DE ONDERGANG VAN HET DORP 



VAN DENZELFDEN SCHRIJvER VERSCHEEN VROEGER: 

MODRON, drama (1903). 
DE SATIRE IN DE NEDERLANDSCHE KUNST 
DER MIDDELEEUWEN, Acad. proefschrift (1904). 
DE DOODENDANS, drama (19o)

, 

XXX VERZEN (1907). 
TWEE DRAMA's: De dood Van Keizer Otto III; Christus 


op de Alpen (1910). 
DE DANS DES LEVENS (1912). 
DE BEVRIJDERS, druk ('gz'), 
ANDRÉ CAMPO'S WITTE ROZEN (1917). 
DE WERELD VAN HET SCHONE EN ZINVOLLE 

BEELD, Inaug, rede ('gz'). 

DE GEDACHTE DER TIJDEN: 

I. Het Nieuwe Jeruzalem, 2e druk (1919), 
II. De Verwildering, 2e druk (izo). 
III. In den Lusthof Arkadië (1920). 

t • L • 


I. DE OUDE TIJDEN 
ELE TIJDEN WAREN GEGAAN OVER DE 

lieflijke streek. Doch hare schoonheid was ge


bleven, eeuwen lang, al hadden de oorlogs


benden de hoeven verbrand, al waren nieuwe huizin


gen verrezen in de luttele jaren van vrede. 

Eens moet een zwaar woud de zachte hellingen 
der Holtmarke hebben bedekt. Aan drie zijden was 
het begrensd door moerassen en meren die verderen 
voortgang beletten aan de eerste gezinnen van een 
onbekenden volksstam, over den zuid-oostelij ken 
heuvelrug genaderd. Waren zij de bouwers der 
altaren op den top van den S. Thomasheuvel, onder 
de oude eiken van het woud? Begroeven zij de lichamen 
hunner doden, naast aarden bekers, naast stenen bijl 
en schicht, onder de ronde bulten der heide' Droegen 
zij herinneringen aan de steppen en witte hooggebergten 
van Azië, aan de blauwe golven der grote 
Middelzees' Waren zij bannelingen, of gevluchte 
slaven, of zwervers die een vreemde wereld zochten 

Na eeuwen wier getal niet te noemen is door den 
modernen mens kwamen uit het zuiden Gallise 
stammen, veehoeders en schaapherders, dragers ook 
van ijzeren wapenen. De eerste bomen vielen, de 
eerste hoeven rezen, van hout en leem, van plaggen en 
riet gebouwd, rond den plas in het dal. En overal op 
de verre heuvelruggen stonden de uiterste stammen 

De Ondergang van het Dorp. i. 


van het woud, welks duisternissen al klaarder gingen 
lichten naarmate de bijislag der houthakkers feller 
doorklonk tot de stille diepten. Herders dreven de 
schapen naar de heide achter den westelij ken heuvel, 
waar de as hunner doden rustte in grote sierlijke 
urnen; het hoornvee begraasde het zilte gras langs 
de brakke meren in het noord. 

Opnieuw moeten er vele eeuwen zijn heengegaan. 
Ziekte en oorlog hadden hun kroost gedood. Doch 
vreemde gezinnen kwamen over de hoge zandgronden 
uit het oosten. Zij omwoelden de hellingen bij het 
meertje met ijzeren werktuig; zij zaaiden en maaiden. 
Op den hoogsten heuveltop stichtten de priesters het 
heiligdom van hun zonnegod, onder de eiken wier 
kruinen het verst zichtbaar waren uit heide en akker 
en vloed. Wanneer de midwinterdag gekomen was 
en de zon weer vroeger ging rijzen, trokken mannen 
en vrouwen en kinderen in zingenden stoet over de 
bevroren akkerpaden naar het altaar op den heuvel, 
den zegen van den weerkerenden god smekend over 
hun velden. 

Eindeloos en eeuwig eender kwamen de getijden 
over het land, Maar nu en dan hadden ver naar het 
zuiden afgedoolde herders ontrustende tijdingen gebracht, 
over een vreemd en machtig volk van krijgslieden 
die gelegerd waren aan de rivier, waar zij zich 
splitst naar de noordermeren en den westelij ken 
oceaan. Zij droegen kleine munten mede, lederen 
sandalen en metalen sieraden die zij aan de vrouwen 
ruilden voor een beker gerstebier. Het krijgersvolk 
echter trok niet over den stroom; het scheen de 
uiterste grenzen van zijn wereldrijk te hebben gepaald. 

4 

Eens moet het toen geschied zijn --wederom 
enkele eeuwen later, doch wij weten niet in wele 


jaar, op welken dag, op welke stonde — dat uit den 
donkeren woudzoom enige mannen traden in het 
licht der akkers. Misschien was het een winterdag, 
de dag van den ommegang van volk en priesters door 
de velden. Een der vreemdelingen moet een statige 
grijsaard zijn geweest, wiens zacht-gloejende ogen en 
machtig heersersgebaar de landslieden vrezend deden 
opzien. Hij zal, op den heuvel staande, dicht bij het 
heidense altaar, gepredikt hebben van den Redder 
der wereld, geboren in een stal, liggend in een kribbe, 
aanbeden door koningen en herders, gekomen in 
de. droeve duisternis van den winter om licht te brengen 
over het zwoegende zondige mensdom. 

Wij verbeelden ons de Kerstdagen der oude tijden 
vol van den stillen vrede des winters, het land overal 
wit, sneeuwvlokken dalend over bossen en velden, de 
hoeven blanke vachten dragend op den gebogen rug. 
De woorden van den grijsaard spraken zekerlijk van 
dien vrede. Doch tot schrik der oude priesters die 
van verre toezagen, schoven de vreemde mannen een 
eikestam onder de offertafel en kantelden den steen 
ter aarde. En echter dorsten de priesters den verstoorder 
van hun altaar niet te doden; want niet alleen 
vreesden zij de macht van den nieuwen onbekenden 
God, maar zij wisten ook dat een heir van den Frankisen 
koning in de woud-rodingen legerde, ter bescherming 
van den grijzen prediker. 

In de volgende dagen kwamen er krijgslieden uit 
het woud, die met hun strijdbijlen jonge eikenstammen 
velden. De wanden ener kleine kapel verrezen op den 
heuvel; vrouwen, welgezind, droegen uit de dorpsschuren 
bundels stro aan voor het dak, en kinderen, 
moeitevol stappend door de dikke sneeuw, brachten 
voedsel aan de arbeidende mannen. 

De vrome grijsaard Willebrord wijdde nu den 
heidensen offersteen tot den dienst van Christus en 


Zijne Heiligen en vertrouwde de kapel aan de beseherming 
van den Apostel Thomas, wiens naamdag 
kort voor het Kerstfeest valt. Hij doopte de nieuwe 
gelovigen, die zwoeren alle duivelswerken en boze 
woorden te verzaken, Thonor en Wodan en alle 
monsters die hun genoten zijn; zij zeiden te geloven 
in God den almachtigen Vader, in Christus Gods 
Zoon en in den Heiligen Geest. 

ec 

Er kwam een tijd, geheel legendaries, dat een der 
Christelijke priesters, opvolgers van den H. Wille 

oude heidense bedevaart van den midwinter--brord, de 
dag herschiep in een vromen ommegang ter ere van S. 
Thomas. Sinds dat onbestemde jaar trokken, ter 
plechtige verheerlijking van het wedergeboren Licht, 
de jonge Christenen over de besneeuwde akkers, 
hymnen zingend van herrijzenis en geluk; zij richtten 
hun schreden naar de kapel op den heuvel, waar een 
kleine hof geplant was voor de rust der doden, die 
niet meer op de heide werden verbrand maar nu onder 
het groene rhos lagen, in de aarde die hun lichamen 
had gebaard en gevoed. Daar knielden zij neer op de 
graven en de jonge priester zegende hen. 

Helaas! deze schone jaren van ontwaken duurden 
niet ongestoord. Oorlogshitte en wrede twist schroeiden 
nu den tederen bloei van het nieuwe leven der 
volksziel. Toen de Frankise Christenkoning gestorven 
was, trokken ruwe benden uit het noorden over de 
vruchtbare velden, het graan vertrappend onder de 
hoeven hunner strijdrossen, de huizingen en hutten 
brandend, de vluchtelingen volgend tot in het diepst 
van het woud. De machtige eiken van den S. Thomasheuvel 
verkoolden boven de vlammen der kapel. 

Na vele jaren keerde de rust en een zendeling uit 
het Zuiden groef de grondslagen voor een nieuw 


heiligdom in den bodem van het ondiepe meertje van 

Aarloo, dat sinds mensenheugenis het buigend lover 

aan zijn oever en de wolken van den hemel had weer


spiegeld. Het struikgewas werd gerooid; de oever 

kregen den vorm van een kruis, den top naar-randen 
het oosten kerend. Doch de dorpers wilden de overlevering 
hunner vaderen niet geschonden zien; zij 
duldden geen tempel op een plek, waar zij als kinderen 
met hun ouders de wol der schapen hadden gereinigd; 
het gewijde oord der aanbidding was daarginds op 
den heuvel, die de dode zwarte eiken nog droeg als 
een geheimzinnig teken. Sterke mannen torsten des 
nachts de balken en gebinten naar het oude altaar. 
En als drie ochtenden achtereen de nieuwe prediker 
zijn gansen houtstapel onder de S. Thomas-eiken zag 
overgebracht, gaf hij toe aan den drang der bevolking. 

Opnieuw verrees daar een nederig kerkje. Maar 
opnieuw ook kwamen vreemde machten, krijgers wier 
monsterlijke schepen ankerden op de noordermeren. 
En de verhalen van oude tijden, bij den winterhaard 
gemurmeld door den tandelozen mond van zwakke 
grijsaards, verhalen van vuur en bloed en schrikkelijke 
pijnen, werden nu weer een ontzettende waarheid. 
Smeulend lag de as van -huizen en stulpen; boven den 
donkeren woudrand laaiden, drie nachten lang, als 
reuzentoortsen de heilige bomen. En jaren van hongersnood 
kwamen voor de buurtschappen; de verwilderde 
mannen togen naar het zuiden en het oosten, roofden 
er kinderen die zij doodden en boven de vuren der 
heide roosterden, of zij groeven de lij ken op uit den 
gewijden grond. 

Toen de eeuw der angsten, de tiende eeuw, voorbij 
was, bouwden de landlieden met hun priester een 
kruiskerk van grote grijze stenen, op vlotten aangevoerd 
uit een ver bergland en plantten een jongen 
eikestam bij den zuidelijken muur. Ook uit de dorpen 


der nabuurschap, rondom machtige hoeven allengs 
ontstaan, trokken zij op dagen van rouw in zwarten 
treurenden stoet langs de zandpaden van heiden en 
akkers naar den rusthof op den gewijden heuvel. En het 
al breder wordende spoor hunner schreden noemden 
zij den Doodweg. Uit Aarloo, Nierode, Merum en 
Niezel droegen zij hun doden onder de schaduw van 
den Sint-Thomashof. 

Van deze tijden dagtekent ook de oudste oorkonde 
welke den naam Silvarum Marca sive Holtmarcke 
vermeldt. 

De hoeven werden herbouwd, verspreid tussen de 
akkers van den eng, ruiner en hoger wel dan vroeger, 
maar toch naar voorvaderlijke wijs. Op de brede deel 
dorsten zij in den nazomer het graan; 's winters stond 
het vee er in eigen warme waseming en de boeren 
zaten rond de vlammende beuketakken wier rook opwervelde 
naar een gat in het dak. In het woud dat 
ver zuidwaarts zich strekte achter den heiligen heuvel 
tot aan den zuiderboom op de grens van het Bisdom, 
hakten zij de dode bomen, jaagden zij de herten en 
reigers, roeiden de wolven uit, vingen er sperwers en 
valken; in het kreupelhout langs den zoom spro kkelden 
de kinderen in den herfst het dorre hout. Er waren 
door de oudsten en aanzienlijksten, wier stam van 
vader op zoon in deze streken machtig was door 
talrijke kudden en vruchtbare akkers op den eng, 
wetten gemaakt voor het gebruik der gemeenschappelijke 
weiden en heiden, der jachtgronden en vis 

mond tot mond leefden die wetten-wateren. En van 
voort, eeuwen lang. 

Noordelijk van het dorp, achter de bossen die daar 
hun lichte toppen wuifden tot aan den oever van het 
grote meer, had een Duitse Keizer de borgt Rantfoort 
gesticht. Doch veten van edelen en poorters verwoestten 
haar; de stormen van het meer joegen de 


branding over het zwart-gerookte puin. ten nieuwe 
stad werd gebouwd, landwaarts, achter sterken dijk. 
Nabij de plek der bouwvallen vestten twe monniken, 
een zuidelijke taal sprekend, hun kluizenarij. De graaf, 
hen op de jacht ontmoetend in die wilde eenzaamheid, 
schonk hun een deel van het woud. Een jaar daarna 
kwamen er vele andere broeders bij hen, den orde 

volgend van den H. Bruno. Zij bouwden van-regel 
de steenblokken der verwoeste muren een klooster, 
met sterke torens. Machtiger werden zij door vele 
schenkingen van den landsheer. Hun bossen en weiden 
gingen palen aan de marken van Aarloo en Merum, 
wier bevolking afgunstig den groei van het vreemde 
klooster aanschouwde. In vruchtdragenden arbeid 
brachten de eenzame Karthuizers hun dagen door, 
woeste gronden afgravend tot smaragd-groene weiden 
met klare stille wateren langs den zoom; moestuinen 
aanleggend in de zuidelijke luwte; de lage kust versterkend 
tegen de ongestuime golven van het meer, 
dat in rampvolle vloeden zich tot een onafzienbare 
binnenzee had uitgebreid. 

Eens gebeurde het, zo verhaalt de kroniek dier 
Karthuizers, dat een der broeders ter pelgrimage was 
gegaan naar het Land van Overzee, waar de Heiland 
leefde en stierf. En terugkomende bracht hij mede een 
klein ebbenhouten schrijn, met gouden inlegsels 
kunstrijk versierd. Kostbaarder echter was de inhoud: 
de gebeenten ener hand, hem door een Armenisen 
monnik te Jeruzalem voor vele goudstukken als de 
wonderdoende relikwie eens Apostels verkocht. Drie 
jaren was hij weggeweest, zodat hij op een winteravond 
met dankgebeden de Sint-Thomaskapel op 
den heuvel begroette, wetend dat hij na een enkel 
uur de vesperklokken van zijn klooster zou horen. 
Doch terwijl hij daar stond, opziende tot het duistere 
heiligdom, trad een woeste herdersknaap uit het 


struikgewas en verpletterde den schedel van den 
vromen man met een enkelen knotsslag. Onder de pij 
des pelgrims vond de rover slechts het ebbenhouten 
kistje; en geen klank van goudstukken horend, 
slingerde hij het als onnut van zich. Het viel op de 
treden der kapel. Dan sleurde de booswicht het lijk 
in een grindkuil aan den woudzoom en dekte het met 
zand en plaggen. 

Toen de priester van Aarloo den volgenden morgen 
het kistje zag, begreep hij dat alleen een wonder dit 
uitheemse voorwerp op de treden zijner kapel kon 
hebben neergelegd. Hij ijlde naar het koord der klok 
en begon te luiden, zo lang en zo heftig roepend, dat 
de lieden haastig kwamen lopen uit eng en bos. 

Als de geestelijke hun nu die gave der Voorzienig 

toonde, kruisten ook zij zich. In biddende rijen-heid 
gingen zij achter het wonderschrijn naar het dorp, 
waar vrouwen en kinderen zich bij hen voegden. Dan, 
teruggekeerd voor de kapel, beklom de vrome man de 
trede zelf waar hij het goddelijk geschenk had gevonden, 
en terwijl het volk langs de paden van den hof 
lag geknield, verklaarde hij het wonder als een vergoeding 
voor de verloren relikwie van den H. Thomas, 
de kies, waarvan een oude legende verhaalde en die 
sinds den tijd der Noormannen niet meer gezien was; 
want dit gebeente moest de hand zijn, waarmede de 
wijnschenker van een heidens koning den Apostel op 
de kaak geslagen had. 

Bedevaartgangers kwamen weldra van alle oorden 
naar den heuvel en wie aan pijnen van het gebit leed, 
beroerde met zijn aangezicht even het wondere 
kistje. 0 

Na vele jaren klopte een verschrompelde schaap 

aan de poort der Karthuizers in het woud en-herder 
vroeg den overste te spreken. Hij biechtte een verschri 
k kelij ke daad zijner jeugd, den moord op een 

E1 


kloosterbroeder bij den heuvel van Aarloo . Echter, 
om geen veten te verwekken met de dorpelingen, 
eisten de monniken hun rechtmatig relikwie niet op. 
Zij waren wijs; zij brachten op een donkeren nacht 
het geraamte uit den grindkuil naar hun kapel over, 
boekten de gebeurtenissen in de kroniek van het 
klooster en namen in genade den berouwenden zondaar 
in hun midden. 

mrei^ 


Drie eeuwen gingen voorbij. Maar of al daar verre 
in de luidruchtige wereld de geest der mensen groeide 
en wisselde, in dit stille landschap wentelden de 
jaargetijden over onveranderlij ke harten, over een 
voorvaderlij k-starre levenswijs. Nierode, Merum en 
Niezel waren zelfstandige parochies geworden en 
hadden eigen kerken gebouwd. 

Eindelijk drong de leer der Hervorming in de 
naastbije steden door. Op de meren zwaikten Geuzen 
rond, die de bevolking der vissersdorpen brandschatten 
en de kerken verwoestten. 

Uit het zuiden langs den ouden heuveirug, sinds 
onheuglijke tijden de weg der indringers en overheersers, 
kwamen nu Spaanse vendels aangerukt naar 
het sterke Rantfoort, dat ten westen van het woud 
der Karthuizers lag, aan den noordrand der Holtmarke, 
en weiks poorterij merendeels de nieuwe leer 
beleed. Toch waren de inonniken uit hun klooster 
binnen de veste gevlucht, met kronieken en gewijde 
sieraden, om bij Baljuw en Schout, trouw an den 
Stedehouder van den vreemden koning, bescherming 
te vinden. Door arglist en verraad overromoelde de 
vijand de stad, brandde gasthuizen en kerken, ver 
moordde zieken en grijsaards, plunderde de woningen 
der rijken, mishandelde de kloostermaagden en be 
roofde, na wrede marteling, de siddereude monniken 


van hun vromen rijkdom. De kronieken, achteloos in 

een kelder geworpen, bleven daar liggen onder het 

puin. 

De vrijbuiters der meren waren aan land gegaan, 
hadden het eenzaam gelaten klooster verwoest en 
wreekten op de schuldeloze landlieden van Merum, 
Nierode en Aarloo de misdaden der Spaanse knechten. 
Het vee werd uit de meente naar het strand gedreven; 
't geroofde graan aan boord geladen; jonge vrouwen 
jammerend in de schepen gesleurd. En nog zaten de 
dorpers in hun verarmde huizingen angstig bijeen, 
doorwakend den nacht zonder licht, toen weder wapens 
rinkelden over de paden van heide en eng. De helmen 
en kurassen der Spanjaarden blonken er bij gloed van 
toortsen. Zij zochten de hofsteden en stulpen, daar 

onder de wijd-getakte linden van het dal. Doch-ginds 
de schuren ledig vindend, misbruikten en kwelden zij 
vrouwen, hingen mannen op aan de brede armen van 
het geboomte, sloegen schreiende kinderen met hun 
musketten dood. Weinigen slechts ontkwamen, ver scholen 
in de kuilen van het donkerst bos. 

Verwilderde herdersknapen en stropers huisden nu 
in den bouwval der S.-Thomaskapel. Onder puin en as 
lag de oude heidense grondsteen des altaars -verzonken; 
struiken schoten wortel, waar eeuwen lang 
de heilige Dienst was gevierd. Het kostbare schrijn 
hadden de Geuzen geroofd; de gewijde gebeenten in 
de vlam geworpen van beeldrij ke zetels en geurige 
priestergewaden. En jaren lang maakte het geboefte, 
als roofdieren heensluipend bij schemering, de wegen 
van het geteisterde landschap onveilig. Hoewel zij bij 
benden door den baljuw werden gevangen en ter 
galge verwezen, toch bleven de dorpelingen , vol angst 
voor naehtelij ken overval en moord. 

Rond het meertje van Aarloo en langs de wegen 
naar de heide had, wie uit de ruwheid van den krijg 

To 


gespaard was, zijn huizing sterker herbouwd, nu de 

vijand naar zuidelijker streken terugdeinsde voor de 

groejende kracht van opstand en nieuw geloof. Stenen 

muren verrezen met zware luiken en deuren; de 

rieten daken overhuifden de woningen opnieuw met 

brede vacht. Maar zoals jonge kinderen vaak trekken 

hebben vol leed en oude ervaring, zo droeg ook de 

gevel der huizen, die als een gelaat was, reeds nu de 

sporen van zorgvol moeizaam leven, de somberheid 

van ingeboren smart, zelfs als de voorjaarszon door 

het jonge lindelover op de groene ruitjes scheen. In 

lage stille vertrekken, soms in de zwak-verlichte 

ruimte van een deel, kwamen de getrouwen van het 

-oude geloof bijeen om heimelijk hun dienst te vieren, 

geleid door een rondreizend priester. En onder de 

koude winternachten van Sint-Thomas trokken zij,

in stille processie, over de harde akkers. Want de 

aanhangers der nieuwe leer, in hun zegepraal, hadden

de openlijke mis en den ommegang verboden; zij 

bouwden zich-zelven een kerk met breden sterken 

toren, ten westen van het meertje, op een dorre on


vruchtbare graskamp. 

En de ontwijde kapel op den heuvel bleef vele 
jaren in haar wildernis, tot eindelijk de baljuw van 
Rantfoort de gescheurde muren deed slechten. 

Een schrale heide strekte zich nu zuidwaarts van 
den top des heuvels, waar eenmaal de groene kruinenruisten in den zomerwind of de Decemberstorm loeide 
door de machtige takken. Maar landlieden en herders, 
vagebonden en grinddelvers hadden genomen van het 
gemene eigendom; het edele geboomte viel met doffen 
dreun; en in de ruige dakbinten der delen, in de zware 
balken der graanzolders, in de ruw-gehouwen stijlen 


der deuren werd de ziel van het oude woud tot voor 
late eeuwen besloten. 

Op de akkers van den eng golfde weer het gele 
graan. En zo bekorend was de wisseling van veld en 
bos, van heide en weide in dit klein gebied der Holtmarke, 
dat de deftige dichters der zeventiende eeuw, 
daar langs reizend, dat de arme schilders, eenzaam er 
rondzwervend om hun taferelen in een boerenherberg 
te verkopen, zich er over verwonderden dat zij zoveel 
zeldzame pracht in een enkele dagreis konden genieten. 


Doch in het volk bleef nog lang het ruwe gemoed 
der oorlogstijden. De baljuw beslechtte op zijn slot te 
Rantfoort vele twisten der dorpers en vonniste moordenaars 
en weerspannigen. Hij schreef aan de Staten 
van het Gewest over de balddadigen die den grens 

Bisdom hadden toegeworpen, de-greppel van het 
merkstenen verplaatst en turf gedolven uit vreemden 
bodem. 

Intussen breidden de hoge beuken, de reusachtige 
eiken van het Karthuizerbos hun schaduw nog van 
den oever der zee diep landwaarts, tot aan den groten 
weg van Aarloo naar Rantfoort. 

II, DE RAS VENHORS T 

N DIE WARRIGE TIJDEN VAN GELOOFShaat 
en vrijheidskrijg had een burgemeester der 
hoofdstad, uitruster van een handelsvloot die verre 
oceanen bevoer, de landerijen, moestuinen en bossen 
der uitgemoorde broeders voor een luttelen 
prijs weten te verwerven; de hechte fundamenten 
van den gesloopten kloosterbouw droegen nu een 
ruime boerderij, die bij het volk Carthuse bleef 
genoemd; dichter aan den heirweg werd een open 


plek gehakt rond een heuvel, waarop een sierlijke 

hofstede verrees in den rustigen stijl dier tijden. 

Heer Hendrik Bolaert doopte woning en landgoed 

Den Ravenhorst, gedachtig aan de donkere vluchten 

die bij zijn eerste bezoek aan het bos zeewaarts opge


vlogen waren uit de hoge toppen. 

Deftig pronkte het huis aan het einde der laan, door 
den landheer getrokken dwars door eikenhout en lage 
heuvels, tot den groten weg. Hij liet er jonge beukenplanten in twevoudige rijen. Een droge gracht omgaf 
in wijden ommetrek de open plaatsen rond de woning. 
Daar speelden in den zomermiddag, langs de randen 
van het woud, de kinderen van den heer met hun 
makkers. Dichters en schilders uit de stad kwamen 
de koelte van het oude geboomte zoeken, bezingend 
de zoetheid van vogelzangen en zomerzon, de beeltenissen 
schilderend van menige schone vrouw. 

Het landgoed verbleef aan de nazaten van Heer 
Hendrik. Maar in den aanvang der achttiende eeuw 
lieten zij, daar de hofstede door de Franse soldaten 
was uitgebrand, een groot landhuis bouwen, met 
luistervolle zalen en met brede treden leidend ten 
ingang. Hoog op het vierkant pannendak hing de 
oude kloosterklok, opgedolven onder een roesthoop 
der boerderij. Een stenen brug, den greppel overbogend, 
voerde door een statig hek van rij k-gekruld 
smeedwerk naar het voorplein, aan wei ks beide zijden, 
in halfronden bouw, woningen getimmerd werden 
voor tuinlieden en koetsiers. 

Aan de ontginning van het landgoed werd in die 
tijdentij niet verder gearbeid. De heren en vrouwen, om 
de deugden hunner zeventiend'-eeuwse vaderen door 
de landsregering geadeld, vermaakten zich met vrolij 
k en licht balspel op het voorplein, of wandelden, 
tussen hoge geschoren hagen, in de rechte laantjes 
van een nieuwen tuin. 

'3 


Eerst Jhr. Jan Bolaert, omstreeks x8355 geboren, 
zette het nijvere werk der monniken twevoudig voort: 
vorsend in de historie der vroegere tijden, besturend 
de ontginning der woeste gronden met het inzicht 
van een die de schoonheid liefheeft. Jonge weiden 
groenden tussen de steilten van het woud; nieuwe 
weteringen spiegelden het zware geboomte; voller 
werden de moestuinen en ooftgaarden. De studie der 
klassieke letteren had zijn verlangen naar een rustigwerkzaam 
buitenleven versterkt ; hij was altijd verheugd 
geweest, als hij in zijn vrijen tijd de stad ver 

kon. Vergilius' landelijke zangen hadden zijn-laten 
verbeelding gedragen naar de groene weiden langs den 
heuvelrand, naar de blauwe rook der eenzame hof 

avondschaduw aan den zoom der bossen.-steden en de 
Na den dood van zijn vader had hij den Ravenhorst 
betrokken. Toen was, kort daarop, zijn huwelijk gevolgd 
met de erfdochter van een oud-adellijk geslacht, 
een zwakke jonkvrouw die in den zuiveren adem van 
zee en woud op nieuwe levenskrachten hoopte. Zij 
waren gelukkig geweest in de stilte van het landgoed, 
slechts nu-en-dan omringd door een kleinen kring van 
geleerden en patricise vrienden. Tien jaren hadden zij 
daar geleefd, eer hun een zoon geboren werd. Doch 
de moeder was bezweken na maanden-lang lijden. 
En pas na twe jaren, toen de kleine Henk zijn eerste 
gebroken woordjes sprak, was de treurende man begonnen 
zijn kind aan te zien en te begrijpen dat er 
nog een leven naast hem om liefde vroeg. Op hun. 
middag-wandelingen door het oude park, door diezelfde 
lanen waar hij, in de tien jaren van zijn huwelijk, 
iederen dag met zijn vrouw was gegaan, brachten de 
ernstige vragen, de vrolijke uitroepen, de verrukte 
gesprekken van het kind den drang tot leven terug 
in zijn hart. Hij had zijn historise studiën voortgezet; 
hij had het stof weer weggeslagen dat op de werken 


zijner vereerde Griekse filosofen lag; en uit Plato's 
wijze gesprekken had hij zich een levensleer opgebouwd 
die hem berusting schonk in de smarten en 
onvolkomenheden van liet bestaan op aarde. 

Op een voorjaarsmorgen, kort na het ontbijt, zat hijin zijn ouden geel-leren zetel voor de hoge vensternisder boekerij; zijn linkerhand streelde de grijze puntiggeknipte 
baard; irret de rechter hield hij een klein, in 
perkament gebonden boekje. Rondom was het vertrek 
donker; zonnevonken glinsterden hier-en-daar 
in koperen meubelknoppen, op tinnen kandelaar en 
inktkoker. In die schemering, langs de wanden tot 
dicht onder de zware moerbalken, schaarden de 
ruggen der boeken, omlaag de donkere folianten, de 
kwarto's en oktavo's hoger, in lichter kleuren van 
perkament en sits, de duodecimo's en manuskripten 
achter gaas tussen de vensters. Een oud kabinet naast 
de schouw verborg de negen zware delen der Karthuizer 
klooster-kronieken, door Bolaert's vader, een 
halve eeuw geleden, voor zijn verzameling aangekocht, 
toen zij bij het slechten van een keldergewelf 
te Rantfoort waren teruggevonden. 

Hij las niet rustig door; zijn blik dwaalde af naar 
de lichte nevelen achter het geboomte. „Fern im Osten 
wird es helle", herhaalde hij zacht Novalis' woorden, 
die hij als knaap reeds had liefgehad. Mijmeren deed 
hij zelden, daar hij het doelloos en gevaarlijk achtte; 
doch nu hadden de gulden strepen der morgenlucht 
oude onweerstaanbare dromen in hem gewekt. 

Daar piepte het hoge ijzeren hek op het stenen 
`brugje. Hij herkende pastoor Hedel, uit Aarloo, die 
langzaam het huis naderde; langzaam, want telkens 
stond hij stil bij de perken van het voorplein, telkens 


boog de schrale gestalte over de witte en rode voor 

-jaarsbloemen. 

„Wat liggen de druppels nog heerlijk in de blaren!" 
zei de pastoor, toen hij de boekerij binnentrad en 
Bolaert's hand drukte. „Nu geurt het buiten als in 
het Paradijs, en u, meneer Bolaert, zit maar tussen 
die gele folianten." 

De landheer glimlachte, terwijl hij zijn gast een der 
achttiend'-eeuwse fauteuils aanbood. Hij vermoedde 
dat de vriendelijke geestelijke weer de Karthuizer 
archieven kwam raadplegen en opende reeds de zware 
deuren van het kabinet. 

„Schiet uw werk goed opi" vroeg hij. 

Zij arbeidden elk aan een historie hunner beminde 
landstreek. Doch hun beschouwing der dingen 
zij wisten het in zachtmoedige verdraagzaamheid van 
elkander was zeer verschillend. Bolaert trachtte, 
uit zijn praehistorise vondsten in de lage heuveltjes 
van het woud, ook het wildst en geheimzinnigst verleden, 
waarvan geen overlevering of kroniek verhaalt, 
te doorgronden. In de laden van het kabinet lagen de 
stenen speerpunten en beitels; op de schouw stonden 
de urnen en klokbekers die hij met den houtvester 
der Carthuse uit den ouden bodem opgedolven had. 
Achter de legenden van later eeuwen vorste hij naar 
een historise waarheid die pastoor Hedel in het schone 
gewaad zelf dier oude verhalen zag. Toch ontkende de 
dilettant-archeoloog van den Ravenhorst niet de hoge 
waarde der anekdote; slechts het naïeve geloof aan al 
te onwaarschijnlijke legenden bande hij uit de historise 
wetenschap. Ook hij achtte de anekdote het beeld 
des bezielden levens te midden van de onverbeelde 
geschiedkundige abstrakties. Putte niet de koele 
wetenschap zelve uit het rijke meer der anekdotieve 
waarheid: uit rijmkronieken en strijdzangen, vol ksliederen 
en dagboekend „1'Histoire", citeerde hij 


somtijds Michelet tegenover den pastoor, „l'histoire 

c'est une résurrection. En misschien", vervolgde hij 

wel eens, want als alle mensen zei ook hij vaak het


zelfde: „misschien is in een vrije opvatting van Plato's 

woorden al ons histories weten maar herinnering, 

herrijzenis van wat lang te voren leefde." 

Dan verzette de geestelijke zich in zachte termen: 

„Mijn vriend," herhaalde hij, „het zijn de legenden, 

de gewijde tradities die de waardevolle getuigenissen 

geven van de vervlogene tijden. Zoals Ozanam, de 

vrome doorgronder der Middeleeuwen, van de 

Gulden Legende zegt dat zij den geest doet leven over 

de stof, het gebed over de natuur, de eeuwigheid over 

den tijd, zo gevoel ik dat heel onze kennis van de 

historie zich moet voeden uit de levens der Heiligen 

en de christelijke overleveringen, maar niet uit uw 

heidense urnen en vuursteenscherven." 

Zo kibbelden zij vaak, onder het snuffelen in de 

Karthuizer kronieken. Doch dezen voorjaarsmorgen 

ging pastoor Hedel er niet op in. Hij antwoordde 

slechts: 

„Het gaat langzaam, heel langzaam, meneer 

Bolaert." 

Hij staarde naar buiten, de handen gevouwen rus 

zwarten wandelstok.-tend op den 

„Ik had u eigenlijk over iets anders te spreken," 
vervolgde hij, terwijl Jhr. Bolaert weer ging zitten en 
het gelaat in belangstellend luisteren neeg; „niet als 

oudheidminnaar kom ik bij u, maar als herder van 
mijn gemeente. U kent Piet van Aken, uw houtvester, 
een braaf man, en u kent ook zijn zoon Manes." 

„Een leegloper en deugniet!" vulde de gastheer aan. 

De pastoor knikte: „Precies. En u herinnert zich 
misschien ook wel de doofstomme Marretje, van Jan 
Nalis op 't Vier-end, 't zusje van den kleinen Krelis".. . 

Jhr. Bolaert zag den armen jongen weer voor zich. 

De Ondergang van het Dorp. 2. 


Twe jaren geleden, na pastoor Hedel's verhaal van 
het verkommerd gezin, had hij het kind een groot 
geluk geschonken. Krelis woonde toen met zijn vader 
en het doofstomme meisje in een hok van 't Klooster, 
de oudste hoeve op 't Vier-end. De vader was melker 
geweest op de meent; nu deed hij, de dagen dat hij 
nuchter was, boodschappen met zijn honden kar. Hij 
sliep in de bedstee waar de moeder ook had gelegen 
en waar zij gestorven was. De kinderen hadden hun 
nachtleger op het stro naast de geit, in een hoek van 
het vertrekje. Zij spraken met elkander door gebaren 
die zij volkomen begrepen. De vader keek nooit om 
naar zijn doofstom dochtertje, tenzij dat hij dronken 
was. Dan sloeg hij de kinderen en wierp ze met stukken 
brandhout. 

De kleine Krelis was onnozel; zijn ogen waren dof, 
zijn mond stond altijd half geopend. Alleen tegen 
Marretje lachte hij, want zij, vier jaren ouder, verzorgde 
hem en vloog wild de kinderen aan die hem 
plaagden en jouwden. 

Op zijn twaalfde jaar was hij begonnen te bedelen 
aan de grote hoeven bij het Wolmeertje of deed boodschappen 
naar Nierode en Merum. Hij wilde sparen 
voor een bedevaart naar Kevelaar, waarvan hij hoorde 
spreken in het dorp, waarvan hij aan den wand de 
prentjes zag, door moeder meegebracht. Stuiver bij 
stuiver verstopte hij onder zijn stro, in een kuiltje 
tegen den muur. Na vier jaren had hij genoeg. Doch 
terwijl hij hoopte op dien zomer, stierf in het voorjaar-
de geit, met wier melk het doofstomme zusje 
zich grotendeels had gevoed. Toen hij zag hoe Marretje 
het dode beest streelde, hoe zij schreide, wees 
hij haar het verborgen geld en beduidde dat het voor 
een nieuw geitje was. Zij kuste hem en lachte en 
danste. Daarna liep hij het veld in. Buiten, op een 
zandpad langs de akkers, had pastoor Hedel den on


x8 


nozelen knaap gezien, met rode ogen, zijn snikken 
smorend. Hij was bij hem gaan zitten. De jongen had 
gestotterd dat hij niet mee kon naar Kevelaar, doch 
verder gezwegen. De goede geestelijke echter, naar 
't Klooster gegaan, had uit Marretje's gebaren weldra 
het schone geschenk van haar broeder begrepen. 
En in gepeins was hij teruggelopen in de richting 
der pastorie. Daar was hij doorgewandeld, den Rantfoortsen 
straatweg op naar den Ravenhorst, waar hij 
zijn eenzamen vriend van het leven dier arme lieden, 
van de zelfverlochening van den knaap had verhaald. 
Jhr. Bolaert had hem toen de luttele guldens gegeven 
die voor Krelis' tocht naar Kevelaar nodig waren; hij 
had ook gezorgd dat de verlopen vader afstand van 
de kinderen deed en ze bij Pietje Tuinder, een zuster 
van den houtvester der Carthuse, in de kost weten te 
krijgen. 

„Ik herinner het mij," was Bolaert's antwoord. 
„Het was een eigenaardige herhaling der historie, 
waar wij toen over gesproken hebben, eerwaarde. 
Hadt niet u-zelf mij de geschiedenis van den kleinen 
Krelis verteld, ik zou ze zeker voor een nieuwe lezing 
hebben gehouden van een oude Spaanse legende die 
ongeveer hetzelfde zegt. Het was voor u een bewijs 
van de waarheid der legenden ...." 

Nog ging pastoor Hedel op de wending van het 
gesprek niet in. Hij hernam: 
,,Het is treurig gegaan met het arme doofstomme 
Marret j e .... Ze moet bevallen." 

De landheer van den Ravenhorst trok de wenkbrauwen 
op. Doch de geestelijke ging voort met zijn 
verhaal, hem eerst nu, wijl er zekerheid was, door 
Pietje Tuinder gedaan. Dezen winter was op een avond 
de onnozele Krelis met angstige ogen het keukentje 
der boerderij binnengelopen; zijn woorden waren verward; 
hij huilde en sloeg met de handen in de lucht. 

rg 


Pietje had hem een kopje koffie gegeven en hem op 
een stoel neergezet. Maar aldoor had hij den naam 
van Marretje herhaald en Pietje naar buiten gewezen. 
Toen was zij met haar dochter Teun den jongen gevolgd 
naar de oude huizing op 't Vier-end. Hij had 
gefluisterd dat vader binnen was en de vrouwen terzij 
gevoerd in een hoek van het kreupelhout, waar zij 
het doofstomme meisje op de sneeuw ineengehurkt 
zagen, de handen voor het gelaat, smartelijk kreunend. 
Moeder Tuinder dacht dat zij, bij haar wekelijks bezoek, 
door den dronkaard geslagen was. Maar Krelis 
had schouderophalend van neen geschud. Toen had 
de vrouw weldra alles begrepen uit de gebaren van 
het meisje dat met afschuw beduidde, hoe er iets 
schrikkelij ks was gebeurd. De arme stomme was 
opgestaan aan de hand van moeder Tuinder. Zij had 
haar met zich getrokken, verder over het schemerig 
veld, langs een spoor van mansvoeten tot waar de 
sneeuw vertrapt leek onder een worsteling. Moeder 
Tuinder had de kinderen snel mee terug genomen 
naar huis, Doch langs de hoeve komend waar de 
verlopen Manes van Aken door zijn vader was uitbesteed, 
stond Marretje stil en hief de vuisten toornig 
op. Schrille klanken krijste zij door den eenzamen 
sneeuwnacht naar het donkere huis. Sinds dien was er 
opgemerkt dat Manes van Aken niet meer ter biecht 
noch ter misse ging, doch vaker en vaker de herbergen 
bezocht, zelfs de verachte kroeg op het Vier-end. 

En pastoor Hedel eindigde: 
„Ik kom opnieuw om uw steun, meneer Bolaert, 
nu voor het doofstomme kind." 

Jhr. Jan Bolaert zag peinzend het venster uit. De 
zon was nog niet doorgebroken; de nevelen zonken 
dichter in de verte der oprijlaan. 

„Hoe zou ik u kunnen helpen" vroeg hij. 
De geestelijke van Aarloo antwoordde 


NE 


„Door uw houtvester te verzoeken zijn zoon Manes 
ergens anders uit te besteden. Hij doet veel kwaad in 
't dorp; hij plaagt Krelis Nalis voortdurend en laat 
zelfs Marretje nog niet met rust. Kunt u hem in 
Amsterdam geen werk bezorgen' Het arme kind 
schrikt zo, als zij hem ziet.” 

„Hij was vroeger letterzetter," zei Bolaert. „Ik zal 
mijn best doen, meneer Hedel." 
De pastoor stond op en dankte. Op het bordes 
hernam hij: 

„U was in gepeins, toen ik straks binnenkwam, 
meneer Bolaert. Ik hoop dat ik u niet te zeer gestoord 
heb...." 

„volstrekt niet," zei de landheer met een pijnlijken 
trek. „Ik dacht aan vroeger tijd, eerwaarde vriend, .. , . 
i k dacht aan mijn jeugd en aan alles wat ik toen 
hoopvol en mooi vond. Maar wat is er veel veranderd 
.. , ." 

De pastoor schudde het hoofd. 
„En er zal veel veranderen," zei hij. „Weet u dat 
er een spoorbaan langs Rantfoort komt ' 
Bolaert schrok even. Hij las geen koeranten en 
sprak weinig mensen. 

„Het moest eens komen," antwoordde hij. „Waarom 
zou van dit land de schoonheid gespaard moeten 
blijven ...." 

'Toen drukte hij met een droevigen glimlach de 
hand van den pastoor ten afscheid en ging weer naar 
zijn bibliotheek. 

4 

In den nazomer werd op de boerderij der Tuinders 
het kind van Marretje geboren. De doofstomme 
moeder was er blijde mee; zij lachte er tegen en zoogde 
het. Men schreef het in op het raadhuis van Aarloo 


als Elisabeth Nalis, dochter van Maria Nalis, vader 
onbekend. 

Manes van Aken was naar Amsterdam verdwenen 

met een aanbeveling van Jhr. Bolaert voor enkele 

grote drukkerspatroons. 

III. DE ONTDEKKING 
DE AKKERS LANGS DE GLOJENDE HELlingen 
van het landschap lagen, met de wisseling 
van weide en bos, nog in dezelfde schoon


heid, als toen zij voor eeuwen de enkele vluchtige 
reizigers bekoorden. Van het woud achter den Sint-
Thornasheuvel was geen der reuzen meer gebleven; 
maar rond den ouden kerkhof hieven nog statige 
linden hun armen hemelwaarts en de eik, voor acht 
eeuwen daar geplant, droeg het duistere lover van zijn 
kruin breed over de groene zerken en kruisen, hoog 
boven de lindetoppen. Op de heuveiruggen die den 
eng van Aarloo afsioten van de woeste heide wuifden 
nog slanke sparren; en noordwaarts, in de marke 
tussen Aarloo en Nierode, kronkelde het mulie 
zandpad door een dicht en somber dennenwoud weiks 
randen scholen achter verwilderde struiken. 

Van den gewijden heuvel af lag de ganse gouw in 
haar vruchtbare schoonheid open tot den horizont: 
Aarloo met zijn zwaren grijzen toren in de kom der 
dalende landen; Nierodes spits achter blauwe bossen; 
Niezel, oostwaarts, in de morgendampen der weiden 
vernevelend; Merum, tegen den zilverglans der zee 
slechts verschijnend als de zon uit het zuiden straalde 
op de wateren; de gothise toren en het leiendak van 
Rantfoort, in het noordwesten, boven de wouden van 
den Ravenhorst. 

Maar in de verre heuvelrij meer westwaarts werd 


dien zomer een ravijn zichtbaar. De grinddelvers van 
Aarloo, de boeren van den eng ontwaarden het met 
stille verbazing. En Jhr. Bolaert, op zijn eenzamen 
wandelrit langs den heiderand, begreep dat daar de 
grondwerkers groeven voor de nieuwe lijn. Vrouwen, 
naar Rantfoort ter markt geweest, verhaalden van 
het grote spoorhuis dat gebouwd werd, van de honderden 
vreemd volk die er hun brood verdienden. 

Het volgend voorjaar konden zij, bij westenwind, 
op den St. Thomasheuvel het verwijderd rommelen 
der treinen horen. Rantfoort, de grens der Holtmarke, 
was naar het zuiden en naar het westen verbonden met 
de strevende wereld. 

Zo groot echter bleef de bekoring der zacht-aanzwellende 
en in nauw-merkbare golving vervagende 
lijnen van het landschap, van de vaal-gouden heide 
langs den zoom van een heuvelig sparrenbos, van de 
oude hoeven die het geweld veler eeuwen droegen in 
de rimpels van hun ruig gelaat, dat twe jonge schilders, 
in die dagen op een doellozen zwerftocht afgedwaald, 
het plotseling aanschouwen van Aarloo prezen als' de 
ontdekking ener onbekende wereld van schoonheid. 
Zij zagen de pracht dier vervallen gevels; zij doolden 
tot den avond in zwijgende bewondering langs den 
hoogsten heuvelrand, terwijl over het dal de blauwe 
nachtschemer al streek en de heide purperde in het 
westen. 

Toen besloten zij, elkander aanziende in jonge verrukking, 
te blijven, te arbeiden midden in die ongerepte 
weelde van kleuren. Zij zagen opeens de toekomst 
heerlijk voor zich, schoonheid na schoonheid 
scheppend voor een onafzienbare jarenreeks. 

In de herberg „van ouds het Postpaard" huurden 
zij hun gemeenschappelijk slaapvertrek; van een 


boerenschuur achter het erf maakten zij het atelier. 
Jacob Grave trok naar de heide bij zonnetij en door 
najaarsstorm; Arthur de Bie werkte in de binnen 

duistere woonvertrekjes van wevers en-huizen, in de 
dagloners, op de grijze delen. 

Alle dorpelingen kenden hen. Zij wisten dat meneer 
Grave met den scheper over de heuvels der heide 
slenterde achter de kudden, krabbelend vreemdverwarde 
lijnen op zijn papier; en in hun stulpen, in 
hun bloejende zomertuintjes ontvingen zij gaarne den 
vriendelijken meneer De Bie die de kinderen schilderde 
tussen hoge zonnebloemen, de vrouwen gebogen 
over een wieg, de ouden van dagen in het schemerlicht 
van den winter. 

Zij woonden vier jaren in het dorpslogement, toen 
eindelijk de schoonheid van hun werk doordrong in 
wijdere kringen en een aanzienlijk kunsthandelaar der 
residentie de heidevelden van Grave en de binnen 

Bie geregeld opkocht voor zijn zalen.-huizen van De 
Zij zochten nu een eigen woning, om zich voor goed te 
vestigen in het oord dat zij hadden liefgekregen en 
waaraan zij roem en levensvreugde dankten. 

In dien tijd verrezen er aan den straatweg naar 
Rantfoort een vijftal kleine buitenhuizen. Steedse 
renteniertjes zetten er zich neer, die in vroeger jaren 
met hun suiker en katoen de, schamele komenijszaakjes 
van het dorp hadden afgereisd. Nu rustten zij 
er van hun levenstaak en begoten de geraniums langs 
het kronkelend tuinpad. 

Grave en De Bie kochten de twe verste optrekjes, 
lieten houten ateliers in den tuin bouwen, verborgen 
de geveltjes achter klimop en geboomte dat ongesnoeid 
in lieflijke verwildering opschoot. En beiden 
getrouwd leefden zij er nu in gelukkige arbeidzaamheid. 


Heerlij k groeide hun kunst, met diezelfde rustige 


kracht en overtuiging welke hun diep-vereerde zeventiend'eeuwers 
had bezield. Grave's heiden en woudranden, 
onder nevelig-tedere droomsfeer liggend, zijn 
sparrebosjes in druilerig Novemberlicht, heel die 
dichterlijk-gestemde arbeid won de harten der mensen 
tot in verre werelddelen. In Amerika mijmerden vele 
gevoelige dilettanten verwonderd over de grote 
schoonheid van zo kleine dingen, van een grijze kudde, 
van een grauwen herder, van een eenzame heidehut. 
En ook De Bie's schemerende binnenhuizen, de vollere 
kleur van de gewaden zijner vrouwen, van de zonnige 
bloemtuinen, de geheimzinnige droefheid der gevels, 
de voorwereldlijke avondrust der duistere hoeven, zij 
werden bewonderd door oudere en jongere kunstenaars; 
zij reisden, nauw voltooid, tot ver over den 
oceaan. 

Voor deze beide mannen leefde de oneindige Schoonheid 
zelve binnen de enge grenzen van Aarloo's heiden 
en akkers en dorpswegen. Nierode bezochten zij 
zelden; van Merum, Niezel en Rantfoort kenden zij 
slechts de verre torenspitsjes; de wouden van Ravenhorst 
en Carthuse waren voor hen een wereld, naar 
wier geheimenis hun verlangen niet ging. Zij leefden 
gelijk zij altijd gewenst hadden te leven, ver van de 
burgerij, vrij onder een oer-oud volk dat hun vreemde 
verschijning had aanvaard in lijdzaamheid; zij kleedden 
zich zoals zij verkozen; zij stonden voor den dageraad 
op en verheerlijkten het nauwgeboren licht over de 
oude akkers, de oude stulpen; Grave's kinderen 
speelden in de wildernis van den tuin; hun vrouwen 
bewonderden elke daad, elk woord, elke lijn, elke 
kleur. Zij zagen geen verandering in hun wereld van 
schoonheid die om hen bestond en zou blijven bestaan, 
die zij hadden gevonden en naar wier verleden 
noch toekomst zij vroegen. 

Zij leefden in de zuiverste schoonheid. Doch op 


hun doeken en panelen, op het papier hunner tekeningen, 
vaak vluchtige maar in hoge ontroering geboren 
lijnen, droegen zij de mare dier verrukking naar 
de wereld daarbuiten. 

„van ouds het Postpaard" lag aan den brink. Het 
huis was oud onder bemoste -rode pannen. In de 
gelagkamer bleef het 's zomers duister door de zware 
schaduw van den kastanje, aan welks ijzeren ring de 
voerlieden hun paarden bonden. 

De oude waard Tymen 't Hoen had vaak over ver 

vernieuwing gedacht; doch als hij onder-bouwing, over 
de iepen van den brink zijn woning naderde, waar hij 
veertig jaren in het buffet tussen de fonkelende 
karaffen had gestaan, mompelde hij bij zich -zelven: 
„Na mij ! Een ander mot 'et maar doen ...." 

Op een herfstmorgen, enkele weken na de verhuizing 
der schilders, was een vreemdeling, in de gelagkamer 
voor het raam zittend, een praatje met hem begonnen 
over het dorp, over de notabelen, over den aanloop 
in de herberg, over de zomergasten van 't logement. 
Tymen vertelde van de schilders die enkele jaren bij 
hem hadden gewoond; hij liet de studies zien waarmee 
zij in 't begin van hun verblijf hem wel eens hadden 
betaald en die nu aan de wanden van het achterkamertje 
hingen: duinen met schrale sparren op den 
top, een kudde die de schaapskooi verlaat in den 
vroegen morgen, een weversgezin aan den maaltijd. 

„'t Mot bizonder fijn zijn," sprak Tymen, „maar 
ik weet 'et niet," 

De vreemdeling zweeg en knikte vol aandacht. 

Na een week was hij teruggekomen en had Tymen 
een bod gedaan. Hij wilde de ganse huizinge kopen, 
met inboedel, stalling en erf. En nog een week ver



liep er met over-en weer bieden, in besprekingen 
met Tymen's zoon die op een boerderij aan den eng 
woonde en bij wien de oude man zijn laatste jaren 
hoopte te rusten. 

Dirk Boersink, de vreemdeling, kocht het logement. 

Hij was „Ober" geweest in Amsterdam, had enige 
duizenden geërfd en de rest geleend van heren, in 
wier huis hij wel aan tafel diende. Bij een dier feestmalen, 
in de woning van den bekenden spekulant en 
globetrotter Zur Mond, had hij horen spreken over 
een ontworpen stoomtram van Rantfoort naar de 
dorpen der Holtmarke. Op een vrijen dag was hij die 
zonderlinge streek ingegaan en had, zittend voor het 
raam der dorpsherberg, zich al dra een heerlijke toekomst 
opgebouwd. Want veel had hij geleerd uit de 
gesprekken der souperende financiers; hij had de 
hoge betekenis begrepen van het moderne verkeersmiddel 
dat eens de beschaving der steden in de een 

negerijen zou brengen. Hij voelde zich als-zaamste 
een eersten ontdekker dezer boerse wildernis. En nu 
huisde hij met zijn vrouw en een achtjarig dochtertje 
in het kleine achtervertrek, waar de schilderstudies 
van Grave en De Bie nog hingen tegen het gebloemd 
behangsel. Zijn vrouw hield van het buitenleven; zij 
prees het uitzicht in de rechte iepenlanen van den 
brink boven de schoorstenen en dakgoten der Govert 
Flinckstraat. 

In de laatste wintermaanden werden er reels gelegd 
langs den ouden heirweg. Van Rantfoort tot Aarloo 
lagen twe rijen statige sparren geveld. De Bie en 
Grave, het ruisen dier bomen kennend als de stemmen 
hunner kinderen, zagen het met droevigen glimlach 
aan; doch Arthur verdiepte zich opnieuw in de ver 

gelaatsgroeven van Elbert en Swaantje Meule--weerde 
naar die hij schilderde in de schemering hunner 
hoge deel; ,Jacob Grave trok het Vier-end om, langs 

:7 


de armste hutten, waar de drassige heide grensde aan 

de veengronden van Niezel. 

Intussen wreef Boersink zich de handen en bouwde 

in zijn gedachten het weelderig beeld van een nieuw 

hotel. Hij wilde de halte der tram er vóór zien te 

krijgen; zijn vrouw hielp hem een verzoekschrift 

stellen aan de direktie der maatschappij, waarin heren 

zaten die hem kenden. 

De verandering van waard en 't gerucht van den 
tramaanleg brachten nieuwe gesprekken in de gelagkamer 
van het Postpaard. Tymen 't Hoen zat er nu 
als bezoeker en boomde met den ouden rentenier 
Yzak Abelaar en burgemeester Vetkamp over den 
bloei en den groei van Aarloo. Burgemeester en 
Tymen wisten nog veel van vroegere tijden op te 
halen, de een uit het gemeente-archief, de ander uit 
de herinneringen van zijn grootvader. Abelaar deed 
wonderverhalen over Bruxelles en Paris, die ieder al 
vaak gehoord had en niemand geloofde. Doch alle 
drie prezen zij den nieuwen tijd van vooruitgang en 
beschaving. Langzaam wandelden zij naar het stuk 
akker, den kant van Nierode op, waar de loodsen voor 
de tram in aanbouw waren; zij bekeken de wissels, zij 
verbeeldden zich reeds de trotse dagen, als rond hun 
stille brinkje de stoomwagens zouden dreunen, het 
oude dorp verbindend met het grote leven van de 
wereld daarginds. 

In Maart begon Boersink met de verbouwing. De 
geelberookte gelagkamer bleef, om de stamgasten niet 
te storen en als merkwaardigheid van vroeger tijd. 
Maar een brede veranda werd er voor getimmerd; de 
gevel rechts rees hoger ên sierlijker op, met ruime 
slaapkamers voor uitheemse gasten, licht en vrolijk, 
nu de oude zware kastanje geveld was. Waar Tymen 
op zijn duistere deel het graan gedorst had, praalde de 
nieuwe eetzaal met de schilderijen van Grave en De Bie 


in vergulde lijsten op het stijlvolle bleke behangsel. 

Arthur de Bie kocht het oude uithangbord. Het was 

van omstreeks 1815; een groot wit paard stond er 

geschilderd met kleine vergulde postkoets, op den 

achtergrond de gevel der herberg met lage vierkante 

kruisvensters. De kleuren waren verbleekt, sinds vele 

jaren niet bijgewerkt; in zijn atelier hing het nu boven 

den schoorsteen, tot een dagelijks genoegen voor den 

kunstenaar. De dorpsschilder maakte een nieuw 

paneel, groot en kleurrijk: een zwierig ruiter, afstijgend 

voor het zwierig huis. En de dorpelingen lazen er in 

gouden letters: Hotel Boersink, Van ouds het P'ost


paard. 

Den eersten dag der Meimaand kwam de eerste 
tram uit Rantfoort, omstreeks twaalf ure, bellend en 
schokkend en zuchtend op den brink rijden en stopte, 
zonnig versierd met de vlagge-kleuren van Rantfoort, 
Aarloo, Nierode en Merum, voor de feestelijke halte, 
voor het jong-herrezen hotel. Heren, zwart met hogen 
hoed en witte das, stapten van de balkons der glanzende 
wagens, drukten lachend handen, links en 
rechts, en volgden den burgemeester en Boersink naar 
de nieuwe eetzaal, waar de direktie der tram met de 
notabelen van stad en lande lunchen ging in roemrijke 
vreugd. En buiten drentelden in luide groepen de 
boeren en wevers, onder de licht-groene iepen van 
den brink, rond het roerloze vijvertje, beseffend de 
grootheid van den historisen dag. 

Boersink's doorzicht bleek scherp en juist: deze 
zomer werd anders dan er ooit te voren een verschenen 
was. Uit de steden kwamen dagjesmensen per spoor 
tot Rantfoort, van waar hen de stoomtram naar Aarloo 
bracht, voor de halte van het Postpaard. Daar, in den 
tuin dien Boersink op zijn erf ter zijde van het huis 
had aangelegd, proefden de heren hun bittertje, nipten 
de dames advokaat, slurpten de loom-vermoeide 


kinderen limonade. Onder de veranda zat een vijftal 
loge's tee te drinken. En allen, telkens weer, verbaasden 
zich over dit vreemde dorp met zijn oude 
huizen, jaren lang vergeten tussen heide en bossen, 
tot eindelijk de stoomtram het verwonnen had voor 
de wereld. Natuur-liefhebbers stapten soms den zand 

naar Nierode op, de reels volgend. Minzaam-weg 
hielp Boersink hen terecht. Voorbij Nierode, de laatste 
heuvelrij over in de richting van Merum, kwamen zij 
niet. Vage geruchten werden er gefluisterd over het 
volk daar, dat gevaarlijk was, bij een geringe aan 

mes gereed. Slechts enkele handels-leiding met het 

pioniers der beschaving, waagden er zich.-reizigers, 
De tram reed naar dat barbaarse oord in beperkten 
dienst, alleen voor de Merumse vissers die vroeger op 
hun hondenkarren de wegen afjakkerden en nu den 
rookwagen vulden met scherpe walmen van tabak 
en vis. 

Het voorbeeld van Boersink werkte vruchtdragend. 
Een makelaarsgezin uit Amsterdam betrok voor de 
drie vakantieweken het woonkamertje van Lammert 
Tuinder, den bakker. De kinderen genoten van den 
zomersen heidegeur, van de schaduw der boomgaarde 
achter de deel; zij liepen de kippen na over het erf 
en streelden het luie varken in zijn drekpoel. 

De boeren zagen het verkeer der vreemdelingen 
met afwachtenden glimlach aan; de kleine winkeliertjes 
spraken van beter tijden, van ruimer omzet; de arme 
wevers schimpten, als zij naar hun loodsen haastten, 
op de rijke nietsdoeners. 

1 

Toen het najaar kwam en de oude stilte weer lag 
over de paden van het dorp, rijpte in Boersink's 
ondernemenden geest een nieuw plan. Hij had den 
bouw van een renteniersoptre kj e zien aanvangen, op 
een veldje aan de overzij van den brink, waar den 
vorigen winter een rij vervallen krotten was afgebrand. 

30 


En hij begreep dat de nieuwe tijd ook nieuwe behoefte 
aan woningen zou baren; dat er grond gevraagd zou 
worden; dat de eigenaars der oude boerderijen, nu 
verhuurd aan talrijke afgetobde weversgezinnen, hun 
schamel en onzeker bezit gaarne zouden ruilen voor 
het wegend goud. 

Op een morgen reisde hij naar stad en kwam eerst 
met de laatste tram, maar vrolijker dan ooit, terug. 
Hij vertelde aan zijn vrouw, in het kleine woonvertrekje 
achter de gelagkamer, dat hij van Alfred Zur 
Mond, dien hij jarenlang in de Club bediende, die 
bovendien een derde der aandelen bezat in de nieuwe 
tram, geld had weten los te krijgen tegen lagen interest. 
Nu wilde hij grond kopen en villa's bouwen, afwachtend, 
als een vogelaar bij zijn netten, wat de 
toekomst zou brengen. 

Hij kocht, dien winter, braak-liggende akkers van 
verarmde boeren, weverskrotten langs den zandweg 
naar Nierode; hij liep de eigenaars der oude hofsteden 
af en had, tegen 't voorjaar, de eigendomsbewijzen van 
uitgestrekte gronden langs den Rantfoortsen straat 

Hij gaf een klinkende som voor den vroegeren-weg. 
moestuin van Elbert Meulenaar, die nu verwaarloosd 
lag naast de oude huizing, onder een rag van onkruid; 
bessenstruiken bogen haar wild-doorgeschoten twijgen 
over de groene paden; koolstronken staken hier en 
daar uit de perken op. Doch van het huis wilden de 
grijze lieden geen afstand doen, hoezeer Boersink 
hoger en hoger bood. 

Op al die akkers en voormalige tuingronden werden 
grote borden getimmerd; de handelsreizigers en de 
vakantiegasten lazen er in zware letters: 

Bouwgrond voor villa's te koop. Te bevragen bij 
Dirk Boersink, hotellier te Aarloo. 

Er waren dezen zomer al meer gezinnen uit de 
steden, huizend in de talrijke kamertjes der grote 


hoeven.Wevers en boeren verhuurden al wat zij zelf 
ontberen konden aan de vreemdelingen, brengers van 
geld. Bij Boersink waren drie dames gekomen, tenger 
van gestalte, sprekend een onbekende taal; doch zij 
hadden gewezen op de studies van Grave en De Bie 
en de woorden „Greev", „Dieby", „America" ge 

Zij bleven tot het najaar; Tederen morgen gingen-zegd. 
zij met grote doeken en schilderkist naar de heide, 
naar de schamelste buurten van het dorp. De herder, 
de spinnende meisjes, de oude moedertjes die zij 
schilderden, onder de wingerd-omrankte deur der 
vervallen stulpen, werden rijkelijk beloond. 

Onder het vee was dodelijke ziekte geweest; de 
oude Bakker, vroeger welgesteld, had geld nodig. 
Boersink kocht zijn akkers, hoog langs de grens van 
eng en heide liggend, met het sparrenbos op den 
uitersten heuvelrand. Hij liet de bomen vellen en op 
het hoogste punt, dat verre zichtbaar was, een houten 
toren bouwen, chinees van trant, met landelijk 
restaurant in de bel-etage. Ben aangrenzend perceel 
verkocht hij terstond met honderd percent winst aan 
een gepensioneerd majoor, die er, tegen 't eind. van 
den winter, een woning bouwde met oud-Hollandsen 
trapgevel en zijmuren zonder vensters. 

De Bie, na weken lang in zijn atelier te hebben gewerkt, 
zag op een morgen den kalen heuvel met het 
huisje. Hij keerde zich om en kwam de volgende twe 
maanden niet buiten. Doch Grave tekende in waterverf 
het Chinese torentje tegen de blauwe lucht en 
hing het naast een schets van jaren geleden, waar de 
ranke sparren nog wuifden op dien zelfden heuveltop. 

Met ontzag spraken de dorpers over Boersink. Hij 
bezat een macht die hun vreemd was. Als zij een enkele 
maal in de steden kwamen, in Rantfoort, soms zelfs 
ver weg, in Amsterdam, bemerkten zij dat hun dorp 
enkel door hotel Boersink bekend was. Zij groetten hem 


het eerst. Al was hij protestant, hij bracht welvaren 

in het dorp; hij was vriendelijk jegens de armen, 

hij hielp gaarne. De oude komenijszaakjes, in een zij


kamertje van menige woning vroeger moeizaam 

levend, werden vergroot. Lammert Tuinder liet zijn 

voorhuis aan den brink verbouwen tot een ruimen 

winkel, waar het verse brood dampte op een marmeren 

blad achter het uitstalraam. 

Het volgend jaar werd Boersink gekozen tot lid 

van den gemeenteraad. 

IV. HET VOLK VAN AARLOO 
E
E
R LEEFDEN IN AARLOO GEZINNEN DIE 
de rampen van den groten oorlog wisten te 
verhalen uit overlevering. Zij konden spreken 
van de Spanjaarden die de dorpen der Holtmarke 
hadden uitgebrand; van S. Thomas den Apostel en het 
mirakel zijner relikwie: van den heidensteen op den 
heuvel, door den duivel geworpen naar de eerste 
kapel; van oude kerkklokken die lagen in den groenen 
bodem van het Wolmeertje. 

Hun woningen, gebouwd toenì de tijden rustiger 
waren geworden, stonden eerwaardig in den kring 
van oud en knokig geboomte. Raadselachtige ge 
luiden zuchtten er op onstuimige winteravonden 
tussen de zware balken in de donkere hoeken der 
deel. Verveloos was het hout der kozijnen, verweerd 
de kleine ruiten. En in vele gevels waren vroegereeuwse 
jaartallen met gelen baksteen gemetseld. 

In de afgelegen buurt nabij de heide, waarlangs 
geen wegen naar andere dorpen voerden, stonden 
de oudste huizen. Wie er woonden waren de schamel 
sten van Aarloo, verarmde dagloners en wevers, bedelaars 
en niets-doeners, vaak wellicht afstammelingen 

De Ondergang van het Dorp. 3. 


van middeleeuwse dienstbaren die in krotten hadden 
gehuisd rondom de machtige hoeven. De overlevering 
zeide dat er voor vele eeuwen vier grote hofsteden 
hadden gelegen, rij k aan hoorn-en wolvee, aan akkers 
op den eng, aan moestuinen binnen de hagen. De naam 
der buurtschap droeg de herinnering voort: het Vierend. 
Een dier woningen werd nog door pastoor Hedel 
aan Jhr. Jan Bolaert gewezen, een somber groot ge 
bouw, met haifronde togen boven de vensters en sporen 
van sierlijk metselwerk. Begijntjes, in de achttiende 
eeuw uit Rantfoort geweken voor de overmacht van 
de ketterse leer, hadden er een halve eeuw haar woon 
plaats gehad en nog heette het huis bij de bevolking 
,het Klooster". Doch zeer arme gezinnen scholen nu 
in de lage vertrekjes en mestten hun varkens en ko 
nijnen in de drekkige duisternis der deel. 

Onder de verzakte vochtige stulpen van het Vierend 
nestelde volk dat als stropers en houtdieven werd 
geducht. Toen nog geen houtvester woonde op de 
bouwvallige Carthuse, gingen deze lieden in stormende 
Novembernachten hun winterbrand kappen in de 
bossen van den Ravenhorst. Soms ontmoetten zij 
daar de gezeten boeren van midden-Aarloo, de buurt 
rond het Wolmeertje, die als erfgerechtigden der 
Holtmarke het hout der oude kloostergoederen hun 
gemeen eigendom noemden. Het ging er dan ruig toe 
tussen de trotse boeren en het verloren volk van 
Vier-end . Er is eenmaal doodslag gepleegd, doch nooit 
werd de dader gevonden. 

Hedel, toen jong kapelaan, was machteloos tegen 
het duister geboefte. Zij kwamen niet ter biecht en uit 
hun woningen slopen zij bij zijn nadering weg, zodat 
de geestelijke met de zuchtende vrouwen alleen bleef. 

Wie liep er bij avond op de paden tussen die hutten, 
die achter zwaar geboomte verscholen hoevene Er 
brandde geen licht en geruchten gingen onder de 


dorpelingen van middernachtelij ke duivelrije op de 
driehoekige graspleintjes van 't vier-end, Een grote 
zwarte hond en een vurig-lichtend paard waren er 
eens gezien door een verdwaalden marskramer, Doch 
toen de stoomtram het dorp nader trok tot de wereld 
en er petroleumlantaarns kwamen branden op de 
stille pleintjes, toen werd het Vier-end minder geschuwd 
en des zomeravonds slenterden zelfs stads 

landelijke bewondering langs de oude-mensen in 
hutten. 

Gelovig en trouw aan de kerk van S. Thomas was 
de welgestelde bevolking van midden-Aarloo. De 
boeren gingen ter Zondagsmisse, al mocht ook de vermoejenis 
van den weeksen arbeid hen onder den 
Dienst tot slaap overmannen, En de huiselijke twisten, 
de avond-vechterijen in de drie kroegen van het dorp 
boetten zij schroomvol ter biecht. 

Midden op een groenen graskamp aan den Rantfoortsen 
weg lag de hoeve der Meilenaars. Elbert en 
Swaant j e woonden er alleen en zij vonden het stil 
en eenzaam onder het wijde rieten dak sinds het heen 

hunner beide dochters naar stad. Maar zelfs-gaan 
pastoor Hedel had Ciska en Grieta niet kunnen 
weerhouden; zij waren wilde eigenzinnige harten. 
Eens hadden zij van een manufakturenreiziger uit 
Amsterdam lokkende dingen gehoord over het altijd 
feestelijk leven der straten, der kafé's, der theaters; 
en de zeventien-, achttienjarige meisjes hadden zolang 
bij vader en moeder gedrongen, tot zij zich op een 
advertentie mochten aanmelden als eenvoudige buitenmeisjes. 
Zij waren mooi van gezicht, onbedeesd van 
oogopslag, vlug van beweging; zij hadden voorname 
diensten gekregen. In het dorp kwamen zij eens in 't 


half jaar terug. Dan liepen zij bij haar oude vriendinnen 
en zaten, in jufferse stadskledij, tussen de boerse 
dracht der anderen te pronken aan de middagkoffie. 
Kobus Tuinder, in de grote hoeve achter den molen, 
was binnengekomen terwijl zij met zijn moeder en 
zuster zaten te lachen, te vertellen, te snoepen. 

Kobus, de jongste, zorgde voor de boerderij sinds 
den dood van vader. Zijn oudere broer Lammert, 
met de molenaarsdochter getrouwd, dreef de bakkerij 
aan den brink, in een huisje dat aan den molenaar 
hoorde. 

De huizing der Tuinders was, met het Klooster 
op 't Vier-end, van de oudste in heel Aarloo. Er stond 
een zware muur tussen voorhuis en deel, opgemetseld 
van leem en grote keien der heide, de enige die het 
vuur van den Spaansen oorlog had weerstaan. De 
eiken balken en gebinten van den herbouw waren zo 
hard, dat geen spijker er in drong; zij waren krom en 
ruw, over de muren gespannen gelijk zij gesleept 
waren uit het woud. De vorst van het donkerbemoste 
dak verliep vol bulten en dalen. 

Het huis lag in een afgraving achter den molenweg; 
mals en vochtig, wijd rondom, bleef het grasveld, 
waarboven de appels en perelaars bloesemden in het 
voorjaar. In het westen en zuiden beschutten reusachtige 
linden tegen storm en hitte; een sterke beukenheg 
omsloot het ganse erf. 

Moeder Tuinder met haar dochter Teun en het doof 

Nalis schuurden en boenden, karn--stomme Marretje 
den en boterden; de melkers uit de meent brachten, 
volgens overeenkomst tussen de erven, de helft naar 
Lammert's bakkerij. Kobus mestte en ploegde, 
zaaide en maaide op eigen akker in den eng, dorste 
met den onnozelen Krelis op de deel; soms, bij volle 
jaren, sloegen moeder en Teun mede in den rythmisen 
tik-tak. 


Het was op een Zondagmiddag dat hij Ciska 
Meulenaar met haar Zuster in het woonkamertje bij 
de koffie aantrof. Hij had vroeger altijd graag naar 
haar gekeken. Doch nu voelde hij zich verlegen en 
schoof met rode wangen aan tafel. Hij luisterde naar 
de verhalen over het leven der stad; zelf sprak hij 
geen woord. Nu-en-dan dorst hij bewonderend naar 
Ciska te zien, als wilde hij het geluid harer stem in 
zijne ogen drinken. 

Tegen den avond ging hij alleen langs den akker, de 
handen op den rug, traag stappend zoals wanneer hij 
te zajen liep. De zon hing goud-lajend op den rand 
van een ver sparrenbos; over de voren en de stoppels 
der velden lag een dunne damp van licht. Kobus dacht 
aan Ciska; hij wenste dat zij hier naast hem liep, dat 
hij met haar kon spreken over het weer en den oogst, 
over de winterzorgen der boerderij. Waarom was zij 
zo druk over de vermaken der stad, over de kleren 
der dames, de beleefdheid der heren , . , , Hoe lachten 
haar ogen, hoe rood was haar mond,. 

Toen zij weer heen was naar de stad, zond hij haar 
een brief waar hij zes avonden aan gewerkt had. Hij 
wachtte maanden lang, doch kreeg geen antwoord. 

Eindelijk, kort voor nieuwjaar, kwam zij weer op 
het dorp, zonder haar zuster. Hij liep iederen avond 
langs het huis der Meulenaars, zag naar het verlichte 
venster, luisterde of hij haar stern vernam. Maar het 
was alleen het brommend geluid der ouden; het meisje 
was zeker uit. Waarom was zij niet meer bij Teun en 
moeder geweest..+, 

Op Oudejaarsavond, dicht bij het hek harer woning, 
herkende hij Ciska. Hij dorst haar niet de hand te 
reiken, maar vroeg zacht verwijtend waarom zij 
hem geen briefje geschreven had . 

Zij lachte zo schril, dat hij huiverde. Het doorsnerpte 
hem pijnlijker dan de oostenwind die over de 


velden door de zuchtende sparren blies. zij sprak luid: 

„Be je mal, Kobus' Wat verbeel jij jes.' WWe hebben 

in de stad wel wat anders!" 

„Ciska!" zei hij en bracht den rug zijner hand langs 

de ogen. 

Toen liep hij hard weg, den straatweg op, een veld


pad in, over akkers en zandwegen, door een dennen


bos, en hij vond tegen middernacht zijn moeder met 

een lichtje staan in de kleine deur van de deel. 

Zij merkten dat hij stiller en bleker werd en dachten 

aan een terende ziekte. Hij keek stroef en zwijgend, 

doch bleef zorgzaam in de boerderij. 

Op een voorjaarsavond kwam hij op den Rantfoortsen 
weg achter twe spinsters van 't Vier-end te 
lopen. Hij hoorde den naam van Meulenaar. De 
wijven beklaagden Elbert en Swaantje, om hun 
dochters die op 't losse pad waren. Ze hoorden rare 
dingen uit de stad, van een koopman; en Ciska moest 
bevallen, werd er gezegd, van een rijk heer. 

Kobus, tegen een boom leunend, haalde diep adem. 
Toen liep hij vloekend het veld in, kreunend en soms 
hardop lachend. 

Moeder en Teuntje wachtten hem den gansen 
nacht, en twe dagen en nog twe nachten. Daarna 
kwam zijn lijk boven drijven op het groene water van 
het Wolmeertje. 

Pastoor Hedel, uit liefde voor het gezin Tuinder 
dat altijd vroom en geacht was, weldadig voor de 
armen, mild jegens de kerk, beaamde troostend het 
verhaal van Pietje Tuinder, dat haar zoon, peinzend 
en zorgvol als hij in de laatste maanden was, bij donker 
van het oeverpaadje moest zijn afgedwaald. Hij wilde 
den braven jongen de genademiddelen der. Kerk niet 
onthouden en hem gaarne in gewijden grond begraven, 
al spraken ook boze geruchten van de zonde 
van zelfmoord. 


Slechts drie mannen volgden met den priester den 

wagen naar den S. Thomashof; het waren broer 

Lammert, Jaap Bakker die om Teuntje liep, en de 

onnozele Krelis Nalis. Doch toen moeder en zuster 

den volgenden morgen met Marretje het graf wilden 

bezoeken, zagen zij een ledigen kuil. 

Onder akkermaalshout, buiten den gewijden grond, 

werd de kist teruggevonden; pastoor Hedel liet haar 

weer dragen in het graf. 

Er bleek echter een duister verzet te grommen 
onder de bevolking. Elbert Meulenaar, Harmen 
Bakker, de dronken Jan Nalis, vader van Krelis, 
fluisterden van onrecht tegen hun doden, naast wie 
geen zelfmoordenaar rusten mocht. In de kroegen 
werd er gemord en gedreigd. En nog een tweden 
nacht werd de stilte van het nieuwe graf geschonden; 
een herder vond de kist in een grindkuil der heide. 

Den derden morgen zag de doodgraver de kist 
zelve geopend en het lijk geroofd. De eikenbosjes, 
de heiden werden afgespeurd; in de moerassen der 
meent werd gepeild. Krelis Nalis zocht als een rusteloos-
snuffelende hond, maanden lang nog. Nooit 
echter, ook jaren later niet, is er een teken van den 
dode weer gevonden. 

Moeder Tuinder en Teun dreven nu samen de 
boerderij; Lammert diende af en toe van raad. Een 
knecht moest met Krelis het werk van Kobus doen; 
maar Jaap Bakker hielp vaak mee aan het dorsen, orn 
bij Teun te kunnen zijn. Zij wilde hem echter nog 
niet hebben; want hij was jonger dan zij en moeder 
kon haar niet missen. Aan Marretje hadden zij weinig 
hulp; en Liesbeth, Marretje's

e's kind, nu negen jaar al, gaf 
veel zorgen. Zij liep met de jongens, wevers en boerenknechts, 
's avonds de eenzame akkers op, naar het 
dichte eikenhout. Soms snapte zij stilletjes weg uit 
haar bedstee. 


Aan )hr. Bolaert verhaalde pastoor Hedel de 
dorpskroniek op zijn halfjaarlijkse bezoeken aan de 
Karthuizer folianten. Hij sprak hem ook van het ver 
dwenen lijk van Kobus Tuinder, 

,,Het volk is niet veranderd," zei de oude edelman. 
,,De lieden gaan hun eigen gang en zijn juist zover 
gehoorzaam aan priester en kerk, als t hun-zelven 
goed dunkt. Herinner u eens uw voorganger van 
voor duizend jaar; hij wilde zijn tempel bouwen op 
de plek van het Wolmeertje -zonderlinge keus, 
ongetwijfeld, architektonies en hygiënies beschouwd! 

- maar zijn parochianen brachten de balken en 
binten naar den S. Thomasheuvel," 
Hier gebeurde een mirakel, waarde heer," zei de 
geestelijke met een afwijzend gebaar. ,,Het was niet 
de wil van de boeren, maar de wil van den Heilige." 

,,En waarom zou het dan nu ook geen mirakel zijn" 
vroeg Bolaert glimlachend. Waarom ook nu niet een 
vingerwijzing van S. Thomas Vox populi, vox 
Sancti. ..." 

Pastoor Hedel zag even naar de grijze urnen op het 
kabinet. Toen zuchtte hij: 

,,Er gebeuren geen mirakelen meer,,,,, onze tijd 
is te. nuchter. En bovendien, ik ben overtuigd van 
Kobus ztn onschuld. Maar onder het volk komt een 
boze oproerige geest." 

Jhr. Bolaert antwoordde: 

,Het volk is niet anders dan vroeger, eerwaarde. 
In zijn eigenzinnigheid niet en niet in zijn zachtheid. 
Die arme Kobus Tuinder was een wonderlijke dromer, 
maar ook hij is de eerste niet in deze streek die treurend 
en zwijgend den dood inging. ik zal u eens wat voorlezen; 
een brief van een ouden baljuw der Holtmarke, een 
voornaam man die fraai klassiek proza stelde. Ge zult 
hem wel niet kennen, want hij was een grootpaganist." 

Bolaert greep een klein-folio, in bruin kalfsleer 


met dofgouden ornamenten, en sloeg de statig-ge


drukte bladzijden om: 

„Luister eens, hier is het! Hij schrijft aan den 

advocaat-fiscaal van het hof: 

,,Deezen morgen is binnen Nierode een deerlijk 
stuk toegekoomen: te weeten, dat eenen Jaap Elbertsz, 
weezende een Smit zijns handwerx, Weduwenaar met 
drie kinderkens, en heel gering van middelen, doch 
by ydereen altoos geacht voor een naarstig arbeidsman 
ende uitneemende goedt van aardt ende vroom 
van gemoedt, bevonden is zich te hebben verhangen; 
zonder dat blijke van eenige reedenen van desperatie 
oft quaadt voorneemen, maar wel, dat hy eenen 
tijdt lang aan zeeker aposteme in zijn rechter borst 
heeft gegaan, 't welk noch niet geneezen is: en op 
gister avondt ontrent neegen uuren, eenige weemoedigheidt 
van schreien beweezen hebbe, op den kerkho 
ve by het graf van zijn huisvrouwe, die ontrent

o 

twee jaaren overleeden is geweest+ Waarover by zom 

mige persoonen aangesprooken zijnde, hy t' ant 

zijn hoofdt waare zoo berooit,-woorde gegeeven hadt,
oft het de koorts wel mochte weezen. Nu is my wel 
bekent, dat in omstandigheeden als deeze, van Rechtsgeleerden 
't beste gepresumeert, ende over de zachtste 
zijde gehelt wordt; zuix ik meede geneegen weezende, 
wel groot bezwaar vinde, om eenige infameerende 
aanspraake op het lijk te doen. Doch evenwel heb 
goedt gevonden Uwer Ed. advijs hier op te verstaan, 
om achtervolgende 't zelve in der zaake te doen, als 
naar behooren; zuix mijn beede is, Uw Ed. gelieve by 
brenger deezes my over te schikken. Ende hier mede, 
Edele, Eerentfeste, hooggeleerde, welwijze, zeer voor 
zienige Heere, zal UEd+ met Zijne Ed. huisvrouw, en 
gezinne, naar mijne hartlijke groete en dienstigste ge 
biedenissen, in schut en scherm des Alderhoogsten 
bevoolen laaten, . . , etc." 

4' 


Jhr. Bolaert zag op en vervolgde: 

„Is het niet roerend, na bijna drie eeuwen van 

dezen armen gevoeligen ambachtsman te lezen in het 

koel verslag van dit briefje, waaronder toch wel enig 

meegevoel van den dichterlij ken aristokraat te be


speuren valt .... En is het Holtmarkse volk nu wel 

veel veranderd' Het lijkt mij hier eenzelfde melankolie 

als van uw goeden Kobus Tuinder. En ik geloof niet, 

eerwaarde vriend, dat ook in hun koppige overtui


gingen de Holtmarkers maar een zier veranderd zijn." 

Pastoor Hedel zweeg toen en schudde al maar het 
smalle grijze hoofd. 

Henk Bolaert was in die jaren opgegroeid, slank 
van gestalte, ernstig van gelaat. Hij bezocht, inwonend 
bij een zijner leraren, het gymnasium te Amsterdam. 
Doch in de vakanties was hij op den Ravenhorst bij 
zijn vader, die hem, als zij wandelden langs de oudbekende 
paden, van moeder vertelde en van de ge 

dezer streken. Henk verlangde naar de-schiedenis 
vrije dagen; hij dacht er altijd aan in de vervelingsuren 
der school. Hij verlangde naar het stille huis met 
de donkere zeventiend'eeuwse meubelen, naar de 
statige oprijlaan wier eenzame verte hem vage dromen 
gaf. En hij dacht ook aan Aarloo, het oude dorp, aan 
de gesprekken met boeren en dagloners, aan het 
lieflijk-bloejende tuintje der armste hut. 

Met den grijzen houtvester der Carthuse, Piet van 
Aken, reed hij vaak mee in de ouderwetse tilbury. 
Zij bezochten de dagloners van het Vier-end, die 
Van Aken huurde als er gekapt of gerooid moest 
worden voor een nieuwe ontginning. In „Van ouds 
het Postpaard" stalden zij en dronken er hun morgen 

Doch zij bleven er vaak uren zitten, wanneer-koffie. 
de Decemberbuien te hevig gierden door de hoge 


iepentoppen van den brink; met Tymen 't Hoen en 

Yzak Abelaar zaten zij er rond de kachel en lachten 

en luisterden. Boersink, dien zij niet lijden mochten, 

was meestal uit; de dertienjarige Aaltje bediende hen. 

Tymen 't Hoen wist veel zonderlinge oude ver


halen, waaraan hij door kleine varianten telkens nieuwe 

bekoring gaf. Hij geloofde in wat hij vertelde, als in de 

Onbevlekte Ontvangenis. Zijn grootvader had hem die 

verhalen gedaan, voor een halve eeuw. 

Henk bracht ze thuis, onder dessert, aan zijn vader 

over, Veel jaren later vond hij ze terug op losse 

blaadjes tussen de nagelaten papieren; de oude heer 

Bolaert had ze in korte notities bewaard, doch er 

wellicht ook zijn eigene kleine stijl-variaties inge


voegd. Bovendien waren bij elk verhaaltje de plaatsen 

opgetekend, waar hij parallelismen gevonden had. 

DE H. WILLEBRORD 

Toen de heilige Christenprediker Willebrord het 
altaar op den heuvel had omvergeworpen, keerde hij 
nog vele malen in deze streken weer om de liefde en 
den vrede van het Christendom te verkondigen onder 
de zwak-gelovige bevolking. Hij deed dit vaak met 
forse woorden, met ruwe beelden, aan het bedrijf zelf 
dier arme lieden ontleend. 

Eens sprak hij hen weer toe, voor de kapel van S. 
Thomas staande, en vergeleek de nog onbekeerden 
onder hen met wolven, de trouwe gelovigen met 
schapen. Een heidens priester, van verre hem aanhorend, 
begon bij die woorden honend te lachen. Het 
was een ongelukkig man die door de frankise soldaten 
met geweld van zijn offersteen gesleurd en daarbij 
aan neus en ogen verminkt was; hij had dezelfde 
schimpwoorden gebezigd tegen de vreemde indringers. 
Nu riep hij uit: 


Ha! zijn wij de wolven en gij de schapen Maar 
zie mij dan aan! Heeft ooit een schaap een wolf zo 
wreed gebetene. 

Doch de machtige apostel verstoorde zich niet en 
antwoordde: 

,,Zoals de herder sterke en waakzame honden 
heeft om de zwakke kudden te beschermen, zo heeft 
de Kerk van den enigen God haar moedige en trouwe 
beschermers. De schaapskooi dezer streken heeft Zij 
toevertrouwd aan een geweldigen onverschrokken 
waakhond, dat is het leger van den Christenkoning, 
wiens tanden, dat zijn de bijlen der krijgslieden, 
gindsen huilenden wolf zo fel hebben gebeten." 

Toornend is toen de heidense priester heengegaan, 
daar hij voelde dat de macht van den vreemdeling 
groter was dan de zijne. 

HET MIRAKEL DER S. THOMASRELIKWIE 

In den ouden heidentijd had de ruwe bevolking 
dezer wildernissen en heuvelhellingen zich met eenvoudig 
voedsel in 't leven gehouden, met rauwe 
wortelen en murw geslagen wild. Wel hadden zij 
later hun spijzen boven het vuur leren bereiden, maar 
eerst het Christendom bracht vruchtdragender bebouwing 
der akkers, milder voeding en een smake

-

lij ker bereidingskunst. Hierdoor werd het eertijds 
sterke gebit der dorpelingen verzwakt; er waren er die 
ineenkrompen onder een heftige pijn in den mond. 
Maar de Voorzienigheid bracht genezing voor een 
kwaal, waaraan Zij zelve enigermate schuld had. Een 
der opvolgers van den H. Willebrord schonk aan de 
gemeente een relikwie, door hem zelven medege 
nomen van een bedevaart naar het Heilige Land. Het 
was een kies van den H. Apostel Thomas, wier wonder~ 


dadige kracht de ziekten van het gebit door loutere 
aanraking van het nooit-geopende schrijn genas. Van 
heinde en verre kwamen de lijders en lijderessen tot 
de mirakuleuze relikwie; haar roem drong door tot ver 
in de heidenlanden. 

Te dien tijde reeds leden ook de volksstammen 
noordelijk van de meren aan ziekten van het gebit, 
hoewel zij de zegeningen der al-enige Kerk nog niet 
deelachtig waren. Hun koning, die in vele weken niet 
geslapen had door vlijmende kiespijn, vernam van 
een zijner vissers de wondere geneeskracht van den 
Christelij ken talisman. Doch begrijpend dat de 
frankise priester het heilige voorwerp hem niet tegen 
het ongedoopte hoofd zou willen leggen, besloot hij 
zich er meester van te maken met geweld. Zijn vloot 
voer zuidwaarts over de meren en het leger ontscheepte 
zich aan den oever der Holtmarke. Genade 

werden de dorpen verbrand; wild van smart-loos 
rende de heidense vorst zelf vooruit naar het gewijde 
oord op den heuvel en dwong den sidderenden 
Christenpriester tot opening van het schrijn der goddelijke 
gave. Een geweldige tand lag daar op den 
bodem, in gouden spang gevat. 

Doch nu ontstak de heiden in een woede, alsof hij 
door honderd duivelen bezeten ware. 

„Is dit de kies van uw heiligen Thomas!" riep hij 
grimlachend. „Zijn uw heiligen dan ossen, Christenhond^" 


De priester echter knielde in ontzetting . neer; hij 
begreep en loofde het goddelijk Mirakel dat de kies van 
den Heilige, om ontwijding te voorkomen, veranderd 
had in een ossentand. 

DE KLOKKEN VAN HET WOLMEERTJE 

De Spaanse vendels hadden lang rondgezworven 


over het geteisterde land der Holtmarke. Onze voor 

werden gekweld alsof zij allen ketters waren.-vaderen 
Maar voor menig verlangend deerntje was de komst 
der vreemde soldaten en der fraai-gedoste hoplieden 
een welkome verstrojing in haar eenzaam bestaan. 

Een maagdje uit Aarloo had zich, gelijk zovele, 
door de donkere ogen van een Spaansen vaandrig 
laten bekoren. Hij had haar weggeleid naar de stilte 
van het bos, onder belofte van eeuwige trouw; en 
avond na avond zagen zij elkander weer. Doch toen 
zij zwanger was, werd hij stroef en koel en zond haar 
terug naar de ouderlijke hut. 

Zij was treurig en vertoornd tegelijk; zij wilde zich 
wreken op den vreemdeling, dien zij zo schoon gevonden 
en aan haar hart geliefkoosd had, die haar nu 
verliet en wellicht met een andere in het ruisende 
graan of tegen een eenzamen woudheuvel lag. 

Te Merum wist zij een jood wonen, die vele geheime 
kunsten machtig was. Op een avond ging zij 
tot hem en vroeg om raad. Doch deze jood, een vermomde 
dienstknecht van den duivel, wilde haar 
slechts helpen als zij hem haar ziel afstond na den 
dood. En zo vol wanhoop was het arme kind, de boze 
drift had haar zinnen zo verward, dat zij niet meer 
wist wat zonde was. Zij dacht alleen aan wraak op 
den trouwelozen man. 

De jood schonk haar witten wijn en tezamen dronken 
zij. Toen het middernacht sloeg in den toren van 
Merum, legde hij op haren beker een kaart met 
harten-aas en gaf haar een scherpe naald om het hart 
in 't midden te doorsteken. Zij gehoorzaamde, zoals 
wij in den droom gehoorzamen. Drie rode bloeddruppels 
vielen in den wijn. Gillend vloog zij op, 
stiet den grijnzenden jood van zich af en vluchtte door 
den donkeren nacht. 

Toen zij Aarloo naderde, hijgend naar adem en met 


kloppenden boezem, luidden er klokken van verre, de 

bronzen klokjes der Sint-Thomaskapel. Zij begreep 

het niet, want zij wist dat er in den nacht niemand 

op den heuvel was. Doch op den brink gekomen zag 

zij een treurigen stoet de herberg verlaten. Hoplieden 

droegen een doden makker. Zij hoorde wat zij zeiden: 

„Bij den twaalfden slag viel hij dood neer! Zijn 

hart is doorstoken en wij zaten bijeen zonder twist!" 

In het toortslicht herkende zij het vale gelaat 
van haar minnaar. En nog treurden de klokjes, vermanend 
en dof. Toen scheen zij te ontwaken uit de 
verdwazing van den boze; met een angstkreet ijlde 
zij heen en stortte zich in het Wolmeertje, om het 
geween der klokken niet meer te horen. 

Maar wie zich nu nog te middernacht over het 
stille water buigt, kan het verre treuren der oude 
klokjes vernemen, dat zij heeft medegenomen, als 
een eeuwig zelfverwijt, in de diepte. 

4 

Op een avond in het begin der zomervakantie liepen 
de jonker en de houtvester buitenom van 't Vier-end 
naar de herberg terug. Het akkermaalshout, wild en 
ongesnoeid, overwelfde donker hun pad. De zoele 
lucht was vol verre gonzende geluiden; aan den 
horizont doofde langzaam de gele en groene glans 
boven het zwaar-deinende roggeveld. 

Zij stonden stil; er was geroepen, gegild, achter 
het hakhout, uit de verzwelgende donkerte van het 
graan. En zij luisterden; onderdrukt klonk het geroep 
opnieuw: 

„Nee, Klaas, nee, schei uit!" 

Het was een meisjesstem die lachte en dreigde, 
gevolgd door sussende woorden van een man. Smartelijk 
deed het Henk aan in den ruisenden vrede van 
den zomernacht. 


„Wat is dat, Van Aken' Moeten we niet helpenc. 

vroeg hij, ietwat hees. 

Jonker,” antwoordde de houtvester onverschillig, 

,,ze kunnen 't alleen wel af. Wat doen ze ook in de 

kou! Maar -?,e willen niet anders.... Binnen de 

negen maanden zijn ze getrouwd!" 

V. DE KIP MET DE GOUDEN EIEREN 
I
I
N EEN SCHEMERING VAN NOVEMBER ZAT 
Jacob Grave aan een greppeirand te tekenen. Hij 
wies de waterverven in brede plekken over het ruige 
papier. In koortsige haast arbeidde hij, want de 
duisternis viel onverwacht snel onder de ontstui 
mige wolken uit het noord-west. Zij stuwden op uit 
den roden horizont, achter de iepentoppen van Aarloo. 

Hij zat hier aan den zoom van heide en veenland; tus 
sen zandige heuveltjes blonken drassige laagten; hoge, 
schrale populieren wuifden over een oude hut. Grave 
huiverde, nu hij den wind hoorde treuren door de 
bladerloze berkjes. De avond was kil; er woejen 
regendroppels nu-en-dan en de erika glinsterde 
vochtig. Somber als deze schemering zag hij het werk 
onder zijn handen worden: de eenzame hut met het 
scheef-gezakte rieten dak, de oud-groene luiken, de 
plassen der karresporen, de zwarte naaktheid der 
verwaaide bomen in de aanstormende wildheid der 
buien. 

Zijn hand werd moe, zijn hoofd gloeide en hij 
voelde opeens de klamme kilte van den grond door 
zijn lichaam stijgen. Even sloot hij de ogen en dacht 
aan thuis. Toen stond hij langzaam op en pakte 
ordeloos zijn gerei bijeen. 

Hij was bleek en zijn ogen schitterden toen hij, na 
een half uur, binnenkwam. Hij ijlde dien nacht en 


ging rechtop Zitten, sprekend van zijn onvoltooide 
tekening, van den wind dien hij schilderen wilde, van 
de tranen der wolken, van het gezucht der bomen. 
De arts vreesde een ontsteking der longen. 

In het begin van de volgende week lag Grave 
rustiger; urenlang hield hij de hand van zijn vrouw 
vast en mijmerde stil. Soms kwam De Bie even met 
een groet; soms kwamen de beide kinderen fluisterend 
binnen. Doch het liefst lag hij maar eenzaam te 
dromen van vroeger, van de eerste wandeling langs 
den heuvelrand, toen hij met zijn vriend deze wereld 
vol oude en zuivere schoonheid ontdekte. Wat had 
het leven hem sedert gebracht' Een zorgende vrouw, 
die al zijn dagen met liefde vervulde; twe kinderen, 
in wie hij de lente zelve strelen kon; en een roem van 
kunstenaar,,.., maar ach, waarmede verdiendc Hij 
had gearbeid van den dageraad tot den avondschemer, 
en als hij terugzag over die helden en akkers, die 
boslaantjes en eenzame kudden, wat was zijn leven 
anders dan dromen geweest, blonde en grijze dromen 
van tederheid in het vredige landschap, tussen de 
oude hoeven, met de zwijgende herders.,.. Het waren 
geen daden van dramatise grootheid, zoals Rembrandt 
had voibracht, of Ruysdael, of Michel-Angelo 

Maar toch, terwijl hij de ontroering van zijn arbeid 
in het schone land opnieuw onderging, kwam een 
glimlach van geluk op zijn gelaat, want ook het tedere 
licht van den blonden droom was groot van pracht; 
hij hervoelde de zuiverheid van zijn streven; hij ervoer 
weer de verrukking om de schoonheid zijner scheppingen, 
den trots dat hij het lieflijk oord aan de wereld 
had geopenbaard, zoals anderen de zee hadden gegeven, 
de steden, de rivieren: den profetisen trots van 
den kunstenaar. Was de wereld er niet om hen, de 
scheppers, de verbeelders der schoonheid, de zieners 
van het licht in de wolken en over de aarde + 

De Ondergang van het Dorp. 4.49 


Zo lag hij een week lang rustig starend of met ge-


sloten ogen als slapend. Zijn vrouw en zijn vriend 

dachten aan tekenen van herstel. Doch de arts bleef 

ernstig en strak. Een nacht van schrikkelijk ijlen 

kwam; den morgen daarop lag de geliefde man wit en 

roerloos. 

Zijn dood wekte geen wijd gerucht door het land; 
alleen enkele honderden stille mensen zagen even 
voor zich en dachten aan zilverige heiden en donker 
sparrenwoud. 

Op den kerkhof buiten de muren van Rantfoort 
werd hij begraven. Achter de kist, in den novemberregen, 
ging De Bie met den kunsthandelaar en een 
broeder van den dode. Dan volgden enkele schilders 
uit Amsterdam en Den Haag. Vele bloejende kransen 
lagen op de natte aarde rond den donkeren kuil, Er 
werd niet gesproken. 

En in Aarloo zwierf Arthur de Bie in de nu komende 
maanden eenzamer rond; de sfeer zijner binnen 
werd duisterder. Angstig trok hij zich terug in-huizen 
zijn stil tehuis, in den strengen troost van zijn arbeid. 

Want ieder jaar kwam een groter aantal vreemdelingen 
naar Aarloo. 

Grave was beroemd geworden door de Holtmarkse 
heidevelden, door de berkelaantjes en herfstelij ke 
weidezomen. Zijn schilderijen en aquarellen werden 
in tijdschriften gereproduceerd, op tegels en fluwelen 
kussens nageschilderd. Zijn werk was populair tot 
in de kringen van kostschoolmeisjes, die de tegels 
kopiëerden op haar tekenles. 

In Amerika verdrievoudigden de prijzen zijner wer 

schilderessen en schilders fluisterden met vrome-ken; 
verering over het land van Jacob Grave, dat hun 
legendaries scheen, daar verre in de oude wereld, 


tussen oer-mensen en woningen als holen van 

vroeger eeuw. De drie eerste kunstenaressen, terug in 

New-York en Boston, hielden intieme causeriën op 

de middagtea's, exposeerden hare studies en schetsen. 

En jongeren en ouderen voelden het: daarginds, op de 

heiden, in de stulpen, zouden zij het licht vinden 

dat zij allen zochten, zou hun penseel vanzelf in 

diepe en warme verven zich drenken. 

Zij reisden in groepen, begeleid door een professor, 

naar Europa, naar Aarloo. En met schilderkist of 

portefeuille dwaalden zij over de zandpaden van het 

Vier-end, in landelijke gewaden, luchtig en vrij. 

Dirk Boersink verhoogde den logiesprijs, huurde 
een chefkok voor de zomermaanden en twe kelners 
die Engels spraken. Een paar Duitse artiesten kwamen, 
Israëlieten die 'Zandvoort reeds te vulgair vonden. 

Uit de steden reed de Holtmarkse stoomtram al 
voller zomerwagens op den brink. De herbergiers vertimmerden 
hun zolders met kleine vertrekjes, bouwden 
veranda's en serres uit. En jaar na jaar werden de 
boeren slimmer, de optrekjes talrijker, de prijzen hoger. 

Boersink verkocht zijn gronden duur. Er kwamen 
aannemers en architekten uit Amsterdam; een groot 
pension groeide midden op den eng; villa's verrezen, 
te bevragen bij Boersink, in steedsen stijl, doch ook 
kleine landhuisjes voor schilders en dichters. 

Een nieuwe bevolking was gekomen, in de twe jaren 
na Grave's dood. Het waren kunstenaars en kunstnijveren, 
simpele vereerders van kunst en dichterlijke 
minnenden van de landelijke eenzaamheid, strevenden 
naar een reiner samenleving volgens vegetaries en 
kommunisties beginsel. Dr. Sermans, de anarchistiesidealistise 
geleerde, betrok met zijn gezin een villa 
aan den weg naar Nierode, ruim en luchtig, met rode 
pannen. Dor en zonnig lag de tuin nog, omplant met 
eikenhout. Nader aan den heidezoom, onder de 


dennen die de bijl van Boersink's houthakkers had 
gespaard, woonde Frits Oldewey in een vierkant 
huisje, met kleine vensters, onder rieten dak; hij 
batikte er in zijn atelier, van hout uitgebouwd in den 
tuin, kostbare stoffen voor reformkostuums, boek 
banden, kamerschermen, teacosys, kussens, blouses. 
Hij leefde, hoewel getrouwd, als een asceet. Aan zijn 
tuin grensde het erf der dichteres Lientje de Meeuw; 
zij woonde er met haar vriendin, de textiel-kunste 
nares Rie Bolkers, De jonge symbolist Nico Beukel 
arbeidde eenzaam in zijn kleine hut, dieper de heide 
in. Maar ver in afzondering, in de richting van Merum, 
stak het rode dak van Dr, Sjoerd Lankema, natuurarts, 
boven het akkermaaishout uit. 

Zij waren allen mannen en vrouwen van veelzijdige 
ontwikkeling; zij hadden niet, gelijk Boersink, 
gelijk de pensionhoudster, een architekt laten bouwen; 
zelf hadden zij den aannemer hun plannen voorgelegd, 
zodat elk huisje het eigen persoonlijk karakter droeg 
van den sierkunstenaar, den geleerde, den schilder, 
de dichteres. Doch alle hadden deze woningen gemeen 
het rustiek-onbezorgde, het luchtige, het vrij-zijn van 
elke stijl-traditie. 

De vreemde schilders, Amerikanen meest, weinige 
Duitsers, bouwden hier-en-daar houten ateliers in 
de boerentuintjes, tussen de armelijke hoeven van 't 
Vier-end. Het waren kubusvormige gevaarten, met 
één reusachtig raam op het noorden. Onbekommerd 
om uiterlijke harmonie hadden de kunstenaars het 
laten optrekken door den dorps-timmerman. Zij waren 
onverschillig voor bouwkunstige overwegingen; zij 
wilden schilderen, zij wilden leven en arbeiden te 
midden der schoonheid die zij, er ronddolend om een 
onderwerp te zoeken, reeds in verf zich droomden, 
breed van penseelstreek of uitvoerig nagelijnd of 
stralend-gepointilleerd. 


Er vielen enkele oude hoeven van 't Vier-end onder 
den moker; nieuwe wevershuisjes werden er gebouwd, 
straatsgewijze, onder één dak; talrij ker ateliers verrezen 
voor de kunstenaars van over den oceaan, 

KI-I^ 


Dirk Boersink zag den bloei van Aarloo in profeties 
gezicht. 

Hij begreep dat de schoonheid dezer streken van 
nog te bijzonderen aard was om de menigten die hij 
droomde, die hij lokken wilde, tekunnen bekoren. Er 
moest worden gearbeid op andere, grootser wijze. 

Toen, op een Januari-avond in de vergaderzaal van 
Het Postpaard, stichtte hij de Vereniging tot bevordering 
van het Vreemdelingenverkeer en tot Verfrajing 

der Hoitmarke. De notabelen van Aarloo en Nierode 
traden toe als lid: burgemeester Vetkamp, Yzak 
Abelaar, Tymen 't Hoen, de notaris, de drie kroegbazen, 
de dorpstimmerman, Ds. Stoel van Nierode, de 
jonge kapelaan Everts van Aarloo; een enkele slechts 
uit Rantfoort: Bram Oerman, rotswerker en tuinarchitekt, 
in wien Boersink een sympathieken medewerker 
begroette. Want reeds op de eerste bijeenkomst, bij de eerste woorden, had hij gevoeld dat dezeman 
door het streven naar een zelfde doel was bezield: 
den bloei der Hoitmarke. Zij beiden, Boersink als 
voorzitter, Oerman als sekretaris-penningmeester der 
jonge vereniging, zouden de plannen vormen en uitvoeren 
ter verhoging van Aarloo's, Rantfoort's, 
Nierode's aantrekkelijkheid. Zij zouden de plaatsing 
bespreken van geriefelijke banken op de bekende 
uitzichtspunten langs den heuveirand van den eng, 
op de brinken der dorpen, in het plantsoen der stad. 
Zij zouden zorgen voor sierlijke wegwijzers, voor 
reklameborden die de schoonheid der Hoitmarke meer 
bekend maakten. Rots-, hout-en ijzer-industrie zou



den kunnen wedijveren in de beoefening van goeden 
smaak. 
Den dag na de stichtingsbijeenkomst vertrok Boersink 
met Oerman naar Amsterdam. 

Zij vertoefden lang ten huize van Alfred Zur Mond. 
Zur Mond, goedhartig, ondernemend, geestdriftig man, 
ietwat grijs reeds met jeugdig gelaat, ijdel, joviaal, 
hoorde meer dan twe uren de beide heren aan. Doch 
het resultaat, vooral van Boersink's overredingskracht, 
was belangrijk. Zur Mond zou kapitaal geven tot 
aankoop van bosgronden aan den straatweg, halver 
wege Aarloo en Rantfoort; Boersink zou de exploitatie 
leiden, doch in naamloze vennootschap, daar de bespfokenrreinen, 
grenzend aan het landgoed Den

te 
Ravenhorst, door de erfgerechtigden der Holtmarke aan 
de gemeenten Rantfoort, Nierode, Aarloo en Merum 
werden betwist en Boersink met de oude Aarloojers 
liefst in goede verhouding bleef. Een groot restaurant 
met terrassen, vijver en rotswerken zou verrijzen aan 
de entrée van een villa-park; en brede wegen zouden 
den nieuwen aanleg doorkronkelen. Aan Oerman 
werden de ontwerpen toevertrouwd. Te zijnen huize 
moest ook, om de aandacht van Boersink af te leiden, 
het kantoor der vennootschap worden gevestigd. Zur 
Mond zou, bij zijn broeder den bankier, voor de 
plaatsing van de overige aandelen zorgen. 

De naamloze vennootschap ,Het Hoitpark" verkreeg, 
na luttele weken, de Koninklijke goedkeuring. 
Toen bezocht Boersink de burgemeesters der vier be 
langhebbende gemeenten, daar hij wist dat zij als 
vertegenwoordigers van Stad en Lande de gemene 
gronden beheerden. 

Die van Rantfoort, Nierode en Merum, zeiven geen 
erfgerechtigde Hoitmarkers, bovendien vijandIg aan 
de oudeeuwse traditie van gemeenschappelijk bezit, 
beloofden hun medewerking tot den verkoop. Burge 


meester Vetkamp, hoewel zelf erfgerechtigde, was, 
onder een half dozijn brandewijntjes met suiker, 
spoedig van de noodzakelijkheid overtuigd. En echter 
werd hij somber, als hij, in een opschittering van 
helderheid, aan den tegenstand der oude Aarloojers 
dacht. De fiere erfgerechtigde streed in hem met den 
ambtenaar, met het hoofd ener gemeente die onder den 
dageraad van haar bloei stond. 

In de dorpen waren heftige gesprekken over de 
onwettigheid der burgemeesterlij ke daad: het was 
geen gemeentegrond die verkocht werd; het was onvervreemdbaar 
eigendom van de erfgerechtigden van Aarloo, 
Nierode, Merum en Rantfoort. De lieden vloekten 
en vergaderden, dreigden en scholden. Doch Boersink, 
het hoofd schuddend als zij hem ervan spraken, arbeidde 
stil en rustig voort; de verkoop van bosgronden, 
ten noorden begrensd door het landgoed Den Ravenhorst, 
ten zuiden door den eng van Aarloo, ten oosten 
door dien van Nierode, ten westen door straatweg en 
heide, werd verkregen en door de Staten goedgekeurd. 

Boersink en Oerman klonken met den notaris, mede 

Vereniging. Een landmeter kwam-bestuurslid der 
met zijn helpers; door rode paaltjes werd het terrein 
getekend. 

Vreemde houthakkers, door Oerman ontboden, 
legerden zich in het hoge woud. De erf gerechtigden 
wisten het; zij hadden nacht en dag elkander afgewisseld 
bij den ingang der oude boswegen. Nu ver 

zij het werk op akkers en erven; zij kwamen in-lieten 
benden aan, grommend en mismoedig, om te zien of 
het waarheid ging worden dat hun laatste bosgronden 
door uitheemse handen werden verwoest. 
Slechts heiden en weiden zouden hun nog resten. 

Harmen Bakker sprak tot enkelen der oudsten; 
en zij gingen naar Rantfoort, waar de grijze advokaat 
Meermans, zelf erfgerechtigde, een deftig huis be



woonde. De oude mannen, de een geleerd en scherp


zinnig, de anderen onwetend doch sluw door een 

eeuwenoude rechtsovertuiging die onbedwingbaar in 

hen leefde, zij Zaten lang bijeen in bedaarde overweging. 

,,Wij moeten samenkomen, wij allen, erfgerechtig


den," sprak mr. Meermans; ,,wij moeten ons door 

eendrachtigheid sterk maken om onze oude rechten 

te verdedigen tegen onwetende en roofzuchtige lieden." 

.Zij kwamen bijeen, de rijken en de armen, driehonderd 
in getal, op een herfstdag aan den bosrand 
bij de heide van Nierode. Elbert Meulenaar sprak de 
mannen toe, in korte zinnen, klaar en stoer, hen opwekkend 
tot den strijd voor rechten welke zij van het 
voorgeslacht hadden geërfd en moesten bewaren voor 
de nakomelingschap. De tachtigjarige grijsaard, mr. 
Meermans, deed voor die ongeoefende hersenen het 
histories beeld hunner rechten leven en zij zagen het, 
zij begrepen het met de helderheid der overtuiging, 
met de ruwe geloofskracht ener oude traditie. 

Zij vergaderden hier, gelijk tot voor vijf eeuwen 
hun vaderen hadden vergaderd. Zij voelden zich, ook 
de schamelste dagloners van het Vier-end, als uitverkorenen, 
doch verdrukten, als adellijken, doch miskenden. 
Zij zagen dat in die vijf eeuwen, sinds zij 
niet meer waren saamge komen, het bestuur der vier 
gemeenten slechts gehandeld had voor hen, de enige 
gerechtigden tot het gebruik der gemene heiden, 
weiden en bossen der Holtmarke. Doch nu, sinds 
kort, waren de tijden veranderd. Van buiten waren 
vreemdelingen gekomen, onbemerkt, onverdacht, die 
zich gevestigd hadden in hun dorpen, die zelfs met hun 
dochters waren gehuwd. De timmerman, de smid waren 
geen oude Holtmarkers; de machtige Boersink was 
het niet; de burgers waren het niet: noch de schilders, 
noch de pensionhoudsters, noch de notaris, noch de 
beambten en werklieden der trammaatschappij. En 


toch, die allen waren gemeentenaren geworden en 

ook van hen waren de burgemeesters thans de ver


tegenwoordigers; ook voor deze indringers was het 

voordeel, zo de gemeentegrond die, volgens oude 

schaarbrieven, ten eeuwigen dage ongedeeld moest 

blijven, werd verkocht. De vergaderde mannen zagen 

dit onrecht als een schending van gewijde tradities, 

als een hoon aan de nagedachtenis hunner erflaters, 

aan hun eigen adeldom. 

Zij stichtten daar, op de heide aan den woudzoom, 

een partij, om de oude rechten te verdedigen tegen 

de eigenmachtigheid der burgemeesters, die door de 

hoge Regering de enige stemgerechtigden van Stad 

en Lande waren verklaard en zich aldus waanden. 

Intussen vielen de heerlijke beuken, de hoge knoes


tige eiken. Doch enkele morgens achtereen zagen de 

houthakkers de gevelde bomen ontvoerd en verse 

karresporen in den woudgrond. 

De burgemeester van Aarloo begreep het, haalde 
de schouders op bij den toorn van dien uit Nierode 
en dronk zijn dagelij kse zes brandewijntjes, hoewel 
met zorg en onrust. Die van Nierode vroeg rij ksveld 
wacht en ging met twe mannen op een nacht langs 
de erven van Aarloo . Naast de hoeven van den ouden 
Meulenaar, van Harmen Bakker, achter de bakkerij 
van Lammert Tuinder, op de erven van vele anderen 
vonden zij zware stammen. 

De vreemde burgemeester verheugde zich. Hij was 
jong en ijverig, eerzuchtig en streng; hij wilde het 
oude en vergeten land tot nieuwen bloei brengen, 
al zou hij met geweld die dwaze en middeleeuwse gebruiken 
moeten ontwortelen, al zou hij de ziel van 
dit volk wonden tot haat. Hij had eerbied gekregen 
voor den eenvoudigen Boersink, voor den kunstvollen 
Oerman, praktise volksmannen met verren blik; 
met hen kon hij arbeiden aan de ontginning dezer 


wildernissen, aan de beschaving met al haar weIdaden 
van licht en verkeer, van villa's en brede 
wegen. 

In dien nacht klopte hij aan de lage deurtjes bij de 
slaapsteden. De boeren en vrouwen schoten verschrikt 
op uit het stille donker; zij openden voorzichtig en 
riepen wie daar stond., . . . En overal, met bars geluid, 
vroeg hij van waar de bomen kwamen. De meesten 
bekenden; enkele listigen ontweken een antwoord, 
zeggend dat het hün hout was, dat zij geen dieven 
waren en niemand verantwoording schuldig. 

De veldwachters noteerden op elk erf den voorraad 
hout. Na enkele maanden kwamen dagvaardingen; 
het geding begon tegen veertien boeren van Nierode 
en Aarloo, beschuldigd van houtdieverij uit de 
bossen der naamloze vennootschap ,,Het Hoitpark". 
De grijze mr. Meermans en twe jonge advokaten ver 
dedigden de rechten van het oude Aarloose volk, De 
traditie werd aangeroepen; de bewijzen voor de burge 
meesterlijke bevoegdheid gevraagd; doch de rechters 
beriepen zich op het ontbreken van wettig eigendomsbewijs 
der erfgerechtigden; zij oordeelden het vervoer 
der bomen diefstal en de trotse boeren werden als 
misdadigers ten kerker verwezen, ondanks de wel 
sprekendheid der advokaten en de heftige artikelen 
van menig dagblad. 

Boersink en Oerman schudden elkander geruststellend 
de hand; zij zouden bereiken wat zij wensten: 
de vernieuwing van dit land door hunnen arbeid. 
En aan den burgemeester van Nierode zonden zij een 
gelukwens. Zelfs de hoge landsregering uitte hare 
goedkeuring van de daden der vier burgemeesters die 
de ekonomise ontwikkeling der Holtmarke bevorder 
den door den verkoop van nutteloos neerliggende 
gronden. Doch onder de boeren smeulde, na den 
schrik en de woede over de veroordeling, een gewel 


dig wrokkende haat tegen den burgemeester van 

Nierode. 

De aanleg van het woudpark vorderde. Het onge


breidelde woud verdween; het park werd geboren uit 

de wildernis. Door de oudste en donkerste gedeelten 

werden brede grindwegen gebaand, met jonge blader 

boompjes langs de wandelpaden terzijde. De-loze 
zomerhemel, op de felle dagen die nu kwamen, laaide 
er verblindend. Dicht bij den straatweg, achter de 
entrée, stond het nieuwe restaurant, met wit terras 
aan den cementen vijver, door Bram Oerman met 
rustieke rotspartijen omgeven. Doch aan den drie 

Wilhelmina-laan en Oranje-Nassau-allée-sprong van 
had hij zijn kunstenaarsfantasie vrij laten gaan in een 
schepping, waarheen familie en vrienden werden gevoerd 
met een lach van stillen trots. 't Was het sieraad 
der jonge lanen. Een zware rotsgroep, op haar hoogste 
punten zich meer dan twe meter verheffend, omgaf 
den rand van het bos over een verre lengte; het waren 
grote blokken, uit gaas en cement gebouwd, in verweringskleuren 
beschilderd, geheel in den stijl van de 
Drentse hunebedden, van den dolmin aan De Vuursche, 
van den eenzangen steen op den S. Thomasheuvel, 
doch hier prij kend met siervarens en hanggeraniums 
tussen de voegen. Aaltje Boersink speelde 
er met de kinderen van Oerman; zij beklommen de 
rustieke treden en verbeeldden zich een geweldig bergland, 
als zij op het voetpad boven langs de rotsblokken 
draafden. En zij verwonderden zich vaak over den 
geheimzinnigen hollen klank der reusachtige stenen, 
wanneer zij er tegen stieten of er op stampten, hetgeen 
door Oerman verboden was. 

Het volgend voorjaar verbouwde Boersink opnieuw 
zijn hotel, daar de aanvragen om logies uit Amerika 
steeds talrijker werden. De oude dorpse gelagkamer 
met buffet en biljart bleef ook nu onveranderd; hij 


had meer en meer begrepen dat het gele lage vertrek 
een attraktie was voor de vreemden; hij had er een 
friese klok gehangen, een antiek pijpenrek, een paar 
vergeelde gravures uit ,,Den tegenwoordigen Staat"; 
hij had er oude komforen neergezet en tinnen asbakjes. 
De Amerikanen waren verrukt en kochten 
van hem tegen dubbelen prijs, zeker van de echtheid, 
zodat zijn vrouw zorgde enigen voorraad te hebben 
in de kast der woonkamer. Doch een ruime moderne 
aanbouw, in gladde rode baksteen met witte zandsteen 
afgewisseld, verrees op het belendend terrein, waar 
Boersink de laatste rietgedekte huisjes van den brink 
had laten afbreken. Over de ganse lengte openden, 
langs de nieuwe slaapvertrekken, luchtige balkons, 
boven veranda's die aan eetzaal en koncertzaal grensden. 
Op het zinken dak stond in reuzenletters, a jour 
in ijzer bewerkt, ,,Hotel Boersink". En tafeltjes en 
stoelen waren overal op het terras, onder schaduwloze 
kastanjeboompjes. 

Een der kroegbazen, na een erfenis van zijn schoonmoeder, 
trachtte Boersink te volgen; hij moderniseerde 
de boerse herberg, sloopte een schuur, ruimde 
den mesthoop op, stichtte een tuintje ,,Lommerlust", 
met ijzeren stoelen en tafeltjes, een fietsrek, twe 
automaten en een gramofoon. Aan de boompjes wer 
den annonces gespij kerd voor limonades, advokaat 
en bier. 

Daar kwamen, op Zondagmiddagen, de jonge Aarloojers 
met hun meisjes Zitten lachen en drinken. Zij 
waren geen boeren en boerinnetjes meer, zoals hun 
vaders en moeders; zij waren heren met Zwarte dop 
hoedjes, juifrouwen met steedse japonnen. Ook hun 
huizen immers waren veranderd; zij leefden in een 
tijd van vooruitgang en bloei... De hovenierszoon 
die de tuinen van enige schilders verzorgde had een 
bloemenwinkeltje gebouwd; ,,Flora" stond in er 

6o 


rankende letters op het spiegelgias. Een grote hoeve, 
onder wier heuvelig mosgroen dak De Bie het sche 
merlicht der oude ruitjes, de raadselvolle duisternis 
van deel en koestal had trachten te doorgronden, was 
gesloopt, onbewoonbaar verklaard door burgemeester 
Vetkamp, op Boersinkts advies, Een zindelijk straatje 
stond er nu, met spiegeiruiten in moorsen haifboog 
ijzeren balken, konstruktief zichtbaar gebleven, stijlvol 
beeldhouwwerk, verglaasde siersteen. Er was een 
sigarenhandel, filiaal uit Rantfoort; er was een. lunch 
room, filiaal van Lammert Tuinder; er was een coiffeurszaak 
van den barbierszoon. En ook op de akkers 
achter Boersink, van verarmde landbouwers gekocht, 
werd gegraven, gemetseld, getimmerd, geverfd aan 
een nieuwe straat, huis aan huis, twe rechte rijen. De 
dochters van den timmerman vestigden zich in een 
manufakturenaak, waar de vreemdelingen imitatie 
boerendoekjes kochten; de nicht van kapelaan Everts 
schikte haar religieuse artikelen voor het rechter-, 
haar toiletsponsen, zepen, prentbriefkaarten voor het 
linkerraam; de zoon van den dorpssmid repareerde er 
fietsen, droomde van een auto-garage. 

De jongere dorpelingen zagen den bloei van Aarloo 
naderen; zij voelden zich stedelingen; zij dachten 
meelijdend aan hun boerse ouders. 

Doch ook de ouderen voelden de grootheid van den 
nieuwen tijd, toen, achter den Sint-Thomasheuvel, 
Franciskaner Zusters een groot gasthuis stichtten. De 
simpele versieringloze muren hieven het donkere 
pannendak ver boven de linden en den ouden eik 
van den kerkhof. De schrale heide rondom werd ontgonnen; 
oude grafheuveitjes werden omgespit, urnen 
tot scherven geslagen; en zonnige paden kronkelden 
er tussen jonge gazons en bosschages. 

Bram Oerman was blijde; hij zag de toekomst 
schoner dan ooit. Want een vroom werk was hem 


opgedragen, daar hij bij de aanbesteding de laagste 
inschrijver was en niet behoorde tot een paganistise 
gezindte. Achter in den -gasthuistuin arbeidden zijn 
knechts aan een nabootsing, op kleiner schaal, van de 
wonderdadige Lourdesgrot. Zij schilderden het gedroogde 
cement in natuurlijke rots kleuren, grauw 
en groen, en plantten lieflijke sierbloemen langs 
den voet. 

Intussen was Boersink's geest rusteloos werkzaam. 
Reeds had hij veel bereikt; de modderoevers van het 
Wolmeertje waren bijgegraven en geschoeid; sierlijk 
geschilderde banken met émailplaatjes der Vereniging, 
duidelijke ijzeren handwijzers waren op de belang 

punten geplaatst en verhoogden het bescha--rijkste 
vingscachet van het landschap. Doch de villaterreinen 
van het Holtpark wachtten kopers; de wereld moest 
Aarloo en Nierode kennen, moest weten welk een 
oord daar voor haar openlag. Hij schreef een .Wandelgids 
voor de Rohmarke"; de Vereniging gaf het 
boekje uit, geïllustreerd, op glanzig kunstdrukpapier. 
Een histories overzicht, waarbij de notaris had geholpen, 
leidde in tot een nadere aesthetise en industriële 
beschouwing van Rantfoort, Aarloo, Nierode, 
Merum en zelfs Niezel. Advertenties van alle neringdoenden 
dezer gemeenten wisselden die regelen af. 

De meeste zorg had Boersink besteed aan de beschrijving 
van het Holtpark; de zinko's dier brede 
groots-aangelegde wegen, dier rustieke kunstrotsmassa's, 
waren het aanlokkendst voor den bouwterrein 
zoekenden forens. 

Hij schreef: 

„Na eene wandeling door het park, waar ge menig 
fraai punt zult ontdekken dat als het ware uitnoodigt 
om U daar eene woning te doen bouwen; inlichtingen 
worden U ten kantore der N.v., bij den Heer A. Oerman 
te Rantfoort, gaarne verstrekt. 

6: 

„Nu en dan kunt ge het Park verlaten om te genieten 
van het prachtige vergezicht op de Nieroder 
en Merummer heide met den Chineeschen toren van 
Paviljoen Boersink in 't verschiet; in het Restaurant 
„Holzpark” kunt ge kalm uitrusten, ge vindt daar 
eene uitstekende keuken, zoowel voor de restaurant 
en lunch als diner en souper. 

„Hebt ge eenen Zondagmiddag uitgekozen om Uw 
uitstapje te maken, ge kunt wellicht Uwe wandeling 
zoo inrichten, dat gij df van de matinée af soirée op 
Holtpark kunt profiteeren, in ieder geval verzuimt ge 
niet zoolang te blijven dat ge gelegenheid hebt de 
fontaine lumineuse te zien werken. Deze levert op 
deze plaats in het bosch beslist een zeer interessant 
en tooverachtig schouwspel op, vooral wanneer ge het 
treft, dat de omgeving tevens niet bengaalsch vuur 
en magnesiumkaarsen wordt verlicht. 

„Wellicht zult gij U eene gezonde villa doen 
bouwen aan de volgens teekening van den Heer 

A. Oerman fraai aangelegen rijwegen van het Holtpark, 
waar ge te midden van woest natuurschoon en 
kunstvolle rotspartijen van de beslomme ing van 
handel en studie kunt uitrusten en nieuwe levenskracht 
inademen uit de heilzame dennengeur. Gij treft hier 
te zamen hetgeen ge nergens elders vereenigd vindt, 
eene ongerepte natuur en al de gemakken van het 
moderne leven: electrische lichtkracht, waterleiding 
en een geriefelijk verkeersmiddel: de Holtmarksche 
Stoomtram," 
Nu gingen de bouwpercelen talrijker van de hand; 
het geboomte werd al ijler; vijftien nieuwe landhuizen 
verrezen aan de Prins Hendriklaan en het rondpoint-
Bilderdij k. 

En weer speurde Boersink naar nieuwe bouwgron



den, Een tuinstad moest er groejen die al de oude 
dorre heiden der Holtmarke met brede avenues zou 
omspannen. Hij wilde wagen wat hem in Aarloo door 
den notaris, in Rantfoort door Oerman ontraden 
werd: den landheer van den Ravenhorst klinkende 
munt bieden voor zijn doelloze, renteloze bossen. 

Op een zomermorgen, een jaar na de verschijning 
van zijn wandelgids, fietste hij met een exemplaar bij 
zich naar het antieke landhuis en vroeg Jhr. Jan 
Bolaert te spreken. Hij had zijn kaartje afgegeven en 
werd in de boekerij gelaten. 

Nog hield, toen Boersink plaats nam, de grijze edelman 
glimlachend den blik op het kaartje gericht. 
Plotseling waren hem, bij den naam van zijn bezoeker, 
oude beelden verrezen en het aanschouwen van den 
snellen droom der jaren had hem even de ogen doen 
sluiten in een korte huivering. Hij zag de eenzame 
dorpen weer, de stille zandwegen langs de bemoste 
hoeven. Hij herinnerde zich de onlochenbare voortekenen 
der verwording: den trein langs Rantfoort, 
de eerste optrekjes der renteniers, de beide jonge 
schilders die hij op zijn wandeiritten zag, arbeidend 
aan den heizoom of tussen de bloemen der boerentuintjes, 
de kunstenaars die de schoonheid der dingen 
als louter schoonheid zagen, niet meer als noodwendige 
delen van een bloejend levensgeheel. Hij dacht aan 
de stoomtram, aan de gevallen sparren, aan den onbe 
kenden plebejer die uit de grauwe massa der stad was 
opgestaan en de eeuwenoude schoonheid dezer streek 
onherroepelijk doodde, den man die nu voor hem Zat. 
Doch hij wist dat die man gestuwd werd en niet an 
ders kon en hij glimlachte om zijn eigen machteloosweerstrevende 
melankolie. 

Zo zag hij op naar het brede gelaat van Boersink 
en vroeg met zachte stem naar het doel van zijn komst. 
Boersink reikte hem de rood-gekafte brochure over 


en, verlegen rondziend naar de bokenreeksen der 
hoge wanden, begon hij te spreken van het Hoitpark, 
schepping vanrman en van hem-zelven, van den

Oe 

naderenden bloei der Hoitmarkse dorpen, van het 

gezonde, opwekkende natuurleven in woningen tussen 

de eertijds vergeten bossen. Toen, moediger geworden 

onder het opzeggen dier zinnen, dorst hij zijn verzoek 

te doen om meer gronden, om een deel van het woud 

op den Ravenhorst. 

Hij zweeg en zag den grijsaard strak aan, doch 
begreep niet waarom een glimlach ging over dat 
vreemde oude gelaat. Jhr. Bolaert bladerde in het 
boekje; hij zag de prentjes van villas aan de brede 
kale lanen, waar hij sinds zijn jeugd het donkere 
stille woud had gekend; hij las de annonces van land 
huizen in de ongerepte natuur... Toen antwoordde 
hij: 

,,Meneer Boersink, ik dank u voor uw wandelgids, 
ik zie daar historise en andere mededelingen die mij 
zeker zullen interesseren en amuseren. ik mag die 
dingen wel. Staat er de geschiedenis van de hen met 
de gouden eieren ook ins'" 

Boersink kreeg hoop en lachte: 
,,Alles staat er in, meneer Bolaert, alles uit de hele 
Holtrnarke. Uw buiteplaas ook." 
Dus u hebt al gehoord van die hen" vroeg de 
landheer opnieuw. 
Doch Boersink, ernstig weer, herinnerde zich de 
hen niet. Bolaert bood hem een sigaar en hernam: 

,,O, Ik meende, bij het doorbladeren, er toch iets 
van te zien... 't Is een kurieuze historie, meneer 
Boersink, voorgevallen op het Vier-end te Aarloo, naar 
men zegt. U kent het Vier-end Daar woonde, misschien 
wel duizend jaar geleden, een arme dagloners 
vrouw die in een strengen winter een verschijning 
had van den Heiligen Thomas, den patroon dezer 

De Ondergang van het Dorp. 5.

 65 


streek. U bent immers katholiek, meneer Boersink" 
Nu lachte hij breed uit en streek de hand rond de 
gladde kin, 
,,Ik doe an geen godsdienst, meneer Bolaert, net 
zo as ze van u zeggen in 't dorp." 

,,Zo," vervolgde de landheer, ,,de mensen kennen 
ons soms beter dan we ons zelf kennen. Maar die 
behoeftige vrouw dan, meneer Boersink, kreeg van 
den Heiligen Thomas een kip die haar iederen morgen 
een gouden ei legde. Misschien had ze meer aan een 
heel gewoon ei gehad, want er was voor goud in dat 
arme uitgehongerde land toch niet veel te krijgen. 
Maar zelfs van den Heiligen Thomas zijn de wegen 
ondoorgrondelijk. . 

Boersink vond het een echt rooms fabeltje; hij geloofde 
er niet aan. De grijsaard antwoordde: 

,,Niet zo rooms als het schijnt, meneer Boersink . 
U interesseert u -ik zie het uit uw wandelgids voor 
historise merkwaardigheden. U hebt zeker wel 
eens van Aesopus gehoord" 

De hotelhouder zag den zonderlingen kluizenaar 
zwijgend, verwonderd aan. 

,,Van Babrios dan, meneer Boersink, den Syrier 
Babrios'.,, Ook niete. Dat is jammer. U zoudt het 
zeker aardig vinden als u merkte dat al die oude heren, 
dat zelfs Indise dichters van deze hen met de gouden 
eiëren hebben verteld, Maar 't verhaaltje is nog niet 
uit. Hebt u nog een ogenblikje" 

Het begon Boersink te vervelen; hij wenste een 
antwoord te horen op zijn verzoek; wat had hij aan 
oude en onzinnige sprookjes..,, Doch hij poogde 
naar een belangstellenden glimlach. 

,,Meneer Boersink, die vrouw was niet tevreden met 
het dagelij kse goud-ei. Zij wilde -zo is de mense 
lijke aard -alles in-eens hebben. Zij slachtte de kip, 
om de bron zelve van het goud in al haar volheid te 


kunnen bezitten. Maar de bron van het goud was in 
het levende dier geweest, was niet in het dode. Nu 
had de dwaze vrouw niets en in haar wanhoop riep 
zij Sint-Thomas aan, die echter niet meer luisterde 
Dat is nu de historie van de kip met de gouden 
eiëren!" 

,,Eigenaardig, eigenaardig," zuchtte Boersink, ,,Hoe 
kwamen we daar toch op Affijn . . . + maar wat denkt 
u van den bosgrond" 

Jhr. Bolaert stond op, 

,,U hebt mij nog niet begrepen," sprak hij: ,,Vergeef 
me dat ik geen tijd meer beschikbaar heb voor 
deze zaak... De bossen die u kopen wilt, die u omhakken 
wilt om er tussen enkele nieuw-geplante 
sparretjes enige dozijnen lelijke villa's te bouwen, die 
bossen, meneer Boersink, zijn mijn goud-leggende 
hen, maar goud in anderen zin, waarschijnlijk, dan u 
't bedoelt. Uw natuurliefde vermoordt de kip, meneer 
Boersink, en vindt van het goud geen schrupeitje 
meer," 

,,En u zelf dan" zei Boersink, opstaande. Zijn 
groot glad-geschoren gelaat was weer brutaal, nu hij 
toch niet zou slagen. 

,,Zeker," was Boiaert's antwoord, ,,ik woon te 
midden van oude dichte 1ossen. ik zou ze niet meer 
kunnen missen. Maar een enkele woning kan in een 
bos staan, niet een hele stad, . + + tenzij u het bos 
omkapt. Me dunkt, u kunt dit weten. Adieu, meneer 
Boersink + + 

* ',
Ternauwernood groetend ging de hoteihouder het 
bordes af. En terwijl hij zijn voet met geweld op het 
fietspedaal zette, vloekte hij: 

verdornde ouwe gek!" 


Vi. DE NIEUWE KULTUUR 

J
J
HR, HENK BOLAERT WAS TE AMSTERdam 
in de rechten gepromoveerd. Maar nog 
volgde hij daar, belangstellend, de wijsgerige 
lezingen van Dr. Kogel, de vrij-socialistise van Dr. 
Sermans. In het najaar zou hij meerderjarig worden; 
zijn vader wilde hem het moederlijk erfdeel geven, 
in grondbezit, de bossen rond de Carthuse en een 
deel der akkerlanden in de richting van Nierode. Nu, 
in de zomermaanden, was hij op den Ravenhorst en 
zij bespraken, op de dagelijkse wandelingen door het 
bos, de problemen der oude en nieuwere wijsbegeerte 
en der ekonomie. 

Weer gingen zij door de lanen achter het huis. Zij 
liepen zwijgend. Slechts nu en dan stonden zij even 
stil, wanneer in de verte de donkere welving van het 
geboomte opende naar de klare avondlucht; met een 
enkel bewonderend woord wezen zij elkander de 
stille schoonheid van het duistererid woud. 

De heuvelen stegen; de rechte paden van het oude 
park verliepen er in een wildernis van eikenhakhout 
en berken; doch een brede dreef lag daar open, enige 
reste van het vergezicht dat in de achttiende eeuw 
van het huis af tot aan zee, dwars door de bossen, 
was weggehakt. 

En zij bereikten het smalle strand; zilvergrijs, 
onder violette wolkenbank, lagen de rustige onafzienbare 
wateren. 

Het was voor 't eerst sinds jaren dat zij weer te 
zamen zo ver waren gegaan, tot aan zee. Zij rustten 
er, op den rand van een begroeiden heuvel, elk in 
eigen gedachtenwereld starend. De vader twijfelde 
of hij den zoon had opgevoed naar zijn beginselen 
van vrijheid; of niet zijn zachte en vaste leiding 
te zeer een dwang was geweest. De zoon dacht aan 


de toekomst, aan het leven dat nu eerst begon. 

Het licht van hemel en zee verdween. In de duister


blauwe diepten van den nacht ontvonkten de eerste 

sterren. Zij wandelden verder, langs de akkers die 

tussen de heuvelen afhelden tot aan t strand. Daar 

achter ruiste het woud der Carthuse, zachter dan de 

rimpeling der zee. 

De oude edelman dacht aan de luttele zomeravonden 
die hij hier met de tedere vrouw van zijn 
kort geluk had doorgebracht. Zij waren, een enkele 
maal, te paard gegaan langs diezelfde wegen en hadden 
hun rossen gestald bij den houtvester op Carthuse. 
En, alleen aan het eenzame strand, hadden zij gesproken 
van de toekomst der landstreek, van de opvoeding 
hunner nog vergeefs gewachte kinderen. Maar het 
leven had anders gewild dan zij. Machteloos en ijdelscheen hem het menselijk hopen dat in de jeugd zo 
schoon was van belovend licht. Hij dacht weer aan 
de nevelluchten dier oude voorjaarsmorgens, als hij de 
lieflijke verwachtingen van het leven droomde in den 
verren brekenden glans van het oosten. Nu zat hij 
hier, eenzame grijsaard, naast zijn volwassen kind, 
en de geurende zomernacht was zwoel van bevrediging, 
doch zonder het zoete heimwee der hoop. En 
hij dacht ook aan de smartelijke dingen die hij gezien 
had met ontwijfelbare zekerheid: een oude schone 
wereld uiteenvallend; een plebejise macht die onweer 
staanbaar haar verstikkende lelijkheid breidde over 
de pracht van eertijds... 

In den jongen man was geen weifeling; hij stond 
voor het leven als voor een nooit ontdekte wereld; 
onder zijn hoopvollen blik schenen nog landen te 
wachten vol oude pracht, wildernissen vol verrassende 
toekomst. 

Daar ijlde in flonkerende vlucht een meteoor door 
den Augustus-nacht. De beide mannen staarden op 


in de schemerende ruimten. Er vielen er meer, lang 
nastralend met viammende lijn, vaak kort en hevig, 
een groot licht dat barstte in millioenen vonken als 
een feestelijk vuurwerk. Het scheen Henk dat de 
ruimte er nog grondelozer door werd. 

,,Wij zien te zelden naar de sterren op," sprak de 
vader. En toch is er niets ter wereld, geen schouw 
spel, geen boek, geen kunstwerk, geen mensenwoord, 
dat ons zo diep onze beperktheid plotseling doet 
doorzien. De sterren in die onmetelij ke ruimte hebben 
mij, na je moeders dood, met de oude Helleense wijsgeren 
den troost en de berusting gegeven. En niet 
de sterren zo zeer, als wel de diepte, ondoorgrondelij k, 
waarin zij branden en glanzen. De ondoorgrondelij ke 
ruimte is het grote raadsel, waar alle andere raadselen 
in besloten zijn. Het is tegelijk een troost, tussen alle 
eindige dingen, tussen de bedroevende stoornissen 
van het aardse leven, even ons hoofd te kunnen op 
heffen en de oneindigheid zelve, zonder duizeling, te 
mogen aanschouwen. Het is mij altijd of ik dan God 
zelf van aangezicht tot aangezicht zie. Te weten 
dat daar boven ons en voor ons en diep achter den 
donkeren bol onder onze voeten, naar alle zijden 

ei

de eeuighd zelve leeft, zichtbaar, hoewel onbegrepen. 
dit raadsel alleen reeds is mij het bewijs

... 

der menselijke beperktheid en der goddelijke almacht. 
Het is mij het bewijs van de grootheid van een wezen, 
dat al deze dingen wel bevatten kan. Er kunnen geen 
raadselen zijn, zonder een wezen dat ze gesteld heeft; 
de wonderen der wereld zijn er niet, zonder den 
scheppenden geest die machtiger is dan die wonderen 
zelf. Hoe kunnen de volken nog twisten, de menschen 
twijfelen, de priesters elkander verdoemen, als zij 
opzien naar den fonkelenden nacht en de werkelijkheid 
van het heerlijke Raadsel beseffen" 

,,En als de ruimte eens wel eindig was, enkel maar 


onbegrensd; als zi eens n zichzelve werfeerde, 
zoals het oppervlak van een bol eindig is maar onbegrensd 
en weerkerend in zichzeift'" vroeg Henk. 

,,Zou dit het raadsel vernietigen'" hernam de 
vader. ,,Zou het niet een ander raadsel geven: dat 
ener wereld die aan onze zintuigen vreemd is Door 
het raadsel der ruimte weet ik Gods bestaan." 

Zij daalden aan de landzijde van de heuvelen en 
zagen het donkere dak ener hofstede, onder hoog en 
en zwaar geboomte. Achter een open venster brandde 
licht. 

,,Wij zijn hier bij de Carthuse," zei Jhr. Bolaert, 
,,Laten we Van Aken even gaan zien," 

Door de kleine deur der deel traden zij binnen. 
Er Zat een meisje te lezen bij de petroleumlamp, een 
kind van veertien of vijftien jaar, dat het lichtblonde 
haar van het voorhoofd wegstreek en met grote 
blauwe ogen opzag. Uit den stal kwam Van Aken en 
begroette de heren met hartelijke verbazing. 

Zij spraken van vroeger jaren. De houtvester vertelde 
dat het blonde meisje zijn kleindochter Liesbeth 
was, het kind van de doofstomme Marretje Nalis. 
Zij zou met September naar Rantfoort ter school 
gaan en was nu, in de vakantie, voor 't eerst bij haar 
grootvader. 

De jonge man en het meisje keken elkaar even aan, 
met een glimlach op het gelaat, met nieuwsgierige 
verwachting in de ogen. Henk luisterde niet meer 
naar de verhalen van den grijzen boer. 

Zwijgend ging hij naast zijn vader door de donkere 
lanen terug. Hij dacht aan het blonde kind, aan de 
bijna volwassen ranke gestalte, aan den vreemden 
dromenden oogopslag. En vroeg in den volgenden 
morgen liep hij weer door het bos. De zon gloeide 
nog, rood achter de verre dampen der lanen. De grote 
donkre hoeve der Carthuse trok hem, en hij trachtte 

7' 


zich te verbeelden dat het enkel oude herinnering 
was die hem lokte, herinnering aan het geheimzinnig 
bekoren dat de eenzame plek hem als knaap reeds 
gegeven had. Toen waren de vage geruchten tot hem 
gekomen over kloosterkelders die zich nog onder 
stalling en schuren der Carthuse zouden welven. En 
het oord zelf waar de huizing stond, het kleine erf 
met de kippen en duiven, den hooiberg, de houtstapels, 
den cirkel van breed-strekkende kastanjes die 
het al omgaf, het had hem doen leven in een droomwereld 
waarvan hij sinds lang vervreernd was en die 
hij nog eens, uit de verte der jaren nu, wilde zien. 

Doch toen hij in de opening der grote deeldeuren 
de lichte gestalte van Liesbeth zag, dacht hij niet 
meer aan zijn jeugd. Zij herkende hem van ver en 
knikte met een stillen glimlach. En ofschoon hij zich 
zelven dwaas vond, liep hij met het kind het erf om, 
langs de schuren en stond met haar op den duinheuvel 
achter het huis. Zij vertelde hem van haar leven te 
Aarloo in het gezin der Tuinders, van haar poseren, 
in het atelier van Nico Beukel, voor de figuur ener 
jonge martelares. 

4 

Hij kon haar niet vergeten. In het najaar, toen de 
beslommering der gronden-verdeling voorbij was, bezocht 
hij haar op een Zondagmorgen bij Pietje Tuinder, 
Hij trof haar met de doofstomme moeder in den 
boomgaard voor het huis. De arme vrouw stootte 
harde klanken uit en maakte met de vingers snelle 
tekens die het kind aandachtig volgde. Het slanke 
lichaam even gebogen antwoordde zij haar moeder, 
de handen vlug bewegend terwijl zij, telkens ter zijde 
blikkend, glimlachte tegen den jongen man. 

De doofstomme Marretje wist nu wie hij was en 
groette hem met onverstaanbare geluiden. En intussen 


hoorde hij Liesbeth's heldere zachte stem die hem zeide 
dat zij niet naar Rantfoort was gegaan, maar dat een 
rijke dame, hier op 't dorp, haar les gaf. Zij noemde 
den naam: Mevrouw De Priest. 

Hij kende die-„.1 naam; te Amsterdam, op de lezingen 
van Dr. Kogel, had hij horen spreken van deze 
weduwe, schrijfster van theosofise brochures, sinds het 
voorjaar te Aarloo wonend in een nieuwe villa aan den 
brink. Hij wist dat zij den komenden winter bijeen 
komsten zou houden in haar woning, om te midden 
van een kleinen intiemen kring van Aarloose intellektuelen 
de beginselen der theosofie te bespreken. 
En hij bedacht nu, in zijn verlangen om het blonde 
hoofd vaker te zien, dat hij Liesbeth op die avonden 
wellicht zou ontmoeten, haar zou kunnen spreken, de 
onbekende ziel van dit volkskind zou kunnen ontsluiëren 
in haar wilden staat. 

Hij schreef, tegen den winter, aan Dr. Sermans om 
een introduktie in den theosofisen kring. Daar, in 
den salon van mevrouw De Priest, in ruimen halven 
cirkel rond het open haardvuur, trof hij, eenmaal in 
de veertien dagen, allen aan die de ontluikende kultuur 
van Aarloo droegen in wijsbegeerte, nijverheid 
en kunst. Doch hij dwaalde vaak af van de zware 
gedachten der sprekenden, als hij Liesbeth's lieflijk-' 
bewegende gestalte zag gaan door het schemerig ver-' 
trek, de gastvrouw helpend met de tee. Soms bracht 
hij haar naar huis en in die eerste schuchtere gesprekken 
bleek hem de wilde oorspronkelijkheid van haar 
innerlijk leven. Zij voelde de beperktheid van het 
boerengezin dat haar had opgevoed; een drang naar 
hartstocht-bewogen schoonheid dreef haar vaak alleen 
de eenzame velden in, tot zij moede en onbevredigd 
weerkeerde, laat in den nacht, bij de ontstelde 
vrouwen in de hoeve. Zij las de boeken van 
mevrouwfle Priest met onstilbare begeerte naar weten; 


zij bewonderde het vrije leven der jonge Aarloose 
kunstenaars en kunstenaressen; zij vond het genotvol 
te kunnen poseren, naakt, de lange blonde haren 
rond haar lichaam, voor de nieuwe triptiek van Nico 
Beukel. 

,6NI 

Eens, op een avond in Januari, liep Dr. Sermans 
met hen mede en toen Liesbeth het lage deurtje der 
Tuinders was binnengegaan begon hij op vleiend 
zachten toon van grootse plannen te spreken. 

Hendrik Bolaert kende hem van zijn Amsterdamse 
lezingen; hij was een klein beweeglijk man met gesplitsten 
Zwarten baard en zangerige stem. Sinds een 
jaar bewoonde hij niet meer zijn grote villa; hij leefde 
in een houten schuurtje in den tuin, tussen verwilderd 
eikenhaichout, sliep er op een hoop hooi, liet er door 
de meid zijn eten brengen, prepareerde er zijn anarchistise 
redevoeringen. Hier had hij eindelijk het 
leven gevonden waarnaar hij sinds jaren had verlangd: 
eenvoudig, te midden der bomen, eenzaam met 
hemel en aarde, zich overgevend aan den schonen 
droom der vrij-geworstelde toekomst. Hij was doctor 
in de botanic en wilde de mensen-maatschappij vormen 
naar het lieflijk leven der planten. Doch zijn vrouw 
woonde nog met den zoon in het te ruime landhuis. 

Hij sprak over onderwijs en opvoeding+ Aarloo 
had hij lief gekregen om zijn vrije natuur, om zijn 
kunstenaarstraditie waar de naam van Jacob Grave 
onvergetelij k aan verbonden bleef; doch hij miste er 
een school die zijn paedagogise idealen verwezenlijken 
kon. Hygiëne, anarchistise en anti-militairistise ethiek, 
vegetarise moraal, artisticiteit moesten in die school 
verenigd zijn tot een levende harmonie voor het jonge 
geslacht. Reeds maakte hij er werk van. Maar de 
grond was duur; veel had hij nodig voor een school met 


speeltuin en de bouwterreinen waren alle in handen 
van Boersink's vennootschap. 
,Hebt u niet een lapje, meneer Bolaert" vroeg hij. 

Hendrik bedacht zich; het leek ook hem goed en 
schoon, een jong geslacht op te voeden ver van den 
walm der stad. Waarom geen idealen helpen verwezen 
lijken, nu hij er de macht toe had, 

Hij beloofde een stuk in bruikleen af te zullen 
staan voor vijf-en-twintig jaren. Geestdriftig hem de 
hand drukkend dankte Dr, Sermans. Nu kon de 
school tot stand komen; hij wist al een uitstekend 
hoofd, een jonge vrouw met akte-Engels, die om 
haar oorspronkelijk karakter te goed was voor het 
gewone ouderwetse openbaar-onderwijs. Zulk ene 
moest de leiding hebben zijner inrichting. 

dc 
En het schoolgebouw verrees, tussen Aarloo en 
Nierode, op een stuk akker dat al jaren braak lag 
aan den zoom van het Carthuserbos. Frits Oldewey, 
de sierkunstenaar, had de plannen ontworpen voor 
gebouw en ornament. Strakke lotosfriezen versierden 
de lokalen; Assyrise figuren de wanden der hall; 
rechthoekige letters, in vaal-gekleurde tegels, las men 
op den gevel der Libertaire School; de kunsthistorikus 
Braam prees haar schoonheid op konstrulctieve 
gronden. 
Logies en konsekwent waren hier opvoeding en 
onderwijs. De leer van het ideale anarchisme werd er 
toegepast in al haar onbegrensde breedheid. Men ver 
bood niet, men leidde; men strafte niet, men sprak 
zacht en wijsgerig. En zo groot was vaak de vertrouwelij 
ke omgang tussen lerares en leerling dat 
Lientje de Meeuw, de jonge dichteres, op haar, 
litte 
raire lessen door de kinderen werd getutoyeerd. Men 
verbood niet,.,,, en toch was er één verbod dat met 


niets-ontziende strengheid door Corry Lieflandt, de 
direktrice, werd gehandhaafd. Geen mond mocht de 
wrede termen van het militairisme uitspreken; in de 
historie-les werd alles vermeden wat de beelden van 
oorlog of brandstapel wekte; de woorden: soldaat, 
sabel, kogel, kanon waren erger dan g. v. d. en het 
weerlicht. 

De Libertaire School, met vijf leerlingen begonnen, 
werd allengs gezocht door al wie onvoldaan was over 
den verstikkenden sleur der oude paedagogiek. Moe 
ders kwamen van ver hare dochters brengen; auto's 
stopten vaak voor het witte hek. De afstammelinge 
ener Hollandse familie werd den volgenden zomer 
door de Direktrice zelk'e uit Chicago afgehaald. Ook 
de kunstbeschouwingen van Is. Braam, voor de 
oudere leerlingen, vingen aan, op Woensdagmiddagen, 
zodat de leraressen er bij tegenwoordig konden zijn. 

Met de litteratuur-les van Cory Lieflandt werd 
gedweept. De grote donkere vrouw had de gave van 
het wekken ener stemming. De verzen der engel * 
dichters vertelde zij in eigen woorden na, langzaam 
met akcentuerende stern, verhelderend de neveligste 
regelen door de weisprekende beelden harer fantasie. 
Eerst dan, als de zuivere stemming over hare hoorde 
ressen lag, somber of liefdevol-blijde, eerst dan zeide 
zij het gedicht, in tragen zwaren rythmus. 

Met de hoogste klasse las zij Hamlet dien zij fiblogies, 
histories, filosofies en aesthetics besprak. Zij 
ontwikkelde haar Zeventien-, achttien-jarige leerlinen 
door het diepgaand inzicht harer vragen die 
onmiddellijk aller persoonlij kheid raakten. In de 
jeugdige opstellen kwamen de oorspronkelij kste me 
fingen over Ophelia's daad, over Hamlet's karakter, 
over de betekenis van den beroemden monoloog tot 
uiting. Ongedwongen was aller stijl; simpel, door geen 
wetten gesmoord, waren weordkeus en spelling. Uit 


de pen der kinderen trachtte Corry Lieflandt de waar 
heid te beluisteren. 

En vaak, in vrije uren, als de jongens voetbalden, 
de meisjes tennisten, zagen de anderen haar hoge gestalte 
naast den kleinen Dr. Sermans, beweeglijkredenerend, 
over de paden van den tuin gaan en verdwijnen 
achter het akkermaaishout, in de opene 
onbegrensde natuur die zij beiden liefhadden. 

RU 
Liesbeth Nalis was zestien jaar geworden. Zij volgde 
de lessen der hoogste klas en leerde vlug. En in dat jaar 
werd de macht van haar bekoring groter, van haar 
eenvoudige gratie, van den natuurlij ken hartstocht 
van haar innerlijk wezen. Hendrik Bolaert verwonderde 
zich over haar kennis van litteratuur en kunst, over het 
gemak waarmee het meisje van wijsgerige stelsels 
sprak. Zij bestudeerde Kautsky, bezat een bundel 
moderne poëzie, las op school Zola's le Réve. Beiden 
volgden zij, dien tweden winter, de avond-bijeen 
komsten in de hail der Libertaire, waar dr. Kogel, op 
verzoek van Corry Lieflandt, een serie lezingen hield 
over het onsterfelij kheidsgeloof. 
De wijsbegeerte van dr. Kogel vond hare grondvesten 
in die van Hegel en Boliand; zijn denken was ges 
hoold bij deze grote leiders; zijn levensbeschouwing,

c

zijn stijl bezat dezelfde klaarheid. Hij gaf, gelijk zijn 
meesters, een vastheid aan den arbeid der hersenen, 
welke reeds voor vele wankelmoedigen een redding 
was geweest in de verwarring dezer tijden. Voor de 
jonge kunstenaars en zoekenden die de stille schoon 
heid der Hoitmarke hadden gevonden als een oord 
van inkeer, zou de stoere beslistheid van zijn woord 
den horizont verhelderen. 

En weer zaten de dragers van Aarloo's nieuwe leven 
bijeen, in het schemerlicht der hoge hall waar Olde-' 

77 


wey*s geometHse Assyrise gestalten als astrale schimmen 
stonden op den gelen wand, Mevrouw De Priest 
Zat op de voorste rijp hoewel zij wist dat de theosofie in 
kwaden reuk bij dr. Kogel stond, Haar zoon Edward, 
de jonge dichter. schrijver ook van litteraire kritieken 
op wijsgerigen grondslag, bleef tegen een zijwand 
staan, glurend naar den slanken hals van Rie Bolkers. 
Lientje de Meeuw en Nico Beukel kwamen tegelijk 
Ds. Stoel, uit Nierode, Is. Braam, uit Amsterdam, verschenen 
ongeregeld. Sjoerd Lankema, de natuurarts. 
Zat trouw naast dr. Sermans die nu-en-dan zijn 
vrouw meebracht. Gedriën kwamen ook Frits en 
Mien Oldewey met hun vriend Sam Loeb, den 
pottenbakker. Enkele Israëlieten, joncg sierkunste 
naars en beeldhouwers, behoorden tot de vaste bezoekers. 


Hendrik Bolaert bleef met Liesbeth achteraan. Hij 
luisterde weinig naar dr. Kogel's bekende frasen; hij 
staarde terzij naar het blonde haar van het meisje, 
naar de fijne sterke lijn van haar profiel. En dan ver 
wonderde hij zich soms opeens over zijn geduldig 
Zitten hier, bij die zonderlinge zoekende mensen 
die hem eigenlijk allen vreemd waren, die hij in zijn 
jeugd niet gekend had in deze streek. 

Eens, in een pauze, trok dr. Lankema hem mede 
in het spreekkamertje. Hij vroeg, evenals Sermans een 
jaar geleden, gronden in pacht. Hij wilde een sanatorium
toriumtorium stichten waar de leer zijner natuurgeneeswijze 
volledig zou worden toegepast. Met een dennenbos, 
een perceel akkermaaishout, een stuk veld om het 
huis te Zetten was hij tevreden. Niet ver achter zijn 
villa wist hij de gronden die hem zouden passen, 
grenzend aan den tuin der Libertaire School. 

Hendrik Bolaert vroeg een etmaal bedenkens. En toen 
hij Liesbeth wegbracht langs het stille molenpad naar 
de hoeve der Tuinders, vroeg hij haar mening. Zij 


 was in verrukking over Lankema's plan; de schoonheid 
van zijn menslievend denkbeeld prees zij in de 
theosofise termen van mevrouw De Priest. 

KO . ] 

En ook het sanatorium verrees, binnen enkele 
maanden. Tussen het kreupelhout werden zomehutten 
getimmerd; in het dennenbosje twe ruimten door 
hoge schuttingen afgezonderd: de luchtparken voor 
dames en voor heren. 

Reeds dien eersten zomer kwamen er patiënten 
uit de stad; zij wandelden op hun sandalen, in dun 
gewaad, over de mulle paden van het park en waagden 
zich nu-en-dan, tot verbazing en ergernis der boerenvrouwen 
van Nierode en Aarloo, in de nieuwe winkelstraatjes 
der beide dorpen. Doch ook de jonge kunstenaars 
bezochten de luchtparken van dr. Lankema en 
deden mee aan de gymnastise oefeningen, naakt in 
de zomerzon, of tennisten met de patiënten op het 
grasveidje achter het huis, Rie Bolkers en Lientje de 
Meeuw ontmoetten er geregeld Nico Beukel, Caesar 
Sermans en Edward de Priest. 

Vrij, onbelemmerd door den moeilij ken dwang 
der maatschappelijke konventie, was de omgang, de 
levensleer dier jonge mannen en vrouwen. In de 
morgenuren arbeidden zij; Lientje de Meeuw aan 
haar gedichten, zorgvuldig geproefde kleinodiën; 
Rie Bolkers aan haar weefgetouw of nieuwe dansen 
instuderend op de melodiën van Lientje's verzen; 
Beukel aan zijn mystieke triptielcen; Caesar en Ed 
ward, te bed nog, voor hun pas-verschenen tijdschrift 
,,De Sinteze". In de late middaguren kwamen zij 
tennissen op den gazon van het sanatorium; en vaak, 
op warme zomeravonden, baadden zij gezamenlijk 
in de ondiepten der zee, westelijk van Merum. 

Dien zomer ook hielden zij hun eerste letterkundige 


avonden in het atelier van Beukel. Alida Boersink, in 
wie Caesar een ontluikende toneelgave had gezien, 
was er nu-en-dan te gast met Liesbeth, onder geleide 
van mevrouw De Priest, En eens werd ook jhr. mr. 
Bolaert uitgenodigd door den schilder die in den 
jongen grondbezitter een bcschermer zijner kunst 
hoopte te vinden. 

Hendrik trof er enkel bekenden; ook Mien en 
Frits Oldewey met Sam Loeb. Zij Zaten of stonden 
groepsgewijs bijeen in het atelier voor de levensgrote 
naaktstudies, in den tuin bij de reusachtige zonne

-

bloemen. Lientje sloeg op de piano enige hoge toetsen 
aan en zong: 

,De zon, de he


mel, de blauwe zee 

Doen mij begeren 

Een zang, ZOU, he


mei en bicwwe zee 

Gelijk, luid te psaimeren. 

Mijn lijf lijdt pijn, 

mijn spieren zijn 

Verst ijfd, alleen zulk zingen 

Kan 't bloed in mijn 

als gist'ge wijn 

Weer tot het brein 

doen springen". 

Over het schrale grasperkje voor de wijde atelierdeuren 
zweefde Rie Bolkers. De stralen der zon, de 
hoogte van den hemel, de ruimte der zee trachtte zij te 
verbeelden in klaar-gebarende tekenen vol smachting. 
Haar tenger lichaam in het bleek-geel gebatikte reformkleed 
kromp bij den aanvang der twede strofe met 
smartelijke trekkingen ineen. Doch bacchanties-wild 
juichten haar sprongen bij de laatste regels. 

8o 


Caesar Sermans bladerde in Lientje's laatsten 

bundel „Van Witte toppen", een kleine maar kostbare 

verzameling van zeven gedichten, op zwaar hollands 

gedrukt, in blank perkament gebonden; maar hij zag 

op toen mevrouw De Priest over zijn schouder 

gluurde en vroeg: 

„Waar blijven jou gedichten, Caesar" 

Hij leunde tegen een groten schilderezel en ant


woordde: 

„Er zijn producerende en niet-producerende artiesten, 
mevrouw. Gezamenlijk staan zij tegenover de 
niet-artistieke meerderheid van het mensdom. Het 
artiest-zijn lijkt mij niet noodzakelijk te Zitten in 't 
produceren van schilderijen of verzen. Het is een 
stemming, een streven, een gevoel, een verlangen 
ik voel mij-zelf niet-producerend artiest.... Daar moet 
ik toch eens een artikeltje over schrijven in de Sinteze," 

„Produceert Edward vee1” vroeg zij, met de ver 
legenheid ener moeder die weinig weet van haar eigen 
kind. 

‚,Edward' ja, prachtige dingen," zei Sermans met 
wichtig knikken, „Edward heeft het naturalisme in de 
verskunst gebracht. Zijn richting.. . 

„Het naturalisme is dood," verklaarde Rie, die 
bij hen was gekomen, en zij strekte de slanke hand 
uit. „Goddank dat het dood is!" 

Op de rustbank achter den ezel Zat Is. Braam in 
verborgenheid te luisteren. Nu sprak hij met langzame 
stem: 

„Het naturalisme heeft zijn nut gehad. ik zou het 
niet willen veroordelen, ik veroordeel niets. Ik tracht 
elke richting te waarderen. Het naturalisme heeft ons 
waarheid geleerd en valse preutsheid doen verachten." 

Edward de Priest keek naar Lientje. Is Braam vervolgde: 


,,Ook de poëzie had veel valse preutsheid af te 

Q. 
De Ondergang van het Dorp. 6. 8 1 


leren. Baudelaire gaf ons het grote voorbeeld. Hij was 

niet bang in zijn gedichten van prostituées te spreken 

en van charogne." 

Rie Bolkers keerde zich tot Oldewey: 

„Wat weet meneer Braam alle dingen diep op te 
vatten, al zijn we 't ook niet met hem eens. Hij spreekt 
prachtig." 

„Uit een rein gemoed," antwoordde Oldewey. Hij 
stelde den kunsthistorikus zeer hoog, die hem den 
hernieuwer der -batikkunst had genoemd. 

„Ik ben het volkomen met den professor eens," 
sprak Edward. „Wat Baudelaire slechts in verspreide 
uitingen bezat, heb ik tot een systeem gemaakt, daar 
eerst dan een nieuwe richting in de poëzie haar blij vende 
kracht wint. Ik geloof niet aan de platheid van 
woorden, alleen aan die der gedachten+ ik geloof dat 
alle woorden hun recht van bestaan hebben en hun 
eigen schoonheid. Mijn doel is de zogenaamde platte 
woorden in de sfeer der schoonheid op te heffen. Ik 
hoop binnenkort een bundel van mijn gedichten uit 
te geven ...." 

„Laat ons er eens een paar horen, meneer De Priest," 
noodigde Is. Braam. 

„Mijn gedichten moeten niet gehoord, zij moeten 
gezien worden," zei Edward. „Niet het geluidsbeeld, 
maar het gezichtsbeeld is hoofdzaak in mijn werk. I k 
zal u een voorbeeld geven." 

Hij legde zijn schetsboekje op de knie en schreef 
twe kwatrijnen. Fluisterend eerst, dan verlegen glimlachend, 
lazen de anderen de grote zwarte letters van 
zijn handschrift. Doch reeds bij den tweden regel 
was zijn moeder weggeslopen naar den tuin, waar 
Liesbeth en Hendrik Bolaert op den drempel van het 
atelier zaten, Zij hoorde dat er over dr. Kogel's negatie 
der onsterfelijkheid werd gesproken en mengde zich 
er onmiddellijk in: 


„De Meesters van Wijsheid gebruiken op 't ogenblik 
de navorsers en denkers van de westerse wereld 
om „ontdekkingen” te doen. Laten wij ons nu maar 
beperken tot de lagere gebieden, meneer Bolaert. 
Misschien zal ik later eens met u kunnen spreken 
over de hogere van Buddhi Atmá. Sprak u niet van 
de armoedige vijf zintuigen? Weet u wel dat er ook 
astrale zintuigen bestaan, helaas bij de meeste mensen 
ongeopenbaard' Er zijn duizenden gevallen bekend 
waarbij het astrale oog het etheries dubbel heeft waar~ 
genomen, zowel van doden als van levenden. De pijn 
die gevoeld wordt in een afgezet lichaamsdeel is niet 
anders dan een gewaarwording in dit etheries dubbel. 
Een helderziende kan het astrale deel waarnemen." 

De anderen waren, na het proeven van Edward's 
verzen, naar buiten gekomen. 

„Zeker," merkte Oldewey op; „de veelarmigheid 
der boeddhistise godenbeelden heb ik vroeger hiermede 
al verklaard. Het zijn astrale armen, door de oude 
kunstenaars in stoffelij ken vorm verzichtbaard." 

„Ik heb zelfs gelezen," vervolgde mevrouw De 
Priest, „dat na de onthoofding van Robespierre een 
zijner vereersters zijn astrale hoofd nog op het lichaam 

zag 

„Moeder," vroeg Edward, „vergis je je niets Ik las 
dat zij 't astrale lichaam zag aan het afgehakte hoofd." 

,,Het is beide mogelijk, mijn jongen," zeide zij, 
en terwijl haar stem zachter, vertrouwelijker werd, 
ging zij tot Bolaert voort. 

„Ik hoop binnenkort een drama te voltojen, waarin 
het ware Zelf van den mens al de sferen van smart en 
gelukzaligheid doorzweeft. In een voorspel behandel 
ik de ontwikkeling der monade of komise essentie; 
de monade van het mineralenrijk, stijgend tot de 
monade van de mensenwereld." 

Toen klonk de stem van Sam Loeb; 


„Mevrouw, schijnt het u mogelijk dat een helder


ziende vage herinneringen heeft van den vroegeren 

mineraaltoestand zijner monade” 

Zij staarde even naar haar blote voeten en ant


woordde: 

„Waarom niet, meneer Loebs Er is in de natuur 
niets onbezield. De uitdrukking, gebezigd door de 
wetenschap : anorganise stof, betekent eenvoudig dat 
het latente leven, sluimerend in de molekulen van de 
zogenaamde bewegingloze stof, onwaarneemmbaar is. 
In de Secret Doctrine wordt dit alles zeer duidelijk 
geleerd. De rz^onade van het mineralenrij k kan ongetwijfeld, 
door alle trappen van ontwikkeling heen, 
herinnering hebben behouden aan vroeger. Plato's 
woord, dat al ons weten slechts herinnering is, heb ik 
altijd in t eoso ixen zin opgevat. U moet de Secret 
Doctrine lezen, .... en mijn drama komen zien, ... . 
maar ik heb er nog veel, heel veel werk aan." 

Zij zweeg even en vervolgde toen fluisterend tot 
Bolaert: 

„Eigenlijk schrijf ik het niet zelf. Het is de hogere 
Manas die mij leidt. Oldewey zal de dekors en kostumes 
tekenen. 0, als u wist hoeveel rijker mijn leven 
is geworden, sinds die man er in verscheen! Hij heeft 
een prachtige intuïtie over het doel van het wereld 

-leven." 

En luider hernam zij, met vleiende stem: 

,,Oldewey, zeg nog eens in je eigen woorden je 
beschrijving van de vorm die de Logos aan het eind 
der tijden zal aannemen .... Meneer Bolaert wilde 
het zo graag." 

Frits Oldewey, in drukke gefluisterde woordenwisseling 
met Liesbeth, wendde zich naar Hendrik 
Bolaert: 

„De vorm van den Logos'...." herhaalde hij 
en liet even het magere asceten-hoofd met den schralen 


rossigen baard op zijn gebatikt vest zinken, terwijl de 
linkerhand speelde met het kralensrioer van zijn hor 
loge. ,,De vorni van den Logosl.... Meneer Bolaert, 
alle stof ontwikkelt zich; de monaden stijgen in telkens 
groter reiniging. De zonnen, de millioenen zonnen 
van het heelal , , , 

Henk's gedachten dwaalden. Hij herinnerde zich 
den zomeravond met zijn vader aan zee, twe jaar geleden. 


beschijnen telkens verhevener wezens. De 
hoofden dier wezens zullen groter worden; de dier 
lijke lichamelijke behoeften aldoor geringer. De ver.. 
schillende monaden verenigen zich meer en meer tot 
in aantal steeds minder Ego's. Eindelijk zal er maar 
één enkel Ego zijn in het heelal, één geweldige Wereldziel 
die de wereldruimte vervult, de oplossing van alle 
millioenen vroegere zielen. Zijn vorm zal de vol 
maakte ideale Bol zijn, met onsterfelijke hersenen, 
geen ledematen, geen ingewanden, geen hart, enkel 
hersenen die denken, denken. De al-enig Denkende 
Bol is het doel van het Wereld-leven. , . 

Het was laat geworden. De zomernacht geurde boven 
het donker kretipelhout. Rie Bolkers en Edward waren 
ongemerkt vertrokken; de gastheer stond naast Lientje 
op het grasveld onder de sterren. En met zachte 
woorden namen de anderen afscheid. Bolaert bracht 
met Liesbeth mevrouw De Priest thuis, die, alleen in 
haar salon, wierook ontstak op haar notenhouten 
bureautje, onder het portret van H. P. B. 

de 
Hendrik bezocht zijn vader in de bibliotheek. Hij 
had het Liesbeth beloofd, den vorigen avond, toen 
zij getweën verder waren gegaan langs de stille paden 
buiten-om. Zij wilden s"-men blijven in het leven, de 
kuituur-problemen oplossen die hun jortge geesten 


verwarden en toch hoopvol deden voorwaarts zien. 
Henk's gedachten waren die twe jaren niet geweest 
zonder Liesbeth's beeld; hij verlangde naar het geluid 
harer stem, naar den klaren gloed harer ogen. Hij 
glimlachte om de wereidse vrouwen die hij in de stad 
bij vrienden en enkele verre verwanten ontmoette, 
om de weelde harer kleding, de ledige precieusheid 
der gesprekken; hij dacht aan den eenvoudigen tooi 
van Liesbeth's schone gestalte en den geestdrift van 
haar woord. Hij had haar lief en begeerde haar tot 
vrouw. En het scheen hem ook een bekorende en 
moedige daad, dat hij, de landjonker, het volkskind 
tot zich ophief, haar als een gelijke toonde aan de 
maatschappij. 

Jhr. Jan Bolaert fronste de wenkbrauwen toen zijn 
zoon hem dat verlangen zeide . In de afzondering van 
zijn donker vertrek, zijner eenzame bossen, had hij 
dit niet vermoed; Henk had hem zelden van het 
meisje gesproken. En nu, langen tijd zw

ijgend, mijmerend, 
overwegend, begon hij te vrezen dat eens, en 
dan te laat, de tradities van het edele patricise bloed en 
de driften der uit duister verleden opgegroeide ziel, 
nu sluimerend in gemeenschappelij ken droom, zouden 
ontwaken en in de botsing harer begeerten twe levens 
verminken. Hij vreesde de snelle kultuur van het jonge 
meisje. En tegelijk voelde hij hoe zwaar het viel de 
denkbeelden der vrijheid in het leven tot daden te 
herschcppen; de afkeuring van vrienden en familie 
zou hem onaangenaam wezen; zijn trots, in het bloed 
geërfd, verzette zich tegen de verbreking der traditie. 

Evenwel stemde hij toe, spottend met zijn eigen 
vrees, zijn verouderden trots. Hij wilde het jonge 
leven vrij laten in begeerten die hij niet begreep; hij 
was immers oud; hoe zou hij de nieuwe tijden geheel 
kunnen begrijpen . .,. En echter gaf hij een raad aan 
zijn zoon, den raad van geduldig te wachten, elkanders 


wezen te leren zien in zijn diepsten grond) tot de 

zekerheid der levenskeuze onwankelbaar zou zijn. 

Het werden zomerweken vol ontroering. Liesbeth 

kwam vaak op den Ravenhorst, maar in de hoge oude 

kamers van het landhuis, tussen de deftige beelte 

nissen, de donkere meubels, zat zij zwijgend en ver


langde altijd weer dat Henk haar naar de duinen en 

bossen der Carthuse bracht. 

In het begin van September ontvingen zij van 
mevrouw De Priest een uitnodiging tot het bijwonen 
van haar mysteriespel. Zij hadden hun kennissen in 
die weken niet ontmoet; zij waren veel alleen gebleven, 
dagen lang, le,end onder de beuken bij Carthuse, 
of starend naar de witte zeilen op de stille blauwe zee. 
En vaak, als de zomerregen over velden en bossen 
ruiste, Zaten Zi in de hoeve der Tuinders aan den 
ronden dis bij de doofstomme moeder van Liesbeth 
en de goedhartige boerinnen. Nu werden zij teruggeroepen 
in den kring der Aarloose kunstenaars. 
Liesbeth verheugde zich, maar in Henk rees een 
moeilijk verzwegen wrevel. Hij wilde haar voor zich 
alleen houden, haar niet meer zien omringd door 
lieden wier vertrouwelijkheid hem onaangenaam was. 
Doch zij lachte om hem toen hij het haar bekende; 
en hij werd verdrietig en stil. 

In den tuin van het sanatorium, op ruwe houten 
banken. Zaten enige tientallen genodigden van me 
vrouw De Priest. Het was een zoele namiddag van 
September. Over den verhoogden gazon, tussen het al 
rodend eikenhout, trad een slanke witte gestalte nader 
en zeide, zonder gebaren, de verzen van den proloog, 
handelend van den steen die eenplant, de plant die 
een dier, het dier dat een mens, den mens die een geest, 
den geest die een god wordt. Men herkende Lientje 
de Meeuw en een genotvolle glimlach ging over veler 
gelaat. Toen zij verdwenen was en het gefluister van 


bewondering verstild, kwam uit de coulissen van het 
gesnoeide hout een donkere figuur, smartelij k lijdend. 
Hartstochtelij k klonk haar stern, terwijl zij zeide het 
stoffelijk lichaam te zijn. De dood verscheen, hoog en 
Zwart op het zonnige gras, en de naam van Oldewey 
werd zacht genoemd in de rijen der toeschouwers. 
En telkens betrad de twede gestalte het groene terras, 
maar haar gewaad werd al blanker, al lichter. Zij ver 
beeldde de zeven beginselen van den mens: het grove 
lichaam, hot prâna, het kâma, den lageren en den 
hogeren manas, de buddhi, den atm. Met een 
dans op de melodie van een viool achter het bosje, iji 
en kuis, luchtig over het smaragden vlak der zoden, 
eindigde zij het mysteriespel. 

Een bescheiden handgeklap huldigde de dichteres 
en de spelenden. Aaltje Boersink, de jonge aktrice der 
hoofdrol, werd door mevrouw De Priest zelve nogmaals 
opgeleid. En rondom haar drongen de heren, 
verrukt over zoveel gratie. Dr. Lankema, in zijn dunne 
Zwarte pij, bloothoofds, den langen baard strelend, 
glirnlachte goedkeurend; Edward en Nico drukten 
haar de hand. 

Op een bank terzijde was Is . Braam in druk gesprek 
met Ds. Stoel. De kunsthistorikus was geen theosoof, 
doch bewonderend volgeling van dr, Kogel. Hij ver 
klaarde diens negatie der onsterfelij ke ziel, 

,En toch," sprak hij, ,,het is merkwaardig hoe ook 
bij dezen stoeren onbuigzamen denker de natuur van 
het goede hart boven de leer van de zuivere rede 
gaat. Hij zelf vertelde mij hoe hij eens door Zwijgen 
onoprecht geweest is. Een oude dame had hem aan 
haar sterfbed geroepen om een enkel woord van troost. 
Zij geloofde dat haar arme zieltje zou blijven voortbestaan 
en scheen van den wijsgeer de bevestiging 
te verwachten. Zou hij nu aan zotn oude vrouw hebben 
moeten zeggen: er is geen eeuwig leven voor je ziel^+'

-



Ze zou hem immers niet begrepen hebben! I<ogel 
kon het niet over zijn hart krijgen. Hij liet haar in den 
waan. Hij zei niets, hij knikte maar van ja.. . ." 

Ds. Stoel lachte zwaar; hij die alle wijsbegeerten 
van ouden en nieuweri tijd had doorgewerkt, die in 
zijn ,,Wereld-denkers" de stelsels der grote filosofen, 
elk in een brochure van twe vel druks, populariseerde, 
hij hield van anekdotes over grote mannen; de grove 
wijsheid van dr. Kogel was voor hem de steen waarop 
hij zijn geloof vernuftig proefde. Hij antwoordde: 

,,Waarde heer Braam, dat was misschien de enige 
keer in Kogel's leven dat hij, natuurlijk onbewust, 
zich niet vergiste. Hoe verlegen zal de nooit-verlegene 
dr. Kogel opkij ken, als hij na zijn dood plotseling 
bemerkt dat zijn armzalig zieltje er nog is en hij de 
oude dame -niet heeft voorgejokt. + . 

Is, Braam zag strak en wendde het gesprek tot mr. 
Bolaert die langs hen ging. Hij hield hem staande: 

,,Ik was de vorige maand in Parijs en zag in den 
Salon des Indépendants Beukel's triptiek der Marte 
laresse, een buitengewoon kunstwerk dat alleen al door 
zijn enorme afmetingen de aandacht trok+ Hij moet 

ger drie jaar aan gewerkt hebben, nietwaar' 't Resultaat 
is machtig . * + . verrukkelijk die blank-rôze

... 

naaktfiguur der heilige . + . 

Een kilte doorvoer Henk; in zijn slapen voelde 
hij het bloed kloppen. Hij dacht opeens aan de wufte 
menigten die het beeld van Liesbeth's schoonheid 
daar zagen, aan den man wiens blik zij weken lang de 
werkelijkheid dier pracht gegeven had. Snel liep hij 
door, na viuchtigen groet aan Braam, tot waar Liesbeth 
met Oldewey en mevrouw De Priest in opgewonden 
gesprek was; Mien Oldewey en Sam Loeb stonden 
er zwijgend bij. En het trof hem schrijnend, op de 
wond dier pas-gewekte jaloezie, dat haar ogen met be 
wondering staarden naar den dwependen kop van den 


batik-kunstenaar. Hij herinnerde zich de verhalen die 
Caesar Sermans deed over Oldewey's levensreinheid, 
over de ideëel-kuise liefde van dit als heiligen levende 
paar. Maar zoals hij altijd de ziel gemist had in de 
geometrise ornamentiek van dien man die alles vulde 
met zijn cirkeltjes en zinloos lijnengewar, zo zag hij 
nu opeens ook zijn blik, koud en toch hebzuchtig, 
onder de dichte rosse wenkbrauwen. Het werd hem 
zwoel te moede; hij keerde zich af en wachtte op een 
bank de terugkomst van Liesbeth. 

4 

De kunsthandelaar Herman van Aken had in het 
voorjaar een van Boersink's villa's gehuurd aan den 
brink. 

Hij was journalist van beroep. Toen hij drie jaren 
als letterzetter gewerkt had aan een der grootste 
dagbladen van Amsterdam, wist Manes van Aken, 
op een Zondagmorgen, zijn avontuur met Marretje 
Nalis tot een gevoelig schetsje neer te schrijven; hij 
zag liet als feuilleton in zijn koeraat. Een der journa-
Listen hielp hem, leerde hem Frans. Twe jaar later 
was hij, „Herman" nu, kunstkritikus aan een volksdagblad 
en schreef op zijn kamertje aan de Ceintuurbaan 
Parijse korrespondenties, samengesteld uit berichten 
der grote bladen, Over literaire werken, over tentoonstellingen 
causeerde Herman van Aken voorzichtig en 
luchtig. Twaalf jaren arbeidde hij, levend op de bureaux 
en in de kaf é's; toen ontmoette hij, dezen zomer, 
zijn vader met Dirk Boersink in de Poort van Cleef. 
Boersink sprak hem van een kunsthandel te Aarloo, 
een tentoonstellingszaaltje, een invloedrijke positie in 
de ontbloejende Holtmarkse kunst en kunstnijverheid; 
hij zelf zou hem steunen, hij wist kapitaal. 

Op de villa aan den brink waren gouden letters 
gehecht. „Landhuis Grave"; de opening der kunst



zalen was wijd verkondigd in de dorpen der Hoitmarke, 
in de grote steden des lands. De jonge schilders, 
impressionisten en symbolisten, hadden het belang 
der onderneming begrepen en exposeerden in de 
smaakvol gemeubelde zaaltjes. 

Toen vormde Boersink een groter plan; hij wist 
den sterfdag van Jacob Grave, in November, vijf 
jaren geleden. Er moest een monument verrijzen voor 
dien man, wien in Amerika de ganse Hoitmarke werd 
genoemd het land van Grave. Hij riep met Herman 
van Aken een kommissie samen; burgemeester Vetkamp, 
dr. Lankerna, Nico Beukel, Ds, Stoel, mevr. 
De Priest en Frits Oldewey besloten, op Boersink's 
voorstel, tot de oprichting ener monumentale Gravepomp. 


Snel moest er worden gearbeid: Oldewey, voor geen 
enkele techniek bevreesd, bood belangeloos zijn 
talenten aan en de burgemeester beloofde een fraje 
plek aan het Wolmeertje. Na een week had de kunstenaar 
zijn Ontwerp in klei gereed, een Egyptise zuil, 
met Grave's profiel in medaillon tussen de lotos 
knoppen van het kapiteel. Een beeldhouwer hakte 
het monument in blanke zandsteen, onder Oldewey's 
toezicht. 

Op den sterfdag van den schilder kwamen zijn 
vereerders bijeen aan de kleine vijverkom van Aarloo. 
Doch De Bie was er niet en zij verwonderden zich 
allen over zijn afwezigheid. Ds. Stoel sprak de herinneringsrede; 
Alida Boersink onthulde de statige 
pomp; de oude burgemeester aanvaardde het sieraad 
in naam der gemeente. 

Een reproduktie van Oldewey's kunstwerk verscheen, 
met een foto der plechtigheid en verschillende 
artikelen over Grave, in het bescheiden maandblad 
dat Herman van Aken, als eigen orgaan van zijn 
kunstzalen, had opgericht. Het heette ,,Mundus" en 

9' 


 was door Oldewey versierd met een ornament van ge


styleerde wereidbollen . De exposaten en trouwe be

n 

zoekers ontvingen het gratis. 
-

Reeds dien winter werd het Landhuis Grave een 
nieuw centrum van kultuur naast den salon van me 
vrouw De Priest en de hall der Libertaire School. 
Doch hier was het geen theosofie, geen wijsbegeerte, 
geen ekonomie; de zuivere kunst werd om haar zelve 
gehuldigd tussen die wij kende wanden, wij kend in 
binnenhuizen en heidekimmen, in Parijse danshuizen 
en symbolieke vergezichten. De jonge schilders, 
dichters en dichteressen genoten er de wilde en kuise 

n

dansen van Rie Bolkers, de stemmigsvolle Maeter 

linck-voordrachten van Alida Boersink, 

Liesbeth Nalis kwam er niet; Henk Bolaert had 
haar gewaarschuwd, haar gesmeekt niet te gaan in 
het huis van den man die haar vader was. Doch op 
de avonden bij mevrouw De Priest luisterde zij met 
nauw-bedwongen verlangen naar de verhalen van 
Oldewey over dat vrije leven in den naam der kunst, 

Pastoor Hedel Zat op een zomeravond in zijn koele 
tuinkamer en schreef. 

Geboortig uit een bemiddeld pachtersgczin te 
Niezel, kende hij het volk der Holtmarke door eigen 
bloed. In de rankheid zijner gestalte echter, in de 
zachte beslistheid zijner gebaren, in de fonkelende 
geloofskracht van zijn donkeren oogopslag meende Jhr. 
Bolaert de drie eeuwen oude erfenis van een Spaansen 
vaandrig te herkennen. Hij was grijs geworden te 
Aarloo, waarheen de Bisschop hem als jong kapelaan 
reeds had gezonden. Landstreek en bevolking die hij 
beide liefhad met de gestadige vlam van zijn mysticisme, 
had hij tot in haar historise en legendarise 
verten bestudeerd. En terzeifder tijd dat de landheer 


van den Ravenhorst zijn verledensdroom schiep uit 
de getuigenissen van oude urnen en kronieken, 
bouwde ook de gelovige priester net leven der vroegere 
eeuwen op. Hij had de Karthuizerkroniek met liefdevollen 
ijver doorlezen; de bladen welke de vondst der 
relikwie verhaalden en door Jhr. Bolaert, om den 
goeden geestelijke niet te ergeren, uit den foliant 
waren losgemaakt, wist hij met hulp van traditie en 
vrome intuïtie aan te vullen. En ook weder dien zomeravond 
Zat hij te arbeiden aan een historise bijdrage 
voor ,,De St, Thomasbode." 

Uit Pastoor Hedel's ,,Historie der Holtnzarlce". 

,,Holtmarke heet deze landstreek (marke = margo 
= grensland) wegens het vele hout dat hier in oude 
tijden de heuvels en dalen beschaduwde. Doch het is 
ook een olde, een oude, marke; want zij ligt hoger 
dan de omringende veengebieden. Een thans ver 
ouderde etymologie verklaart den naam als „holle 
market' (met eufonise t), wegens de zacht-heilende 
dalkom in het midden dier streek, het dal waar de 
eerste woningen van Aarloo werden gebouwd. 

,,Een duisternis als van den chaos onttrekt de 
oudste tijden aan onze belangstelling. Het is de droeve 
duisternis van het heidendom, waarvan ruwe stenen 
voorwerpen, opgegraven uit het zand der heide, tot 
ons getuigen. De Heilige Willebrordus bracht het licht 
des Christendoms, de stenen afgodsbeelden en bloedige 
offertafels omverwerpend en predikend de genade 
van het Kruis. Op den heuvel, waar eens de heidense 
afgoden werden vereerd, bouwde hij een kapel en 
wijdde haar den H. Thomas, daar hij een heerlijke 
relikwie van den Apostel, kostbaarder dan vele schatten 
gouds, uit Rome had medegebracht, welke hij 
thans schonk aan de nieuwe gemeente Gods. Het was 


de kies van den H. Thomas, hem eenmaal, gelijk de 
Gulden Legende verhaalt, uit de kaak geslagen door 
den schenker van een heidensen koning. 

,Vele wisselingen van het lot stormden rond het 
nog zwakke scheepje des geloofs. De machten van den 
Antichrist kwamen uit het heidense noorden op ge 
vleugelde zeedraken aangevaren en beproefden onze 
arme voorvaderen. Doch het Kruis was sterker dan 
het vuur en het zwaard dier beulen. Een nieuwe kerk 
verrees op den heuvel en hare stichting ging met een 
mirakel gepaard. De priester, die het heiligdom in het 
midden van het dorp had willen bouwen, vond drie 
nachten achtereen de grondslagen op den heuvel overgebracht 
en erkende nu het wonderdadige ingrijpen 
der Goddelij ke Hand, waaraan hij gehoorzamen 
moest. 

Ter ere en ter gedachtenis van dit mirakel werd de 

S. Thomasprocessie door den Bisschop ingesteld, op 
den naamdag des Heiligen. Een nieuwe relikwie 
droegen de handen des Hogepriesters daarbij rond. 
Want in de tijden der oorlogen had de Voorzienigheid 
gewaakt. Zij had de kies des Apostels beveiligd voor 
de schennende handen der ongelovigen en tot zich 
genomen. Doch zij had een andere relikwie als vergoeding 
geschonken. Toen eens op een morgen de 
oude priester van Aarloo het heiligdom op den heuvel 
naderde, ontwaarde hij een kostbaar schrijn, met 
raadselige symbolen versierd, op de treden der kapel. 
Vanzelf opende het en een lieflijke geur steeg er uit 
op. Daar lagen de gebeenten ener hand en een godde 
lijke stem fluisterde den vromen man toe dat dit de 
hand was waarmede de heidense wijnschenker den 
Apostel geslagen had en die op een enkelen wens 
van S. Thomas door een zwarten hond, die de duivel 
was, te midden van het koninklijk festijn werd ge 
sleept, nadat een leeuw den onverlaat gedood had, 

„Deze relikwie werd een roemrij k bezit voor de 
parochie. Duizenden bedevaartgangers kwamen van 
alle streken herwaarts, ter genezing van kiespijn en 
mondzeer. Zelfs voor het rundvee, dat aan dit laatste 
euvel leed, was de aanschouwing van het schrijn heilzaam. 


„Een nieuwe schrikkelijke beproeving was de ziekte 
der ketterij. De boze geesten waarvan in vroeger 
eeuwen de lichamen der Noormannen bezeten waren, 
doolden nu in andere gedaanten rond. Geuzen landden 
aan deze kust, vermoordden de gelovigen, de vrome 
broeders van het Karthuizerklooster, die zo grote wel 

aan de bevolking hadden verricht, en vervulden-daden 
vele zwakke gemoederen met hoon en verachting 
voor de heilige Sakramenten en relikwiën der genadenrij 
ke Moederkerk. En nooit is de nawerking 
dier helse leer geheel vernietigd. Doch het doel dezer 
regelen is niet het aankweken van godsdiensthaat; 
dus willen wij daarover zwijgen. 

„Meer dan twe eeuwen lag opnieuw een heidense 
duisternis over deze arme landstreek. Maar des te 
krachtiger en heerlijker herrees het Licht des geloofs, 
herrees ook de heilige relikwie des Apostels uit hare 
asse. Want ten tijde van den ketteroorlog verloren 
gegaan in den brand der S. Thomaskapel, was zij, 
kort na den bouw der nieuwe dorpskerk en de herstelling 
van den bouwval op den heuvel, ongeschonden 
weergevonden onder de puinen en in de oude ere her 
steld. Sic erat vol untas Derr. 

4 

Terwijl de oude pastoor gebogen zat over zijn 
papier, trad kapelaan Everts binnen met nauwlij ks 
hoorbaren klop. Ii j scheen ontsteld, verontwaardigd. 
Zijn zware gestalte viel neer in een leunstoel; zijn 
gelaat was rood; zijn brede neusvleugels bewogen 


toornig. Met ijver had hij, sinds zes jaren reeds, den 

herderlij ken arbeid der huisbezoeken van pastoor 

Hedel overgenomen en zich van geloof en zedelij k 

leven in dorp en streek op de hoogte gesteld. 

,,Beste jongen, wat is err. vroeg de oude pastoor, 

zijn goudse pijp op de Legenda Aurea naast zich 

leggend. 

De kapelaan veegde zijn voorhoofd af en sprak: 

,,Eerwaarde, de zeden van dit land zijn babylonies!" 

Pastoor Hedel, de magere handen vouwend, antwoordde: 
,,'t Is een best volk hier, Everts, een braaf volk. 
Eenvoudigeen gelovige mensen, ik mag ze graag. 
ij ..

Ze zn arm...maar de rijkdom brengt vaak onge 
loof. Ze drinken wel ens, geloof ik. Och, ze hebben 
zo weinig in hun leven, Everts. En de zedelij kheid, 
't zijn mensen, mijn jongen. . . 

Doch de kapelaan viel hem ongeduldig in de rede: 

,,Eerwaarde, ik spreek niet van de boeren en wevers. 
Maar in de jaren dat ik hier werk is er een bevolking 
van ongelovigen gekomen, van socialen, van losbandigen, 
die de oude Aarloojers zullen bederven door 
goddeloos voorbeeld." 

Langzaam stopte dc pastoor zijn pijp en zei: 
,,Ze brengen geld op 't dorp, Everts, ze brengen 
bloei." 

,,Ze brengen zedebederf, eerwaarde!" zei Everts 
gestreng. ,,U leeft in uw boeken; ik leef onder de 
mensen. Er gebeuren hier rare dingen in de Hoitmarke. 
Is 't al niet genoeg, die grasvreters en blootvoeters 
van 't sanatorium Kollega van Nierode heeft me gewaarschuwd 
voor nog erger. De vrouwen praten er 
van. Er staat halfweg Nierode een huisje van een 
schilder, maar wat daar gebeurt dat weet Sint Thomas, 
't Staat op onze gemeente. Ze horen er muziek en 
gezang en 's avonds laat komen er dames vandaan 


Dat is ;s winters, ... , ik heb 't maar gehoord. Maar 

ik heb ook gehoord dat ze 's zomers samen gaan baden, 

tussen Nierode en Merum, zo tegen den avond, geen 

pootjebaden, eerwaarde, maar helemaal .... En daar


voor moest ik bewijzen hebben. Ik ben er heen ge 

direkt na 't eten; ik heb me verstopt achter de-fietst, 

eikenbosjes op 't duin en zowaar als u daar tegenover 

me zit, ik heb ze zien baden. Ik moest bewijzen hebben. 

't Waren vrijdenkers en socialen, twe vrouwspersonen 

en twe heren ...." 

De kapelaan zweeg en veegde opnieuw het voor 

Pastoor Hedel zat verbaasd, de pijp in een-hoofd. 

mondhoek en vergat te trekken. 

VII. KEN TERINGEN 
IESEETH NALIS KWAM INWONEN BIJ 

mevrouw De Priest. Zij had gevoeld dat zij 

haar moeder en de Tuinders tot last werd, nu 
zij, sinds lang, niet meer ter biecht en ter misse ging 
en kapelaan Everts, tot bekommering der vrouwen, 
de hoeve aan het Molenpad scheen te vermijden. Zij 
verheugde zich over haar nieuw tehuis; nu ontving 
zij de gasten, als mevrouw vermoeid was door de 
studie der okkulte leerboeken; zij bewoog zich vrijer, 
niet meer als vreemde, in de aromatise vertrekken der 
villa; dagelijks sprak zij kunstenaars, theosofen, 
dichters. 

Doch Hendrik Bolaert had haar ongaarne de oude 
huizing van Pietje Tuinder zien verlaten. Te zeer 
vreesde hij den invloed der verwarde strevingen van 
hen die elke nieuwe kultuur-verschijning alleen om 
haar nieuwheid bewonderden en verheerlijkten, blind 
voor de schoonheid van oude tradities; liever had hij 
haar zien blijven in de banden van de Kerk harer 

De Ondergang van het Dorp. 7. 


vaderen, hem wel vreemd en vervallen schijnend, 
maar toch eerbiedwaardig door ouderdom, door de 
ervaring ener eeuwenlange volksopvoeding. En in de 
gesprekken met zijn vader was die vrees allengs tot 
een zekerheid gegroeid. 

Herfst en winter gingen voorbij. De samenkomsten 
in Landhuis Grave, in de hall der Libertaire School, 
in den salon van Mevrouw De Priest waren voortgezet 
op het tennisveld van het sanatorium, op de ijsbaan tussen 
Aarloo en Niezel. Maar in de laatste der wintermaanden 
werd de wijsgerige rust der gesprekken ge 

een ongekende ontroering. -stoord door 

Over de spoorwegen van het ganse land dreigde 
een staking. Dr. Sermans bracht die mare op een 
laten avond mede uit Amsterdam. Zijn melodieuze 
stem beefde; zijn kleine blanke hand streelde ontroerd 
een dubbel-gepunten zwarten baard. Hij vond 
het schoon en groots, de ontwaking van het langgeknechte 
proletariaat; want velen zouden meedoen, 
in allerlei bedrijven en takken van nijverheid. 

Twe dagen later was het station te Rantfoort met 
soldaten bezet. De Holtmarkse stoomtram reed nog, 
maar de machinisten, de stokers, de kondukteurs 
deden onverschillig, met oproerig gemompel hun werk. 
Dr. Sermans sprak met hen, drukte hun vriendschap pelij 
k de hand, prees den moed der stakers en het 
heerlijke doel der gemeenschappeli j ke aktie. En ook 
Lankema, ook Corry Lieflandt, ook een openbaar 
onderwijzer uit Rantfoort wekten hen op, bezochten 
hun vrouwen in de begruisde krotten bij de remise, 
beloofden steun voor den moeilij ken maar schonen 
strijd. 

Op een avond legden de mannen der tram het werk 
neer en gingen in opgewonden stoet naar de hut van 


Sermans. Daar, in het dennenbosje, sprak hij op


nieuw hen toe, verhalend van den heilstaat der toe


komst, van de schone gelijkheid aller schepselen, 

van den vloek van het kapitaal en den loonarbeid. De 

macht was in de spieren en de hoofden der proletariërs, 

als zij zich maar bewust werden van hun onweer 

grootheid. Sermans beschimpte de kerk-staanbare 

en het priesterdom, cerberussen van den geldzak, die 

het volk onwetend hielden met list en bedrog ... . 

De mannen, somber afwachtend, onrustig over 

hun ledige broodkast, trokken in groepen door Aarloo 

en Nierode. En nog dienzelfden avond telefoneerden 

de burgemeesters om soldaten; den volgenden morgen 

kwamen er een tiental op een verhuiswagen uit Rant


foort. 

Onder de boeren en wevers gromde een andere 
onrust. Zij hadden van de opruiende woorden der 
vreemdelingen gehoord; de vrouw van een roomsen 
kondukteur was gaan praten in de kleine winkeltjes; 
zij had kapelaan Everts ontmoet. En de ijverige 
geestelijke ging die dagen rond in de grote hoeven 
der boeren, in de kleine huisjes der wevers en sprak 
van den duivel die ons nooit met rust laat, van revolutie 
en ongeloof, van de socialen die de grootste 
vijanden zijn der heilige Kerk, van het vuur waarmee 
de vijanden van geloof en . maatschappij in vroeger 
tijden werden vernietigd. 

Het vuur! De eenvoudige gelovige bevolking begreep 
de woorden van den kapelaan. Op een avond 
toen hun vroom gemoed heftig was geschokt door 
berichten van den St. Thomasbode dat de stakers te 
Amsterdam tot gewelddadigheden waren overgegaan, 
trokken een twintigtal jongens uit Aarloo naar het 
sanatorium van Dr. Lankema en deden de schutting 
van het damespark branden; in den koelen Maartnacht, 
,bij de hoge vlammen van het straffend vuur, zongen 


zij vaderlandse zangen en lieten lustig de fles brandewijn 
gaan van dorstigen mond tot mond. 

In de hall der Libertaire School sprak Dr. Sermans 
over de Parijse Kommune, Doch het gejoel der be 
schonken knapen overstemde zijn zacht-welluidende 
woorden en een vochtige brandlucht woei door het 
open venster. Het was opeens zeer stil in de hall; 
mevrouw Sermans zag Lankema aan; Dr. Sermans 
zweeg en staarde naar Corry Lieflandt; Sam Loeb 
boog zich verbiekend tot Mien Oldewey. Door de 
serredeuren zagen zij, ver in vage duisternis van den 
nacht, de rode walmen, 

Dr. Sermans, onmiddellijk den toestand begrijpend, 
verheugd dat de strijd voor zijn overtuiging naderde, 
snelde naar het klokketouw en begon te luiden. Als 
hij even poosde, hoorden zij andere klokjes uit den 
omtrek, wellicht van Beukel, van Lientje de Meeuw, 
van Sermans' eigen villa. 

Hij waagde zich met Lankema en Oldewey naar 
buiten. Vloeken en bedreigingen klonken van den 
donkeren straatweg; een kei ketste tegen de geveltegels. 
En terwijl de bel op het huis vannieuws ging 
luiden, vuurde Dr. Sermans een losse revolverpatroon 
af in de blinde donkerte. 

!^


7 


De burgemeester van Nierode was zelf verschenen, 
met zijn veldwachter en vijf soldaten. En echter waren 
de woestelingen hun ontkomen, niet herkend, onge 
straft. Dagen lang nog bleven de bewoners der eenzame 
landhuizen achter hun gesloten luiken, hoewel de 
soldaten in patrouilles van twe man de straatjes der 
dorpen en de stille landpaden doorkruisten. 

Na drie weken was de staking in de grote steden 
verlopen; en ook de mannen der Hoitmarkse stoom 


tram arbeidden weer voor het oude loon. Doch er was 
een vete gebleven van de wevers en boeren tegen de 
vijanden hunner Kerk, tegen de socialen die alles ver 
delen wilden, akkers en huizen, en het sakrament des 
huwelijks niet eerden. En zelfs de burgemeester van 
Nierode was in de duisternis van den avond niet 
veilig voor de beschimping zijner dorpers. 

Toen naderde de lente; de knoppen der bomen 
zwollen; op de donkere akkers en langs de wegen der 
dorpen werd weer gearbeid. Aan den Rantfoortsen 
weg te Aarloo, naast de oude hoeve der Meulenaars, 
had Dr. Sermans twe winkeltjes laten bouwen, in 
deels antieken, deels modernen stijl. In januari begonnen, 
waren de huisjes op 't eind van April ter be~

-
woning gereed. Sam Loeb betrok het ene; achter het 
rondgeboogde venster exposeerde hij zijn pottebakkerswerk, 
vazen en borden, inktkokers en bekers, 
met cirkeltjes en driehoekjes beschilderd. Naast hem, 
in den eersten boekhandel van Aarloo, huisvestte Dr. 
Sermans den socialistisen onderwijzer uit Rantfoort, 
door het gemeentebestuur ontslagen om zijn opruiende 
woorden in den stakingstijd. Theosofise en anarchistise 
brochures lagen er geëtaleerd, schilderbehoeften 
en schetsboeken, potloden en vulpenhouders; op de 
toonbank stond een draairek met gekleurde prentbriefkaarten 
van de nieuwe villa's en de oude hoeven. 

Intussen, na de onrust der stakingsweken, waren 
de avondbijeenkomsten slechts ongeregeld hervat. 
Mevrouw De Priest klaagde over het verflauwen der 
belangstelling; Rie Boikers vertrok naar Schotland 
met Lientje de Meeuw die aan duizelingen leed en 
bleker was geworden doch minder slank, Dr. Lankema 
zonderde zich af in zijn sanatorium. Men begreep 
hem niet. Hij had de zomerhutten van het luchtpark 
niet doen herbouwen; tussen de geschroeide eikenbosjes 
lagen nog de planken zwart verkoold. 

:roi 


Op een avond in Mei zag Dr. Sermans, uit Amsterdam 
terugkerend, hem met een handkoffertje aan het 
station te Rantfoort. Daar de stoomtram wachtte, 
had hij geen tijd zijn vriend aan te spreken. Doch den 
blauwen voorjaarsmorgen daarop werd Sermans voor 
zijn houten tuinhut bij het luchtbad gestoord door de 
huishoudster die, na vergeefs kloppen, mevrouws 
slaapkamer geopend en haar bed onaangeroerd gevonden 
had. 

Hij zocht zijn troost bij Corry Lieflandt. Ledere n 
avond kwam zij in zijn primitieve stulp tussen het 
eikenhout; samen lazen en schreven zij. Caesar, alleen 
gebleven in de grote villa, vroeg zijn vriend Edward de 
Priest als blijvenden gast. Maar zij misten den ge 

omgang met Lientje en Rie; zij verveelden-zelligen 
.zich en gingen vaak met Nico Beukel naar de zomerkoncerten 
in het Holtpark. 

Eens zaten zij na het diner gedriën met hun 
konjakje op het terras bij den vijver. Zij spraken 
over de jonge Aarloose renaissance, over Beukel's 
symbolise werken, over de veelzijdige gaven van 
Oldewey; zij glimlachten om De Bie's verouderde 
binnenhuiskunst. 

„Hij heeft zich zo opgesloten in deze ene uiting," 
vertelde Edward, „dat hij nu de boerderij van Meulenaar 
heeft gekocht, enkel om ze voor zijn geschilder 
te bewaren. '

Die twe ouwe mensen wonen er nu 
gratis. Den helen dag zit De Bie er, maar een inzicht 
in het wezen van de dingen kan hij ons niet geven. 
Het is armzalig ... Hij heeft zich overleefd. Hij had 
als Grave moeten doen .... Grave is juist bijtijds 
gestorven." 

Caesar Sermans sprak: 

„Van jou, Nico, en van Oldewey heb ik de meeste 
verwachtingen voor de toekomst. Jij bent de schilder 
van de verreinde passie. In Oldewey zie ik meer den 


koelen moralist. Zijn kunst is asceties. Ik denk altijd 

aan zijn prachtige gesprekken, toen ik hem pas leerde 

kennen. Merkwaardig, zo'n huwelijk, .... een puur


geestelijke verhouding .... In vertrouwen vertelde 

hij mij alles." 

Caesar stond op en ging het restaurant binnen. 

Met een glimlach zei Beukel tot Edward: 

„Ik heb dat wel eens anders gehoord. Lientje heeft 

me verleden zomer allerlei konfidenties van Mien 

Oldewey oververteld." .... Zijn stem werd hier 

fluisterend, dicht bij het gelaat van Edward die met 

een zwaai zijn cigaret wegwierp en schaterlachend in 

den rieten armstoel terugviel. 

Zij dronken hun konjak. En toen Caesar zich weer 
bij hen zette, zag hij nog een raadselachtigen trek 
van spot op het gelaat zijner vrienden. 

Arthus de Bie wandelde dien avond over de stille 
brink van Aarloo. Achter het ijle donkere lover der 
iepen bleekte de laatste schemer. En gingen een paar 
meisjes over het gras langs het Wolmeertje; teder 
klonken haar vrolijke stemmen in de rust van den 
klaren avond. 

De Bie kwam huiswaarts van het Vier-end. Sinds 
den dood zijner vrouw, twe jaren geleden, waren zijn 
tochten eenzaam. Vaak had hij met haar overwogen 
het dorp te verlaten, in een rustiger oord te gaan wonen, 
waar de boeren-stulpen nog ongeschonden lagen aan 
een ruwen heiderand. Doch zijn gestadig arbeiden 
liet hem geen tijd tot zoeken. En de herinnering aan 
zijn eerste jaren van verrukking in dit land, met Jacob 
Grave, bleef hem binden ondanks alle verbittering 
over de dodende macht van den tijd. Nu echter, alleen 
gebleven, zonder kinderen, zonder vrienden, 

103 


kon hij zich te minder losmaken van de wegen waar 
zijn vrouw hem vergezeld had, van de woning waar 
zij eens hem troostte in het leed der miskenning, in de 
vertwijfeling aan eigen kracht. Hij voelde zich niet 
anders dan Elbert en Swaantje Meulenaar die sterven 
wilden in de oude hoeve, bij hun veertig huwelij ksjaren 
van arbeid en leed. Zij waren zijn enige vertrouwden; 
zij begrepen hem in zijn gehechtheid aan 
de plaatsen zijner herinnering; slechts één ding 
konden zij niet begripen: waarom hij de oude wo


j 

ningen mooi vond.,,, Hen hield alleen de traditie 

van eigen leven terug van verandering; doch Swaantje 

had het vaak gezegd: als zij jonger waren geweest, 

hadden zij een nieuw huis willen hebben; zij vond de 

oude huizing lelijk, het groene dak, de verweerde 

muren, de lage venstertjes. 

Onder de hoge slanke iepen ging De Bie langzaam 
voort. De vredige klaarte van den avond gaf hem even 
den droom van vroeger jaren. Maar toch, de oude 
schoonheid was heen, en het plotseling weer beseffen 
van het heden deed hem pijnlijk aan. Hij dacht aan den 
brink van eertijds, met de lage wevershuisjes, de lange 
ruige daken der hoeven, den zwaren kastanje der 
oude herberg, den ongeschoeiden oever van het meertje. 
Dan kwamen er enkel een paar vrouwtjes over het 
grasveld onder de iepen of een kar reed krakend langs 
den weg. Op het Vier-end waren nog geen vreemden 
doorgedrongen; de paden lagen mul of drassig tussen 
de hagen; de woningen zelf leken holen der heide. 
En geen forensen zaten bij Boersink op de tram te 
wachten, geen zomergasten liepen zingend rond in 
opzichtige stadskledij; geen roodgedakte villa's stonden 
op den bodem der verwoeste bossen . 

Hij vloekte binnensmonds; hij zuchtte en stond 
stil, somber, met gebogen hoofd. In het Wolmeertje 
spiegelde met de schemering van den westelij ken 


hemel de Zwarte treur-es die over den oever boog. 
Een zwaan dreef langzaam uit het donker op. 

De schoonheid, peinsde de eenzame man nu, is 
het grootste raadsel en toch de klaarste openbaring 
der godheid . ... In de schoonheid te leven is het 
heerlijkst voorrecht; de menigte kent het niet. Wat is 
de schoonheid Wat weten wij van haar Waarom is 
zij zoals zij is' Waarom laat zij zich vernietigen door 
bruten en dwazen Is zij niet de enige waarde, het 
enige doel van dit moeilijke leven Zij is stil en geruchtloos+ 
Kleuren en licht en schemering en wondervol-
gebogen lijn is zij en zij leeft soms in den blik 
van kinderen en ouden. Macht en roem en rijkdom 
zijn niets tegenover haar. Hier is nog een weinig 
schoonheid in den stillen avond teruggekomen.... 
De witte zwaan onder den donkeren boom, de groene 
lucht in den vijverspiegel, het hoge geweif der iepen, 

dat is alles nog schoonheid. Maar waarom worden 
de oude hoeven afgebroken, waarom worden de 
bossen gerooid, waarom de akkers overtrokken met 
dorre straatjes Waarom is een nieuw huis niet mooi 
als een oude hoeve De geheimzinnige delen ver 
dwijnen, de zware balken, de bultige daken, de groene 
ruitjes. De eerwaardigheid die de eeuwen er aan ge 
schonken hebben, kunnen de mensen niet herstellen. 
Waar zullen de kunstenaars blijven, als de schoon 
heid geheel dood is Wij leven van haar, wij kunnen 
niet zonder haar.,,, 

Zo ging hij mijmerend weer verder. Een stoomtram 
uit Merum was schokkend den brink opgereden 
en had voor het Postpaard gestopt. Het rode licht 
van den laatsten wagen flonkerde diep door den sche 
mer; in blauwe nevels steeg de rook der machine 
naar de donkere welving der iepen. Er was een kalm 
bewegen van mensen bij de kleine zwak-verlichte 
waggons. De Bie glimlachte; ook dit was bijna mooi, 


dacht hij. De rook was blauw als van een heidehut; 
heel het oude trammetje leek al antiek, nu overal de 
elektrise wagens gonsden door steden en langs velden. 
Weer stond hij even stil; hij wilde dankbaar zijn dat 
zelfs deze tram, die hij eens verwenst had, hem als een 
reste der vroegere dagen dierbaar werd. 

Doch een brede gestalte trad opeens naast hem; 
Boersink's familiare stem sprak: 

„Bonsoir, meneer De Bie! Ja, ik herkende u wel 
in 't donker. Wat een ouderwets dingetje, hè, die 
tram..., Geduld maar! 't Volgend jaar hebben we 
een elektrise!" 

„Dag meneer Boersink," groette de schilder met 
een ietwat droog-schor geluid en liep haastig heen. 

4 
Het werd herfst. Nico Beukel was naar Parijs ver 
na een bericht uit Schotland dat zijn vriendin--trokken, 
nen, met Lientje's dien zomer geboren kind, spoedig 
in Aarloo terug zouden komen. Hij had het niemand 
gezegd doch in stilte zijn koffers en studies gepakt 
en het huisje gesloten. De beide meisjes, hem niet 
meer vindend, verlieten het dorp en zochten een 
woning op de Veluwe. 
Zo was het stil geworden in den kring der jonge 
kunstenaars. Liesbeth klaagde er over aan Hendrik. 
Het sanatorium lag verlaten, de tuin verwaarloosd; de 
spelen op het tennisveld en den gazon waren gestaakt. 
Geen letterkundige bijeenkomsten in Beukel's atelier 
waren er meer, om haar afleiding te geven tussen de 
theosofise gesprekken van mevrouw De Priest, die 
de dagelijkse bezoeken van Cory Lieflandt bij Dr. 
Sermans zo heftig afkeurde, dat zij Liesbeth verbood 
de wijsgerige avonden in de hall der School bij te 
wonen. 
Het werd haar te eenzaam in de grote villa. Onder 

io6 


de najaarsregens ontbladerden de hoge bomen van den 

brink; grauwe poelen glansden overal langs de wegen 

en paden. Liesbeth had geen lust meer in de uren


lange zwerftochten met Henk door de Carthuser


bossen, langs den rand der zee. Zij bleef zitten achter 

de half-terzijgeschoven vitrages van het hoge ven 

huiskamer en doorbladerde tijdschrift na tijd-ster der 

las boek na boek. En intussen verlangde zij-schrift, 
naar de wekelijkse bezoeken van Oldewey; hij las haar 
uit de nieuwste dichtbundels voor; hij toonde zijn 
laatste ontwerpen en verhaalde van de muzikale afternoons 
in Landhuis Grave. De boeken die Henk haar 
gaf waren haar niet welkom. Wat gaf zij nog om de 
duitse wijsgeren, om de Grieken; wat om de werken 
der engelse en franse ekonomen Zij vond ze droog 
en vervelend; zij wilde de vage of hartstochtelijke 
dromen van schoon-klinkende verzen; zij bewonderde 
elke kunst wier uiting onklaar was, vertroebeld in de 
lijnen van andere kunsten. En Hendrik Bolaert 
streefde, bij zijn doorgezette studiën in zijns vaders 
boekerij, naar de zuiverheid, de strengheid der ideën 
en vormen. 

Op een middag in November, toen zij Henk, die 
naar Amsterdam was, in een week niet had gezien, 
ging Liesbeth met Frits Oldewey mee naar Landhuis 
Grave, aan de overzij van den brink. Van Aken begroette 
haar met een gedwongen glimlach; doordringend 
zag hij zijn achttienjarig kind aan, dat hij vaak 
uit de verte bespied had, van wier bekoring hij had gehoord 
met brutale voldoening. Doch zij voelde zich 
door veler blikken begluurd; zij genoot niet van de 
gesprekken; de beschouwing der kunstzaaltjes vermoeide 
haar, Zij dacht aan Henk en schaamde zich. 
Zij vreesde het weerzien, zijn verwijten, zijn minachtenden 
glimlach wellicht. 

Dien avond, terwijl zij hem schreef, verwonderde 

107 


zij er zich over, dat haar ogen niet vochtig werden. 
Zij schreef hem dat zij niet voor hem kon zijn; hij was 
van een oud en edel geslacht, zij was een volkskind; 
Zijne neigingen voerden tot andere dingen dan haar 
verlangen; hij begreep haar niet, met haar warme begeerte 
naar emotie; hij was geen kunstenaar, doch 
een geleerde. En zij schreef ook dat zij zich had losgemaakt 
van Zijne eisen, dat zij vrij wilde Zijn en 
haar vader in Zijn kring van jonge artiesten bezocht 
had en weder zou bezoeken. 

Toen Hendrik Bolaert den volgenden morgen haar 
brief las, schreide ook hij niet; hij liep het bos in, 
onder de onstuimig bewogen toppen der lanen, zee 
waarts. En langs den wilden oever stapte hij haastig 
voort. Waarom schreide hij niet Waarom ging hij 
niet tot haar, om haar voor zich terug te smeken'.. .... 
Hij glimlachte over de lichtheid zijner stemming, na 
dien brief, in dezen stormigen herfstdag. De buien 
stuwden op uit het westen tegen de glorie die de 
morgen over zee en akkers straalde. En hij vond het 
schoon; hij schreide niet. Hij voelde dat dit haar 
eerste daad was die hij bewonderde, die hij groot en 
goed zag. Zij was een kind; en hij zelf was een kind 
geweest toen, twe jaar geleden, de bekoorlijkheid van 
haar ongevormden geest hem bond. Had hij haar lief 
gehad Was het niet de schoonheidsmacht geweest 
van eiken jongen bioei' Nu was hij Vrij; hij begreep 
dat hij toch eens zich-zelven vrij gemaakt zou hebben 
doch dat nu haar vrouwelijk gevoel zijn daad voorkomen 
had. Zij was in die beide jaren anders opgegroeid 
dan hij had gehoopt en vermoed. Hij had haar 
niet kunnen weerhouden. Haar verlangen ging tot 
mensen en begrippen, van wier wezen, van wier stuur 
loos zoeken en verbijsterde levensleer hij afkerig was. 
Hij had getracht hun streven te waarderen, hen ge 
steund. En wat was er van gekomens Was er nieuwe 

io8 


schoonheid ontstaan, een nieuwe geestesbloei te 
midden van de oude pracht van het lands'.,.. 

Hij glimlachte niet meer. Hij stond stil en zag naar 
de grijze woeling der wateren; de wind huilde door 
het hoge eikenhout op het duintje. En op eens droomde 
hij Liesbeth's gestalte, sterk en jong, voortgaande in 
den storm, zoals hij haar vaak had gezien, de ogen 
trots en wijd-geopend in het blozend gelaat, de haren 
in zware blonde vlecht over den slanken rug. Hij hoorde 
haar stem, hij voelde haar hand in de zijne. En nu 
sidderde hij weer van verlangen, nu hij wist dat zij 
verloren was voor hem, nu hij de wreedheid zag van 
het uiteenwij ken der levens, van de vergissing der 
jeugd. Voor anderen zou zij wezen; zijn vertrouwen 
had zij bedrogen; zij had niet in hem geloofd. 

Van een duintop zag hij de verre rode daken 
tussen Nierode en Aarloo. Hij balde de vuisten en 
ging terug, langs een bospad, de Carthuse vermijdend. 
De storm loeide boven hem door de oude gewelven 
der bomen. Het geteisterde woud was eenzaam en de 
eenzaamheid dreunde van machtige geluiden. Klein 
scheen zijn hartstocht hem en hij lachte opnieuw. 
Was dat mo j e blonde kind dan groter en schoner dan 
de eenzaamheid van het woud .... Moest die verlokkende 
droom zijn leven blijven binden.... Hij 
wilde het niet! Luid riep hij het uit in den storm. Hij 
wilde het giet! De storm had de takken van de eiken 
gescheurd en de eiken leefden voort met de oude 
vergeten wond ... . 

En in de stille boekerij bij zijn vader arbeidde hij 
weer die dagen en trachtte de herinnering te doden 
onder de woorden van wijzen en geleerden. 

I09 


VIII. DE S. THOMAS-PRO CESSIE 
INDS DE OUDE EREDIENST IN DEZE 

streken was hersteld, had de Katholieke be


vol king aan den brink van het dorp een kerk 
gesticht, Sint Thomas gewijd, en op den heuvel 
slechts een stenen koor met altaar herbouwd, waar 
de plechtige hoogmis gezongen werd op den feestdag 
des Heiligen. Geheimzinnig monument van een vaag 
verleden, lag daar nu, tegen de helling des heuvels 
geworpen, de heidense offertafel, bij den herbouw 
weergevonden onder struikgewas en puin. Geen der 
eenvoudigen wist meer de historie van dit stuk graniet. 
Het was voor hen slechts een oude kei, wat 
groter, wat regelmatiger dan de andere &teenblokken 
der heide. 

Evenals voor eeuwen, wanneer de trage rode winterzon 
nog laag hing aan de zuid-oostelijke kim, togen de 
vromen weder over de bevroren akkerpaden, of door 
zware blinkende sneeuw, of onder treurende regen 

naar de oude heilige plek en baden er op de-vlagen, 
graven hunner dierbaren. Vele gelovigen der andere 
dorpen voegden zich bij hen en een enkele vreemde 
marskramer bleef wel 'eens verwonderd staan, als 
hij van verre de eentonige gonzing der gebeden 
hoorde. 

Zo waren zij jaar na jaarin plechtige processie 
omgegaan, ongeweten van de wereld daarbuiten. Doch 
de vreemdelingen, de kunstenaars hadden de vrome 
schoonheid bewonderd van dien traag-schrijdenden 
stoet, van die zacht-gedragen gebeden, van de wierookwalmen 
over de winterse akkers. Nog bewaarde De 
Bie, boven zijn rustbank in het atelier, een krijtschets, 
met enkele kleuren opgewerkt, van een groep Aarloose 
vrouwen, twe aan twe gaande tussen de hagen van een 
landweg; maar de grote schilderij die hij van dit 

zzo 


star en afgezonderd ras, van deze eeuwenoude tra


droomde, had hij nooit aangedurfd. Een jongere-ditie 
was gekomen, Nico Beukel, die, met hulp van,foto's, 
een gestyleerd beeld van den Sint-Thomasommegang 
geschilderd had. En talrijker waren de vreemde toeschouwers 
gewandeld langs de wegen van Aarloo naar 
den heuvel, om het zeldzame schouwspel te zien. 
De Bie bleef thuis op dien dag, sedert jaren; voor hem 
was daar de argeloze schoonheid reeds lang geweken;
de oude volkskledij wist hij er schaars geworden; de 
jongere vrouwen droegen bloeses en hoeden van een 
drie jaar oude stadsmode; de jonge boeren en wevers 
misten den stoeren tred, het landelijk gewaad der 
grijsaards. 

De dag van den wintersen zonnestilstand was dit 
jaar zoel en blauw boven de dorre landen, Laag in het 
Zuiden nevelde het gouden licht met al milden voorj 
aarsschij n. Zo klaar was de dag van den Heilige naar 
de heugenis der ouden nog niet geweest; zo vele 
vreemden hadden nooit toegeschouwd. Zij wachtten 
langs de bermen, van den S. Thomashof tot bij de 
kerk op den brink. Hun auto's en rijtuigen stalden in 
lange reeks voor den tuin van Boersink; de trams 
van Rantfoort waren overladen. En de wereldse 
vrouwen uit de steden wezen fluisterend elkaar de 
bekende figuren der Holtmarkse kunst: de jonge 
dichters De Priest en Sermans, wier trekken zij 
kenden van de lithografise portretten uit De Sinteze, 
door Oldewey getekend: den tekenaar en bati k ker 
zelven met zijn vriend Sam Loeb; Dr. Sermans, den 
aesthetisen filosofisen anarchist; Herman van Aken, 
den kunstkritikus, direkteur van het Landhuis Grave, 
dat zij in den middag hoopten te zien. Zij zochten ook, 
doch tevergeefs, het bekende gelaat van Nico Beukel. 

Door de stille lucht luidden de zware klokken; de 
processie trad langzaam naar buiten. 

III 


Voor den kleinen kring der Aarloose kultuur was 
de ommegang een jaarlij ks schoonheidsgenot+ De 
kunstenaars bewonderden het Katholicisme als een 
ver en vaag poëem, waarvan zij den zin niet meer verstonden 
achter den bedweimenden klank. Zij zagen er 
al hun bekenden onder de dorpelingen, hun modellen, 
hun minzame leveranciers, in een vreemde maar 
schonere sfeer. Zij vermoedden dat de ontaarding, wel 
licht het verdwijnen dezer oude traditie niet ver meer 
was. Zij weken terzijde, in nieuwsgierigen eerbied+ 

Achter den veldwachter ging burgemeester Vetkamp 
met gebogen hoofd. Hij prevelde zijn gebeden, 
maar hij dacht aan de nooit-gedoofde vete der erfge 
rechtigden, aan de moeilij kheden die wellicht dit 
voorjaar zouden komen, als zijn ambtgenoot van 
Nierode nieuwe maatregelen bij het scharen nam. Het 
ontrustte en bedroefde hem; want hij was zelf ge 
rechtigd tot het gebruik der gemene heide-en weidegronden 
en bleef toch ook, als ambtenaar van den 
staat, niet blind voor het belang der gemeenschap. 
Hij verlangde naar het einde der plechtigheid, naar 
zijn brandewijntje dat hem altijd troostte in twestrijd 
en ergernis. 

Vrouwen en meisjes kwamen met wiegenden tred, 
de handen gevouwen over den schoot. De doofstomme 
Marretje Nalis liep voor moeder Tuinder; zij bewoog 
de lippen, zoals zij de anderen zag doen; zij bad 
zonder woorden, met een warring van beurtelings 
heftige en vaag-dromende gevoelens, voor haar kind 
dat zij zelden meer zag, dat zij verstoten dacht door de 
Moederkerk; zij bad vervloeking over den siechten 
man die haar overweldigd had; het angstige beeld van 
dien winternacht, zo veel jaren geleden, vergat zij 
nooit. Schichtig keek zij nu-en-dan om naar het 
strakke rouwkieed van moeder Tuinder; zij wist wel 
waar die bidden ging,.... op het graf van Kobus. 


Zij gluurde ook Zijwaarts naar Teun die in de andere 
rij liep, met een gelukkigen glimlach; zij wist wel 
waarom die zo blijde opzag naar den goud-dampigen 
hemel. Teun zou na de Paasweek in ondertrouw gaan 
met jaap Bakker die bij hen in de hoeve kwam wonen, 
met het vee dat hij als vaders erfdeel gekregen had. 

Boven de hoofden der vrouwen zweefden kleurige 
vaandels, door koorknapen en mannen gedragen. 
Bruidjes zongen met tedere stem; pastoor Hedel, 
steunend op zijn herderlij ken staf, liep voor het 
Allerheiligste, welks torsen hem te zwaar geworden 
was . De deken uit Rantfoort schreed onder den 
baldakijn. En met toornende gebaren bewoog kapelaan 
Everts, achterwaarts lopend, de handen op de plechtige 
rythmen van den psalmzang der knapen. 

De boeren en wevers volgden, statig en langzaam, 
luid hun groetenis sprekend tot de Heilige Maagd. 
Ernstig stonden hun trekken; hun ogen staarden 
naar den harden grond of vaag vooruit in het nevelig 
blauw. Elbert Meulenaar ging trager dan ooit; de lage 
winterzon vermoeide zijn ouden blik; het hard-op 
bidden onder het voortgaan benauwde zijn adem. 
Hij zweeg; zijn ruig-omgroefde mond plooide droevig 
neer; hij dacht niet meer aan den ommegang, aan de 
grijsaards en knapen voor en naast en achter hem; hij 
zag het hoofd van Swaantje, ziek in de donkere bedstee, 
klagend dat zij voor het eerst niet meekon met 
de processie. De jaren waren toch snel gegaan, vond 
hij; het was zajen geweest en majen, ploegen en mesten, 
kinderen groot brengen en ze verliezen. Toen pre 
velde hij weer het Wees Gegroet mede en dacht hoe 
Ciska en Grietje, twintig jaar geleden, als witte bruidjes 
sparregroen en papieren rozen hadden gestrooid voor 
de voeten van den priester die het ostensorie droeg. 

Bezorgd zag Jaap Bakker, de broerszoon van 
Swaantje, nu-en-dan naar den ouden man. En tege 

De Ondergang van het Dorp. 8. 


lijk was er een vreugde in hem, als hij dacht aan Teun 
die ginder bij de vrouwen en meisjes liep, als hij 
dacht aan het voorjaar, aan de beloning van zijn geduldige 
trouw. 

Over al hun hoofden, starend en peinzend, gonsde 
de eentonige maatgang der gebeden ei lovingen. 
Plechtig schreden zij voort langs de hagen hunner 
tuintjes, langs hun hoeven en stulpen, waar de oudsten 
en gebrekkigen knielden bij kleine vroom-versierde 
altaren. Tussen kleurige beeldjes en papierbloemen 
flikkerde de vlam der kaarsen veeg en nederig in 
den winterdag. 

Dr. Sermans zocht vergeefs naar Liesbeth. 

„Ze is naar de stad," sprak mevrouw De Priest. 
„Ze was bang dat Van Aken bij haar zou komen staan 
en haar moeder hen dan zou zien en den vader her 
kennen .... Fijn van haar gevoeld, is 't niet" 

„'t Is een bizonder kind," antwoordde Sermans. 
„Ze hoorde niet bij die boeren. Een wonderlijk 
archaïsme, zo'n roomse processie, .... wat een verzameling 
domme koppen!" 

Mevrouw De Priest glimlachte. 

„De eenvoudigen, de kinderen!" neide zij. „Alleen 
die oude pastoor ziet er wel intelligent uit. Hij moet 
veel studeren .... Begrijp jij, Sermans, hoe een ontwi 
k keld mens katholiek kan zijn. 

En ook haar vriend glimlachte. Maar Corry Lieflandt 
trok hem terzij en wees hem zijn beschermeling, 
den gewezen onderwijzer uit Rantfoort, die met zijn 
fotostel op een tafeltje van Boersink stond en de 
processie kiekte. Zij wilde er ook op, het zouden 
nieuwe prentbriefkaarten worden. 

„Waar is Oldewey^" vroeg zij. „We moetep er 
allemaal op. Waar is hij nuf I k zag hem zo-even nog.. ." 

Doch zij bespeurde hem niet meer. 

Ginds, waar de weg naar den St.-Thomasheuvel 


afboog van den brink, stond Herman van Aken te 

leunen tegen een hek. Hij was nieuwsgierig het doof 

te zien; hij had haar nog niet-stomme Marretje weer 
ontmoet, daar de Tuinders het arme schepsel nooit 
alleen uit lieten gaan, sinds hij op het dorp woonde. 
Verleden jaar, op reis voor zijn zaak, was hij de processie 
misgelopen; nu hoopte hij dat Marretje er bij 
was, .... zou zij hem herkennen 

Hij zag in de reeks der prevelende vrouwen moeder 
Tuinder naderen, de ogen neergeslagen, de vingers 
aan den rozenkrans. Doch vóór haar, opeens, ontwaarde 
hij Marretje Nalis; zij droeg nog het witte 
kapje, zoals vroeger; haar blauwe ogen staarden wijdopen, 
haar lippen bewogen onrustig. Zij was oud ge 

vond hij; hoe kon hij vroeger zo dwaas zijn-worden, 
geweest .... En toch, hoe ver had hij 't nu niet gebracht! 
... , 

Toen zag Marretje op en herkende hem en den 
harden glimlach van zijn gelaat. Zij gilde en hief de 
gebalde vuist, maar zonk neer, verbleekt, de wijde 
ogen angstig zoekend in blinden blik. Moeder Tuinder 
steunde haar hoofd. Uit het gedrang der menigte 
had - Van Aken ontsteld zich weggehaast. Een priester 
was toegeschoten, nam Marretje op, droeg haar een 
hoeve binnen, gevolgd door Moeder en Teun. 

Daarbuiten over den zonnigen weg ging de processie 
langzaam verder. 

's Avonds werd zij vervoerd naar het zusterhuis 
bij den St.-Thomasheuvel. De schrik had haar zwakke 
hersenen geteisterd; zij bleef rauwe klanken uit stoten 
over dien man van jaren geleden en haar 
vingeren bewogen tot ijlende tekens; doch Liesbeth 
was er niet en Moeder noch Teun begreep die taal. 

Den volgenden morgen werd Liesbeth gehaald bij 

I15 


intvrouw De Priest; echter, zij was ook daar niet; 
mevrouw had haar gewacht, den heien avond, tot de 
laatste tram, den heien nacht nog. En door het dorp 
ging het gerucht dat ook Frits Oldewey niet was 
teruggekomen in zijn woning. Men fluisterde zonderlinge 
vermoedens. 

Moeder Tuinder en Teun gingen beurtelings 
Marretje bezoeken. Op hun hoeve was het nu al een 
zamer geworden; de onnozele Krelis, die lastig werd 
thuis, was bij arme lieden uitbesteed. Lammert, de 
bakker, had het te druk om moeder en zuster vaak 
te komen zien en hij sliep bovendien het grootste 
deel van den dag. Nu ook Marretje weg was, scheen 
in de eenzame oude huizing de sombere stilte weergekeerd 
die zij zich uit den rouwtijd na Kobus' 
schrikkelij ken dood herinnerden. Moeder en Teun 
verlangden beiden naar den tijd van het trouwen, 
naar de zon van het voorjaar over de ruime deel, 
naar nieuwe stemmen in de oude vertrekken. 

De schaartijd kwam. Op den eersten vroegen 
Mei-morgen trokken vijf boeren met hun vee naar de 
meent. Er waren er drie uit Aarloo, twe uit Nierode. 
Hier, in Nierode, eindigde een der dorpswegen op 
den gemenen weidegrond die uren ver zich strekte, 
westwaarts tot de visserswoningen van Merum, oostwaarts 
langs Niezel tot een horizont van hoge bossen, 
in het noorden, ...we uur gaans, eindigend in de dras 
sige graslanden langs de zee. 

Toen de mannen het witte hek naderden, kwam de 
burgemeester van Nierode met zijn veldwachter over 
het dijkje te voorschijn en verbood hun de meent te 
betreden, daar zij geen schaargeiden hadden betaald 
en hun vee niet gebrand was met het merk van Stad 
en Lande . Hij betwistte hun het recht op den gemeenschappelij 
ken grond: weiden en heiden der Holtmarke 
behoorden aan de gemeenten, niet aan een luttele 

i i6 


groep van boeren, en vanouds hadden burgemeesteren 

het beheer. 

Het was Jaap Bakker die het eerst, met schouder


ophalen en smalenden lach, langs den ambtenaar 

trad en zijn zeven koejen vooruitdreef+ Hij opende 

het hek; met vloeken en geschreeuw volgden de 

anderen hem. 

De burgemeester kon zich niet verzetten met geweld; 
hij liet proces-verbaal opmaken door den veldwachter; 
zelf ging hij heen en, nog vele moeilijkheden 
dien dag vrezend, telefoneerde hij om militairen bijstand 
uit Rantfoort. Hij hoopte, onder de bescherming 
der soldaten, het vee dier weerspannige boeren bijeen 
te doen drijven in een weidebocht, wellicht beslag 
er op te kunnen leggen in naam van Stad en 
Lande. Doch de boeren waren slim; zij hadden de 
meent niet verlaten en bleven in de nabijheid van hun 
vee. Van verre zagen zij de soldaten bij het hek, 
hoorden zij de luid-twistende stemmen hunner 
woedende dorpsgenoten die niets vermochten tegen 
de bedreiging van kogels en bajonet. 

In Aarloo werden de vrouwen bezorgd over het 
wegblijven der mannen; er ging tegen den avond een 
gerucht over soldatenvolk, over den gehaten burge 
meester van Nierode, over ernstige beroering. Met 
twe vrouwen liep Teun Tuinder naar Nierode, den 
kortsten weg, het oude kerkpad door de dennenbosjes; 
zij droegen een avondmaal voor de mannen en praatten 
druk en luid. Teun vermoedde wel dat jaap bij het 
vee was gebleven en nu hongerig zou rondlopen in de 
vochtige meent. Doch hij was bedaard, niet twistziek, 
en zij trachtte zich rustig te houden over 
hem. 

Bij het meenthek werden de vrouwen niet doorgelaten; 
er stond een toornige menigte; telkens werd de 
naam van den burgemeester uitgeroepen met spot. 

"7 


Maar hij bleef onbeweeglijk staan bij het hek, in de 
zekerheid van zijn plicht, naast de soldaten. 

Toen zag Teun op de duistere weide gestalten van 
mannen. Daar moest Jaap zijn; en hij wist niet dat zij 
hier stond, met zijn warm-gehouden maal onder een 
wollen doek. Hij moest toch eten v®ór den nacht.,, 
Zij wilde hem verzorgen; zij zou bij hem komen, al 
stonden er honderd burgemeesters en duizend soldaten 
voor de meent. 

Zij liep langs de paden die zij wel kende, ook nu 
in den avond, naar een hoeve waar zij een vlonder 
over den greppel wist. Zij dorst de andere vrouwen 
niet te wenken en sloop stil heen. Zo kwam zij bij 
Jaap, schaterend om haar slimheid. Zij wilde hem 
mee terug hebben naar Aarloo, niet gelovend dat de 
burgemeester van Nierode het weidende vee nu nog 
in beslag zou durven nemen. En ook de anderen, 
hongerig en koud geworden, verlangden naar huis. 
Met zessen naderden zij het hek. Doch de soldaten 
riepen hun toe dat zij er niet door mochten, op hoog 
bevel. 

Jaap Bakker lachte, zoals hij 's morgens gedaan had, 
en liep voor de anderen uit. Hij zette den voet op de 
latten van het hek. Toen hoorden zij uit den donker de 
scherpe stem van den burgemeester: 

„Je bent gewaarschuwd, lummel. Niet erover, of er 
wordt gevuurd!" 
Jaao." gilde Teun, „pas op voor die smeerlap! Blijf 
hier!" 
„Hij durft toch neit!" schreeuwde Jaap terug en 
sprong over het hek. 
Doch tegelijk had dezelfde harde stem „vuur!" ge 

een schot knalde en er krijste een gil boven-roepen, 
toornig stemmengemurmel uit. Teun lag geknield bij 
het stille lichaam van jaap. 

„O Jezus, o Jezus, hoe is't mogelijk!" Wanhopig 

ii8 


huilde zij en hief de handen smekend op. Toen, 
bij het licht ener lantaarn het bloed en de brekende 
ogen ziende, vloog zij dreigend op den burgemeester 
aan: 

„Jij bint de moordenaar! Jij hadt de kogel moeten 
hebben!" 

Terwijl de Aarloose vrouwen haar tegen hielden, 
droegen mannen van Nierode den stervenden Jaap Bak 
ker naar de pastorie. Hij kreeg, bewusteloos, het 
Heilige Sakrament des Oliesels. Doch toen moeder 
Tuinder met Tymen Bakker, Jaap's enigen broer, 
nog dien nacht in Nierode kwam, herkende Teun 
hen niet meer, herkenden zij haar niet. Haar gelaat 
was verwrongen, haar ogen stonden wild, terwijl 
zij schel lachte. Zij gilde Jaap's naam en ijlde van het 
huwelijk, van de boerderij, van den moordenaar. 

Zij werd den volgenden morgen vervoerd naar het 
zusterhuis, nabij den stillen St.-Thonnashof, waar drie 
dagen later, onder het geurende jonge groen, de begrafenisstoet 
van haar bruidegom ging. 

Nu was moeder Tuinder op de grote hoeve geheel 
alleen. Zij nam ter hulpe een jonge meid uit Niezel. 
Maar 's Zondags was die weg naar haar ouders. Dan 
kwamen, des avonds, gerege'd iedere week, de oude 
Meulenaar en Arthur de Bie met haar praten en zij 
zagen haar verouderd terug bij elk bezoek. Zij sprak 
altijd van haar gangen naar den kerkhof en het gesticht; 
geen Zondagmiddag verzuimde zij dien gloejenden 
zomer. 

Op een Zondagavond in het begin van September, 
toen de beide mannen vertrokken waren, liep zij 
hoofdschuddend rond over de schemerige deel, door 
het kleine keukentje, in de moje pronkkamer van het 
voorhuis. Zij praatte halfluid en vroeg zich af waartoe 
alles nog diende in die grote woning: het leven was 
hier toch gedaan, ... geen kleinkinderen zou zij er 

119 


rond zich hebben. En dan dacht zij aan jaren geleden, 
toen haar man en Kobus nog leefden. Van Kobus 
was het nu al tien jaar. Aan Lammert, den oudsten, 
had zij niets; zij zag hem zelden. Het was vreemd, 
dit oude huis zo eenzaam nu. Lammert zou het later 
doen afbreken en er zouden nieuwe huizen komen, 
prachtige villa's misschien. Hij kon de meubels, het 
snijwerk, het porcelein verkopen aan mensen uit de 
stad, die hier zouden rondlopen in haar pronkkamer, 
over de deel waar zij met haar kinderen 's winters het 
vee Zat te melken. Waarom moest dat gebeuren Waar 
was het nuttig toec' 

Mompelend, zacht-lachend, terwijl het oude hoofd 
beefde, nam zij de petroliekan en goot die leeg over 
het stro en de lakens van haar bedstee. Zij trok onder 
den koffiepot het lichtje weg, deed de lakens branden 
en liep haastig door de kleine deeldeur naar buiten, 
den stillen avond in. 

Toen een half uur later de meid uit Niezel terug

-

keerde, zag zij een vlam door het rieten dak slaan en 
een duisteren rook dringen uit schoorsteen en vensters. 
De grote hoeve der Tuinders brandde: het harde droge 
hout der eeuwenoude balken barstte uiteen; de 
knoestige reuzen-armen der linden schroeiden onder 
den lajenden gloed. 

In het bedauwde gras van het Sint Thomaskerkhof, 
op de plek waar het graf van Kobus was geweest, 
werd moeder Tuinder den volgenden morgen dood 
gevonden. 

IX. DE HERRIJZENIS VAN SIN T-BRUNO 
r NKELE DAGEN LATER REED MR. 

Hendrik Bolaert naar Aarloo . Smartelij k had 

net gerucht der ramp hem getroffen; nu wilde 
hij den bouwval zien dier oude huizing waar een 


herinnering leefde aan uren van geluk en jonge ver 

wachting. Hij begreep dat het voor het laatst zou zijn. 

Geen struik zou er blijven in den moeshof, geen steen 

van het eeuwenoude fundament in den trouwen bodem. 

Hij had het morgenlicht zo vaak zien fonkelen in 

de dauwdroppen der geschoren beukenhaag, over het 

vochtige grasveld; hij had zo vaak liggen turen naar 

de ijle voorjaarsschaduwen der linden op den ver


weerden gevel; hij kende den geur der bloesems zo 

goed. Er zou niets van blijven. De donkere deel met 

haar ruige zuilen en binten, het sierlijk snijwerk der 

betimmerde vertrekken, al die vrome arbeid van een 

lang-vergaan geslacht was nu ook heen voor goed. En 

toch, zo dacht hij, dit einde was schoner dan de af


braak door onverschillige handen, dan het roven der 

oude volkskunst uit het oord harer geboorte. 

Hij zag den puinhoop, smeulend onder de Zwarte 

as, Boven de gestorte muren stond alleen het oudste 

metselwerk nog hecht, de zware wand van graniet


keien en leem. Vertrapt, vermodderd onder de voeten 

der blussers lag de weide rondom; het zware geboomte 

was verkoold. 

Hij beet zich de lippen, hij keerde snel den teugel, 
toen hij achter de ruw-geschonden haag Boersink en 
Herman van Men bemerkte. Met brede gebaren 
scheen de hotelier het terrein te meten en te tekenen 
in de lucht. 

Hendrik Bolaert reed terug langs de binnenpaden 
van Nierode; stapvoets ging zijn paard door het mulle 
zand. De vergankelijkheid van wat hij schoon vond, 
de meedogenloos-vernielende macht van den tijd bedroefde 
hem. En geen jonge schoonheid werd geboren. 
De oude was een schepping van eeuwen geweest, 
niet met énen greep gevormd doch langzaam 
gegroeid. Nu, in het korte tijdperk van zijn eigen 
leven, had hij de wisselingen snel zien gebeuren; 

121 


mnaar al wat nieuw voor zijn ogen was ontstaan verachtte 
hij, vond hij dwaas en onmachtig. 

Hij voelde opeens dat het niet goed geweest was, 
de stille afzondering van den Ravenhorst te verlaten. 
De herinneringen hadden gesluimerd, doch gestorven 
waren zij niet, Hij had zich bevrijd gedacht van een 
zwoelen druk, van de gevolgen ener daad die hij als 
een jonge dwaasheid had leren zien. ja, het was schoon 
geweest, maar dwaas .... Rustiger had hij, al die 
maanden, gedwaald door de lanen van het landgoed; 
hij had genot gevonden in vriendelijke gesprekken 
met de pachters der hoeven, met de melkers die naar 
de lage weiden gingen in het dalende middag-uur. 
Waarom was hij uitgegaan naar dien droevigen puinhoops 
Waarom had hij opnieuw de smart gevoeld van 
het onherroepelijk versterven der dingend .... En 
een zachte weemoed doortreurde hem. 

Het gekras van een gramofoon deed hem opzien; 
hij reed voorbij het hek van Dr. Lankema's sanatorium, 
langs de omheining van het luchtpark. Er klonken 
daar stemmen en een schril vrouwengezang. Hij her 
innerde zich dat het huis weer bewoond was; de oude 
Piet van Aken had hem alles verteld. Lankema was 
getrouwd met de gescheiden mevrouw Sermans; Dr. 
Sermans zelf had in Corry Lieflandt een hechter 
trouw gevonden; Frits Oldewey, met Liesbeth naar 
vrienden in Nunspeet gevlucht, wachtte daar de ge 

uitspraak zijner scheiding af; Sam Loeb-rechtelij ke 
verdreef intussen de eenzaamheid van Mien Oldewey. 
Na de dwalingen hunner eerste verlangens hadden de 
paren zich harmoniser gevormd ... . 

Hendrik glimlachte pijnlijk. Waarom moest de ver 

dier zoekende lieden zich uitleven te middenvan-warring 
de eenmaal stille schoonheid dezer streekc' Zij hadden 
de schoonheid gedood en hun eigen arbeid bleek ledig. 
Hun wijsbegeerte, hun kunst was een ijdel dorsten naar 


ongeziene vormen. Doch zij waren de enigen niet. 
Ook spekulanten hadden zich meester gemaakt van 
den ouden bodem; zij kenden geen eerbied en geen 
schoonheid, zelfs niet de vale begeerte er naar; de 
wouden rooiden zij, de oude hoeven vielen onder hun 
moker; en aan brede kale wegen bouwden zij hun 
pronkende woningen. De weemoed in hem verscherpte 
tot vertwijfeling. 

Tegen den middag kwam hij terug van den langen 
tragen omrit. 

Toen hij in de verte der herfstelij ke laan de statige 
muren van den Ravenhorst zag, werd het weer rustig 
in den peinzenden man; hij luisterde naar de stilte, 
hij staarde op in het grijze nevellicht van het bos, 
over het verlaten voorplein. Duister onder dichte 
klimop gluurden de lage vensters van tuinmans 
woningen en stalling; de takken der linden bogen 
langs het rode pannendak. Op den groenen gazon 
stond het marmeren beeld ener bloemenstrojende 
jonkvrouw in een bed van dahlia's te treuren. Langs 
de verweerde muren van het huis, rond de hoge geroede 
vensters, slierden sluiers van donker-roden 
wingerd; als in droppelen brandende robijnen lagen 
de dode lovers op de stenen guirlanden, op de randen 
der twe grijze vazen, over de treden van het bordes. 
En hoog achter het zwijgend gebouw met zijn starende 
vensters wrongen de ruige toppen der eiken in den 
bleken damp van den September-hemel. 

Daar luidde over de stille verkleurende bossen de 
oude klok het midden van den dag. En Hendrik 
dacht aan zijn vader; was hier niet overalal de schone 
vrede van dien beminden grijsaard over 

had het paard aan den knecht overgelaten; hij 
was de bibliotheek binnengegaan. 
Met den eersten blik bemerkte Jhr. Jan Bolaert de 
melankolise trekken van zijn zoon. Hij wees hem de 

123 


vensterbank en legde den ouden Vergilius ter zijde. 
Geduldig wachtte hij. 

Toen begon de jonge man al zijn leed te verhalen, 
zijn verwachtingen, zijn teleurstellingen, zijn afschuw 
van de nu geschonden pracht dezer streek. Hij had het 
geluk willen nemen waar hij dacht dat het zich bood, 
doch hij had gedwaald; hij had eenvoudig willen 
leven met eenvoudigen, doch het was hem schijn ge 
bleken; hij had met schoonheid het leven voor anderen 
willen omringen, doch hij zelf had mede de handen 
geslagen, zoals de brute spekulanten, aan de eeuwenoude 
heerlijkheid van dit land. Waarheen nu zich 
te wenden' Als kluizenaar zich begraven in de eenzaamheid, 
de ogen, de oren moedwillig sluitend voor 
het luider groejende leven der maatschappij' Hij wist

s.
het antwoord niet. 

De vader knikte; hij begreep de klacht van zijn 
zoon. Ook hij had de verwording der landstreek met 
weerzin aanschouwd. Doch zijn oog was niet hier ge 
bleven; verder had het gereikt, naar andere landen, 
naar latere tijden. Wat was de kleine wereld van hem 
zelven, wat waren de luttele jaren die hij beleefde 
De wereld was zo groot, was grenzenloos, en ook de 
tijd was niet te meten.,.. Waartoe dan jammeren 
om eigen kleinen rampspoeds Maar hij begreep ook, hij 
had het vaak overwogen als zijn gedachten afdwaalden 
van Plato's Staat, van Maro's Bucolica, 
hij begreep ook dat de groei der dingen op schone 
wijze geleid kon worden. Toen sprak hij: 

,,Henk, wij gaan samen reizen. Wij hebben al lang 
behoefte aan andere lucht en ander uitzicht. En sinds 
jaren verlang ik het moederklooster onzer Carthuse 
te zien, de stichting van Sint Bruno. ik ben oud,,,,, 
maar het kan nu nog. Wij gaan zodra mogelijk!" 

De zoon kuste den vader op het voorhoofd; hij 
drukte zijn hand en glimlachte weer. 


Een week later reisden zij zuidwaarts, met een 
korte rust in Parijs, dat zij beiden kenden. Eindelijk, 
op een wilden avond in 't begin van Oktober, zagen 
zij het maanlicht over de kale rotsen van het isère-dal. 

Toen, na enkele morgens, bracht een klein rijtuig 
hen in de koele schemering buiten Grenoble. De 
grauwe nevelschaduw der vallei verijide in het gulden 
licht dat langzaam over de hellingen zonk. De herfstdag, 
op de roest-rode rotsen, over de vergeelde geboomten, 
klaarde al goudener en blauwer. Bij Voreppe 
besteeg de weg het woester gebergte, het massief der 
Grande Chartreuse, Zij reden, zwijgzaam nog in het 
eigen stille genot van den sterkenden berggeur, 
langs St. Laurent, het ruisend ravijn op van den 
Guiers, tussen de dreigende muren der rotsen, waar 
de weg was uitgehouwen of opgemetseld boven de 
steilte. 

,,En toch," zeide Henk opeens, aarzelend even, 
,,00k hier de sporen der mensen die overal zijn door-gedrongen. 
Achter ons, in St. Laurent, de hotels, 
de stoomtram, de cars-alpins, de mannen met vergulde 
pet. Hier de gevaarloze weg, waar vroeger niets 
was dan afgrond. Waar is de onbetreden natuur nog, 
vaderr. 

De grijsaard schudde het hoofd. Hij zag peinzend 
op naar deeimzinnige gesteenten boven zich en

geh 
sprak: 

,,Ken je de legende van Sint Bruno, 
Te St. Pierre, waar wij straks komen, woonden in zijn 
tijd al enkele gezinnen. Zelfs hij vond deze bergen niet 
helemaal onbetreden meer. En toch is het lang ge 
leden, heel lang" . . , 

De jonge man zweeg. Toen hernam zijn vader: 

,,Het was in de eeuw na het jaar Duizend, het jaar 
der verschrikkingen voor de Christelijke wereld, die 
het eind der tijden gekomen dacht. Oorlogen en pest 

125 


teisterden de volken, en de zeden, zelfs der eerste 
priesters, waren tot een dierlijke wildheid ontaard. 

Bruno, gekozen tot Aartsbisschop van Reims, had 
het hoge ambt van zich gewezen, zijn bezittingen 
onder de armen verdeeld en de stad in stilte verlaten. 

Met zes gezellen die, evenals hij, van alle aardse 
heerlijkheid hadden afstand gedaan, doolde hij nu 
rond, zoekend naar een rustoord, dat hij zelfs niet 
tussen de eenzame sneeuwketens der Belladonna 
vinden kon. Zo bereikten zij Grenoble, ook toen een 
schone en machtige stad, en bezochten Bisschop 
Hugo, die ts nachts tevoren in een droom de onbekende 
gebergten ten noorden der Isere gezien had en 
daar, tussen wouden en rotsen, een heerlij ken tempel, 
waarop zeven stralende sterren zich neerlieten. 

De vrome priester geleidde de zeven zwervende 
monniken een eind weegs in die wildernis van af-S 
grond en woud, tot op een plek waar nu nog reusachtige 
rotsblokken het ravijn vernauwen. Daar nam 
hij afscheid van hen. 

In een grot bleven de eenzame mannen wonen, ver 
van de zondige wereld die zij verfoeiden en, wie zal 
het durven ontkennen, wellicht ook vreesden. Arme 
vrome gezinnen, huizend waar nu St. Pierre ligt, 
brachten hun voedsel, Doch Bruno zelf drong vaak 
dieper in de duistere woestenij, om zich af te zonderen 
in gebed en betrachting der goddelij ke dingen. 

Eens, op een avond, was hij zeer ver gegaan, zich 
vastgrijpend aan takken en doornige planten, over 
bemoste stenen kruipend langs de helling der rotsen, 
terwijl de beek beide in het enge ravijn. Hij sliep 
dien nacht onder de wortels van een ouden beuk, die, 
uitgespoeld door de regenstromen, als een gewelf 
over hem bogen. Bij het eerste licht ging hij verder. 
Eindelijk, hoog tussen de bergen, opende zich een 
brede dalkom die hij doorging langs den vlakken 


oever der beek, tot waar haar bron in den altijd donkeren 
woudnacht uit de rotsen springt. Daar, op een klein, 
haast ontoegankelijk plateau, rustte de zoekende man. 
Hij overzag de opene ruimte van het dal, den groenen 
weide-oever der beek en, tegen de hellingen opstapelend, 
de zwarte scharen der pijnbomen, tot aan 
de steilte der naakte toppen golvend van zonlicht en 
ruisend van wind. Toen knielde hij neder, want hij 
voelde den adem des Scheppers die over alles waarde, 
over deze geweldige natuur die door Zijn hand 
nauwelijks scheen te zijn verlaten. Geen geluid der 
wereld klonk er; want dagreizen ver was de hoge 
vallei aan elke windstreek omringd door loodrechte 
bergwanden en begroeide kloven, waar geen voetpad 
zelfs doorheen voerde. De vrome man hoorde een 
enkelen vogel, het melodies gezang der bossen, nabij 
en ver, en hij zag het zuivere hemellicht meer-en-meer 
de donkere diepten winnen. 

Daar, in de verlatenheid der ruige bergen, wilde hij 
het heiligdom bouwen zijner aan God gewijde afzondering. 
Het werd een ruwe hut van dunne beukestammen, 
gedekt met sparretakken en door varens en 
mos versierd. Met zijn zes getrouwen zong de Heilige 
er den Dienst, ongeweten van de wereld, verzonken 
in een leven dat hij voor goed van die wereld afgesneden 
dacht. Hij waande zich vergeten door het 
mensgewoel ... . 

En zij waren gelukkig. Wat was hun de woelende 
mensenwereld geweest Een hijgen naar genot, een 
jagen naar vergankelijke eerbewijzen en rijkdommen, 
een verwerven van zondige vrouwenliefde en kortstondige 
vriendschap. Het was alles ijdelheid en 
verwajend stof, Zij hadden steden zien verbranden 
in den oorlog; zij hadden milddadigen zien sterven 
door de pest, misdadigers triumferen over de wereld; 
zij hadden geliefde vrienden ontrouw zien worden 

127 


door verleiding van goud, Doch God bleef de Eeuwige, 
die altijd geweest was en altijd zou zijn en aan de 
verheffing tot Hem gaven zij nu al hun dagen, al hun 
bepeinzingen. 

De wereld daarbuiten had hen echter niet vergeten; 
de extatise mannen leefden nog op aarde en de aardse 
banden hielden hen van ver. Paus Urbanus II, een van 
Brunots vroegere leerlingen, ontbood hem tot zich, 
ter hulpe in den strijd tegen de keizerlijke macht. Hij 
gebood, als Stedehouder Gods, den wijzen man, wiens 
raad hij niet kon ontberen, onmiddellijk te komen 
naar de Eeuwige stad, En Bruno gehoorzaamde. 
Doch na een jaar volgden hem zijn zes gezellen, die 
de eenzaamheid zonder zijn sterkend woord niet 
meer konden dragen. Hij zond hen terug in de oude 
wildernis, om daar een veilige haven te stichten voor 
de vluchtenden uit het leven. Brieven schreef hij hun, 
uit welker bladzijden later de regels der Carthuizerorde 
werden opgesteld. 

Zelf bleef de grote versmader der wereld in Italië, 
De Paus stond hem toe een nieuw klboster te bouwen 
in Calabrië, aan de woeste kust van Squillace. Binnen 
die muren is hij gestorven, op hogen leeftijd, raadgever 
van het hoofd der Christenheid, maar met de smartelij 
ke verlangens steeds gericht naar de kluizenarij in 
het donkere dal der Alpen, waar, zo korten tijd onge 
stoord, zijn geest zich tussen de strevende bergwouden 
had kunnen verheffen tot den Oorsprong der dingen". 

Jhr. Bolaert zweeg even en vervolgde toen: 

Sint Bruno had de eenzaamheid, wellicht ook zich 
zelven, meer lief dan de mensen. Wie zal den storm 
begrijpen die zijn geweldige ziel heeft bewogen, toen 
de vertegenwoordiger van God hem beval terug te 
komen in die verafschuwde en gehate wereld, zich 
opnieuw te verdiepen in een strijd dien hij slechts 
kon zien als een strijd om aardse macht. Hij had die 


aarde te vroeg vergeten. Misschien had hij gelijk, 

en zo de hele mensheid eens gedaan had als hij, 

waar zou de mensheid van nu dan zijne Maar het is nu 

eenmaal niet zo.. de mensheid volgt geen heilige 

asceten, geen zieners en kluizenaars. De mensheid 

gaat haar eigen wereldscn gang. En wie weet, als de 

Heilige Bruno in dit leven terugkwam, wie weet hoe 

hij de mensheid anders zou oordelen,,,." 

Hendrik antwoordde niet op de woorden van zijn 
vader. Hij lachte en zag moediger, milder de dingen 
aan. Schallend ijlde de beek door de diepte; boven de 
verweerde steentoppen gleden witte najaarswolken 
statig in het middagblauw. De weg boog steiler langs 
den afgrond, onder roden gloed van zwaar geboomte. 
Toen bereikten zij het klooster der Grande Chartreuse, 
in de kom van pijnwouden en zonnige hellingen. 

Twe dagen later, na den middag, verlieten zij St, 
Pierre. 

De oude heer Bolaert had genoten bij den omgang 
door klooster en binnenhoven. Zijn eigen Carthuse en 
haar historie werden er hem dierbaarder door. Maar 
het had hem leed gedaan dat de monniken geen nachtverblijf 
meer gaven aan de vreemdelingen, die nu hun 
toevlucht moesten zoeken in de hotels van St. Pierre 
de Chartreuse. Vroeg waren zij ter ruste gegaan; en 
vroeg, lang vóór den dageraad, hadden zij hun muil 
dieren bestegen, den gids volgend door het koele 
wouddonker, langs de eenzame kapel van St. Bruno, 
naar den stormigen top van den Grand Som. Daar 
was de verrukking over de schoonheid der aarde in 
Henk weergekeerd; uit de nachtnevelen waren de 
wilde spitsen, de stille groene meren langzaam ontwaakt; 
de wereld scheen hem te geweldig voor de 
kleine slechtheid der mensen, 

De Ondergang van het Dorp. 9. 

129 


Nog vervulde hem de schone herinnering aan dien 
morgen. En terwijl zij den ontzaglij ken rots-tand der 
Chamechaude naderend zagen, om wier spits gouden 
wolkjes dreven, sprak hij met berustenden glimlach 
tot zijn vader: 

,,Ik dacht opeens aan uw laatste woorden op onzen 
heenrit: wat zou Sint Bruno zelf voelen bij de ver 
andering zijner eenzame bergen, zijner bescheiden 
kluizenarij, als hij op kon staan en terugkomen in dit 
land Zou hij droevig zich afwenden, of zou hij meelijdend 
en vergevend het aanzienc" 

,,Hij zou vergeven," antwoordde de vader. ,,Zie, 
het is eigenaardig dat een andere legende - de vorige 
was zuiver historie -dat een legende van zijn opstanding 
spreekt. De geschiedenis herhaalt zich steeds, 

-een oude en afgezaagde waarheid! jijzelf, Henk, 
met je illuzies en ontgochelingen, bent niet nieuw in 
de historie .. 
,,U dwaalt fa

wat , vader," 

,,Toch niet, . * * wilde zeggen dat ook Sint 
Bruno's herrijzenis misschien een legendarise her 
haling is van de opstanding van Christus, .. zoals 
de duivel-verzoeking van Sint-Gerlach aan de heuvelhelling 
bij Maastricht slechts een ektupon is van 
Christus' beproeving op den berg." 

,,U dwaalt weer af. Wat zegt die legende van Sint 
Bruno's herrijzenisr. 

De oude heer hernam: 

,,Het moet kort geleden gebeurd zijn.... Zie mij 
niet scepties aan, Henk! Legenden zijn zo waar als 
de historie zelve, zegt pastoor Hedel,,,,, het is kort 
geleden gebeurd, misschien voor een vijftiental jaren, 
dat de Heilige uit zijn graf in het Calabries klooster ver 
rezen is. Hij wandelde noordwaarts, langs den voet 
der Apennijnen, als een simpel peigrim, in zijn zeer 
oude en versleten pij. Niemand, zelfs niet de broeders 


der Certosa van Pavia, 
Stichter der Carthuizer-orde, Hij toog de Alpen over, 
het dal der Isère door en bereikte op een nacht het 
kleine rotspiateau, waar hij voor acht eeuwen zijn 
kluizenarij onder de zware gesteenten en donkere 
woudschaduw verborgen had. Hij zag er een gemetselde 
kapel en het verdriette hem dat hij deze onvergetelijke 
plek niet weervond gelijk hij ze, na 's Pausen bevel, 
verlaten had. Hij Zette zich neer op de wortels van 
een beuk en peinsde. Slapen kon hij niet, hij die acht 
eeuwen geslapen had. Hij peinsde over zijn streven 
van eertijds, zijn afzondering van de mensheid, tot de 
schemering weer klaarde achter de toppen. Hij stond 
op en zwierf de landstreek rond, van St+ Pierre tot 
St. Laurent, en hij was verwonderd over de daden 
der mensen; hij was verwonderd over den breden 
bergweg, over de hotels, over de ontzaglij ke kloostergebouwen, 
die de helling der oude weiden bedekten. 
Hij trad dien avond de kloosterpoort voorbij en zocht 
de verlaten kapel. Daar wendde hij zich naar het dal 
en sprak deze woorden: 

O pijnlijke terugkomst in mijn oud geliefd land! 
Nu ik den nacht weerzie, dezen zilver-gouden nacht 
onder het dak van lover dat mijn eenzaamheden dekt, 
nu zie ik ook dien eersten nacht weer voor mij, dien ik 
doorwaakte in de geheiligde stilte van de bergen en 
wouden Gods, hier op deze zelfde plek. Wij waren 
gekomen over de voetpaden van houthakkers en kolenbranders, 
tot ook die verdwenen in het zwartste van 
het ravijn. Toen zetten wij onze schreden op de rotsen 
der bruisende beek en klemden ons aan de neerhangende 
takken, En wij bereikten dit hoge en verborgen 
dal, Op een nacht, toen de hemel lichtte van 
fonkelende sterren, ging ik alleen verder, tot hier, 
tot de bron van den bergstroom. Hier was ik alleen, 
en de strijd der wereld was verre,,.,, haar stemmen 

z 3z 


onhoorbaar achter de ongenaakbare muren en peilloze 
afgronden, die tot den gezichteinder lagen onder de 
zwart-groene golven van onmetelijke nooit-betreden 
wouden. Dat was de door den Schepper gebouwde 
verwering onzer Hem gewijde overpeinzing, onzer 
wereld-vergetelheid. En die eerste nacht, dien ik nu 
weerzie, was de schoonste mijns levens. Toen zag ik 
de Eenzaamheid en ik hoorde de Eenzaamheid en 
mijn ziel was de Eenzaamheid zelve. Eenzaam met den 
Schepper en Zijn heerlijke werken. Want waar de 
wereld der mensen niet is, daar is de stem en de wereld 
des Scheppers. 

Helaas! hoe kort duurde die overgave der gehele 
ziel aan de Goddelijke dingen! Een stem uit de 
mensen-wereld, de weerklank van Gods stem, de wil 
van Gods Stedehouder te Rome, riep mij weg uit 
de hoge streken waar de ziel één is met haren God. 
Maar ik had den weg gewezen tot de verrukkende 
hoogten en eeuwen lang leefden mijn volgelingen inde 
woonstee der stilte. Doch zouden ook zij mij nog her 
kennen' .... Niemand herkende mij. De wereld 

voor de grote taveernen hebben den zwervenden-lingen 
monnik bespot. Wat zoeken zij hier, in mijn wildernis' 
Waartoe die brede wegen, die geschonden rotswanden, 
die likeurfabrieken, die draden gespannen van paal 
tot paal, die loef ende toverwagens ...." 

„Vijftien jaar geleden, vader! en dan auto's!" zei 
Hendrik. 

Jeder legende-verteller voegt er 't zijne bij," 
antwoordde Jhr. Bolaert. „Laat mij die kleine vrijheid! 
Sint Bruno verwonderde zich over het doel der vreemden, 
der zingende wandelaars, der cars-alpins, der 
hotelportiers, der kelners. Zoeken ook zij wellicht de 
eenzaamheid zo vroeg hij zich af; zoeken zij de verhevenheid 
der wonderen Gods, willen zij Zijne stem 
beluisteren' Maar hebben zij niet het recht, als 


schepselen van dien God, hun woningen te bouwen 

in het diepe ravijn, zoals ik eens mijne hut er bouwde 

Mocht ik eisen dat de aarde onveranderd van aanschijn 

zou blijven, zij die zelve een veranderlijk en sterfelij k 

ding iss' .... Acht eeuwen! De mensheid is ver


anderd en de aarde met haar, en zij zullen veranderen, 

zij zullen streven en zoeken, zolang de Schepper 

hen in leven laat. Was dan mijn afschuw van mens 

wereldse dingen liefderijk en wijse Was er-heid en 
niet vrees in, mï j n Gods Was het geen zelfzucht en 
zwakheid, dat ik mij afwendde van de rampvolle, 
lijdende, bedrogen, bedriegende, dwaze mensheid en 
in Uw ongerepte schepping het verloren Paradijs voor 
mij-zelven, en enkele uitverkorenen, trachtte te 
vindend Was het geen wanhoop aan Uw macht, geen 
wantrouwen jegens Uw wijsheid:' Mocht ik mij afsnijden 
van den groejenden boom der mensheid en 
den zwaren strijd ontvluchtend Is de gevende liefde 
voor de mensheid niet schoner dan de gebeden en 
vizioenen der eenzaamheid Was ik niet een groot 
zondaar, mijn Gode." 

„Vader, één vraag nog!" zei Henk. „Hoe zijn die 
woorden bekend geworden, die de Heilige daar in de 
eenzaamheid van den nacht sprak" 

„Je lijkt een filoloog, beste kerel," antwoordde zijn 
vader. „Wie vraagt bij een legende hoe wij de gesproken 
woorden weten! De legende onze vriend 
Hedel kan het weten is waarheid; de legende is 
die zij is, onaantastbaar. Doch de Heilige man sprak 
nog meer; hij neide: De dingen groef en, de tijden 
gaan voort. God is almachtig en voorzienig; Zijne 
wegen ken ik niet. Mogen de mensen Hem niet begrijpen, 
dan toch kunnen zij begrijpen de schoonheid, 
de verhevenheid Zijner daden. Laten zij hun wegen 
houwen langs de flank Zijner bergen, hun woningen 
bouwen in Zijn dalen, op Zijn akkers en duinen, 

'33 


Zijn heiden en weiden! Maar ... + moge het in waar


digheid geschieden; dan zal de kultuur der mensheid 

de stille pracht der eenzame oorden eerbiedigen in 

schone eendracht. 

Toen zweeg St. Bruno, Vóór het eerste hanengekraai 

verliet hij het plateau der kapel en ging terug naar zijn 

graf in Calabrië." 

„Merkwaardig,." zeide Henk, terwijl het rijtuig 
daalde naar de vallei der Isere, ‚,merkwaardig hoe 
de Heilige zich snel aan de moderne en laaglandse 
terminologie heeft aangepast!" 

RJ 

Hij zag na drie weken de Holtmarke anders weer 
dan hij haar, in wrevel en droefenis, verlaten had. 
Vergevend duidde zijn blik het verworden landschap; 
zijn glimlach erom had geen bitterheid meer. Hij 
voelde nu, zoals zijn vader, dat de wereld niet voor de 
eeuwigheid in een starre onveranderlij ke schoonheid 
was geschapen; zij leefde en groeide, en alle leven en 
groei bracht verwelking en nieuwe geboorte. De 
lieden wier streven, wier wezen hij in afkeer en ergernis 
had verfoeid, bleken hem slechts werktuigen van een 
onweerstaanbare macht. De mensheid verbreidde zich 
over de aarde en de oude eenzaamheden verdwenen-
Zij waren eeuwen lang dezelfde geweest, onder de 
zelfde wisseling der getijden, vol geweldige stilte of 
ruisend van de dreuning der stormen; de mensheid 
had die ruige grootheid niet geschonden; zij had 
woningen gebouwd, burchten steden, dorpen en 
buurtschappen, die langzaam waren gegroeid in de 
langzame tijden. Doch nu waren het jaren van snelle 
kentering en het baren der nieuwe dingen was smarte 
lijk. Zo veel dierbaars, zo veel lieflijke en verhevene 
traditie ging verloren; de nieuwe dingen droegen 

'34 


nog niet de verweringsgroeven van het leven; zij waren 

vaak nuchter en schraal. 

Doch als er een eeuw voorbij zou zijn over het 

Holtpark, zouden dan leven en tijd een schone be


koring over die dorre wegen, die zielloze woningen 

hebben gespreide Hij geloofde het niet; want bij het 

scheppen waren de eerbiedige liefde voor het ver


leden, het verlangen naar harmonise schoonheid voor 

de toekomst afwezig. Zou de kathedraal van Parijs, 

toen de aartsbisschop haar nieuwe muren en beelden 

zag rijzen, nuchter en schraal hebben gestaan tussen 

het geboomte van het eilandr Hij ontkende het. 

Zouden de beminnaars der oude tijden geklaagd 

hebben bij het slopen der romaanse kerk die wij ken 

moest voor ongekende vormend M isschien wel, 

want elk slopen is een droeve daad; maar toch, de 

nieuwe vormen ontsproten aan de oude; de nieuwe 

daad was vol vroomheid en eerbied, vol liefde en wijs 

overleg. De nieuwe dingen konden toen niet nuchter 
en afstotend zijn geweest. En Hendrik voelde de 
onvolledigheid van wat hij op zijn reis bij een frans 
wijsgeer had gelezen: „ .... toute époque est banale 
pour ceux qui y vivent; en quelque temps qu'on 
naisse, on ne peut échapper à 1'impression de vulgarité 
qui se dégage des choses au milieu desquelles on 
s'attarde," 

Neen, hij geloofde dat een nieuwe wereld uit de 
oude zou kunnen opgroejen met een schoonheid die 
de droefenis om het verdwijnen zou verzachten tot 
wijze berusting; maar alleen wie het oude liefhad en 
begreep, kon den harmonisen groei van het nieuwe 
leiden. 

Reeds op de thuisreis, enkele dagen nog in Parijs 
zwervend, was een plan van nieuwen arbeid in hem 
gevormd en snel tot rijpheid gegroeid. Hij wilde de 
oude werken der monniken, evenals zijn vader, 

135 


voortzetten; niet alleen de ontginning der woeste 
gronden, ook den bouw en het bedrijf der hofsteden 
dacht hijzelf te leiden, ,,De kultuur moest in waardigheid 
naderen tot de natuur; zij zou de stille pracht 
der eenzame oorden eerbiedigen en in schone eendracht 
met haar samengaan." 

Het waren de woorden geweest van zijn vader. En 
met hem overlegde hij, weken achtereen; zij be 
schouwden de kaarten, zij reden den Ravenhorst in 
alle richtingen door. Beiden kozen zij, ten slotte, het 
erf en de omgeving der Carthuse voor den bouw 
ener grote boerderij. Nieuwe weiden zouden worden 
gegraven in de nabijheid, met een wetering naar de 
oudere vaarten van het landgoed. 

Piet van Aken, zes-en-zestig jaar al, verheugde 
zich op zijn rust; hij verliet de eenzame hoeve; Jhr. 
Bolaert gaf hem een der tuinmanswoningen aan het 
voorplein van den Ravenhorst, 

Nog dien winter begon de sloping van het hout 

Henk reed er vaak heen met zijn vader.-vestershuis.
Onder de fundamenten hoopte de oude heer nog 
gewelven van het klooster te vinden. De jonge man 
echter dacht aan de toekomst en zag met wreed ge 
not de muren vallen, de brede deeldeuren wegslepen, 
den vloer opbreken waar hij eenmaal Liesbeth voor 
het eerst had zien zitten, dien zomersen sterrennàcht. 
Hij voelde de pijn van het onherroepelijk vergaan, 
den zoeten weemoed om het schone herdenken, het 
trotse geluk van nog openliggende toekomst. Doch 
zijn vader schudde teleurgesteld het hoofd; in de 
leeg-gegraven gewelven vond hij geen urnen, geen 
manuskripten, geen munten; wat gore beenderen 
wierp de spade der delvers met de aarde op. 

Intussen waren de bouwplannen met een bekwaam 
architekt overwogen. Enkele bomen moesten vallen; 
maar het heuvelig woudlandschap bleef in zijn schoon



heid onaangetast. Op de plek der oude hoeve Zou 
het hoofdgebouw staan; onder het geboomte weers 
zijds de lagere vleugels. Het ontwerp toonde landelijke 
vormen: een hoog, door rondgeboogde vensters onder 
broken rieten dak; een klokketorentje boven de poort 
in het midden, waaronder de doorgang was naar vijvers 
en bloemterrassen; kleurige luiken aan de vensters; 
grijze ruig-cementen muren. In den enen zijvleugel 
waren de veestallen, in den anderen de woningen der 
knechts. 

De metselaars kwamen in het voorjaar; snel rezen 
de muren. Op het eind van den zomer hadden de 
rietdekkers het dak voltooid. De lijnen van een 
geometrisen aanleg werden zichtbaar op het halfronde 
voorplein; een nieuwe weg opende door het 
oude bos. In den sluitsteen boven den boog van den 
klokketoren hakte een beeldhouwer het embleem der 
hofstede: een grazend rund onder twe boompjes, 
op den fond de poort van St. Brunots klooster. 

Het volgend voorjaar betrokken de knechts met 
hun gezinnen de woningen in den rechtervleugel; het 
vee werd in de ruime hoge stallen geleid; bescheiden 
en langzaam ving het bedrijf aan, onder toezicht van 
een vee-arts die iederen dag uit Rantfoort kwam, 
Naar de dorpen der Hoitmarke reden de witte melkwagens 
der ,,Carthuse"; naar de steden werden de 
kisten met flessen verzonden, van Rantfoort uit. 

Reeds dien eersten zomer was er een kleine winst. 
En de mare der nieuwe modelboerderij ging snel 
over het land. Veehouders en bouwmeesters kwamen 
den aanleg, de stallen, den gang van het bedrijf zien. 
De perken van het voorplein bloeiden; over de paden 
liepen knechts; er was uit de open deuren der melkerij 
een vrolijk gerinkel van emmers. Soms luidde het 
klokje over de rieten daken met klaren vluggen klepelslag. 


'37 


Hendrik Bolaert had de algemene leiding der 
boerderij; boven den poort-doorgang waren de kamers 
der administratie, vanwaar hij en de onder hem 
werkende ambtenaren het ganse erf konden overzien. 
Hij stond er vaak te staren voor de opengeslagen vensters, 
over de vijvers, over het voorplein, naar de 
donkerte der bossen rondom. Doch zijn oog ging ook 
met stadige vreugde langs de muren der hofstede, 
waar de jonge wingerdstekken al kleurden met het 
najaar. De nieuwheid der gebouwen hinderde hem niet; 
hij zag hun schone en statige rust harmonies in het 
statige landschap. 

Zijn taak vulde de dagen met verwachtingen en 
bescheiden verheuging, met kleine zorgen soms. Hij 
zelf arbeidde veel; hij was in de melkerij, in de 
vroegte, als de morgennevels zijn hoofd al hadden 
verfrist op den rit door het woud; hij ging met den 
vee-arts de stallen langs. In rustige woorden wees hij 
de knechts op hun plicht; hij bezocht hen in hun 
woningen en kende hun leven, hun gezinnen. 

de 

Op een morgen, nog voor het einde van het jaar, 
werd Jhr. Jan Bolaert bewusteloos gevonden bij het 
haardvuur, achterover in den zwaren leunstoel. Het 
was een plotselinge verzwakking door ouderdom. De 
grijsaard zelf begreep het, toen hij te bed lag en 
Hendrik bij zich zag zitten. Hij nam de hand van zijn 
zoon en sprak: 

„Treur maar niet, Henk. Ik ben tevreden; ik heb 
mijn aandeel van het leven gehad, een burgerlijk onbewogen 
leven. Te midden van mijn lieve boeken heeft de 
tijd mij neergeslagen. Het moest immers komen ...." 
Hij rustte even en zag zijn zoon glimlachend aan. 
„Er wordt ons zoveel ontnomen dat wij schoon 
vinden en liefhebben; waarom ook niet het leven zelf 1 

138 


Zullen wij het ooit betreuren . Er was zoveel 
droevigs op aarde, niet voor mij, Henk, maar voor 
anderen, en ik stond er machteloos tegenover." 

Weer poosde de oude stem; de wijde ogen staarden 
naar buiten, zochten het bleke winterlicht. Een 
gouden nevel hing er om de vrachtige witte toppen 
van het woud; de sneeuwen stilte lag uren in het 
ronde. Hij bleef nog staren, terwijl hij hernam niet 
zwakke stem: 

,,lk ben machteloos tegenover de smarten van het 
leven der anderen, ik lig hier nu n.stil goed, het is

e 
alles schoon en lief om mij heen.... * * . maar als ik 
denk aan wat anderen nu lijden, duizenden anderen, 
dan kan ik het leven toch niet prijzen enkel om mijn 
eigen geluk. Zij wroeten onder den grond, zij werken in 
fabrieken, op de Zee, op de harde akkers; en als zij ster 
ven is het in enge bedsteden, in donkere vieze krotten. 
En als ik denk aan het leed dat geleden is,.., . ik heb 
er vaak aan gedacht bij mijn oude boeken, maar nooit 
zo scherp als nu,.,., en aan al wat nog geleden 
moet worden, dan lijkt mij de aarde een zonderlinge 
woning, Henk, die het toch niet zo erg is om te verlaten. 
Het zou dwaas zijn ons aardse gastverblijf 
daarom geheel te misprijzen; hoe kunnen wij, de geschapenen, 
wij die niets begrijpen en niets weten, wij 
die zeggen dat de ruimte onbegrensd is en zelf niet 
beseffen wat wij zeggen, hoe kunnen wij dan oordelen 
over het doel, de doelmatigheid, de redelijkheid, de 
schoonheid van al die wentelingen, die wisselingen, 
die raadselen in ons en om ons Ik vertrouw wel, 

mijn jongen, dat de maker van dit alles wijzer zal zijn 
dan wij. Misschien laat hij mij straks in rijker bewustheid 
ontwaken, .... misschien niet,,.,, het zij zo," 

Henk had ook naar buiten getuurd in het stille 
winterlicht. Nu zag hij dat de ogen van zijn vader 
gesloten waren, dat de borst zwak hijgde. Het was 

'39 


de laatste kracht geweest. Hij boog zich over het 
ingezonken gelaat en fluisterde: 
,,Vader, u spreekt te veel, te druk; u moet wat 
rusten." 

De bleke lippen glimlachten nog even. Toen vielen 
de trekken in vaste sluimering. Doch eer de dokter 
uit Rantfoort, eer de Zuster uit het gasthuis bij den 
St. Thomasheuvel binnentrad, waren gelaat en handen 
reeds koud geworden. 

K-13 

Drie dagen later volgde een enkel rijtuig de trage 
Zwarte koets door de oude beukenlaan naar den kerk 
hof buiten Rantfoort. Bij den grafkelder zijns vaders 
stond Hendrik Bolaert met den dokter en een verren 
verwant zijner moeder. 

De zonderlinge anachoreet van den Ravenhorst 
was in de gemeenten der Hoitmarke weldra vergeten. 
Slechts de oude pastoor Hedel, die het doodsbericht 
van kapelaan Everts vernam, zeide den avond na de 
begrafenis: 

,,Ik mocht hem wel lijden. Maar het is mij altijd 
een raadsel gebleven hoe zo'n ontwikkeld man protestant 
kon zijn." 

X. HOL TMARKE'S BLOEI 
B
B
OERS INK RUSTTE NIET, RUSTTE NOOIT. 
De bloei, de beschaving der Holtmarke was 
het doel van al zijn streven geworden. Hij lag 
des nachts uren lang wakker en sprak half-luid met 
vloeken en zacht gegrinnik. 

Op een zomeravond liet hij plotseling een auto 
voorkomen en raasde naar Amsterdam. Een telegram 
in de sportrubriek van het Handelsblad seinde dat 


de jonge Alfred Zur Mond te Frankfurt a.M. zijn 

diploma als aviateur had behaald met prachtig sym


pathieke vluchten. En een geweldig beeld stond als 

een bioskopies tafereel opeens in Boersink's gedachten: 

vliegdemonstraties op de Holtmarkse heide, duizen


den tezaamgeijld om het voertuig der toekomst den 

dampkring te zien beheersen .... Hij moest ter


stond de voorspraak, de medewerking hebben van 

den vader. 

De oude Zur Mond had aandelen in het Paviljoen 

-Holtpark, in hotel Boersink, in de

Maatschappij tot 
exploitatie van bouwterreinen voor Aarloo en om.streken. 
Hij begreep het belang van Boersink's plan


en. Doch hij was bescheiden en wilde niet zijn zoon, 
den onbekenden beginner, op den voorgrond dringen; 
hij ried Boersink de uitnodiging van oudere aviateurs, 
van reeds bekende namen, van mannen die in Europese 
rondvluchten hadden medegedongen: Potkool en 
Klaarbeker. 

Hij telegrafeerde zelf aan deze heren, met wie hij 
autoracen had volbracht en in Riche en Métropole 
gesoupeerd. En toen den volgenden morgen de motor 
weer onder hem gonsde, had Boersink de zekerheid 
van een nieuwe grootse reklame voor de Vereniging 
van Vreemdelingenverkeer. 

Hij nam de zorg op zich voor publiciteit, voor den 
bouw van tribunes, voor de omperking en effening 
der gronden. De burgemeesters der vier gemeenten 
verhuurden hem een vlak stuk der heide, westelijk 
aan den Rantfoortsen straatweg. Tegenover den ingang 
van het Holtpark werden in het akkermaalshout 
drie entrées gerooid voor het vliegterrein. Een vierde 
toegangsweg liep over den eng, langs het Chinese 
paviljoen van Boersink. 

Potkool, Klaarbeker en Zur Mond kwamen logeren, 
gratis, in Van Ouds het Postpaard. De oude Alfred 

'4' 


had een versleten Dijon-Bouton tot hun beschikking 
gesteld. Zij renden, de avonden na hun eerste proefvluchten, 
m t Alida Boersink, de jonge aktrice, de

e 

wegen der Holtmarke af, van Merum naar Niezel, 
van Rantfoort naar Nierode, flirtend en schreeuwend 
in de veranda's der dorpsiogementen. Men kende 
hen binnen enkele dagen door de ganse streek; in 
Merum wierp een vissersjongen een zware kei tegen 
de voorruit der auto. 

Op een Zondagmorgen had de eerste publieke 
demonstratie plaats; protesten van Ds. Stoel tegen de 
ontwijding van den rustdag, op kansel, door ingezonden 
stuk, per rekwest aan burgemeesters, bleken 
vruchteloos. Er dreven geen wolken langs den blauwen 
hemelkoepel; de berken op den heuvelrand bogen 
onder den drogen strakken wind; het zomerlicht 
gloeide over de heide. Extra-trams, taxi's uit de naaste 
steden, landauers, motorfietsen, janpleziers en een 
vreemde autobus voerden de ongetelde menigten naar 
het Hoitmarkse vliegterrein. Enkele heren en dames 
zaten in de donkere schaduw der tribune; over den 
heten grond bewogen de luidruchtige duizenden. Boersink's 
buffetten, hier-en-daar, lokten met bonte vlaggekleur. 
De drie balkon-étages van den Chinesen 
uitzichttoren waren vrolijk van zomerse toiletten; 
Boersink had de plaatsen tegen deftigen prijs verhuurd 

Na kerktijd kwamen de boeren en wevers uit Aarloo 
langzaam den stijgenden weg opdrentelen. 

Doch de hemel bleef ledig. De aviateurs waagden 
zich niet in de sterke luchtstromen. Het was te vijf 
ure in den namiddag, toen de wind luwde, dat eindelijk 
Potkool, na het morren en spotlachen der verveelde 
menigte, tot opstijgen besloot. Hij hing zijn 
talisman, een blikken lokomotiefje, aan een der dra 
den. Eerst weigerde zijn motor; maar om zes uur reed 
hij met sierlijke rijzing weg van de aarde. Toen beide 


en daverde de heide van het verbaasde juichen; sluiers 
en zakdoeken wuifden den groten vogel na. Drie en 
een halve minuut vloog Potkool rond; dan daalde hij, 
statig en stoutmoedig. 

Intussen had de jonge Zur Mond zijn eendekker 
gereed gemaakt, onder de aanmoedigende vloeken 
van zijn vader. Nog even liep hij naar het buffet, 
dronk in-enen zijn glas bitter leeg en schudde Boersink 
de hand. Toen besteeg hij zijn vlieger en zette 
den motor aan. De vleugels leefden, het vreemde 
wezen trilde en rees; het scheen een oogwenk te 
aarzelen; het gierde in wijde zwenking heen. Hoog 
in het late blauw van den zomerdag bromde en gonsde 
de geweldige libel, in onmetelij ken cirkel boven de 
purperen verte, in engere buiging rond den feestelij ken 
uitzichttoren. 

Tien minuten duurde het joden der menigte; opeens 
streken de vleugels roofvogel-snel. 

Een gil van angst scheurde toen op uit duizenden 
kelen; het gekantelde ding schoot vormloos neer 
tegen de aarde. 

De oude Zur Mond had de handen voor het gelaat 
geslagen; Boersink ondersteunde hem naar een buffet 
en ijlde terug naar den huiverenden mensendrom. Het 
lijk, snel onder een vlag verhuld, werd er reeds weggedragen; 
een dokter, enkele kommissie-leden geleidden 
het. Ineengeknakt lag het vliegtuig tussen de verschrikt 
gebarende lieden; rood was het dorre zand gedrenkt. 

Nu de stoomtram luidde van ver en de autohoorns 
schalden achter het geboomte van den straatweg, nu 
schoven de doffer-pratende mensen, voldaan over de 
ontroering van dien levensdag, naar den uitgang. En 
de heide werd allengs weer eenzaam; de gedekte 
tafeltjes op de terrassen van Boersink's paviljoenen 
waren alle bezet. 

t„,-% 

'43 


Nog dien avond begon Boersink, met Alidats hulp, 

aan een lij krede op den moedigen baanbreker. Doch 

den volgenden morgen kwam een bericht dat er niet 

gesproken zou worden, op verzoek van den vader. 

Twe dagen later droegen zij, te Amsterdam, het 

lichaam van den jongen man grafwaarts. Honderden 

volgden den stoet; duizenden stonden langs den weg 

geschaard. De beroemdste aangezichten der sport 

werden er gezien; een fotograaf van ,,Mundus" nam 

hen, in wijde Zwarte wacht geschaard rondom de kist 

en den heuvel van kransen. Den volgenden Zaterdag 

verscheen de foto, met kort bijschrift van Potkool 

en een sonnet van Herman van Aken. 

Het griefde Boersink dat niet hij voor een passend 
In-memoriam was uitgenodigd. Ook hij wilde Zur 
Mond herdenken; hij wilde de wereld zijn eigen 
woorden van bewondering en vriendschap doen 
horen+ 

Toen zond hij aan alle vrienden en beschermers 
der sport een cirkulaire, ter intekening voor een Zur 
Mond-gedenknaald op de rampzalige, maar in de 
annalen der aviatiek onvergetelijke heide van Aarloo, 
waar het zand nog omwoeld was van den val. Er werd 
schaars getekend; driehonderd gulden bleef ontbreken. 
Doch Boersink, altijd raadwetend, altijd welsprekend, 
overtuigde den vader van de noodzakelijk 
heid der gedenkzuil, zodat de oude Zur Mond zelf 
het nodige bijstortte. 

Frits Oldewey ontwierp een schets; veelzijdig 
werker als hij was, alle techniek overwinnend door de 
kracht van zijn oorspronkelij ken smaak, boetseerde 
hij het klei-model ener Egyptise zuil, gebroken ter 
halver hoogte, oud maar eeuwig-welsprekend symbool. 

Het monument werd gehouwen uit rood graniet. 
Ver in het najaar was de dag der onthulling, neveligduister 
onder een killen motregen die over heide en 

'44 


wegen viel. De regenschermen boven de hoge hoeden, 
plechtig-zwart, stond een kleine schare rond de 
historise plek. Boersink, naast den ouden Zur Mond, 
trad vooruit, ontblootte het brede stoppelig-behaarde 
hoofd en sprak de onthullingswoorden, de zorgvuldig 
bewaarde lij krede van dien zomer, waarin 
Alida de nodige veranderingen had gemaakt. Hij sprak 
met heftige stem en besliste gebaren, als toornde hij 
tegen het noodlot. Hij noemde de vliegkunst den 
sleutel tot de wereld der toekomst, die den mens uit 
het aardse slijk opheft. ,,Zullen wij niet weldra op 
het voetspoor van de rnartelaars der aviatiek de wegen 
openen naar de onbekende werelddelen der maan en 
de bewoners van Mars verbaasd doen staan over onze 
geweldige techniek . . . . Doch thans, mijne heren," 
zo eindigde hij met dalende stem, ,,thans ontbioten 
wij met diepen weemoed het hoofd bij het gr

af, neen, 
bij het nog omhulde gedenkteken voor den jongen 
moedigen held die een nieuwen lauwer heeft gevoegd 
aan den roem van onze Holtmarke . Zeldzaam eenvoudig 
was steeds zijn optreden; geen sprake van die 
aanstellerij, welke men zo vaak bij beroemde per 
sonen aantreft. Hoe eenvoudig en goed vertelde hij 
nog des morgens dat de wind hem te sterk was! En 
welk een zeldzaam moje vlucht! Met welk een innige 
sympathie hebben duizenden hem bewonderd! En 
ach, mijne heren, thans treuren wij .... Maar wij 
heffen het hoofd weder op, bij de gedachte dat zijn 
naam voortleeft bij het nageslacht dat op deze een 
zame heidevelden zal rondzwerven. Ziet hier, mijne 
heren, de door u allen gestichte zuil voor Alfred Zur 
Mond!" 

Alida Boersink en Herman van Aken trokken aan 
de koorden. Het sombere kleed viel. Men drong naar 
voren en las de gulden letters en cijfers in de zuilschacht. 
Men fluisterde en drukte met weewarig en 

De Ondergang van het Dorp. 'o. 


bewonderend gelaat de hand van den ouden Zur 

Mond. Van Aken wenste Oldewey, die uit Nunspeet 

overgekomen was, met het sobere kunstwerk geluk. 

Toen gingen zij heen, naar de auto's en rijtuigen, 

en weder lag de heide eenzaam, met het eenzame 

granietzuiltje in den motregen. 

In ,,Mundus" verscheen ook van deze plechtigheid 

een foto, met de rede van Boersink. 

rl'.^ 


Hendrik Bolaert vergat zijn vader niet. Het vredig


beheerste gelaat, waar geen toorn en geen vreugde 

ooit in heftige trekken waren te speuren geweest, 

de luttele woorden die de wijze stille grijsaard op de 

middagwandelingen, aan den maaltijd, in de rustige 

boekerij tot hem had gesproken, hij droeg het alles 

onverbleekt in zijn herinnering. 

Hij was nu vaak in die oude kamer der boeken, 
waar de meubels meer dan twe eeuwen stonden, 
donker geworden, somber van ouderdom, de tafel 
met den tinnen inktkoker op het glanzend-gewreven 
vlak, de diepe leunstoelen met het verschoten trijp. 
Hij ordende de papieren zijns vaders, nagelaten 
archeologise geschriften, overleveringen, aforismen op 

e

loss vodjes geschreven, beschikkingen voor de toekomst. 
Eenzaam voelde Henk er zich en soms stond 
hij plotseling op, sloot snel de paperassen weg en liep 
het bos door naar de Carthuse. Hij ontvluchtte de 
herinneringen die als een vloedende zee in hem op 
stuwden, die hij vreesde om de melankolie harer bleke 
beelden, om haar vermaning aan den onophoudelijk ver 
gaanden, wisselenden, barenden en dodenden tijd. 
Want hij zag zich dan als kind in diezelfde kamer 
weer, met diezelfde gele perkamenten spelend, ze 
opstapelend tot torens en wallen. Die waren niet 
veranderd, de zware folianten van het Karthuizer



klooster, de donker-leren banden der Kerkvaders, de 
oude Grieken en Romeinen. Hoofden wier gedachten 
hij niet meer bevroeden kon hadden zich over hen 
gebogen; oorlog en omwenteling was langs hen heen 
gegaan; zij waren niet veranderd. Zij zouden niet ver anderen, 
wellicht in vele mensen-leeftijden niet. 
Doch hij zelf, eenzame man nu, hoezeer was hij vergroeid, 
anders geworden; hoe hadden hoop en smart, 
ontgocheling en bitterheid zijn wezen doorgroefd, 
zijn blik verscherpt, doch wantrouwend gemaakt tegen 
de doelmatigheid van het leven; hoe had eindelijk een 
mild geduld zijn ziel overglansd met vergevenden 
vertrouwenden glimlach. -

Hij zag het gelaat zijns vaders klaarder dan vroeger 
voor zich; hij boog het hoofd op de handen en treurde, 
daar hij den hoeder van zijn leven nu eerst scheen te 
begrijpen en lief te hebben. Doch er was geen teruggang 
mogelijk naar het verleden; de tijd schreed mee 

voort. Hij voelde dat het treuren onvrucht--dogenloos 
baar was en hem zou kunnen doden. In die ogenblikken 
ontvluchtte hij het schemerig vertrek, de 
donkere meubelen, de in verre eeuwen verdromende 
boeken. Hij kon geen kluizenaar zijn; hij kon niet te 
midden der nalatenschap van een verdwenen geslacht 
blijven mijmeren over vroeger tijden; hij wilde zijn 
eigen leven niet melankolies blijven koesteren in her 
innering. Hij wilde verder en de herinneringen beangstigden 
hem. Hij wilde niet dromen, maar arbeiden 
naar de toekomst. Arbeid was het leven; de 
vroegere geslachten hadden gearbeid; ook hij moest 
voort. 

En tussen de zware oude stammen de lichte plek 
der Carthuse ziende, het wijde voorplein waar drie 
kastanjes breed schaduwden over het gras en kleurige 
perken bloeiden langs de muren en paden, den klaren 
klepel horend van het klokje dat de knechts ter ver-

De Ondergang van het Dorp. io*. 

147 


pozing riep, ging hij dan sneller, lustig verder naar de 
vrolijke hofstede. 

Langzaam, onnaspeurbaar was het nieuwe plan 
gegroeid: een dorp te bouwen in dit oude woud, een 
oord van nijvere lieden, hoveniers die de moesgronden 
der afgravingen verzorgden, veehouders 
die woonden nabij de weiden. Achter de heuvelen 
langs de zee zouden landhuizen verrijzen voor enkele 
kunstenaars, eenzaamheid zoekende dichters die de 
ruisende gebladerten en de storming der zee beminden 
als de rythmen hunner kunst. Ikon al wat anderen 
eens met onzekere hand en verward gemoed hadden 
gepoogd, nu niet volvoerd worden in schoonheid 
Zouden niet later, als hij het landgoed in zijn oude 
eenzaamheid liet, de azende spekulanten toch komen, 
de bossen rojen, de heuvelen en donkere ravijnen 
effenen tot een barre zandvlakte, villastraten bouwen 
langs de doodse avenues Noch de grote stemmen 
noch de stilte van het woud zouden voor later eeuwen 
ongeschonden blijven. Wie was zo machtig dat hij 
de vormen van het verleden, het uiterlijk der oude 
wereld kon bewarend Wie, die het leven onderging, 
zou het wensens' 

Hij werkte met den architekt aan de indeling der 
terreinen. De Ravenhorst met het naaste bos werd 
door een hek van de overige gronden gescheiden; 
tussen het machtige hout rondom Carthuse kwamen 
talrijke werklieden arbeiden aan de nieuwe woningen. 

Er was geen werkeloosheid in de Holtmarke. Er 
werd gestadig gegraven, gemetseld, getimmerd, geschilderd. 
Boersink had de sparrebossen tussen Aarloo 
en Nierode laten vellen; pronkende villa's bouwde hij 
aan den geplaveiden weg. De Holtmarkse tram, 
elektries nu, deed de prijzen der gronden en woningen 


voortdurend stijgen; meer-en-meer werd de streek 
door renteniers en forensen gezocht. Tegenover de 
voormalige hoeve der Tuinders stond het stationsgebouw 
van Aarloo, in gladde gele steen, de muren 
met kantelen afgewerkt rond het platte dak. Boersink, 
lang reeds eigenaar van die terreinen, liet er, nu de 
halte voor het Postpaard opgeheven was, een hotelrestaurant 
optrekken, met breed terras aan den 
nieuwen stationsweg. 

Aarloo was het hart der bloej ende landbouw. Fra j er 
en groter werden er de openbare gebouwen hersticht. 
Het Postkantoor, het Raadhuis verrezen met nieuwe 
muren, met blinkende sieraden en stralende spiegel 

-ruiten.

Een geïllustreerd weekblad te Rantfoort gaf 
er zinko's van; men roemde den rijken bouwstijl en 
prees de groef ende Gemeente. 

Rond den brink stonden reeksen voorname huizen, 
hoog als op een stadsplein, met kleine zorgzaamonderhouden 
tuintjes. Het was er licht en vrolijk, nu 
het vooruitstrevend gemeentebestuur de iepenrijen 
om de andere had gerooid : te menigvuldig waren, in 
rekwesten en koerant, de klachten geworden over de 
sombere schemering van den ouden dorperlij ken 
brink. Te heftig ook, in de vergaderingen van den 
raad, was een ergenis gestegen over de geuren van het 
Wolmeertje; de oude heideplas werd gedempt en een 
bosje rhododendrons, met twe smalle paadjes, ver 

er nu het eerste gemeentelijk urinoir.-borg 

En ieder jaar bracht sierlijker straten, ruiner 
winkels, oorspronkelijker gevels. De architekten en 
zelf bouwende aannemers zochten steeds nieuwer 
vormen waarin zij het streven naar welvaart en beschaving 
konden uiten. Wel waren vele hunner 
motieven ontleend aan de historise stijlen van duitse 
Bilder-Bücher, maar hun kunstenaarsfantasie wist de 
oude gegevens te herscheppen tot een nooitgezien ge


'49 


heel. Er ontstonden moorse hoefbogen naast platte 
ijzer-afdekking, romaanse welvingen boven ionise 
balkonzuiltjes. De vrije gedachte der twintigste eeuw 
trachtten sommigen, boven loggia of breed winkelvenster, 
uit te drukken in een boog van los-getekende 
lijn, vrij van den dwingenden konstruktieven passer. 
Een enkel huis, waar een modern meubileringsartiest 
zich vestigde, had vijfhoekige vensters en deuren. Het 
was de eerste nog bescheiden stameling ener nieuwe 
stijiwereld, die, volgens prospektus van den sier 
kunstenaar, eenmaal wellicht in de rij der grote 
bouwvormen na de renaissance haar plaats zou vinden, 

6) 

Het dorp was ten onder gegaan, maar een nieuwe 
gemeente opgebloeid boven den ouden grond. De 
stulpen van het Vier-end, de grote hoeven van Midden 
Aarloo, de landpaden en heggen en stil-bloejende 
tuintjes waren verdwenen voor effen-geplaveide straten, 

ij

gerieflke stedehuizen, artiestenwoningen met weel 
derige ateliers. De namen der oude dorpswegen 
leefden alleen in den mond van grijze boeren en wevers; 
die spraken soms nog, onder elkander, van de Schape 
buurt en de Drift, van het Duvelshegje en het Weerdje, 
nu verdoopt met roemrijke namen van stadhouders, 
veldheren en vergeten dichters. 

En nog bleef Aarloo beroemd, in de steden des 
lands, in de kunstenaarskringen van verre werelddelen. 
Het bleef beroemd om zijn landelijkheid, zijn 
lieflijk geboomte, zijn wijde velden en heiden, al was 
ook het hout gerooid voor bouwterrein, al kronkelden 
brede villawegen waar voor luttele jaren de boekweit 
geurde op golvende akkers en de schapen graasden 
over wilde heuveikling. Een deftig park was aange 
legd op de heide rond de gedenkzuil van Zur Mond. 

Doch éne antieke woning stond nog in het dorp, 


gedrongen tussen de vensterloze zijmuren van winkels 
met' bovenhuizen. Het was de hoeve van Elbert 
Meulenaar, na den dood der oude lieden en het ge 
heimzinnig verdwijnen, den vermoedelij ken zelfmoord 
van Arthur de Bie, op advies der Rij kskommissie 
voor Monumenten door de regering aangekocht, in 
vlekkeloos-zuiveren stijl gerestaureerd en gemeubeld. 
japanners en Amerikanen kwamen de merkwaardige 
huizinge bezoeken en zonden prentbriefkaarten van 
interieur en gevel naar Yokohama en Cincinnati, 

Dirk Boersink had de beide hotels, de beide 
paviljoenen aan ervaren gérants overgelaten. Zelf 
bleef hij, als direkteur, de ziel der Naamloze Vennootschap. 
Sinds Alida naar Parijs vertrokken was 
ter voltojing harer dramatise studies, bewoonde hij 
met zijn vrouw een kleine villa in het Hoitpark. Doch 
ook van de Vereniging tot Verfrajing was hij, met 
Bram Oerman, de leidende gedachte. Zij waakten 
beiden getrouw over het behoud en de vermeerdering 
van Aarloots aantrekkelijkheid. 

Eens waren zij de ruime avenue opgewandeld naar 
den Sint-Thomasheuvel en hadden stilgestaan bij den 
ouden offersteen die vergeten lag tussen afval en puin. 
Oerman keek er lang en aandachtig naar, met diepen 
glimlach, tot hij sprak: 

,,Dirk, as we daar nou 'ns een hunnebedje van 
maakten, Zoiets as an de Vuursche, en dan hier op 
een aardig uitzichtspunt. t Hout een beetjewegkappen,.... 
dat groeit hier toch al veel te hoog....

. 

een paar rustieke banken, en het hunnebedje in t 
midden ... Nou, wat blief' tt Is je eigen grond. je 
verkoopt t hier toch niet bij 't kerkhof." 

Boersink wist niet wat Oerman met dien éncn steen 
wilde doen, 

'5' 


„Dirk,” hernam de ander, „dat is nou mijn vak. 
Wat er ontbreekt lever ik er bij . En over een paar jaar 
weet geen mens beter of we hebben hier een echt 
hunnebedje. Daar hoeft verder geen haan naar te 
krajen." 

Boersink had genoegen in zijn artistieken vriend 
en medewerker; lachend stemde hij toe. En Oerman 
toog aldra aan 't werk. Hij liet den steen, waarvan nooit 
iemand als eigenaar gegolden had, door den raad van 
Aarloo aan de Vereniging schenken; Boersink stond 
een lapje grond in bruikleen af. Sterke fundamenten 
werden gemetseld waarop de heidense offertafel met 
domme krachten gewenteld werd. Rondom liet Oerman, 
van gaas en cement, kunstig-nagebootste keien stellen 
die den groten steen te torsen schenen. Den voet van 
het gevaarte omplantte hij met graszoden en rode 
geraniums, binnen een hek van prikkeldraad. Een 
ijzeren mand voor sinaasappelschillen en boterham 

zette hij tegen een der stijlen. En Boersink kon,-papier 
in den nieuwen druk van zijn „Gids voor ' de Holtmarke", 
dit plekje een der schilderachtigste sieraden 
noemen van Aarloo. 

Men schouwde er ver over het oude doch ver 

-jeugdigde land. Het was verjeugdigd

naar den wil des 
tijds, die zijn beschaving brengt over steden en velden. 
Van dezen heuvel ontwaarde de Heilige Willebrord het 
dal, waar hij de zegeningen van het Christendom zou 
brengen, gesteund door de frankise benden die legerden 
in het woud. Van dezen heuvel staarde Boersink 
over de Holtmarke, waar door zijn volharding en 
werkkracht, geschraagd door het kapitaal van den 
ouden Zur Mond, de weldaad der civilisatie eindelij k 
met al de wonderen der moderne techniek was doorgedrongen. 
Hij zag op den heuvelrug waar hij eens een 
weinig-renderend sparrewoud had gekend, door geen 
sterveling ooit bezocht, tenzij door sprokkelende 


kinderen of den eenzamen zonderling Jacob Grave, hij 
zag er nu de hoge daken van voorname villa's. Akkers 
en heiden die sinds eeuwen een schamel bestaan, :verschaften 
aan de simpele dorpers hadden hem machtig 
en groot gemaakt. Brede lanen van jong geboomte 
kruisten er haar rode dakenrijen. Zwart-walmende 
schoorstenen getuigden van den wil ener nijvere bevol 
king wier nederige woningen, met zink gedekt, 
bijeenscholen achter de grote avenues. Over die ruime 
wegen gleden de elektrise wagens der Holtmarkse 
trammaatschappij in zachte gonzing voort, van Merum 
en Niezel over Nierode en Aarloo naar het spoorwegstation 
van Rantfoort. De forensen, opziende van hun 
geïllustreerde weekbladen, de dagjesmensen en handelsreizigers, 
uitstarend naar de schrale bouwterreinen 
langs den weg, lazen op hoge en brede borden de 
namen van autofirma's, likeurstokerijen, bouwkantoren 
en de nieuwste zeepfabriek. Gigantise elixerflessen en 
chokoladekoppen prijkten er op heuveltjes en kleine 
graskampen; gigantise auto's schenen voort te rennen 
langs een eikenbosje; een gans giganties ameublement, 
stijlvol blank, stond geschaard op de meent, achter 
het dijkje bij Nierode. Het was alles zijn werk; Boersink 
voelde het in glimlachende fierheid. 

Daarginds echter, noordwaarts achter de daken van 
het Zur Mond-park, stond nog de groene wand van 
hoge oude bossen; daar was de grens van zijn macht; 
daar alleen was iets wat hem weerstond, wat hij niet 
begreep. In de wouden van Ravenhorst en Carthuse 
wist hij een anderen geest arbeidend dan die het dal 
hier voor hem herschapen had. Hij vreesde en ontweek 
dat oord in onbewusten schroom, in den vagen 
angst voor een grotere kracht die hij niet kende. Nooit 
had zijn ziel ervaren wat schoonheid was. 

153 


Doch toen Dirk Boersink het zilveren jubileum 
vierde van zijn verblijf te Aarloo, van zijn onverdroten 
arbeid voor Hoitmarke's bloei en verfrajing, kreeg hij, 
door de voorspraak van den ouden Zur Mond, het 
ridderlint der orde van Oranje-Nassau, 

igii —Maart 1912. 

EiNDE 

4

 54 


HOOFDSTUKKEN: 

BL. 

DE OUDE TIJDEN............ I


I. 

II. DE RAVENHORST ............ 12 
III. DE ONTDEKKING ............ 22 
IV, HET VOLK VAN AARLOO..........33 


V. DE KIP MET DE GOUDEN EIEREN ..... 48 

VI. DE NIEUWE KULTUUR.......... 68 


VII. KENTERINGEN ............. 97 


VIII. DE S. THOMAS-PROCESSIE ........ 110 


IX. DE HERRIJZENIS VAN S. BRUNO ..... 120 

X. HOLTMARKE tS BLOEI . .......... 140 


t-1