, de tweede, Papirius, doet verslag van 
zijne bevindingen: het geheele Kapitool is omringd. Op de vraag, 
waarom hij de vrouwen niet verdreven heeft met zijne troepen, 
aarzelt hij eerst, doch bekent dan, dat zij ne moeder, en 
de andere vrouwen van de senatoren zich vooraan stellen, 
en hem bezwoeren toe te zien, wat hij deed. Zij wilden 
met de hoofden der vrouwen uit het volk in den senaat 
de eischen bekend maken. Zij worden binnengelaten, en 
vernemen, dat de geheele aanleiding een verzinsel is. De 
wijven zijn echter niet tevreden. Hare eischen worden 
voorgelezen, doch in stede van vervulling ervan te erlangen, 
worden zij ingerekend; evenzoo wordt ook bevel gegeven tot 
inhechtenisneming van den notaris, die het stuk schreef. De 


361 


senaat prijst Papirius zeer, en geeft hem, terwijl andere 
jongelieden slechts met bijzondere vergunning mogen komen, 
een voortdurend recht tot bij woning van de senaatsvergaderingen. 


Dit stukje , in drie kleine bedrijven verdeeld , is door 
Langendyk geschreven als nastukje. Hij had het, zegt hij in 
een voorbericht , in één bedrijf willen doen vertoonen , doch 
de stof liet zich niet samenpersen ; hij heeft daarom de bedrijven 
zoo kort gemaakt „dat dit Blyspel gevoeglyk achter 
een lang Tooneelstuk van vyf Bedryven kan gespeeld worden." 
Het is dus eigenlijk meer eene klucht dan een blijspel. 

De intrige is niet onaardig , en zou, geestig uitgewerkt, 
een goed nastukje kunnen geven , natuurlijk daargelaten 
de quaestie, of de spil, het uitvaardigen van een wet als 
de genoemde, in onzen tijd op het tooneel zou kunnen dienst 
doen. De zoon, in 't nauw gebracht, scheept zijne moeder af 
door het verzinnen van eene wet , die haar belet hem verder 
uit te vragen; aan 't hoofd van eene ruwe vrouwenbende stelt 
zich de deftige matrone, in 't denkbeeld, dat zij haar goed 
recht verdedigt; terwijl zij eindelijk voor den senaat gekomen 
, moet bemerken , dat hare nieuwsgierigheid de oorzaak 
is van al het tumult; waarlijk eene niet onaardige intrige 
voor een stukje om de nieuwsgierigheid der vrouwen te 
hekelen. Doch eene geestige inkleeding moest helpen, om 
het tot een lezenswaardig en zionswaardig blijspel te maken. 
Dit laat echter te wenschen over. Het geheel is glad berijmd 
, levendig van taal, en lijdt minder aan de breedsprakigheid, 
die ik reeds meer noemde als eene fout, den 
dichter eigen, doch geestig is de inkleeding niet, Plat zijn 


362 


de meeste aardigheden , die onder het vrouwen-oordeel uitgesproken 
worden , enkele slechts werkelijk grappig. Daarbij 
is het eerste en derde bedrijf veel te ernstig redeneerend '). 

Ook heeft Langendyk in het laatste bedrijf de ontknoo 
ping verkeerd doen plaats hebben : reeds in het begin verneemt 
de senatorsvroaw hare vergissing, terwijl eerst daarna 
de vrouwen hare overdreven eischen stellen en gestraft 
worden. Eerst op 't allerlaatst had zij de beschamende 
waarheid moeten hooren. Dit had hij b.v. kunnen doen, door, 
nadat zij hare klacht over de onwaardige wet had uitge 
sproken, terstond het woord aan de verbolgen wij ven te 
geven, en zoo de ontknooping te verschuiven tot het slot. 

Van karakterteekening is in dit stukje geene sprake 2); 't 
is eigenlijk niets meer dan een gedramatiseerde anekdote. 
't Verdiensteljkste ervan is, dat het geregeld loopt en vlug 
afgespeeld kan worden. De tegenstelling tusschen de samenwerkende 
deftige matronen, en de ruwe vrouwen kan op 
het tooneel eenig effect gemaakt hebben. 

Wat de bron betreft, Langendyk zegt in het voorbericht 
dienaangaande: De geschiedenis welke ons aanleiding 
en stof tot dit Blyspel gegeeven heeft, vindt men in de 
Saturnalia, of Mengelingen der Oudheden van Macrobius. 
Hy verhaalt de omstandigheden zo kort, dat wy genood 
zaakt zyn geweest om 't zelve, naar de regelen van de 
Tooneeldichtkunste, en volgens de waarschynlykheid uit te 
breiden. Ons is niet bekend dat de Fransche of andere 

1) Vgl. het minder gunstige oordeel van 1 one k bio e t. Gesch. Ned. Lett. 
Y, bi. 26. 

2) Dat van de senatorsvrouw is siecht geteekend. In het eerste bedrijf 
is zij de nieuwsgierige vrouw, die ondanks hare trots op Papirius 
dezeii wil verlokken tot ontrouw aan zijn woord, en zelfs de onedeiste 
bedreigingen aanwendt; in de verdere bedrijven treedt zij op als de waardige, 
maar verontwaardigde matrone, die voor het recht strijdt. 


363 


Dichters deezen Papirius ooit ten Tooneele gevoerd hebben; 
en geeven derhalven dit stukje uit voor een eigen vinding." 

Wij hebben geene gegevens om de laatste bewering tegen 
te spreken. Wat de bron zelf aangaat , de Saturnalia van 
M a e r o b i u s , daarin vinden wij het volgende verhaald: 

Mos antea senatoribus fuit in curiam cum praetextatis 
fihiis introire. Cum in senatu res major quaepiam consultaretur 
,, eaque in posterum diem prolata esset , placuit , ut 
hanc rem, super qua tractavissent, ne quis enuntiaret, prinsquam 
decreta esset. Mater Papirii pueri, qui cum parente 
sao in curia fuerat , pescontatur fihium , quidnam in senatu 
egissent Patres. Puer respondit tacendum esse , neque id 
dici liceri. Mulier fit andiendi cupidior secretum rei , et 
silentium pueri animumque ejus , ad inquirendum everberit. 
Quaerit igitur compressius, violentiusque. Turn puer, urgente 
matre , lepidi atque festivi mendacii consilium capit. Actum 
in senatu dixit , utrurn videretur utilius magisque e republica 
esse unusne ut duas uxores haberet, an ut una apud 
duos nupta esset. Hoc iiie ubi audivit, animo compavescit: 
domo trepidans egreditur, ad ceteras matronas affert: postridieque 
ad senatum copiosa matrumfamilias caterva confluunt: 
lacriinantes atque obsecrantes orant, una potius ut 
duobus nupta fieret, quam ut uni duae. Senatores ingredientes 
curiam, quae lila inulierum intemperies, et quid sibi 
postulatio isthaec vellet, mirabantur, et ut non parvae rel 

-prodigium illam verecundi sexus impudicam insaniam pavescebant. 
Puer Papirius publicum metum demit. Nam in 
medium curiam progressus, quid ipsi mater audire institisset, 
quid matri ipse simulasset, sicut fuerat, enarrat. 
Senatus fidem atque ingeniuin pueri exosculatur; consultatumque 
facit, uti posthac pueri cum patribus in curiam 
non introëant praeter ilium unum Papirium: eique puero 
postea cognomentum honoris gratia decreto indictum Prae



364 


textatus ob tacendi loquendique in praetextata aetate prudentiam. 


Wij zien hieruit, dat Langendyk's model ver afstaat van 
't geen hij er van maakte: veel heeft hij er om heen moeten 
voegen en rangschikken om een blijspel te maken van deze 
wel wat ondeugende anekdote. Wanneer wij nu bedenken, 
hoe weinig er voor 't tooneel geschreven werd, dat niet 
vertaling of -navolging van buitenlandsche tooneelstukken 
wits, dan mogen wij wel iets zachter oordeelen over dit 
gedramatiseerde voorval. 


HOOFDSTUK XVIII. 

SPIEGEL DER VADERLANDSCHE KOOPLIEDEN. 

INHOUD. 

EERSTE BEDRIJF. Het tooneel verbeeldt eene kamer, in 
't huis van den koopman Lichthart. 

Ernst , een rustend koopman, vader van Lichthart , 
zit in een hoekje te slapen, terwijl een schotel met spijs op 
een tafeltje voor hem staat. 

Een banketbakker komt met zijne knechts wild, pasteien 
en taarten brengen, want Ernst's zoon, Lichthart, is jarig 
en tracteert zijne vrienden. Deze komt binnen en verneemt 
van den banketbakker, dat zijn vader tot versiering van de 
taarten voorstellingen heeft opgegeven, die zinspelen op den 
zwakken staat van de geldzaken van den jarige. Hij wil het 
vervangen zien door andere voorstellingen. Nu ' komen Lo sb 
o 1, broederszoon van Ernst , en Jo r is, de boekhouder,, 
binnen. De laatste wijst op den finantieelen nood, doch de 
beide jonge kooplieden willen er niets van hooren. 't Zal 
feest zijn, dus geene wanklanken! De boekhouder vraagt, 
hoe het met de oude mannen, den vader van Lichthart , 
Ernst, en dien van Losbol, H en d r i k, zal gaan. Lichthart 
antwoordt: 


366 

„Die zullen wy wel een staartje wyn 
Of wat rystenbry op dat tafeltje geeven, daar Papa aan zit 
te gaapen.," 

De oude Ernst wordt wakker,, en toont zijne ontevredenheid; 
de gasten behoefden niet zoo grootscheeps onthaald 
te worden: 

„gy zyt jonge lichtmissen, die geen schaamte hebt noch deugd. 
Als ik ge weeten had dat gy zo zoud tracteeren , en zo overdadig 
leeven, 
Ik zouje zulk een groot Capitaal niet ten huwelyk hebben 
gegeeven, 
Daar ik my zelven mede bedorven heb, en geraakt ben 

buiten staat. 
Wat meenj e , Neef Losbol , dat het my niet ter harte gaat 
Dat gy uw' ouden Vader , die myn broeder is , zo schandelyk 

durft versmaaden ? 
Hoe! denkje niet dat ik weet dat myn zoon en gy u te 

saamen hebt beraaden 
Om ons uit het huis te zetten? maar dat zal zo niet gaan: 
Wy hebben elk nog zes duizend guldens onder u op renten staan, 
En gy durft de stoutheid hebben om ons in 't Oudenmannen


huis te bezorgen !" 

Dit weinig aangename gesprek duurt nog een tijdlang 
voort , doch de broeder van Ernst komt aan; vreezende 
voor meer verwijten, verlaten de jonge kooplui de kamer. 
Hendrik komt binnen en zegt: 

„Broeder,, hoe gaat het al? is het wel met uw genoegen ? 
Wat doet gy hier alleen te zitten ? wy kunnen ons immers 
by de Vrienden vervoegen." 

Ernst deelt hem nu mede , dat zij niet genoodigd zijn, 
en wat nog erger is, dat hunne kinderen hen in 't Oude 

willen besteden. Zij beklagen zich te laat, dat-mnannenhuis 
zij zoo geheel hunne zaken hebben overgegeven, en alleen 
een klein sommetje in de handelsfirma hebben gelaten: dit 
willen zij niet opeischen om hunne zoons niet geheel te 


367 


doen vallen , daar zij toch reeds wrak staan. Nu komt 
Joris de boekhouder hen verblijden met het bericht , dat 
zij een prijs hebben getrokken uit de Londensche loterij. 
zij ontstellen beiden van vreugde. Bekomen van de yerrassing, 
dragen zij Joris op, niets te zeggen aan hunne zoons. 
Zij overleggen , wat nu te doen: 

„Ons capitaal moet vooreerst in de bank: doch wy hebben 
ook wat casgeld van doen; 
En verders zullen wy een huis huuren of koopen, naar ons 
fatsoen." 
Zoo spreekt de een; en de ander vervolgt: 
„Laat ons by malkander woonen en een oude zorg van een 
Meid huuren." 
Hunne overleggingen worden gestoord door S y b r a n d, 
den kleinzoon van Ernst, den zoon van Lichthart, die bedrukt 
vraagt: 
,,Myn lieve Groote Papa! ik heb iets gehoord, niet zonder 
schrik. 
Gaa je met Oom in 't oudenmannenhuis woonen? kall ik dit 
gelooven? 
Dat zou my aan 't hart gaan." 
Ernst is dankbaar voor die toespraak, en deelt hem mede, 
dat zijn patroon, de heer R y k e r d, zeer tevreden is over 
zijn dienst op 't kantoor, en dat hij gelooft, dat een aanzoek 
om de hand zijner dochter goed opgenomen zou worden. 
Die zaak zal wel in orde komen, meent de kleinzoon, want 
zij is hem genegen. Hij voegt er bij: 
„Hoor, Groote Papa, zo ik het geluk heb van met haar te 
trouwen, 
Kunt gy met Oom Hendrik by ons woonen." 
Hij vertelt, dat het meisje ook op het feest is. Zij verschijnt 
dan ook spoedig, en spreekt hartelijk tot de beide 
oude Heeren: 


368 


„Wel , ouwe Luidjes, hoe vaart gy al? zyt gy nog frisch 
en gezond F" 
Eenvoudig opgevoed als zij is, verwondert zij zich over 
al de pracht, en al de deftige gasten: 

„Ik geloof dat het meest Franssen zyn, en ik verstaa van 

die taal geen woord. 

Myn Papa heeft my nooit school willen leggen by de Franssen, 

Ik kan wel zingen en speelen: maar ik heb nooit leeren 

danssen ....." 

De andere gasten komen binnen, en zetten zich aan 
tafeltjes om te spelen. 

Onder die gasten bevindt zich ook Rymer , een Poëet. 
Deze zet zich neer bij de oude Kooplui, en prijst het feest 
ma l zeer. De vader van den jarige geeft bewijs van zijne 
ontevredenheid , o. a. door een versje over verkwisting ten 
beste te geven. Rymer hoort, dat dit eigen werk is, en nu 
ontwikkelt er zich een gesprek over de dichtkunst en over 
het tooneel; de poëet besluit: 

„Gy zyt een Liefhebber, Papa." 

Ernst stemt dit toe; menige schelling geeft hij er aan 
uit. De poëet vraagt aan Lichthart, waarom hij zijn vader 
niet altijd meeneemt in den Bak; deze maakt zich er af, 
doch Ernst zegt: 

„Neen , hy is zo bekend onder de Heeren en Dames en 
ryksten van de stad, 
Dat hy zich schaamen zou als zy wisten dat hy my tot 
een' Vader had." 

Intusschen wordt er thee gepresenteerd, die Lichthart's 
vrouw door vrienden heeft gekregen, voor „honderd guldens 
het pond". Ernst wordt verstoord over zoo'n verkwisting, 
doch in plaats van beschaamd te zijn, geven nu de vrouwen 
van de jonge kooplieden breed op van al de kostbaarheden, 
en dure gerechten. 


369 

Kwistgoed (vrouw van Lichthart) . „Wel die twee schoteltjes 
met ortolans, die te middag op de tafel hebben gestaan, 

Hebben myn' man zestig ducaaten gekost, en die zyn altemaal 
opgegaan." 
Ernst. „En wat is dat voor kost ?" Kw. „Kleine Fransche 
vogeltjes; een zeer delicieus eeten." 
Ernst. „Wel heb je dan geen gebraaden kikkerboutjes en 
champigj on s gegeeten? 

Dat is ook lekkere knap. Men doet toch alles op zyn Fransch." 
Kw. „Neen, op zyn Engelsch ook." Ernst. „Wel dan is er 

dubbele kans 
Voor alle soorten van naaisters , Engelsehe en Fransche snidders. 
Gy gelykt wel Marquizinnen , en uw Mans Milords of Engel


sehe Ridders. 
Wat heeft je dat speelreisje gekost naar 't land van Cleef ?" 
Kw. „Dat is je vergeeten, Papa. Meen je dat het gezelschap 

daar bleef? 
Neen; wy zyn naar Berlyn geweest, om daar de prachtige 
hofhouding te beschouwen." 
Ernst. ,.,Dat zal al een duitje gekost hebben van twee Lichtmissen 
van mans en twee dartele vrouwen." 
Zoetje (vrouw van Losbol). „Het is wonder dat Oom van 
onze Amazoons kleedjes niet spreekt." 
Ernst. „Wat zyn dat voor prullen? Ik geloof dat gy 'er de 
gek meê steekt. 
Gy hebt met uw beiden zo veel galanteryen, doosjes, strikken 
en kwikken, 
Dat men 'er op de kermis wel een dúbbelde kraam mee zou 
kunnen opschikken. 
Zyt gy Amazoonen geworden? Ik weet wel van uw coqúeluchons. 
Maar hoe veel geld dat ze gekost hebben zult ge wel zwygen 
aan ons." 
Zoetje. „Omdat je van de kermis spreekt zal ikje voorthelpen. 
Ik heb een' waaijer,

, 

24 


370 

-En een tabatiere , vry wat kostelyker en fraai] er 
Dan er ooit op de kermis. geweest is : heb je die wel gezien ?" 
Ernst. Ja , die kosten uw' man wel twintig of dertig ryders 

misschien 
Maar wat komt het daarop aan ? hij heeft u dat tot een ge


dachtenis gegeeven: 
En dat zyn dingen die men bewaaren moet voor al zyn leven. 
Maar ik heb geen behagen in uw kleêren , noch op zyn 

Engelsch , noch op zyn Fransch" 
Zoetje. „Wel zou ik dan een Spaansche huif draagen , als 
Dieuwertje , in het spel van Jan Claaszen en Saartje 
Jansz". 
Ernst verhaalt nu een voorval , met de moraal , dat door 
al het smeren en teren onze Staat zal vervallen. Hij spreekt 
er van , dat de vrouwen vroeger zelf sponnen , en spottend 
merkt Kwistgoed op: 
„Zoetje, willen wij die mode eens invoeren op de Amster.. 
damsche Saletten ? 
Men zou 'er, in plaats van speeltafeltjes, wel een vyf en 
twintig spinnenwielen kunnen zetten." 
De gasten gaan nu de groote stukken, van de tafel nog 
eens bekijken . en de oude heeren met Joris wandelen. 
TWEEDE BEDRIJF. Hetzelfde vertrek; de gasten zitten 
weer aan de speeltafeltjes. 
De knecht komt zeggen, dat de koetsen en sleden voor 
zijn, om de gasten naar de comedie te brengen, waar de 
gastheer eenige loges heeft afgehuurd. De gasten vertrekken; 
Lichthart, Losbol en hunne vrouwen zullen nakomen. De 
laatsten gaan naar binnen, en de twee jonge kooplieden en de 
boekhouder blijven alleen. Zij willen geld hebben, doch 
Joris zegt, dat er niets meer is, en op den avond kunnen 
zij geene goederen meer beleenen; de vrouwen komen weer 
binnen, van wie zij hopen te kunnen leenen, doch 
deze zelven vragen om speelgeld. Ten slotte besluiten zij 
de horloges en snuifdoozen te laten beleenen. Joris wil 


371 


hiertoe uitgaan , doch de schel weerklinkt ; de kooplieden 
verlaten de kamer en de oude heeren met Sybrand komen 
binnen ; zij vragen Joris , wat hij gaat doen , en willen zelf 
geld op de voorwerpen geven. De zoons komen weêr binnen. 
Een der oude heeren zegt , dat zij hen met een zakje geld 
willen helpen , op pand. De zoons begrijpen niet , hoe de 
ouden er aan komen , doch zoodra zij het geld zien, 
verlangen zij meer , en vleien: 

Losbol. „Papalief,, ik ben zeer verlegen. 
Als gy nog zulk een beursje had, dan waare ik buiten nood. 
Gy overtuigt ons altemaal: uw goedheid is groot. 
Als gy 't hebt, zo geef het: ik zal 't geld aanstaande week 

weer bezorgen. 
Ik heb een' harddraaver gekogt, dien ik juist moet betaalen 
op morgen , 
Want anders raak ik myn crediet by de Piqueurs en Liefhebbers 
kwyt. 
Papa, het beestje kan vliegen, als men 't maar naar de 
kunst beryd. 
Daar zyn in de Dorpen al verscheiden zilveren zweepen mee' 
gewonnen. 
Ik heb 't op een dronken avond gekogt voor tweehonderd 
ducatonnen." 

Hij krijgt echter niets meer, evenmin als Lichthart. 
Allen verlaten de kamer, alleen Ernst en zijn kleinzoon 
blijven. De oude zit in een hoekje, met de hand onder 
't hoofd. 

Sybrand. „Zoekt gy wat te sluimeren, Grootvader ?" Ernst. „Ja, 
ik denk een uiltje te knappen. 
Ik ben vermoeid: want ik heb met Oom Hendrik wat . hard 
moeten stappen." 
Sybrand. „Gaa dan liever op uw kamertje." Ernst. „Ik ben 
verwonnen van de vaak." 
Sybrand. „'t Is hier wat woelig." Ernst. „Ligt dat ik in 
slaap geraak," 


372 


Ernst slaapt in. Rykerd komt binnen en vindt zijn vriend 
sluimerende. De kleinzoon roept zijn vader, en Rykerd 
dringt aan op de betaling van een grooten wissel; Lichthart 
verzoekt uitstel doch de andere wil er niets van 
weter - en d-reigt - met het wisselrecht (g"zelino^). Hij wil 
echter--eerst nog eens den ouden Ernst spreken. Lichthart 
en de kleinzoon gaan uit de kamer. 

Rykerd stoot Ernst aan , die alles gehoord heeft. Zij spreken 
af, dat Ernst de schuld van zijn zoon zal voldoen , maar 
zonder dat deze het weet; Rykerd moet dan zijn wisselrecht 
overdoen, daar Ernst zijn zoon wil benauwd maken. Tevens 
bespreken zij de huwelijksquaes tie. Ernst zal met Rykerd 
meegaan , om alles -te regelen. Hij roept dus: 

„Kinderen ! kinderen! ik ga met den Heer Rykert eens 
wandelen." 

De kinderen komen nu weer binnen. Lichthart is zeer 
ongerust, en voelt zich onwel. Eene koopvrouw in _oud 
porcelein komt haar waren laten zien, en waarschuwt heimelijk 
Lichthart, dat de sleeper, die nog altijd wacht om de 
familie naar de comedie te brengen, haar zoon is, en dat 
er politiedienaars wachten, om hem, zoodra hij buiten 
komt , in te rekenen. Lichthart's vrouw ziet , dat er wat 
hapert, en krijgt zóó de angst, en gevoelt zich zóó onpleizierig 
-, dat men om geneeskundige hulp zendt. Losbol 
vraagt ", wat er gaande is, en Lichthart verhaalt , hoe het 
met de zaken staat. 

Intusschen komt de Poëet terug:. 

„Ik heb de Vrienden naar de Comedie gebragt, maar ik ging 
heen; ik heb dat spel dikmaals. gezien. 
Daar maalt me een bruiloftsvaers in 't hoofd , dat af moet 
binnen een dag of tien. 
Het dient wat fraais te zyn, want ze zullen het laaten drukken. 


373 


't Is zulk een afgezaagde stof , , dat het naar myn zin niet 
zal gelukken. 
Ik kom hier een ombertje speelen, maar als ik iets bedenk, 
leg ik de kaart neer." 

In de plaats van een spelletje wacht hem 't verzoek om 
geld te leen. Dit kan de poëet echter niet, want zijn voogd 
heeft al zijne goederen „fideicornmis" gemaakt. Wel wil.hij 
een praktizijn gaan halen. 

Ernst komt binnen met _het bericht, dat er op zijn zoon 
„gepast" wordt. Ook oom Hendrik komt , en laat zich 
eenigszins scherp uit. Lichthart wil hun door den knecht 
„een staartje wyn of twee, die te middag zyn overgebleeven" 
laten brengen, doch de knecht heeft die al opgedronken, 
en geeft hun in de plaats eene kom brij. Hendrik 
ontsteekt hierover zoozeer in toorn , dat hij de kom met 
brij over den knecht heen werpt. Losbol is rechtvaardig 
genoeg, om nu toch te zeggen: „Papa heeft gelyk." 

De sleeper komt -binnen, en zegt, dat hij nog altijd 
wacht, en dat er een paar dienders in zijn sleetje zitten te 
waken. Hij krijgt bevel maar op te rijden,, natuurlijk onder 
overhandiging van eene ruime fooi. 

Nu beginnen Lichthart en zijne vrouw elkaar hunne ver

;

te verwijten.: wat Ernst doet opmerken, dat als-kwistingen 
kok en bottelier kij ven , aan den dag komt, waar spijs en 
drank blijft. Losbol's vrouw tracht hare nicht te doen bedaren. 
Losbol houdt zich stil , want: 

„Wy zouden ook wel kyven , maar wy kunnen ons capitaal 
daar door niet weerom krygen." 

Zijne vrouw voegt er, in tranen uitbarstend, bij : 

„Ik zwyg wel: doch ik denk niet te minder: ik hou zeer 
veel van myn' man. 
Ook heb ik zelf zo veel schuld, dat ik hem niets verwyten 
wil nog kan," 


374 


Losbol troost haar. De knecht kondigt de komst aan van 
Dokter , Barbier en Apotheker. De eerste en laatste worden 
weggezonden , de dokter echter niet dan na een glas wijn 
te hebben genomen , en gezegd te hebben , dat dit toch 
voor eene visite geldt. De barbier zal de dames ader laten 
voor den schrik, waartoe zij naar eene andere kamer vertrekken. 
Ook de praktizijn is gekomen , en geeft tot raad. 
den boedel en de schulden zóó te regelen , dat men bij een 
bankroet nog wat over houdt , wat Ernst eenige schrampere

.

aanmerkingen ontlokt. Lichthart zegt, zich te zullen bedenken. 
Allen verlaten de kamer , alleen Ernst blijft met Joris achter: 
hij zegt hem, dat hij nu wel mag vertellen, dat zij geld gekregen 
hebben. Hij wil hen langs een eerlijker wegredden. 

DERDE BEDRIJF. Dezelfde kamer. 

Lichthart en Joris bevinden zich alleen op het tooneel. 
De eerste vraagt, of de comedie nog niet uit zou zijn , dat 
de gasten zoolang wegblijven. Joris antwoordt , dat zij ge 

zullen terugkomen. Nu vraagt Lichthart, of-costumeerd 
het wel waar zou zijn, dat de oudelui uit de loterij hebben 
getrokken, en hoeveel het zou bedragen. Joris stelt 
hem op beide punten gerust. Ook zegt hij te gelooven, 
dat de oudelui hunne kinderen zullen helpen. Lichthart 
roept nu zijn neef en de dames, die, reeds in costuum , 
komen. Allen zijn evenzeer verblijd, en wenschen elkaar 
geluk, doch Joris begint de opmerking te maken, dat de 
oudelui hen wel eens in 't nauw konden laten. Dit wordt 
betwijfeld: 

„omdat het de grootste onredelykheid van de waereld wezen zou 
Dat zy hunne eigen kinderen niet in den nood zouden byspringen." 


Joris. vindt dit nog zoo zeker niet: zij zullen 

„den spyt die gy hen aangedaan hebt zo ligt niet kunnen 
vergeeten ; 


375 


Gy hebt hen versmaad; naar 't Oudenmannenhuis willen 

zenden; en altyd achteraf laaten eettin : 
Dat rekenen zy voor een groot affront, en zy hebben gelyk. 
Ik twyfel 'er aan of gy 'er wel iets van trekken zult, al 

waáren ze nog eens zo ryk." 

Toch blij ven allen vol hoop. Er wordt gescheld en Losbol 
roept vol haast: „Michel! Michel! doe eens open." 
De ouden treden binnen, en worden met veel complimenten 
ontvangen. 

Losbol. „Uw onderdanigste dienaar , Vader en Oom : wat zyn 
wy verheugd ...." 
Kwistg. „Welkom , Papaatje ! geluk met. ..." Lichth. ,,Papa-lief, 
we hebben met onuitspreekelyke vreugd ...." 

Zoetje. „We fflieiteeren je met de blyde tyding ...." Kw. 
,,Belief-je niet te gaan zitten ? Michel! geef eens stoelen." 
Losbol. „Zal Papa of Oom ook iets gebruiken ?" Lichth. „Een 

glaasje Caapse wyn ?." Zoetje. „Een eolombyntje ?" 

De oude heeren laten zich . niet foppen , maar vragen , 
wat die vreemde kleeren beduiden. Ernst zegt, dat zij 
nu maar eerst moeten gaan dansen, daar zij er toch voor 
gekleed zijn; maar voegt er bij: „zyt gy niet bang voor de 
Dienders ?" Nu is het ijs gebroken , en komen de jonge 
kooplie len met hun verzoek om, hulp voor den dag, doch' 
de vaders weigeren stellig. Al hun smeeken geeft niets. 
Daar de banketbakkersknechts over het tooneel komen, en 
eene tafel voor het souper aanrechten, zeggen zij.: 

,,Nu, kinderen, gy hebt het thans zo volhandig dat we u 
niet langer tot overlast willen strekken: 
Wy bedanken u voór alle blyken van tederheid, en zyn 
geresolveerd uit dit huis te vertrekken. 
Wy kunnen -nu ordentelyk leeven van onze inkomsten; en 
daardoor zyt gy van de zorg bevryd 
Om ons in 't Oudenmannenhuis te plaatsen : vaartwel! leeft 
altoos even vrolyk en verblyd." 

Lichthart erkent nu dat hj en zijn neef slecht geh ui



376 


deld hebben , maar werpt het op hunne „zorgelooze levens 

aart." Doch Hendrik deelt mede , dat zij hun geld-wyze en 
„op lyfrenten" zullen zetten, dan kunnen zij ruim leven, 
en hunnen kinderen nog wat meedeelen, wanneer die alles 
opgeteerd hebben. Ja zelfs is het mogelijk dat hij trouwen 
zal ; dan zou hij ten minste in zijne oude dagen nog gediend 
worden. 

De kooplieden vinden dit verschrikkelijk , doch de vrouw 
van Losbol wil de oudelui vermurven , en zegt: 

„Allerliefste Papaatje , we zullen je dienen zo lang als je leeft." 

en vervolgt op zijn schamper „Daar heb ik de proef 
van gehad": 

„Ik bidje dat je 't ons vergeeft." 

Ernst , naar z ij n plan gevraagd , zegt van zijn geld te 
willen leven , en tot erfgenamen de kleinkinderen te benoemen. 
Lichthart beproeft te dreigen met de zaken in 
handen van den praktizijn te geven, doch Ernst zegt, dat 
zij zelf crediteurs zijn en wel zullen toezien. 

Nu komt Joris tusschenbeide , en geeft als zijne meening 
te kennen, dat de ouds heeren nog eens in den bres moesten 
springen: zij moesten den heelen boedel overnemen, en 
laten verkoopen, en in 't vervolg moesten de zoons geheel 
anders gaan leven. Losbol wil dit terstond beloven , als zij 
maar gered worden. Ernst, als oudste, zal nu zeggen, wat 
zij reeds van plan waren, doch nog hadden verzwegen : 
eerst moeten de jonge kooplieden echter verklaren, of zij 
alles willen overgeven, 't geen zij ook doen. Daarna spreekt hij : 

„Kinderen , stelt u dan gerust: wy hebben ons beraaden tot 
behoud van ons en uw fatzoen. 
Wy zullen ons geld in de negotie aanleggen, en met u in 
compagnie doen; 
Die dan zal moeten gaan op de namen van Ernst, Hendrik 
en Zoonen. 


 377 

Dit huis is groot genoeg. Wy kunnen by malkander wooneii, 
En zullen alle Crediteuren betaalen tot eerien duit: 
Maar dan zult gy naar onzen zin moeten leeveri , of het huis uit; 
En dan zou je ongelukkig worden , en elders de kost moeten 


zoeken. 
Wy zullen onder de hand al de liefhebbery van poreelyn, 
rariteiten en boeken 
Door den tyd verkoopen , met de jagten, hofstede , rytuigen 
en paarden van de stal." 

De zoons beloven hunne vaders een geregelder leven te 
leiden. Ook de vrouwen verklaren hare dankbaarheid en 
hare goede voornemens , zoodat Ernst zegt: 

Wy hoopen dat we in genoegen met malkander zullen leeven." 

Om allen gelukkig te maken , brengt hij nu het huwelijk 
van den kleinzoon ter sprake, waarin de ouders toestemmen. 
Hij vervolgt: 

Ik verwagt hem straks met zyn Liefste hier: Heer Rykert 
heeft my ook beloofd meA te komen om 't uitsluitsel te hooren. 
En dewyl nu alles geschikt is, en de kosten gemaakt zyn 

tot het gastmaal, en het bal, 
Willen wy niet dat het gezelschap van Juffers en Heeren u 
bespotten zal: 
Laat ht den geheelen nacht deurstaan met danssen en banketteeren; 
Maar denkt dat het de laatste maal zal weezen, dat we u 
zulke verkwistingen zullen permitteeren." 

Spoedig verschijnt nu Rykerd met Zijne dochter, en den 
kleinzoon van Ernst. Het huwelijk wordt vastgesteld. Na 
eene kijfpartij tusschen den banketbakker en den knecht, 
die door 't stoeieii met de meiden allerlei ,,gesuikerd" pop 
pen werk heeft gebroken, komen al de gasten gecostumeerd 
binnen, ingeleid door Rymer, die de honneurs waargenomen 
heeft. Door 't optrekken van een achterseherm ziet men eene 
balzaal, en alle aanwezigeu beginnen den dans. 


378 


Dit is ongeveer de inhoud van het beste van Langendyk's 
tooneelwerken. In dit blijspel vinden wij eene duidelijke 
voorstelling van het leven van den koopmansstand , eene 
aaneenschakeling van levendige tooneeltjes , en de teekening 
van toestanden , die zeer zeker eomisch zijn. Daarbij is er 
hier natuurljkheid en waarheid in de karakters , iets wat 
wij b. y. in de Xantippe bijna geheel misten. 

Toch zijn er wel aanmerkingen te maken. Zien wij eens 
wat Jonek- bloet, die er overigens zeer mede ingenomen was, 
er tegen ingebracht heeft : „Er wordt in dit stuk misschien 
wat te veel geredeneerd, te weinig gehandeld. Voorts valt het 
niet te ontkennen, dat de figuren, ofschoon juist van teekening, 
wat al te veel gekleurd zijn ; dat de tegenstellingen van toe 
standen en karakters al te scherp afsteken. Daardoor dreigt 
niet slechts de natuurljkheid soms in caricatuur over te gaan, 
maar - en dit is de grootste grief tegen het stuk - door 
dit alles komt de didactisch-ethisclie streking zoo op den 
voorgrond, dat het geheel iets doctrinir-kils en dors verkrjgt. 

„Men ziet, dat de dichter oud en deftig geworden is 
en ernstiger dan misschien met het Blijspel overeenstemt. 
Zijn boert is tot een minimum ingekrompen, en liet Attisch 
Zout", waarvan hij ergens gewaagt, is niet mot kwistige 
hand gestrooid 

Ziedaar eenige grieven, die niet te miskennen zijn. Alleen 
is, dunkt mij, de uitdrukking doctrinair-kil en dor"1 te 
sterk. Mij althans heeft het spel dien indruk niet gegeven. 
Er wordt te veel in geredeneerd; in plaats van gehandeld; 
de -strekking komt te veel aan 't licht; de tegenstelling is 
wat sterk. Dát is zoo. Toch wordt de tegenstelling, die 
anders te scherp zou zijn, aanmerkelijk verzacht, toch wordt 
de gemiddelde temperatuur (als ik mij zoo eens mag uitdrukken) 
veel verhoogd door de houding van den kleinzoon. 

') Gesch. Ned. Lelt. Di. Y, bi. 27. 


379 


Deze wordt door Jonekbloet niet genoemd. Hij speelt dan ook 
geene groote rol , hoewel zijn huwelijk toch ook als slotapotheose 
dient, maar hoezeer slechts in ruwe omtrekken 
aangegeven, zijne persoon en die van zijne verloofde brengen 
eene zachte warmte in het stuk , doen de onbillijke behandeling 
van de ouders minder pijnlijk schijnen , daar zij in 
de atmosfeer om de beide oude heeren eene geur van liefde 
brengen. Wat het vele redeneeren betreft , reeds bij de 

Xantippe wees ik er op, dat dit mogelijk voor een deel een 
gevolg van zijn ouderdom was. 

Doch ondanks al die aanmerkingen , wat al redenen tot 
lof. Jonckbloet zelf geeft hem dan ook de eer , dat hij „als 
blij speldichter oneindig veel hooger staat dan zijne tij dgenooten 
; ja dat hij buitengewonen aanleg voor het comische 
drama bezat." Zelfs noemt hij bij zijne beoordeeling in 
verband met Langendyk , Breero en Molière. En werkelijk 
aan Breero doet dit stuk eenigszins denken ; het is minder 
tintelend, minder levendig, maar er is toch dezelfde geest in. 
Wat dit stak ook aan de spelen van Gerbrand Adriaensen 
doet denken, is de neiging tot uitweiden, het inlasschen 
van beschouwingen over tooneel , over kleeding, enz. In 
zooverre is er evenwel verschil, dat bij Langendyk ' de inlasschingen 
meer over verschillende personen verdeeld zijn, 
als algemeen gesprek, en daarbij in zekeren zin noodig tot 
teekening van personen, of tot beter begrip van toestanden. 
Deze uitweidingen zullen voor een deel wel in verband niet 
zijnen leeftijd staan; in zijne jongere jaren zal hij de neiging 
gehad hebben (Wederzyds Huwelyks bedrog) , maar hij bestreed 
die uit principe; hij streed immers voor een meer 
geregelden vorm van klucht en blijspel,, voor eene zekere 
regelmaat. Die meerdere uitweidingen zullen echter voor een 
ander deel te wijten zijn aan het feit, dat hij zelf niet 
de laatste hand legde aan dit blijspel Hierover later meer. 


380 


Het streven naar regelmaat zien wij in de verdeeling van 
den stof over de drie bedrijven van den Spiegel. 

In het eerste bedrjjf leert men de verhouding kennen 
tussehen de oude en jonge kooplieden ; men ziet de levenswijze 
van beide geslaehten. Men ziet ook , hoe de oude 
kooplieden een prijs trekken ; men hoort, hoe de jonge met 
hunne zaken staan. Ten slotte verneemt men, dat de kleinzoon 
verliefd is op de dochter van een der schuldeisohers. 
In het tweede bedrijf zijn de jonge kooplui in angst, zij 
hebben geen geld en moeten wissels voldoen. Gijzeling 
wacht hen. De vaders betalen de schuld , doch buiten weten 
van de zoons. Tevens wordt d huwelijksquaestie met 
den vader van het meisje besproken en voorbereid. In het 
derde bedrijf hebben de zoons het geluk der oude heeren 
vernomen , en worden , na eerst door hen op de proef gesteld 
te zijn, geholpen. Het huwelijk van den kleinzoon 
wordt vastgesteld. 

Aanmerkingen op de tooneelschikking mag ik hier echter 
niet achterwege laten. Het optreden, en afgaan der personen 
is niet altijd gemotiveerd; daarbij is het begin van 
het derde bedrijf niet gelukkig. Lichthart, die al vernomen 
heeft, dat zijn vader en zijn oom rijk zijn geworden, begint 
met eerst te spreken over de gasten en het bal, en dan 
eerst vraagt hij Joris naar de waarheid van liet gerucht. 
Met weglating van de elf eerste regels krijgt en een beter 
begin. Iemand als de in angst verkeerende koopman Lichthart, 
zou toch wel beginnen met te vragen naar het ge1d, 
dat hem muisschien zal kunnen redden. 

Wat de intrige betreft, deze is weinig ingewikkeld. Het 
aardigste er van is, dat de zoons eigenlijk al gered zijn, 
zonder dat zij het weten, zoodat al hun angst, al hunne 
pogingen ons comischer voorkomen. 

De karakteristiek eischt cene breedere bespreking. In 


381 


't algemeen is er tegen .aan te merken, zooals reeds gezegd 
is, dat de tegenstelling wat scherp is; en daarenboven dat 
de verschillende geslachten wel scherp tegenover elkaar 
staan , maar de personen van één geslacht te weinig ver 

Hendrik, Lichthart en Losbol, Kwistgoed-schillen. Ernst en 
en Zoetje, kan men twee aan twee als type nemen voor Bene 
reeks van personen. Toch is er wel een kleine nuanceering, 
maar te weinig sprekend. Dit staat in verband met Langen 

opvatting van Bene comédie de caractère, waarover reeds-dyk's 
gesproken is bij de behandeling van 't Wederzyds Huwelyks 
bedrog. Niet karakterontwikkeling, alleen de karaktertrekken 
wil hij weergeven. Natuurlijk zijn beide zaken niet geheel te 
scheiden , en zoo zien wij ook werkelijk de personen veranderen 
, en handelen onder invloed van gevoelswijzigingen. 

Gaan wij nu eens na op welke wijze de verschillende 
personen geteekend zijn. 

Vooreerst treden dan op den voorgrond de beide jonge 
Kooplieden Lichthart en Losbol. Zij hebben wel de oude 
firma van hunne vaders overgenomen, maar geenszins de 
oude levenswijze. Zoo eenvoudig die waren, zoo weelderig 
zijn zij. Zij bezoeken en ontvangen vrienden, rijden en 
rossen, doen mede aan al de kostbare liefhebberijen toen 
in zwang, koopen als begunstigers en tevens beoefenaars 
(tant soit peu) van dé wetenschap allerlei globes, atlassen, 
enz., ja houden zich zelfs bezig met het slijpen van kijkglazen. 
Met deze levenswijze brengen zij het zoover, dat 
zij op het punt staan een bankroet te maken , en toch 
kunnen zij niet tot stilstaan komen. Hunne vaders , die 
bij hen inwonen en die gedurig op hunne verkwistingen 
en de gevolgen er van wijzen,, behandelen zij verre van 
behoorlijk, ja, zij denken zelfs er aan, de oude heeren 
in een gesticht te doen opnemen. Knorrepot, paai en dergelijke 
benamingen komen niet zelden voor. Lichthart zegt, 


382 


dat zijn vader eigenzinnige grillen heeft; antwoordt op 
gegronde aanmerkingen: 

„Zulke drooge bokkens moet ik den ganschen dag van hem 
verdragen ," 

en dreigt zijn oom, die ook iets in 't midden wil brengen: 

„Praat gy me, Oom, gelyk Papa? Daar is 't vierkante gat." 

Losbol zegt tegen zijn vader, als deze Lichthart en Kwistgoed 
, die elkaar verwijten doen, wil kalmeeren: 

„Hou je er buiten Vader, je hebt er niet met al mee te doen." 

Over 't algemeen schijnt echter Losbol de minst scherpe 
te zijn ; de meeste onaangename bejegeningen komen van 
den kant van Lichthart. Als al de ellende uitkomt, is deze 
het ook, die zijne vrouw hare levenswijze verwijt, terwijl 
Losbol zegt, dat door kij ven het kapitaal niet terugkomt. 
Als Hendrik de brij den knecht over 't lijf werpt, zegt 
hij: Papa heeft gelijk. Toch wordt hem het plan toegeschreven, 
't Oude-Mannenhuis te baat te nemen. Lichthart 
schijnt de oudste , en anders de doortastendste te zijn ; 
op zijn naam schijnt de wissel van Rykerd te staan; op 
hem wordt „gepast" ; hij is het, die dreigt den praktizijn 
alles in handen te geven. Ook in de houding tegenover 
zijne vrouw is Losbol zachter; als zij schreit, troost hij 
haar. 

Deze beide karakters zijn niet onnatuurlijk. Beiden zijn 
in een roes van vermaken, de aanmerkingen van de 
oude heerera , die ze mogelijk billijken, maken hen kregelig 
; dit wordt niet minder, als zij zien, dat hunne za 

achteruit gaan. Minder natuurlijk is, vooral op hunnen-ken 
leeftijd , daar Lichthart reeds een volwassen zoon heeft, 
hunne spoedige omkeering; niet de verandering van gedrag 


383 

bij het vernemen van het geluk der ouden , maar hun 
toestemmen in alle voorstellen en hunne dankbaarheid. 
Voor zulk eene spoedige algeheele omkeering zijn ze te 
zwart geteekend. 't Eenige , dat ze verklaarbaar maakt , is, 
dat de beide mannen eigenlijk in ein soort dronkenschap 
verkeerden, en nu, bij den vreeselijken angst (gijzeling 
wacht hen), hun gemoed en hun verstand, die zij niet aan 
het woord lieten komen, de rechten hergeven. Vooral dat 
de oude mannen hen eerst in den waan houden , dat zij 
ondanks al het geld niet geholpen zullen worden, hen er 
op wijzen , hoe dubbel en dwars zij de ellende , die voor 
de deur staat, verdiend hebben, kan hen tot nadenken 
gebracht hebben. 

Naast die kooplieden staan twee vrouwen, die al het hare 
bijbrengen tot een spoedigen achteruitgang. Dit blijkt uit 
de verwijten, die Lichthart zijne vrouw doet. Ik laat hier 
het gesprek volgen ; het licht ons tevens in omtrent de 
levenswijze der lieden à la mode: 

Lichthart: . . .. „gy hebt my geruïneerd met uw kostelyk 
huisraad en prachtige kleêren. 
Door uw saletten , visiten en contravisiten , by de rykste 
Dames van de Stad. 
Púúr of ik all' de goud-en zilvermynen van Mexico en Peru 
in myn bezit had." 
Kwistgoed : . . . . . „Pleegt gy niet alle avonden met Losbol 
in de munt. of in 't heerenlogement te gaan? 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Hoe dikwyls kwam je 's morgens dronken t'huis! Wie weet 
wat geld gy hebt verteerd, 
Als je de geheele nacht had opgetrokken, gezoopen, en 
gekwinkeleerd ?" 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Lichth. „Hoe veel zakjes geld heb je me niet wel afgetroond 
om onnoodige dingen te koopen? 


384 

Word ons huis niet alle dagen van drempelmeiden , naaisters, 
fransse kramers en smoussen afgeloopen? 
Dan heb je uitdraagsters , dan poreeleinwyven met allerlei 
kostelyk en vreemd goed." 
Kw. „Durf jy geen honderd guldens besteden, als je een 
nieuwe pruik hebben moet? 
lieb je niet een' Atlas vail drie duizend guldens gekogt, 
die je nog moet betaalen? 
Heb je geen Telescopen, Microscopen, en een Camera Obscura 
laten haalen." 
Losbol. „Die heb ik ook: dat is een teeken dat we liefhebbers 
van kunsten en wetenschappen zyn. 
Wy studeeren in de natuurkunde." Kw. „Ja, in de natuurkunde 
van champagne en rinsse wyn." 
Losbol. „Wy zyn dikwyls heele uuren bezig om te draaijen, 
en glazen te slypen." 
Kw. „Ja, in de kelder van den Wynkooper ‚, dat kan ik 
begrypen. 
Of anders brui je maar aan de zwier,‚ naar de hofsteê 1), 

en hier en daar. 
Hoeveel oxhoofden wyn zuipje wel uit in een jaar ?" 
Lichth. »Je rekent de gansche comsumptie, denk ik ‚ van 't 

huishouden en 't tracteeren van de Yrinden. 
Als je daar nieuwsgierig na zyt, dan kan je ze in de Wynkopers 
reekeningen vinden 
Maar het zal niet half zo veel weezen, als gy met uw banket, 
confituren en snoepery verteert. 
Want gy houdt geduurig salet ‚ zo dikwyls als jy 't begeert." 

Evenals tusschen de beide mannen, is er ook tussehen de 
vrouwen verschil. Evenals Losbol minder heftig is dan 
Lichthart, schijnt ook Zoetje, zijne vrouw, iets zachter 
dan die van Lichthart. Zij is meer van haar eigen schuld 
overtuigd en terwijl haar neef en nicht kijven, schreit zij, 
en zegt: 

1) Villa, optrekje. 


385 


Ik zwyg wel ; doch ik denk niet te minder : ik hou zeer 
veel van myn man. 
Ook heb ik zelf zo veel schuld , dat ik hem niets verwyten 
wil noch kan." 

Ook zij gedragen zich tegenover de ouders van hunne 
mans niet zooals het past , maar het uit zich bij haar meer 
in halfspottende gezegden , als b. v. over de spinnewielen; 
zoo zegt de eene op eene aanmerking over dure thee: 
„Meenje dat ik niet kan proeven." Als zij in het nauw 
gebracht zijn , komen zij tot andere gedachten. Kwistgoed 
kan, als er sprake is van den inboedel te verkoopen, zich 
er eerst nog moeilijk mee vereenigen, en vraagt: 

„Zou ik myn porcelyn niet behouden ?" 

Als de oude heeren alles tot een goed eind gebracht 
hebben, omhelzen zij ze. 

Bij deze beide kooplieden en hunne vrouwen waren nu 
de twee oude vaders. Zij zijn er geheel het tegenbeeld van. 
Als zij gedurende het feest samen zitten te praten , teekenen 
zij zich zelve als eerlijke kooplieden, geacht aan de 
beurs, deftig maar eenvoudig: 

„Heeft de negotie ons tegen geloopen, wy zyn echter niemand 
schuldig. 
Zyn wy niet altyd deftige kooplieden geweest, en daarvoor 
op de Beurs bekend? 
Is er wel iemand een duit by ons te kort gekoomen ?` 

Zij schijnen dus tegen 't eind van hun koopmanschap 
minder gelukkig geweest te zijn, doch zonder hun schuld: 

„Kunnen wy gebeteren dat ons de hemel bezogt heeft met 
tegenspoed ?" 

Bij het huwelijk van de zoons hadden zij hun elk eene 
halve ton kunnen meêgeven. Zij hebben nu alleen nog elk 
25 


886 

een sommetje in de zaak, doch zij willen dit niet voor 
zich er uit nemen, om hunne zoons niet nog meer in 't 
nauw te brengen. Zij hebben dus alles over voor hunne 
kinderen. Nu zij hen echter zoo weinig liefderijk behandelen 
, zijn zij zelf ook niet zachtzinnig meer; zij kunnen 
niet nalaten, telkens aanmerkingen te maken op eene levenswijze, 
die hunne zoons moet ruïneeren. De toon is dus dik 
niet zacht: Ernst zegt tot Lichthart:-wijls 

„Brui maar heen 
Naar uw uitzúipers, die je den honing om den mond weeten 
te smeeren." 

Hendrik is in zijne woorden scherper, spotachtiger, als 
de zoons in 't nauw zijn; zoo zegt hij b. y.: 

„Ik heb je vergeeten geluk te wenschen met de vermeerdering 
van uw jaareu. 
Ik hoop dat gy voortaan niet verder achteruit zult vaaren." 

Als zijn zoon van een harddraver spreekt, zegt hij: 

„In hoe korten tyd zou je daar wel mee naar Vianen kunnen 
ryën? 
Wel, probeer het eens met het opengaan van de poort. Eer 
je in arrest raakt." 

Later maakt hij de jonge kooplui nog benauwder door van 
een huwelijk te spreken. Toch heeft hij met zijn broeder 
reeds besloten, hen te redden. 't Is dus alleen het bog, 
dat het kwaad moet uitbijten. Ernst is ook veel ouder, en 
hij is het dan ook , die het plan uiteenzet, en besluit met de 
hoop uit te spreken op een gelukkig gemeenschappelijk leven. 

Ernst is meer geheel een oude man; hij valt spoedig 
in slaap, en is zoo moede, omdat Hendrik , de jongere,

, 

hem zoo gauw liet stappen. 
Bij al hunne knorrigheid hebben zij de goede eigenschap, 


387 


dat zij het erkennen. Dat maakt ons te zachter voor hen 
gestemd. Ja Man," zegt Ernst: 

„Ja Man, wy zyn oud , en wy worden lastig. 
„Ik voor my, ik wil het wel weeten : ik ben vry wat kwastig." 


Een bewijs van die kwastigheid zien wij in het feit, dat 
hij , die ook wat aan de dichtkunst gedaan heeft, den banketbakker 
heeft opgedragen , als versiering voor de taarten 

o. a. twee Oostindievaarders te nemen, 
„Bemand met gesuikerde Lichtmissen, die hun goed hebben 
verteerd. 
De naamen van de schepen zyn de Faeton, en de Icarus, 
die op het Stadhuis is uitgehouwen." 

Die beide oude kooplieden zien wij voor ons, wij 
meenen ze te kennen, wij krijgen hart voor hen, ondanks 
hunne knorrigheid. Tusschen die twee geslachten, in zulk 
eene bijna vijandige houding tegenover elkaar staande, 
verschijnt als een zonnestraal de persoon van den kleinzoon, 
het derde geslacht, en naast hem ' zien wij Rykje, 
zijne verloofde. Als eene oäse in eene woestijn is het 
tooneeltje van de begroeting van Ernst door deze beide 
openhartige, liefderijke jonge menschen te midden van de

-

scherpe woorden van de oude en jonge kooplieden. Het 
huwelijk van deze beiden interesseert ons dus, zonder 
dat het eene groote rol speelt in het stuk. 

Behalve deze personen trekt ook nog onze aandacht 
Joris, de boekhouder. Hoewel het niet aangegeven is, zie 
ik in hem den oud-gediende, vertrouwde van de oude 
patroons, overgegaan aan de jonge, en ook dezen gunstig 
gezind. Hij waarschuwt hen, doch is, als zij het 
absoluut willen, bereid op hunne horloges en snuifdoozen 
geld te verschaffen. Als de oude patroons hem uitvragen, 
verzwijgt hij echter niet, wat hem opgedragen is. Als 


388 


hij mag vertellen van de prijzen uit de loterij, laat hij 
zich eerst tegen Lichthart uit, dat hij niet twijfelt, of de 
oude lui zullen wel bijspringen;; doch als deze, de neef en 
de beide dames als 't ware de buit al verdeelera , kan hij 
niet nalaten de goede ouden te wreken door te zeggen, 
dat zij de jongelui in de benauwdheid zullen laten, om de 
slechte behandeling van hen ondervonden. 

Ten slotte komen in dit blijspel nog eenige personen, 
die niet op den voorgrond tredend, toch nog eenig licht vatten. 

Vooreerst de prokureur,, een type van den weinig nauwgezetten 
man van de wet , wiens geweten door hem zelven 
aldus wordt omschreven: 

„Onze conscientie bestaat daar in en die volgen wy altyd , 

Dat wy onze Meesters zoeken ryk te maaken, door list en 

door vlyt. 

Als een praktizyn dat niet doet, dan doet by zonden. 

Hy is immers aan zyn' meester, en niet aan de Crediteuren 

verbonden." 

Verder een persoon, die ons meer belang inboezemt, 
de poëet Rymer. In hem zien wij reeds het type, dat wij 
later met scherper lijnen zien in Lucas Helding , den huis poëet 
van den heer Blaek in Ferdinand Huyck. Wel is de 
verhouding hier nog niet vernederend, het is hier nog niet 
de arme dichter, die, om aan den kost te komen, zich 
alles moet laten welgevallen; hij leeft integendeel van een 
klein kapitaaltje, dat zijn voogd voor hem heeft vastgezet; 
ja, hij biedt zich zelf aan om een ombretje te spelen en 
maakt de voorwaarde , dat hij de kaarten neerleggen zal, als 
hem een versregel invalt; hij zit mee aan tafel, zonder dat 
hij een verjaardicht gemaakt heeft. Maar toch, de wijze, 
waarop hij het onthaal van Lichthart prijst, waarop hij 
de thee roemt, het naar de comediebrengen van de gasten, 
terwijl hij zelf niet wil blijven, dus als 't ware begeleiden 


389 


in naam van den gastheer, het weer afhalen van de gasten 
1), dit wijst reeds heen naar 't dragen van de parapluie 
door fielding. Hij speelt als 't ware voor Ceremoniemeester,, 
hier nog half eerepost, later ontaard in de bediening 
van een loontrekkend hofmeester. Als het gezelschap bijeen 
is, richt hij zich tot den ouden Ernst , uit goedigheid , 
misschien ook uit eene soort van plichtgevoel, en komt bij 
toeval in een gesprek over poëzie en tooneel. Daar dit zeer 
interessant is, laat ik het in eene noot volgen 2). 

1)» Heer Lichthart, ik heb, volgens uw verzoek, uw plaats waargenomen, 
En all' d'honneurs gedaan." 
2) Rymer. »Wel Papa, gy steelt myn hart. Zyt ge zulk een liefhebber 


van de poëzy ? 
Dan heb ik veel respect voor u: geloof my vry." 
Ernst. »ik pleeg wel eens een gedicht te maaken op myn maagschap 

en vrinden: 
Maar ik heb somtyds een paar uuren werk om het rymwoord te vinden. 
Ook heb ik eens in myn jeugd in een Kunstgenootschap geweest. 
Maar ik moest het verlaaten: want ik was niet verheven genoeg 

van geest. 
Ik heb eens drie jaar aan een Fransch Treurspel gerymd, en als ik 

het zag gelukken, 
Kon ik het niet gespeeld krygen: eindelyk scheurde ik het aan stukken, 
Omdat ik 'er een beter vertaaling van zag. Myn eigen vindingen 

waaren ook onnut: 
Want de beste stoffen tot Treur-en Blyspelen waaren uitgeput. 
Ik heb gezien dat ik wel twintig jaaren te laat in de waereld ben gekoomen. 
All' wat fraai is, vond ik vertaald. En word 'er een nieuw stuk in 't 

fransch vernomen , 
Dan vallen 'er aanstonds een vyf zes Poëeten te gelyk op, die de 
rymkunst verstaan: 
En eer een ander begonnen heeft, hebben zy altemaal al gedaan." 

R. »Het waar' nutter dat ze zelf een goed spel uit het hoofd konden 
maaken." 
E. »Dan moest men de taal en de tooneelwetten verstaan, en een' 
geest hebben tot verheevene zaaken." 
R. »Daar zyn evenwel Vaderlandsche Spelen, waarmede de Dichters 
lof hebben verdiend.." 
E. »Dat beken ik; maar hun getal is zeer klein, myn Vriend," 

390 


Het kan ons niet verwonderen , dat er een knecht in dit 
blijspel komt, die Vlaamsch spreekt. 
Wat inkleeding en uitwerking betreft, er wordt wat veel 
geredeneerd, de geestige zetten zijn niet overvloedig, maar 

R. »Wel, Vondel en Hooft dan ?" — E. »Hunne Spelen zyn heerlyk, 
zinryk en verheven: 
Maar zy waaren in dien tyd meer in de taal en dichtkunst, dan in 
de tooneelwetten bedreeven. 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

R. » Wat dunkt u van de Speelers ? zyn ze wel zo goed als in vroeger tyd ?" 
E. »Mynheer, sommigen zyn beter, anderen wat minder: elk doet 
zyn vlyt." 
R. »Ik moet u iets vraagen. Dunkt u niet dat de Acteurs voel beter 
dan voor dezen speelen, 
Sedert dat het hen vergund is jaarlyks de vruchten van twee tooneelstukken 
te doelen ?" 

E. »Ja, dat heb ik wel opgemerkt: dat hebben de Heeren zeer wel bedacht. 
Want door goede belooning word de Schouwburg in staat gebragt. 
Indien ze noch verder geliefden te gaan; en op die wyz' de Poëeten 
te beloonen, 
Dan zou men haast op den Schouwburg nieuwe en fraaije stukken 
zien vertoonen , 
En veele oude prullen zouden met 'er tyd raaken aan een' kant." 

R. »En waarin zou die belooning bestaan ?" — E. »Gelyk in Frankryk 
en in Engeland. 
Als er een Tooneelstuk van eigen vinding wordt vertoond binnen Londen, 
Dan word' er een spel voor den Dichter gespeeld, en de voordeelen 

hem t'hu.is gezonden. 
Dat wekt de geesten op, en maakt de Liefhebbers kloek. 
Dan zouden 'er geen fraaije Spelen halfafgedaan blyven leggen in een' hoek, 
En men zou zien dat onze Natie ook bekwaam was om groote geesten 

aan te kweeken." 

R. »Onze Poëeten zouden veel te genereus weezen om van zulke dingen 
te spreeken. 
E. En waarom zyn 'er de grootste Dichters in Vrankryk, en onder 
anderen Voltaire niet te genereus toe geweest, 
Die duizenden ontfangen heeft voor de vruchten van zyn' geest? 
Is het geen schande voor de Schilders dat zy beloond worden, het is 

geen schande voor de Poëeten. 
Want de Dichtkunst en Schilderkunst zyn zusters, gelyk wy weeten," 


391 


wij vinden eene massa van levendige tooneelen, een groot aantal 
kleine trekjes, die de juiste verhouding, het rechte karakter 
teekenen. Het geheel loopt regelmatig; er is iets natuurlijks in. 

Ik wil dit met enkele voorbeelden bewijzen. Hoe levendig 
is het tooneeltje, waar de beide oude Heeren bijeen 
zitten , terwijl de zoons feest vieren. Zij spreken er eerst over, 
dat men hen niet genoodigd heeft. Dan zegt Ernst: 

„ff et zy zo 't wil : het gezelschap , zou me tegenwoordig niet 
bevallen. 
Ik heb van kwaadheid niet willen eeten, Hebt gy een doos in 
uw zak? 
Ik heb tegenwoordig een' natuurlyken trok tot een pyp tabak 
Ei, Joris, wil je eens een paar pypen krygen ? wy zullen eens 
rooken. 
Broeder hebje lust tot dat kliekje ?" 

Het hun voorgezette schoteltje lokt ook Hendrik niet aan: 

„Neen ik wil ook wel eens smooken. 
Heb je ook iets nieuws ?" — Ernst. „Wel ja. Onze jongens 
zyn ons moe. 
Zy willen ons de kost niet meer geven : wy moeten naar 't 
Oudenmannenhuis toe." 
Hendr. „Wel , dat denk ik immers niet." — Ernst. „Ja, Man, 

wy zyn oud, en wy worden lastig. 
Ik voor my, ik wil het wel weeten: ik ben vry wat kwastig. 
Het capitaaltj e , dat wy nog hadden, hebben wy onder onze 

kinderen staan. 
Maar het spyt my, Broer : wy hebben zeer onvoorzichtig gedaan. 
Nu stooten zy ons met den voet. Hadden wy het brood onder 

den arm gehouwen, 
Dan zouden ze ons geen smaad kunnen aandoen, die ik nooit 
van hun had kunnen vertrouwen." 

H. „Ach , Broeder! hadden wy in tyds ergens onze kost gekogt, 
enz, enz," 

392 


Is het niet , of we de twee oudelui zien zitten , met de 
pijpen in den mond, klagende over het onverdiende lot ? 

Even goed geslaagd is ook het boven geciteerde tooneel, 
waar de kinderen de oude Heeren gelukwenschen , en 
fêteeren , natuurlijk om der wille van het smeer. 

Om niet te veel te noemen, wijs ik nog slechts op het tooneel, 
waar de beide vaders hunne zonen in 't nauw brengen 
door te veinzen, dat zij niet willen helpen. 

Op een kleinen trek, die den toestand schetst, vestig ik 
nu de aandacht en wel op de eerste regels van het stuk. 
Juist geeft de knecht den ouden Ernst zijn schotel spijs 
met de woorden: 

„Oldvóóder,, dóór stóót een schotelken. Wil stoe nigt vretten ? 
De spies is kold geworden: ik sol 'er een luttel vuur onderzetten.," 
als de banketbakker binnenkomt met „de venezoenen , de 
pastyen en het koud gebraad." 
Welk eene bitterheid klinkt er niet uit de woorden: 
„Dat is genereus, jongens ," als Ernst verneemt, dat men 
hem en zijn broer in een gesticht wil besteden. Hoe teekent 
het de onrechtvaardige behandeling, door de ouden onder 
-vonden. 
Bijzonder natuurlijk is het gesprek, op zichzelf gedeelte 
een hors-d'oeuvre, over tooneel en poëzie , begonnen-lijk 
door Rymer met eene lofrede op het tractement, later 
bijwijlen afgebroken door eene bittere aanmerking van 
Ernst , die onder het gesprek anders geheel op dreef raakt, 
en dan overgaande op de thee, die door Rymer zoo geroemd 
wordt. 

„Wel , Madame, dat is excellente thee! zy is geurig, en ze 
is als fluweel in den mond. 

Wel ik moet bekennen dat ze door de heele kamer ruikt. 
Ik wist niet dat 'er zulke thee was: ik heb ze nooit zo gedronken." 


 393 

De meerdere natuurlijkheid ; de grootere losheid , die 
terstond in 't oog valt in vergelijking met de andere blijen 
kluchtspelen van Langendyk, is zeker ook voor een groot 
deel toe te schrijven aan de vrije maat ; terwijl wij in al 
de oorspronkelijke stukken den jambischen versmaat vinden 
, is dit met den Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden 
niet het geval. Evenmin vinden wij dien in den Cartouche, het 
door hem berijmde stuk. Dit geeft ons iets te denken , en 
hierover sprekende komen wij geleidelijk tot het nagaan 
van het ontstaan van den Spiegel. 

In Cartouche vinden wij geene jamben, maar eene vrije 
maat. Dit stuk liet hij alleen drukken , omdat de vrienden 
eene volledige verzameling van zijne tooneel-werken wilden. 
bezitten , terwijl hij zelf verklaart het alleen gemaakt te 
hebben om de kas der Godshuizen te stij ven met de opvoering 
van een stuk, dat in Parijs zoo'n opgang maakte. 
Diezelfde vrije vorm komt voor in den Spiegel, dien hij 
zelf niet afmaakte. Zou daaruit niet op te maken zijn, dat 
hij begon met een stuk te rijmen in vrije maat, om 
later de regels te verwerken tot geregelde jambische verzen 
? In den Spiegel was hij nog zoo ver niet, in den 
Cartouche vond hij het jambische galakostuum niet noodig; 
dit vertaalde stuk , alleen om de kas te vullen bewerkt , 
kon 't wel met een huis-pakje doen. 

Wij zeiden daar, dat hijzelf zijn beste stuk niet voltooide : 
dit lezen wij in het L e e v e n: „Ook vond men, naa zynen 
dood, den Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden, welk 
tooneelstuk, nog niet ten einde gebragt zynde, door twee 
Amsterdamsche Dichters, die door hunne uitmuntende 
poëzye voorlang eenen onsterflyken naam verwierven, beschaafd, 
voltooid en in die orde gebragt is, zoo als het 
tans het licht ziet." 

Drie vragen doen zich nu hier ter beantwoording op: in 


394 


hoeverre zijn er vreemde handen aan geweest , d. w. z. 
wat is er van Langendyk, wat niet ? wie zijn de dichters, 
die het voltooiden P en wanneer zou door Langendyk het 
blijspel ontworpen zijn? 

Wanneer wij den Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden 

lezen , vinden wij geen verschil tussehen de bewerking der 
verschillende deden , althans niet wat wijze van uitdrukken 
betreft ; uit ons zelve zouden wij zeker niet aan verschih 
lende handen denken. Alleen in den vorm. der versregels, 
in de lengte, zien wij een verschil tusschen het eerste gedeelte, 
loopende van het begin tot het 3e tooneel van het Iiie Bedrijf, 
en het tweede gedeelte, van genoemd tooneel tot het eind. Vóór 
dat tooneel is de langste regel 31 lettergrepen, wat dan nog zelden 
voorkomt in de 75 bladz., terwijl wij daarna, in de laatste 
14 bladzijden, enkele regels van 32 tot 43 sylben aantreffen. Dit 
brengt ons er toe aan te nemen, dat Langendyk tot daar gekomen 
was, toen hij stierf, of althans het werk uit de hand 
legde. De tooneelen, die er op volgen, zullen dus de twee 
dichters hebben gemaakt, en wel waarschijnlijk naar de 
proza-aanteekeningen van Langendyk. Hiervoor pleit de 
eenheid, die er tusschen de beide deelen bestaat; de toon 
is geheel dezelfde. De eerste bedrijven zullen zij hebben 
beschaafd; dit zal wel in kleinigheden bestaan hebben. Hoe 
komt het nu, dat Langendyk, die gaarne Molière volgde, 
hoewel hij op oorspronkeljjkheid grooten prijs stelde, hier 
terugkeerde tot de oude maat van het kluchtspel ?Was het 
dan lust tot oorspronkeljkheid? Neen, want dan zou hij in 
de Xantippe, een blijspel, waaraan hij juist veel waarde 
hechtte, omdat het geene navolging was, allicht ook die 
maat gebruikt hebben. 

Denken wij nu eens aan Cartouche , dan komen wij tot een 
ander denkbeeld, en wel, dat Langendyk begon met het 
stuk te berjmen, d. w. z. naar een proza-opzet in vrije 


 395 

regels met rijmwoorden te schrijven , en dale eerst die 
lange regels in jambischen vorm versmeedde , wat dikwijls 
die stijfheid , dat gebrek aan natuurlijkheid gaf. In Cartouche 
vond hij dat berijmen voldoende , bij den Spiegel 
was hij nog zoover niet ; hiervan had hij het proza-opstel, 
eerst tot het begin van het derde bedrijf berijmd, maar 
nog niets in jambes omgezet. De bewerkers „betittelden ," 
zooals Hooft zei , het begin , en zetten het proza in vrije, 
dikwijls overmatig lange regels om. 

Dat niet de geheele berij ming, ook van het eerste gedeelte, het 
werk is van de twee Amsterdamsche poëeten, blijkt, dunkt mij, 
duidelijk uit deze woorden van het L e e v e n: „welk tooneelstuk 
... , door twee Amsterdamsche dichters.... beschaafd, 
voltooid en in die ordre gebragt is, zoo als het tans liet licht 
ziet." Was de geheele berijming hun werk geweest, wij 
hadden dan zeker het woord beryrnd gevonden, in plaats 
van alleen beschaafd. Evenzoo spreekt de uitgever Bosch 
in het voorbericht van Dl. IV van „nazien en voltooyen." 
Wat hun werk, vooral het voltooien, het aanvullen, althans 
op maat en rijm brengen, betreft, dit verdient allen 
lof; immers de geest, de stijl van het laatste past zeer 
goed bij het eerste gedeelte, zoodat wij bijna geen verschil 
opmerken. 

Wie zouden nu die dichters zijn? Inwendige gegevens 
hebben wij niet; uit stijl en taal iets af te leiden is hier 
moeilijk, om niet te zeggen onmogelijk. Alleen de tijd kan 
ons eenige aanwijzing geven. Ook de bepaling in het Lee ven, 
dat zij „door hunne uitmuntende poëzye voorlang eenen 
onsterflyken naam verwierven" kan iets helpen, maar niet 
veel; immers onsterfelijke roem was toen zeer goedkoop 
onder letterkundige vrienden. 

In aanmerking komen m. 

H. J. Roullaud, bekend ook als tooneeldichter; reeds heb 

396 

ik elders twee treurspelen van hem genoemd, alsmede 
zijne vertaling van den Krelis Louwen. Later heeft hij 
ook eenige blij spelen vertaald. 

N. S. van Winter, bij den dood van Langendyk reeds als 
dichter , ook voor het tooneel , bekend; van hem vindt 
men een lofdicht voor de Graaven (1745). 
Lucas Pater, bekend als schrijver van een treur-en een 
zinnespel, en vooral door zijne mengelpoëzie; ook hij 
schreef een lofdicht op de Graaven. 

Fr. van Steenwyk, de Jonge, tooneeldichter, zoon van Langendyk's 
vriend. 

R. Marcus, tooneeldichter; ook hij schreef een lofdicht bij 
de Graaven evenals 
J. Fr. du Sauzet, ook tooneeldichter. 
Het waarschijnlijkst komt mij voor, aan te nemen, dat 
twee van de vier eerstgenoemden de bedoelde Amsterdamsche 
poëeten waren. 
Volgens het L e e v e n heeft Langendyk dit blijspel evenals 
Xantippe en Papirius „in zyne jeugd" ontworpen. 
Omstreeks welken tijd dit geweest is , valt zeer moeilijk te 
zeggen , daar men niet weten kan, of een woord, eene zaak, 
die ons op 't spoor zou kunnen brengen, er soms eerst bij 
't voltooien ingebracht is. Jonckbloet gaf als mogelijkheid 
op, dat de fortuinsverwisseling van den Amsterdamsehen 
koopman Koolaert hem zou hebben geïnspireerd. Dit zou 
niet onmogelijk zijn. Deze was de man van Elizabeth Hoofman, 
de dichteres, eene Haarlemsche van geboorte, en 
misschien familie van Jacob Hoofman, die door zijne vrouw 
vermaagschapt was aan Langendyk's neef Izaak Buy3sant 1). 
Pieter Koolaert leefde weelderig, doch moest zich later naar 

1) Zie blz. 114. 


397 


Lisse terugtrekken, om daar een kommerlijk bestaan te 
leiden. Dit was omstreeks 1713 ' ). Men zou dan geneigd 
zijn, den eersten aanleg van het blijspel omstreeks dien tijd 
te stellen. Dan zou men de toespelingen op den windhandel 
, die er in voorkomen, moeten toeschrijven aan de dich 

voltooiden en beschaafden. Het komt mij-ters , die het 
evenwel waarschijnlijker voor , dat ze van Langendyk zelf 
zijn , en dus het eerste ontwerp in later tijd gemaakt is. 

Voor de meening, dat men het werkelijk later moet stellen, 
zijn echter sprekender argumenten. In de eerste plaats de 
verdiensten van het stuk zelf; deze alleen toe te schrijven 
aan de verbeterende hand van den oudgeworden schrijver 
en de beschaving der twee Amsterdammers, dunkt mij niet 
gewettigd. Vervolgens is het minder te denken, dat Langendyk 
omstreeks 1713 een tooneelstuk onafgewerkt zou 
laten liggen, vooral een, dat zooveel goeds had. Maar het 
afdoende argument is zeker de overeenkomst, die er bestaat 
tuschen den Spiegel en een Fransch tooneelstuk, dat eerst 
van later dagteekening is. 

In 1728 werd te Parijs opgevoerd 2) een blij spel getiteld 

Les Fils ingrats. Comédie en vers , en 5 Actes par Monsieur 

P i r o n. Waarschijnlijk zal het stuk niet veel vroeger ver


vaardigd, althans niet in druk verschenen zijn. 

De inhoud van dit blijspel is de volgende: 

EERSTE BEDRIJF. G é r o n t e heeft, al wat hij had, onder 
zijne drie zoons verdeeld, die hem nu veronachtzamen. Hij 

1) Zie Dr. J. van V 1 o ten. Bloemalezing uit de Dichters der 18e 
eeuw,, bl. 1. 

_) Dit vond ik vermeld in de reeds genoemde Duitsche bewerking van 

J. Dunlop's History of Fiction door F. Liebrecht. 
Van de Fils ingrats heb ik slechts eene uitgave van 1738 gezien. 
Het is ook verschenen als L'École des Pères. 
Zie Dunlop --Liebrecht bl. 273. 


398 


wil de onverzorgde dochter van een oud vriend en weldoener 
, aan een zijner zoons uithuwelijken. Een broeder 
van Géronte raadt hem , het hun te bevelen , daar verzoeken 
toch niet zou baten. Géronte is zeker , dat zij het 
gaarne doen zullen , en laat het meisje reeds komen. De 
zoons zijn allen verliefd op het meisje , dat zij voor eene 
rijke Gravin houden. Géronte's broer en de knecht zetten 
een plan op touw om de zoons te straffen , en den ouden 
man zijn goed terug te bezorgen. 

TWEEDE BEDRIJF. Géronte laat den knecht zijne zoons 
roepen. In^usschen verdedigt hij in een gesprek met zijn 
broeder de handelwijze tegenover zijne kinderen. Deze loopt 
echter boos weg over zooveel zwakheid. De knecht komt 
en verneemt , dat Géronte zich terug wil trekken in 
een buitenwoninkje. Hij bewerkt nu heimelijk , dat de bewoner 
van dat huisje (de vader van den knecht) komt 
zeggen, dat het door een brand vernield is. Intusschen 
bericht hij den zoons, dat hun vader veel geld heeft ontvangen. 

DERDE BEDRIJF. De zoons komen , en toonen zich zeer 
hartelijk. Als hij echter verteld van den brand, verkoelen 
zij en slaan het voorstel omtrent het huwelijk af. De vader 
doorziet nu zijne zoons. De knecht doet hen gelooven 
dat het verhaal van den brand alleen een verzinsel is, dat 
hij integendeel werkelijk veel geld heeft ontvangen. Zij 
willen trachten, hun gedrag te doen vergeten. 

VIERDE BEDRIJF. Op eene gefingeerde uitnoodiging komen 
de drie broeders bij de rijke gravin, d. w. z. het bewuste 
meisje, dat van hun gedrag gehoord heeft. Zij bemerken, dat 
er bedrog in 't spel is, maar doen toch elk op hunne beurt het 
woord. Zij eischt , dat zij hun vader beter zullen behandelen. 

VIJFDE BEDRIJF. De knecht maakt de zoons wijs , dat 
het meisje, schoon geene gravin, door het terugkomen van 
een schip zeer rijk geworden is. Het meisje zelf gelooft dit 


 399 

ook , en wil Géronte meedeelen van haar rijkdom. De zoons 
hebben op hoop van zegen aan Géronte's broer elk eene 
som toevertrouwd voor hun vader , en willen allen om strijd 
het meisje huwen. Het meisje echter besluit Géronte hare 
hand aan te bieden , wat deze na eenigen strijd aanneemt. 
De broeder vertelt , dat alles list was , dat noch Géronte, noch 
het meisje rijk is , en dat het buitenhuisje niet is verbrand; 
van zijn eigen geld wil hij echter eene som geven, en tevens 
overleveren het geld , door de zoons gegeven, opdat Geronte 
en het meisje goed kunnen leven. Géronte wil uit blijdschap 
over zijn geluk nog eens vergiffenis schenken en geeft 
den zoons het geld terug. 

Door dit alles vlecht zich de hofmakerij van den knecht 
aan het dienstmeisje van de zoogenaamde Gravin , heen, 
waarbij de schaamte van den knecht over de lage betrekking 
van zijn vader, aardige scènes doet ontstaan. 

Wat de intrige betreft, zien wij , dat bij Langendyk het 
zelfde hoofdmotief voorkomt: de slechte behandeling van 
een vader door zij ne zoons na het overgeven van zijn bezit, 
de geveinsde hartelijkheid dier zoons in de meening, dat 
de vader rijk is, de straf van de zoons, en vergiffenis 
tot slot. 

Is het nu waarschijnlijk, dat Langendyk het Fransche 
stuk van verre of van nabij gekend heeft, of kan hetzelfde 
motief uit eenzelfde bron geput zijn, of uit verschillende 
bronnen, die weer op één ouderen oorsprong wij zen 

Dezelfde intrige komt voor in de vierde novelle van 
Marco Cademosto da Lodi (1543) 1), waar zij dezen 
vorm heeft: een vader wordt arm door de verkwisting zijner 
zoons, die hem dan verlaten; hij veinst een schat gevonden 
te hebben , en nu passen zij hem zorgvuldig op; bij zij n 

') Zie Dun 1 o p — I, i e b r e c h t , bl. '273, en vooral de aanmerking 348. 


400 


dood vinden zij niets. Uit deze novelle is waarschijnlijk 
ontleend een verhaal in de Pieuse Recreation cd'Angelin 
Gazée etc. mis en fran^oys par Remy. Rouen 1647. Vroeger 
dan bovengenoemde novelle kwam ze reeds voor onder de 
novellen van S e r c a m b i, uit Lucca (1410). 

In Luthers Tischreden Cap. 36 komt het verhaal ook 
als afschrikwekkend voorbeeld voor de ouders en tevens 
voor de kinderen, want het komt overeen met de novelle 
van Cadamosto da Lodi. 

Piron zal waarschijnlijk uit de Pieuse Recreation of direct 
uit de Italiaansche novelle geput hebben, wat ik niet beoordeelen 
kan, daar ik die Fransche verzameling niet heb 
kunnen vinden. Nu zou het mogelijk zijn, dat Langendyk 
uit eene vertaalde novelle had ontleend , doch dit wordt bij 
nadere vergelijking van Piron's stuk en den Spiegel zeer onwaarschijnlijk. 
Er zijn eenige overeenkomstige plaatsen, eenige 
eigenaardigheden, die het zeker maken, dat hij Les fils 
ingrats gekend en gevolgd heeft. 

Vergelijken wij het eerste tooneel: in 't Fransche stuk 
is de vader van een maaltijd uitgesloten en verdedigt deze 
handelwijze tegen zijn broer; bij Langendyk zijn de beide 
oude mannen uitgesloten en spreken er over; zij beklagen 
het verkeerde van hunne handelwijze. In dit tooneel herinneren 
de regels: 

„Ja, man, wy zyn oud en wy worden lastig; 
Ik voor my, ik wil het wel weeten; ik ben vry wat kwastig." 


aan de Fransche: 

„Oui mon frère a nutre 'age, on ne fait chez autrui 

Que trainer après soi la tristesse et l'ennui." 

Zulk eene overeenkomst is dunkt mij sterk genoeg. 
In beide stukken worden de zoons gestraft, en krijgen 
daarna vergiffenis: in het Fransche stuk bestaat de straf 


401 


in het verliezen van het geld, dat zij voor hun vader hadden afgezonderd 
als een schelvischje, uitgeworpen om een kabeljauwtje 
te vangen ; bij Langendyk in de bedreiging , dat zij niet 
geholpen zullen worden, en dan in het weder overgeven 
van de leiding der zaken aan de oude heeren. 

Mogen wij nu aannemen , dat Langendyk het stuk van 
Piron gekend heeft , hoe staat het dan met den tijd van 
het eerste ontwerp ? In 1728 werd het opgevoerd ; er zal 
waarschijnlijk tegelijkertijd wel een eerste druk van verschenen 
zijn. Langendyk moet dus het begin gemaakt 
hebben na 1728, er toe opgewekt door het lezen van 
Piron's spel '). Daar hij in 't nabericht van de Xantippe, 
dat omstreeks 1755-1756 moet geschreven zijn, verklaart 
meer dan twintig jaar zich met geen tooneelarbeid bezig 
gehouden te hebben, kan het ontwerp en begin niet later 
gemaakt zijn dan in 1735. Nú is het zeer verklaarbaar, waarom 
hij heia niet voltooide; evenmin als voor de Xantippe en den 
Papirius gevoelde hij de noodige opgewektheid, de levens 

tengevolge van zijn ongelukkig huiselijk leven. Of-lust , 
heeft Vondel geen gelijk, waar hij dichten, scheppen, 
levenslust noemt ? 

En nu de oorspronkelijkheid. 

Langendyk heeft in den Spiegel iets geheel anders" ge 

dan Piron in zijne Fils ingrats. Niet alleen, dat de-leverd 
intrige in vele punten aanzienlijk afwijkt, maar de aard 
is geheel veranderd. Bij Piron hebben wij te doen met een 
intrigestuk, zuiver van vorm, met geestige gesprekken, bij 
Langendyk met een zeden-teekenend blijspel, met een een


') Hij heeft mogelijk den inhoud van dit stuk leeren kennen, evenals hij 
dien van het origineele van zijn Arlequyn Actionist en zijn Cartouche kreeg. 

Al heeft Langendyk in hoofdtrekken Piron's stuk nagevolgd, daarom 

is het volstrekt niet onmogelijk, dat de leefwijze en het lot van Koolaert 

en door den windhandel ongelukkig geworden handelslui voor oogen heeft 

gestaan. 

26 


402 


voudigen inhoud , maar bij wat lange redeneeringen vele uitstekende 
tooneeltjes en verscheidene zeer goed geteekende 
karakters. De vader en oom zijn bij Langendyk door elkaar 
geworpen en in tweeën gedeeld , waardoor wij in plaats 
van een zwakken vader en een verstandigen oom, twee broeders 
krijgen , die onverstandig geweest zijn door alles af te 
staan , doch verstandig genoeg gebleven om te zien, hoe de 
zaken staan , en er naar te handelen bij eene fortuinsverandering. 
In beide stukken zien wij aan 't eind vergiffenis, 
maar bij het Hollandsche juichen wij die meer toe. Het 
karakter van Géronte is al te zwak, terwijl zijn huwelijk 
met de jonge Angélique ons niet aangenaam stemt. In 
plaats van de drie zoons, zien wij twee neven, elk met 
eene vrouw. Daardoor vervalt de huwelijksquaestie, die in 
Les fils ingrats eene groote rol speelt. De zoons bij Langendyk 
zijn losse, lichtzinnige menschen, doch niet zonder 

r 

hart, bij Piron zijn het koude, gevoellooze personen; hoewel 
wij hun in de huwelijkszaak gelijk moeten geven 1). 

Over 't algemeen zien wij bij Piron meer verwikkeling, 
meer spanning; maar bij Langendyk zien wij eene teekening 
van zeden, eene verzameling van warmgetinte tooneeltjes, 
te midden van de misschien te harde contrasten, 
die het stuk eene hooge waarde geven. Verscheidene 
personen zien wij voor ons, of wij ze kenden; en de levenswij 
ze van hunnen tijd ontrolt zich als eene schilderij voor 
onze oogen. 't Is waar, de vorm is soms te redeneerend, de 

') Tegenover de verliefdheid van de zoons op Angélique, en het 
huwelijk van dit meisje met den ouden Géronte, heeft Langendyk aan 
te wijzen de liefde van den kleinzoon voor de dochter van zijn patroon, 
die een vriend van den grootvader, den ouden Ernst, is. 

De trek van het huwelijk van Géronte met de dochter van zijn vriend 
kan men terugvinden in het quasi ernstig gemeende voorstel van Hendrik, 
nog eene jonge vrouw te nemen. 


403 


taal minder vlug en geestig, dan bij den Franschman, maar 
toch geef ik verre de voorkeur aan dit stuk, boven het 
luchtig geschreven, in geestigen vorm gestoken spel; de 
personen interesseeren ons nicer, de toestanden komen ons 
natuurlijker voor. Niet zonder grond mag men in den 
Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden een stuk begroeten, 
dat, schoon het de intrige in hoofdtrekken ontleend moge 
hebben, door de wijzigingen, door de inkleeding, de 
karakteristiek en de juist geschilderde toestanden den naam 
van oorspronkelijk mag dragen. 

De Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden is het eerst in 
druk verschenen in het vierde deel der Gedichten , door 
Jan Bosch bezorgd. In het voorbericht zegt deze de hulp 
van twee Amsterdamsche Dichters te hebben ingeroepen 
voor 't nazien en voltooien van het onafgewerkte stuk. Dit 
was dus de eerste druk. 

Zeker spoedig na 't uitkomen van Deel IV verscheen er 
Bene afzonderlijke uitgave „Gedrukt voor de LIEFHEBBERS". 
Papier en druk zijn niet van de beste. Een aardig vignet 
zonder naam siert den titel, die geen uitgever meldt, geen 
plaats, geen jaar. Er zijn ook exemplaren op groot papier 
gedrukt. 

Dat er geene uitgave met privilegie -bestaat, verwondert 
ons; dit doet al eenigszins vermoeden, dat het niet op de 
planken geweest is. Werkelijk schijnt dit zoo te zijn, daar 
men noch op de aanplakbiljetten (1760-1820), noch op de 
programma's (1826-1859) in de collectie Hilman den Spie 

Kooplieden vindt vermeld. -gel der Vaderlandsche 

Hoe het komt, dat dit stuk nooit opgevoerd is, zou men 
moeilijk kunnen zeggen. Misschien heeft de vrije maat 
er schuld aan, misschien ook vielen de lange gesprekken, 


404 


die voor een deel hunne actualiteit verloren hadden, minder 
in den smaak. Wat dit laatste betreft, bedenke men, dat 
't geen nu ons treft als juiste schildering van een tijdperk 
uit het verleden, in de eerste jaren na Langendyk's dood 
nog geene geschiedkundige, antiquarische waarde had; de 
tijd, waarin het stuk speelt, was nog te nabij om als geschiedenis 
te interesseeren, te ver af dan dat het nog toepasselijk 
kon zijn. 

Wel werd er in Februari 1827 en Januari 1828 opgevoerd 
een Nieuwe Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden, 
door C. v a n d e V ij v e r bewerkt naar het voorbeeld van 
Langendyk. 


HOOFDSTUK XIX. 

LANGENDYK'S OVERIGE TOONEELARBEID. 

Al wat wij tot nu toe behandeld hebben , was, behalve 
de Arlequyn Actionist, oorspronkelijk werk van Langendyk. 
Immers waar ik een bron aanwees , waaruit hij blijkbaar 
geput heeft, of een vermoeden uitte omtrent een stuk, dat 
hem den stof geleverd zou hebben voor een blijspel, heb 
ik tevens, naar ik meen, voldoende bewezen, dat men toch 
den naam oorspronkelijk mocht gebruiken. Nu blijft er nog 
eenige tooneelarbeid ter beschouwing over, die slechts den 
naam van bewerking, of liever 't zij vertaling, 't zij berijming 
mag dragen. 

Ik kan hier veel korter zijn. Eigenlijk interesseert ons 
meer de stof, die hij koos, dan het werk zelf, ofschoon 
men in dien tijd zich op eene berijming heel wat liet 
voorstaan. 

I. De bedriegery van Cartouche of de 
Fransche Roovers. 
Dit blijspel is geen oorspronkelijk werk, zelfs geene vertaling 
van Langendyk, alleen eene berijming. In hoeverre 
er verdiensten in is, kan men moeilijk bepalen , als men 


406 


de vertaling niet kent , noch het origineel 1) waarnaar de 
berijming gemaakt is. Langendyk zelf hechtte er ook niet 
veel waarde aan : hij verzekert in de voorrede, dat hij het 
Spel had berijmd „met geen inzicht om Nederlandsche dieven 
of beurzesnyders te bekeeren , ook niet om eenige eer of 
achting hier door te behaalen : maar alleen de Amsteldamsche 
Godshuizen eenig voordeel aan te brengen ; gunnende den 
Franschen Dichter al de Glorie , die te Parys en Amsteldam 
door dit vermaarde Blyspel behaald mag zyn." En wat 
verder° : „Deeze vertaaling is eenige jaaren ongedrukt gebleeven 
, en ziet alleen het licht omdat veele Liefhebbers 
begeerig zyn om alle de Tooneelstukken , door my gemaakt, 
by malkander te kunnen voegen." 

De vertaling was hein bezorgd door een van zijne vrienden, 
„een keurig Liefhebber der Taalen en Dichtkunst." Wie 
die vriend is, zou ik niet kunnen zeggen. 

Volledigheidshalve wil ik ook van dit blijspel een, zeer 
korten , inhoud geven. 

Een meisje is door haar vader verloofd aan een haar onbekenden 
zoon van een zijner vrienden, een Provinciaal, doch 
zij bemint een ander, den zoon van een Prokureur. Een klerk 
wil den zoon helpen; hij neemt, daar hij vroeger het handwerk 
meer uitgeoefend heeft, dienst bij Cartouche , den 
bekenden Franschen rooverhoofdman. Deze berooft den onnoozelen 
vreemdeling van zijne waarde en kleeren, en doet hem 
de zijne aantrekken. Hij gaat nu bij den vader van het 
meisje, stelt zich zeer onbehoorlijk aan, zoodat de vader blij 
is, als hij zonder op 't huwelijk aan te dringen vertrekt. 
Nu komt echter de ware schoonzoon , in de kleeren, die 
opgegeven zijn als die van Cartouche. De vader meent in 
hem den grooten dief te zien, ook de dienaars van 't gerecht, 

') Het Fransehe stuk is van Le Grand, 


407 


doch de Prokureurs zoon komt en brengt alles tot klaarheid; 
de klerk heeft alles aan hem meegedeeld. De verloofde heeft 
echter genoeg van Parijs, en de vader geeft zijne toestemmning 
aan den Prokureurszoon. 1) 

Dit zeer aardige blijspel moest wel opgang maken. 
Cartouche's naam was ook hier bekend; de verhalen omtrent 
de omzwervingen van den schilder-schrijver Kampo 
Weyerman (Japik den Duivel, zooals zijn bentnaam was), 
en zijne aanraking met Cartouche, zullen zeker hiertoe bijgedragen 
hebben. 

Tot dien opgang bracht het zijne bij de zeer goede 
vorm, waarin Langendyk de vertaling gegoten heeft. De 
vrije rij mregels loopen zeer goed, en lieten hem meer 
speling. Waarschijnlijk hechtte hij niet genoeg aan dit 
blijspel, om het in een jambisch keurs te dringen, daar 
alleen de Spiegel der Vaderlandsehe kooplieden, dat door 
hem zelf niet is afgemaakt, in den vrijen versvorm is 
geschreven. 

Tot kennismaking, en als proef van bewerking volge 
hier het derde tooneel van het tweede bedrijf. De knecht 
van den verloofde, Pierot, komt met een valies aandragen, 
en een der dieven komt op hem af. 

Gryper (in pelgrimskleeren). „Vriend dat valies is al wat zwaar 

om 'er zo hard mee te draaven". 

Pierot. „Ja Pater. Ik moet hard loopen heeft myn meester gezeit, 

Om dat Parys zo schrik vol gauwdieven is, daar men van 

word verleid." 

Gryper. „Wie is je meester, myn kind ?" 

') Men vergelijke met de scène van de komst van Cartouche bij den vader 
van het meisje met eene dergelijke bij H e 1 v e t i u s van den Bergh : 
De Neven, waar August zich als zijn neef voordoet , en denn vader vary 
het meisje tegen zich inneemt, 


408 


Pierot , (zyn valies neerleggende). „Die is , gelyk ik ook , in 

Angouleme gebooren, 
En hy heeft een dochter van Orontes tot bruid verkooren. 
Hy hiet de heer Dommeloere , en hy is heel schatryk. 
En wat heit hy me fraay in de noppen gestooken ! ei lieve kyk. 
En in die valies zyn myn heers kostelyke pruiken, 
Met zyn Bruilofs kleeren , die hy morgen zal gebruiken." 
Gryper. „Ik ken de heer Dommeloere. Ben jy zyn knegt ? je 

zyt een bloed. 
Het spyt me zeker in myn hart , dat je zo al je leeven dienen 

moet. 
Dat 'er eens iemant quam , die een groot heer van je maakte ?" 
Pierot. „Ja Pellegrommetjelief, dat ik tot zulken geluk eens 

raakte, 
Wat zou ik bly weezen: Want ik ben het dienen zo moe 
als gespoogen spek, 
En teugen jou in vryjigheid gezeid, myn heer is maar een 
olyke gek." 
Gryper. „Wil ik jou eens een geheim leeren, daar je alle 
dagen een Pistool mee kent winnen ?" 
Pierot. Och Patertje konje dat doen, ik zouje al myn leven 
beminnen! 
Gryper (legt zyn hoed op de grond). „Kniel dan nevens my 

neer, met je oogen toe, en let op het minste woord. 
Och goeje Sinterklaas 1) , ik ben benodigt rechtevoort, 
Niet om zoetekoek, krakelingen, neuten of vygen: 
Maar ik wenschte dat ik twee goude Louizen van jou kon krygeu, 
En dan beloof ik jou een waskaars te vereeren, van twintig pond. 
Nou vrindje, kyk eens in myn hoed, 't zou me verwonderen 

zo je niets vond." 
Pierot. „Och Pellegrommetje lief, ik zou wel van vreugd uit 

men vel springen! 
Ik vind twee Louizen in je hoed: dat zyn wonderlyke dingen!" 
Gryper. „We zullen als broers dealen , daar is zuiver jou part. 
Nu is het jou beurt. Kniel maar neer met een vrolyk hart." 

') Dit gebed zal wel samenhangen met een nog levend geloof, dat 
St. Nicolaas op een gebed, het verlorene doet terugvinden, 


409 

(Lichthart, een andere dief, steelt de valies). 
Pierot. „Ik heb op de woorden wel gelet. Ik ken ze al van buiten. 
Maar je moet me wat helpen , zo ik quam te stuiten. 
Och goeje Sinterklaas ik ben benodigt rechtevoort, 
Niet om oliekoeken , poffertjes , appelen , of vygen : 
Maar ik wensehte dat ik een zak vol goude Louizen van jou 
kon krygen. 
Dan zou ik jou een flambeau koopen van twintig duizend ...." 
Gryper. „Een waskaars van twintig ...." 
Pierot. „Ja van twintig pond." 
Gryper. „Voel nou in je zakken, als een man, terstont." 
Pierot. „Wel dat is raar. Ik vind niets als het geen ik te 
vooren gehad heb in myn zakken." 
Gryper. „Hebje van te vooren geld gehad? wel dan kenje 't 
niet bakken." 
Geef my je geld zo lang te bewaaren, dan zal 't wel gaan." 
Pierot. „Daar is al myn geld. en de Louis 'van Sinterklaas. 
Nou weer van vooren af aan." 
Gryper. „Myn tyd is om. Ik dankje voor de eer van je gezelschap. 
Ik moet vertrekken." 
Pierot. „Geef me dan myn geld weer. ó Sint Juttemis! by 
gaat rekken! 
Maar waar is myn vales! ó houd den dief. Houd den dief! 
dat was een Schavuit." 1 ) 

De bedriegery van Cartouche kwam in 1732 uit, volgens 
de voorrede nadat ze „eenige Jaaren ongedrukt gebleeven" 

1 ) Waarschijnlijk heeft van Lennep , die Langendyk zeer goed kende, 
bewijze zijne veelvuldige aanhaling van regels uit 's dichters spelen, 
uit dit blijspel geput voor het verhaal van Heinsz aangaande zijne 
ontmoeting met Cartouche, en wel het verwisselen van kleed. De levensloop 
van Heinsz (in Ferdinand Huyck) vertoont wel eenige trekken 
van overeenkornst met die van Campo Weyerman, dien van Lennep zelf 
noemt als gesproten uit eene moeder, die evenals de moeder van Heinsz 
onder de soldaten diende, en die ook eene ontmoeting had met Cartouche. 

De groote roover, die later in zijne gevangenis bezoeken ontving van 
dames uit de hoogste kringen, die zijne geestigheid wilden leeren kennen, 
vatte zulk eene bewondering op voor Weyerman's geest, dat hij hem 
een vrijgeleide, en eerie beurs met goud gaf, 


410 


was , en alleen omdat de liefhebbers al Langendyk's werken 
bijeen wilden hebben. Het stuk verscheen bij D. Ruarus 
met privilegie, en vertoont op den titel een reeds meer 
genoemd vignet met den bijenkorf van P. Tanje, en de 
mededeeling, dat het stuk is „Zooals het gespeeld is op 
den Amsterdanschen Schouwburg." 

Omtrent het lot van het vertaalde blijspel op het tooneel 
leest men in het L e e v e n, dat het maar driemaal ten 
tooneele gevoerd wierd; en 't was aanmerkelijk (zoo my 
de dichter zelf meermalen verhaalde) dat, daar, by de 
eerste vertooning, van beiderleie kunne met meenigte toevloeiden 
, men by de tweede schier niet dan mannen, by 
de derde zeer weinige aanschouwers zag: 't welk by aan 
de akeligheid, die de vertooning van 't schuim der 
gauwdieven, natuurlijk verwekte , toeschreef." 

Ik heb dan ook later geene opvoering van dit stuk 
vermeld gevonden. 

II. De Cato van Addison en de Caton 
d'Utique van De Champs. 
Heeft Langendyk veel voor het tooneel geschreven, onder 
al zijne stukken is geene enkele oorspronkelijke tragedie. Zijn 
aanleg was niet in die richting. Toch blijkt zijne waardeering 
er van uit de bewerking van vreemde treurspelen, of 
gedeelten er van. Het eerst vinden wij eene berijming van 
twee bedrijven voor de bewerking van Addison 's Cato 
door H. Angelkot Jr. Angelkot bericht in eene voorrede, 
dat een neef ,,H. de Wolf, een keurig kenner van ver 

stuk „van woord tot woord"-scheide taalen", het Engelsche 
voor hem vertaald heeft. Dat hij dit berijmde , maar 
„de beleefde aanbieding van de Hr. P. Langendyk, om het 
tweede en vierde deel te berymen" heeft aangenomen, opdat 


411 


he t treurspel niet te lang na de opvoering in Engeland 
hier op de planken zou komen. 

Dat Langendyk Angelkot aanbood te helpen is voor ons 
niet bevreemdend , daar wij reeds zagen , . dat er tusschen 
die beide een vriendschapsband bestond (zie bl. 22). 

Het stuk kwam in 1715 uit. Het Engelsche origineel heeft 
bij de omzetting niet gewonnen ; toch is de berijming over 't 
geheel genomen niet* slecht, hoewel de klemtoon, de vloeiendheid 
wel eens missen. Cato maakte grooten opgang. Het 
privilegie werd in 1715 aan Lescailje en Rank verleend, 
en in 't zelfde jaar vinden wij een tweeden druk; in 1725 
kwam de derde in 't licht. 

Vijf jaren later zette Langendyk zich tot het vertalen 
van den Caton d' Utique van D e C h a m p s. Dus weder het_ 
zelfde onderwerp , de dood van den grooten Republikein. 
Hieromtrent zegt hij in de voorrede : 

„Veele Liefhebbers der tooneelpoezy verwonderen zich , 
dat ik dit Treurspel te voorschyn brenge ; nademaal men 
den Kato uit het Engelsch van den Heer Addison , met 
een goede uitkomst op den Schouwburg ziet vertoonen: 
maar ik denk dat die verwondering zal ophouden, wanneer 
zij zien, dat deeze twee Treurspelen in schikking en rede 

verschillen.... Ik kan ook niet be--neering t' eenenmaal 
grypen, dat dit het andere benadeelen kan: want twee 
schilderyen elk van een bezonderen meester, behouden hunne 

aarde." 

Daar Langendyk dit stuk uit eigen beweging vertaald 
heeft, en dus de keuze voor zijn smaak spreekt, geef ik een 
kort overzicht , waarin enkele aanhalin gen , om over de 
taal te doen oordeelen: 

K a to is na den voorspoed van C e z a r , en den nederlaag 
van Pompejus naar Utica gevlucht. Tot hem neemt haar toevlucht 
Ar s en e, koningin der Parthen, die aan den door Cezar 


412 


verjaagden Koning van Pontus, F a r n a c e s is toegezegd. 
Haar vader is gestorven, en zij wil niet huwen met den 
listigen vorst, die heimelijk haar broeder heeft laten vermoorden. 
Z.ij heeft liefde opgevat voor een Romein, die 
in naam van C e z a r met vredesaanbiedingen aan haars 
vaders hof was geweest. Zij wil nu bij Kato steun zoeken 
tegen Farnaces. Kato verneemt intusschen, dat Arsene 
eigenlijk zijne dochter Portia is, die in een gevecht tegen 
de Parthen door dezen was meegenomen en in de plaats gesteld 
van de gestorvene dochter des Konings. De vertrouweling, 
die dit meedeelt, raadt Kato aan, die dochter Koningin 
te laten blijven,, dan zal men de Parthen tot hulp hebben 
in den strijd tegen Cezar. Kato verwerpt dit echter: 

„Hoe is een schelmstuk, om de deugden te bewaaren 

Geoorlooft ? kunt gy zulk een' gruwel my verklaaren ? 

Ik zou beschaamd zyn met een vreemde heerschappy 

Te straffen, een tiran, dan deugd'lyker als wy." 

Farnaces bespreekt met Kato de houding tegenover Cezar, 
die reeds op de kust ontscheept is. Men zal hem voorkomen, 
en zelf aanvallen. Farnaces spreekt ook over 
zijn huwelijk met Arsene, maar Kato ' deelt hem mede, 
dat zij eene Romeinsche is, en met geen koning zal trouwen. 
Hij zal het geheim algemeen bekend maken. Dit 
wil Farnaces afraden, doch Kato is niet te buigen. Daarom 
neemt de Koning van Pontus zich voor, Cezar aan te bieden, 
Kato te vermoorden. 

Cezar laat intusschen bij Kato om een onderhoud verzoeken. 
De gezant spreekt ook Arsene en verklaart, dat Cezar haar 
bemint. Zij wil niets hiervan weten. Als deze zelf komt , 
en haar ziet, blijkt het , dat hij zelf de persoon was, die 
aan haars vaders hof was en dus is een huwelijk tusschen 
de twee waarschijnlijk. 


413 


Kato komt, en Cezar stelt hem vrede voor, en eene 
onderlinge verdeeling van macht. Dit kan Kato niet anders 
dan vol afschuw verwerpen. Toch stelt Cezar zijne opvatting 
van de regeering zóó voor , dat eene weerzijdsche achting 
beiden vervult. 

Arsene zal Cezar nog ontmoeten , doch Kato spreekt haar 
eerder , en ontdekt haar, wie zij is. Zij is verblijd een 
vader in den door haar vereerden man te vinden. Kato 
eischt echter , dat zij afziet van een huwelijk met den tyran, 
en zal haar , indien zij weigert, van zich moeten laten ver 

-trekken. 

Arsene, of nu P o r t i a, barst uit: 

„Wat hoor ik ! welk een smart ! uit vrees van my te haaten 
Verbant gy my , en wilt dat ik u zal verlaaten. 
De Goden hielden my voor u lang onbekend. 
Gy maakt hun wreedheid tot een wreedheid zonder end. 
Denk dat ik nimmer nog de omhelzing heb genoten 
Eens vaders. In het hof der koningen en grooten, 
Heb ik die tederheid nog nooit gevoeld van 't bloed. 
Gy bandt me, en denkt dat ge daar Rome dienst door doet. 
Ach! vader! vader! zeg, moet ik uw vonnis vreezen? 
Moet ge ongevoelig zyn ?" 


Kato zegt, dat de natuur deugd en wet niet moet bestrijden. 
Doch Portia kan dit nog niet dadelijk toegeven: 

„En moet de deugd natuur verdooven en verkrachten? 
Verwek geen stryd meer in myn bloed noch myne klachten: 
Want zonder misdaad kont gy binden, in één band, 
De vaderlyke liefde, en die van 't vaderland." 


Toch geeft zij toe; zij zal de liefde bestrijden. Cezar 
komt terug, om Kato's laatste antwoord te vernemen. Hij 
raadt nog eens tot vrede, want de republikeinen zijn 
te zwak , om den strijd vol te houden. Nu mengt Portia 
zich in het gesprek: 


414 

„Daar is er één by hen, wiens schrikkelyke haat 
Uw onverwinb'ren . moed noch overmacht zal vreezen. 
Dien gy moet achten, en u vreesselyk moet wezen; 
Die uw onwrikbaar hart terstond verwagg'len kan." 


Cezar vraagt verwonderd: 

„Wie is die vyand, zo ontzach'lyk? noem hem dan." 
Portia. „Ik." 
Cezar. „Gy !" 
Portia. „Ja ik. Beschouw in Kato mynen vader." 

Op eens komt een van Cezars gevolg binnen met de tijding, 
dat Farnaces de muren van Utica bestormt. Kato en Cezar 
snellen er heen. De eerste wil de hulp van den tyran niet 
aannemen, maar bestrijdt aan 't hoofd van de weinige 
republikeinen de mannen van den verrader. Deze krijgen 
echter de overhand , en Kato , zich bijna in hunne macht 
ziende , doorsteekt zich. Cezar verslaat Farnaces, vervolgt 
zijne troepen en doodt hem. Al deze feiten verhaalt men 
aan Portia ; dan komt Kato, stervende, door soldaten ondersteund 
, binnen. Portia wil met hem sterven , doch hij 
beveelt haar te blijven leven , in de hoop , dat zij haar 
hand moge schenken aan iemand , die den tyran moge 
bestrijden. Dan sterft hij. 

Men zal toegeven, dat er in deze tragedie werkelijk 
tragische stof voorhanden is. Kato, ondergaande tengevolge 
van zijn vasthouden aan de oude deugden en wetten, ten 
gevolge van zijne onplooibaarheid; Portia, ongelukkig ten 
gevolge van dezelfde deugdzaamheid, in strijd met hare 
liefde: ziedaar waarlijk een onderwerp voor cene tragedie. 
Alle gevoelens zijn grootsch, treffend en natuurlijk. De 
keus van Langendyk is dus zeer toe te juichen. 

De fouten in de samenstelling, als de redeneeringen, 
die de vertrouweling houdt, terwijl Kato gewond is, en 
het geduld, waarmee Portia ze aanhoort, in plaats van naar 


415 


haren vader te snellen, en meer dergelijke, zijn natuurlijk 
aan het origineel te wijten. 

Daar ik dit niet heb kunnen raadplegen, is het moeilijk 
te zeggen, hoever de vertaling goed geslaagd is. De taal is 
niet vloeiend genoeg, niet altijd in overeenstemming met 
de groote gevoelens. 

Een van de beste momenten haalde ik reeds aan, nl. 
waar Portia met het korte woord pik" Cezar als verstomd 
doet staan. 

Een ander moment , dat èn den Franschen schrijver èn 
den Hollandschen vertaler eer aan doet, is , waar Portia 
als eene profetes in eene vloekrede over Cezar uitspreekt, 
welke gevolgen zijne daden zullen hebben: 

„Hou op ! hou op ! 'k barst uit in felle grimmigheid. 
Ikzelf,, ik schaam my ! om de hoop daar g'u meê vleijt. 
Verwacht niet , dat gy van de deugd my af zult trekken. 
Uw bloed , tyran , uw bloed zal 't myne nooit bevlekken! 
Schoon 't zwaar valt, dat ik op de liefde triumfeer: 
Uw snoode weig'ring strekt myn haat tot een geweer,, 
Om, als uw woedende arm de wetten stelt aan Romen, 
Door een heldinnedood uw ketenen te ontkomen! 
Het zullen slaaven zyn, van wien gy wordt gevreesd, 
Die in den burgerkryg uw hulpers zyn geweest, 
Vervolgers van de deugd, van Kato, en 's lands vaders , 
Romeinen met den naam, rampzaalige verraaders! 
Wie kunnen volgen, naa uw dood, in 't ryksgebied, 
Dan schelmen, groeijende in verwoesting en verdriet 
Des volks? die gif en staal gebruiken, zonder beeven, 
Om hunne vaderen te brengen om het leven, 
Die woeden zullen, en verwoesten zonder end; 
Ja Romen zien in brand, de waereld vol elend, 
Gelyk een wildernis; de leeveilden en dooden . 
Begraaven in een graf; de schrik der hemelgoden 
En hel verwekken, door een goddelooze vlam; 
In bloedschand leeven, tot een vloek van hunnen stam! 



416 

En hunne moeder zelf den dolk in 't harte booren. 1 ) 
Indien de naneef al die gruuwelen zal hooren, 
Moet by vergramd om zooveel boosheid, u alleen 
De schuld niet geeven ; van zo veele afgryslykheên ?" 


De Julius Cezar en Kato kwam bij Lescailje en Rank 
uit in 1720 met eene titelplaat zonder naam, en was opgedragen 
aan de Regenten der Godshuizen , w. o. Mr. Pi e ter 
Nu y t s, Lid van Nil Volentibus Arduum, vriend van J. 

v. Hoogstraten en J. Zeeuws. 
Daarna vindt men dit treurspel in de eerste uitgave der 
Gedichten gedrukt. In 1738 verscheen er een derde druk, 
evenals de eerste, 80. 

Op het tooneel heeft het aanvankelijk veel succes gehad, 
zooals men kan opmaken uit het feit, dat , het vertoond werd 
bij gelegenheid van het eeuwfeest in 1738. Vandaar zeker 
de derde druk in dat jaar. Het hield zich echter niet staande. 
In de meergenoemde collecties van Hilman vindt men het 
slechts driemaal genoemd, nl. in de speeljaren 1762-1763, 
1776 -1777 en 1777-1778. 

1) Deze voorspelling ziet natuurlijk op de Keizers, en vooral op Nero. 


HOOFDSTUK XX. 

KRITISCH-HISTORISCH OVERZICHT VAN LANGENDYK'S 
TOONEELSPELEN. 


Langendyk's opvatting van het tooneelspel verschilt natuurlij 
k veel van de tegenwoordige. 

Het tooneel was in zijne oogen eene leerschool ; men moest 
uit treur-of t blijspel eene nutte leering meê naar huis:nemen ; 
ja , zelfs bij eene klucht mocht de moraal niet ontbreken. 

Dat theorie en praktijk , niet altijd samengingen, hebben wij 
reeds opgemerkt ; meermalen kwam in een stuk de moraal 
wel wat achteraan hinken. Toch is in de meeste stukken 
de strekking duidelijk, ja, veelal zelfs te duidelijk. 

Uit den Don Quichot moest men leeren, dat verstand boven 
geld te waardeeren is; in den Zwetser wordt de eenvoud 
aangeprezen boven snorkende verwaandheid en verkeerden 
adeltrots; in het Wederzyds Huwelyks bedrog hekelt hij het 
zich grooter voordoen, dan men is; in de Wiskunstenaars 
de ijdelheid en aanstellerij der geleerden, terwijl tevens de 
huwelij ksdwang en de lichtgeloovigheid eene zijstoot ontvangen 
; in de beide windhandelstukken de speelwoede -doch 
ik behoef niet de strekking van alle te noemen, ze is 
duidelijk genoeg. 

Geen wonder dus, dat de Bedriegery van Cartouche in 
zijne oogen een stukje van weinig waarde was. Hi be27 



418 


werkte het dan ook slechts op verzoek van de Regenten, 
en gaf het alleen op 't aandringen van vrienden uit. Dit 
aardige kluchtje had toch volstrekt geene strekking; integendeel 
, door samenwerking van zijn knecht met Cartouche 
komt de minnaar tot een huwelijk met het meisje , dat hij 
liefheeft. 

Behalve de hoofdstrekking worden er in de verschillende 
spelen nog tal van ondeugden of misbruiken van sommige 
standen of rubrieken van personen over den hekel gehaald. 
De dokters, de praktizijns, de notarissen krijgen elk hunne 
beurt. Natuurlijk blijven de rijmers niet ongedeerd. Ik wijs 
slechts op de figuur van Jochem den Poëet, op het gesprek 
van Jan in 't Wederz. Huwel ylcs bedrog , en dat van 
Rymer en Ernst in den Spiegel. 

Met dat trachten naar eene strekking , naar leerzaamheid 
hangt samen een streven naar kiesche taal. 't Duidelijkst 
spreekt hij dit uit in de opdracht van 't Wederzyds Huwelyks 
bedrog aan Govert van Mater ; ook uit het gesprek tusschen 
Ernst en Rymer in den Spiegel d. Vaderl. Kooplieden 
blijkt zijn afkeer van onkieschheid en platte taal. Wanneer 
wij n u Langendyk's stukken lezen, zijn er enkele woorden 
in, die men niet in 't publiek meer zegt, maar eene ver 

kluchten van dien tijd geeft ons eene-gelijking met de 
betere voorstelling van zijne verdiensten in dit opzicht. 

Bij de samenstelling zijner stukken tracht hij naar eenheid 
van tijd en plaats. Slechts in de Quincampoix, dat trouwens 
een tendenz-stuk is, en waarschijnlijk in korten tijd werd 
ontworpen en voltooid, is de plaats niet dezelfde in alle 
bedrijven. Bij alle andere stukken is de eenheid van plaats 
in acht genomen, doch zoo, dat niet alles b. v. in eene 
kamer geschiedt, maar in eene kamer, en op de straat 
voor 't huis; of op eene boerderij en op de naastbijzijnde

nde 
villa, 


419 


Over 't geheel trachtte hij naar regelmaat , naar eenheid 
van handeling , evenredigheid van de deelen onderling; 
vandaar, dat wij het beschrijvende element van de oude 
Hollandsche tooneeldichters missen. Slechts in den Spiegel 
komt een langdurig gesprek voor over de poëzie en het 
tooneel , doch dit stuk heeft hij niet zelf voltooid , niet zelf 
geheel beschaafd. 

De eenheid van handeling laat wel eens te wenschen 
over. Dit zagen wij b. v. sterk in den Don Quichot; ook 
in de Wiskunstenaars en den Krelis Louwen. Toch is het 
streven ernaar merkbaar , al is hij niet altijd geslaagd. In 
de drie genoemde stukken heeft hij getracht de twee motieven 
te verbinden; hij wilde het huwelijk afhankelijk maken 
van Don Quichot ; immers Bazilius vraagt zijne hulp bij 
eene list; hij wilde de verwarring, de ontdekking en de 
verzoening geheel doen afhangen van het gedrag van den 
neef; hij wilde het doen voorkomen , alsof werkelijk van 
Krelis Louwen het doorgaan van Alida's huwelijk eenigszins 
afhing. In de andere stukken is die eenheid ook werkelijk 
verkregen. 

Dat zijne samenstelling van een stuk niet in alle opzichten 
lof verdient, is waar. Het toeval speelt eene groote rol; 
men moet dikwijls wel toegeven, dat de voorgestelde toestanden 
mogelijk, maar kan niet altijd vinden, dat zij waar 

zijn. Het optreden en vertrekken van personen is-schijnlijk 
niet altijd gewettigd. Doch tegenover dit alles staat, dat hij 
zeer comische situaties wist te vinden , en bovenal, dat hij 
een meester was in 't samenstellen van levendige tooneeltjes, 
teekenachtige tafereelen; daarin gaf hij blijk ook beeldend 
kunstenaar te zijn, althans veel oog te hebben voor beeldende 
kunst. 

Wat den vorm betreft, beij verde hij zich, zuiver, vloeiend 
Hollandsch te schrijven. In de verschillende drukken ver



420 


beterde hij de fouten , ook wat de spelling en taalkunde 
aangaat , b. v. de geslachten. 

Voor den vorm koos hij de Fransche dichters en voornamelijk 
Molière tot voorbeeld. Den laatsten volgde hij zelfs 
in het laten toepassen van den stok als overtuigingsmiddel, 
iets , dat hij anders zeker niet zoude hebben gedaan. 

Al deze grondbeginselen had hij met het Kunstgenoot 

gemeen. Ook dit streed voor-schap Nil Volentibus Arduum 
regelmaat , kieschheid , zuiverheid van taal en spelling. De 
vraag doet zich als van zelf op : is Langendyk , bij zulk 
een gelijk streven , niet in aanraking gekomen met genoemd 
Kunstgenootschap P Op die vraag is wel antwoord te geven; 
doch ik wil dat verschuiven tot het volgende hoofdstuk. 

Is er veel overeenkomst tusschen het streven van Langen 

er is ook een groot ver--dyk en van Nil Volentibus Arduum, 
schil , en wel voornamelijk daarin gelegen, dat Langendyk 
hoog hield de vaan van de oorspronkelijkheid. Hij volgde 
de Franschen, zoover zij een goed voorbeeld geven van een 
regelmatigen vorm ; doch zou daarom alles mooi zijn , wat 
zij schrij ven ? zou men daarom maar alleen Fransche stukken 
moeten vertalen? Neen, antwoordt Langendyk. Zou men 
zelf niet evengoed oorspronkelijke spelen kunnen schrijven? 
Ja. En zijn er geene voorbeelden in de nationale litteratuur,, 
die wij kunnen volgen? Ja, antwoordt weder 
Langendyk. Zelfs gaat hij in de voorrede bij den derden 
druk van het Wederz. Huu'elyks bedrog (1720) nog verder, 
en beweert, dat in de karakteristiek Hooft en Breero 
Molière overtreffen. Hij wijst er bij zijne Xantippe dan 
ook nadrukkelijk op, dat het met geen blijspel overeenkomst 
heeft, en bij den Papirius, dat het geen vertaald 
Fransch stuk is. 

Dit verschil met N. V. A. zal wel voornamelijk zijn 
oorsprong hebben gehad in het verschil in aanleg, in 


421 


gaven. Zoo zien wij ook Asselyn tegen Nil Volentibus 
Arduum te velde trekken , en roepen om oorspronkelijk 

er vroeger reeds een hevige vijandschap-heid. Zoo was 
geweest tusschen het Kunstgenootschap en zijn vroeger 
medelid Antonides. 

Daareven zeide ik , dat Langendyk de karakter-teekening 
van Hooft en Breero prijst. Dit brengt ons tot eene nieuwe 
quaestie. Hoe is het gesteld met de karakter-teekening bij 
Langendyk? Bij de behandeling van het Weder. Huwelyks 
bedrog maakte ik reeds opmerkzaam op de verschillende 
opvatting van dit woord in Langendyk's tijd en den onzen. 
Zien wij in zijne personen, zooals hij bedoelde , typen, 
personificaties van deugden of ondeugden , dan zal ons oordeel 
zeker niet ongunstig zijn. Zijn Kamacho , zijn Krelis 
Louwen , zijn Jan de knecht , zijn Lichthart en Losbol, 
Kwistgoed en Zoetje, Ernst en Hendrik zijn uitnemende 
typen. Dikwijls zijn zij niet nieuw , niet geheel oorspron-, 
kelij k , maar vele staan ons scherp en vast voor oogen. 

Ten slotte wijs ik nog op deze verdienste , die vele 
stukken hebben, nl. de schildering van zijn tijd met zeden 
en gebruiken, met deugden en ondeugden (het laatste 
vooral , daar zijn stukken hekelend zijn). 

Het Wed. Huw. bedrog teekent ons, hoewel in wat te 
harde kleuren, het jagen naar huwelijksgoed , de Wiskunstenaars 
de waanwijsheid en excentrieke manieren van 
geleerden, maar ook de overdreven hartstocht, waar zij 
wetenschappelijke quaesties behandelen. De Spiegel der 

Vaderl. Kooplieden vooral teekent het weelderige leven der 
jonge kooplui in tegenstelling met de degelijkheid van het 
vorige geslacht. 

Wanneer wij de stukken van Langendyk onderling vergelijken, 
zien wij, dat de waarde van alle niet even groot 
is, en dat zij niet alle dezelfde verdiensten hebben, 


422 


De Don Quichot is eene schildering van de personen van 
den Ridder en zijn Schildknaap , vooral van het contrast 
tusschen die twee , terwijl er eene geschiedenis doorloopt, 
waarmee hij in zeer los verband staat. 

De Zwetser is een vlug loopend kluchtje , waarin de personen 
slechts aangegeven , de grappen wel wat ruw, zijn; 
de inhoud is echter zeer regelmatig verdeeld , en de vorm 
zuiver. 

Het Wederz. Huwelyks bedrog wilde eene fijne comedie 
zijn , doch de sporen van streven naar regelmaat en karakterteekening 
zijn meer te zien , dan , dat het doel bereikt 
is ; de situatie en vele tooneelen zijn zeer comisch. 

In Krelis Louwen hebben wij eigenlijk een gedramatiseerd 
voorval , waardoorheen eene liefdesgeschiedenis geweven 
is ; de voornaamste verdienste is de schildering van 
den boer , en zijne verwarring. 

De Wiskunstenaars is een intrigestukje, dat onze nieuws 
gaande maakt, en zeer goed verloopt. Uitstekende-gierigheid 
tooneeltjes komen er in voor. 

De Quincampoix beteekent als blijspel eigenlijk niets ; als 
teekening van een tijdvak heeft het waarde, terwijl er goed 
gedachte tooneelen in komen. 

De Arlequyn Actionist is eene arlequinade met aardige 
toespelingen, doch heeft weinig . waarde, omdat het slechts 
eene berijming is. 

De Xantippe is eene proeve van een karakterspel; het 
wil tevens eene voorstelling geven van het dagelijksche 
leven in Attica. De karakters zijn voor 't grootste gedeelte 
mislukt; er is geene eenheid in; de veranderingen zijn niet 
gemotiveerd. Er komen enkele goede passages in. De weinige 
grappen zijn te ruw. 

De Papirius is weder een gedramatiseerd voorval; het 
loopt vlug af, doch is weinig geestig. Sommige tooneelen 


423 


konden met kleine wijzigingen en vooral met wat fijner 
geestigheid, zeer goed geworden zijn. 

In den Spiegel der Vad. Kooplieden zien wij een zedenschilderend 
stuk , dat ook veel verdiensten heeft wat karakterteekening 
betreft. Er zijn alleraardigste gesprekken in, 
en teekenachtige , comisehe tooneelen , terwijl er werkelijk 
geestige zetten in voorkomen. 

Wat zijn vertaald tooneelwerk aangaat , de twee hoofd 

Cato zijn redelijk goed berijmd ; de Bedriegery-stukken van 
van Cartouche is zeer vlug en levendig geschreven ; de 
Julius Cezar en Kato is een stuk , waarin de groote gevoelens 
, die er in voorkomen , door den vertaler gevoeld 
zijn, maar waarvan de taal meestal niet overeenkomt met den 
inhoud. 

Wanneer wij de verschillende blij spelen (de enkele 
proeven van vertaling of berijming van een treurspel 
laat ik buiten beschouwing) nagaat , kan men niet van 
een geregelden vooruitgang spreken , noch van eene geregelde 
afneming. 

De beste stukken zijn m. i. de Don Quichot en de Krelis 
Louwen om de teekening van personen , de levendigheid 
van voorstelling, de menigte van comische tooneelen, de 
Wiskunstenaars als intrigestukje, en ook om de aardige 
tooneelen , de Quincompoix om de juiste schildering van een 
belangrijk tijdvak, en tevens weder om de vele levendige 
passages, en eindelijk, en b o v e n a 1, de Spiegel der Vaderl. 
Koop lieden , waarin de zeden geteekend worden van twee 
geslachten in eene reeks van aardige tooneelen, waarin de 
personen ons interesseeren, en vele van hen als typen vast 
en duidelijk voor onze oogen staan. 

Op het tooneel is het lot der verschillende blijspelen niet 
geëvenredigd geweest aan de verdiensten. In de achttiende 
eeuw zien wij , dat (althans van 17 60 af) de meeste keeret, 


424 


gegeven is de Don Quichot, 50 maal ; dan volgen de Wiskunstenaars, 
42, vervolgens Krelis Louwen, 35 ; de Zwetser, 
25 ; daarop het Wederz. Huwelyks bedrog , 12 keer ; terwijl 
de Julius Cezar en Kato en Xantippe maar drie en twee 
keer vertoond werden. De Spiegel der Vaderl. Kooplieden 
is van 1760 en 1800 geene enkele maal opgevoerd. 

Van 1800 tot 1820 1), vindt men vermeld: Don Quichot 
66 maal , Krelis Louwen 49 , (le Wiskunstenaars 45 , den 
Zwetser 25 , het Wederzyds Huwelylks bedrog 22, de Julius 
Cezar en Kato 3 , de Xantippe 2 malen. Weder geene enkele 
maal den Spiegel der Vad. Kooplieden. 

Na 1820 vindt men 12 malen den Don Quichot, Krelis 
Louwen 6 malen , het Wederzyds Huwelyks bedrog 3 , de 
Wiskunstenaars 2 malen. 

De Don Quichot , met Krelis Louw en als nastukje , komt 
het laatste voor , nl. in 1852. 

De Spiegel schijnt dus nooit op het tooneel geweest te zijn; 
wel werd in 1827 en 1828 opgevoerd een daardoor geïnspireerd 
stuk , de Nieuwe spiegel der Vad. Koop lieden , door 

C. v. d. Vijver. 
Dat de stukken van Langendyk populair waren, blijkt 
daar reeds uit, dat zoovele lang op het tooneel gehandhaafd 
werden. Dat die populariteit nog lang bestond vindt men 
bewezen in het geschriftje van Mr. J. va n L e n n e p, Iets 
over Citaten, 1871. Hierin leest men: „Wie, na Vondel 
't meest wordt aangehaald, al zijn zijn werken bij de meesten, 
evenmin bekend als die van Vo nde 1, is Langendijk, en 
geen wonder; want zijn geestige klu chten werden vroeger 
en nog in mijn tijd, herhaaldelijk, met groote toej uichin g 
vertoond; de aardige zetten, die er in voorkwamen, werden 

') Men bedenke hierbij , dat er in de programma-verzameling van H filman 
«i gaping is van 1802-1811. 


425 


door 't publiek onthouden en raakten zoo als gangbare munt 
in omloop." 

Toen in 1878 eene Commissie zich bezighield met de quaestie, 
of men sommige oude spelen weder zou kunnen doen opvoeren 
, en welke daartoe geschikt zouden zijn , werden ook die 
van Langendyk genoemd. 

De Heer Hilman, in zijne rijke studie Ons Tooneel sluit 
zich bij die uitspraak aan, en wijst op Don Quichot, Krelis 
Louwen, Quincampoix, Spiegel, Wiskunstenaars en Zwetser. 

Ik betwijfel het echter, of het tegenwoordige publiek er 
mee ingenomen zou zijn, indien deze stukken weer op het 
repertoire kwamen; spannend zijn ze zelden. Of echter eene 
enkele opvoering, niet te dikwijls, van een spel van Langen 

liefhebbers zou trekken, dit is iets anders. Het-dyk geene 
schijnt echter, dat de schouwburgbesturen niet ' licht tot zoo 
iets over te halen zijn. Anders , de handen zouden ons 
jeuken , om den Spiegel, de Wiskunstenaars e. a. met kleine 
wijzigingen geschikt te maken voor het tooneel en ze te 
doen opvoeren. Ik vrees echter , dat eene publieke vertooning 
wel altijd zal blijven behooren tot de pia vota-. 


HOOFDSTUK XIX. 

TWIST TUSSCHEN P. A. DE HUYBERT EN CONSTANTIA 
ET LABORE. 


In de tweede helft der zeventiende eeuw was tengevolge 
van het oprichten van het Kunstgenootschap Nil Volentibus 
Arduum eene reeks van twisten begonnen , die zich tot in de 
18e voortzette. Tegen dit genootschap, dat zich zeer meesterachtig 
aanstelde, traden verschillende dichters op, en onder 
hen voornamelijk Antonides en Thomas Asselyn, 
mannen, die in gaven zeker hooger stonden dan de leden 
van het Genootschap. 

De aard en het streven van N. V. A., de verschillende 
oneenigheden, de aanleiding er toe, en de gevolgen ervan 
kunnen ons hier niet bezighouden; daarvoor verwijs ik naar 
de werken, aan den voet der bladzijde opgegeven 1). Noodig 
is het alleen te vermelden, 10. dat in 't begin van de 18e 
eeuw het bestuur van den Schouwburg tegen het Genoot 

dat in dien tijd nog een der oudere leden-schap was, 2°. 
overgebleven was, en wel de dichter Y s b r a n d Vincent. 
Over dezen persoon is een interessant artikel verschenen 
van den Heer F. Z. Mehler. 2) 

1) Dr. W. J. A. J on c k b 1 o e t, Geschiedenis der Ned. Letterkunde. 
Dl. IV. bl. 416 en 422. — Dr. A. J. Kronenberg , Het Kunstgenootschap 
N. V. A. — Dr. Jan t e Winkel, Mr. Joan Blasius, (in Blad 

uit de Geschiedenis der Ned. Letterkunde) bl. 111. -zcijden 
_) Nederland. 1891, n°. 5. 


427 


Deze Ysbrand Vincent protegeerde den jongen Aristokraat 
P. A. d e H u y b e r t. Had de eerste al de aanmatiging, 
waardoor N. V. A. zich steeds onderscheiden had, de tweede 
liet zich , behalve op zijne dichtgave , niet weinig voorstaan 
op zijne geboorte. Hij , die den titel voerde van „Heer van 
Kruiningen en Rilland , drossaard en Kastelein van Muiden 
baljuw en dykgraaf van Gooiland , hoofdofficier van Weesp, 
Weesperkarspel en Hoog Bylmer; dykgraaf beöosten Muiden, 
hoogheemraad van den Zeeberg en Diemerdyk , enz." ') 
meende op hoogen toon anderen aanmerkingen te mogen maken. 

Tusschen dezen persoon en het Kunstgenootschap Co ns 
t a n t i a e t Labore brak er in 1713 een hevige twist 
uit. De Huybert schijnt vroeger zelf tot liet Genootschap 
behoord te hebben ; in 't zelfde jaar 1713 teekende hij 
nog een exemplaar van de tooneelspelen voor echt. Waarschijnlijk 
heeft hij te veel den baas willen spelen. Ook schijnt 
hij tegelijk toen reeds lid te zijn geweest van N. V. A., 
daar er in een hekeldicht gezegd wordt, dat hij in 1712 zijn 
tooneelstuk Vermiste Molenaar onder die spreuk uitgaf. 

Hoe dit zij , hij ging uit het eerste genootschap en geraakte 
toen spoedig er mee in twist. 

In 1713 gaf de dichter J a n H a v e r kamp een treurspel 
Geta of Broedermoord van Antoninus in 't licht, en voer in de 
voorrede daarvoor hevig uit tegen de vitterijen van iemand, die 
„met geweld [wil] doorgaan" voor poëet. De toespelingen wijzen 
duidelijk op de Huybert. Deze zweeg niet stil, maar verklaarde 
, in de voorrede van een vertaalden brief tegen de 
langwijligheid in 't. preeken , dat hij zich verheven achtte boven 
lieden, die zooveel verschilden in geboorte, en die daarenboven 
slechte dichters waren. Hij zou zich dan ook niet uitlaten 

') Dezen titel geeft E. van der Hoeven hem althans in 1717 , dus 
ongeveer vier jaar later, in de opdracht van zijnen Hovenier door Liefde, 


428 


over een „zoogenaamt" Kunstgenootschap , dat hein slecht 
behandeld had. Zeker had men hem op zijne plaats willen 
zetten , en waren er toen onaangenaamheden gekomen. 

Haverkamp beantwoordde deze hoogmoedige woorden met 
een hekeldicht : Den Haagschen Apollo , of Lauwerkrans 
voor den Weêrgaloozen Dichter Pieter Teunis ' Huyp. Hierin 
krijgt behalve de Huybert ook zijn dichtvader Vincent het 
noodige te hooren. 

Nu begon het leven. Verschillende hekeldichten kwamen 
uit , en de Huybert gaf zich weer lucht in eene voorrede, 
waarin hij behalve van Haverschoften (J. Haverkamp en 
zijn broeder) ook van verloopene Quaakers spreekt. Met 
die Quaakers bedoelde hij mogelijk ook Langendyk. Intusschen 
kwam er , waarschijnlijk van Vicent's hand , een 
keerdicht op dat van Haverkamp , getiteld : De .Amsterdamsche 
Eeliïcon , of Lauwerkrans voor de wwweêrgalooze Dich 

fje , en hunne Heldhaftige Medestan--ters van het Schaa 
ders. Constantia et Labore had namelijk in haar vignet een 
schaaf bank. Uit de toespelingen is het waarschijnlijk, dat 
tot het Genootschap behoorden H. Maas, Abraham Welzing 
') en J. v. Miens, meer bekend als schilder. Als de drukker 
wordt genoemd Heintje den Rymelbaas, diens winkel heet 
„'t winkeltje der Grolpoëeten" „op 't hoekje van een dam". Dit 
ziet op H. v. d. Gaete 2). Fen der stukken de Vakantie 
werd gezegd beter te zijn dan de werken van Quichot en 
Asselyn, terwijl een noot verklaart, dat dit „twee voor 

zijn. Quichot zal wel op Langen-name Amsterd. Poëeten" 
doelen; voorname zal wel ironice gezegd zijn, daar-dyk 
Asselyn de groote tegenstander van N. V. A. was. 

1) Dit ziet men ook uit de voorrede van zijn Pigmaleon, in 1754, na 

zijn dood, gedrukt. 

') Van de Gaete woonde op den Vijgendam. 

Van der A a noemt Dirk Wil 1 i n k lid van Constantia et Labore, 


429 


Op dit gedicht volgde weêr een Smeerdicht of wederkaats 
op den Amsterdamschen Helikon, gericht tegen de Huybert 
en Vincent. De laatste wordt genoemd „van N. V. A. het 
staartje", waarschijnlijk omdat hij nog het eenig overgebleven 
lid was van de vorige eeuw, die nog slechts teerde 
op ouden roem, en slechts geduld werd om zijn veeljarig 
lidmaatschap. 1) Dit gedicht is waarchijnlijk van J. Haverkamp; 
men zag er echter Langendyk op aan blijkens deze 
regels uit een later hekeldicht: 

Is dit een Smeergedicht ? Lykt dit een Helikon ? 

Men treed hier niet, als tot aan de ooren toe in slyk, 

Van Benen LANGEN en gans onbeplanten DYK. 

't Is mogelijk, dat toch onze dichter de maker is, al wordt 
dit vers niet in het L e e v e n genoemd. 

De verdere hekeldichten , in dezen strijd verschenen , zal ik 
niet alle noemen. 2 ) Wel datgene, waarvan 't L e ev e n zegt, dat 
Langendyk zich zelf als maker heeft aangewezen. Het is 
getiteld: Merkurius aan d'Amsterdamsche Poëten en vertoont 
geheel den stijl van Langendyk. Daar het in zijne werken 
niet is afgedrukt, laat ik 't hier in zijn geheel volgen: 

Hoort toe gy dichters en Poëten. 
Van d'Amsterdamsche Helikon, 
Gy Rymelaars, die hoogvermeeten 
Durft zuigen aan de hengstebron ; 
Apollo, vader van de Muizen, 
Zendt my, gelyk als zyn Herout, 


1) Dr. Kronenberg zegt, dat de Huybert zoo genoemd wordt; er staat 
echter duidelijk: »Gy laat uw' werken, als Piet Huyp, zelf drukken." Gy 
kan dus niet de Huybert zelf zijn. 

2) De uitbreiding, die mijne studie over Langendyk onder 't bewerken 
.langzamerhand heeft gekregen, maakt liet noodig, mij te beperken. 
Eene uitvoerige behandeling van dezen, twist, en van den Boekzaalstrijd 
(Hfdst XXII) hoop ik later in afzonderlijke tijdschrift-artikels te geven, 


430 

In alle Kroegen, Koffihuizen, 
Wyl daer zyn volk zich 't meest onthoud. 
Hy staat als voor het hoofd geslagen, 
Dat gy zyn voedsterling benyd; 
Een krans van Kaasjes blaán te draagen, 
Die hy in d'opgang van zyn tyd, 
Verdient door weérgalooze vaerzen; 
Die, op een Plautiaansche schoe, 
Of hooge Sophokleesche laerzen, 
Zoo mooi gaan, als ik weet niet hoe. 
Hy weet van kommaas, punten, streepen , 
Van hen, en hun, van den, en de; 
Van korte en lange lettergreepen; 
Van vaerzen met, of zonder snee: 
Want hy heeft lang by Pedantaris 
Een deserteur van Mennoos kerk 
Waarby di© knaap heel familjaar is 
Zichzelfs geöeffent in dat werk. 
Wat is een vaers ook, daar d'akcenten 
Niet pieksgewys in zyn gezet, 
Meer . als een zuster zonder krenten 
Of als een beuling zonder vet? 
Hy leert ook aan de jongelingen, 
Met bottelbier, of zoete koek, 
Net ut , re , mi , fa, sol, la zingen, 
Zelfs op de knoopen van zyn broek. 
Indien gy dan niet wilt ten dool gaan 
In spelkunst, maatklank , zuiv're taal, 
Moet gy by Pedantaris school gaan: 
Hy 's meester in 't gramatikaal, 
En presenteert zyn dienst aan alle, 
De Kunst en Schouwburg ten gevalle. 

Zeg het voort. 

Commentaar is niet noodig; Apollo's voedsterling is de 
Huybert, de Pedantaris kan niemand anders zijn dan weder 
Vincent. Wij zien hieruit, dat deze ook den maatklank leerde; 
hiermee zal bedoeld zijn, dat hij den declamatietoon leerde, 


431 


waarin later Punt zoo uitmuntte , en die toen dikwijls werd 
toegejuicht in plaats van ware actie , van waarheid in toon, 
houding en gebaren. Langendyk's aandeel in dezen strijd 
lijkt niet zeer groot; het schijnt echter, dat de tegenpartij 
hem een grootere rol toeschreef, een bewijs, dat hij geteld 
werd als trouwe vriend van de aangevallenen. 

De geheele twist had waarschijnlijk zijn oorsprong ten 
eerste in den wrok van de Huybert over niet genoeg macht, 
en de daarover gevolgde onaangenaamheden in het Ge 

dat in hoofdzaken dezelfde richting had als N.-nootschap , 

V. A., en ten tweede in de meerdere gewildheid bij het. 
Schouwburgbestuur van het hem vijandig geworden Constantia 
et Labore. Al de gedichten uit dezen strijd zijn te 
zamen uitgekomen, met spotplaatjes, onder den titel Kooldichten 
om de Kool. Te Knollendam bij Bernardus Bochgelius. 

HOOFDSTUK XXII. 

DE BOEKZAAL-STRIJD. 

Zooals ik reeds te kennen gaf in eene noot, zal ik mij 
ook bij 't behandelen van den strijd tegen de Boekzaal zeer 
moeten beperken. Ik zal dus slechts de aanleiding bespreken, 
eenige medewerkers noemen, en ten slotte trachten 
aan te wijzen het deel, dat Langendyk aan dezen strijd heeft 
gehad. 

In het jaar 1692 had de dichter P. Rabus naar het 
voorbeeld van dergelijke werken in andere talen, een soort 
van tijdschrift opgericht, dat een korten inhoud gaf van 
de belangrijkste nieuwe boeken. Het droeg den naam van 
Boekzaal van Europa of 1 iveemaandelylce Uittreksels, en 
werd uitgegeven bij Barent Bos. Later nam de uitgeverdichter 
F. Halma het recht van uitgaaf over, en koos tot 
medewerker den bekenden taalbeoefenaar W. Sewel , en 
later Jan van Laveren. Toen Halma in 1708 Amsterdam 
verliet , staakte hij de uitgave, doch verkocht het 
recht aan den boekverkooper Gerard onder de Linden. 
Door bijzondere omstandigheden, alsmede door de rampen 
van den oorlog, maakte deze er geen gebruik van. 

Intusschen vatten de gebroeders R. en G. Wetstein, 
boekhandelaars, het denkbeeld van een Boekzaal weer op, 


433 


en begonnen ook werkelijk met behulp van een ongenoemden 
schrijver Het Republyk der geleerde werrelt. De 
schrijver schijnt in ongelegenheid geraakt te zijn , en naar 
elders zijne woonplaats te hebben verlegd ; doch verschillende 
Liefhebbers werden geworven , zoodat het tijdschrift 
vervolgd kon worden. 

De oude eigenaar van het recht van uitgave , Gerrit 
onder de Linden , begon nu in te zien , dat anderen winst 
haalden uit iets , dat hij had moeten betalen , en richtte 
nu op de Maendelyhe Uittreksels of de Boelczaal der Geleerde 
Werrelt , 1715. 1 ) 

De medewerkers worden niet genoemd; Mr. J. J. van 
Doorninck in zijne Vermomde en Naamlooze Schrijvers 
noemt D. v. Hoogstraten, Ludolf Smids en Joh. 
Schoelhouder. Dat David v. Hoogstraten eigenlijk de 
hoofd-redacteur was , zullen wij gelegenheid hebben op te 
merken. Aangaande L. Smids vinden wij niets ; wel worden 
verschillende werken van hem uitgetrokken. Schoelhouder 
vinden wij in een schimpdichtje op de Boekzaal, w. i. 
gezegd wordt, dat dit nieuwe geschrift niet vlotten wilde, 

Waarom by sprak: 't waar best men 't achterwege liet; 
Daar men dus Schoolhoud, is meer Tuyt dan winst te kopen. 
Wie er verder aan inedewerkten, leeren wij kennen uit 
den twist, die het onderwerp van dit hoofdstuk is, althans 
wij zien, wie men er voor hield. Dit zijn A. Bogaart en 

P. Poeraet. Van den laatsten is het door de vele toespelingen 
zeker. 
Dat er eenige pikanterie zou bestaan tegen de nieuwe 
Boekzaal, zooals de Maendelyhe Uittreksels meestal genoemd 
werden, is te begrijpen. Eene ongunstige beoordeeling, 
op wel wat partijdige wijze uitgesproken, deed een 

1) Zie het Berecht voor de Maend. Uittreksels. Julius 1715. 

28 


434 


strijd ontstaan tegen de redacteurs of medewerkers. Er 
schijnen reeds grieven te zijn geweest , althans de allereerste 
aanleiding kunnen wij niet nagaan. 

In 't jaar 1715 , kort na het uitkomen van de nieuwe 
Boekzaal, kwam er een boek in 't licht van Jan van Hoogstraten 
, eenigen broeder van den bekenden David. Het 
was getiteld Afzetsel van de Republyl of Vrije Staat van 
Venetië, begrepen in drie boeken. In eene voorrede laat de 
dichter , of eigenlijk vertaler , want het was naar een 
Italiaansch werk van Trajano Boccalini, zich vrij heftig uit 
over het hoo ftgezag aen 't Y, over de al te strenge berispers, de 
makers of opdelvers der Geslagtwoorden , welke de Nederduitsche 
letterkunde gelooven in haar gewelt te hebben , of (gelyk de 
Heer Smits zegt) de lapis van onze taalregelen alleenij.te 
bezitten. Dit slaat natuurlijk op D. v. Hoogstraten. Verder 
spreekt hij over het ontleenen van beelden , of deelen van 
regels aan groote dichters als Vondel en Antonides , en 
noemt als voorbeeld A. Bogaart , die zeer veel op die wijze 
heeft overgenomen. Hij beweert , dat dit niet altijd stelen 
te noemen s , doch dat het wel eens zoover kan gaan , dat 
die naam er op van toepassing wordt. Tegen D. van .Hoogstraten 
en A. Bogaart werd dus ten strijde getrokken. Met 
beiden was bij vroeger bevriend geweest; met zijn broeder 
stond hij vroeger op goeden voet, want hij hielp hem met 
hekeldichten tegen zijne vijanden; met A. Boogaart blijkens 
een lofdicht. 

De tegenpartij nam wraak op Jan van Hoogstraten door 
Bene zeer ongunstige beoordeeling van zijne Mengelpoezie, 
2e deel, en van zijne Vrye Staat van Venetië. 

Waardoor de slechte verstandhouding tusschen de beide 
broeders en den vriend van een van beiden ontstaan was, 
blijft een raadsel; niet onmogelijk is het, dat de Aznsterdamsche 
kunstbeoefenaars den in Gouda wonenden Jan een 


435 


weinig streng wilden terecht wijzen , wat trouwens door den 
dikwijls ruwen stooterigen vorm vn Zijne verzen beg4jpelijk 
wordt. De strijd, uit eene kleine oorzaak voortgekomen, 
nam spoedig groote afmetingen aan. Men zag verkeerde perso 
nen aan voor de makers der hekelsehriften, en zoo kwamen 
er ten slotte twee legers van dichters en andere personen 
tegenover elkaar. 

Aan de zijde van David van lloogstraten en de Boekzaal 
stonden A. B o g a a r t , J. Z e e u w s , die reeds gemengd 
was in andere letterkundige twisten l), A. N a e h t eg 
a el , bekend als vlugrjmer, en dichter van eenige tooneel 

en vele hekeldichten , ook op politiek gebied,-stukkenA r n. H o u b r a k e n , bekend als teekenaar ,
,, schrijver over 
kunst en kunstenaars, en tevens dichter, en P i e t e r P o e r a e t, 
dichter en taalkenner. Jan van Hoogstraten had naast zich 
als strijders de dichters H. A n g e 1 k o t (dit is althans zeer waarschijnlijk), 
Langendyk, zijn zoon F. van Iloogstraten, 
ook dichter, doch later een uitstekend regeeringsman, den teeke 
naar J. W a u d e 1 a a r (ook dit is niet zeker te zeggen) en ten 
slotte zijn tweeden zoon Samuel.Deze was noch dichter, 
noch kunstenaar in 't algemeen; maar, zee-officier en heet 
gebakerd, heeft hij getracht met getrokken zwaard den 
twist uit te maken. Dit laatste schijnt waarheid te zijn; 
tot zulk cene woede klom de twist. 

Behalve de genoemde personen spelen er nog andere cene 
rol in; zoo vinden wij ook een versje onderteekend J. J. M., 
dat van de hand van J. J. Mauricius moet zijn, die meermalen 
de pen opnam, om in scherpe, spottende woorden 
cene tegenpartij zijne meening te Zeggen. 

1) Zie T h. Nolen. Iets over D. y. Hooqstraten en de Letterkund'iqe 
twisten van zijn tijd. 1 886 


436 


Welk aandeel Langendyk heeft gehad in dezen strijd, is 
niet zeker uit te maken. Het L e e v e n noemt twee hekel 
waarop ik terugkom. Doch het schijnt, dat zijn rol-dichten , 
van meer belang was. 
In een gedicht getiteld Fabel van den schelen Aap (d. i. 
.J. v. Hoogstraten) leest men de volgende regels: 

een Zwyn , een regte zwyn geweest 
Langs dyken; 't allervuilste beest, 
En die een hantdik spek gegroeit was, 

klaagde over de slechte behandeling van den aap, doch 
werd spoedig verdreven. Dit kan op Langendyk zelf wijzen; 
het is althans bijna onmogelijk, "hier niet te denken aan eene 
toespeling. 

In een ander gedicht op den Spreeuwdichtdrukker (d. i. 

H. v. d. Gaete) staat, dat deze nieuwe hulp gekregen 
heeft in een persoon, die 
Gelyk een dyk slang elk in zyne hielen byt. 

Ook hierin zou men, doch minder zeker, eene toespeling 
op Langendyk's naam kunnen zien. 
Ten derde wordt zijn naam voluit genoemd, als woord 

een gedicht aan L. V. W. 1 ), waarin deze ge--speling in 
waarschuwd wordt, niet meer op te spelen als iemand dichters 
gekken noemt, daar zelfs de grootste dichters zich nu als 
zoodanig aanstellen, gelijk men ziet: 

') L. V. W. is L. Bak e, Heer van Wulverhorst, ook wel aangeduid 
als L. B. W. Deze had zich boos gemaakt over het gezegde van 
Verres (of F. V.) in eene voorrede. Ook Langendyk maakte een puntdicht 
op dit gezegde. Langendyk en Bake waren bekend tuet elkaar 
blijkens lofdichten; ook volgde Langendyk Bake's spelling. 

F. V. is waarschijnlijk de rechtsgeleerde Frans Verryn, aan wien 
J y. Hoogstraten een vers richtte. 

437 

Een doove Quartel , wel gewoon dien kryg te wekken, 

Pas afgevogten in het Klerikaansche Koor, 

Grypt op een Langendyk een scheelen aap by 't oor i). 

Het klagen van het zwijn ziet zeker op 't vervaardigen 
van een der vele hekelgedichten of proza-strijdschriften ; 
doch niet op de twee in het L e e v en genoemde verzen 
van Langendyk, daar die aan het eind van den twist vallen. 
Hij nam dus reeds meer deel aan den strijd. 

Laten wij nu eens zien, hoe de gedichten zijn, die zeker 
door hem werden geschreven. 
Het eerste draagt tot opschrift Een Liciaensche weergalrn 
en luidt: 

Was vedder eertyts Generael, 

Zegt onze bastert Nachtegael, 

Heb ik gerymt in zuiv're tael, 

Voor hondert guldens. Is 't niet kael? 

Do snoever liegt het altemael; 

Was 't zoo, zyn geldbeurs bleef niet schrael. 

Ach, wie geneest hem van zyn kwael! 

D© Kei zit in zyn harsenzael. 

Ei, Lyris geef wat koldenschael, 

Aen uwen leugen Admirael, 

Zet dan den Kikker op een pael; 

Opdat by zinge in leeuwendael, 

En lieg', tot hem de Duivel hael. 

Koop je geen leugens! 

Si ostenderis mihi Mendacem, ostendam 

tibi Furem 2). 

Liciaensche weergalm slaat op Nachtega&l's bijnaam Lyciaansche 
of boeren nachtegaal. Deze had dus gesnoefd, dat 

1) De Quartel zal wel D. v. lloogstraten zijn, die met De Clercq 
gestreden had (zie N o 1 e n) ; hem zag men dus aan voor den maker van 
bovengenoemde Fabel van den Schelen Aap. 

2) Indien gij mij heet liegen, zal ik aantoonen , dat gij een dief zijt, 


438 


hij voor veel geld politieke liedjes dichtte. Langendyk ge 

er niet aan. Met het onderschrift wil hij zeggen , dat-looft 
Nachtegael het gedicht gestolen, dat is op de gelegenheid 
toepasselijk gemaakt had ; want het politieke versje, 
daar Langendyk op doelt, was werkelijk de navolging van 
een vroeger reeds bekend gedicht 1 ). 

Van meer omvang en beteekenis is het volgende Een snuifje 
voor de ontstelde harssenen van de Stekelbaersventers 2 ) , 
ontuwyders van Hiperions heyligdoin , ter eere van den Jongen, 
toebereid aan den ouden Nachtegael , Koning aller Schoo lpedanten. 
Dit gedicht is in twee deelen gesplitst , het eerste, 
op ernstigen toon en in zuivere jamben gesteld, is geteekend 
Delius; het tweede, in vrije maat en scherpen spottenden stijl 
geschreven, een echt schimpdicht, is geteekend Hiperion ; 
beide woorden door Nachtegael in zijn gedicht aan Zeeuws 
over den Zangberg in gevaer gebruikt. Men zou kunnen 
twijfelen, of de twee deelen van Langendyk waren, doch 
daar ze onder één hoofd staan, het eerste als 't ware eene 
inleiding is, en alleen het tweede door zijne scherpte den 
naam van snuifdicht verdient, geloof ik, dat we wel kunnen 
aannemen, dat de beide onderdeelen zijn maaksel zijn. In 
hun soort zijn ze gansch niet onaardig, verraden geest, en 
zijn wel waard eens even wat nader bekeken te worden. 
De aanvang luidt: 

Dewijl de Roede en plak van Schoolvorst Nagtegaal 3), 
De stoute tong niet toomd, en helse logentaal, 
Van zyn Eerroovenden en schaamteloozen jongen, 


1) Het bedoelde politieke hekeldicht, dat aanvangt »Was Vedder (W. II1) 
eertyds Generael" , evenals het oudere, is te vinden in de Nederdu ytsche 
Kcurdigten. 

2) Stekelbaers was de titel van een hekeldicht tegen J. v. H. 
3) De vader van A. Nachtegael, evenals zijn zoon, schoolmeester. 


439 

Die 't Rasphuis liedeboek voor lang heeft uitgezongen, 
Om al wie lauren draagt , te spuwen op zyn eer, 
Leg ik dit snuifdicht hier voor uwe voeten neer. 


Hij wil den vader wijzen op 't gevaar, dat zijn zoon loopt, 
indien die vader hem zelf niet straffe. Doet hij dit niet en 
volgt hij de ,,vorssensprongen" van zijn zoon , dan zal een 
,,jammerljke slag dien kikvorszang" doen ophouden. Op 
deze inleiding volgt nu de eigenlijke schimpzang , die zeker 
den betrokkenen wel eene kitteling in den neus gegeven 
zal hebben. 

Het begint met eene vraag aan J. y. Hoogstraten: 

Wel nu, hoe dus droomig op de rottige Stekelbaars gegaapt 
en gegeeuwt, 
Agt zig de Goudentula ') van een Liciaansche Work overschreeuwt, 
Dat die zig niet meer hooren laat; of is 't Kattenspel aan 't 
verdwynen? 

Zwijgt hy, dan wil ik voor hem eens springen in de mat. 

Dan begint deze lofrede op de beide Nachtegalen. De 
zoon komt het eerst aan de beurt: 

Grooter zot quam my noit te voren al myn dagen, 
Als die domschotig zyn beeuen gaat steken tusschen de 

wielen van een hollenden wagen, 
Gelyk deze luisbos aan zijn kopkrabben bekent, 
Zig hier in een oorlog steekt, daar hy by hoort, nog ontrent, 
Onuitgedaagd maakt hij zich een lid van bloedschendige 

spreeuwen. 
Waarom? Als Liris 2) voorneuryd moet hy na; al zou hy zig 
te barsten schreeuwen. 

Dan haalt hij eenige regels uit zijne schimpdichten aan 
op de volgende wijze: 

1) J. y. Hoogstraten, die in Gouda woonde, 
2) Spotnaam van A. Houbraken, 



440 


Wil je hooren ? 't is honigzoet wat hem druipt van zyn lippen. 
Zyn kuische Zangnimf 1 ant zich geen oneffen woordjen ontglippen 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

De aangehaalde regels zijn niet bepaald geschikt, om zijne 
zangnimf gekuischt te doen noemen. Hij vervolgt daarna: 

Gaat dat deuntje niet fray ? . . . . . . . 
Waren eerroovender scheldwoorden uit den afgrond te halen 
geweest , 
Zy hadden ze opgeslokt en uitgebraakt na de verdorvenheit 
hunner geest. 

Maar hoe komt het , vraagt de dichter verder , dat den 
Work 1) dat woord bankroetier (waarvoor hij J. v. H. 
uitmaakt), zoo door de hersenen maalt ? Het antwoord vindt 
men in de dan volgende levensgeschiedenis van den ouden 
Work , die wij echter zullen overslaan. 

De wijze, waarop hij zijne komst in en vertrek uit Leiden 
beschrijft, verleidt mij tot eene aanhaling. 

Hier (in Leiden) den grond niet gemest vindende om 
gekken te zayen en daarby het land te vol storken, 
Wierd hy bang voor zyn gebroetsel: want dat bestond uit 
Kikkers en Worken. 
Selleweken! riep hy, dit zal hier niet lukken! en hy nam 
zyn gat in zyn arm. 
Die aan het Y wat liegen en bedriegen kan, zit' er zagt 
en warm. 
En het ging zoo. 

Na de levensgeschiedenis komt de toepassing: 

Heb je nu verstaan, waarom den Work dat woord van 
Bankroetier zoo ligt komt t' ontvallen? 
Omdat de schoone zeun niet laten kan op zyn Vaars eerkroon 
te brallen. 
Want als hy Bankroetier schreeuwd, roemt hy zyn Vaar. 

1) Work— kikvorsch—boeren-nachtegaal. 


441 


Na eenige steken op Houbraken en Boogaart komt de 
dichter terug op Nachtegaal , en den door hem verdienden 
straf: 

Een Work te barste te trappen is zulk een zaak niet , maar 
niet te hangen voor j'hem hebt. 
Hem te krygen is al konst. Want vervolg j'em , om hem het 
rugbeen te meten, 
Zoo zet hy het immers zoo sterk op een loopen , als de 
Pretendent die zyn heele Koninkryk heeft vergeten. 

Maar, vervolgt hij: 

de Martelaar der Merksarmaten 1) vraagt wie de 
schandkroon eerst heeft opgehangen? 
Wie anders dan hy ,, door zyne Rossius , en zyn Phlegetonse 
zangen 2). 
En dat schreeuwt nog al: 't Is leer om leer, daar de guiten 
de eerste zyn geweest in het slaan. 
Zyn dat geen zedige deuntjes, daar die verheve geesten meê 
komen ter baan? 
't Is al zedig wat 'er aan is. Ze klinken niet dan van halsen 
en beenen te breken. 

Voorbeelden volgen, die wy overslaan. 

Je 't gaat zoo fray. Kwaad zou j'er om worden. 

Doch de Goudentula (J. y. H.) stoort er zich niet aan, 
want 

Die daar voor schrikken zoude, moet wel een slegten bloed wezen. 
Hoe leelyker hoe frayer. Men kent het spook aan 't geeft te lezen. 
Den Logenkramer aan zyn verdigtselen, den Merksarmaat aan 

zyn waan, Lyris aan zyn ontleende taal; 
Maar aan zynen Kikvorszang Plutoos afgezonden Nagtegaal. 

Doch, zegt de dichter, ik zal eindigen, want 

') Jacob Zeeuws. 
2) Lauwerlîrans voor Rossius (d. i. J. y. Hoogstraten). 



442 

de verongelykte , die men wenst met huit en met haar 
te verscheuren, 
Wil dat ik hier afschey,, omdat een ander het hoofd voor hem 
begind op te beuren, 
Die met beter Historikens getand, hun scherper meent te 
gees'len met zyn roe. 
Goet , daar leyt de byl kanailje. Loop in de pomp, en haal 
de klap na je toe. 

Mij dunkt de aanhalingen hebben getoond, dat dit hekeldicht, 
wat den vorm betreft, wel blijken van geest geeft. 
Sommige wendingen en uitdrukkingen maken een zeer comisch 
effect. Wel zijn er enkele ruwe , en ook platte uitdrukkingen 
en toespelingen in , welke ik niet aanhaalde , maar er 
was van den anderen kant ook niet weinig gezegd , en 
daar was men begonnen het huiselijk leven in den letterstrij d 
te mengen. Geen wonder, dat de toon , te midden van veel 
gematigdheid , somtijds scherper , heftiger wordt , dat er 
woorden ontsnappen , die ook geene kuische Muze passen. 
En vrij gematigd is dit hekeldicht bij andere vergeleken. 
Wij zien tusschenbeide de verontwaardiging overstemd 
door spotzucht, door 't uiten van woorden, die getuigen 
van een oog voor het comische. 

Op deze gedichten van Langendyk volgen er nog eenige, van 
anderen die veel grover van toon en inhoud zijn. 

In den bundel Spreeuwdichten, waarin de meeste strijdschriften 
te vinden zijn , die op den door ons behandelden 
twist betrekking hebben, zijn dat de laatste , en volgt er 
cene Aanradinge tot vrede aan het twistende Digterdom, door 
Laelius Pacificus. Hierin worden de „verligte geesten, 
puikpoëten, deelachtig aan één. Vader" aangespoord, den vrede 
te herstellen , en niet langer uit wangunst elkander te ver 

schimpen.-volgen met 

Ieder zinge , zooals 't hem lust: 


443 

Munt deeze uit in poetisch vuur, 
En gene in netheid van beschaaven, 
Men smaal' niet op malkand'rens gaven, 
Maar volg' 't ingeeven der natuur. 


Zou dit gedicht het gewenschte gevolg gehad hebben? 
Zeker is het niet, doch wel waarschijnlijk, daar men 
van later dagteekening geen geregelde, op elkander terugslaande 
strjdschriften vindt. Ook zou men het denken, 
omdat het als slot gedrukt is van den bundel Spreeuwdichten, 
die de goede volgorde schijnt te hebben. 

Wel vinden wij later nog strijdschriften van en tegen 
enkele hoofdpersonen uit dezen twist, doch deze zijn waar

-

schijnlijk van veel later tijd, en behoeven niet in verband 
er mee te staan. 


HOOFDSTUK XXIII. 

HERDERSZANGEN. 

Wanneer wij onze letterkunde van de 17e en 18e eeuw 
beschouwen , zien wij er als cene roze draad door heen gewoven 
de liefde voor de schoonheid der natuur ; hier en 
daar wel wat verkleurd , maar toch zichtbaar,, zelfs in den 
pruikentijd. Die liefde vindt men uitgesproken op zeer verschillende 
wijzen , naar gelang van den aanleg , stand en 
omgeving van den dichter ,
,, ook naar gelang van de mode, 
die er in zijn tijd heerschte. Men vindt ze in eenvoudige 
liedjes , in gemoedelijke zangen , in aan den heldenzang 
verwante lofliederen, in godsdienstig-bespiegelende gedichten, 
men vindt die liefde vooral samengaande met de liefde, dus 
in minnezangen. 

Liefde voor de natuur, een verlangen naar een leven te 
midden van natuurschoon, cene behoefte aan kaimte, rust 
en landelj ken eenvoud: de Nederlanders hadden er wel 
aanleiding toe, die te gevoelen. Het langdurige, telkens 
terugkeerende krjgsrumoer, de spanning ten tijde van den 
oorlog, de verdeeldheid tengevolge van godsdienstige gevoelens 
en inzichten, de woelige, drukke bezigheid, door den 
handel geëischt, zij moesten een poëtisch gestemd gemoed 
wel, als een hert naar de frissche waterstroomen, doen dorsten 
naar een leven van kalmte, naar een genieten van 


445 


het schoone der natuur. Geen wonder dus, dat onze litteratuur

, 

toen bij andere volken de landelijke poëzie mode werd, 
ook het spoor volgde. 

De idyllisehe dichtkunst, die reeds in de klassieke 
letterkunde gebloeid had, waar T h e o e r i t u s ze , naar 
men zegt , schiep , waar de latere G-rieksche romanschrijvers 
ze somtijds toepasten, waar Vergilius zijne Bucolica 
dichtte , beleefde een nieuw tijdperk van bloei , toen 
de Renaissance aanbrak. o c c a c c io ' s Nymphale Dameto, 
S a n n a z a r o ' s Libro Arcadico, T a s s o ' s Amyntas en G u ar 
i n i ' 5 Pastor Ficlo volgden elkander op. Deze Italiaansche 
landelijke gedichten hadden een machtigen invloed op 
de geheele Europeesche letterkunde, en zeker ook in geene 
geringe mate op die van onze Provinciën. Dit is geen wonder. 
Tot eene beschaafde opvoeding behoorde in de 17e en 18e 
eeuw het maken van eene reis , die dan dikwijls de jonge 
menschen naar Italië , het land van natuurschoon , het land 
van kunst en wetenschap, voerde. Onder onze dichters bezochten 
b. y. Ho oft, Anslo en Wellekens Italië. Wie 
Italië niet bezocht , kende toch allicht Italiaansch ; zelfs de 
eenvoudige, gemoedelijke J e r e m i a s d e D e e k e r kende 
die taal. Ook indirect werkte de invloed van Italië: de 
groote gedichten, in andere landen ontstaan in navolging van 
de poëzie der Renaissance-mannen, werden ook hier gelezen. 
Wie geen toegang had tot de oorspronkelijke gedichteii, kon 
zich te goed doen aan de vertalingen, die ervan verschenen, 

o. a , van de hand van Vlaming, Wellekens e. a. 
De doorluchtigste voorbeelden van den invloed door de 
buitenlandsche letterkunde op de onze vinden wij in Ho oft s 
Granida, V o n d e 15 Leeuwendalers, ook in de kleinere 
gedichten van deze beide dichters. Ook C a ts, H e i n s ius, 
Reaal, Starter, Breero volgden den stroom, en vele 
mindere geesten met hen. 


446 


De gedichten op dit gebied zijn van zeer verschillend 
gehalte. Kan men ze alle samenvatten onder den naam van 
landelijke of herders-poëzie , den naam van herderspoëzie in 
engeren zin zou men kuniien geven aan die mode-litteratuur, 
aan die veelal eentonige , meestal onware , zelden schoone 
poëzie , die tegen 't eind van de zeventiende eeuw een 
waren triomftochtbegintonder Wellekens, Vlaming en 
Schermer, om langzamerhand al verder en verder door 
te dringen , en om zich al breeder en lager verspreidende 
te gelijk met cene groote mate van populariteit cene groote 
mate van onbeteekenendheid te erlangen. Elk, dichter of 
niet-dichter,, meende bij gelegenheden de herdersfluit te 
kunnen bespelen , het ,,zevenmondig riet" aan de lippen te 
mogen brengen. 

Naast deze mode-poëzie vindt men ook nog de echte 
landelijke zangen , de natuur-liederen. 

ik behoef niet te zeggen, dat die smaak voor herdersliederen 
samenhangt met de liefde voor buitenplaatsen , tuinen, 
koepeltjes , enz. , veelal voortspruitende uit een werkelijk 
verlangen naar rust, kaimte , buitenleven, en natuurschoon, 
maar ook even dikwijls misschien uit modezucht, pronklust 
en ijdelheid. 

Tot de herderspoëzie in engeren zin moet men ook de 
meeste gedichten van Langendyk op dit gebied rekenen, 
hoewel de zijne dikwijls onder de beste van het genre geteld 
mogen worden, en wij somtijds, althans bij gedeelten, den 
waren landeljken toon getroffen vinden. Behalve zijne talboze 
bruiloftsdichten in dien trant heeft hij nog vervaardigd 
een zang over de rampen van den oorlog, een lijkklacht, 
twee verjaardichten en twee minnezangen. Vóór wij deze 
nader bezien, mogen wij wel eens luisteren naar 't geen 
hij ons zelf over dit genre vertelt in zijne voorrede voor 
't eerste deel van Zijne dichtwerken; hij zegt er het volgende: 


447 


„Eer ik van dit Bericht afscheide , zal ik nog zeggen , 
dat ik my, in de Herderszangen vooral , zocht te wachten 
van het heilige met het onheilige te vermengen ; hebbende 
de zelve in vier soorten onderscheiden : als stichtelyke, die 
my op eenen ernstigen en godtgewyden toon houden ; eenvoudige 
, die den gemeenen herderstyl nabootsen , mitsgaders 
zulke , die naar den trant der ouden , Goden en Godinnen 
invoeren, en eindelyk Wildzangen op de Italiaansche wyze, 
zonder evenwel (gelyk men zegt) hemel en aarde onder 
malkander te mengen. 

„Dat er in de Herderszangen geen al te hoogdravende 
styl mag gebruikt worden , is het algemeen gevoelen der 
dichtkundigen , maar daarom behoudt een Dichter de vryheid 
om zyne herdersfluit op hooge en laage toonen te doen 
klinken. Zy , die de herders zo onnozel willen maaken als 
hunne schapen , hebben den bybel maar open te slaan , het 
Hoogelied en veele Psalmen na te leezen , dan zullen zy 
wel haast van andere gedachten worden , en bekennen dat 
de godtgewyde herdersklanken van David en Salomon op 
eenen verheeven trant doordraven. En waarom zonde een 
herder niet eenige geleerdheid kunnen hebben, dewyl de 
tyd hem toelaat om zich in den Hemelsloop en in de Natuur 

te kunnen oeffenen. Hier uit besluit ik , dat een-kunde 
verheeven trant somtyds in een Herderszang vereischt wordt, 
behoudens dat de gelykenissen en spreekwyzen naar het 
veld rieken , de schorre krygstrompet noch trommelklank 
daar tussen gehoord worde, en alles op eenen eenparigen 
styl naar de stoffe geschikt zy." 

In hoofdzaken kan men deze denkbeelden toejuichen. 
Eene scheiding tusschen de verschillende soorten is goed; 
alleen zou men kunnen aammnerken, dat men sommige soorten 
liever niet moest maken. Ook het toelaten van enkele 
verhevene gedachten mits in eenvoudigen vorm uitgesproken, 


448 


is goed te keuren ; of kan niet een eenvoudige van harte, 
een arme van geest , juist in zijn eenvoud , juist in zijne 
soberheid van woorden een verheven waarheid , eene schoone 
gedachte uiten P Minder goed is het, dat hij David en Salomo 
aanhaa't en daarrneô wil bewijzen , dat de herders eenige 
geleerdheid kunnen bezitten. David en Salomo als personificatie 
van den herderstand te willen doen gelden, is wat te 
sterk. Ook de geleerdheid , astronomie en kennis van de 
natuur , zal men in den regel niet bij herders aantreffen, 
althans dan meestal in een bepaalden zin , berekend op de 
praktijk , en berustende op gronden , die wij weinig hecht 
zouden achten. Vooral moet men geene Europeesche herders 
verwarren niet Oostersche nomaden. 

Over 't algemeen, al is het mogelijk, dat iemand uit dien stand 
meer ontwikkeld, misschien zelfs ,,geleerder" zou kunnen zijn, 
dan men wel aanneemt, toch maakt zulk een persoon een minder 
gunstig effect in de kunst. Een gezichtje , waarop met 
schik cene coquette coiffure passen zou , doet ons in een 
boerenbinnenhuisje niet aangenaam aan , al is het mogelijk, 
dat men er zoo zou kunnen vinden, Zoo ook moet men in de 
landelijke poëzie niets brengen , wat ons niet als geheel in het 
buitenleven passend voorkomt. Trouwens, Langendyk bedoelt 
ook met zijne geleerdheid waarschijnlijk minder, dan wij in dit 
woord zoeken, daar hij ten slotte zegt, dat r alles naar het veld 
moet rieken," (zeker cene gelukkige uitdrukking voor 't geen 
hij zeggen wil), en ,,alles op cenen eenparigen styl naar de 
stoffe geschikt" moet zijn. 

Ten opzichte van dat in den stijl blijven heeft hij zelf 
meermalen gezondigd, wat geen wonder is, wanneer wij 
bedenken, dat zijne meeste herderszangen bruiloftsdichten 
waren, dikwijls op personen, die hem niet van zeer nabij 
bekend waren, en waarin toespelingen op bedrijf of ambt, 
op naam of voornaam voorkomen moesten -wanneer wij 


449 


een oog slaan op het groote aantal van dergelijke gedichten 
, dat hij maakte, zoodat men zeker beter doet van 
„verzen samenstellen" te spreken dan van dichten." Wij 
vinden de voorstelling van een herder overgebracht op een 
Predikant, en die vergelijking veel te ver uitgebreid, zoo-. 
dat er verwarring ontstaat; eene herderin speelt op het 
„klauwier" (klavecimbel); Amsterdam heet eene „visschersbuurt" 
langs welker boorden „pronkgebouwen" staan. 

Doch over 't algemeen weet hij nog al wel den landelijken 
toon te houden, en meermalen vindt men aardige tafereeltjes, 
vooral in 't begin van een gedicht , b.v. (I. 106). 

Als zanger bezig was voor d'aankomst van den morgen, 
By 't flaauwe lampje , 't vee te koest'ren en verzorgen 
Met voeder en gerak , quam Kunstlief, zyn gebuur , enz. 

Eene fout , die tegelijk den goeden smaak beleedigt , en 
tegen den aard van 't herdersdicht aandruiseht , is, dat er 
zooveel geschermd wordt met de deugd , de -braaf heid en 
't verstand van het Bruidspaar , waarbij soms nog de zedigheid 
en de godsvrucht zich voegen. Mij dunkt, bruid , en bruigom 
moeten vaak gebloosd hebben bij het ruime gebruik van de 
wierook, die hun werd toegezwaaid. 

Ook zijn de gedichten in den regel . te lang, vertoonen

-

vele matte regels , herhalingen, omslachtige uitdrukkingen; 
dit mag men voor een groot deel zeker wel schuiven op 
de rekening van -het feit, dat eene bepaalde lengte voor -het 
vers gewenscht was. 

Eene eigenaardigheid, die behoorde bij een bruiloftslied, vinden 
wij ook in ruime mate bij Langendyk, namelijk de woordspelingen 
op de namen of bezigheden van de betrokken personen. 
Enkele malen zijn ze niet onaardig, meestal vervelend en gezocht 
; 1) het aardigste voorbeeld is zeker dat in het brui


1 ) Over woordspelingen bij Langendyk, zie bl. 468. 
29 



450 


loftslied voor J. Schellinger en Debora de Haas (I. 230). 

Tot nu toe wees ik meest op de gebreken, die deze 
soort van gedichten over 't algemeen vertoont; op de 
schoonheden, goed gebruikte beelden, welluidende regels, 
goed geslaagde passages, wil ik wijzen bij eene meer 
uitgebreide behandeling van lo de bruiloftsliederen, 2° de 
liederen op andere gelegenheden, waartoe ik nu overga. 

1. Bruiloftsdichten. 
Hetgeen gezegd is over de herderspoëzie van Langendyk 
in het algemeen geldt , ook voor zijne herdersdichten , op 
bruiloften geschreven. 

Nu eens dragen zij tot naam herderszang , dan weder 
veldkam., soms visseherszang, ook wel veld- en stroomzang. 
De veldzangen worden niet altijd een herder in den mond 
gelegd ; er wordt althans niet altijd op gezinspeeld; 
ze zijn in een landelijken toon gesteld , versierd met beelden 
uit de natuur genomen , en trachten zooveel mogelijk 
eene frissche geur van 't landleven met zich te brengen. 

In al deze gedichten te zamen moet de dichter zich op 
naïeve wijze uiten, de zaken op eenvoudige wijze voorstellen, 
zooveel mogelijk zijne beelden kiezen, zooals men 
ze van een herder zou kunnen verwachten. Dit is uiterst 
moeilijk, wanneer men zich niet geheel in eene idyllische 
stemming bevindt. Moet men op bevel, op aandrang, uit 
plichtgevoel zulk een vers samenstellen, dan is er niet veel 
goeds te verwachten; de vorm kan er zijn, de geest ontbreekt; 
men ziet door de herderskleeren den gekleeden 
rok, men gevoelt, dat de bewegingen aangeleerd zijn, de 
woorden niet uit het hart komen. Dit ziet men by Langen 

sterkst in een visscherslied, zijn eerste, dat aldus-dyk het 
begint (I. 125) : 


451 

De Arkader boschgod belg 't zich niet, 
'k Verlaat de beemden en waranden, 
Men zal myn zevenmondig riet 
Nu hooren aan de ruime stranden. 


Is het niet, of wij een couplettenzanger op het tooneel 
zien komen, die vertelt, dat hij nu eens als visscher in 
plaats van als herder zijne liedjes ten beste zal. geven. 
Evenzoo verraadt hij ook zichzelf, waar hij visschers een 
„kunstryk" lied zingen laat. Kunsteloos ware beter op zijne 
plaats geweest. Over 't algemeen echter is de toon vrij goed 
bewaard. Enkele staaltjes dienen ter kennismaking: 

LAURA. 

Herderszang, ter bruiloft van den Heere Jurriaan Willink, 
en Jongkvrouw Elizabet van Tongerlo. 

Bataafsche herders heft een vroolyk feestlied aan! 
Laat uwe schaapjes in het malgche klaver gaan. 
Elk Gier' zyn' herdersstaf met jeugdig veil en palmen, 
Terwyl de leeuw'rik in de lucht met blyde galmen 
Den lentedageraat al dartelende ontmoet, 
Gevolgd van 't zonnelicht , 't geen 't al verquikt en voedt; 
Ontdekker van de min van mensch, en vee , en dieren; 
Van zo veel vogeltjes als op hunn' wiekjes zwieren; 
Van zo veel visjes als 'er spart'len in den vliet; 
Van zo veel vreugd als 't hart van EERRYK nu geniet , 
Die op deez' blyden dag, naa zuchten en verlangen, 
Voor 't heilig Echtaltaar zyn' LAURA zal ontvangen, 
Die zoete herderin, de bloem der Aemstelj eugd , 
Zo schoon van aangezicht, als luisterryk door deugd, 
Vol zoete aanminnigheids, wel waardig om te roemen. 


Bataafsche nimfen giert de bruid met lentebloemen! 
Zoet ruikt de hiacint , die in den bloemhof staat, 
Zoet smaakt de nektar van een' volle honigraat, 
Zoet is de veldzang van de schoone herderinnen, 
Nog zoeter is de min, die harten kan verwinnen; 



452 

Maar 't allerzoetste zoet is deugd , die elk waardeert: 
De bloem verliest zyn geur , de honig wordt verteerd, 
Het schoonste zanggeluid , dat harten streelt en ooren, 
Moet in de dunne lucht en ruimen hemel smooren : 
Maar 't zoet der zuiv're min , gegrondvest op de deugd, 
Blyft eeuwig onbesmet in zyne frisse jeugd. 
Gezegend is die min , in 's hemels naam begonnen ! 
Zy heeft het koele hart van LAURA overwonnen, 
Die eerst afkeerig was van minnekozery; 
Die altoos vluchtte voor de herd'ren aan het Y. 
0 zilv're beekjes ! gy behoeft ons niet te vraagen, 
Waarom haar EERRYKS liefde in 't einde kon behaagen; 
Dat weeten bosschen en waranden, berg en dal: 
't Verstand waardeert de deugd ; de deugd verwint het al. 


Bataafsche herders kroont dit paar met bruiloftskroonen! 
O EERRYK, in wiens ziel zo veele gaaven woonen , 
Die steeds de heirbaan van de zuiv're deugd betradt, 
De hemel schenkt u tans een onwaardeerb'ren schat, 
Voor 't groot verlies , dat korts u over is gekomen, 
Wanneer uw Vreedegunt van de aard wierdt weggenomen; 
De zoete Vreedegunt, die met een goude kroon 
Vol held're sterren blinkt , zo luisterryk , zo schoon , 
Aan grooter bruiloftsdisch , daar hemelsche Chooralen 
Een vreugd genieten , die geen sterv'ling af kan maalen! 
Daar zy vol blydschaps van geen aardsche vreugde weet! 
Daar ze op geen klaverveld, maar op de wolken treedt; 
Of zo deez' bruiloftsvreugd misschien haar klonk in de ooren, 
Uw wyze keur zou haar volmaakte ziel bekooren; 
Zy knikte u vrolyk aan, met Benen blyden lach, 
Als zy haar lieve kroost in LAURAAS armen zag, 
Zo teder als zy zelf, in schaduwe der elzen, 
Die zoete wichtjes plag te koest'ren , en te omhelzen! 
Maar neen, zy spiegelt zich in 't ongeschapen licht, 
Versierd met straalen om 't onsterf'lyk aangezicht; 
Haar ziel, gezuiverd van al 't aardsch, kan niets begeeren, 
Daar ze alle volheid heeft, en heerlykheid des Heeren: 
Daar Vader Waarmond, die de Godgewyde blaan 
In onze Landkapel getrouw plag op te slaan; 
Om oud en jong den weg der deugden aan te wyzen, 


453 

Wiens nederig gemoed nog alle herd'ren pryzen, 
Zyn lieve maagschap en gezaligd kroost ontmoet, 
Bekleed met sterren , en bestuuwd met Benen stoet 
Van hemelreiën , die met duizend vreugdeklanken, 
Godt , aller herd'ren Godt , in eeuwigheid bedanken ! 

Maar zacht , myn veldschalmei klinkt op te hoogen trant, 
Men byt my in het oor : blyf herder , blyf op 't land! 
Maar ziet men 't wollig vee juist altoos klaver scheeren ? 
Of zal de nachtegaal geduurig quinkeleeren 
Op oenen zelfden toon ? o neen : de landknaap weet 
Ook meer te zingen , als van 't kruid dat hy betreedt. 

Bataafsche nimfen strooijt den weg met huuw'lykspalmen! 
'k Hoor duizend vogels met hunne orgelkeeltjes galmen 
Den lof der kuische min , die LAURAAs kruin vertiert. 
Te recht wordt deeze dag, ó lieve bruid, gevierd! 
Uw herder zal deez' dag voor al zyn' dagen roemen, 
Nu hy u mag zyn lief, zyn waardige Ega noemen; 
Nu gy uw zuiver hart smelt met zyn hart in één , 
En uwe schaapjes in één drift en weide treên. 
Hy zal uw wollig vee des daags vol yvers weiden , 
En , als de zonne brandt , naar 't koele wed geleiden, 
Terwyl gy 't lieve kroost een lieve moeder zyt, 
En hy zich in zyn heil, uw wedermin, verblydt, 
Wanneer die wichtjes u huren' teed're liefde toonen, 
En speelende om u heen, uw' zorg met kusjes loonen. 

Gelyk de honigby door vlyt den korf verrykt, 
Wanneer zy uitvliegt, en haar vlerkjes nederstrijkt 
Op bloem en bloeisem , om der zoeten dauw te lekken, 
En zwaar gelaán met wasch en honig aan komt trekken; 
Terwyl de broedby vast het honighuisje bouwt, 
Of haare jongen voedt, verquikt en onderhoudt: 
Zo zal zyn yver ook, 't zy avond, het zy morgen, 
U ondersteunen en voor uwen welstand zorgen; 
Zo vloeijt de welstand in uw' stulp, vereenigd Paar! 

Bataafsche herders volgt de nimfen naar 't altaar, 
En helpt met hart en mond de milde Godtheid smeeken , 
Dat twist noch huiskrakkeel deez' zuiv're min verbreeken; 
Dat 's hemels zegening haar vroeg en laat bestraal'; 
Dat vader,, moeders , en het maagschap altemaal, 


454 

Zich veele jaaren in deez' huwlij ksmin verblyden, 
En namaals leeven, daar men eeuwen telt noch tyden. 


GROENSPRUIT. 
Visscherszang ter bruilofte van den Heere Eduard van 
Nikkelen , en Jongkvrouw Cornelia van Groningen. 

Daar 't vischrylc paarendam het Y van 't Spaaren scheidt, 
Zong Zwaantje met haar lief, uit gulle vrolykheid, 
Dit visseherslied, de min van EDELHART ter eere. 


ZWAANTJE. 

Dat ieder deezen daag, deez' schoonen dag waardeere! 
Hoe lieflyk ryst de zon ter kimme in 't oosten uit! 
Zo daagt voor EDELHART 't gezicht der lieve bruid. 


STROOMLING. 

De winden leggen stil. De storm is aan 't bedaaren. 
De golfjes kabb'len zacht. Onze Ystroom kust het Spaaren. 
Zo is de afkeerigheid der fiere nimf gestuit; 
Zo kust de Spaaretelg zyn Aemstelnimf, zyn bruid. 


ZWAANTJE. 

Hoe vrolyk zal hy nu door vloed en stroom laveeren, 
En minnekoozende met GROENSPRUIT quinkeleeren, 
Op 't zevenmondig riet met wasch aanëen gekleefd, 
Nu hy zyn visscherin in 't eind verwonnen heeft. 


STROOMLING. 

Juicht zilv're beekjes! Juicht gy klaare duinvalbronnen! 
Nu EDELHART door deugd zyn GROENSPRUIT heeft verwonnen. 
Een maagd, wiens zedigheid zyn hartje heeft geraakt, 
Zyn hartje, dat van min om haare deugden blaakt. 


ZWAANTJE. 

Wat visschersknaap was ooit in deeze landstreek droever 
Dan hy, die met zyn boot gevaaren van den oever, 
Zyn net in 't water smeet, by 't schynen van de maan , 
Zo lang zyn waarde lief hem tegen scheen te staan? 


STROOMLING. 

o Liefde, klonk zyn fluit, zal ik geen troost verwerven! 
Zal ik myn GROENSPRUIT nooit verwinnen? altoos derven ? 

455 

Duikt zilv're sterren , duikt , of flikkert flauw van ver: 
Want GROENSPRUIT is alleen de schoone morgenster 
Die my beschynen moet. Hoe zou 't myn hart behaagen, 
ó Reijen van de maan , zo haar myn oogen zagen! 
Rijs schoone morgenster, en flikker met uw licht 
In 't hartje dat gy blaakt, door uw Liefwaard gezicht! 


ZWAANTJE. 

Gy visschjes, zong hy voort, 'k hoor u in 't water spartelen. 
Gy moogt, geraakt van min, voortaan in vryheid dartelen. 
Dat u geen angelroê verschalkte, of ooit een net, 
Nu ik deez' streek verlaat , worde in den stroom gezet; 
Zo mag myn GROENSPRUIT eens van u de weermin leeren, 
En myn getrouwigheid, naa zooveel leets, waardeeren. 


STROOMLING. 

Zyn morgenster verrees. De zoete visscherin 
Sloeg deze klachten gade, en eerde zyne min: 
Maar 't maagdelyk gemoed verbergde haar' gepeinzen. 
Schoon zy hem liefde draagt, zy wil de min ontveinzen. 
Hy bindt zyn bootje vast, en nadert haar met schroom, 
Terwyl zy bloempjes plukt langs Aemstels zilv'ren stroom. 


ZWAANTJE. 

Wat Godheid, zegt de knaap, laat hier myn lief verschynen! 
Wil zy getuige zyn hoe ik van min moet quynen ? 
0 GROENSPRUIT ! van de buurt gehouden lief en waard, 
Men pryst u overal om uwen zoeten aart. 
Hoe valt gy my zo wreed, 0 bloem der visscherinnen ? 
Men zegt dat zon en maan en alle sterren minnen. 
't Lis mint de waterbloem, de vischjes zyn niet vry. 
De blanke zwaan zwemt met haar wedergade op zy, 
Zy bruischt door 't klaare nat, en klapwiekt met haar' vleug'len. 
Niets kan de minnedrift, o fiere nimf,, beteug'len. 
Min dan myn GROENSPRUIT, min, en word in 't eind gedwee, 
Wyl zelf natuur bemint, bemin my, schoone, meê. 


STROOMLINGF. 

Gy hoeft, dus sprak hy voort, niet voor myn min te schroomen. 
Ik spiegelde my korts by gindse popelboomen, 


456 

Aan 't hangen van 't gebergt, in eene duinvalbeek ; 
My dacht dat myn gelaat zo niet voor and'ren week, 
Of 't zou een lieve nimf niet gantsch onwaardig weezen 
Maar ach ! ik heb 'er een , die koel is , uitgeleezen ! 
Een rots wordt wel vermurwd door kusjes van de zee! 
Wyl dan een klip bemint, bemin my, schoone, meê. 


ZWAANTJE. 

Zy bloost, en ziet hem aan met leevenwekkende oogen. 
Hy nam haar in zyn arm, en sprak, heb mededoogen. 
Ik zal, zo lang ik leef, uw trouwe minnaar zyn. 
Vereenig nu uw hart, Liefwaarde, met het myn. 
Hy drukt haar roozenmond. Zy liet een zuchtje slippen. 
Hy vong het blijde woord van haare kuische lippen. 


STROOMLING. 

Juicht visschersknaapen, juicht! zingt nu het zegenlied, 
Deez' dag paart EDELHART aan Aemstels ryken vliet. 

ZWAANTJE. 

Juicht visscherinnen, juicht ! UW GROENSPRUIT zal nu paaren. 

STROOMLING. 

Haalt uwe fuiken op. Stort vrolyk uwe kaaren 
Vol spartelbaarsjes aan hun beider voeten uit. 

ZWAANTJE. 

Juicht beeken , stroomen juicht ! Uw Puiknimf is de bruid. 

STROOMLING.

.

Hoe lief zal EDELHART haar nu in de armen drukken ! 
Hoe zal zyn hemelzang haar zoete ziel verrukken ! 
My dunkt, hy heft aldus een dankbaar stroomlied aan. 
„Indien ik zingen kon als hy, die Godts Jordaan 
„Deed luist'ren naar zyn klank, die zyne stem kou mengelen 
„Door alle kreitsen, op den toon der blinkende engelen, 
„Die zweevend' met zyn geest op 't heilig Libanon, 
„Ontvonkt wierd door een straal der ongeschaapen' zon; 
„Hoe krachtig zoude ik Godt door snaarenspel bedanken! 
„Hoe galmde de Aemstelstroom van zuiv're hemelklanken !" 


ZWAANTJE. 

Green klank bekoort hem zo, dan die der trouwe en deugd. 


457 

STROOMLING. 
Die klanken volgen zy in de opgang hunner jeugd. 
De deugd heeft EDELHART tot heinelzang ontsteeken. 
ZWAANTJE. 
De deugd van GROENSPRUIT is aan d' Aemstelstroom gebleken. 
STROOMLING. 
Hy volgt zyne ouders ná in Godsvrucht trouw en min. 
ZWAANTJE. 
Zo streeven zy van de aard hier naa ten hemel in, 
Om in een eng'leurei hunne ouderen te aanschouwen. 
STR00MLING. 
Hoe zalig is 't aldus in 's hemels naam te trouwen! 

ZWAANTJE. 
Juicht klaare vlieten , juicht ! roemt bruidegom en bruid. 
BEIDE. 


De hemel storte een stroom van zegen op hen uit. 

Uit deze beide -aanhalingen ziet men , dat er in Langendyk's 
herderszangen veel schoons is , maar ook veel , dat 
weggelaten kon zijn. Daar de inleiding dikwijls het beste is, 
laat ik er hier enkele volgen. 

VELDZANG ter bruiloft van J. de Haan en A. van 
Gelder. 

Ik loof de min, die door de alteelende Natuur 
Gestadig wordt gevoed met zuiver hemelsch vuur. 
Wie zou die majesteit en groote kracht niet pryzen 
Daar al wat adem schept haar eerbied moet bewyzen. 
Het weelig pluimgediert, 
Dat op zyn ved'ren zwiert, 
Geeft in den Lentetyd zyn aangenaamste klanken; 
Om haar in d'uchtendstond te looven en te danken; 
Dan lachen beemd, en beek, en wei ,. 
Dan gaat het wufte vee ten rei, 
Dan worden bosch en daalen 
Door zon en dauw herschept in groene bruiloftszaalen (I. 193). 



458 


VEI;DZANG ter bruiloft van R. van Leuve en H. 
van Tongerlo. 

De zoete lente lokt de jeugd ter stulpdeure uit, 

Gehuld met knop en spruit, 

Het vrolyk vogeltje laveert op zyne pluimen, 

De zachte beekjes schuimen, 

De winter is voorby, de winden zyn gedwee, 

't Is bruiloft op het land, 't is bruiloft op de zee. (I. 201). 

VELDZANG ter bruiloft J. V. S. en H. N. 

Laat los gy herderinnerei! 

Wat vergt gy myne veldschalmei ? 

Wien zou dit niet verveelen ? 

Het lust my altyd niet op uw gebod te queelen. 

Ei stoute nimfes ! laat my gaan. 
Hoe ! strooijt ge my met roozeblaan ? 
En zoekt men my te dwingen ? 
Bindt gy me de armen vast ? Laat los! ik kan niet zingen. 


Al zou de zuster van de zon 
Vereenen met Endimion, 
Op Latmus groene bergen, 
'k Zweeg van hunn' liefde stil: wat durft ge dan my vergen! 


'k Zal u een zuiglam, wit van vacht, 
Geworpen in den laatsten nacht, 
Tot boete graag vereeren, 
Of zes paar vogeltjes, goudgeel en rood van veêren. (I. 188). 


In vele gedichten vinden wij cene beschrijving van de 
lente, van het Paradijs of de gouden eeuw; zulke beschrijvingen 
zijn soms zeer goed geslaagd. Zie hier twee 
ervan: 

Als aarde, zee, en lucht, gesternte, zon, en maan, 
Gedierte, vee en visch, geboomte, kruid, en blaá n 
Gedaantens kreegen, door den oppersten der Goden; 
En eer gerechtigheid ten hemel was gevloden ; 
Toen 't aardryk onbeploegd de schoonste vruchten schonk; 
Als 't roosje nooit verflenste , en altoos even jongk, 



459 


Gelyk een schoone bruid, by vrucht en bloemen bloeijde ; 
Wanneer het beekje nog van melk en nektar vloeijde,

, 

En geele honig droop, en wasch, uit d'eikenstam: 

Wanneer de felle leeuw nog weidde by het lam, 

En 't koele windje speelde op akkeren en velden, 

Toen 't quaad niet was bekend , veel min het quaad vergelden , 

enz. (I. 100.) 

De Aêloudheid heeft den roem des gouden tyds verbreid; 
Een eeuw van vrolykheid; 
Die niets dan liefde kende , en deugd , en schoone zeden; 
Die niets dan blydschap zag , en aardsche zaligheden, 
Wanneer de mensch van haat, noch nyd , noch helschen twist, 
Of and're gruw'len wist. 
Het minziek vogeltje mocht vrolyk quinkeleeren, 
En op zyn wiekjes in de vrye lucht laveeren, 
Het kende geen gevaar. 
En vreesde net noch strik , noch loozen vogelaar. 
De visch mocht vrolyk spartelen, 
En in het water dartelen. 
Het wild gediert was tam. 
De boschleeuw weidde zelf in vreede by het lam. 
De wellust zonder zorg hieldt by den mensch zyn wooning. 


(I. 216.) 
Evenzoo vinden wij telkens terugkeeren een aandrang 
tot minnen, daar alles in de natuur mint; eene gedachte, 
geïnspireerd door V o n d e is Leeuwendalers, en dus indirect 
eene Italiaansche navolging. Doch vindt Langendyk in dien 
natuur-drang eene aansporing tot het huwelijk, deze is niet 
genoeg om een werkelijk gelukkig huwelijk te verzekeren; 
hij onderscheidt zeer sterk de Godin der reine huwelijksliefde 
van Venus, zeer bepaald de trouwe liefde van de 
wufte min. 

Menig zwemt 'er in de fuiken 

Van de weelde en ydelheid. 

Een van duizend, dus misleid 

Kan zyn kerker pas ontduiken. (I. 156.) 


460 


Dikwijls weet Langendyk zeer juiste denkbeelden te gebruiken; 
de tranen, door de bruid geschreid, vergelijkt hij 
met den regen in den zomer: 

Dus zal somtyds de zon, die mensch en vee verblydt, 

Zich in den zomer door een regenwolk bedekken, 

Die waterdroppels spreidt op steeden, dorpen, vlekken, 

Waarna zy weer versehynt met meerder vrolykheid, 

En op de paerlen speelt, in veld en beemd verspreid. 

De vluchtende schoone, door liefde getroffen, vergelijkt 
hij bij het aangeschoten hert, dat al vluchtend door den 
pijl de wond voelt vergrooten. 

Het kan ons niet verwonderen, dat Langendyk zeer met 
het Hoog lied was ingenomen, dat dit hem dikwijls voor 
oogen stond, en hem denkbeelden aan de hand deed. Meermalen 
spreekt hij zijne bewondering er voor uit, en de 
uitdrukkingen „roos van Saron", en „zoet is de honigraat, 
zoet is, enz..... maar zoeter is de liefde", en dergelijke, 
wijzen op den invloed ervan. 

2. Overige Herderszangen. 
Vooreerst vinden wij een lied op de inwijding van Ds. J. 
Doornik tot predikant te Oegstgeest, waarin natuurlijk geene 
toespeling op den naam der plaats ontbreekt, en waarin 
Doornik genoemd wordt een herder 

Die op het landschool is in wysheid opgetogen 

Doorleerd in wetenschap. (sic!) 

Beter geslaagd is de lijkklacht bij den dood van Vroomaard, 
een persoon, die veel goed gedaan schijnt te hebben, en 
waarschijnlijk eigenaar was van 't Huis ter Kleef. Zeer 
goed passen in den stijl de bijgeloovige verhalen, door 
herders gedaan; de een zag een sperwer een duif verscheuren 
, een ander wolken zich ontlasten boven de plaats , en 


461 


daar eene hut verbranden, een eik vellen. Schoon zijn o. a. 
deze regelen: 

En wy armzaligen ! 'wat mogen we ons vergaapen 
Aan zo veel lands, en zands , en groot getal van schaapen! 
Men sterft zo lang men leeft. 't Geluk is ons gewis, 
Behalven daar geen eind van zalig leeven is. 
Het baat niet Vroomaard meer te wensehon in het beven, 
Die op de wolken treedt , haakt naar geen groene dreeven '). 


Twee verjaarsdichten kan ik onbesproken laten, wat hunne 
verdiensten betreft; om de personen heb ik ze reeds genoemd 
in Langendyk's levensgeschiedenis. 

Meer aandacht verdient de omvangrijke Herderskiagt over 
de rampen des oorlogs , in 1 746 in de Kamer der Pelika 
uitgesproken als Jaarzang. Dit is eigenlijk een dra--nistenmatisch gedicht. 

Een herder komt berooid terug in zijn land en klopt bij 
zijn ouden vriend aan, die hem liefderijk opneemt en 
hem zjjne rampen laat verhalen. Toen hij nog jong was, 
had hij land en magen verlaten, om een meisje te volgen, 
dat hij lief had, doch dat met Jiaar oom naar Duitschland 
ging. Zij was hem niet ongenegen, maar de jonkman 
bemerkte, dat die oom groote bezittingen had. Toch 
kwam het tot een huwelijk; en een toestand van geluk 
en vreugde volgde. Een zoontje werd geboren, en wies 
op ..... Hier breekt hij af, en barst uit in weeklachten. 
Dan vervolgt hij, hoe de oorlog uitbrak, de zoon geprest, 
de bezittingen verwoest werden. 

„Het heir was nauwlyks weg ‚ of zeker slag van benden, 
Die 't volk Hussaaren noemt, bragt alles in elenden. 
Het brandschatte overal. Het vloog te paerd om buit 

1) In den Parnas van W. y. S w a a n e n b u r g, 1 724, leest men een 
dergelijken regel: 
Die Starren oogst, kan ligt een bruine wereld derven. 


462 

En plunderde, helaas! de gantsche landstreek uit ! 

Ik zag myn wooningen, myn schuuren, vinnig branden. 

De paerden trappelden op veld en akkerlanden. 

Men laadde wagens vol met graanen en gewas. 

Men maaijde velden kaal van loveren en gras. 

Men zag 'er overal ontelbre vuuren stooken. 

Men keelde 't wollig vee. Men viel aan 't braaden , kooken. 

Zoop gansche brouwten leeg, en bracht ons dus in nood; 

Dewyl 'er voor ons volk geen nooddruft overschoot. 

Dus wierd die Landstreek , by het Paradys geleken, 

Een woeste wildernis, dus wierden frissche beeken 

Geverwd met menschenbloed, en daar men had gemaaijd, 

Was 't veld met schenkels , en met stinkend aas bezaaij d." 

Zijne vrouw was op een slot gevlucht; hij zocht naar 
wegen, om haar uit de onrustige streek te voeren , doch 
werd gegrepen en uitgeschud ; na door een stokoud paar 
wat verkwikt te zijn , had hij rond gezworven , tot hij in 
zijne geboortestreek gekomen was. 

Terwijl hij dit vertelt , komt er plotseling een hond kwispelstaartend 
aangesneld, waarin hij den gezel van zijne vrouw 
herkent, en waarlijk .... zijn vrouws oom verschijnt, gevolgd 
door haar zelf. Tot vermeerdering van vreugd deelt zij hem 
mee , dat hun zoon spoedig uit den dienst ontslagen zal 
worden. De oom, die Dominee was, eindigt met een dankgebed, 
en Bene bede om verzoening der vijandelijke partijen. 

De samenloop van omstandigheden is zeker zeer toevallig, 
doch in Bene idylle is dit minder; hoofdzaak is de toon, de voorstelling, 
de geest; en 't moet gezegd, deze is over 't geheel 
zeer idyllisch 1). Het slot draagt het kenmerk van den jaarzang; 
het moest met een toepasselijk woord, eene dankbede 
eindigen, en een wensch, dat de vorsten vrede mogen sluiten. 

1 ) Men denke aan den Vicar of Wakefield, zeker wel degelijk idyllisch, 
en toch , welk een samenloop van omstandigheden, welk Bene toevalligheid 
overal! 


463 


Het geheel is eene kennelijke navolging van de eerste 
Ecloga van V e r g i l i u s; het begin toont eene zeer duidelijke 

overeenkomst. Men oordeele: 
o Melker, die gerust in uwe kla-Tityre, tu patulae recubans sub 
verweiden, tegmine fagi, 
Of in den warmen stal, uw silvestrem tenui musam medirundervee 
moogt leiden, taris avena: 
En quinkeleeren langs geboomte, nos patriae fines et dulcia linberg 
en vliet, quimus arva. 
Daar ik, armzalig knaap, moet nos patriam fugimus: tu Tityre, 
smelten in verdriet! lentus in umbra, 
Mijn have en wollig vee voortformonsam 
resonare doces Amavluchtig 
altoos derven, ryllida silvas. 
En zonder uitkomst in myn 
rampspoed deerlyk zwer ven, 
Ach! Melker, Melker, ach! vertroost 
my in den nood! 
Zo zegen Godt uw hutte, en geeve 
u daaglyks brood. 

Het verloop van den zang is anders dan in die van 
Vergilius, maar het voorbeeld is deze toch zeker ge 
-weest. 

En nu kom ik tot de laatste, en voor ons meest belangrijke, 
en zeker schoonste verzen op dit gebied, zijne twee 
minnezangen. Daar ze beide slechts kort zijn, laat ik ze 
volgen: 

MORGENZANG VOOR AMARILLIS. 

Gy ruischende boomen weest stil. 
Hier sluimert myn Amaril. 
Hier rust myn uitverkooren. 
'k Bezweer het pluimgediert, 
En 't nachtegaaltje dat hier zwiert 
Haar met geen minnezang te stooren. 
Durf ik haar roozelipjes wel raaken? 
Neen Koridon houd u wat stil; 



464 

Gy zoud door myn kusje te schielyk ontwaaken, 
Myn hartediefje, myn Amaril. 
Myn minnend hartje is tog niet gerust 
Voor dat ik haar heb gekust, 

Ik zal 'er een ter sluip van 't lieve mondje steelen ! 

Maar zacht, myn lief ontwaakt! 
Ik heb de tipjes 
Der roozelipjes 
Te hart geraakt! 

Rys op, myn Liefje, rys op -uwe voeten! 
Ik hoor uw begroeten 
Van 't pluimgediert, 

Dat op groene takjes de bruiloft viert. 

ZANG VOOR DE ZELVE. 

o Aangename Morgenstond! 
'k Zal u met Amarillis prijzen! 
Gy blaast vioolen in den mond 
Wanneer wy uit het dons der blanke zwaanen ryzen. 
Het nachtegaaltje fluit 
En zingt met zoet geluid, 

Nu wy met morgenzang den Hemel eer bewyzen. 
De Lieve Lente lokt ons aan, 
Gehuld met knop en roozeblaen, 

Het vroolyk vogeltje laveert op zyne pluimen. 

De klaare beekjes schuimen. 
De winter is verby. De winden zyn gedwee, 
't Is bruiloft op het land 't is bruiloft op de zee. 

De Leeuwrik klimt omhoog, om Godt den heer te pryzen, 
Die Mensch en dier en Visch en Vogel eer bewyzen. 
Loof, loof, in dit saaizoen hem met een lentelied , 
Aan Spaarens eedlen vliet. 

Ziedaar twee liedjes, die zeer afwijken van de andere 
poëzie van Langendyk, althans van zijne herderszangen. 
Hier geene breedsprakigheid, maar een vlugge gang. Ja, 
men zou bijna geneigd zijn aan Bene vertaling te denken, 
indien niet de vele uitdrukkingen, die wij aantreffen ook in 


465 


andere van zijne gedichten , de regels 12 en 13 van het 
tweede liedje , die bijna geheel ook elders voorkomen (I. 201 
en III. 176) spraken voor de oorspronkelijkheid. De vorm 

is aardig en levendig , en doet aan Hooft denken ; de alliteratie 
is meermalen toegepast ; doch enkele vlekjes ontsieren 
het geheel. Zoo zou men in regel 9 van het eerste 
liedje liever voor cyy zy voor myn uw lezen , daar er nu 
iets gedrongens is in het spreken eerst tegen zich zelf, dan 
tegen het meisje. Zoo kan men de opnoeming mensch, dier, 
visch en vogel als vertegenwoordigers der levende schepselen, 
niet gelukkig gekozen noemen, terwijl ook de visschen niet 
als lo fzingend kunnen worden gedacht, al moge het waar 
zijn, dat er visschen zijn, die geluid geven. Deze kleine 
aanmerkingen uitgezonderd, is er niet anders dan goeds 
te zeggen over deze liedjes, die doen denken aan een jeugdigen 
maker. De sterke overeenkomst van enkele regels en 
van den toon van deze verzen in hun geheel doen denken 
aan een ontstaan gelijktijdig met den bruiloftszang voor zijn 
vriend Roeland van Leuven, die in het eerste Deel staat, 
en dus vóór 1721 gedicht moet zijn. 1) 

1) Vgl. over deze liedjes bl. 124. 

30 


HOOFDSTUK XXIV. 

(TELEGEN HEIDSGEDICHTEN. 

1. Bruiloftsdichten. 
Wanneer een dichter een driekwart honderd verzen maakt 
ter gelegenheid van bruiloften , is het dan te verwonderen 
, dat deze zich niet alle met genoegen laten lezen, 
dat men aan vervaardigen niet aan zingen denkt ? Toch 
zijn er te midden van de woestijn van bruiloftsdichten, die 
Langendyk maakte , waar men voortdurend dezelfde uit 

heeft als „smelt deugd en deugd in een en ziel en-zichten 
ziel te gader," als „liefjes die hunne zielen ineenstrengelen," 
en dergelijke, toch zijn er in die woestijn hier en daar 
sporen van plantengroei, zelfs hier en daar eene verkwik 

beeldspraak te laten varen, Langendyk's-kende oäse. Om de 
bruiloftszangen zijn over 't algemeen eentonig, te veel op elkaar 
gelijkend; te dikwijls is het métier, geene kunst. De meeste 
zijn echter vloeiend, en, indien men er een enkele afzonderlijk 
beschouwt , niet slecht; ja, er zijn er, die veel goeds hebben. 

Wanneer ik nu in 't algemeen spreek over zijne 
bruiloftsdichten , dan bedoel ik die , welke hij voor 't 
publiek schreef, d. w. z, voor vreemden maakte; er zijn er 
echter ook, die hij voor bekenden vervaardigde, soms 
ex tempore , en die tot een geheel ander genre behooren , 


467 


nl. meer tot het comische , burlesque. Deze laat ik voor 

onbesproken , en doel nu alleen op die , welke hij-loopig 
als kunstwerken bedoelde , of welke hem althans . als zoodanig 
werden gevraagd. 

Zijne bruiloftsdichten zijn over 't algemeen vloeiend, 
zeide ik reeds ; bovendien hebben zij de verdienste zeer 
kiesch te zijn , iets waarop de verzen op dit onderwerp uit 
dien tijd, niet sterk bogen kunnen. Dat hij het bruidspaar 
aan 't eind een „spruitje" toewenscht, en dat bij een 
schilder of teekenaar vergelijkt met eene schilderij, dat op 
beiden gelijkt , bij een fabrikant met het afleveren van een 
nieuw en schoon stuk werk, dit is zeker voor dien tijd 
weinig vreemd, en zeker niet onbehoorlijk. 1) 

De vorm is zeer verschillend; soms bestaan de verzen 
uit coupletten, soms zijn er liedjes ingevoegd, die de gasten 
moesten zingen, daar de zangwijze wordt aangegeven. 

Telkens vinden wij dezelfde 'wendingen en uitdrukkingen, 
wat waarschijnlijk minder hinderlijk was voor de betrokkenen 
, daar zij niet de gedichten, die voor anderen bestemd 
waren, lazen: ons hindert het bij 't lezen te meer. 
Het eind is meestal een wensch als deze: 

Zoo kryge eerlang de zoete bruid 
Een aartig wicht, een zoete spruit. (I. 265). 


Of ernstiger : 

[God] leide u door de . deugd hier namaals hemelwaard, 

Daar gy, geleid door HOPE en vast gegrond vertrouwen, 

Een schooner bruiloftsdag voor eeuwig zult aanschouwen. 

(III. 302). 
Somtijds ook met een liedje, door de gasten te zingen. 
In bovenstaande aanhaling zien wij ook, evenals bij de 
herderszangen, gebruik gemaakt van den naam des brui


1 ) Het sterkste voorbeeld vindt men 1II. 270. 


468 


degoms voor Bene woordspeling. Ook in de gewone bruilofts


dichten vinden wij dit bij menigte. Zoo iets was zeer 

gezocht. ') 

Hoe een bruilofsdicht in zijn geheel er uitziet, behoef 
ik, dunkt mij, niet door aanhaling van één in zijn geheel 
te bewijzen; uit de aanhalingen van herders-bruilofsdichten 
kan men zich dit wel eenigszins voorstellen. Liever wil ik 
enkele schoone passages overnemen: 

Op't huwelijk van A. v. Heiningen en S. ten Kate 

(I. 256.) 
De blyde lente lacht ons aan, 

'k Zie haar verheugd ter bruiloft gaan, 

Zy hult haar blonde tuitjes 

Met jeugdig gras en spruitjes, 

Zy noodt het welig pluimgediert, 

Dat op zyn' ted're wiekjes zwiert, 

Om met verliefde klanken 

Den Hemelvoogd te danken; 

Den Hemelvoogd, die alles geeft, 

Verquikt en voedt wat leeft en zweeft 

Die knop en spruit doet groeijen,

, 

Die zuiv're min doet bloeijen 
Aan 's waerelds grooten bruiloftsdisch; 
Waar van zyn Almacht geever is; 
Daar de eerst ontloken bloemen, 
Zyn goedheid zwygend roemen. 


1) Enkele voorbeelden uit herders- en gewone bruiloftsdichten volgen 
hier: Op N. Ens en A. Bruinvis: De Ensgod (God van 't eilandje Ens 
in de Z. Zee) temt een bruinvis. Op J. A. Lentz en H. Brand: Lente, 
en brand der liefde. Op 11. Hoofd en M. Willink: Queek Hoofden met 
uw HOOFD in 't hoofd der kenn' mersteden. Op A. v. Dalen en K. de 
Remaux : De liefde van den vader wijst den bruigom het goede pad: 

Gelyk een ARENT die eerst in de DALEN zweeft, 

Zyn vleug'len uitspreijt, en recht op ten Hemel streeft, 

Gevolgd van 't vlugge Jong, dat door dien drift bewoogen, 

De dunne lucht doorklieft, en schiet uit 's inenschen oogen. 


469 

Op G. R y k en S. van Baar 1 e. (I. 266). 

Zang. 

Hoe wordt de jeugd zo ligt gevangen, 
Door 't schynschoon lokaas van de min? 
Heeft dan een kus op malsche wangen, 
Of lipjes, zo veel wellust in? 
Zyn schitt'rende oogen, schoone leden, 
Het dierbaarst pand, de vryheid, waard? 
De huwelyksaanminnigheden 
Zyn meest met last en zorg gepaard; 
Hoe kan de jonkheid dan zo haaken 
Naar iets dat zulk een onrust geeft? 
Een slaaf zoekt uit den dwang te raaken, 
En hoopt daarop zo lang by leeft. 
Wie recht de vryheid kan waardeeren, 
Zal nooit het slaafsche juk begeeren. 


Eerste tegenzang. 

Daar twee verliefde zielen blaaken , 
In 't vuur der liefde, weet de min 
Twee harten tot één hart te maaken, 
En brengt 'er allen wellust in. 
Het paar dat dus door 's hemels zegen 
Vereenigd is, blyft echter vry, 
Tot onderlinge hulp genegen, 
En niemand staat naá heerschappy; 
Wat d'een behaagt zal de aar behaagen. 
Wie vry is, draagt de zorg alleen, 
Die twee vereenigd ligter draagen, 
Zy voegen hunne kracht by een. 
Wie recht de liefde kan waardeeren, 
Zal haar voor uwe vryheid eeren. 


Een grens, getrokken tusschen trouwe liefde en wufte 
min , vindt men I. 298. 
Op H. v. Dam en M. v. der Keere: 

Gelukkig is het paar, dat door des hemels zegen 
Veréénigd in den echt, is tot de deugd genegen, 



470 

Daar d' eene ziele d' and're leidt 
Tot Godtsvrucht, trouw,, en dankbaarheid: 
Deez' kunnen tegenhêen nog felle rampen treffen, 
Nog rykdom, eer, of staat der wereld, 't hart verheffen. 
De tegenspoed, en yd'le vreugd 
Verrukken veele van de deugd. 
Veel' schutters mikken wel: maar zelden een die 't wit raakt. 
Veel' kraaken wel de noot : maar proeven niet hoe 't pit smaakt. 
Hy die alleen uit wellust trouwt, 
Vindt vlugtig quik, in plaats van goud. 
De waare liefde, die de zielen moet verbinden , 
Is hemels , en alleen in 't deugdryk hart te vinden : 
Zy queekt in 't mannelijk gemoed 
Een eed'len drift , een heeten gloed, 
Om voor den welstand van zyn wedergá te waaken, 
Die by in liefde, vreede, en zuiv're deugd ziet blaaken 
Zo bond Godts liefde, door de trouw, 
Den eersten vorst aan de eerste vrouw. 


Op J. Sydervelt en M. v. Oosterwyk. 

Bekoorelyke Bruid! wil myne Nimf vergeeven , 
Dat zy, gewoon gelyk een teed're by, te zweeven 
Op bloemen, nu zo schaars haar' zoeten honig stort. 
De winter sluit haar korf. Haar wiekjes zyn gekort. 
Zy krimpt van koude, en zwygt, gelyk de nachtegalen 
Mn zoete Vogeltjes, enz. 


Navolging van Huygens vinden wij in deze beginregels 

(I. 281) : 
Paradysvreugd, reine min, 
Hartemelkster, bloedvriendin , 
Zielenboeijster, zinnentemster, 
Treedster, kruipster, vliegster, zwemster, 
Voedster van den eersten stam , 
Die de waereld zette in vlam, enz. 


Al de gedichten, - die ik nu op 't oog had, zijn in een 
bepaalden kunstvorm geschreven; zij zijn bijna alle voor 
vreemden bestemd , enkele voor familieleden. Ik wil echter 


471 


ook een blik doen slaan op de bruiloftsdichten, die uit de 
vrije hand, dikwijls ex tempore geschreven zijn, en alle, 
waarschijnlijk ten minste, voor meer intieme bekenden gemaakt. 
In tegenstelling met de hierboven behandelde verzen , 
vinden wij in deze soms toespelingen, die wij zeker niet 
verwacht zouden hebben, bij een man als Langendyk, 
die streed voor kieschheid in de Poëzie. 't Is slechts 
in enkele gedichten, maar het feit is er toch. De eenige 
wijze van verklaren is, dat Langendyk voor deze „onder 

theorie niet toepaste, dat hij hier toegaf aan-onsjes" de 
de vrijheid, die men zich in die tijden algemeen op bruiloften 
veroorloofde, doch die ons nu bepaald versteld doet 
staan. Te verwonderen is het zeker, dat hij ze opnam in 
zijne werken. Zien wij de verzen eens zelf. 

In één begint hij aldus: 

Vol vaak te zyn en half verhuisd , 
Door tot den morgen palm te knoopen 1) , 
Och! vrinden wat, 's daar van te hoopen ? 
Die dus kan rymen is al kloek ; 


1) Omtrent dit palmknoopen zie men V. E. f f e n , H. Spect. 209e vertoog. 
Daar-de stand, waarover hij spreekt, die der »Chirurgyns , ordinaare 
winkeliers , orlogiemakers , kleermakers" enz. is , dus waarschijnlijk dien, 
waarin Langendyk verkeerde, en de beschrijving ons dus een kader geeft 
voor zijne verzen bij bruiloften , enz. , laat ik hier eenige zinsneden volgen : 
»De nagt van het palmknoopen is vooral niet onverschillig om dieper 
en dieper in eene aangename familiariteit in te dringen. De Juffertjes 
gaan zig in die geleegenheid ordinair eerst uitkleeden en begeeven zig 
tot die zoete bezigheid , in een net en zindelyk nagtgewaad". »Om de oogjes 
van den slaap te bevryden moet het zoete werk nu en dan door vrolyke 
tussenpozingen afgebroken worden. Nu en dan moet 'er een kop koffy, 
en een glas wyn worden gedronken, en de zinnen moeten door een 
spulletje, eene lugtige rondendans, en 't een of 't ander ravotterytje levendig 
worden gehouden. Dit duurt gemeenelyk tot 's ogtens, wanneer 't gezel 

om uit te rusten, en fris tot het bruiloftsfeest te kunnen naderen,-schap 
zig naar huis begeeft," 


472 

't Is schier een werk van disperatie ; 
En steel ik vaerzen uit een boek, 
't Strydt immers met myn reputatie. 
Wel aan, ik zing dan; doch met schroom, 
De bruid en bruidegom ter eeren; 
Ik zing een wonderlyken droom, 
En droom al zingende in myn kleêren. 


Ziedaar eene aardige voorstelling van het ontstaan van 
dit soort van verzen. Half verbuisd — in een roes van pret 
en vroolijkheid, in eené stemming, waarin men wel eens 
iets zegt, dat men anders niet doen zou , waarin men zeker 
aan geene theorieën denken zal zóó kon Langendyk er 
toe komen iets te zeggen , wat in onzen tijd zeker geheel 
ongepast zou zijn , doch in dien tijd bij zulke gelegenheden 
volstrekt geene zeldzaamheid was. 

In vele van de minder kunstrijke bruiloftszangen vertelt 
hij een droom , waarin hij Kupido zijn werk ziet verrichten 
bij bruid en bruigom , hier verkleed als een kleine jongen, 
die een boodschap komt doen bij een kruidenier (brui.gom); 
daar als een drukkersjongen , die zich vervoegt ten huize 
van een katoendrukker (bruidsvader). 

In een van deze, waarin verder de meest onkiesche 
toespeling voorkomt, Kupido in de Apotheek en Drukkery 
komt eene aardige zet voor, namelijk deze: de Goden 
willen Mars straffen voor zijn oorlogszuchtigheid en Apollo 
stelt voor, hem al de kreupele verzen te laten lezen. 

Ten slotte wil ik met wat meer woorden melding maken 
van een zilveren bruiloftslied, door Langendyk gedicht ter 
eere van zijn vriend Kornelis 1 ) ; reeds haalde ik er een paar 
regels van aan in de levensgeschiedenis van den dichter om 
Langendyk's meening over een kinderloos huwelijk te doen 
kennen. De beschrijving van het lot van een huisvader 

1) Zie bl. 165, 


473 


met veel kinderen is in onze ooren vrij plat, doch soms 
niet onaardig. Eens , verhaalt een huisvader , kreeg ik 
tweelingen : 

Moeder (was ik toen niet ryk) 
Kreeg twee kinderen gelyk, 
Ik moest halve nachten wiegen 
Ja eens zelf het bed uit vliegen, 
Als zij lag in diepen rust, 
Zeer vermoeid , in slaap gekust. 
Eerst begon 'er een te schreijen 
Die wy hadden tussen beij en ; 
Ik het flus op d'arm gezet 
En gesprongen van het bed, 
Moest aan 't zingen en doudynen, 


. . . . . . . . . . . . . . . . . 

. . . . myn zingen en traraaren, 
Konnen 't kind niet doen bedaaren; 
't Ander in zyn slaap gestoord, 
Schreeuwde ook of het wierd vermoord, 
Toen aan 't wiegen en aan 't zingen, enz. 

Een ander tafereeltje schetst Langendyk, waar hij, om 
het dansen op een bruiloft te verontschuldigen, zegt, dat 
mits zonder ijdelheid een vrome zelfs wel een glaasjee 
proeft. Men danst, zegt hij, wel eens een „minnewetj e" op 
een bruiloft: 

Want de wyn maakt kromme sprongen, 
Zo in ouden als in jongen, 
En die vreugd geniet men maar 
Eens in vyfentwintig jaar; 
En derhalven is 't geen zonden, 
Zoo maar niet word ondervonden, 
Dat men door de dertelheid 
Word van 't pad der deugd geleid. 
Want kan iemand zedig zingen, 
Hy kan ook wel zedig springen. 
Toont men vreugd met voet en keel, 
Dat is immers evenveel, 



474 

Op zyn broer Fruitiers, of Brakels ') 

Met niet al te veel gekakels 

En een hartelyke zucht, 

Met zyn oogen na de lucht, 

't Glaasje tot den grond te leegen, 

Heeft een vroompje zelf niet tegen: 

Mits, gelyk het is gezeid, 

Alles zonder ydelheid. 

Het slot van dit boertige bruiloftslied is zeer ernstig, en 
bevat een wenseh voor 't eeuwig welzijn van bruidspaar en 
gasten, die blijkbaar in ernst gemeend is , want achter de 
vrool ke gast, de grappige dichter komt dikwijls de ernstige 
mensch voor den dag. 

Van geheel anderen vorm dan de verzen van de beide 
rubrieken , die ik besprak, is het tafelspel ter giere van de 
bruiloft van Petrus Smids , zoon van den schrijver 
en oudheidkenner. Het spel dient evenzeer om den 
vader des bruigoms te eeren, als om het bruidspaar geluk 
te wenschen. Vertooners zijn „Apollo, de negen Zanggodinnen, 
de Nyd, de Waan, Merkuur. In eene inleiding wordt 
op burlesque wijze een maaltijd van de Goden geschilderd, 
waarop men spreekt over 't huwelijk van Petrus Smid en 
Margareta Engelbregt. Plotseling vormen de wolken zich 
tot een tooneel. Nijd en Waan spreken over den ouden, 
reeds overleden Ludolph. Gedurende zijn leven heeft men 
hem met lettervitterij vervolgd, omdat er geene andere wapenen 
mogelijk waren, doch vergeefs. Na zijn dood hopen 
zij nu zijne werken beter aan te. kunnen vallen, en, al bewaakt 
Apollo ze, zij hebben 

een held bezield, een groote lettervlegel, 
Die zo veel pennen op zyn lyf draagt als een egel, 
En op Parnas zich vol en dol gezopen heeft. 

i) Brakel en Fruytier: Voetsiaansche predikanten. De Sions worstelingen 
van den laatste deed een vloed van zijn strijdliederen ontstaan. 


475 


De vraag, of men dien lettervlegel in „'t Latyn of Frans` 
dient aan te spreken, doet denken aan eene hatelijkheid 
op de H u y be r t. Het gesprek van Iaat en Nijd wordt 
afgebroken door de komst van Apollo en de muzen; zij 
bezingen het huwelijk van den jongen Smids. Daarna komt 
Merkuur, die den Nijd gevat heeft. De Nijd zegt, door 
het noodlot veroordeeld te zijn tot kwaaddoen. Merkuur 
zal hem in een hol opsluiten, en er, zoo hij hoopt, spoedig 
een tweede, den Waan, inbrengen. Een wensch voor het 
geluk van bruid en bruigom, door Apollo uitgesproken, 
besluit het tooneel. 

2. Verjaardagen. 
Ook bij de verjaardichten vindt men soms meer, soms 
minder verzorgden vorm; ook hier zijn blijkbaar vele verzen 
zonder veel hoofdbreken, zonder veel oplettendheid, mis 
wel ex tempore opgeschreven , terwijl andere een-schien 
zeer beschaafd uiterlijk hebben. Tot die laatste behooren 
eenige sonetten. Zij interesseeren ons meer om de bezongen 
personen, dan dat zij onze bewondering afdwingen door 
poëtische schoonheid. Een van de beste is mogelijk dat op 
de verjaring van Benediktus van Reyneveld , Heer van 
Reyneveen, een liefhebber van de Poëzie, en ook zelf beoefenaar 
van de kunst. In dit gedicht komt de volgende lof op 
het landleven voor: 

o Lieffelyke rust! o eenzaamheid op 't land! 
o Aardsche zaligheid! die alle staatszorg bant! 
Wie zou om uw genot eens Vorsten kroon begeeren? 
Gy leert ons ná de kunst ons eigen hart regeeren. 
Stond tans de keur aan my, ik koos deez' hof, zo schoon, 
Voor de eindelooze zorg der wufte Britsche kroon. 
Hier zal geen staatsharpy op ons den moorddolk wetten 
Noch 't wuft oproerig volk het Hof in vlamme zetten; 
Hier schenkt men in den wyn geen doodlyk akonyt: 
Dees plaats is aan de rust voor altoos toegewyd. 

476 


Bij eene vergelijking van deze regelen met het begin van 
J a n L u i k e n s Buitenleven blijkt duidelijk, dat Langendyk 
het schoone gedicht van den dichter-teekenaar voor den 
geest zweefde. Hetzelfde beeld, dezelfde tegenstelling vinden 
wij ook bij Poot in zijn Akkerleven. 

Niet onaardig is het, te weten, dat Langendyk een sonet 
maakte ter verjaring van Johanna van Keulen, Weduwe van 
M(onsieur) Jurriaan Schuurman, die zich schijnt beziggehouden 
te hebben met de calligraphic en de boekhouderij , en 
dit ook in Landsdienst , althans wij lezen: 

Zo hegt de boekhoudkunst een paerel aan uw kroon, 

Dat tuig het Munsters volk, van wiens soldy en loon 

Gy rek'ning hielt, tot eer van uw beroemde veder. 

De toon, waarop Langendyk tot de vierenvijftigjarige 
Juffrouw spreekt, doet denken aan eenige nadere bekendheid. 
Of deze een gevolg daarvan was, dat zij wel eens 
gelegenheidsverzen voor hem calligrafeerde, dan dat zij in 
familiebetrekking stond tot Maria Schuurman, in 1727 als 
kasteleines van de Kamer Trou moet Blycken genoemd, 
of tot den „eerwaardigen Heer Jan Schuurman, ouderling 
en vader der gemeente", bij wiens dood Langendyk een 
gedichtje schreef, en die Lid van bovengenoemde Kamer 
schijnt te zijn, is niet licht uit te maken. 

3. Lijkzangen 
Onder de gedichten, bij den dood van den een of anderen 
vriend of man van beteekenis vervaardigd, zijn er zeer 
schoone. Een gedicht op L a i r e s s e geeft blijk van zijne ver 

voor den grooten schilder en theoreticus, en is in-eering 
zeer vloeienden vorm gesteld. 
Een gedicht op Abigaël Manriques, wed. van Dr. A. de 
Reus , eindigt met de volgende goede regels: 


477 

Wat schreijt het maagschap dan om vrouwe Abigaël ? 
Om hoog is niets dan goed; op aarde is 't nimmer wel; 
Haar zalig sterfuur wyze elk, op zyn tyd, naar boven. 

Nog beter zijn twee lijkzangen op vrienden van Langen 

wel op de oudheid-en penningkundigen Andries-dyk en 
en Gerrit Schoemaker. Op het huwelijk van den laatsten 
vervaardigde hij een herderszang, waarin den vader veel 
lof werd toegezwaaid over zij ne werkzaamheid op 't gebied 
van geschiedenis, oudheidkunde en numismatiek. Hij schijnt 
ook op de bruiloft geweest te zijn met andere Amsterdamsche 
poëeten , w. o. zeker Claas Bruin, althans een extempore 
doet dit gelooven. 

En nu stierf, nadat in 1732 Bruin was voorgegaan, in 
1735 Andries Schoemaker, in 1736 zijn zoon Gerrit. Is 
het wonder, dat de liederen, bij hun overlijden gedicht, 
spreken van diep gevoel? 

Van dat op Andries laat ik hier de drie laatste coupletten 
volgen: 

Nu is die geest, die vlyt verdoofd ! 
Nu is door arbeid veeler Jaaren, 
Uw oude vader afgesloofd, 
En zyne ziel om hoog . gevaaren : 
Strek gy, myn Vriend, zyn braave Zoon, 
Na hem , uw bloed, een hoofd en kroon. 


Leef op zyn spoor ten nut der maagen ; 
Zo zegen u het nageslacht. 
Leef naar het Godlyk welbehaagen, 
Steeds onderwerplyk aan zyn macht. 
Smart ons 't verlies van waarde vrinden, 
By Godt is hulp en troost te vinden. 


Men schreijt ! maar 't is vergeefsch geschreijd. 
't Geen sterf lyk is moet eenmaal sterven. 
Noch kunst, noch eer, noch mogendheid, 


478 

Kan hier de onsterflykheid verwerven. 
De Fenix schudt al 't onreine af, 
En vliegt herboren uit het graf. 


Bij den dood des zoons , die meer speciaal de vriend van 
Langendyk was, en waarschijnlijk van gelijken leeftijd, is 
deze zeer getroffen. ') Hij beseft geheel het ware van de 
spreuk: „heden ik, morgen gij"; 't is of het hem een 
nieuwe spoor is tot het zoeken van heil en troost in den 
godsdienst. Men hoore slechts: 

Hoe los , hoe wankelbaar is 't leeven ! 
Hoe vast, hoe zeker is de dood ! 
Alle oogenblikken staan wy bloot 
Om d' allerlaatsten snik te geeven 
Maar als de ziel van 't lichaam scheid, 
Verlaat zy niets dan de ydelheid. 


En wie zal de ydelheid waardeeren? 
Al wie de waereld wel beziet, 
Die Godt geschapen heeft uit niet, 
En haast tot niet zal wederkeeren, 
Zoekt vreugd en rust alleen by HEM, 
Die heerscht in 't nieuw Jeruzalem. 


Daar is alles heerlijkheid , hier is veelal reden tot treuren, 
zooals nu voor zijn echtgenoot. Zij moet echter in haar 
smart leeren zien Bene beproeving, uit liefde haar opgelegd : 

Dan zal die Vader aller Weezen 
En Weduwen, die uwen Vrind 
Oneindig meer dan gy bemint, 
Of minnen kon, uw smart geneezen. 


Ten slotte spoort hij de kinderen aan, hunne moeder te 
troosten door „tedere gehoorzaamheid ". 

1) Hij noemt hem in 't laatste couplet »myn Geeraerd." 


479 

4. Overige gelegenheidsgedichten. 
Behalve bovengenoemde rubrieken vindt men nog twee 
afscheidsgedichten, die ik reeds genoemd heb bij de beschrijving 
van Langendyk's leven en eenige gedichten op inwijdingen 
, benoemingen, enz. Deze laat ik onbesproken. Even 
wil ik nog stilstaan bij het volgende versje: 

Apol op Helikon gezeten , 
Laat Abraham op 't vriend'lykst weten; 
Dat zyn geliefde zoonen zyn 
Gereed , een schapenbout met wyn 
Op zynen disch te konsumeeren, 
Daar by den Zangberg door zal eeren ; 
En op dat onder dezen hoop 
Vooral geen vollantaren loop; 
Zo schryven wy, wy lekkerbekken, 
't Zal u tot goê betaaling strekken, 
Zo ge in uw huis betaalt hetgeen 
Is op uw plaats belooft, voorheen. 
Maar hebt gy 't nog te druk met slagten , 
Men wil wel veertien dagen wachten. 


Ex tempore. 

De toespeling van vollantaren is mij niet duidelijk. Abraham 
is mogelijk Abr. van den Berg, vleeschhouwer, dien 
ik genoemd heb in Hfdst. IV. Misschien wijst ook het slachten 
niet op een slager, en hebben wij in dezen Abraham een dichter 
te zien b. v. A. Heems , A. v. Beaumont , of A. Welzing. 

Men zal in dit versje de maat herkend hebben van 
Vondels prijsvraag. 


HOOFDSTUK XXV. 

HEKELDICHTEN EN STRIJDSCHRIFTEN. 

Onder deze rubriek wil ik eenige gedichten samenvatten, 
die van geheel verschillende aard, toch dit gemeen hebben, 
dat zij een gebrek , eene dwaling hekelen of bestrijden. 

De eerste plaats verdient onder deze het hekeldicht, dat tot 
titel draagt de Zwitsersche Eenvoudigheid. Dit is eene klacht 
over de weelderigheid der volgers van Menno Simonsz , tot 
welken Langendyk's vader behoord had, en hij zich ook rekende 
te behooren. Hij legt die klacht in den mond van de 
Eenvoudigheid, voorgesteld als eene maagd, en wel komende 
uit Zwitserland. Dit ziet op de hulp, ingeroepen door de 
verdrukte Waldenzen. Dit gebeurde meermalen. 

Zoo vinden wij dat in 1655 in verschillende kerken voor 
hen gecollecteerd werd; in 1687 in de gereformeerde kerk ; 
in 1699 langs de huizen; in 1729 en 1731 weder langs de 
huizen. 

De klacht over de weelde juist van de Mennisten vinden 
wij in dien tijd zeer veel; in Justus van E f f e n's Spectator 
kan men er over lezen , en het al of niet ware van de 
klacht besproken zien. 

Langendyk hekelt de weelderigheid op de volgende wijze. 
De Eenvoudigheid, uit Menno's kerk verdwenen, ziet men 


481 


in Nederland verschijnen , niet in kostbaar gewaad , maar 
in eene boerepij ; 

Men ziet haar niet veel vaags op haaren rykdom voeren. 
De kerker was haar kleed, haar ketens waren snoeren; 
Haar traanen paerlen , en haar dischbanketten kruis 
Vervolging, pyn en smaad. 

Met smart zag zij de „dertele pracht" der Amsterdamsche 
broederen , en uit deze klaagtonen : „Is dit het zelfde land, 
waarna ik heb verlangd ?" Hunne mildheid is de eenige 
deugd , die nog als een licht uit een duistere wolk schijnt. 
De kerken zijn schaapskooien , waarin de wolven zich ver 

wordt gepredikt , maar twist-schuilen. De weerloosheid 
heerscht , een oorlog , die geene menschenlevens, maar menschenzielen 
doodt. 

,, Gy denkt dit woord is hard : noch harder is uw twist." 

Deze beschuldiging geldt bovenal de voorgangers der 
gemeente. Laten deze ernstig de hand aan den ploeg slaan. 
Dan gaat zij over op de weelde in kleeding en levens


wijze:

: 

„Wat zien wy menig' pop gesmukt in wulps gewaad! 
Ei ziet daar komt' er een, die we als een paauw zien treeden. 


o Schande! half gekleed! half met ontdekte leden! 
Sluit kind'ren sluit uw oog. Maar zagt waar gaatze heen? 
Och in de kerk ! dat 's niet uit Godsdienst zo ik meen : 
Maar eerder om aldaar met heur gewaad te pronken, 
En 't lodderig gezicht den minnaar toe te lonken. 
Die eerst zyn vrouwehair gepoederd heeft met meel, 
Opdat zyn wulpsheid van de haare niet verscheel'. 
Men durft dit soort naauw meer met eigen' naamen heeten : 
Want die zyn nu te slegt , veel te oud, en lang versleeten , 
Menniste juffertjes en heeren vleijt hen bet, 
Dat is hunn' roem en glans best in het licht gezet." 
De tegenwerping, dat de zonde niet in het kleed steekt, 
dat ieder zich naar zijn stand kleeden moet, verwerpt zij; 
st 


482 


dat is een schoone glimp, dien men aan de zaak geeft. Of 
durft men zich „in 't prachtig kleed" geene dingen verooroven, 
waarvoor men zich schamen zou „in 't ned'rig 
kleed ?" 

Zij noodigt nu ieder uit mee te komen naar het huis 
van een deftigen Mennoniet: 

„Wat zien wy hier al prachts. Wat rot men hier al t' saam 
Met sleedjes. Dat 's een zwier ! wat strykt men met de voeten! 
Hoe aartig weet die heer dat juffertje te groeten, 
Hoe geestig leidt by haar de trappen op in 't huis! 
Hier moeten wy eens in. Men zal door al 't gedruis 
En overvloed van volk ons mogelyk niet merken. 
Dit is een groot bezoek. Voorwaar hier zyn geen klerken, 
Maar meesters in de konst der waereldsche ydelheid. 
Wat wordt hier al gestookt , gelikt , gestreeld , gevleij d. 
Hoe kostlyk staat de bruid en bruigom daar te pryken. 
Wat dunkt u , vindt men hier wel iemand myns gelyken ? 
Wordt hier de nedrigheid gevierd , en goede zeên , 
In plaats van hovaerdy en dertelheid ! ó neen. 


Integendeel, men begint een dans, en 't is, of men Herodias 
verveelvuldigd ziet. De Eenvoudigheid walgt van de 
tooneelen, die er hier te aanschouwen zijn: 

„Helaas ik schrik en beef! ach , myn geloofsgenooten, 
Durft gy de ned'righeid aldus voor 't voorhoofd stooten ? 
Gy dwaalt van 't rechte pad. Keert weder. enz." 

Men zoeke weer de deugd na te streven; mildheid alleen 
vergoedt niet het gemis van andere goede eigenschappen. 
Doch deze klacht moet men niet als een hoon beschouwen: 
slechts ware liefde gaf ze in, en ze is niet over bepaalde 
personen, maar iu 't algemeen bedoeld. Dat weet de hemel, 
die allen zegenen moge. 

Ziedaar den geheelen inhoud, misschien wat uitvoerig, 
met wat veel aanhalingen, maar mij dunkt, er zijn gedeelten 
in, die zeer aardig, en eene kennismaking waard 


483 


zijn. 't Is een van de beste van de grootere gedichten van 
Langendyk. Het onderwerp alleen leidt ons reeds tot eene 
vergelijking met het Costelick Mal van Huygens ook indien 
sommige regels ons niet dien hekelaar van de dwaze modes 
voor den geest riepen. In dit vers evenals in de puntdichten 
kunnen wij waarlijk directen invloed van Huygens opmerken 
, hoe weinig diens korten , gedrongen stijl verder den 
vriend van zoetvloeiendheid en duidelijkheid mocht aanstaan. 

De maat van dit gedicht is dezelfde als die van het 
Costelick Mal. De inhoud komt over 't geheel niet zeer 
veel overeen , alleen dat beide stukken de weelde in kleederen 
vooral gispen. Langendyk echter bespreekt niet alleen 
de kleeding, ook de twistziekte, de geheele levenswijze ; aan 
de kleeding wijdt hij slechts weinig woorden, terwijl Huygens 
bij elk deel ervan stilstaat. Ook de toon is geheel 
anders. Langendyk klaagt met diep gevoel over een kwaal 
des tijds, die hij verfoeilijk vindt, Huygens belacht eene 
dwaze neiging, die hij afkeurenswaardig vindt, maar waar 

hij zelf uit gewoonte, uit gebrek aan excentriciteit,-aan 
ook gehoor geeft. Een bewijs, dat Langendyk den ouderen 
hekeldichter voor oogen had, zien wij b. v. in het opwerpen 
van de meening, dat ieder toch niet geheel gelijk gekleed 
kan zijn, dat elke stand toch verschil moet hebben 
van uiterlijk. Ook Huygens geeft die tegenwerping, maar 
hij maakt er zich af met te zeggen, dat, zóó iedere vrouw 
zich zou willen onderscheiden boven eene mindere, en 

Wijvenpleyterj 

Loopt op te langhen roll. 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Hadd' ick stem int gerecht , dus trad ick tusschen tween: 

De schult hoort allen toe en 't ongelijck aan geen. 

D. w. z. noch aan de mindere, noch aan de meerdere. 
Ook Langendyk doet geene directe uitspraak in de zaak, 

484 


maar hij vraagt op den man af, of niet weelderige kleeding 
zonder schaamte meer kwaad doet bedrijven, en of 
niet hoovaardij zich bij voorkeur optooit. 

Eene andere plaats bij Langendyk schijnt eene bepaalde 
navolging van deze bij Huygens: 

Die Pop is opgetoyt; wie salse nu geleyen? 
Vier hengsten na de kerck. Wat salse daer -doen ? Schreven. 
enz. 

Over de Zwitsersche Eenvoudigheid is verder weinig te 
zeggen. Over vorm en stijl kan uit de aanhalingen gemak 
een oordeel gevormd worden.-kelijk 

Geld is een versje , dat de almacht van het geld bezingt. 
't Is niet onaardig , en herinnert eenigszins aan een dergelijk 
loflied door Breero in zijne Lucelle ingevoegd. 

Van meer omvang is het gedicht , dat tot titel draagt 

Blaasleakeriana. Lykrede in windzang voor den Nederlandschen 
Mevius. Met alle zyne winderig, e Dichtwerken overleden 
aan den Ystrooin. 

Dit gedicht wordt door Dr. A. de Jager 1) genoemd als 
een spotdicht op den dichter W. van Swaanenburg. 

Voor wij zullen kunnen oordeelen over de juistheid van 
deze bewering, is het noodig iets te weten omtrent genoemden 
dichter. En ik geloof, dat hij de kennismaking verdient, 
zooal niet als voor ons nog dichter van beteekenis, 
dan toch als verschijnsel, als vertegenwoordiger van het 
soort van dichten, dat van Effen buldercdicht noemde. Het 
oordeel is over 't algemeen niet gunstig. Van zijne tijdgenooten 
had hij nagenoeg niets dan smaad te verduren, straks 
zullen wij zien waarom, van hunne nakomelingen niet veel 
anders; b. v. van Vloten noemde zijn Parnas eene verzame


1) Navorscher 1877, bl. 283. Zie ook Dr. A. de Jager, Nieuwe Taalen 
Lefteroe f ergingen bl. 67-69 en Dr. G. P e n o n in Schoolblad 6e jrg. n°. 4. 


485 


ling „Dronkemans Poëzie", en nog onlangs in den Amsterdammer, 
Weekblad, n°. 654, werd er danig den draak met 
hem gestoken. Maar tegenover deze meeningen staat die 
van Dr. De Jager , die in eene voorlezing over - hem, 
gedrukt in zijne Nieuwe Taal- en Letteroe feningen, den armen 
Swanenburg rehabiliteeren wil, en dat doet op eene 
wijze , die voor 't grootste deel onze instemming afdwingt. 
Eene uitvoeriger studie van 's mans verre van gemakkelij k 
te begrijpen geschriften , vooral die in Proza, zou noodig 
zijn, om over zijne waarde als Poëet en Criticus te oordeelen ; 
zoover ik na eene meer vluchtige kennismaking durf te 
oordeelen , is dit de meest juiste beschouwing: 

Willem van Swaanenburg was de zoon van Cornelis 

V. S. , rector te Goes ; hij werd in 1678 geboren. Zijn beroep 
was kunstschilder, doch naar 't oordeel van anderen was zijne 
verdienste als zoodanig niet van eenige beteekenis, Hij gevoelde 
in zich een drang naar hooger, naar het hoogste. Veel schijnt hij 
zich ingelaten te hebben met geschriften van philosofen en natuurkundigen 
, toen vaak gelijkluidend met alchimisten. 
Wanneer hem een „dichtstuip" overviel , schreef hij neer, 
wat er in hem opkwam ; hij trachtte de diepzinnigste 
zaken te zeggen, de verhevenste beelden aan te wenden, 
en greep aan, wat zijn overspannen brein hem ingaf. Zoo 
ontstonden er gedichten, die werkelijk veel van dronkemanstaal 
hebben. Doch niet altijd gaf hij toe aan dien lust; 
ook werkelijk goed te begrijpen, vloeiende gedichten bracht 
hij voort. Wat hem versterkte in het toegeven aan zijne 
neiging tot vliegen in de ijle ruimte, aan 't schilderen zonder 
vatbare vormen, was zijn afkeer van de rijmelende, schavende 
, likkende poëetjes, die alleen in zuiverheid en gladheid 
de poëzie zochten. Ja, hij verhoovaardigde zich er op 
gek te zijn, zot ; want schoon hij erkende zelf geen groot 
poëet te zijn, toch stelde hij zijne zotheid boven de geeste

486 


looze , koude rijmelaars. Hij geeselde hen in de voorrede 
voor zijn Parvas of de Zanggodinnen van een Schilder, 
heftig en in vele opzichten verdiend. Vooral D. v. 
Hoogstraten kon hij niet luchten , die met zijne spraakkunst 
meende de Poëzie te kunnen beheerschen, en zich een oordeel 
over alle anderen aanmatigde. Dat zijne tijdgenooten 
hem, haatten is duidelijk ; hij gevoelde het zelf, en kon hun 
geen ongelijk geven. Ziehier, hoe zijne voorrede begint: 

„Ag ! myn lieve Zotjes, die u zelven niet lyf en ziele hebt 
geconsacreert aan de verkeerde meeningen, en malle gewoontens 
van dit ons gelukkige Vaderland, mogt ik, volgens 
behoorelyk respect voor u zeever, en kwyllab u uitboezemen, 
de agting die de schryver dezer Werken voor u over heeft, 
gy zout hem nog meer haaten, als ooit de Paapen en Munniken 
Erasmus gedaan hebben, doe by hen uit een opregte 
genegenheit lauwrierde, met een kap met bellen ; want Gylieden 
zyt het noodigste volk, dat 'er vereischt werd, om 
alle waarheit, deugt, en verstand van den aardbol te ver 

-dryven. enz." 

Het einde van de voorrede luidt: „maar waartoe myn kop 
gebroken, met een werk, dat ieder den kop zal breeken ? 
waar toe myn hof gemaakt by onverstandige Lezers ? waar 
toe Wysaarts onderrigt ? waar toe Braven verdedigt ? waar 
toe my zelven verdoemt ? waar toe iets anders gezeid als 
Swanenburg is dol. 

„Zie zo myn getrouwe veder, dat lykt' er byget naar: 
dat is de grootste waarheit van myn geheele Boek, en zal 
ontwyfelbaar ondersteunt worden van alle gekken onzer 
eeuw, in wiens bescherminge ik mij recommandeer, omdat 
alle Wysen hunne handen van my trekken, volgens de 
statuten des tyds. Vaartwel." 

Dit kan niet alleen dronkemanspraat van een opgewonden 
warhoofd zijn, zooals wij ons Swaanenburg uit vele van zijne 


487 


gedichten voorstellen ; hier speelt ironie de hoofdrol. Hij 
voelde, hij zelf kon niet, wat hij wilde, maar hij was zich 
toch van poëtisch vuur bewust ; vele anderen waren verstandig, 
spelden goed, maakten geene fouten, maar hadden slechts 
eigenwaan, geene poëtische gave. Hij verkoos dan ook niet 
eens onder „David van Mechelens 1 ) Deken" te kruipen, niet te 
„droomen op een sprei van A. B." 

Na zijn Parnas gaf hij uit: 

De herbooren Oudheit of Europa in 't nieuw, door 't Zaamenspraaken 
verhandelt, enz., .... een klaare sleutel , om 
den donkeren Parnas van W. van Swaanenburg zo digt te 
sluiten, dat zelfs geen Mol kans zal zien, om 'er Pro Patria 
door te booren .... beschreeven ónder de zinspreuk Virgilius 
zonder Mecaenas. Amsterdam [1725]. 

Ar lequin Dis te la tear of de overgehaalde Nouve l les , zynde 
een Werk immers zo dwaas als de maaker zelfs .... door 
een Pe lg rom van Zutphen enz. Amsterdam 1726. 

De vervrolykende Momns, of koddige Berisper, opgedragen 
aan Hans Christoffel Ludeman, Docter zonder Promotie, 
door W. v. Swaanenburg, enz. Amst. 1727. 

Deze drie werken zijn weekblaadjes, zeden en letterkunde 
met een scherpen hekel behandelende, veelal zeer plat. Ook 
in zijn Parnas komen fel hekelende versjes voor ook tegen 
geestelijken van zijn geloof (hij was R. Katholiek). Om over 
zijne Poëzie te doen oordeelen, geef ik aan den voet der bladzij 
de staaltjes van razende en verstandige poëzie 2) 

1 ) D. v. Hoogstraten, blijkens Swaanenburg's Herboore Oudheit. 

z) Begin van Verwoede aandoeninge des Digters op het zien eener 
spreekende schildert' des stervende , Zaligmakers. 

Rinkink de glazen los van 't Vorst'lyk Zee-arduin, 

o Norsche Donderaar! uit uw verheeve kruin, 
Met blixems in de vuist, ten schrik der Zee-meermannen. 
Zo word al 't werelds vocht voor myne kar gespannen, 

488 


Hij stierf in 1728, uitgeluid door S. Feitama , den grootvorst 
der schavers , en door G. Tyssens , die bij de titelprent van 
den Parnas eene bewierookende uitlegging geschreven had. 

Volgens Dr. de Jager zou ook Blaaskakeriana een graf 

zijn op den winderigen schilder-dichter. Dat het tegen-dicht 
de bulderpoëzie is, duidt reeds de naam aan, doch of het 
tegen den persoon van Swaanenburg alleen is, blikt niet 
zoo zeker te zijn. Zien wij den inhoud van Langendyk's 
gedicht eens goed over: 

Jupyn had al de Goden op een feest genood ter eere van 
Minerva's verjaardag. Die verjaardag was met roode letters 
aangeteekend in den almanak, door Magi berekend, door 
Pallas geschreven, waarvan de eerste bladzijde 't A. B. 
naast een uil droeg, welke uil later verkeerdelijk in een 
haan veranderd werd. 1 ) Pallas leerde ook de dieren spreken. 
En nu volgt er eene uitweiding: 

Tot kneuzing van de Hel, en demping van Gods vuur, 
Of liefde sterft van angst in 't aanzien der Natuur. 
De Zonnevlam , geknakt , is in gevaar van stranden, 
En peilt den afgrond reets met zyn bestorve handen; 
Of schuurt de klippen los met een doorboorde huit, 
Die van den wind gesolt, eerlang te barsten stuit. 

Waarde Fillis. 
Van al de smart, die 'k ooit heb in myn ziel geleeden, 
Is dit de grootste, dat ik u heb aangebeeden, 
En nog en rouwt het my in 't allerminste niet, 
Omdat een, die bemind, zelfs smaak vindt in 't verdriet, 
'k Storf liever alle daag, ja zelfs alle, oogenblikken 
Als dat ik vry zou zyn van uw vergode strikken. 
Uw oogen moorden my, zy gloeijen in myn borst; 
Zy wekken in dit hart een doodelyken dorst, enz. 

1) Langendyk wil hiermee beweren, dat het schoolboek, bekend onder 
den naam van 't Haneboek, dat waarschijnlijk reeds gebruikt werd 
in de 16e eeuw, en nog gebruikt werd in het begin onzer eeuw, zijn 
haan te danken heeft aan Minerva's uil. Zie over 't Haneboek: Kijkjes 
in de oude Schoolwereld, II. (In de Algemeene Bibliotheek van Sijthoff.) 


489 

Heeft dit geen schyn, naar uw verstand, 
Neem dan Ezopus in uw hand, 
Daar staat het duidlyk in te leezen, 
En zou het dan geen waarheid weezen? 
Men vind' er noch die dieren zyn, 
Al loopen ze in een menschen schyn, 
Die praaten kunnen, leezen, schryven , 
Getabberd zyn en ezels blyven , 
Met harsens zo vol waan en wind 
Dat daar geen reden plaats in vind. 


Pallas zorgde echter wel, dat zij hare gunst beter besteedde. 
Zij promoveerde geene ezels, geene raven met pauwenveeren, 
en hielp geen sul aan een dokterstitel. Toen Apollo ook 
wat geleerd had, begon hij te dichten, en schiep de zanggodinnen; 
en nu kan geen poëet iets voortbrengen, voor 
hij een van haar heeft aangeroepen, maar dan ook: 

Zwelt hy op, dan word hy dronken, 
Dan blaast zyn dichtgeest vuur en vonken, 
Dan gilt en schreeuwt hy op de maat, 
Dat hy zich zelven niet verstaat, 
En durft op hooge -laarzen treden, 
In weerwil der gezonde reden. 
Hy kan, als hy ten schouwburg komt, 
Daar Titus of Torquatus bromt, 
En op 't verschrikkelykst raakt aan 't raazen, 
De Bak- en schellingsplaats verbaazen, 
En met de woorden, hoog van toon, 
Helaas! mevrouw! mynheer! o goon! 
Die wonderbaarlyk teder klinken, 
Elks hart doen in de schoenen zinken. 


Maar ter zake. De Goden kwamen allen bijeen , maar 
Neptuin bracht niet zijne stroomgodinnen meegebracht ; hierover 
ondervraagd, zeide hij, dat sommige om de vloot, die 
op de Turksche kust werd gereed gemaakt, te huis bleven, 
en dat andere op begrafenis moesten, daar 


490 

een der grootste brompoëeten , 
Die ooit gebooren is aan 't Y, 
Met al zyn fraaije Poëzy,, 
Vol laster, gal, onkuische vonken 
In Lethis stinkpoel is verdronken. 

Apollo is hierover zeer verschrikt. Mercurius heeft couranten 
bij zich, Haagsche en Amsterdamsche. (Daar zijn er 
wel een stuk of tien) en ziet, dat het Mevius is. Hij is zeer 
verschrikt, 

Ja had den laatsten snik gegeeven; 
Indien by niet onsterflyk waar. 

Hij barst in klachten uit: 

Ach ! ach ! is Mevius gestorven! 
Kom Zwaanenburg ! ach ! ach ! ach ! ach! 
ó Dichter dien geen weerga zag. 
Aartspauker van myn zonnewagen , 
Die ook aan d' Ystroom ligt verslagen! 
Gy die der Goden harten voeg , 
Wiens geest tot in den Hemel sprong, 
Die zonnen in een pan kon stooven, 
En maanen bakken in den oven, 
Die diamanten, slegt en best, 
Kon smelten in een aarde test. 
Kom Bollebakker van de goden, 


o Willem Hessen! 'k zal u nooden 
Dat gy op uwen horen toet, 
Op de uitvaard van dit heldenbloed, 
Opdat het klinke in 't oor der helden, 
Door alle de Elizeesche velden. 
Ik voel dat ik in dichtvuur blaak. 
Wraak Titus, Rozalyne, wraak! 
Trompet myn zooneu ! ik zal brullen! 
Licht, water, aard en zee vervullen, 
Met weeklacht. en een naar geluid 
Dat op 't Ripheesch gebergte stuit! 

491 

Wie zal voortaan een klinkdicht maaken , 
Van veertien regels, zonder zaaken, 
Wanneer men Burgemeesters kiest, 
Of helden door den dood verliest ? 
Wie zal Robynzang tureluuren ? 
Wie Dam en Kalverstraat borduuren 
Met vaerzen , vol van ach! en wee! 
Op 't sterven van een Domine ! 
Wie zal Kourant en Boekzaal eieren 
Met Febus heilige laurieren? 
Ach! wie is buiten hem in staat 
Een Cicero, een Cincinnaat, 
Een Brutus, rechten lof te geeven, 
En doen zyn' naam in vaerzen leeven,? 
Helaas! 't is met de kunst gedaan! 
Daar ligt myn kroon vol lauwerblaá n. 
Trompet, myn zooneu , ik zal gillen, 
Dat Ethnaas Berg en Hekla drillen! 


enz. 

Nadat men Apollo iets ingegeven had, bekwam hij van 
de flauwte, die hem overviel, en vernam van de Faam, wat 
er van de zaak was: zij hangt nu een tafereel op van den 
tocht op Pegazus door den van zanglust dronken dichter 
ondernomen , hoe hij ten hemel rende, den dierenriem aan 
stukken reed , hoe de planeten hem niet tot staan konden 
brengen, en hoe hij ten slotte, toen hij 

al die lichten zag in 't rond, 
En 't aardryk op zyn spillen rollen, 
Begon . . . . . . te suizebollen, 
Waarop hy zyne loftrompet, 
Al beevend voor de lippen zet, 
En zo vervaarlyk raakte aan 't blaazen, 
Dat hy 't gesternte deed verbaazen. 

Ten slotte gaf hem het noodlot een slag, dat hij ter aarde 
viel, en Pegazus naar Pindus rende. Apollo zegt, dat dit 
leugens zijn. De Faam bekent, dat dit zoo is, maar zij 


492 

dacht Parnassus taal te spreeken. 

. . . . . . . . . . . . . . . . . 

Maar als ik spreeken moet met klaarheid; 

Hy is kapot. Dat is de waarheid. 

Apollo en de Goden nemen een glas Ambrozijn om 

De zwarigheid van 't hart te drinken. 

Dit middel blijkt te helpen, en ten slotte hebben allen 
zich „stom gezopen ". 
Hoe het verder ging, kan de dichter niet melden, daar 
men hem wakker maakte, want alles was slechts een droom. 
Hij voegt er echter beteekenisvol achter: 

„Denkt gy dat ik een schim bevecht? 

Dat kan zoo zyn. Ik heb gezecht. 

Ieder die wel eens een oog in Swaanenburg's Pareas 
heeft geslagen , zal duidelijk zien , dat verscheiden passages 
regelrechte parodieën zijn op 't werk van dien dichter. Kan 
men echter 't heele vers een spotlied op hem noemen? 
Mijns inziens gaat dat niet. Als Apollo den dood verneemt 
van Mevius 1), roept hij èn S w a a n e n b u r g op èn zijn 
navolger Willem H e s s e n 2), bakker van beroep. Verder 
vraagt hij , wie nu de nieuwbenoemde Burgemeesters zal 
bezingen, of den heldendood van den een of ander, of het 
sterven van een Dominé. Dit kan niet op Swaanenburg 
slaan, die zich hier niet aan bezondigde, die Katholiek 
was. Ook vraagt Apollo, wie Robynzang zal tureluren , 
na zijn dood. Langendyk teekent hierbij aan, dat hij doelt 
op „lange gekke Laster-vaerzen, op braave mannen in Plano 
gedrukt , .... van H. V. B. schuilende onder den naam 

1) Mevius en Bavius zijn twee middelmatige Latijnsche dichters. 

1) Deze was Factor van de Kamer Liefde bovenal, en schreef : Orestes 
en il ermione '1725, Belegering van Haarlem '1739, en Het Lyden 
en Sterven van J. Christus, heldendicht. 


493 


van Jacoba Robyn, Schoolhoudster. Zou dit op Hermanus 
van den Burg slaan , die voor zoo iets zeker wel de rechte 
persoon was P Op Swaanenburg zeker niet. Indien men dit vers 
op één persoon wilde laten slaan , zou dat veeleer op Van den 
Burg kunnen zijn , die misschien schuilt onder die letters 

H. V. B. 1) , die vele sonetten maakte , burgemeesters 
bezong , krijgsfeiten tot onderwerp van lofdichten koos. Men 
zou dan zelfs kunnen denken , dat het bij zijn dood (1752) 
was gemaakt , en daarom eerst in het vierde deel Gedichten 
stond , doch daartegen pleit ten eerste dat Van den Burg 
wel slordig , luchtig er op los rijmde , maar geen type van 
den bulderdichter was ; vervolgens ook , dat de termen, hier 
en daar gebezigd , te sterk aan Swaanenburg herinneren; 
ten derde dat Van den Burg waarschijnlijk niet in een 
Boekzaal geschreven zal hebben. 
Het gedicht is zeker niet op één persoon gemaakt; men zie 
slechts de slotwoorden: dat Langendyk beweert, geene schim 
te bevechten. Die woorden doen denken aan den strijd tegen 
een beginsel, een gevaar dreigende theorie. Voor deze meening 
spreken ook het wijzen op verschillende dichters, als Swaanenburg, 
Hessen, H. V. B., en waarschijnlijk een of meer Kouranten 
Boekzaaldichters, ja, ook van Jan Vos (Titus en Rozalyne 
uit den Aran en Titus worden genoemd) en B r a n d t (Torquatus). 
Hij wil hier dus het ras van snorkende, groote 
woorden gebruikende dichters hekelen. 

Op den dood van Swaanenburg kan het niet zijn , daar 
die in 1728 stierf, en hij Hessen noemt als een gestorvene, 
terwijl die nog in 1739 een tooneelstuk schreef. Dat het 
eerst in de vierde bundel staat, kan of een bewijs zijn, dat 
het later gemaakt is, of het kan eerst bij zijn dood door 

1) Die letters vinden wij ook als naam van den schrijver van een 
Lasterschrift in den twist over Ds. D e u r h o ff. 


494 


den uitgever gevonden zijn. Ik zou het laatste gelooven. 
Dat Langendyk den spot dreef met eene richting , als die, 
waarvan Swaanenburg de sprekendste vertegenwoordiger 
was, kan ons niet bevreemden , na al wat wij van hem 
weten. 

Dr. de Jager noemt dit gedicht „weinig geestig" en vindt 
alleen de aanspraak van Apollo tot Swaanenburg eene 
aardige passage. Het geheele genre , waartoe dit vers om 
zijn vorm en inkleeding behoort , trekt ons minder aan dan 
Langendyk's tijdgenooten. Eene travestie, eene parodie moet 
al zeer geestig zijn, . wil ze ons bevallen en boeien. Dit 
vers is echt „luimig", doch niet minder geestig dan de vele 
van dat soort, die wij in den tijd van en voor Langendyk 
vinden. Sommige persiffiages van den bulderstijl, b.v. het 
verhaal van de Faam zijn lang niet onaardig. 

Eene andere parodie vinden wij in Lukretia, eene alleenspraak. 


Tot de strijdschriften kunnen wij ook rekenen een vers 
Op de historie der Pausen, geschreven door den heer A r c h ib 
a 1 d B o w e r, in 't Nederduitsch overgezet door den heer 
Ja n B r a k. Dit is eene ontboezeming, uitgelokt door het lezen 
van bovengenoemd boek, en wel eene ontboezeming, waarin 
hij zijn hart lucht geeft tegen de Katholieken. Het begin 
is vooral werkelijk schoon, en herinnert eenigszins aan 
Vondel: 

Waar is het oordeel dat niet mist, 
Waar is de onfeilbaarheid te vinden ? 
Die nooit na 't licht der waarheid gist, 
En 't al kan binden en ontbinden ? 
By Godt, die in de hoogte leeft. 
Men zoek' by geene stervelingen 
Een Eigenschap die niemant heeft, 
Dan de eeuwige oorzaak aller dingen: 



495 

Die Adam , naar zyn evenbeeld, 
In Edens Lusthof, ziel en leeven , 
En aartsvernuft heeft meegedeeld : 
Maar nooit de onfeilbaarheid gegeeven. 


Rome maakt aanspraak op de onfeilbaarheid, maar ze is 
er niet te vinden: ééns zal het voor de rechterstoel komen, 
en dan zullen geen 'ban, geen bliksem, geen driedubbele 
kroon helpen; 

De Beelden zullen, uitgezweet, 
Zich door geen guichelwondren dekken. 
De Waarheid zal het kloosterkleed 
Schynheiligheid van 't lichaam trekken. 


Vervolgens stelt hij voor, dat de Hierarchie aan Petrus 
om voorspraak zal bidden in deze woorden: 

„Wy hebben in des Heeren naam 
Gepredikt, duiv'len uitgedreven, 
Uw roem vereeuwigd door de faam, 
Uw beeld op 't hoogáltaar verheven. 
Wy zongen in het hooge koor 
Uw lof met duizend duizend tongen, 
Klonk onze zang u nooit in 't oor, 
Die u van de aard wierd toegezongen, enz." 


Dan zou Petrus kunnen antwoorden: 

„Wie heeft die dwaasheid u bevolen ? 
Is Godt gediend met ydlen schyn ? 

. . . . . . . . . . . . . . 

Den grootsten koning van 't Heeläl, 
Kon tempel noch paleis bekooren; 
Hy werd armoedig in een stal 
Van 't nedrig Bethlehem gebooren. 
Hy steeg niet op een gouden troon, 
Omringd van purpre lyftrouwanten, 
Ook droeg by geen driedubble kroon, 
Vol schitterende diamanten, enz." 


Daar het ons hier meer om den vorm, dan de gegrond



496 


held der argumenten te doen is , laten wij de verdere 
beschuldigingsrede, Petrus in den mond -gelegd , voor 't 
geen ze is. Ze wordt gevolgd door eene lofrede op het boek 
van Bower en een wensch aan Ds. Jan Brak, dat hij de 
vertaling moge voleindigen. 

De waarde van de beweringen daargelaten, moet, dunkt 
mij, elk erkennen, dat de vorm zeer goed is, de wijze van 
voordragen spreekt van sterke overtuiging; de toon, hoewel 
wat scherp, blijft toch binnen de grenzen; men moet hierbij 
bedenken, dat in Langendyk's tijd in 't buitenland de Protestanten 
werden lastig gevallen, dat het Edict van Nantes 
nog niet zoo heel lang geleden was opgeheven. 

Weinig merkt men in dit gedicht van de breedsprakigheid, 
de eentonigheid, die vaak Langendyk's gedichten 
voor ons ongenietbaar maken. 

Een strijdschrift kunnen wij ook noemen het Verweerschriftt 
der drie Aloude Haarlemsche Redenkamers, waarin 
hij deze verdedigt tegen de waarden. 1 ) 

') Zie bl. 106. 


HOOFDSTUK XXVI. 

PUNT-, SNEL-EN KNIPDICHTEN. 

Onder de gedichten van Langendyk bevindt zich ook 
een groot honderdtal pun t-, snel-en knipdichten. Deze 
zijn niet alle geestig, doch vele zijn er onder, die 
hem eene waardige plaats doen bekleeden onder de dich 

dit genre. Daar de onderwerpen tot allerlei-ters van 
gebied behooren, zijn zij zeer geschikt, om ons een blik te 
doen slaan in 's dichters binnenste; hoewel men met puntdichten 
altijd voorzichtig moet zijn; en niet vergeten, dat 
er wel eens iets om den klank, ter wille van eene woord 

gezegd wordt.-speling 
Vele puntdichten bewijzen zijn anti-Katholieken zin. Ik 
citeer: 

Snedig antwoord van een Italiaan, aan 
een Nederlander, zynde te Rome. 
Gy staat versteld in Rome, en zegt, wat Misverstand! 
Ik zie der knechten knecht , als vorst der vorsten eeren! 
Dus stond, dus sprak ik, ook toen ik in 't veye land 
Den Stedehouder meer ontzien zag dan zyn' heeren 

In dit puntdicht zien wij tevens den staatsgezinde (zie bl. 
39 en 522) Verder vinden wij nog een zestal puntdichten, die 
merkbaar voortkomen uit een anti-Katholiek gemoed. Enkele 

32 


498 


zijn er nog, die een Rooinschen geestelijke noemen , zonder 
bepaalde strekking. 

Trouwens, Protestantsche geestelijken krijgen ook hunne 
beurt, soms in gemoedelijke woorden (als in Ernstigen raad aan 
een al te driftig prediker) , soms in spottende als bij de 
volgende twee: 

Beloften van een prediker. 

Ik zal myn Text en Preek tans in drie deelen deelen, 
En de onderdeelen doen vervolgen zo 't behoort: 
Ik zal 't Hebreeus en Grieks verklaaren woord voor woord, 
Zo kort, zo bondig dat het niemand zal verveelen. 


De uitbreiding, welgepast, zal keurige ooren streelen, 
Zo net zo klaar ter zaak, dat zy het hart bekoort; 
Ik zal de grauwlen van de zonden , soort voor soort 
Bestraffen, en aldus de breuk van Sion heelen. 


Ik zal voor Wysgeer op den Preekstoel zelden speelen, 
'k Zal denken waar ik staa: opdat ik niet verdool. 
Gods woord past op den stoel: Natuurkunde in het school. 

Ik zal in Kerk en Staat geen twist noch oproer teelen. 
„Elk wagt met aandacht na 't vervolg van dat ik zal, 
„Maar let men op den zin, dan zegt by niemendal." 


Een preeker tegen een poëet. 


Uw Rymkunst is een kunst gelyk het beulingstoppen , 
Dat is een vaers vol zins , tot barstens toe , te proppen. 


Antwoord van den Poëet. 


Uw Preekkunst is een kunst gelyk het gouddraad trekken 
Dat is een korte text heel lang en fyn te rekken. 

Wat de politiek aangaat, reeds zagen wij hiervan een 
staaltje. Een ander blijk van sympathie voor de staatsgezinden 
, tenzij het misschien alleen rechtvaardigheidsgevoel 
is, vinden wij in dit puntdicht: 

De schrand're gemalin van grooten Huig de Groot, 
't Orakel zynes tyds, was op een plaats genood, 



499 

Daar ze een der rechters vond , die Barneveld verwezen. 
Men sprak van 't gruuwelstuk , en 't wierd van elk misprezen, 
Dat de onrechtvaardigheid dien ouden patriot, 
Naa veertig jaaren dienst , onthoofde op 't hofschavot. 
De rechter sprak daarop : al wat de heeren wyzen 
Lydt geene tegenspraak , men moet het vonnis pryzen, 
Waarop Mevrouw de Groot hem toebeet , scherp en ras: 
Het vonnis ook , myn heer , van priester Kajafas ? 


Uit andere blijkt zijn haat tegen den verraderlijken 
Grooten Lodewyk, b. V. 

Parys is 't paradys, staat in een fransch gezang. 
't Is waar : want L. . . . . . speelt daar voor de oude slang. 


Wat Langendyk's karakter aangaat, zien wij hem hier zich 
toonen als een man , die, ontvankelijk voor zinnelijke genietingen 
in den uitgestrektsten zin, tegelijk een vriend was van 
matigheid : genot is geoorloofd, doch geene buitensporigheid, 
geene verslaafdheid aan genot: dat verlaagt. 

Weelderigheid, overdaad, verkwisting, brooddronkenheid, 
hoovaardij , al deze ondeugden worden gehekeld, doch evenzeer 
de gierigheid. Waarheidsliefde blijkt hem na aan 't hart 
te liggen. 

Eenige letterkundige meeningen van Langendyk zien wij 
uit de volgende puntdichten: 

Grafschrift op een drekpoëet. 

Hier rot een vuns poëet , die yv'rig in zyn leeven , 
Van duivels, watjekal, en dreutels heeft geschreven. 
Paay Karon stopt zyn neus, zo stinkt het in zyn schuit, 
Nu Rusting ') van den Droes met veesten wordt beluid. 

1) Salomon v. Rusting. 


500 

Op een Rymelaar van Blyspellen, 
Die om een vaers onder zyn portret verzocht. 

Hein Halfmal 1) liet aldus zyn vieze tronie drukken, 
Die spel op spel purgeert, en dansen wil op krukken; 
Die tusschen mal en vroed, door ydlen waan verblind, 
Geen Blyspel, Fransch of Duitsch , zo fraay als 't zyne vind. 
Wat dunkt er Plautus van? wat zeggen de Poeeten ? 
De gekskap lykt het: maar de bellen zyn vergeten. 


Aen een Tydvaers dichter. 
Als gy een tydvaers dicht, en op uw nagels byt, 
Dan peinst gy op den zin, en letters van den tyd: 
Maar raaken maat en rym, met tyd en zin , in roeren, 
Dan weet gy in geen week twee regels uit te voeren; 
Baart Lammerts Zanggodin dan lamme Poezy, 
Voort gaat liet op de Pers, dan na de Kommeny. 

1) Hein Halfmal moet doelen op den dichter Hendrik Halmaal. 
In een bruiloftsdicht voor diens zoon leest men: 
Uw vader Halmaal schreef vernuftig zyne spelen 

. . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Strooij Lauren, zangeres, om aan zyn naam te denken, 
Die aan 't gestarnte blinkt , daar hero geen nyd kan krenken. 
Geen dichter schreef zooveel 
Voor Hollands Schouwtooneel. 
Hij volgde Plautus na om de ondeugd uit te luchten, 
En mengde krachtig zout , ja peper in zyn kluchten. 


Deze regelen werden geschreven, toen de vader reeds gestorven was, 
vandaar zeker die geheel andere toon. Trouwens, in een bruiloftsdicht 
moest alles mooi en goed zijn, paste slechts lof. Ook kan het puntdicht 
in een bui geschreven zijn. Toch klinkt achter den lof in het bruilofslied 
de opmerking: 

'k Vond in het werk een schat 

Zo ik den sleutel had 
alsof de lof minder gemeend, en deze opmerking hem als 't ware bij 
ongeluk ontvallen is. H. v. Halmael schreef Bene menigte stukken : o. a. 
Panlikker, Krispyn bedrieger, boekhouder en verschillende andere Krispyns', 
Schynheilig Weeuwtje, Listige jufers betrapt enz. 

Den naam Halfmal voor Halmaal vindt men ook in een puntdicht van 
Bake, en in een hekeldicht uit den strijd van de Huybert met Constantia 
et Labore. 


501 

Aen denzelf den. 

Bekruipt u eens de lust, laat dan voor keurige ooren, 
Een tydvaers van den tyd, wanneer gy gek wierd, hooren. 


Tot zoover omtrent het nut uit de puntdichten te trekken 
voor de kennis van den persoon des dichters. Nu eenige 
woorden over waarde, inhoud en vorm der gedichten. 

Deze is natuurlijk zeer verschillend; sommige zijn slechts 
invallende gedachten, sommige op rijm gebrachte anecdoten, 
andere woordspelingen, weer andere ernstige waarheden, in 
korten vorm uitgesproken. Als bestgeslaagde noemen wij : 

Teder Afscheid. 

Hoe kan myn waarde helft, myn lief, dus van my scheien ! 
Riep Fillis, Mikons vrouw, met jammerlyk misbaar, 
En sloeg haar handen in haar schoon en goudgeel haar; 
Zy snikte, en riep nog eens, kunt gy my dus zien schreijen ! 


Hy poogt met zoete taal zyn waarde lief te vleiën , 
En zegt, zyt tog getroost, 'k bid denk om geen gevaar, 
Wy zullen in het kort weer weezen by malkaar, 
't Geluk zal hoop ik my op myne reis geleiên. 


Ach sprak ze, zonder u heb ik noch vreugd noch lust! 
En als het dan moet zyn , nog eens voor 't laatst gekust, 
Hoe klopt myn hart! het zal van droefheid overstroomen! 

Daarop vaart Mikon met de schuit van Amsterdam 
Op Haarlem, waar vandaan hy 's avonds wederkwam. 
Dat was de groote reis, die hy hadt voorgenomen. 


Balbus schuldig, en niet schuldig. 

Gy, Balbe, hebt uw goed verloren op de zee ; 
Zo gy betaalen konde, ik weet gy 't gaerne deê. 
Men scheldt u om uw ces ; maar zyt niet onverduldig: 
Hoe veel gy schuldig blyft, gy zyt nochtans niet schuldig. 



502 

Aan de Zanggodinnen. 

0 negen zusters, die op 't Heilig Helikon 
Tot heden blyft bevryd voor God Kupidoos laagen, 
Hoe koomt dat u geen Goon om wederliefde vraagen, 
En zelf Apol by u zo koel is als zyn bron ? 


Jupyn kust Juno, en Diaane Endimion, 
De schoone Venus is Vulkanus opgedraagen, 
Prozerpina schept zelf in Plutoos min behaagen, 
Neptuin lieft Galatee, Aurore kust de zon. 


Al wat er leeft zoekt met een wederga te paaren; 
Het schijnt of gy alleen uw veyheid wilt bewaaren, 
Of quynt gy heimelyk om Benen minnegloed ? 


't Kon zyn, my dunkt gy bloost op deze vraag, Godinnen, 
En zegt al zuchtende: helaas! wie zoude ons minnen ? 
Elk zoekt 't geen ons ontbreekt, dat is het Huuwlyksgoed. 

Op het nieuw orgel. 

(In de Kerk der remonstranten te Amsterdam, dat in 
den beginne door de stramheid van het werk van zelf 
geluid gaf.) 

't Nieuw Orgel, om 't gehoor te streelen , 
In de Armiaánsche kerk gezet, 
Begon van zelf vry luid te speelen, 
En dat in 't midden , van 't gebed. 
Hoe wat is dit ? vroeg een der heeren ; 
Een ander antwoordd' : houd u stil. 
Het volgt het grondstuk dat wy leeren: 
Dit Orgel heeft een vrye wil. 


Een jongen 

verzoekende op de Kermis te gaan. 

Een jongen sprak beschroomd aldus zyn' vader aan: 
Ach! mogt ik, als 't u belieft, meê na de kermis gaan ? 
Myn neefjes staan gereed : de man zei: 't mag niet weezen 
Gy moet hier stil in huis de Katechismus leezen. 


503 

Denk wat heeft Salomon gezeid, 

De waereld is maar ydelheid, 

Een opgesmukte pop, waar voor de jeugd moet vreezen. 

Ja, sprak de jongen, dat zei Salomon misschien 

Nadat hy honderdmaal de kermis had gezien. 

Gaarne zou ik meer voorbeelden geven , doch vooral daar 
er hier en daar nog wel een puntdicht zal aangehaald dienen 
te worden , moet ik mij beperken. 

Het eerste der hier aangehaalde versjes , Teder afscheid, 
vertoont ons een voorbeeld van eene soort, die toen zeer 
in den smaak was, namelijk verzen, die beginnen met een 
ernstigen aanvang , met een soort van pathos, die iets 
groots , iets merkwaardigs doet verwachten , doch plotse 

eindigen met een feit zonder beteekenis. Men kan er-ling 
vinden in van Vlotens Bloemlezinq Dichters X VIIIe eeuw: 
bl. 221 door Jan de Marre, bl. 299 en 301, door J. 
Elias Mzn., bl. 387 door P. Huizinga Bakker. Dit laatste 
draagt den naam, die •het genre geheel omschrijft : Parturiunt 
Montes. 

Een puntdicht , dat ik gaarne aanhalen zou, doch dat de 
kieschheid mij aanraadt achterwege te laten, is gemaakt 
op een Barbiersknecht, en vangt aan: 

Hy leert de chirurgie, volkomen op, dat leertie; 
Hy scheert de menschen zagt en zindelyk, dat scheertie, 
Hy laat my zagt en wel, als hy my laat, dat laatie; enz. 


De vorm doet ons denken aan K. von Holtei's In Berlin, 
sagt er 1) en de Cort's Onze meester zegt ons. 
Ik sprak daar van kieschheid: dit noopt mij eenige woorden 
te zeggen over de puntdichten in 't algemeen, uit dit 

1) Eene navolging hiervan vindt men in een bekend, maar minder 
kieselikeurig straatliedje. 


504 


oogpunt gezien. Plat zijn er enkele , als b. v. het boven 
aangehaalde op Rusting , meer onsmakelijk dan plat is dat 
op de bruiloft van J. 0. S en L. S., doch bepaald onkiesche, 

d. w. z. met de bedoeling een obscoene aardigheid te luchten, 
zijn er niet; wel vinden wij in sommige puntdichten 
dingen genoemd, die wij slechts zouden aanduiden , aardigheden 
gemaakt met toestanden , die wij niet onomwonden 
bespreken, doch dat is zoozeer aan dien tijd eigen , dat wij 
eer Langendyk mogen prijzen, dat hij zich zoo zeer binnen 
de perken hield. 
(Een prediker en een dronken wever; op Spaanschen 
Mecdicynmeester; op Verwaanden Pachter; aan N. N.; op 
Afbeelding van een Tooneelspeelster; Oud mal). 

De meeste puntdichten zijn aardig ; enkele zijn onjuist 
of duister. 
Op 't punt. 
De wiskonst zegt : het punt is één ondeelbaar stip ; 
Ook is 't het midden van alle aard-en hemelkringen. 
Al dat ondeelbaar is, is boven ons begrip; 
De Godheid is dan 't punt van eind'looze ommeringen , 
Een oorsprongk van 't heelal, ondeelbaar zonder end ,-
Aan alles evenha , alleen zich zelfs bekend. 

De Godheid met een punt te vergelijken, een stip, is 
wel niet zeer gelukkig gekozen. 

Aan Therzyt. 
Therzyt, zegt hy, is wys, dat blykt aan zyne grysheid. 
Een ezel is heel grys; wat heeft dat beest dan wysheid! 

A.1 wie u spreekt, Therzyt, en merkt uw gek gebaar, 
Waant dat ge een pruik draagt van uw broeders ezelshaar. 
De eerste twee regels zijn goed, de laatste twee komen 
er niet goed bij. 

Als wij over punt- en sneldichten spreken, komt ons terstond 
als van zelf de naam van Huygens in de gedachte, 
en de vraag doet zich op, of Langendyk op dit gebied veel 


505 


aan Constanter te danken heeft. In de levensbeschrijving 
achter zijne werken, lezen wij van Langendyk, dat hi : de 
zinlykheid wrakende derzulken die verlekkerd op den mannelyken 
styl des zinryken Hooft, dien onvergelykelyken 
Schryver in zyn gedrongenheid pogen na te volgen, zich 
byzonder toegelegd heeft op zoetvloeyendheid der vaerzen"; 
het is dus te verwachten, dat over 't algemeen niet licht 
sprake zal zijn van invloed van Huygens op den stijl van 
Langendyk. Doch in de punt- of sneldichten is dit iets anders. 
De kortheid is hier een eerste vereischte. Vinden wij nu in 
dit genre sporen van invloed van Huygens ? Ja, doch niet 
sterk. De neiging tot regelmaat, voor gelijkvloeiendheid zat 
Langendyk te veel in den weg; vandaar dat sommige puntdichten 
minder treffen. Toch zijn er uitzonderingen, toch 
vinden wij er verzen, die in goeden zin aan Huygens doen 
denken. Zoo de volgende: 

Aan B onifaas. 

Wat roemt gy, Bonifaas, op prachtige ommegangen 
Die gy te Romen zaagt in 't laatste jubeljaar,, 
Toen 't beeld der moedermaagd, een mispop van 't altaar, 
Als Jezus wierd gediend, met bidden en gezangen. 
Myn vriend, gy hebt vergeefsch dien ommegang gedaan, 
Want die de wegen weet behoeft niet om te gaan. 


Aan een Logenaar. 

Gy zegt, die waarheid spreekt kan nergens herberg vinden; 
Wat hebt gy dan, Quiryn, een groot getal goe vrinden. 

Onvermydelyk Sterflot. 

Als Oxfort stond te recht voor 't Engelsch Parlement, 
Om 't vonnis van zyn dood of leven aan te hooren, 
Sprak hy met moed aldus: myn leven is verloren, 
Zo 'k schuldig word verklaard; doch werde ik vry gekend, 
'k Zal lachen dat ik barst. Dus moet hy 't leven derven 
Door handen van den beul, of door het lachen sterven. 



506 


Verder wijs ik nog op een puntdicht Op de afbeelding 
van een Tooneelspeelster, en de versjes op Jan Gort. Directe 
navolging zien wij waarschijnlijk in dat op Saartje Jans 
(vgl. Huygens I. 30) ; evenals Huygens noemt hij een 
schilder Jan Klad, terwijl hij in een puntdicht eene woord 

maakt op de uitdrukking „een man van iemand-speling 
maken", doch eene andere, dan die wij bij Huygens vinden 
(II 158). Wij zien dus hier zeker sporen van-invloed. 
In een lofdicht zegt M. Brouerius van Niedek, dat hij hem 

Huigens, nooit naar waarde gewaardeert, 
In snelheid van gedachten evenaaren 

ziet. En dit is waar, de vorm moge minder puntig, minder 
kort zijn dan meestal bij Huygens, er is zeker Bene verwant 

geest uit de puntdichten te lezen. Missen wij echter-heid van 
den scherpen, pikanten stijl, wij missen ook de fout, waarin 
deze vaak verviel, gebrek aan natuurlijkheid 1 ). 

1) Omn 't onderwerp wijs ik nog even op de drie versjes op Ds. 
Balthazar Beklcer, waarin hij evenwel meer spot met zijn uiterlijk dan 
met zijne leer. Deze bestrijder van de leer van een persoonlijken duivel 
wekte vele dichters op tot bijschriften. Zijne afbeelding was gemaakt 
door de bekende knipster Johanna Blok. De epigrammen van Goeree, 
van Gysen, Wellekens zijn vol lof.. die van Laurens Bake en van 
Langendyk vol spot. Tusschen Bake en H. v. 11almael ontstond er een 
bepaald gevecht in verzen, waarin de eerste den tweede Hein Hallefmal 
noemt. 

Verder wijs ik op Een vaersje in een voorreede te pas gebracht: 

't Onnozel volkje houdt poëeten 
Voor dwaazen, hoofden dol van waan: 
Maar wilt gy de oorzaak daarvan weeten? 
't Ziet gekken voor poëeten aan. 

Over den oorsprong van dit versje zie men bl. 436. 

Ten slotte noem ik een versje Op de afbeelding van Dr. Theofra.stes 
Paracelsus, vinder van de lapis philosophorum. Deze dokter wilde zooveel 
mogelijk alle boekengeleerdheid op zijde zetten, en tot de natuur terug 

chemie). Zijne fantasie verleidde hem evenwel tot overdrijving,-keeren(o. a. 
en lij schreef den sterren zoowel als den geesten grooten invloed op de 


507 


Merkwaardig is de soort van opdracht door Langendyk geplaatst 
voor de afdeeling Jo/e en Ernst (derde deel der Gedichten), 
waarin hij de „Dichtkundige Lief hebbers van heusehen 
boert, punt- en sneldicht", aanspreekt. Hieruit leeren wij 
Langendyk's meening over deze soort van poëzie kennen, en 
het bewijst tevens, dat Huygens ondanks zijn weinig zoet 

vorm Langendyk als voorbeeld heeft gediend.-vloeienden 

'k Heb Huigens toegestemd in myne jonge jaaren 
Dat woorden zonder zout en lachen zusters waren. 
Maar de ondervinding leert dat laffe boertery 
Een dwaaze dochter is van dartle zotterny ; 
Wie dan met vuilen klap en zonder zout van reden 
De dwaasheid van den mensch al lachend waant te ontleden 
Is zelfs belachens waard en smoort in zynen drek. 
Men meng' dan boert met ernst , en gesel 't vuil gebrek. 
Bedil ik u wat snaaks , gy kunt my ook bedillen, 
Dan lachen wy gelyk met uwe en myna grillen. 
Had Vondels geest in spel van bloed en traanen smaak? 
Ik leef in Blyspel: ei vergun my dat vermaak. 
Schuur ik den moriaan ? dien ziet men wyzer schuuren. 
Op 's waerelds Schouwtooneel speelt elke gek zyn kuuren. 


Langendyk spreekt hier Huygens niet tegen , maar is 
evenals deze met zijn leeftijd veranderd. Deze zegt toch in 
het begin van zijn Oogen-Troost: 

Verdenckt den Dichter niet, die desen rijm beleidt: 

Hy heeft u van der jeught met ydel' vrolickheit , 

Met jock voor jock bericht ; en 't docht hem in die jaren, 

Dat woorden sonder sout en laschen susters waren, 

En 't docht u even soo. Nu weten (thy en Hy 

Het suer en 't soet gesicht te stellen, naer het zy. 

menschen en hun lot toe. Daarbij gebruikte hij vele alchimistische 
uitdrukkingen, en deed zijne ware verdiensten vaak miskennen. Langen 

hoewel niet zonder eenigen philosophischen aanleg, kon bij zoo iets-dyk, 
niet ernstig blijven; mogelijk wist hij ook niet veel van zijne werkelijke 
leer af: hij bespotte zijn persoon , en dat wel op weinig kiesche wijze. 


508 


Langendyk wil zeggen , dat, terwijl hij vroeger tevreden 
was met eene grap , eene woordspeling , des noods eene 
aardigheid, die wat plat was , nu alleen die gedichtjes, 
die werken hem voldoen, waarin met het grappige gepaard 
gaat eene bepaalde leering ; 't is dus eenigszins hetzelfde, 
als 't geen hij bij 't uitkomen van zijne Xantippe 
beweerde. Zuiver uitgedrukt is het zeker niet , daar het 
lachend ontleden van den mensch moeilijk zonder eenig nut 
plaats kan hebben ; 't aantoonen van de gebreken is leerzaam 
op zich zelf. Of heeft hij het oog op het eenigszins 
goedmoedig hekelend Costelick Mal, waarin de fout als 
eenigszins verschoonbaar, als een noodzakelijk kwaad beschouwd 
wordt. Maar ook daarin wordt den mensch de 
spiegel voorgehouden, op eene wijze, dat het toch wel tot nadenken 
opekt. Althans als tegenstelling noemt Langendyk

, 

het „snaaks bedillen ," en „'t lachen om de grillen van u 
en my". Dit 'is dan toch het zelfde als lachend ontleden. 
Of wil hij zeggen, dat men moet bedillen, niet ontleden 
alleen, dus er iets moraliseerends aan toe voegen? 'k Geloof, 
dat wij hier alleen eene al te omslachtige uitdrukking hebben 
van Langendyk's meening, dat niet een domme lach 
moet opgewekt worden, maar een lach, die den mensch 
tevens opwekt , en tot nadenken stemt. 


HOOFDSTUK XXVII. 

GESCHIEDZANGEN EN HISTORISCHE LIEDEREN. 

Wanneer men de gedichten van Langendyk eens doorloopt, 
treft men er telkens aan , die een weerslag geven 
op eene gebeurtenis van den dag , vooral op politiek gebied. 
Deze gedichten zijn van zeer verschillenden aard; doch alle 
te zamen genomen loopen ze over nagenoeg alle belangrijke 
feiten, gedurende zijn leven voorgevallen. De eerste gelegenheid, 
die hem de pen deed grijpen, was de vrede van 
Utrecht; vóór 1713 vinden wij er geen. Doch eigenlijk 
begon toen eerst zijne eigenlijke dichtersloopbaan. Hij had 
wel reeds in 1707 eenige verzen in druk gezien bij van Gyzen's 
werken, ja, ook reeds bijschriften bij de Fabel van Psyche, 
in plaat gebracht door H. Pola; doch slechts de eerste druk van 
den Don Quichot was in 1712 verschenen, doch eerst toen 
begon zich zijn talent te ontwikkelen, kwam hij in aan 

meer begaafde letterkundigen, werd hij meer-raking met 


510 


een erkend dichter , die ook als zoodanig om zich heen 
kon zien , als zoodanig belang moest stellen in 't geen om 
hem heen geschiedde. Toen ook was zijne positie van 
dien aard , dat hij tijd kon geven voor kunst of wetenschap. 


Ik wil hier een overzicht geven van al de eenigszins 
historische gedichten , zoowel van die , welke wij 't best 
met den naam van geschiedzangen kunnen bestempelen, 
als de kleinere liedjes en bijschriften , terwijl ik daarbij 
tevens gebruik zal maken van de gelegenheid , om te 
wijzen op het veranderen van Langendyk's gevoelen in 
't staatkundige. Dit laatste zal zeker niet onbelangrijk 
wezen, daar het een beeld zal geven van den overgang van 
een groot deel van het volk van patriot tot prinsgezind , 
van hen dus die niet overtuigd , onveranderlijk staatsgezind 
waren , noch in merg en been, oranjeklanten. 

Het eerste gedicht, dat wij dan vinden , is getiteld Schandkroon 
voor de Britsche Ryksverraaders , Keerdicht op de 
Eerkroon voor Brittanje van J. Zeeuws. Zeeuws had in een 
gedicht beweerd, niet te gelooven aan het verlangen van 
Engeland, om vrede met Frankrijk te sluiten. Aan die 
Eerkroon had P. de Bye een „Distelbloem" gehecht, en 
Langendyk stelde er voor in de plaats een schandkroon. 
In dit vers is de vorm en meestal het rijmwoord behouden 
; doch de zin is geheel anders geworden. Het vers 
laat zich zeer goed lezen, want er spreekt duidelijk de 
gloed der verontwaardiging uit. Lodewijk XIV was in 
Langendyk's oog de satan, en met hem wilde Engeland 
vrede sluiten ? 

Tot proeve zal ik enkele strofen van Zeeuws en Langen 

aanhalen, en kies daartoe den aanhef, en het slot--dykcouplet, waarin al de verontwaardiging en haat zich uiten 
in een minachtende soort van verwensching. 


 511 

 

Zee uws.Langendyk. 


1.1. 

Brittanje wie zou durven denken Verraaders , hoort hetgeen wy 

[denken, 
Dat gy, door een Sireen bekoort, Dat gy door 't leligoud bekoord, 
Ligtvaardig uw gegeven woord Naar uw gewoonte uw eeren 

[woord, 
En koninglyken eed zond kren-Ja vorstelyken eed durft krenken. 
[ken ! 
Men denke wat men wil: voor my, Een ander veins' : maar ik voor 
[my 
Ik kenne u van die ondaad vry. Kenne u niet van die misdaad 
[vry. 

10. l0. 
Na zoo veel zegeryke togten Wat helpen nu zyn dapp're toch[
ten ? 
Verwagten we een gewenschte Nu ge om genot haakt naar de 
[vree, [vree. 
Noit kome 't zwaard weer uit de Steekt, steekt het slagzwaard in 
[schee. [de schê , 
Al roept men, dat gy, moe ge-Ten blyk, dat gy zyt moe ge


[vogten, [vochten. 
Door Vrankryk u misleiden liet. Gaat daar men goude kogels 
[schiet, 

Brittanje, wy gelooven 't niet. Zy dooden de eer: maar't lichaam 
[niet. 

Den vrede van Utrecht zelf bezong Langendyk niet ; of 
hij dien niet zóó schitterend vond , dat een loflied gepast was, 
of dat het toeval was, weet ik niet. 

Kort hierna verscheen de Mars in Barcelona, een loflied 
op de vrijheidlievende Katalanen, een noodkreet voor hunne 
zaak tegen den Franschen dwingeland, flink geschreven. 
Deze beide verzen van Langendyk verschenen in de Keurdig 
ten zonder naam, waaruit men kan opmaken, dat zij 
waarschijnlijk op losse vellen verschenen en verkocht zijn. 


512 


Op den vrede van Utrecht en over Lodewijk XIV vinden 
wij wel verschillende puntdichten. 

Nu volgen er twee gedichten op George I van Engeland. 
Het eerste heet in de gezamenlijke uitgaaf: Holland in 
vreugd op de aankomst der Majesteit George den Eersten , 
enz. , doch in de verzameling Keurdigten is het getiteld 
Op de verhe ffinq , enz. , en bevat een couplet meer. Het 
draagt daar geene handteekening. Blijkbaar heeft Langen 

gedicht later beschaafd ; verscheidene verande--dyk het 
ringen wijzen hierop. Dit gedicht is beter dan het 
tweede dat Zinverbeeldend tafereel op de Kroonins., enz., 
heet , en dat behalve leelijk, ook nog onjuist is , daar 
er gesproken wordt van goddelijk recht , waarop George I 
zich niet beroepen kon, evenmin als Maria , Willem van 
Oranje of Anna ; doch Langendyk scheen te gelooven , 
of te willen gelooven aan het onderschuiven van Jacobus' 
zoon , blijkens de woorden „Stuarts opgeworpen zoon." 
In deze gedichten zien wij weer de ingenomenheid van 
Langendyk met Kato : Kato is 't ideaal van den Staats 

Trouwens die ingenomenheid laat zich verklaren -man. , 
daar hij mogelijk toen juist bezig was met het berijmen 
van Addison's Kato, dien H. Angelkot onderhanden had, 
doch niet tijdig genoeg alleen kon voltooien. 

't Eerst vinden wij weder een gedicht, dat een weergalm 
is op de gebeurtenissen in Europa, in 't begin van 1721, 
en wel een nieuwejaarszang voor de Haarlemsche Kamer der 
Pellikanisten, getiteld: Rampen voor het jaar 1720. Hierin 
hebben wij te doen met wat wij eigenlijk een geschiedzang 
zouden kunnen noemen: een voorlooper, indien men 't 
kleine met het groote mag vergelijken; van Da Costa's 
zangen. Ja, er is eenige gelijkheid; ook hier vinden wij 
soms, wat Dr. Schaepman eens „telegrammen-stijl" noemde, 
natuurlijk in den goeden zin van 't woord, d. w. z. een 


513 


stijl , waarin met enkele woorden, enkele trekken een geheelen 
toestand, eene geheele periode geteekend wordt. In 
hoogere mate dan in dit gedicht zullen wij het later zien, 
doch ook hier reeds zien wij er een begin van, en de 
breedsprakigheid, Langendyk te veel eigen, missen wij hier 
bijna geheel. 

Als inleiding dient een overzicht van den strijd in de 
eerste twintig jaren van de 18e eeuw: 

Hoe zwom Euroop in bloed en traanen, 
Als Frank, en Brit, en Batavier, 
Met hunne ontrolde legervaanen, 
Door Mayors oorlogsblixemvier 
Gelyk verwoede tygers vlogen! 
Haar helden vielen door het staal; 
Haar' sterk bemuurde steden bogen, 
Door kragt van 't donderend metaal; 
De waereld daverde op haar spulen, 
Om Flips en Karels erfgeschillen. 


Door zulk een Ilias 1) van plaagen 
Bezweek het afgemat Euroop. 
Totdat de vreedezon aan 't daagen, 
Den kryg beteugelde in zyn loop, 
Het slagzwaerd in de schêe deed steeken, 
't Viervoudige verbond besloot, 
En onder 't zegepraalend teken 
Den Noor en Spanjaard heeft genood; 
Opdat de Zweden met de Russen 
Eerlang haar' groene olyven kussen. 


Na de oorlogsrampen kwam de vrede, aldus beschreven: 

Nu schynt de waereld aan 't verquikken , 
De landman juicht! en ploegt den grond; 
De jager zingt, en zet zyn. strikken, 

1) Dit schoone beeld vinden wij bij Langendyk meermalen, ook Ilias 

van huiskrakeelen, minder gelukkig »een Ilias van ramp." Ik meen het 
ook bij J. v. Hoogstraten gevonden te hebben, wat de oorspronkelijkheid 
onzeker maakt. 

33 


514 

Daar korts 't verwoestend leger stond, 
Het pluimgediert, aan 't quinkeleeren, 
Verschrikt voor krygstrompet noch trom, enz. 

't Zou dus een gulden tijd zijn , maar tot straf voor de 
zonde der natie komt een veepest het land teisteren , doch 
ook dit verbetert , helaas , het volk niet ; het blijft ongevoelig 
voor de rampen der nageburen. Doch wiens hart 
vol mededoogen is , ziet alles met andere oogen , hem smart 
de ellende van Constantinopel , hem nijpt de mare van de 
pest in Provence het hart toe '). 

Die pest wordt eenigszins nader beschreven ; hoe de slacht 

teruggedreven worden, als zij willen vluchten, om de-offers 
besmetting tegen te gaan, terwijl verharde monsters nog 
hunne baatzucht voldoen ten koste van de lijders. Doch dit 
alles zijn plagen van hooger hand ; erger is de twist, die 
de geestelijkheid wil stoken, om zelf er bij te winnen ; die 
ramp kunnen de burgervaders bezweren. Evenzoo is dit het 
geval met den windhandel; reeds hebben Haarlem, Leiden 
en Amsterdam er een einde aan gemaakt; zoo ga het overal, 
opdat Hollands oude Trouw moet blyken. 

Hoewel er in dit gedicht vlekken zijn aan te wijzen , 
behoort het toch tot de beste gedichten van Langendyk, evenals 
trouwens de meeste, die wij geschiedzangen kunnen noemen. 

Waarschijnlijk ongeveer uit denzelfden tijd dagteekent 
een gedicht van dergelijken vorm en inhoud, getiteld Ch-ristenryk 
2n gevaar. Het vorige werd ook in 1720 gemaakt, 
hoewel uitgesproken in 't begin van 17 21. Waarschijnlijkk 
gaat dit gedicht iets voor het andere; in de Gedichten volgt 

') Die smart te vergelijken met 't geen eene vrouw gevoelt, »Die haar 
gemaal.... en lieve panden alleen moet delven onder (le aarde." is 
minder gelukkig gedacht. 


515 


het. De voorkeur verdient het, eerst de Rampen, daarna 't 
Christenrylc in gevaar te behandelen, daar 't laatste nog iets 
sterker vertoont, wat wij telegrammenstijl zouden kunnen 
noemen. Men hoore slechts het begin: 

Het Christenvolk stond korts verwoed 
In 't harnas tegen één , 
De broeder storte 's broeders bloed, 
Bei mat , en afgestreên. 
Gods engel, met het vlammend zwaerd, 
Dreigt alles te verslaan. 
Een donk're wolk zweeft over de aard. 
Elk schreit den hemel aan. 
Het heiloos zaat van Mahomet 
Tradt op den Duitschen grond; 
Door Christen Turken aangezet, 
Als schenners van 't verbond. 
Eugeen beschreidt den Adelaar, 
En blixemt met zyn vuist, 
Gelyk de groote Donderaar 
Die berg en klip vergruist ; 
Daar zengt zich 't heir van Ismaël 
Tot tweemaal aan zyn vuur ; 
De Christenheld vervolgt het snel 
En werpt zich om den muur 
Van steden die onwinbaar zyn; 
De Wallachyër bukt. 
De Turksche maan verliest haar schyn. 
's Ryks toeleg is gelukt. 

Men voelt bij 't lezen van deze regelen, het drukkende 
van den toestand, men volgt de bewegingen van Eugenius, 
en is verruimd bij de woorden: 

's Ryks toeleg is gelukt. 

En nu volgt een juichkreet: 

Io triumf! riep Christeriryk 
Wees welkom lieve vree ! 



516 


Maar ook hier volgt de klacht over de kerkelijke twisten, 
die in den Paltz zich vertoonen, door Loyola's volgers aan 
Gelukkig echter voorkomt dit 's Rijks Cezar, de-gestookt. 
Duitsche Keizer. 

Die hoofdmonarch bemint den vree , 
't Heelal rust op zyn woord. 
Hy houdt het slagzwaerd in de schêe 
En Duitschland vry van moord; 
Opdat de Turk niet gryp' met list 
Naar Christus kruisbanier, 
En in het midden van den twist 
Zich warme aan 't martelvier. 


Dit zou een goed slot zijn, doch het wordt wel wat verwaterd 
door de bijvoeging: 

Noch breng' zijn oorlogspaerd te wed 
Te Keulen in den Ryn, 
Dat Godt hem wonderbaar belet, 
Wiens gunst geloofd moet zyn. 


Wanneer ik de chronologische volgorde in acht wilde 
nemen, zou ik nu moeten behandelen de gedichten , die betrekking 
hebben op den Stadhouder , d. w. z. op de alof 
niet verheffing tot die waardigheid van den Prins van 
Oranje, doch om alle gedichten, die licht verspreiden over 
Langendyk's politieke gevoelens, met elkaar in verband te 
kunnen behandelen laat ik eerst voorgaan die, welke op 
algemeen Europeesche gebeurtenissen of toestanden slaan. 

Zien wij dus eerst het gedicht getiteld Spoor tot den 
vrede uitgesproken 1 Januari 1745 in de Kamer van Trouw 
moet blycken. 't Is dus gedicht in 1744. Hoe was toen de 
toestand. Karel VI was in 1740 gestorven; Maria Theresia 
en haar zoon Frans van Lotharingen hebben geen geld, 
geene goede troepen, alleen de erkenning der Pragmatieke 


517 


Sanctie. Terstond komen de vijanden op; in de eerste 
plaats de mededinger Karel van Beieren, dan Frankrijk, waar 
de gebroeders Belle-isle den ouden Fleury meeslepen , en 
Pruisen , dat op Silezië aast. Bondgenooten heeft zij in 
Engeland, Holland en enkele Duitsche Staten. Na een kort 
succes raakt Karel Albert in den klem, en vrede was te 
verwachten, doch Engeland of liever George II stookt het vuur 
aan uit haat tegen Pruisen, en Frankrijks Koning, Lodewijk 
XV heeft na herstel uit cene ziekte, als le bien auné, zij ne korte 
periode van energie. Omstreeks dezen tijd dicht Langendyk 
zijn Spoor tot den vrede. De aanvang is aldus: 

0 Dierbaar Vaderland, dat in des Hemels zegen 

De aloude Vryh.eid, door uw goed en bloed verkregen, 

Met hart en ziel beschermt, tot heil van Kerk en Staat; 

De wysheid zorgt en waakt in 't midden van den Raad, 

Om 't alverslindend vuur des oorlogs af te wenden, 

Dat gansch Europe dreigt te domp'len in elenden. 

Nederland moest voor bewaking van grondgebied zorgen, 
daar het als bondgenoot van Oostenrijk aan aanvallen bloot 
stond , het had dus het grootste belang bij den loop des 
oorlogs. Langendyk zegt , dat de vijanden „de kracht des 
bondgenoots" wil breken , „die 't gansche Christenryk wil 
zien in evenwicht". Dit schijnt wel op Nederland te slaan. 
De rol , door ons gespeeld, wordt door hem dan wel wat 
heel hoog opgevat; in het denkbeeld der Staten bestond 
mogelijk nog wel de invloed, die Europa in evenwicht 
hield, gelijk onder Willem III, doch de werkelijkheid was 
helaas , verre van dien toestand af. 't Is echter mogelijk,, 
dat hier Engeland bedoeld wordt, daar de Engelsche 
Koning later wordt gezegd naar vrede te streven, die 
Europa het evenwicht terug geven zal. De plaatsing van 
bovengenoemde regels doen dit echter niet vermoeden. 


518 


Na geklaagd te hebben over de rampen van den oorlog, 
en in 't algemeen de koningen te hebben toegesproken: 

Hoort , hoort de stem van Godt , o koningen der aarde ! enz. 

om hen tot vrede te manen , richt hij tot ieder afzonderlijk 
eene bede. Den Duitschen Staten , die zich onzijdig houden, 
wordt geraden , eensgezind zich tegen de vreemdelingen te 
verzetten , daar zij ten slotte toch allen in de schade deelen. 
Karel Albert, 

wiens waggelende kroon 
Ligt voor de voeten valt der Weener Amazoon, 


wordt verweten , dat zijne landen verwoest liggen , zijn volk 
in ellende ; hij verzoene zich met Maria Theresia , dan zal 
zij hem misschien bevestigen op den troon. (Langendyk wil 
dus Karel Albert de keizerlijke waardigheid doen behouden). 
De Fransche Koning , die door de goedheid van de Hemelmajesteit 
weer van 't ziekbed is opgericht, trekke zich terug 
uit een strijd , die alleen op schade voor 't volk kan uitloopen 
1); 

Kan uwe glorie, uw laurier, de schade boeten 

Van duizend weduwen gebogen voor uw voeten ? 

Wat voordeel wint gy voor zo veel miljoenen schat ? 

Verarmde landen 

Ei laat uw kroon, een kroon van vredepalmen zyn. 

Den Koning van Pruisen, den Salomon van 't Noorden, 
zooals Langendyk hem in navolging van Voltaire noemt 
(in de Ode au roi de Prusse à son avénement au trone 
1740) wordt geraden, zich niet langer door het Fransche 

') Langendyk ziet in Lodewijk XV le bien airé ; zijn oordeel over dezen 
Franschen Koning verschilt veel van dat over Lod. XIV, den »slang." 
Dit blijkt ook uit het vertalers van een versje ,'an Bonneval, waarin 
deze dengenen, die eene plaats voor het standbeeld voor Lod. XV zoeken, 
toevoegt , dat de Koning in de harten der onderdanen reeds een standbeeld 
heeft, en dat dit de beste plaats is, 


519 


hof, dat zijn Koning door schijn en glorie verblindt , te 
laten gebruiken , maar door beleid den vrede te bewerken, 
en Duitsehiand tegen Frankrijk te beschermen. Had hij zich 
met de edele Huzaren-Koningin willen verbinden , dan had 
hij de beslissing kunnen geven in den erfstrjd. 

De Heldin van Oostenrijk krijgt dan cene beurt, die, dank 
.zij Fleury's invloed, door een Keizer en vier Koningen (vor

-

sten) bestreden wordt , doch door de hulp van Engeland en 
Nederland , door de gaven van den dapperen Prins Karel, 
nog het hoofd boven water houdt ; haar wenscht hij toe, dat 
er een geest van vredelievendheid ontwake , waardoor haar 
rijk en haar geslacht kunnen bloeien. De Koning van Engeland 
wordt nu bewierookt om zijn streven naar 't evenwicht 
, wat wel wat onwaar is , daar haat tegen Frederik II 
een krachtiger drijfveer bij hem was. Ten slotte wordt den 
Hemel gebeden , dat er vrede mogen komen in Europa. 

In plaats van hier te eindigen , komen er nu nog een 
tiental regels , waarin om afwering van de veepest gesmeekt 
wordt , en ten slotte nog eens om afwending van oorlogsgevaar. 
Dit slot is slecht gekozen ; het geheele gedicht is 
minder goed dan de 2 laatst behandelde; 't is breedsprakiger. 
Langendyk toont in vele opzichten wel blik op de 
geschiedenis van zijn tijd gehad te hebben, schoon hij ook 
wel eens miszag, wat voor een tijdgenoot minder te verwonderen 
is, daar de kennis van de groote beweegredenen 
en de verhoudingen tusschen landen en vorsten, in cene 
eeuw, waarin de courant eerst in zijn opkomen was, zeker 
moeilijker tot het algemeen doordrong dan nu. Over dezen 
zelfden tijd loopt een herdersdicht, dat ik behandeld heb 
onder de rubriek herderspoëzie. 

Een Grafschrift voor den Kardinaal Fleury is als vers 
niet onverdienstelijk, vloeiend, met sommige gelukkige 
regels, als 


520 

Do held die met zyn pen gansch Lotharingen won; 
Die 't ryk des Adelaars met Leliën bezaaijde; 
En 't groote rad van staat in Duitschlands hoven draaijde. 


Nu nadert het jaar van den Vrede van Aken. 

Met welk eerie vreugde deze door Langendyk begroet 
werd , kan men denken. Een gedicht uitgesproken 1 Januari 
1749 1) in de Rederijkerskamer der Pellikanisten legt er 
getuigenis van af. 

Loof Godt , o Nederland ! Het is zyn welbehaagen, 
Dat gy de Olyf kroon , tot zyn roem alleen , zult draagen. 
Hy legt den blixem van zyn gramschap uit de hand, 
En geeft den Vreede aan dit , voorheen gezegend , land. 


Zoo begint hij en spreekt dan over de plichten van een 
goed vorst; vrede, welvaart, dat is het, waarnaar hij streven 
moet, geene ijdele glorie. Er is nu vrede, doch hoe 
ziet het er nog in alle landen uit : 

helaas! verminkt , verarmd en afgestreden. 
Europa zucht op 't puin van omgekeerde Steden, 
En schreijt den Hemel aan, om 't dierbaar Christenbloed , 
Te dwaas vergoten. 

Moge die vrede langdurig zijn, opdat het dorre land 
weer vruchten geve! 

Dan treedt hij in bijzonderheden, en gaat den toestand 
van onze Provinciën gedurende de laatste jaren beschrijven. 
Tegen onzen zin, door het verbond met Oostenrijk er toe 
verplicht, vatten wij de wapens op; vergeefs trachtten wij 
vrede te bewerken. Zoo raakten wij in oorlog. 

In enkele trekken beschrijft hij nu den Oostenrijkschen 
successie-oorlog : 

1) In de Gedichten staat verkeerdelijk 1 Januari 1748. 


521 

De macht van Vrankryk quam haar (Maria Theresia's) Erfland 

fel bestooken: 
Maar wierd door dapperheid en oorlogslist verbroken. 
De Britsche Zeemacht dekt de watren met haar vloot. 
En dreigt het Fransche ryk eerlang in hongersnood 
Te doen vergaan, door 't volk te helpen aan het muiten. 
De macht van Spanje wierd verydeld door 't vrybuiten, 
De schepen overal genomen of vernield, 
Het puik der helden, door het oorlogslot, ontzield, 
De sterkte van Breton veroverd door Brittanj e , 
Dit alles fnuikt de macht van Vrankryk, en van Spanje. 
Elk wenscht om Vreede. 

Van dezen oorlog had Nederland het meeste te lijden; 
het Fransche heir viel in Vlaanderen , nam Sluis en andere 
steden, en dreigde ook de Provinciën met een inval. En 
ondanks dit alles bleef men trouw aan het verbond! 

Doch door deze rampen werd het volk wantrouwig; zooveel 
tegenspoed moest aan verraad te wijten zijn, de „Vaders 
van den Staat" werden beschuldigd. De kerken liepen vol; 
elk bad om uitkomst. 

Nu volgt er een gebed , dat toen in de Kerken gehoord 
werd, op zich zelf zeer goed, doch hier wat lang; 't stoort 
de eenheid. Het gebed werd verhoord. 

't Gemeen, dat door den schrik aan 't woeden sloeg en raazen , 
Deed Hof en Raadhuis in één oogenblik verbaazen. 
get recht en de achtbaarheid verlooren kracht en klem. 

Doch uit dien chaös kwam de orde: Oranje werd aan 

't hoofd der zaken gesteld. 
't Oranjelint, dat op de borst en hoeden pronkt, 
Betuigd dat 's Prinsen komst het hart des volks ontvonkt. 

Overal wordt hij verwelkomd, en met vreugde begroet 
De Staten verheffen hem te meer, naarmate hij meer toont, 
hoe lief hij het land heeft. Hij wordt erfstadhouder; de geboorte 
van een zoon vermeerdert de vreugde van het land, 


522 


waarin nu altoos het vorstengeslacht „vereenigd met der 
Staten oppermacht" (ik cursiveer) moge waken voor de vrijheid. 

Zoo blijkt hier „de stem des volks de stem van God" 
te zijn geweest. Doch is die stem ook dezelfde, die zich 
in liet pachtersoproer hooren doet. O neen, dat is de stem 
van de razernij, want eerst moeten er nieuwe middelen van 
opbrengst bedacht zijn, vóèr de oude kunnen worden afgeschaft 
(Juist ingezien). 

Doch nu komt de vrede, en al zijn nog niet alle wenschen 
vervuld, toch is reeds Bergen óp Zoom teruggegeven. 
Tot slot volgt Bene bede, waarin den Hemel afgesmeekt wordt 
een lange vrede, vermindering van de veepest, zegen voor 
de Bondgenooten, voorspoed in onzen handel en zeevaart, 

Zo werd uw Groote Naam in Christenryk geheiligd! 

Het gedicht is over 't geheel, ondanks fouten . als te lange 
uitweidingen, verdienstelijk, in vloeiende taal , en uit een 
vol hart geschreven. 

Op hetzelfde feit vinden wij nog twee kleine epigrammen, 
waarin wij ook gewezen zien op den verschillenden toestand 
van de Nederlanden van toen en van vroeger, evenals in 't 
begin van 't juist besproken gedicht, waar er staat: dit 
eens gezegend land". In een der bijschriften worden als 
redmiddelen genoemd: 

Godts barmhartigheid, de wysheid van de Staaten, 
En Willems heldendeugd i). 

Ik heb nu een overzicht gegeven van de historische zangen 
en liedjes, uitgezonderd, diegene, welke betrekking hebben 
op den strijd tusschen de staatsgezinden en de Oranje-partij. 
Deze wil ik nu in verband met elkaar beschouwen, waaruit 

1 ) Op het Jubeljaar van den West faalschen vreede. 


523 


dan tevens de gevoelens van Langendyk in dezen zullen 
blijken. 
Vóór het jaar 1722 vinden wij geene lièdjes of gedichten, 
dus moeten wij ons een denkbeeld van zijne politieke mee 

vormen uit bijschriften bij platen of fabels, waaruit het-ningeen en ander blijkt. Enkele aanhalingen zal ik laten volgen, 
waaruit men kan opmaken, dat hij niet alleen een afkeer had 
van den moord van de De Witten 1), en den doodstraf van 
Oldenbarneveld, maar het met de staatkundige zienswijze 
van hunne partij geheel eens was, en gevaar zag in een 
machtigen Oranjevorst. 

Vooreerst het puntdicht, een Italiaan in den mond gelegd 
dat ik reeds mededeelde, bL 497. 
In de ,,vaerzen" op de Fabulen van La Court: 

Als vrye volkeren van hooge en laage staaten 
Een algemeenen best oprechteii met ma1kar, 
En dan den machtigsten 't gezag in handen maten, 
Zien zy hunn' vryheid haast in 't uiterste gevaar, 
Schoon hy een dienaar is, en 's lands gestaafde wetten, 
Handhaaven, en 't gebod der raaden volgen moet, 
Hy vindt haast hulpers om zieh op den troon te zetten, 
Hy shopt zyn meesters en de wetten met den voet. 
Wie 's lands gemeenebest in welvaard wil zien bloeij en, 
Laat' geen bizonder heer de wet te boven groeijen. 


Dit is zeer duidelijk. 

Pieter de Groot wordt dan ook zeer geroemd (Lof krans 
voor Haarlem). Maurits, hoezeer geprezen, was in zijn oog 
een aanrander der vrijheid; Willem II door waan misleid, 

') Voor 't oordeel over den dood van De Witten en Oldenbarneveld zie 
men: Puntdicht Dl. I bi. 348. -Op de afbeelding van J. van Oldenbarneveld 

I. 359. -Vertooningen in J. y. Vondelens Palamedes. II. 445. -Voor het 
Stamboek van N. N. III. 147. - Op de afbeeldingen van J. en C. de Wit 
1. 360 

524 


maar de Bikkers zeer te prijzen (I. 357, I. 358 en I. 239). 
Ik zou nog menige plaats kunnen aanhalen of noemen, doch 
meen voldoende gestaafd te hebben, dat hij in zij n j ongeren 
tijd zeer staatsgezind was. Ook in den Julius Cesar en Kato 
blijkt dit overvloedig (1720). Ondanks dit alles was hij vol lof 
over de Oranjes, ook Willem III. Trouwens als historicus 
kon hij niet anders dan de Nassau's prijzen, die in tien oor 

diensten bewezen hadden, die ons de vrijheid-log zoovele 
hielpen bevechten. Dit blijkt uit de bijschriften bij de afbeeldingen 
der Oranjes (I. 356 en vlgg.). 

Al de plaatsen, tot nu toe aangehaald , gelden voor den 
tijd, die loopt tot 1721, het jaar van de uitgave van Deel 
I en II van zijne werken. In 't jaar 1722 vinden wij nu 
eenige merkwaardige gedichten. Een daarvan staat in Deel III 
en is een sonet op den 11 en verjaardag 1 ) van „zyne doorluchtige 
hoogheid Willem Karel Hendrik Friso, prinse van 
Oranje en Nassau, Erfstadhouder en Kapitein-Generael van 
Friesland, enz. enz," 

Hierin wordt hij genoemd „'s lands hoop". „[De] moed, 
die u bezielt, verstrekk' de Kerk en Staat, Naast Godt, 
eerlang een schild" wordt hem toegevoegd. 

Behalve dit verjaardicht vinden wij nog twee gedichten , 
die niet in zijne werken zijn opgenomen, doch voorkomen 
in het tweede en vierde vervolg van de Nederduitse en 
Latynsche Keurdigten, beide onderteekend P. L. 1722. 
Eerst behandel ik dat uit het vierde vervolg, getiteld: De 
vryheit in de vergadering der Ed: Gr : Mod. : Heeren 
Staten van Ho l lan t en Wes tvries land , Alleen de Tire ttige 
Regeering derzelver landen Hierin stelt hij voor, dat de vrijheid 
bij de Staten van Holland hulp komt zoeken, daar men 

1 ) 1 September. 


525 


haar in Gelderland belaagt. In sterke bewoordingen vraagt ze 
of de Staten dan slaven willen worden , daar zij nu Heeren zijn. 
Ten slotte voorzegt zij de hulp van Zeeland , Utrecht en 
Overij sel. De Staten besluiten, zich aan de Staatsehe regeering 
te houden , en over deze zaak de Bondgenooten te 
spreken , nl. de genoemde Provinciën. 

Dit gedicht moet gemaakt zijn in September of October, 
daar men in Gelderland op den Staten-bijeenkomst van 
Wijnmaand het besluit zou nemen; zoodra de Hollandsche 
Heeren dit hoorden, besloten zij eene zending te doen naar 
Zeeland, Utrecht en Overij sel. Vóór dit besluit is het gedicht 
van Langendyk gemaakt, dus waarschijnlijk in September 
of October 1722. De Prins wordt in dit gedicht genoemd 
„fier en stout op zynen stam, nog ruw en ellef 
jaren oudt." 1) 

Het gedicht, voorkomende in het 2de vervolg der Keur 

getiteld Concordantiae temporum, en bevat cene-digten is 
vergelijking van de omstandigheden met die van vroegere 
tijden. Daar de vorm dikwijls niet onaardig is, en voor ons 
belangrijk als Langendyk's meening aangevende, laat ik het 
in zijn geheel volgen: 

Toen Barnevelt de weegschaal hield, 
Na dat helt Willem was ontzield, 
En Maurits, jong eni heet van bloet 
Greep naar den vaderlyken hoet ; 

1) Dit ' gedicht vond een terugslag in het volgende: Oneensgezintheid 
over de Stadhouderlijke verkiezing. De vrijheid onder de staatsgezinde 
Regenten wordt hierin bespot : zij bestaat alleen voor de Regenten en 
de Pachters. Het motto van dit gedicht is : Gelria sola sapit. Langendyk 
was zoo geëindigd : 

Was immer Gelderland, nu is ons Hollant wys, 
En strykt in hooger zaak met recht een hooger prys. 
De spreuk Gelria sola sapit dateert van het actiejaar, toen deze Provincie 
tegen den wind-handel maatregelen nam. 


526 

Dagt Marnix , dat die last te zwaar 
Was voor een spruit van achtien jaar: 
Maar de Advokaat (die op den scant 
Van 't wankelbare Vaderlant, 
En op den reuk van 's Prinsen deugt 
Meer lette, als op des Graven jeugt 
Dreef, dat men om de uitheemsche magt, 
Die Dudley over zee ons bragt, 
Wel te evenwikken , niet te zeer 
Op Maurits jeugt moest zien , maar eer 
Op des Verlossers bloet en naam, 
Gansch Nederlant door aangenaam. 
Men hief daar op gemeenderhant 
Den Graaf tot Dudley's Luitenant. 
Staatkunde dorst niet verder gaan, 
Bedugt wat weg men in mogt slaan. 
Zo ras Leicester bloo en wreet, 
Wierd van het hoog Gezag ontkleet , 
Dagt Maurits aan de Graaflykheit, 
Door Barnevelt hem wys ontzeit, 
Maar door die hant met eenen stap 
Gezet in het Stadhouderschap ; 
Daar hy, de weigring ongewoon, 
In zwarte gal verborg dien hoon: 
Tot dat de preekstoel stof gaf tot 
Het Synodale Hofschavot. 
Do Prins bedroog 't verwagten niet : 
Men zag zyn Veltheerlyk Gebiet 
Gelyk een wapenschool berugt: 
En Neêrlant schept een vryer lugt, 
Daar hy do leegers als een helt 
Met Hohenloo in ordre stelt, 
En Parma onder de oogei. treet, 

En de Albertynse kragten meet. 
Zo zag men dat de Dapperheit 
Niet in 't getal der jaaren leit. 

Nu voelde Neêrlant , naulyks vry 
Van zyn Lantsheeren dwinglandy, 
Zig zagtjes aan een zyden bant 


527 

Regeeren van Oranjes hant. 
Die storte 't oosten tot een buit 
In 't Vaderlant met miltheit uit, 
En queekte in het winzugtig bloet 
Den lust tot stillen overvloet. 
Dus is 't dat elk , door winst gerust, 
Oranjes plak geneegen kust. 
Dit voorbeelt grypt nu by der hant 
Het gastvry volk van Gelderlant, 
En oordeelt dat het Wysheit is, 
Nu 't Lant , vry van bekommernis 
Voor eenig oorlog . vreê geniet, 
Dat men naar een Stadhouder ziet; 
Een spruitje van dien jongen helt, 
Die overwinnaar keerde uit velt 
(Schoon Hollants kern by Malplaquet 
Wat reukeloos wierd opgezet, 
Die schá vergoede Prins Eugeen, 
En 't Deense volk in eer gestreen.)


-

Om mee te zitten in den Raat 
(Zo dagt men) van den vryen Staat: 
Maar die helaas! in 't Hollantsdiep 
t' Ontydig in den stroom ontsliep. 
Een spruitje, zeg ik, jong en teer, 
Van ellef jaaren, of iets meer, 
Is over uit dien zyde-stam : 
Dat men dien voor Stadhouder nam. 
Hy 's jong. 't Is waar maar dat 's geen noot 
Terwyl de vreê duurt, word by groot; 
En leert, in geest en oordeel kloek, 
De krygsdeugt in 't Oranje boek. 
Men maak' hem, komt 'er eer gevaar, 
Zyn veniam aetatis klaar. 
Hy, als Rodrigue in 't krygsgeluk, 
Beginne met een meesterstuk. 
Daar rolt het vaandel in de lucht , 
Die opgezwollen door 't gerugt 
Uit monden en kartouwen barst; 
En yeder Jonker schreeuwt om 't hardst : 



528 

Lang leef Prins Willem ! toeverlaat 
Van onzen hartoglyken Staat. 
Of Hollant hier wat tegen woel , 
Hy zit vast op den hoogen stoel: 
En eer hy achttien jaaren heeft, 
Wie weet wat ons de tyt nog geeft ? 
Die hem nu weeren als een kipt , 
Verheffen hem ligt in 't bewint, 
Zo ras hy, als een helt te paart , 
Toont zyn bequaamheit met het zwaart. 
„'t Kan zyn. Maar eer die baan is klaar, (a) 
„Zoo wagt men nog wel zeven jaar," 
Die wagt men niet in rust en vreê. 
Men wagt ze, zo men eertyds deê (b) 
Toen Overysel 't hoogst bewint 
Ter hant stelde aan vry jonger kint : 
En aan Vorst Willem de Voogdy. 
„Men weigerde die heerschappy,, (c) 
„Om dat men Hollant styf en sterk 
„Vont tegen dat voorbarig werk." 
Maar hoe is Holland toch zo vies ? 
Is 't bang voor zyn gezag verlies, 
Als toen men ligt wat al te strikt 
De zeegels hong aan het Edikt ? 
„De wenteling in 's Lands gebiet 
„Verbrak die zeegels ras te niet. 
„De makers maalde men tot gruis, 
„En schold ze voor vervloekt gespuis, 
„En yder stelde, bly te moe 
„Oranjes tak tot schoorsteenroê." 

P. L. 1722. 
Het laatste gedeelte is, met deze plaatsing van aanhalingsteekens 
, niet te begrijpen. Als men de drie regels beginnende 
bij (a) in aanhaling zet, de vier regels beginnende 
bij (b) niet, die na (e) tot het eind wel, dan wordt de beteekenis 
duidelijk. De tusschen aanhalingsteekens geplaatste 
woorden zijn dan tegenwerpingen door een Oranjeman, b. v, 


529 


een der Geldersche gemaakt. Er spreekt een philosophische, 
bespiegelende geest uit dit gedicht. Het geheele vers zegt 
in korte woorden : de Oranjes hebben steeds in tijd van 
nood ons land bijgestaan , en men heeft daarna hunne macht, 
misschien wat te veel , vergroot. Ook nu zal weder zelfs 
Holland zijn toevlucht nemen tot de Oranjes , als de nood 
er is en de Prins volwassen is geworden. De tegenwerping 
is echter , dat men zoo lang niet moet wachten , daar de 
geschiedenis bewezen heeft , dat de anti-Oranje-gezinden er 
zelf inliepen. 

Deze drie gedichten , Verjaardicht , De vryheit in de 
vergadering der Staten en de Concordan tiae temporurn zijn 
van het jaar 17 22. Als later Willem als Willem IV tot 
Stadhouder gekozen wordt , juicht Langendyk hem toe 
en dicht een versje voor het volk , om op de wijs van het 
Wilhelmus te zingen ; als de Prins sterft vloeit hem een 
lij kdicht uit de pen. Als wij later deze gedichten beschouwen, 
zullen wij zien , hoe zeer de staatsgezinde was 
bekeerd of veranderd. 

In de Concordantiae Temporum worden kalm redeneerend 
feiten en toestanden overwogen, en de slotsom getrokken, dat 
men eindelijk toch wel weer tot het Stadhouderschap besluiten 
zal. Hiertoe droeg bij de eenigszins philosophisch-gemoedeljjke 
aanleg van Langendyk, maar ook zeker het feit dat 
hij het huis van Oranje op zich zelf een goed hart was 
blij ven toedragen. Temeer kon hij tot die slotsom komen, 
daar Gelderland overgegaan was tot de verandering, en 
dus als 't ware een eersten stap in die richting gedaan was. 
In het gedicht De Vryheit enz. was hij in de stemming 
om op te wekken, dat het niet komen zou tot dien eersten 
stap, waarin hij naar zij ne beginselen een misstap 
moest zien. 

Die stemming vinden wij ook in andere gedichten, ook in 

34 


530 


veel latere , b.v. de Graaven ; dit zien wij ook uit de inleiding 
bij de gezamenlijke uitgave van deze jaarzangen (1745). 
Hoewel hij dus in 1722 in de Concordantiae Temporum als 
't ware voorspelde , hoe het gaan zou , was dit volstrekt 
niet , omdat hij dien gang van zaken wenschte ; dat blijkt 
ook duidelijk uit sommige woorden, als in de laatste regels 
„schoorsteenroê". Toch zien wij hier reeds de mogelijkheid 
van eene omkeering van politieke meening. Iemand , die 
zoo kalm de zaken kan overzien en bespreken, is niet de staatsgezinde 
in merg en been, niet de persoon, die hoe dan 
ook zijne beginselen tracht te doen zegepralen. Door de 
omstandigheden, door den nood, waarin ons land verkeerde, 
kwam hij er toe , het eens te zijn met hen, die den Prins 
weer aan 't hoofd der zaken brachten. Toen echter zette zich 
de vereeriiig voor de Oranje's om tot Oranjegezindheid. 

Deze zien wij sterk sprekend in de gedichten, die wij 
nu gaan behandelen; sterk sprekend en toch niet eigenlijk, 
zooals wij die verwachten bij den echten Oranjeklant, die 
in den Prins alles ziet. 

't Eerst is aan de beurt een lied Op de verheffing van 
zyn Doorluchtige Hoogheid Willem Karel Hendrik Friso, 
enz., enz. 

Op! vrygekochte Batavieren ! 
Herhaalt uw ouden heldenmoed. 
Laat nu 't Oranje vaandel zwieren 
Godt redde u uit den tegenspoed. 

Gered, ja, want nu weet men, waaraan zich te houden; 
Frankrijk is ontmaskerd, en een Prins van Oranje staat 
weer aan 't hoofd, 

Wiens naam alleen de rust herstelt. 
Die naam beschermt 's lands trouwe Vaders 
Voor raazerny en onverstand. 
Wy kennen hier geen Landverraaders, 



 531 

Elk waakt voor 't lieve Vaderland. 
Geen logen kan hunn' naam bevlekken ; 
Hunn' trouw, en ongekrenkte deugd, 
Zien wy aan al het volk ontdekken. 
. . . . . . . . . . . . . . . .. 
De wantrouw vlucht. 's Lands Eendracht leeft. 


De trouwe Vaders worden beschermd en erkend, wij zien 
hieruit den ouden patriot. Eene merkwaardige uiting zou 
men kunnen zien in den naam, Oranje gegeven: 

De Zon, die tans word aangebeden. 
Is dit ironie, en eene bespotting van hen, die als weerhanen 
nú den Prins, gelijk vroeger de Regenten, naar de 
oogen kijken, of is het eene onhandige oprechtheid, zoodat 
wij in Langendyk zelf zulk een weerhaan moeten zien ? Ik 
geloof geen van beide, maar wel, dat deze woorden alleen 
het feit bedoelen : Oranje is nu de man, degene, die uit 
zal geven, en daarom geëerd moet worden. Langen-komst 
sympathie voor de „Vaders" van den Staat blijkt ook uit-dyk's 
zijne vreugde over de verlossing van den Raadpensionaris

i 

Gilles uit de handen van het Haagsche gepeupel. 
De rust is nu hersteld: 

Dank Godt! die storm is nu bedaard. 

Nu wapene men zich tegen den vijand, Frankrijk. })it 
wordt uitgesproken in het volgende schoone couplet: 

's Lands Leeuw, onzacht ten stryd gewekt, 
Begint van eedlen moed te brullen, 
Terwyl by zyne leden rekt. 
Zie hoe zyn staart en maanen krullen! 
Hy grypt de Zeven Pylen aan, 
Met een Oranje snoer herbonden. 
Hy voert zyn zwaerd, gereed tot slaan., 
En staroogt op het hof van Londen, 
Wiens hulp te water en te land, 
Een schild verstrekt voor 't Zeeuwsche strand. 



532 


De beide nu volgende slotcoupletten zijn minder gelukkig. 
Een gedicht op den grooten gedenkpenning van Holtheis 
op deze gelegenheid ga ik stilzwijgend voorbij , en noem nu 
een lied van beter gehalte : Op de schielyke verheffing 
van zyne Doorluchtigste Hoogheid aan Philomusus. 

Wie was Philomusus P Onder dezen naam had een Amsterdamsch 
ingezetene de dichters opgeroepen, gedichten op 
de verheffing van Zijne Doorluchtigheid in te zenden , en 
een gouden penning uitgeloofd voor het beste. De inzending 
moest zonder naam geschieden , terwijl de beoordeeling zou 
plaats hebben door personen, die zelf geene verzen ingezonden 
hadden, of geene kennissen onder de dichters hadden. 
Eenige van de beste zouden met het bekroonde gedicht in 
eene prachtuitgave vereenigd worden. 1 ) Bekroond werd een 
gedicht van een geneesheer, Gerard le Maire. Onder de 
dichters , wier werk gedrukt werd in de uitgave, komen 
voor Lucas Pater, Jan Luiken (Jr.), Jan de Kruif, D. Willink, 
N. S. van Winter, J. Lutkeman. Dat van Lucas 
Pater werd 'bijna evengoed geoordeeld •als het bekroonde. 
Tot onze verwondering vinden wij Langendyk niet onder 
hen. En toch vinden wij een gedicht op deze gelegenheid 
aan Philomusus opgedragen, en wat meer zegt, bij de titelplaat 
vinden wij eene (Jitlegging, door Langendyk gedicht. 

1 ) Omtrent deze pr svraag vinden wij behalve in de voorrede, door 
Philomusus geschreven, een bericht gedrukt achter het reeds vroeger 
genoemde Kofyhuispraatje, waarover straks nader, dat aan J. Wagenaar 
wordt toegeschreven. De heer Philomusus wordt er »een groot Liefhebber 
der Poëzie genoemd, en is dus zelf waarschynlyk geen dichter. 
In het koffiehuispraatje wordt een gedicht van Langendyk opgenomen; 
er achter staat een bericht gedrukt aangaande de prijsvraag van Philomusus; 
Langendyk schreef eene uitlegging van de titelprent voor Philomusus. 
Hierdoor zou men tot de onderstelling kurrnen komen, dat Jan 
Wagenaar Philomusus was. 


 533 

Uit aanhalingen zullen wij straks zien dat zijn vers , aan 
Philomusus opgedragen, geenszins slecht is, en bij vergelijking 
met de andere uit den bundel had het er zeker eene 
plaats verdiend. Dat hij eene uitlegging schreef bij de titelplaat 
, bewijst, dat hij bekend was met den verzamelaar; 
dit doet denken, dat hij zelf behoorde tot de jury. 1 ) Beschouwen 
wij nu even het gedicht. Op de schielyke verhe ffing 
zelf wat nader. De aanvang luidt: 

0 Vryheid! dierbaar pand! in 's Hemels gunst verkregen, 

Voor bergen gouds, voor stroomen bloeds, 

Ach! wie bestryd u onverhoeds, 

Wie dreigt uw' ondergang? wie onderkruipt uw zegen? 

Op de vraag, in deze regelen gedaan, volgt tot antwoord , 
dat dit de Fransche hovelingen zijn, die den „goeden kofling" 
tot krijgsgeweld overhalen, hem tegen ons in 't veld 
brengen. Hij vervolgt: 

Trek dan het slagzwaerd uit, verdedig uwe wallen! 

Verdedig .... hoe ! gy suft! gy zucht! 

Gy krimpt voor 't dreigend krygsgerucht , 

En ziet den bloem uws volks in 's vyands handen vallen. 

En schamper vraagt hij: 

Uw vyand ? neen uw grootste vrind , 

Die, zo gy uw verbond met Oosteciryk wilt breeken, 

En laaten 't Britsche ryk trouwloos in oorlog steeken, 

Tot uw bescherming is gezind; 

1 ) Ook in een anderen, grooteren bundel gedichten op de verheffing 
vinden wij geen van Langendyk's verzen terug; doch deze zijn meest van 
dichters van lageren rang, van beter gehalte zijn alleen die van Willink, 
Pater, en enkele anderen. 


534 

Wiens edelmoedigheid niet anders wil begeeren, 

Dan voor een tyd, tot onderpand, 

De grenzen van het Vaderland, 

Die, zo gy weigrig blyft, hem nut dunkt te overheeren. 

De Fransehen hadden ons zoo in 't nauw gebracht, dat 
men aan verraad ging gelooven. En nu volgt eene schildering 
van de volksbeweging: 

Men schold de vroomsten uit voor schelmen en verraaders, 

Bedenk met welk een angst en schrik 

Van oogenblik tot oogenblik, 

Het hart benepen wierd van 's lands getrouwe Vaders! 

Het woeste grauw dreigt hen den dood. 
De tweedracht slypt haar dolk. 't Gemeen begint te hollen. 
De kerken loopen vol. 

Volgt een gebed, door de predikanten uitgesproken, dat 
wel wat lang is. Dan, op dat gebed, geschiedt er een 
wonder: Oranje komt aan 't bestuur. Nu volgen er verscheiden 
coupletten om den lof van Oranje te verkondigen, 
en de Getrouwe Vaders geluk te wenschen. Deze zijn minder 
goed dan het begin; een enkel haal ik nog aan, tot 
Willem IV gericht: 

Hy, die de hoogmoed paalen stelt, 

Leeft de Eendrachts pylen in één oogenblik herbonden, 

't Verslaagen Nederland de Britsche hulp gezonden, 

En u aan 't roer van Staat gesteld. 

Met een wensch, dat de eendracht zal blijven na deze 
verzoening, en de Oranje-boom bloeien tot aan het einde 
der dagen, besluit hij dit vers. 

Veel van wat hier voorkomt, vinden wij ook in het lied op 
den vrede van Aken, waar de beschrijving der volksbeweging 
en van de verheffing des Prinsen beter is. 

In een kleiner gedichtje Op zyn Hoogheid zien wij, dat 


535 


Langendyk in Willem IV de verzoeningsbewerker zag, den 
man, die aller harten wilde winnen , en een duurzamen 
vrede tot stand brengen. 

Van geheel anderen aard is het Nieuw Lied, berymd voor 
het Gemeen. Ten tycle, dat men Illumineerde en Vreugde 
bedreef binnen Haerlem 1 ). Dit is gemaakt om te zingen op 
de wijs van het Wilhelmus. Als gedicht heeft het niet veel 
om 't lijf. Bij ieder Oranje-feest, ook nu nog, vinden wij 
zulke versjes bij tientallen. Merkwaardig voor Langendyk 
zijn regels als deze: 

Heb dank, o Heeren Staten! 

Die onze Oranje held, 

Ten spyt van die ons haaten , 

Nu tot Stadhouder stelt. 

Straks hoorden wij Langendyk verkondigen, dat de 
stem des volks hier de stein Gods was; doch nu beweert 
hij, dat men ook den Staten dankbaar moest zijn, die den 
Prins erkend hadden. 

Wat men verder van dit liedje zeggen moge, opgewekt 
is het. 

Vreugde was er, opgewonden vreugde over den nieuwen 
Oranjevorst, doch kort, helaas, mocht ze duren: spoedig 
konden de dichters hunne harp spannen voor een lijkzang op 
den vierden Willem, die zooveel goeds wilde, en nog zoo 
weinig had kunnen volbrengen. 

Ook Langendyk deed zich hooren bij zijn dood. 

1) Men vindt dit gedicht gedrukt in plano ; onder aan staat: 

Getrokken uit het Ko jf yhuispraatje orn van een ieder in deze dagen 
gezongen te kunnen worden." Inderdaad komt het voor in het Ko f yhuispraatje 
tusschen een oud Amsterdamsch Koopnman, een Friesch en 
eenige anderen. Gehouden des Nagts van den 4 May 1757 in het Koffyhuis 
van N. te Amsterdam. Mr. J. Doorninck vermeldt dat dit van Jan 
Wagenaar is, en voorkomt in diens werken. 


536 


Toen hij in 1752 zijn nieuwjaarsdicht voordroeg als Factor 
der Pellikanisten , was het eene klacht over den dood van 
den Stadhouder. Toen er ook nu een bundel verzameld 
werd , getiteld : Nederlands Lykpligt ter onster fel. gedachte 

afgelegd door verscheidene Ned.-nisse van Z. D. H., enz., 
Dichteren, uitgegeven door Pieter Meyer, zelf ook dichter, 
werd er ook een vers van Langendyk in opgenomen, getiteld 
Grafschrift voor zyne Hoogheid. Daar het kort, en 
verdienstelijk is, laat ik het hier volgen: 

Een prins, die alles wat een held vertiert bezat 
Die Pallas wysheid in zyn brein besloten had; 
Grootmoedig, minlyk, kuisch , Godtvruchtig en rechtvaardig , 
Het vaderlyk bestuur der gansche Waereld waardig, 
De voedsterheer der Kerk, en 't vrye Vaderland 
Het oog aan 't roer van Staat, der helden rechterhand, 
De hoop der Koopvaardy, de Vader der Gemeenten, 
Omvangt geen heldengraf. Al rust hier zyn gebeente, 
De onsterfelyke ziel van Frizo zweeft van de aard 
Gelyk een Fenix op zyn' vleuglen Hemelwaard. 


Op gelyke wijze gedrukt , op hetzelfde papier , doch afzonderlijk 
gepagineerd vond ik het bovengenoemde Nieuwjaarsdicht 
er voor gebonden. Het jaardicht draagt tot titel 

Lykklaeht der Nederl. Maagd aan het Graf van Prins 
Willem I over het afsterven van Z. D. H. enz. Eene afzonderlijke 
behandeling verdient het niet, daar wij reeds genoeg 
hebben gezien van deze soort van poëzie, óm ons over 
't algemeen een oordeel te doen vellen. 

En nu zijn wij gekomen aan het einde van de reeks van 
liederen en liedjes bij gelegenheid van gebeurtenissen in ons 
land of in Europa. Toch wil ik dit hoofdstuk nog niet afsluiten, 
maar hier behandelen enkele gedichtjes, die van eenigszins 
gelijken aard zijn, als die wij hier boven beschouwden. 
Zij zijn genaakt naar aanleiding van een gedicht van Voltaire 
Aan Monsieur van Haren, Députe des Etats-Généraux , 


537 


17 43. Willem van Haren had namelijk opgewekt tot strijden 
voor Maria Theresia , onze bondgenoote , door zijn Leonida 
en andere zangen , die veel strijds deden ontbranden." ') 
Het gedicht van Voltaire luidt: 

Déinosthéne au conseil , et Pindare au Parnasse , 
L'auguste Verité marche devant tes pas ; 
Tyrtée a dans ton sein répandu son audace 
Et tu tiens sa trompette , organe des combats. 


Je ne puis t'imiter ; mais j'aime ton courage. 
Né pour la liberté , tu penses en héros : 
Mais 'qui naquit sujet , ne doit penser qu'en sage, 
Et vivre obscurément, s'il vent vivre en repos. 


Notre esprit est conforme aux lieux , qui font vu naitre : 
A Rome on est esclavo ; à Londres citoyen. 
La grandeur d'un Batave est de vivre sans maitre; 
Et mon premier devoir est de servir le mien. 


Dit gedicht werd door Langendyk tweemaal vertaald , en 
goed vertaald ; eens il 't zelfde metrum , eens minder goed 
als klinkdicht. Het eerste volge hier: 

Pindaar op Helikon , Demosth'nes in den Raad, 
Tyrteus heldenmoed is in uw borst herbooren. 
Gy laat op zyn Trompet den klank des oorlogs hooren, 
Terwyl gy op het spoor der achtbre Vryheid gaat. 


'k Bemin in u een moed , door my niet na te streeven. 
Gy denkt gelyk een held, die vry gebooren is. 
De onveygebooren' houd' zich stil in duisternis , 
En denk' gelyk een wyze, als hy gerust wil leeven. 


') De dichter J. Moorman gaf o. a. een tegenhanger van Leonidas in 
Pausanias, die eerst dapper, later 's vijands weelderigheid navolgde, en 
zoo in 't verderf kwam. De slotwoorden slaan onwederlegbaar op den 
meestal Fransch sprekenden van Haren, Gedeputeerde te velde : 

Wie 's vyands zeden kiest voor vaderlandsche zeden, 
Is meer dan half des vyands vrint, 
Niet waardig, dat hy als een burger word geleden, 
En minder nog in Staatsbewind ! 


538 


Wy aarten naar 't gewest, daar we eerst het daglicht zien, 
Te Romen wil men slaaf, te Londen burger weezen. 
De roem eens Bataviers is geenen heer te vreezen 
De glorie van den Vrank , dat by den zynen dien. 


Uitgezonderd de vertaling van Véritè door Vryheid (wat 
echter misschien met opzet is geschied) en obscure door 
duister behoeft Langendyk zich over deze overzetting niet te 
schamen. Behalve deze beide vertalingen maakte hij ook 
een vers , aan van Haren en Voltaire gericht , over de 
woorden van den laatste, en een antwoord aan Voltaire. 

't Laatste is ruwer dan het eerste , dat meer eene directe 
navolging van 't Fransche is. Van het eerste haal ik alleen 
het derde of laatste couplet aan, waaruit de geest van het 
geheel duidelijk genoeg spreekt: 

Heeft elke Landstreek op den geest een heerschappij ? 
Dan veinst men te Parys, en spreekt rechtuit te Weenen 1), 
Van Haren voegt de taal der helden van Atheenen: 
Voltaire kittel' zich met de eer der slaverny. 


Uit deze gedichten van 1743 of later blijkt weer duidelijk, 
dat , zoo Langendyk reeds voorzag, dat het op een Stadhouderschap 
zou uitloopen, hij toch nog geen Prinsgezinde was, 
en in allen gevalle niet behoorde tot die Prinsgezinden, die 
den Oranjevorsten liefst alle macht in handen zouden willen 
geven. 

1 ) Weenen: de tegenstelling Parijs en Weenen wordt duidelijk, als 
men bedenkt, dat Lod. XV tegen Maria Theresia, onze bondgenoote, streed. 


HOOFDSTUK XXVIII. 

OVERIGE GEDICHTEN. 

1. LEEVENSLOOP DER AARTSVADEREN , van Adam, Noach , 
Abraham , en de geenen die in hunnen tyd geleefd hebben, 
in alleen-en samenspraaken. 
Dit werkje is eerst na Langendyk's dood verschenen , en 
wel in 't jaar 1760. De uitgever verklaart, de uitgave zoolang 
te hebben laten wachten , omdat het gedicht niet voltooid 
was. Door hem of door een bevrienden dichter zijn er 
vier regels bijgevoegd , die op onbeholpen wijs den dood van 
Sara melden , terwijl een nabericht de levensgeschiedenis 
van Abraham voleindigt door citaten te geven uit Abraham 
den Aartsvader,, het beroemde herdersgedicht van Arnold 
Hoogvliet. De uitgave is versierd met plaatjes van Jan 
Luiken , waaronder weder bijschriften. Daar er hier en daar 
werkelijk verdienste schuilt in dit werkje, en het een niet 
onaardigen vorm heeft, wil ik een kort overzicht er van 
geven, en enkele gedeelten aanhalen. 

Adams alleenspraak in 't Paradys, op den zevenden dag 
der Schepping. 

Adam prij st den Heer, en gaat na, hoe alles geschapen 
werd. Van de een en twintig zesregelige coupletten deel 
ik als proeve de twee laatste, de beste, mede, waarin de 
nacht voor en morgen van den zevenden dag worden 
beschreven: 


540 

't Word alles stil. ik hoor geen ruisehen 
Der winden door geboomte of riet. 
Ik hoor den zang der vogien niet. 
ik hoor geen waterstroomen bruisehen. 
Nyl, Phison, Tigris, en Eufraat, 
Yerwachteii stil den dageraat. 


Na daagt de grootste dag van zeven. 
De Schepper rust, en op zyn stem 
Rust al wat leeven heeft, met Hem. 
Niets word' er op zyn wil bedreven, 
Dan hem te loven, die gewis 
De Schepper aller dingen is. 


Uitgezonderd de twee laatste regels is de beschrijving 
niet zonder effect. 

De val van Adam. Beurtzang. 

Gabriel en Rafaël bezingen het paradijs en het eerste 
menschenpaar. Daarna spreken Adam en Eva bij 't ontwaken 
over den Boom des Levens, en het blijkt dat Eva 
reeds gegeten heeft van de verboden vrucht. Adam wil 
God om vergiffenis smeeken voor haar, doch Eva verklaart 
weenende, dat, als hij zoo onschuldig, zoo rechtschapen wil 
blijven, zij van hem scheiden moet, daar zij hem dan onwaard 
is. Adam verkiest met haar den dood. Rafaël verschrikt, 
want een „naare galm" weerklinkt. Adam weeklaagt 
nu over den val en Uriël verklaart aan Rafaël, wat er 
geschied is. Tot nu toe werd alles gesproken in zevenregelige 
coupletten. Nu volgt er deze samenspraak: 

Godts stem. Waar zyt gy, Adam, heen gevioden ?" 
Adam. „Ik schaum me ô Heere l wy zyn naakt." 
Godts stem. „Gy hebt de vrucht, u dier verboden, 


A

 Adam, Adam! dan gesmaakt? 
Waardoor gy zyt ten val geraakt." 



541 

Adam. „De vrouw,, die gy my hebt gegeven, 

Heeft my verleid en tot de zonde aangedreeven." 

Eva. „De Slang, de Slang heeft my bedrogen !" 

Nu spreekt • God de strafrede uit tegen de slang , en 
verdrijft de eerste menschen uit het paradijs ; hiervoor houdt 
Uriël met het zwaard de wacht, doch troost hen door op 
den Messias te wijzen. 

Hier en daar verstoren onbeholpen regels of een dubbel 
rijm den indruk, die over 't geheel vrij gunstig is. 

Noach , en zyner zooneu samenspraak , over het Beene na 
den val van Adam , tot op den zondrloed geschied is. 

In dit gesprek, waaraan de ten doode neigende Methusalem 
deel neemt, toont Cham zijn aard door Kaïn te verdedigen. 
Methusalem beklaagt zich, dat hij zooveel ellende, als de zondvloed 
zal aanbrengen, moet beleven, doch terwijl Noäch 
spreekt over het onvermijdelijke van den vloed, slaakt Methusalem 
een kreet van verlichting : hij voelt zijn dood naderen 
en sterft. Terstond daarop ziet Noäch de wolken zich samenpakken, 
het water rijzen, en hij en de zijnen betrekken de ark. 

De levensloop van den Aartsvader Abraham , in een gesprek 
met Sem , .... en zyn naaste maagschap. 

Sem komt bij Abraham en verhaalt , hoe na den zondvloed 
de oude hartstochten weer opwakkerden, hoe de hoogmoed 
den toren van Babel deed bouwen, maar hoe God 
de volken uiteendreef. Abraham vertelt nu z ij n e lotgevallen. 
Rebekka, zijne schoondochter, komt met spijzen aan, 
bereid van dieren , die Ezau geschoten en die Jacob uit 
zijne kudde verschaft heeft. Nu volgt er, tot kenschetsing 
van de beide zonen van Izaäk , een tooneeltj e , dat wel wat 
veel van een catechisatie-uurtje heeft. Abraham vraagt namelijk 
naar de wereldgeschiedenis van de schepping af, en Jacob weet 
te antwoorden, doch Ezau verdwijnt stilletjes; Sem voorspelt 
hieruit, dat Jacob de uitverkoorne is, uit wien de Messias 


542 


zal spruiten. Abraham vervolgt het verhaal zijner lotgevallen. 
Als hij van Ismaël en zijn omzwerven spreekt, 
roept hij uit: 

„Ach! dat ik deezen zoon nog eenmaal voor myn sterven 
Aanschouwen mogt, wat waar 't me een vreugd !" 

Een stofwolk gaat op, de herders drijven hun kudden 
bijeen,, eene groote troep vreemdelingen nadert, en ... 
spoedig ligt Ismaël aan Abrahams voeten. De woorden 

deze beiden en Izaäk is waarlijk schoon,-wisseling tusschen 
en indien ik niet vreesde .... doch neen , ik wil eene langere 
aanhaling niet achterwege laten: 

Ismaël. „De balling Ismaël knielt voor zyn vaders voeten. 
Ach! (lat hy zich genadig toon'. 

o Abraham, zie uwen zoon ! .... . 
Ach vader, vader! moet ik moeders misdaad boeten ? 
Keert gy uw aanschyn van my af? 
Zal ik in u geen vader vinden ? 
Heeft Ismaël dan bloed noch vrinden , 


Nu moeder Hagar, al zyn toevlucht, ligt in 't graf. 

"Laat my ten minste dan myn broeder Izák spreeken ; 
Dat hy uw hart te mywaard keer'. 
Of heb ik ook geen broeder meer ? 


Dan heb ik nog een Godt! die luistert na myn smeeken: 
Een Vader die my heeft beschermd, 
Een lieve wederhelft gegeeven, 
En tot een hoogen staat verheven: 

Een Vader, die in nood zich myner heeft erbermd." 

Abraham. „Zie ik myn Ismaël, myn oudsten zoon, dan weder! 
Van Godt beschermd in zyne jeugd. 

o Ismaël , uw liefde en deugd, 
Maakt vaders hart, daar hy uw traanen ziet, te teder! 

543 

Rys op , myn zoon , dat ik u kuss', 
Omhelze en troost' , met mynen zegen. 
Nooit was myn ziel u ongenegen. 

Rys op , myn Ismaël ! myn zoon ! hoe schreij t gy dus? 

„Ik zie Rebekka met uw' broeder herwaard vluchten. 
Gaa , rust een weinig in de tent. 
Gy zyt voor haar nog onbekend. 

Loof, prys den Heere ; want gy hebt geen wrok te duchten. 
Hoe Izaäk , hoe dus ontsteld? 
Bekleed met vaders helm en wapen. 
Hoe is 't hier dan zo slecht geschapen? 

Misschien hebt gy het volk in orde reeds gesteld." 

Izaäk. „Gewis. Indien dit Heir ons vee bestaa te rooven , 
Wil ik aan 't hoofd der herders staan, 
En voeren hen kloekmoedig aan; 

'k Durf de overwinning my , door 's Heeren hulp, belooven. 
Rebekka vrees noch schreij niet meer, 
Ik zal den heuvel doen omringen; 
Opdat u niemand dure' bespringen. 

Ach Vader troost haar hart, totdat ik wederkeer." 

Ismaël. „Gemak myn broeder, blyf, hier is geen ramp te vreezen; 
't Is Ismaël, die u ontmoet. 
De Godtheid, die myn straf verzoet, 

Wil dat wy eensgezind in liefde zullen weezen. 
Heeft myne kindsheid u misdaan 
Vergeef haar 't geen ze heeft misdreven. 
De Heere heeft het my vergeeven. 

o Zoon van Sara, neem den zoon der dienstmaagd aan! 
„Zoo laat by in zyn gunst uw Tweeling zoonen groeijen , 
Ten vreugd van onzen ouden stam, 
Den gryzen vader Abraham, 

Die 't zaad van Izaäk en Ismaël zie bloeijen. 
Bezit gerust al 't machtig goed 
Dat u de Heere heeft gegeeven; 
Hy heeft my hoog genoeg verheven, 


En schenkt zyn zegening aan my in overvloed. 


544 

Izaäk. „Geloofd, geloofd zy Godt ! by opent my myne oogen. 
Wat zyn zyn wegen wonderbaar! 
Heb dank , heb dank Alzegenaar ! 
Gy houdt myn ziel , in deeze ontmoeting , opgetoogen. 
Beweegt Gy Ismaël aldus P 
Nu is de hoop vervuld van vader. 
Godt smelt hier hart met hart te gader. 
Wees welkom Ismaël ! geef my den Vreedekus !" 

Abraham draagt nu aan de zijnen de zorg voor Ismaël's 
verkwikking en nachtverblijf op ; op Sem's verzoek, dat hier 
zeker wel wat vreemd valt na de aandoenlijke ontmoeting, 
vervolgt Abraham het verhaal van zijne lotgevallen, o. a. de 
offerande van Izaäk, (eene goede passage, waarin Abrahams 
strijd zeer natuurlijk geschilderd wordt). Bij de ontvangst 
van Abraham door Sara na het gelukkig afgeloopen geloofsproefstuk, 
breekt het af. De vier volgende regels, door een 
vreemde hand toegevoegd moeten nu tot slot dienen: 

[Dus dient zy (Sara) my (Abr.) , die vreugde van myn' jaaren, 
Sints door den dood , die alles kan verslaan , 
Op 't heilgeloof, ten hemel ingevaaren. 
't Ontroert me op nieuw : Aartsvader ! laat ons gaan.] 


De Levensloop der Aartsvaderen is niet voltooid, en dus 
is er over het geheele ontwerp geen voldoend oordeel 
mogelijk, doch dat over de afdeelingen, die er zijn, kan 
gunstig luiden. Niet zonder smaak is er in enkele grepen 
een overzicht gegeven van de geschiedenis der menschheid 
uit den tijd der aartsvaders, terwijl elke afdeeling een geschikt 
geheel vormt; sommige coupletten, sommige gedeelten, 
zooals b. v. het geciteerde van de terugkomst van Ismaël, 
zelfs zeer fraai. In dit gedicht zien wij minder de meer besproken 
langdradigheid. Er zit gang in de gesprekken, 
al is de stof niet altijd zeer geschikt voor eene vlugge behandeling. 



545 


2. DE STAD KLEEF, haar gezondheidbron, en de omleggende 
landsdouwen, in kunstprenten verbeeld. Berymd en met aanteekeningen 
opgehelderd door Pieter Langendyk. Haarlem 1747. 
Dit werkje is uit aesthetisch oogpunt weinig te 
prijzen ; 't is eene berijming en niet veel meer. Welk belang 
het heeft voor de kennis van Langendyk's levensgeschiedenis, 
werd reeds aangetoond. Eene heldere voorstelling, 
waardoor het als gids zou kunnen dienen, geeft de beschrijving 
der omstreken ons niet ; doch dat het zijne tij dgenooten 
opwekte tot een bezoek aan de gezondheidsbron is 
zeer wel mogelijk, daar hij met veel ingenomenheid over 
de schoonheid van stad en omgeving, maar niet minder over de 
gastvrijheid harer bewoners spreekt. Ik behoef wel niet te 
zeggen, dat Langendyk een overzicht geeft van de lotgevallen 
der stad. 

Om een proefje van stijl en vorm te geven, neem ik 
hier twee coupletten over, die de beste, en voor den lezer 
de aardigste zijn: zij zijn gekozen uit die, waarin Langendyk 
den bloei beschrijft gedurende de jaren van 1641 tot 1671, 
waarin geen krijg woedde: 

o Heilryke eeuw! o schoone staat! 
Quam' hier dien tyd een advocaat , 
Hy had van honger moeten sterven ; 
Want rees' er ergens een verschil, 
Om Testament of Codocil, 

De burgemeester scheidde de Erven. 


En vond men hier of daar een vriend 
Die met zyn uitspraak niet gediend, 
Van geen verzoening wilde weeten, 
Die mogt , wanneer men in de stad 
Een Jaarelykse maaltyd had, 
Niet met zyn medeburgers eeten. 


Ziedaar eene aardige teekening van een zeer idyllischen 
toestand. 
35 


546 


3. De Graaven van Holland in Jaardichten beschreven , 
verrykt met alle de beeldtenissen dier Prinsen , nauwkeurig 
getekend , naar de echte aloude ta f Bree len , op de zaal van 
't Raadhuis der stad Haarlem. 1745. 
Met weinig woorden bespreek ik dit werk; veel meer 
dan berijmd proza is het niet, en men zou er den dichter 
van zoovele goede historische liedjes niet in herkennen. 
Sterk spreekt hij zich telkens uit tegen de graven , die 
dikwijls dwingelanden waren. Geschiedkundige waarde heeft 
het niet; 't is eene samenvoeging van de toen bekende of 
als waar aangenomen zaken. De platen zijn met veel zorg 
bewerkt. Zij werden geteekend door Taco Jelgersma, die leerling 
was op 't atelier van Langendyk's vriend Frans Decker, 
waar de schilderijen werden gerestaureerd. De teekeningen 
werden op koper gebracht door Langendyk's neef Henricus 
Spilman. 

4. De Eneas van Virgilius in zyn Zondags Pak. Vierde 
Boek. 1715. 
Dr. F o q u e n b r o c h had naar 't voorbeeld van S c a r r o n 
eene travestie op de Aeneas van Vergilius ondernomen, doch 
bracht het slechts tot twee boeken. Deze beide boeken hadden, 
even als al de werken van JoV, een enorm succes. 
De platheid hinderde het publiek toen niet, de eentonigheid van 
zulk eene parodie van langen adem ook niet. Althans de twee 
boeken waren niet voldoende voor de lees- en lachlust van 
den Hollander van dien tijd. Trouwens, is dit te verwonderen 
, waar de Fransche lezerswereld het niet stellen kon met 
acht boeken, zegge 493 bladzijden , dicht ineen gedrukt? 

Langendyk en zijne letterkundige vrienden 1) kwamen overeen, 
de twee boeken van den Aeneas te vermeerderen met nog 
eenigedergelijke,dochtoen elkeen boek toegewezen werd, bracht 

1) Do Leden van Constantia et Labore ! 


547 


alleen Langendyk zij ne taak tot een goed einde. Eenige van de 
vrienden verontschuldigden zich „met de onvoegzaamheid 
der stoffe", Langendyk zou een beter gedeelte getroffen 
hebben. Deze berijmde toen, om hen te overtuigen van hun 
ongelijk, ook een deel van een ander boek , dat evenwel 
niet werd afgemaakt en dus niet gedrukt. Het vierde boek 
dat hem toegewezen was, gaf hij in 1715 bij zijn vriend 

H. van de Gaete in octavo uit. 
Dat Langendyk er toe kwam een vervolg op Foquenbroch 
te leveren was een gevolg van den grooten 
bijval, dien deze dichter had genoten. In 1696 na zijn 
dood waren al zij ne werken opnieuw gedrukt ; ook de 
nog ongedrukte , meestal in handen van A. Bogaert, eveneens 
Dokter 1) ; in 1709 was een tweede druk hiervan noodig. 
In de voorrede van den verzamelaar , genoemden Bogaert, 
voor den Zen druk lezen wij , hoe reeds voor Langendyk 
vervolgen waren op touw gezet , doch dat „tot noch toe 
niemand van alle degenen , die hem gepoogt hebben na te 
volgen, niettegenstaande zy tot walgens toe zich van zyne 
cieraden bedienden, hem heeft konnen in zyn zog nastevenen, 
maar zich dwazelyk ten toon gesteld hebben." 

De navolging van Langen dyk werd beter ontvangen; gunstig 
werd ze beoordeeld in de Maendelyke Uittreksels of de 
Boekzael der geleerde iVer-relt (bij G. onder de Linden). 
Uit deze beoordeeling blijken de namen van de minder 
gelukkige navolgers: 

„Onder de Fransche (Burlesqe) snaakagtige digters, vind 
men niemand koddiger, als den vermaarden Scarron, die 
man was van zekere bekende Hofdame. Onze Fokkenbrog 
veterde hem braaf na, so by hem niet overtrof; immers 
Overbeek , van Rusting en anderen mogten 'er hunne muts 

1) Even als in 't begin dezer Eeuw de predikanten, waren in de '17e 
en vooral '18e eeuw de dokters veelal tevens de letterkundigen, 


548 


wel na goojen. 't Waren maar dwergen in vergelijking van 
dien Reus .... De berymer van het Vierde Boek van. den 
Eneas door Virgilius , zal ons hier in ook zyn kunst toonen. 
Van de Faam en 't gerugt zegt hij iets , dat vry snaaks 
is , en met eenen door de dagelyksche ondervinding bewaarheid 
word. . . . . . Klugtig verbeeld onze Digter de razerny van 
Dido , wanneer ze hoorde dat Eneas , om met de geheele 
Vloot op te kramen, zich gereed maakte.. . . .. De Lezer 
kan uit deze weinige regelen zien dat het klugtig genoeg 
opgestelt is , en we wyzen hem derhalven na het werkje zelfs." 

Deze travestie is soms wel wat plat, doch vertoont ove 

meermalen aardige zetten. Een van de voornaamste-rigens 
middelen om een comisch effect te verkrijgen, is het plaatsen 
van de klassieke personen in eene omgeving , die met de 
hedendaagsche overeenkomt. Het genre van de goedige 
parodie is wel wat uit den tijd ; althans zou er fijnere 
geestigheid noodig zijn, dan waarover Langendyk beschikken 
kon , om er ons smaak in te doen vinden. 

5. Emmanuel. 
Dit gedicht is een godsdienstige lofzang op 1 Januari 
1716 in de Kamer der Pellikanisten uitgesproken. Hoewel 
in ons oog te lang en omslachtig , is het eene niet onverdienstelUke 
ontboezeming van werkelijk gemeende gevoelens, 
waarin goedgeslaagde passages, mooie tegenstellingen 
niet ontbreken. Het geheel heeft iets van een Middeleeuwsch 
lied; vooral het zich vermijden in de verhoudingen tusschen 
Maria en Jezus , tusschen Jezus en de menschheid doet 
denken aan de kerkliederen of persoonlijke ontboezemingen 
uit de Middeleeuwen. Wij lezen bij Langendyk regels als 
de volgende: 

Beschouwt deez' groote wonderheden! 

Dat wond'ren wonder! niet te ontleden! 

Ziet he de Sehepp3r zelfs het merk zyns schepsels draagt, 


549 

Een kind is Godt, en mensch! de moeder blyft een maagd! 

Die uit Maria is gebooren, 

Schiep zelfs Maria van te vooren 

Of: 
A Kind! ô Vader aller vaderen! 
Eveneens lezen wij in Maerlant's Van ons Heren wonden: 
„Moeder , dochter van den kinde", als vertaling van het 
Latjjnsche : „0 Maria, plasma nati" 1). 
Ondanks dergelijke vernuftspelingen maakt de zang toch 
den indruk van uit het hart te komen. Vooral de tegenstelhug 
tusschen de Goddeljke Almacht en de nederige verschijning 
van Emmanuel schijnt Langendyk diep getroffen 
te hebben , en wordt meermalen gelukkig uitgedrukt. 

6. De Lofkrans voor de stadt Haarlem is een beschrjvend 
gedicht , dat ons over 't algemeen weinig belangstelling 
inboezeint 't Verhalen van de geschiedenis , de opsomming 
van gebouwen, buitenplaatsen enz., neemt veel plaats 
in. Sommige gedeelten zijn goed, b.v. de beschrijving van het 
beleg. 
De Lof der aêloude Schilderkonst is niet veel meer dan 
cene opsomming van schilders en van hunne werken, hier 
en daar verlevendigd door de goed geslaagde beschrijving 
van cene schilderij. 

De Lof der Dichtkunst is ook niet meer dan een opnoemen 
der voornaamste dichters en schrijvers, met cene 
korte waardeering en cciie inleiding over de waarde der 
dichtkunst. 

Evenmin verdient het Lofdicht op het Eerebeeld aan 
Laurens Koster bijzondere aandacht. 

Beter is het in zijn ouderdom vervaardigde gedicht aan 

') Zie J. y. Maerlant's Strophische gedichten door Dr. Eder 
Verwijs. Groningen, 1880. 


550 


de HHo llandsche Maatschappy der Wee tensehappen , waarin 
hij een overzicht geeft van de geschiedenis der Wetenschap. 


7. Voor de Geschiedenis van Engelandt, Schotlandt en 
Ierlandt, uit het Fransch van L a r r e y, leverde, hij bijschriften 
bij de platen, deels vertaald, deels oorspronkelijk. 
Lof verdienen de bijschriften van de prenten bij de 
Fabulen van La Court; zij hadden eene politieke strekking, 
en daarom wees ik er reeds op. De stijl is goed, en er 
zit kracht in. 


BESLUIT. 

De voornaamste gedichten van Langendyk heb ik nu 
meer of minder uitvoerig behandeld , en zooveel mogelijk 
van elke rubriek aanhalingen gegeven. Evenals in zijne 
tooneelwerken, zagen wij dikwijls iets omslachtigs , iets een 

maar daarnaast ook veel verdienstelijks.-tonigs , 

Onder zijne gedichten zijn over 't algemeen het beste zijne 
historische liederen (niet de Graaven) , en zij ne puntdichten. 
De Levensloop der Aartsvaderen bevat zeer schoone gedeelten, 
terwijl ook in vele hekeldichten passages voorkomen, 
die voor zijn talent in dat genre spreken. Ook in sommige 
van zijne herdersdichten en gelegenheidsverzen vinden wij 
werkelijk schoone gedeelten. 

Naar ik geloof, zal men het met mij eens zin , dat 
Langendyk als Lyrisch en Beschrij vend dichter wel geene 
eerste plaats inneemt , dat zeker zijne tooneelwerken nu 
nog het meest onze aandacht verdienen, maar dat hij toch, 
ook in zijne losse gedichten, blijk geeft van eenen werkelijk 
dichterlijken aanleg, en dat sommige van deze nú nog met 
genoegen te lezen zijn. 


BIJL1aGE I. 


In Dl. I. Lambert Bidlo. Panpoëticon Batavüïnin. 

Laurens Bake. Bybelse Gezangen. 
Ludolph Smids. Chronyk v. h. oorlogend Europa. 
Everh. Kraeyvanger. Dichtlievende Lente. 
Joh. van Hoogstraten. Afzetsel van Venetië. 
--- — ----Mengeldichten, 2e, 3e en 4e deel. 
Claas Bruin. Zedige Dichtkunst. 


G. B. Marini. Prins Kalloandro en Endimiro 
Will. van der Hoeven. Reyneveen, lustplacsts van B. van Reyneveld 
in Vaerzen opgezongen. 
---- -- --- ---Westermeer, lustplaats van J. Fruit, in 
Dichtmaat opgezongen. 

N. N. [P. Schaak]. Steyloor of schijnheilige bedrieger. 
In Dl. II. Mr. M. Brouerius. Zederyke zinnebeelden der Tange. 
H. Angelkot. Buitensporige Herder. 
In DI.III. L. Paludanus. J. Miltons Paradys verloren. 
P. Scriverius. Gedichten. 
Lambert Bidlo. Geletterd man verdadigd en verbeterd. 
Dirk Smits. Dichtkunst. 
Bern. de Bosch. Dichtlievende Verlustigingen. 
Abraham Heems. Bybel poezie. 
Joh. V. Hoogstraten. Leerzame Fabelen. 
M. Gargon. De. vertroosting der wysbegeerte van Boethius. 
Arn. Hoogvliet. Abraham de Aartsvader. 
Willem Kops Phz. Henielsche Vrede. 
Schyn. Afbeeldingen der Doopsgezinde Leeraren. 
[Korte Hibtorie der Prot..-Christenen, die men Menno


'nieten of Doopsgezinden noemt. 1714]. 
Dirk Smits. Rottestroom. 
Jan Brak. A. Bowers Historie der Pausen. 


 553 

BIJLAGE II. 

ECHO'S DOOR HEYNZOON ADRIAANZ. 

1, 

Wat zyn nu de Paapen en Monniken, die zongen als een Lyster ? Byster. 
Wat zullen zy nu moeten doen, die geleerde Klerken ? Werken. 
Hoe zouden zy werken, zy kunnen niet deze Heeren ? Zy mogen 't leeren. 
Is hunne leeringe van God dan iet? Gansch niet. 
Komt hunne leeringe wel met Gods woord overeen ? Neen. 
Wat zal men dan doen met hunne geboden ? Uitroden. 
De zielmissen, wat doen zy de zielen profyt? Niet een myt. 
Waarom zyn dan de Zielmissen van de Paapen bereid ? Uit gierigheid. 
Waarom doen zy de Zielinissen, my dit verteld. ? Onz Geld. 
Wat zullen de Zielmissen doen in 't Oordeel? Geen voordeel. 
Wat zyn Paapen, Monniken, en ook Jezuwyten? Hypocryten. 
Hoe is 't met hun Vagevuur, ik woude dat ik 't wist? Uitgepist. 
Die hun boevery uitbragt, wat was 't voor een fluiter ? Martinus Luitlier. 
Waar mee bewees by hun boeyery, zegt my dat puur? Met de Schriftuur. 
Waar was 't laatste Consilie, wil my dat in 't harte prenten? Te Trenten. 
Wat besloten zy daar, zeg 't my geringe ? Veel beuzelinge. 
Wat was 't principaalste, zeg my de conditie? De Inquisitie. 
Wie will' d' Inquisitie tegenstaan, als vroome Reuzen? De Geuzen. 
Wie wil deze voorstaan, Hertog Frederik?? Neen, Ederik. 
Wat brengen de Predikanten, die daar buiten prediken voort? Gods Woord. 
Van. wien zyn ze gezonden, zeg het zonder spot? Van Godt. 


Dit is ter eere van God en de Geuzen gedaan: 
Maar ik zal er van de Paapen weinig dank af ontfaan. 


2. 
Waer voor acht men nu Monnicken ende Papen ? apen. 
Wat verachten de Papen ? my dit berecht. echt. 
Houden sy niet hoeren genoeg in hde vita ita. 
Wat sullen haest haer Metten wesen, Mis ende Lof? of. 
Wat sonden wel aender Monnickenkappen horen? oren. 
Opdat inense mogt bekennen voor heel mal? al. 
Wie bragt d'Inquisitie in 't land met quaed recht? Atrecht. 
Waer 't niet te beklagen 't Land te verliesen met bedroch? och. 
Wat salmen hem doen die d'Inquisitie heeft gaen keren? eren. 
Gy mogende God weest toch beschermer van Brero. ero. 
Dat by 't volk in vrede houden mag te samen. amen. 



554 

BIJLAGE III. 

INVENTARIS 

van alle de Meubelare goederen, die op de Camer van Trouw moet 
Blijken zijn geweest den 10 Mey 1734, en Bevonde als 

NO J. een Blasoen van de andere Kamer zijnde een Christus aan't Cruis, 

» 2. een dito van de Oranje Lelij van Leiden zijnde een Lelij in Lieft 
[Groeijende, 
» 3. een dito van de Corenaaren van Catwijk, zijnde Liefde moet Blijken, 

» 1. een dito van Roo Roosen van Schiedam zijnde aansiedt de Jonkheidt, 

» 5. een dito van de Haselen Boom van Aedwaartswoude zijnde Aan 
-[siedt Godts Cragt, 

» 6. een dito van de Witte Acolijen van Leiden, zijnde Liefde ist 
[fondament, 

» 7. een dito van de Aekerboom van Vlaardingen zijnde aansiet Liefden, 

» 8. een dito van de Witte Lavendel van Amsterdam zijnde uit 
[Liefde der Junst, 
» 9. een dito van de Leliën onder de doorenen van Noortwijk zijnde 
[uit Liefde Bestaan, 
» 10. een dito van de Galis Blomken van Haastregt zijnde uit Liefde 
[versogt. 
» 'l1. een dito van de Goudts Blomkens van Gouda zijnde uit Jonste 

[Begrepen. 

» •12. een dito van de Coren Bloem van den Haag, zijnde met genugten, 

N 13. een dito van de Son Blom van de Cetel, zijnde nooijdt meerder 
[vreugt. 
» 14. een dito van de Witte Angieren van Haarlem zijnde in Lief getrouw. 
» 15. een dito zijnde Delogentia. 
» 16. De Hollanse Tuin. 
» 17. een Pelikaan zijnde Trouw moet Blijken. 
» 18. een dito zijnde Trouw moet Blijken. 
» 19. een Christus zijnde Liefde Boven all. 
» 20. een dito zynde de Pelikanisten. 
» 21. een dito zijnde in Lief getrouw. 
» 22. een oudt' man zugende aan zijn dochters Borst. 
» 23. een om een Beter hoop ik, 
» 24. drie Portretties. 
» 25. de verbeelding van D°. Smalsius. 
» 26. een dito van D°. Storm. 
» 27. een dito zijnde Nieu Jaars gedigt. 

» 28. een Borretie met liet veers van Gy Lustige Gasten. 


555 


NO 29. een Casse met de Naamen der Broeders en de ordonnansij daar naast. 
» 30. een spiegel met een zwart Lijsie. 
n 31. drie stukke voor de schoorsteen zijnde het Haarlemse Waapen 

[de Hollanse Leeu en de Boom en drie spreuken. 
» 32. de zeeventien provinsien. 
» 33. het vaandel. 
» 34. de 2 septers van Ceiser en Prins en een klein pelikaantie, 
» 35. een copere Croon met 8 arme. 
» 36. twee koopere Blakers voor de Schoorsteen. 
» 37. vijf koopere Candelaars. 
» 38. twee koopere schel(eties : 1 met T. moet Blijken A°. 9598. 
» 39. twee wijnkanne, 
» 40. twee Bierflappe, 
» 41. vijff Bierpinties, 
» 42. 5 wijnpinties, 
» 43. zeeve halfpinties, 
» 44. vier en twintig tinne vorken. 
» 45. ses tinde soudtvaten. 
» 46. drie Cooperen Tabakskonfoorden en een koperen veurwagen. 
» 47. veertien groote Stoelen. 
» 48. tien paarse Trijpte Stoel Cussens 
» 49. tien dito Doornikse ---» 
50. twee damBorden met de schijve en een horenbortie met de Horenties. 
» 51. een schenktafel. 
» 52. een hang Tafel. 
» 53. een groote Lange Tafel [met zijn schragen en voetbanken. '1739]. 
» 54. een Blikke water bak en een ijsere Tang. 

55. neege Banke soo groot als kleen. 
» 56. de silvere hens Beker met de, Pelikaan van Trouw moet Blijken. 
» 57. twee draag Bande met silvere Schilden en silvere Letters met 
[Trouw moet Blijken met 12 Schilde en 1 silvere Boog. 
» 58. een Boek met Schermers poezij. 
» 59. een dito Mengeldigte van den Burgh, 
» 60. een dito van Emanuel van Metererz. 
» 61. een dito van Titus Leivius. 
» 62. een Bibel met oude oversettinge. 
» 63. een Boek de 4 uiterste des weerels. 
» 64. een dito Const toonende Juwel, 
» 65. een dito Schilderboek van Carel van Mander. 
» 66. een dito het huwelijk der Jonkvrouwe. 
» 67. een dito van spelen van zinnen. 
» 68. een dito de dank van de ongelukkige maagden. 


556 


NO 69. een dito het Lusthof der maagden. 

» 70. een dito van de Triumf maagden. 
» 71. een dito op de intreede in de stat Delft. 
» 72. een dito van de Heussche Burgelijke ommegang. 
» 73. een dito v. Leffinge. 
» 74. een dito de Chronick tot den Jaaren 1543. 
» 75. een dito Vlissinge Rede Lust. 
» 76. een dito Vlaardinge Reden Rijk Borgh. 
» 77. een dito Treurspel van de mooit van Wilhelm. 
» 78. een dito Lustige historij. 
» 79. een dito de Nederduitsche helikon. 
» 80. een dito de Olijff Bergh. 
» 81. een dito Referyn Liedekens. 

» 82. een dito de Spring ader. 

83. een dito antwoordt op de vraag. 
» 84. een dito 't Constri`ik Beroep. 
» 85. een Bokaal daar Trouw moet Blijke op staet vereert. d. Roest. 
» 86. eenge kleene bokaale en eenige glasen. 
» 87. hondert wijnflessen, 
» 88. een wijn Bak. 
» 89. drie koopere Bier en wijn Craanen, 
» 90. twee Bier stellingen. 
» 91. een fluweel kleet met de Pelikaan gebordeurt. 
» 92. twee andere tapijten. 
» 93. twee Tafelakens. 
» 94. een kopere doofpot 
» 95. 5 stooven 2 vulisbakke, 1 kaarslaan, 1 kapstok. 
» 96. twee Catoene gordinen met de Roeden en een valletie v. d. scho. 
» 97. het portret in den gang de Lamp en tregter in de selve, 
.» 98. de Toonbank, 't kassie Boven de Turifk.ist. 

» 99. de arem Bus met een plankie daar de pinties op staen. 

» '100. een Oudt Houdt Paaijtie zeer constig gesnede. [Een oud Man[
netje staande voor 't Glas na de Gang. 1739]. 

De inventaris van 1739 wijkt in enkele nummers af. Onderaan staat 
No. 103 Een plaat (geinvent. door J. Goltius, verbeeld Christus aan 't 
Kruys p. Langendyk. De hand is waarschijnlijk dezelfde, die de andere 
nummers geschreven heeft. P. L. is dus hier zeker de etser van genoemde 
prent. 


 557 

BIJLtaGE IV. 

Op de Generale Comparitie gehouden den 18 febry. 1744 ten versoeken 
van Factor Pieter Langendyk heeft deselve aan het Broederschap te 
kenne gegeven de groote aan Biedinge, welke hein door verschijde Boek 

gedaan, om de Jaargedigten van de Graven van hol--drukkers wierde 
land, voor het Broederschap, deser kamer, door hem gemaakt te mogen 
herdrukken. En dewijl hij uit den drift welke men tot dit-werk toonden, 
wel konde sien dat den herdruk niet soude sijn te stuijte, keerde by 
sig tot het Broederschap haar te Bedenken gevende, oft het niet de 
meeste Eer voor het selve sonde sijn voorn. Werk, met des autheurs 
ampliatie onder sijn opsigt, En met Bijvoeginghe der afbeelding 'an de 
graven van Holland sooals die thans op het stad huijs hangen, voor 
Rekening van gemelde Broederschap te doen herdrukke ofte dat men 
de geheele herdruk en 't snyde der Plaaten aan hem geliefde over te 
laten dan dat het gevaar Liep, door andere nagedrukt sijnde, siegt En 
fitieus voor den dag te komen. Welke Bij de voorstelling door den keyser 
aan de present synde Broedere, in omvraag gebragt sijnde, is Bij meer 

stemme geresolveert het geheele werk-om te herdrukken-derheijt van 
aan den Factor Langendijk volgens sijn gedaane propositie over te Laten, 
mits dat het selve aan Haar Ed. groot achtb. de vier Regerende Burgermeesteren 
deser Stad, uijt naam van het gantsche. Broederschap wiert 
opgedragen, En aan ider der vier gemelde Heeren Een Exemplaar present 
gedaan. Bedingende de Broederschap voor de overgifte van dit werk, en 
de voordeelen, die daar op konne komen te vallen, alleenig voor zig; 
ieder Een Exempelaar, tot het volle getal der broederschap sijnde 32 
Exempelaare. 

Eis nog 2 om op den kamer ten dienste der Broederen te werden 
Bewaart. 

En is by gemelde Langendijk den opdracht aan Haar Ed. grootachtb. 
nevens het present van 4 Exempelaare uijt naam van het geheele Broederschap 
aangenomen, dog alleen 25 Exemplaaren vast voor de Broederen. 
En zoo het hem mogelijk is het volle getal als Bove is versogt 
waarin deselve genoegen hebben genomen. 

Present alle de Broederen Except M. Merkman, Ad. Stompwijk, 

H. Wachloo. 
Ten overstaan van mij Secretaris 
Francoijs Verhamme. 


558 

BIJLAGE V. 

Extra comparitie gehouden den 24 Julij 1745. 
Op den selve is gecompareerd den Factor Pieter Langendijk te kennen 
gevende dat hij des anderen daags de opdragt van sijn werck de Jaar 

holland ter kaamere der Edele Groot Achtbaare-dichten der graaven van 
Heeren Bu rgermeesteren stond te doen, gevende verders aan de Hoofden 
in bedenking of het niet gevoeglijk soude zijn door twee ofte Een meerder 
getal der broederschap daar in te werden geassisteert, welk voorstel gehoort 
zijnde, son wierden Gecommitteert de Heeren Bauhier van Nes als 
keijser en Jacob Elout van der Vliet als Prins, omme uijt Naarne der 
broederschap met Ende benevens de Heer Pieter Langendijk gemelde 
opdragt te doen. 

BI7L1aGE VI. 

De Heer Pieter Langendijk, Factor der kamer Trouw moet blijken 
hebbende op Sondag den 25 Julij deses Iaars 1745 geassisteert met de 
Heeren Banniet-van Nes, Keizer en Jacob Elout van der Vliet, Prins 
derselver kamer, den opdragt van sijn werk bestaande in de Jaardichten 
der Graaven van Holland, aan de Edele groot Achtbaare Heeren Burgermeesteren 
op het Raadhuijs der stad Haarlem, met schuldige, Eerbiedigheid 
gedaan namentlijk door het overleeveren van acht Exemplaaren van 
het selve werk ten kosten van den Factor gebonden in geschildpadde 
Banden met goude stempels en verguld op snee ; waar op deselve van 
hunne Edele Groot Achtbaare in gunst ontvangen sijnde, de voors. leeden 
der kamer met seer beleevde uijtdrukkinge ten blijk van genoegen, door 
den als toen Presideerende Burgermeester Willem Gerlings, Provisioneel 
wierden bedankt, Hierop wierd, op dato den 27 Julij door den Heer 
Secretaris Dammas Guldewagen aan den Factor Langendijk belast nog 
twee Exemplaaren gebonden op de selve wijs te laaten vervaardigen, het 
Een om te Plaatsen in de Sacristie, en het ander in de stads Bibliotheek. 

Waarna denselven Heer Secretaris op den 29ste daaraan volgende, 
aan den voorsz. Factor Pieter Langendijk een toegezegeld papier heevt 
ter hand gesteld, en gelast hetselve aan de broederschap over te leeveren 

als Een givte ter Erkentenis, weegens de voorsz. opdragt, en hun met 
Een uijt de Naam van de Edele groot Achtbaare Heeren Burgermeesteren 
te bedanken. 


559 


De Factor het selve aangenomen hebbende heevt het voorsz. toegesegeld 
Papier, in de generale comparitie der broederschap op den 30 Juli 
aan den Heer Jacob Elout van der Vliet als Prins [in afweesigheid van 
den Heer Bannier van Nes Keijser] overgeleeverd om te oopenen. 

Het meergemelde toegezegeld Papier, geopend sijnde, wierd daar in 
bevonden te sijn twintig goude Ducaten, waarop Geresolveerd wierd omme 
Haar Edele groot Agtbaarhedens voor dien givte te bedanken, 't geen 
ook op den 5 Augustus daar aanvolgende door de Heeren Bannier van 
Nes en Jacob Elout van der Vliet, uijt naame der broederschap Trouw 
moet blijken is geschied. 

Burgermeesteren bij die gelegenheid te kennen gevende dat het haar 
Edele groot Agtbaare, lieu ende aangenaam soude weesen, dat het broederschap, 
sig verder oefende in soodanige en andere konsten ende weetenschappen, 
ten Einde in der tijd meerder sulke en dergelijke wercken 
mogten voortgebragt werden, soo wierd op dit Rapport Eenpariglijk beslooten, 
dat het broederschap des donderdags s'avonds soude bij den anderen 
komen, omme sig te Oeffenen, soo inne de Historie, Poesij als Theologie 
etc., [sullende op dien Avond niet werden gespeelt] waarmede dan ook 
werkelijk een aanvang is gemaakt beginnende met de Historie onser 
Republiecq. 

BIJLFIGE VII. 

MEMORIAAL VAN BURGEMEESTEREN EN REGEERDEREN DER STAD HAARLEM. 
A° 1749, den 5 Februari. blz. 28. 

Burgermeesteren ende Regeerders der Stadt Haerlem menigmalen hare 
gedagten hebbende laten gaan omme door de een of ander bequaam en 
kundig persoon een nette en accurate beschrijvinge van de Stadt, en van 
hetgeene daartoe specteert te laten doen, en den selves daartoe alsdan 
het nodige te suppediteren, ende oversulks reflexie gemaakt hebbende op 
de persoon van Pieter Langendijk wonende binnen dese Stadt, die bereyts 

hiertoe verschyde saken voor sijne particuliere Liefhebberije en Speculatie 
bij den anderen hadde gecolligeert, en dewelke sig ook gansch niet 
ongenegen hadde getoont om sodanig werk op sig te neemen, en na 
sijne beste kennis en wetenschap te executeren op sodanige condition en 
schikkingen als Heren Bnrgermeesteren souden kunnen goedvinden met 
hem dienaangaande te maken; Ende Haar Ed. Gr. Agtb. mitsdien in overweginge 
hebbende genomen, op -welke conditien dit werk door den voor



560 


noemde Langendijk sonde kunnen werden geëntameert en ondernomen, 
is haar uyt consideratie voor desselfs persoon en klimmende jaren het 
beste en conveñabelste voorgekomen omme den selven Pieter Langendijk 
sijn leven lang gedurende van de inwooninge, kost en drank in liet ver 

Stadt te versorgen, waarover met de Regen--grote proveniershuys deser 
ten van het voorschreve Huys gesproken sijnde, deselve mede seer genegen 
waren in dit geval te concurreren, en de voorslag van Haar Ed. Gr. Agtb. 
tot nutte voor dese Stadt met veel genoegen te amplecteren, ende sal 
dan vervolgens de voorschreve Pieter Langendijk sig als een Stadts 
Historieschrijver moeten laten employeeren, en uijt aanmerkinge van de 
Douceurs, hem hierin bewesen, sig geheel en at in Dienst van dese Stadt 
overgeven ende ten dien eynde met alle attentie agt geeven, nasien en 
gadeslaan op alle saken, die van Statswegen so nu, als in 't vervolg 
mogten werden gedrukt en in het ligt gebragt, ende waartoe Heren 
Burgermeesteren in der teijt mogten vermeenen sijn Dienst nodig te hebben, 
ende sal hij specialijk dan ook aanstonts een begin moeten maken 
tot het formeeren en opstellen van een behoorlijke en nette beschrijvinge 
deser Stadt, en deselve met alle mogelijke spoedt ten genoegen geabsolveert 
maken ; sullende hij wijders sorge moeten dragen en sig verbinden, 
dat in cas hij mogte komen te overlijden en het voorschreve werk nog 
niet tot perfectie hadde gebragt, desseifs Erfgenamen verpligt sullen wesen 
om alle de Documenten en papieren met hetgeen verder enige betrekking 
tot het voorschreve Werk mogte hebben, aanstonts aan Heren 
Burgerrneesteren in der tijt, ofte aan imant van wegens deselve daartoe 
specialijk geauthoriseert en gelast te exhiberen en te extraderen, sonder 
die bevorens in andere handen te doen geraken, ende dat sulks van gelijke 
ook plaats sal hebben, in gevalle hij enige andere papieren van de 
Stadt tot het een of ander gebruyk onder sijne bewaaringe hadde ge 

ende gehouden. Sullende dese Conventie altoos kunnen strekken-kreegen 
tot een vast bewijs, en om sig daarvan ten allen tijden in voegen voor 

te kunnen bedienen. Ende heeft de voornoemde Pieter Langen-schrevedijk 
al het gunt voorschreven is met grote da.nkbaarheijt en Erkentenis 
geaccepteert en aangenomen, orn sig riet alle ijver, getrouwheyt en 
attentie hier na te sulle gedragen, ende alle hetselve so veel in hem is 
punctuelijk na te komen. Ende sal Copye deses werden gegeven aan 
Pieter Langendijk voornoemt, omme te dienen tot derselfs narigtinge. 

Burgermeesteren en de Regeerders der Stat Haerlem reflexie gemaakt 
hebbende op de versoeken aan Haar Ed. Gr. Agtb. van wegens Pieter 
Langendijk wonende binnen dese Stadt gedaan, ten eynde deselve sijn 
leven lang gedurende in 't vergrote proveniershuys binnen dese Stadt 


561 


van de inwooninge, kost en drank mogte werden voorsien en besorgt, ende 
daarop ingenomen hebbende de consideratien en de gedagten van de Regenten 
van het Proveniershuys voornoemt, hebben na deliberatie goedgevonden 
en verstaan de voorschreve Regenten te authoriseren en te 
qualificeren gelyk deselve geauthoriseert en gequalificeert worden mits deese, 
om den voorschreve Pieter Langendijk uyt consideratien en om redenen 
breder in de conventie door de Heeren Burgermeesteren met den selve 
aangegaan, en waarbij deselve sig tot de beschrijvinge deser Stadt onder 
andere heeft geengageert, in het voorschreve Huys gratis en sonder iets 
daarvoor te genieten, in te neemen, en sijn leven lang gedurende van de 
nodige kost en drank te voorsien; sullende dit singulier geval egter in 
geen consequentie mogen werden getrokken: Ende sal copye deses werden 
gegeven aan de Regenten van het vergrote proveniershuys binnen dese 
Stadt, alsmede aan den voorschreve Pieter Langendijk, omme te dienen 
tot hunlieder narigtinge. 

BIJLAGE VIII. 

Burgemeesteren en Regeerders der stad Haarlem, geïnformeerd zijnde, 
dat de Heer Mr. Gerrit Willem van Oosten de Bruijn welke op haar Ed. 
Gr. Achtb. verzoek op zig genomen heeft de beschrijving van deze Stad 
door Pieter Langendijk begonnen, te continueeren, reeds daermede zoo 
verre is geävanceerd dat in staet is om over het een en het ander een 
besogne te konnen houden, waertoe dezelve nu, alsook in vervolg van 
tijd wel wenschte, dat bij Baer Ed. Groot Achtb. permanente Commissarissen 
mochten worden benoemd; hebben na deliberatie goed gevonden 
en verstaen te verzoeken en te committeren, zo als verzocht en gecommitteerd 
werden by deze de Heren van Dijk, van Valkenburg en Fagel, 
regerende Burgemeesteren, de Bruyn, oud-Burg., Knits, regerend Schepen, 
van Stijrum, oud-Schepen, Pensionaris Gillis, en Secretaris van Bergum 
van Nieuwenhuysen, ten eijnde om met den gem. Heer de Bruijn van 
tijd tot tijd te besogrleren over de voors. beschrijving en de nodige conferentien 
met denselven te houden ten uijteijnde van het gehele werk." 

36 



STELLINGEN. 



STELLINGEN. 

I. 
In deze regels van het Costelick Mal: 
bewegen dij de slagen 
Die een verhoerde borst berouwich schijnt te dragen 
Van soo vervloekten hant, die dagelicx dijn macht, 
Dijn onbegrepen werck begrijpende veracht? 
wil Dr. Verwijs hant opgevat zien als „Godes hand". 
Dit strijdt met de beteekenis der verzen. Hant is hier de 
hand der vrouw. 

II. 
Het verhaal van de Onbetamelijk Nieuwsgierige in den 
Don Quichot van Cervantes is Bene critiek op de Griseldis-
verhalen. 

III, 

Dr. H. J. Eymael wil in den aanvang van de Oogen-
Troost van Huygens deze woorden: 
en 't docht hem in die jaren, 
Dat woorden sonder sout en lacchen susters waren, 
opvatten, alsof men moest lezen: woorden, sonder soot en 


566 


lacchen , en verwerpt de verklaring van Bilderdyk en Van 
Vloten , die willen lezen , alsof er stond: woorden sonder 
sout , en woorden sonder laschen. 

De oudere verklaring is echter de juiste. 

IV. 
In bedrijf IV en V van Breero's Angeniet vinden wij 
de intrige terug, die ook voorkomt in de 6° novelle van 
Brevio. 

10 

De Boertige Beschryving van den Amsterdamschen Schouwburg, 
door P. Langendyk, is geen fragment. 

VI. 
De Majoor Frans van Mevrouw Bosboom-Toussaint is 
geschreven onder invloed van den Roman d'unjeune homme 
pauvre van Octave Feuillet. 

VII. 
De inhoud van het schoone lied van De Koningskinderen 
komt overeen met dien van de tweede novelle van den 
zevenden nacht bij Straparola, en met andere daarmee ver 

verhalen.-wante 

VIII. 
De heer C. N. Wybrands deelt in Het Amsterdamsche 
Tooneel van 1617 —17 72 mede, dat in 1655 het gebruik 
hier werd ingevoerd, dat de vrouwenrollen door vrouwen 
werden vervuld. 


567 


Hoewel het sedert dat jaar voorkomt, werden de vrouwenrollen 
nog dikwijls door mannen gespeeld. Dit blijkt ook uit 
deze regels uit De Geschaakte Gezusters van D. Buy s e r o: 

„'k Hou van geen speelen nu -me 'er vrouwen mengt byeen: 

'k Zie onder 't manvolk liefst de rollen slegts verdeelen." 

ix. 
Het is zeer aan te bevelen bij het Onderwijs in de 
Geschiedenis, te wijzen op de zeden en de kleeding van 
elk tijdvak. 

x. 
Voor de kennis van de Geschiedenis zijn van veel belang 
de volksliedjes en spotdichten , vooral diegene, welke voor 
't volk gedrukt werden. 

XI. 
Het licht in den aard der zaken, dat een samengetrokken 
zin alleen bestaan kan uit twee of meer zinnen , die in een 
aaneenschakelend of tegenstellend verband staan, nooit uit 
zinnen , waartusschen een redegevend verband bestaat. 

XII. 
Een meerledig zinsdeel kan alleen bestaan uit twee of 
meer woorden , die door een aaneenschakelend of tegen 
voegwoord verbonden zijn.-stellend 

XIII. 
Den trek van het verkleed worden en in verwarring 
ontwaken van Trijntje Cornelis heeft Huygens ontleend aan 
Dronkken Hansje van M. Fokkens. 


568 

XIV. 
Het is beter te schrijven Karel den Groote dan Karel 
den Grooten. 

XV. 
In vs. 1789 -1793 van den Roman van Moriaen: 

Met dat si stonden in dese tale 
Sagen si lopen achter die zale 
Dat bloot verch ende bloot 
Vanden riddere, die daer lach doet, 
Ende die gestelpt was te voren, 

wil Dr. Jan te Winkel lezen: 

Dat bloot versch ende woet 
Vanden ridder, enz. 
Beter is: 
Dat bloet versch ende roet enz. 


VER BETER I NG. 

BI. 5, reg. 8 y. b. staat Hfdst. IX, moet zijn Hfdst. XIV. 

125, ,, 11 September 1728, moet zijn Sep


tember 1727.