GESCHIEDKUNDIGE NOVELLEN
LEVENSSCHETSEN
DE ONDERSTAANDE VIJF DEELEN BEVATTEN DE 
VERSPREIDE GESCHRIFTEN VAN LODEWIJK MULDER
Geschiedkundige Novellen. Levensschetsen. Drie dagen uit 
het beleg van Oeertruidenberg. - De verrassing van Bergen in 1572. - 
Emilia van Nassau. - Levensschets van M. P. Lindo. - Julius Jacobus 
van de Sande Bakhuyzen.
Humor en Satire. Afdrukken van indrukken. (Een badinetje, een 
parapluie en een speer; Over 't een en ander, dat de dichters schrijven; 
Een buitenpartijtje ; lets uit den tijd, dat ik nog een lief vers maakte). - 
De doode langoor. - Londinias van Vosmaer. - Een ernstig woord 
over sonnetten. - De stokvischorders.	
Dramatische werken. De Kiesvereeniging van Stellendijk. - Een 
Vriendendienst. _ -
Een lief vers. - Op glad ijs.
Mengelwerk. Philosophische mijmering op dramatisch gebied. - 
De liefde in Kissingen. - Soldatenzang. - Een militair hospitaal in 
oorlogstijd. - Naar de Noordkaap. - Algiers. - De Catacomben der 
Kapucijnen bij Palermo. - Een Napolitaansche dokter. - Het feest van 
den heiligen Januarius to Napels. - Een Meispel in Bagni di Lucca. - 
Amalfi. - Capri.	__	
LODE 14'IJK MULDER
GESCHIEDKUNDIGE NOVELLEN

LEVENSSCHETSEN
I S•GRAVENHAGE
MARTINUS NIJHOFF

1907
STOOMDRUKKERIJ - KOCH & KNUTTEL - GOUDA
INHOUD.
B1adz.
DRIE DAGEN UIT HET BILEG VAN GEERTRUIDENBERG .	I
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1572 	65
EMILIA VAN NASSAU 	107
LEVENSSCHETS VAN M. P. LINDO 	265
JULIUS JACOBUS VAN DE SANDE BAKHUYZEN 	301

DRIE DAGEN UIT HET BELEG VAN
GEERTRUIDENBERG.

I.

EEN BEZOEK IN HET LEGER.
Wie in onze dagen den straatweg volgt, die van 
Breda noordwaarts loopende, zich op Woudrichem richt, 
en een kwartieruurs na het veer van Raamsdonk to 
zijn overgestoken, het grijze Geertruidenberg in de 
verte ziet opdoemen, zal, wanneer hij een blik op het 
landschap om zich heen werpt, eene krachtige poging 
van zijne verbeelding moeten vergen, om zich het too-
neel voortestellen, dat die landstreek nu tweehonderd 
zeven en zestig jaren geleden opleverde.
Kalm en rustig ligt zij thans daar, de oude veste 
van St. Geertruida, rustig als een oud krijgsman, die 
de daden zijner jeugd herdenkt, en, hoewel nog altijd 
in het harnas gedoscht en nog altijd wakende over de 
plek, die hem is toevertrouwd, in stille afzondering 
zich de beelden van een roemruchtig verleden voor 
den geest toovert. Doodsch en eenzaam is het binnen 
die donker roode poorten, achter die hel groene wallen, 
die de kleine stad omvatten ; stil en vredig is het daar-
buiten, waar de landman zijn ploeg door de vette akkers 
drijft, waar het ruischen van den frisschen wind, die, 
over het Hollandsch Diep henen gedreven, door het
4
UIT BET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
lage geboomte suist, of het kraken van de zware vracht-
kar, die langzaam den stoffigen weg volgt, nagenoeg 
de eenige geluiden zijn, die de stilte van het land-
schap verbreken.
Niet alzoo was het in den zomer van het merkwaar-
dige jaar 1593, van hetwelk wij in deze bladzijden met 
vluchtige trekken een drietal dagen willen schetsen. 
Toen dreunde het krijgsrumoer vele maanden lang 
rondom de fel bestookte veste; de donderende stem 
van het geschut en het knallen der vuurroeren ver-
mengden zich dag en nacht met de stemmen der dui-
zenden, die, aangevoerd door Maurits van Oranje, hunne 
hutten hadden opgeslagen rondom de laatste sterkte, 
welke de Spanjaarden nog op het grondgebied van de 
Staten van Holland bezet hielden. Het was in April 
vijf jaar geleden, dat de stad door de muitende bezet-
ting aan Parma was verkocht, en gedurende al dien 
tijd was zij eene plaag geweest voor het omliggende 
land, dat door de bezetting, die zich binnen hare uit-
muntende verdedigingswerken veilig kende, met brand-
schatting bezwaard of door strooperijen verontrust werd. 
Het was dan ook om die reden en om ,alzo den Hol-
lantsen Tuyn wederom geheel to maken en to sluiten," 
dat de Algemeene Staten aan den jeugdigen Stadhou-
der, die in de twee vorige jaren de schitterendste 
blijken van zijn krijgsgenie had gegeven, den last op-
droegen, het beleg to slaan voor Geertruidenberg, dat 
eene van de sterkste vestingen van dien tijd en uit-
muntend van krijgsvoorraad en levensbehoeften voor-
zien was,
Den 27"e" Maart kwamen de eerste Staatsche troepen 
voor de vesting, en begon alzoo het beroemde beleg, 
dat door alle krijgslieden van die dagen als een mees-
terstuk van vestingaanval geroemd en bij ooze geschied-
UIT IIET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
5
schrijvers, als om er den grootsten lof aan toe to
zwaaien, met den naam van het Romeinsche beleg
bestempeld is.
Wij willen onze lezers niet vermoeien met eene 
uitvoerige beschrijving van de uitgebreide aardewerken, 
die rondom de stad een terrein van verscheiden uren 
oppervlakte afsloten, noch van de schansen, die daar 
werden opgeworpen om den belegeraar to veiligen, 
zoo tegen de uitvallen van de bezetting, als tegen de 
aanvallen van den vijand, die tot ontzet mocht komen 
opdagen; wij willen niet spreken van den afmattenden 
strijd, die nacht en dag gevoerd moest worden, niet 
alleen tegen bet vuur en staal van den vijand, maar 
ook tegen de bijna onoverkomelijke hindernissen, die 
bet terrein en de weersgesteldheid in den weg legden. 
Want Geertruidenberg lag als door een moeras om-
schanst en bet stormachtige voorjaarsweer joeg her-
haalde malen bet water der Donge door de dammen 
en over de dijken, zoodat bet geschut somwijlen niet 
gebruikt kon worden omdat de mondingen in bet 
water stonden; ,in sulcker vougen", zegt een oogge-
tuige, ,als off de elementen alles ontgaen waeren geweest 
ende tegenstonden desen leger; want de aerde heel 
laech sijnde scheen tleger to begeven; bet water wilde 
tleger overvallen ende onderloopen, ende de lucht 
tormenteerde tselve met storm bagel ende regen. Dan", 
voegt hij er vromelijk bij, „God kant beteren, als 't 
Hem gelieft".
En zoo was bet dan ook merkelijk gebeterd op den 
22° April, den eersten dag, then wij met onze lezers 
in bet Staatsche leger willen doorbrengen. De lucht
was zoel en verkwikkend, de zon scheen helder aan 
den blauwen hemel, en hersteld waren de verwoes-
tingen, tien dagen tevoren aangericht door een gewel-
6
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
digen springvloed, welke bijna de geheele legerplaats 
overstroomde. De landstreek in de rondte tooide zich 
met dat fijne doorzichtige groene waas, waaruit de 
Mei-maand weldra haar vloerkleed zou weven. Het 
uitgebreide kamp, dat rondom de belegerde stad was 
opgeslagen, bood een schouwspel aan, waarvan de 
levendigheid in opmerkelijk kontrast was met de kalme 
rust in de natuur. Eene onafgebroken drukte heerschte 
tusschen de lange rijen van hutten, die den belegeraars 
tot woning verstrekten. Hier waren bet kleine afdeelin-
gen piekeniers, die zich op weg begaven om de wachten 
in de verschillende schansen, welke de legerplaats om-
ringden, to gaan aflossen. Langzaam en man voor man 
trokken zij voort door de smalle loopgraven, wier 
borstweringen hen dekten voor bet musketvuur, dat 
de vijand flu en dan op hen richtte, als hij de glinste-
rende spitsen der zestien voet lange pieken boven de 
opgeworpen aarde zag uitkomen; - daar werd eene 
nieuw aangelegde batterij bewapend, en zag men de 
,,edelluijden van bet geschut" en hunne constabels met 
de meeste inspanning werkzaam om de logge ijzeren 
kanonnen, hoezeer ze dan ook met drie-en-twintig paar-
den bespannen waren, door en dikwijls uit den moe-
rassigen bodem to doen trekken. Elders waren „de 
esplanadeurs" bezig de wegen, die de kwartieren der 
bevelhebbers met elkander moesten verbinden, aan to 
leggen of to verbeteren, door de tallooze poelen en 
drassige gedeelten met takkebossen en rijshout to vul-
len. Honderden schansgravers, deels gepreste boeren 
uit den omtrek, deels soldaten, die door Maurits gewend 
waren aan dat werk, hetwelk men vroeger voor den 
krijgsman vernederend achtte, waren op alle punten 
bezig met bet opwerpen van de batterijen, bet delven 
der loopgraven en bet inheien der palissaden of turk-
UIT BET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	7
sche ambossaten, zoo als men ze toen noemde, die het 
geheele leger over eene lengte van verscheidene uren 
gaans omringden. En daartusschen in dreunde het 
geschut, dat voortdurend, hoewel dan ook met lange 
tusschenpoozen, tegen de vesting speelde, en weerklon-
ken de trompetten die ,tarare" bliezen om de ruiters 
in den zadel to roepen, die op verkenning uitgingen 
naar de zijde van Donge en Rijen.
Een ongewone drukte heerschte then morgen in het 
kwartier van den Prins, eene drukte, die evenwel niet, 
zoo als gewoonlijk, een bepaald militair karakter had. 
Eene menigte bedienden, in sierlijke livreien gedost, 
liepen of en aan; schikkingen en toebereidselen van 
bijzonderen aard schenen er gemaakt to worden in de 
groote en prachtige tent van Zijne Excellentie, dezelfde 
die hem in bet vorige jaar door de Staten-Generaal 
was vereerd geworden. Bet rijke zilverwerk, dat pronkte 
op de tafel, waarop voor meer dan dertig gasten was 
aangerecht, en die voor het oogenblik bevrijd was van 
de kaarten, plans en boeken, welke er gewoonlijk in 
menigte op uitgespreid lagen, de vuren, die in de for-
nuizen der houten keukens, op korten afstand van 
daar gelegen, flikkerden, dat alles duidde aan, dat de 
prins een ongewoon bezoek verwachtte.
En dat was werkelijk het geval. Ten tien uur zou 
zijne zuster Louise van Oranje, begeleid door hare moe-
der de prinses-weduwe van Oranje en hare tante de 
gravin van Schwartzenburg, met een aanzienlijk gevolg 
van edellieden en jonkvrouwen, een bezoek in het leger 
brengen en tegelijk afscheid nemen van Maurits, daar 
zij welhaast het land zou verlaten om in het huwelijk 
to treden met den keurvorst Frederik van de Palts. 
Zij zouden slechts eenige uren vertoeven om het leger 
to bezichtigen en het middagmaal to nemen, en daarna
8
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
met de wagens, die gereed stonden, naar Breda to ver-
trekken, waar de Regeering groote toebereidselen had 
gemaakt om haar „met groote pompe inne to haelen, 
overmits noch de Princesse, nochte doncvrou Louijse 
met hare susters daar noyt geweest en waeren".
Het was omtrent kwartier voor tien uur, toen men 
den prins kwam verwittigen, dat het jacht, waarmede 
zijne gasten uit Dordrecht zouden komen, in bet gezicht 
was. Hij steeg onmiddellijk to paard en reed, vergezeld 
door zijne neven, de graven Philips van Nassau en 
Everhard van Solms, en den ridder Vere, en gevolgd 
door een twintigtal ruiters van het vendel van Putlis 
naar de landingplaats. Hier schaarden de ruiters zich 
terzijde van den weg, de heeren stegen af, en toen 
het vaartuig, dat met gunstigen wind was genaderd, 
aan den wal lag, gingen zij aan boord om de hooge 
gasten to ontvangen en naar de karossen to geleiden, 
die haar naar het kamp zouden brengen.
Met eene diepe buiging ontblootte Maurits het hoofd 
en trad naar de prinses-weduwe toe.
,, Wees welkom, Mevrouw," sprak hij, haar eerbiedig 
de hand kussende,,,welkom voor Geertruidenberg; neem 
mijne ontvangst bier in bet leger voor lief, want in 
de stad kan ik u vooreerst nog niet brengen."
,,Daartoe zal to zijner tijd de Heere u Zijnen zegen 
ook wel geven, mijn waarde Maurits," antwoordde de 
prinses, terwijl zij zijn groet op hartelijke wijze beant-
woordde, en met vriendelijke hoofdbuiging ook de 
andere heeren begroette, die eerbiedig op eenige schre-
den afstands waren gebleven. „Vooreerst is het ons 
reeds eene ware vreugde, a hier een bezoek to 
brengen."
,,En van dat bezoek is voornamelijk mijne lieve zus-
ter Louise de oorzaak," hervatte Maurits op vrolijken
UIT BET BELEG VAN GEERTRUIDEN BERG.	9
toon, zich tot de jonge bruid wendende, die met hare 
tante, de gravin van Schwartzenburg, op hem toetrad 
en hem de hand reikte.
,,Ik wilde nog zoo gaarne eens met u zijn, Maurits," 
sprak zij vriendelijk, ,voordat ik voor zoolang, misschien 
voor altijd, van bier ga."
,,Spreek niet van heengaan voor altijd," hervatte de 
prins schertsende; „de schoone Palts ligt niet buiten 
de Christenwereld, en als de jonge keurvorstinne niet 
al to zeer door hare jaloersche onderdanen wordt terug-
gehouden, zal zij nog wel eens een keer naar Holland 
kunnen nemen, waar ze altijd zoo welkom zal wezen."
„Ik voel bet nu reeds diep, hoe lief mij dat zal zijn," 
antwoordde de jonge gravin, die voorzeker in den vollen 
bloei van een achttienjarigen leeftijd en in het voor-
uitzicht van weldra een der aanzienlijkste huwelijken 
van Europa to sluiten, geen voorgevoel had, dat hear 
zoon, eer een vierde van eene eeuw zou verloopen zijn, 
als een verjaagde balling bescherming zou komen zoe-
ken bij Karen broeder Maurits en eene wijkplaats vin-
den in bet land, dat zij nu op het punt stond onder 
zulke gunstige vooruitzichten to verlaten.
Het denkbeeld van scheiding dreigde op dat oogen-
blik een lichten tint van droefgeestigheid over het 
gesprek to spreiden, maar die indruk word in het-
zelfde oogenblik weggewischt door bet luide gejuich 
van een negenjarigen knaap, die zich met kinderlijke 
speelschheid tot nu toe achter eenige dames van bet 
gezelschap had verborgen gehouden, maar nu zijn onge-
duld onmogelijk langer kon bedwingen en den prins 
in de armen vloog onder bet blijde geroep : „Ik ben 
er ook, Maurits, ik ben er ook !"
Het gelaat van den prins helderde plotseling op bij 
bet zien van zijn geliefden jongen broeder, want deze
10
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
was het, de jeugdige Frederik Hendrik, die later de 
Stedenbedwinger genoemd zou worden, en hier voor 
het eerst in een belegeringskamp zou verschijnen.
,,Wat! Gij ook hier!" riep Maurits vroolijk nit, ter-
wijl hij den levendigen knaap hartelijk kuste; ,Dat is 
braaf van u, Hendrik, dat gij zelf eens komt zien, waar 
uw schoone stad Geertruidenberg gelegen is. Blijf maar 
hier bij ons tot dat wij er u kunnen laten huldigen."
,,Zoolang zal hij wel niet blijven, al hopen wij dat 
de stad spoedig zal overgaan," sprak de prinses met 
een glans van genoegen op het gelaat, toen zij door 
Maurits' woorden er aan herinnerd werd, dat hear 
zoon waarschijnlijk weldra door het beleid van zijn 
wakkeren broeder in het bezit zou gesteld worden van 
de heerlijkheid, hem bij den uitersten wil van zijnen 
vader nagelaten. „Hij zal 't u altijd mogen danken, 
Maurits, als gij hem stelt in het erfdeel dat hem zoo 
verraderlijk is ontnomen."
,,Onze heer vader heeft gewild dat 't zijne heerlijk-
heid wezen zou, en als 't Gode gelieft, zal ik ze hem 
bezorgen," antwoordde de prins ernstig. ,Gelooft gij 
niet, dat ik mij ook daarom to gereeder aan de zijde 
van de Heeren van Holland heb geschaard, toen zij bij 
Hunne Hoog Mogenden op dit beleg aandrongen?"
,,En toch spreken velen in den Hage daaraf alsof 
het eene gehasardeerde onderneming is," sprak de 
prinses half aarzelend, als vreesde zij een onderwerp 
aan to roeren, hetwelk vobr men tot een besluit was 
gekomen in de Generale Staten, tot vrij hevige debatten 
had aanleiding gegeven.
,,Maar wat willen dan die velen in den Hage !" riep 
Maurits vrij heftig nit. ,Als ik ze in de twee laatste 
jaren nog niet geleerd heb, wat er met gehasardeerde 
ondernemingen to winnen is, dan zullen ze wel eeuwig
UIT RET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
11
in hun botheid versuft blijven! Maar ze zullen wel 
meer zien ! Laat de Heeren mij maar een weinig tijd 
doch - dat is noodig - veel geld geven, dan zal 't 
niet lang duren, of ik breng het leger van den Staat 
uit de vrije landen naar het hart van Brabant!"
Het was eene stoute gelofte, maar voorzeker nie-
mand was meer gerechtigd om ze uit to spreken dan 
de jeugdige veldheer, die de twee jaren, waarvan hij 
sprak, had opgeluisterd door eene reeks van overwin-
ningen, die binnen een zoo kort tijdsverloop in de ge-
schiedenis zonder voorbeeld waren. Wel mocht hij ver 
uitziende plannen voor de toekomst vormen, want hij 
was, als elk genie, bewust van zijne kracht; zijne 
schitterende krijgsmanshoedanigheden, die nu reeds de 
oogen van Europa tot hem, den zesentwintigjarigen 
held, begonnen to trekken, waren tot volkomen rijpheid 
gekomen en wachtten slechts op nieuwe gelegenheden 
om zich in hun vollen glans to openbaren.
,,Maar," vervolgde hij, zijn opgeruimden toon her-
vattende, ,wij zullen later zien wat de toekomst geven 
zal: laat ons vooreerst bij het tegenwoordige blijven. 
Hier zijn onze wellieve neven van Nassau en Solms en 
ridder Vere, die verlangend zijn, u hunne opwachting 
to maken."
De edellieden kwamen op deze woorden naderbij, en 
de prinses knoopte met hen een gesprek aan, terwijl 
Maurits, die den jongen Frederik Hendrik aan de hand 
hield, zich tot de overige personen wendde, en met de 
guile krijgsmanshofelijkheid, die hem zoo eigen was, 
de verschillende bekenden, welke hij onder hen aantrof, 
verwelkomde. Onder degenen tot wie hij zich het eerst 
richtte, was de heer van Dommarville, die sedert twee 
maanden op zijnen raad door de prinsesweduwe tot 
gouverneur van Frederik Hendrik was benoemd; jonker
12	UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
Arend van Duivenvoorde, luitenant-kolonel van het 
regiment voetknechten, dat de Staten-Gleneraal in bun 
besluit van den 18°°° Januarij to voren onder het bevel 
van then jongen vorst gesteld hadden, opdat bet trac-
tement van 800 gulden in de maand, hetwelk zij aan 
die betrekking badden verbonden, voor zijne opvoeding 
zou kunnen werden gebruikt, en eindelijk jonker Johan 
van der Does, de zoon van den beroemden Janus Dousa, 
beer van Noordwijk, een zeer geleerd jong edelman, 
die bepaaldelijk aan den jeugdigen Frederik Hendrik 
was toegevoegd om hem dagelijks,,te vergeselschappen, 
ende dit alles om des to beter bet naturel van d' inge-
setenen deser landen to leeren kennen en aen to nemen, 
om to gelegener tijd in den dienst deser landen ge-
bruykt en geemployeert to werden."
Onder de dames, die, ten getale van zeven, de prin-
sessen van Oranje en de gravin van Schwartzenburg 
vergezelden, willen wij alleen noemen de beide jonk-
vrouwen van Middachten, waarvan de oudste, Anna, 
met William Balfour, vendrig in de ruiterkompagnie 
van Marcelis Bacx verloofd was, en Agnes van den 
Boetzelaar, die later de echtgenoote zou worden van 
Jacob van der Meer, die in 1604 als gouverneur van 
,Ostende sneuvelde.
Nadat het gesprek nog eenigen tijd aan boord van 
het jacht was voortgezet, stelde de prins voor, aan wal 
to gaan en zich naar de legerplaats to begeven. Aan 
die uitnoodiging werd gevolg gegeven, de prinsessen 
namen met de haar vergezellende dames plaats in twee 
koetsen, die haar langzaam langs den doorweekten 
weg naar de tent van den prins voerden; enkele heeren 
stegen met Maurits to paard om haar to begeleiden, 
terwijl de overigen langs een vrij langen doch voor voet-
angers beter begaanbaren omwegin hetlegeraankwamen.
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG;	13
Wij willen onzen lezers de bijzonderheden van den 
maaltijd, die bijna terstond aanviog, sparen, en laten 
bet aan hun verbeelding over, zich to verplaatsen onder 
dat zoo bout geschakeerde gezelschap van krijgsover-
sten, die van top tot teen in bet harnas en gereed om 
ieder oogenblik de hand aan bet zwaard to slaan en 
hun leven in een bloedigen strijd, die telken ure ont-
staan kon, to wagon, bier kalm en opgeruimd met de 
hen bezoekende dames over de onverschilligste zaken 
koutten en schertsten. Hot dreunen van bet geschut, 
dat zonder ophouden in de verte word losgebrand, bet 
knallen der musketschoten, bet roffelen der trommen, 
bet voortdurend krijgsrumoer, dat in de legerplaats, 
waar alles leven en beweging was, gehoord word, al 
die geluiden, die, getemperd door den afstand, als een 
verward gedruisch bet oor troffen, leenden aan do 
samenkomst iets eigenaardigs en opwekkends, dat, hoe 
ernstig ook de werkelijkheid zijn mocht, aan bet geheele 
gezelschap eene opgeruimde en levendige stemming 
gaf, die nog aangewakkerd word door de uitmuntende 
eigenschappen, die de meesterkok van Zijne Excel-
lentie voor doze bijzondere gelegenheid bleek ontwik-
keld to hebben, en door de niet minder uitmuntende 
hoedanigheid van 's prinsen wijn, die herhaaldelijk 
uitnoodigde tot hetgeen men in die dagen een duitschen 
dronk placht to noemen.
De reis van de prinsessen naar de Palts was een 
voornaam onderwerp van bet gesprek, en de wij ze, 
waarop de voor die die dagen zoo verre en langdurige 
tocht bet best zou kunnen worden uitgevoerd, word 
veelvuldig besproken. Hot eerste plan was geweest, 
door Gelderland en Kleefsland to trekken en verder 
den Rijn op to varen, maar van dat voornemen had 
men moeten afzien, omdat er tijding was gekomen, dat
14
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
Verdugo zich met een aantal troepen to velde had 
begeven en zuidwaarts aanrukte, hetzij omdat hij van 
de voorgenomen rein der vorstelijke personen verwit-
tigd was, en eene poging wilde beproeven, zulk een 
kostbaren buit to winnen, - hetzij om door die samen-
trekking van troepen Maurits van Geertruidenberg of 
to lokken, of wel hem, in vereeniging met aanzienlijker 
strijdkrachten uit de Zuidelijke Nederlanden, tot het 
opbreken van het beleg to dwingen. Er bleef dus geen 
ander middel over, dan, zoo als nu ook werkelijk was 
vastgesteld, to scheep naar Bremen to gaan en van 
daar met een vrij grooten omweg door het onzijdige 
Duitschland naar de Palts to trekken.
Het was omtrent twee uren geworden toen de maal-
tijd ten einde Rep, en daar het uur al vast naderde, 
waarop de hooge gasten den tocht naar Breda zouden 
voortzetten om niet al to laat daar aan to komen, stond 
Maurits op, bracht met korte maar warme bewoordingen 
een laatsten dronk uit, waarbij hij zijne zuster een 
levenslot toewenschte, dat, helaas, haar deel niet zou 
worden, en noodigde daarop alien, die daartoe genegen 
waren, uit, vobr de afreis met hem een gang to doen 
door het leger.
Allen voldeden daaraan gereedelijk, en de Prinses 
van Oranje, die het aanbod van Maurits, om zich in 
eene draagkoets, welke voor haar gereed was gehouden, 
to doen rondleiden, afsloeg, leunde zich op zijn arm, 
terwijl de jonge Frederik Hendrik zijn andere hand vatte.
,,Zou 't niet beter zijn," vroeg zij met eenige bezorgd-
heid, ,dat Hendrik met den heer van der Does hier 
achter bleef om onze terugkomst of to wachten?"
,,Zeker niet, moeder," antwoordde Maurits lachende, 
„hij moet er vroeg aan gewennen niet terug to blijven 
als anderen vooruitgaan. En voor gevaar behoeft gij
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	15
niet to vreezen," voegde hij er bij op fluisterenden 
toon, daar hij niet wilde dat de knaap, die vleiend 
verzocht, hen to vergezellen, het woord ,vreezen" hoo-
ren zou. ,Wij zijn hier overal buiten het bereik van 
het vuur uit de vesting, en waar wij wat dichter bij 
mochten komen zal ik u wel langs zulke goed beschanste 
wegen leiden, dat gij er zoo rustig kunt gaan als in 
de wandeldreven van den Hage."
,,'t Was ook maar de bezorgdheid van een oogen-
blik," hernam de prinses; ,ik wil Hendrik, nu hij voor 
't eerst van zijn leven to velde komt, ook niet angstig 
terughouden, en ik begrijp daarbij, dat gij hem geen 
gevaar zult laten loopen. Laat ons nu gaan, en die 
groote en roemruchtige werken zien, waarvan wij in 
de laatste weken dagelijks zooveel gehoord hebben."
,,Wel mag er van gesproken worden", zei Maurits, 
,,want ze hebben mijn wakkeren soldaten heel wat 
arbeids gekost. En toch -- ze zijn op verre na niet 
voltooid; maar, 't voornaamste wat er to zien is en 
wat u belangrijk kan schijnen, zal ik u toonen."
Zoo sprekende ging hij een smallen weg op, die van 
zijn kwartier naar dat van de Schotten leidde, wier 
vendels in de nabijheid hunne hutten had den opgesla-
gen. Van hier kon men een gedeelte van de werken 
overzien, die in de eerste periode van het beleg gegra-
ven waren, terwijl het levendige tooneel, dat zich voor 
het oog opdeed, vooral voor hen, die zich voor het 
eerst in die vreemde wereld verplaatst zagen, even 
boeiend als nieuw was. Verscheidene rijen van lage, 
ruw uit stroo en staken to zamen gestelde hutten 
strekten zich over een vrij regelmatig vierkant uit, dat 
met wallen ter manshoogte omgeven was. In het mid-
den stonden eenige tenten, waarin de officieren hun 
verblijf hielden, en daarbij wapperde van een hoog
16	FAT RET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
opgerigte staak de witte vaan met den rooden klim-
menden leeuw, die de Staten sedert korten tijd voor 
al de vendels hadden aangenomen. Langs een der 
zij den van dit kleine kamp lag eene rij houten gebou-
wen, die deels voor herbergen, deels voor winkels van 
de zoetelaars dienden, welke bier to midden van bet 
bedrijvige krijgsmanleven even rustig hunne waren ver-
kochten als in de best verzekerde binnenstad.
De komst van den prins met bet aanzienlijk gevolg, 
dat hem vergezelde, bracht geene kleine opschudding 
in bet kamp to weeg, en toen zij de rij winkels, of zoo 
als de eigenlijke benaming was, „de markt" langs wan-
delden, drong zich eene nieuwsgierige menigte, waarbij 
men nog meer vrouwen, kinderen, boeren en boerin-
nen dan soldaten kon opmerken, om hen henen.
,,Hoe zonderling steekt toch vaak de voorstelling, die 
de schrijvers ons geven bij de werkelijkheid af," sprak 
van der Does tot den ridder Vere, die naast hem ging 
en er een bijzonder genoegen in bleek to scheppen om 
de jonkvrouwen van Middachten, die zij beiden meer 
bijzonder onder hun geleide hadden genomen, op alles 
opmerkzaam to maken. ,Is er ooit bij klerk of poeet 
een tafereel uit de soldatenwereld beschreven, waar 
niet ruwheid, moedwil en bandeloosheid de hardste 
verven voor de teekening moesten leveren ? En bier 
niets van dat alles : ik zie rustige burgers in de open 
deuren staan en ongezadelde paarden losloopen in de 
grazige straat. 't Komt mij haast voor als een haag-
spel, dat Zijne Excellentie doet spelen uit boffelijkheid 
jegens de schoone joffers, die hem bezoeken."
„'t Zou voorwaar de courtoisie to ver gedreven zijn," 
sprak Anna van Middachten lachende; ,maar ik geef 
toe, dat mij ook, wat ik bier zie, meer schijn voorkomt 
dan werkelijkheid."
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	17
,,Twijfel er niet aan, schoone juffer," hernam Vere, 
,,dat wij courtois genoeg zouden geweest zijn, u den 
ruwen kant van bet soldatenleven to sparen, als dat 
noodig geweest ware; maar wat gij bier ziet, is niets 
minder dan schijn. Er is geen tijd geweest, ook al 
hadden wij bet willen doen, om voor u eenig vertoon 
to maken. Wat gij heden ziet, zoudt gij dagelijks zien, 
want uwe komst bier is voor bet leger even onver-
wacht, als zij ons aangenaam is."
„ Ik twijfel geenszins aan uwe woorden, beer Vere," 
antwoordde de jonkvrouw, „maar zult gij bet vreemd 
vinden, dat wij, die van dit alles slechts eenige weten-
schap gekregen hebben uit de boeken, er ons eene 
gansch andere voorstelling van hadden gemaakt ?"
,,En toch is die voorstelling in 't algemeen gespro-
ken niet zoo geheel valsch," hervatte Vere; „want wat 
gij bier opmerkt, zult gij nergens anders op de geheele 
wereld vinden. 't Is nog geen twee jaar geleden, dat 
ook bet leger van de Staten meer op een bende stroo-
pers en roovers geleek dan op wakkere en vrome sol-
daten. Toen ging er geen dag voorbij zonder moord 
en doodslag; geen week zonder jammerlijke plundering 
en gruwelijke mishandeling van arme huislieden, die 
vaak hun eigen leger meer vreesden dan dat van den 
vijand; geen veldtocht zonder muiterij."
,,En van waar dan die algeheele omkeering?" vroeg 
van der Does.
,,Dat is alles bet werk van onzen jongen Kapitein-
Generaal," antwoordde Vere. Hij is veldheer geboren, 
daar valt niet meer aan to twijfelen; maar hij munt 
boven alles uit in de kunst om met weinig middelen 
veel uit to richten, en bet geheim daartoe heeft hij 
gevonden in de eerste plaats in bet handhaven eener 
voorbeeldelooze discipline. Daardoor kan hij met tien-
Mulder, Geecbiedk. Novellen.	2
18
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
duizend man zooveel doen als anderen met twintigdui-
zend en meer. Ik heb eene lange ondervinding van 
bet krijgsmansleven, maar nooit heb ik zulke uitkom-
sten van strenge manstucht gezien als in de laatste 
twee jaren."
,,En als 't verschil zoo groot is," hernam van der 
Does, ,dunkt mij, dat de bezwaren, die daar to over-
winnen waren, ontzaggelijk groot moeten geweest zijn 
ik begrijp niet -"
,,Groot waren ze voorzeker," sprak Vere; „maar 
daarin was juist bet heldere inzicht van Zijne Excellen-
tie to bewonderen. Onze krijgswetten waren vroeger 
even streng als nu, maar ze werden meestal op de 
onhandigste manier toegepast. Als een geheel dorp 
was leeggeroofd, als de brooddronken knechten gemoord 
en geblaakt hadden, dat de jammer ten hemel schreide, 
dan werden er, ja, dozijnen van die stroopers geexe-
cuteerd, en voor een oogenblik kwam er dan de 
schrik weer in, maar de wortel van bet kwaad werd 
niet aangetast, alleen de welige takken werden nu en 
dan wat besnoeid. Wij waren voor twee jaren in 
Groningerland toen de Prins bet besluit nam, then 
kanker van stonde aan bij zijn leger uitteroeien. Hij 
maakte zijn vasten wil daartoe bekend, en iedereen 
werd gewaarschuwd, dat hij zonder genade zou zijn 
voor elk, die zich aan overtreding van zijn bevel schul-
dig maakte. Den volgenden dag liet hij een soldaat, 
die in Delfzijl een hoed gestolen had, ophangen."
„Ter dood gebracht om een hoed!" riep Anna van 
Middachten uit.
,,Dat schijnt hard," hernam Vere, „en op zich zelf 
is bet dat ook; maar wilt gij zien, wat daaruit gevolgd 
is ? Zie bier -"
Het gezelschap was intusschen al pratende door bet
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	19
kwartier van de Schotten, langs dat van Groeneveld 
en van den graaf van Solms, die dicht bij elkander lagen, 
henen gewandeld en genaderd tot een weg, die naar 
bet fort op den Steelhoofschen dijk voerde en ter rech-
terzijde met zware palissaden tegen een aanval van 
buiten en ter linkerzijde door een lagen wal tegen 
uitvallen uit de vesting was beschermd.
,,Zie hier," vervolgde Vere, terwijl hij over den wal 
been wees, „daar zal bet u duidelijk worden, waartoe 
die strengheid heeft geleid."
Allen naderden den wal, waarheen Maurits en dege-
nen, die meer onmiddellijk in zijne nabijheid gebleven 
waren, zich ook begeven hadden, en een kreet van 
verbazing ontsnapte hun, toen zij er een blik over 
wierpen. Zij waren op dit punt omtrent tweemaal 
zoo ver van de buitenwerken des vijands verwijderd 
als bet geschut in die dagen reikte, zoodat er tusschen 
hen en de stad eene vrij uitgestrekte vlakte lag, die 
voor bet kanonvuur was beveiligd. En op die vlakte 
- zagen de verbaasde toeschouwers rustig bet vee 
weiden, alsof er geen vijand in de nabijheid was; zagen 
zij den ploeg door de voren drijven, en vrouwen en 
kinderen met den veldarbeid bezig of rustende voor 
de deur der kleine houten woningen, die hier en daar 
waren opgeslagen. Wel mocht Vere zeggen, dat dit 
schouwspel nergens op de geheele wereld to zien zou 
zijn, want werkelijk bet was zonder voorbeeld in de 
geschiedenis der oorlogen. Het was dan ook Maurits 
niet euvel to duiden, dat hij met welgevallen er op 
wees, en de bewondering opmerkte, die door dit tref-
fende resultaat van zijn helder oordeel en zijne wils-
kracht bij alien was opgewekt.
Nadat zij een korte poos daar vertoefd hadden, ver-
volgden zij den weg naar bet fort, van hetwelk zij,
20	UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDEN BERG.
doordien bet veel hooger gelegen was, een beter over-
zicht zouden kunnen hebben over den geheelen omvang 
van de belegeringswerken. Vere was eenige oogenblik-
ken achter gebleven en had herhaaldelijk tusscben de 
palissaden door naar buiten gekeken op een punt, waar 
hij den weg naar Breda voor een groot gedeelte over-
zien kon. Eindelijk kwam hij met haastige schreden 
weder bij bet gezelschap.
,,Zie ik goed?" vroeg hij aan den beer van Dom-
marville, die zich bet dichtst bij hem beyond. ,Komt 
daar niet een ruiter langs den weg hier been gereden ?"
Dommarville bleef staan en sloeg den blik in de 
aangeduide richting. „Ja," antwoordde bij na een oogen-
blik turen, ,ik zie een geharnast ruiter."
,,Met een rooden vederbos, en op een bruin paard?" 
vroeg Vere, en toen Dommarville hem daarop toestem-
mend antwoordde, begaf hij zich terstond naar Anna 
van Middachten.
„Ik geloof," sprak hij, ,dat ik de schoone juffer van 
Middachten nog eene verrassing bereiden kan. Wanneer 
ik mij niet bedrieg komt jonker William Balfour daar 
in de verte aan. Ik wist, dat hij heden komen moest 
met de depeches uit Bergen op Zoom en Breda, maar 
daar bet wel avond kon worden voor dat hij hier was, 
sprak ik er niet van, om u eene teleurstelling to be-
sparen. Doch zie zelve in de richting langs gindsche 
boomen : uw oog ziet zeker scherper in dit geval dan 
al de onze samen."
Anna glimlachte bij deze schertsende woorden; reeds 
had zij met blijde verrassing omgezien, en bet duurde 
ook niet lang of haar hart begon vroolijker to kloppen, 
toen zij meer en meer de zekerheid kreeg, dat de rui-
ter, die intusschen in snellen draf naderde, werkelijk 
haar geliefde was.
UIT BET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
21
,,Zou hij bij ons komen ?" vroeg hare zuster, die 
blijkbaar de gedachten in woorden bracht, die de blo-
zende Anna niet gewaagd had uit to spreken, hoezeer 
haar de vraag op de lippen speelde.
,,Gewis," antwoordde Vere; „hij brengt tijdingen voor 
Zijne Excellentie, en wanneer hij hem niet in zijn 
kwartier vindt, zal hij niet lang wachten met hem 
hier op to zoeken, wanneer hij mogt hooren, in welk 
zoet gezelschap bij hem zal aantreffen. Hier zult gij 
dus," ging hij tot Anna voort, „uwen aanstaande in 
eene geheel andere omgeving ontmoeten, dan den vo-
rigen winter, toen wij to zamen op bet kasteel van 
uwen beer vader ter jacht gekomen waren."
,,En toen gij, beer ridder, zoo treffelijke woorden 
tot mijn vader gesproken hebt, om hem Balfour van 
zulk eene gunstige zijde to doen kennen."
,,Dat was niet meer dan recht," hernam Vere, ,toen 
de beer van Middachten mij om inlichtingen vroeg 
omtrent den jongman, die naar de eere trachtte om 
zijn schoonzoon to worden, behoefde ik alleen de waar-
heid to zeggen om hem gunstig daarover to stemmen."
Een dankbare blik van Anna bewees den wakkeren 
krijgsoverste, welke groote waarde zij aan den lof op 
Karen verloofde hechtte, vooral wanneer die uit zijn 
mond kwam. Niet, dat zij in staat was, de groote 
verdienste van den bevelhebber to beoordeelen, aan 
wien Maurits zelf verklaarde, dat bij hem meer waard 
was dan een geheel regiment, maar hij was een oud 
vriend van haren vader, en het was voornamelijk na 
de hoogst gunstige wijze, waarop hij zich over William 
Balfour had uitgelaten, dat de bejaarde edelman aan 
de wenschen der beide gelieven had gehoor gegeven. 
Hij had er evenwel eene voorwaarde aan gehecht, die 
de geheele vervulling dier wenschen voor een groot
22
UIT BET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
gedeelte van de nukken der fortuin afhankelijk maakte. 
Zelf vroeger in het leger van Willem van Oranje ge-
diend hebbende, terwijl hij een werkzaam aandeel aan 
den opstand had genomen, en afstammeling van een 
oud adellijk geslacht, dat menigen krijgsheld onder 
zijne leden telde, wilde hij de hand zijner dochter niet 
aan Balfour geven, voor dat doze zijne schuld aan het 
land betaald en zich genoegzaam in den krijg onder-
scheiden had om tot een zelfstandigen rang in het 
leger to zijn bevorderd. De jonge vendrig, wien bij
den gloed zijner eerste liefde geen strijd to zwaar scheen 
om zoo schoonen prijs to verwerven, had met een 
dankbaar hart die voorwaarde aangenomen, overtuigd 
dat hij met zulk een zegepalm voor oogen onverwin-
nelijk zou zijn en ook weldra eene gelegenheid zou 
vinden om zich to onderscheiden. Tot nu toe hadden 
de omstandigheden evenwel niet aan zijne hoog gespan-
nen verwachting beantwoord : de vestingoorlog, waartoe 
zich de veldtocht van het vorige jaar had bepaald, en 
die nu weder de eenige krijgsvoering scheen to zullen 
worden, bood aan de ruiterij weinig gelegenheid om 
zich to onderscheiden; daarenboven hij diende bij de 
vaan van Marcelis Bacx, een ritmeester wiens fabelach-
tige stoutheid in den letterlijken zin des woords geene 
grenzen had, en onder wiens oogen dus iets zeer bui-
tengewoons moest uitgevoerd worden om bijzonder 
zijne aandacht to trekken. Eindelijk, de republiek had 
niet meer dan zeventien kompagnien ruiters in dienst, 
en de kans om eene daarvan als ritmeester onder zijne 
bevelen to krijgen, was dus zeer Bering, en dat was 
toch de minste militaire betrekking, waarmede de 
hooghartige heer van Middachten zich zou laten to 
vreden stellen. Dat alles wierp eene vrij sterke scha-
duw over het geluk van Anna van Middachten, daar
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG	23
zij er even goed als Balfaur van onderricht was. 'Vat 
voor dezen eene opwekking was om aan zijn van nature 
krijgshaftig gevoel den vollen teugel to laten, was voor 
haar eene voortdurende bron van bezorgdheid of liever 
van tweestrijd: hare hoogste wenschen konden alleen 
bevredigd worden door datgene wat haar bet meest 
beang%tigde : bet leven van hem, die haar bet dier-
baarste was, moest herhaalde malen op bet spel gezet 
worden, vb5r dat bet haar geheel zou toebehooren; 
want Ealfour kon, als eenvoudig edelman, onder een 
legerbevelhebber als Maurits er niet op rekenen, ooit 
uit louter gunst bevorderd to worden, een eerbewijs 
dat alleen aan personen van vorstelijken bloede werd 
verleend. Dat er daarenboven voor de beide gelieven 
onder deze omstandigheden niet aan to denken viel, 
elkander vbbr bet einde van den veldtocht weer to zien, 
was door dit alles natuurlijk, want, al had Balfour er 
de vergunning toe kunnen krijgen, hij bespiedde met 
to veel angstvalligheid elke gelegenheid om zich to 
onderscheiden, dan dat hij er willens en wetens eene 
zou laten ontglippen.
Wij behoeven bet daarom wel niet to zeggen, met 
welk een gevoel van innige blijdschap Anna de ver-
rassende tijding hoorde, dat Balfour in de nabijheid 
was, en dat zij binnen weinige oogenblikken bet onver-
wachte geluk zou smaken, hem to zien en to spreken. 
Dergelijke aandoeningen en gewaarwordingen zijn even-
wel reeds to dikwijls beschreven; gelieven zijn in alle 
eeuwen en onder alle omstandigheden tamelijk aan 
elkander gelijk, zoodat wij ons eenvoudig willen bepa-
len tot bet aangeven der verschillende feiten, die in 
onze schets passen, en bet aan de verbeelding onzer 
lezers en lezeressen overlaten, de ontmoeting van Bal-
four en Anna van Middachten naar welgevallen to
24	UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
kleuren: alleen mogen zij daarbij indachtig zijn, ten 
einde bet beeld hunner phantasie Diet al to onwaar 
to maken, dat Balfour vier uren to paard had gezeten, 
geheel geharnasd was, en zijne aanstaande in peer 
groot en deftig gezelsehap aantrof.
Zoo als Vere voorspeld had, was hij, den Prins in 
zijn kwartier Diet aantreffende, terstond doorgereden 
en kwam bet gezelschap achterop, juist toen bet de 
schans op den Steelhoofschen dijk binnengiEg. Hij 
reed terstond op Maurits toe, die hem bij zich had 
gewenkt en haastig de depeches inzag, welke evenwel 
Diets bijzonders schenen to behelzen, althans hij gaf 
ze Balfour terug met verzoek ze hem later in zijne 
tent to komen brengen, waar hij hem tevens de noo-
dige bevelen voor zijne terugreis zou geven. De jonge 
vendrig, die bet overige gezelschap, op een dertigtal 
passen afstands staande, Diet nauwkeurig genoeg had 
kunnen opnemen om zijne beminde Anna, aan wier 
aanwezigheid hij in de verte Diet dacht, to onderschei-
den, maakte zich gereed weder to vertrekken; doch 
Vere was intusschen den Prins genaderd, die, in druk 
gesprek met zijne moeder, den graaf van Solms en 
Arend van Duivenvoorde, Diet verder op den vendrig 
had gelet, en had hem eenige woorden toegesproken,
ten gevolge waarvan Maurits bet hoofd naar de zijde 
van Anna van Middachten wendde en daarop met een 
glimlach Balfour wenkte, tot hem to komen.
,,Gij hebt een langen rit gemaakt, jonker Balfour?" 
sprak hij.
,,Niet bijzonder, uwe excellentie; - ruim vier uur." 
„Mij dunkt, uw paard zal wel wat rust mogen 
hebben."
,,Als er Diets op 't oogenblik voor hem to doen is, 
zal een half uurtje hem Diet schaden om wat op adem
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	25
to komen. Anders," vervolgde hij, bet krachtige dier 
met welgevallen op den hals kloppende, „de brave 
bruin moet er even als zijn meester maar aan wennen 
om alleen to rusten als de omstandigheden 't hem 
vergunnen. Heeft uwe excellentie bet een of ander to 
bevelen, dan zijn wij beiden gereed."
,,Over een uur zal ik uwe dienst weer noodig heb-
ben," antwoordde de Prins; ,gij zult dan weder naar 
Breda terugkeeren met bet escorte, dat mijne gasten 
nog heden avond daarheen brengen zal. Stijg dus hier 
af, laat uw paard naar mijn stal leiden, en ga uwe 
opwachting maken aan gindsche dames, die wellicht 
kennis willen maken met hun begeleider."
De jonge officier, ingenomen door de welwillende 
wijze, waarop de Prins hem toesprak, hoewel hij de 
ware bedoeling van diens woorden nog niet dadelijk 
vatte, boog ten teeken dat bij bet hem gegeven bevel 
verstaan had, steeg af, gaf zijn paard over aan een 
van de voetknechten, die de wacht in de schans had-
den, en begaf zich naar de plaats, waar zijne beminde 
hem verbeidde.
De bijzonderheden van de ontmoeting en van bet 
afzonderlijk gesprek, dat de twee gelieven eenige oogen-
blikken later, dank zij de bescheidenheid der overige 
personen van 't gezelschap, to zamen konden voeren, 
laten wij, zoo als gezegd is, aan de verbeelding onzer 
lezers en lezeressen over.
Dit kleine tooneel had plaats gehad in bet binnenste 
gedeelte van de schans; de hooge wallen die haar 
omringden, beveiligden haar volkomen tegen het vijan-
delijk kanonvuur, binnen welks bereik zij overigens
gelegen was, zoodat bet zonder die bescherming voor 
een vijandelijke kogel zeer goed mogelijk zou geweest 
zijn op dit oogenblik een geweldigen slag to slaan on-
26
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG
r der de aanzienlijke personen, die zich binnen die kleine 
ruimte ophielden. Maar sedert drie dagen reeds was 
er geen kanonschot op de schans gedaan, want Maurits 
had al zeer spoedig het groote belang ingezien om dit 
punt niet alleen, maar ook den Steelhovenschen dijk, 
die zich daarachter uitstrekte, en waar langs de voor-
naamste communicatie tusschen de onderdeelen van 
het leger liep, to beveiligen, en had daarom twee bat-
terijen doen aanleggen, die, sterk bewapend, een over-
machtig vuur hadden gericht op die gedeelten van de 
vesting, waaruit de schans beschoten kon worden, met 
dat gevolg dat de vijandelijke stukken, op die plaatsen 
opgesteld, al spoedig tot zwijgen gebracht en gedemon-
teerd waren geworden.
,,Hebt gij niet opgemerkt," vroeg Maurits aan een 
der edellieden van het geschut, die in de schans het 
bevel over de batterij voerde en op den wal naar bui-
ten stond to kijken, ,of de vijand eenige aanstalten 
maakt om het vuur weer naar deze zijde to richten."
,,Neen, uwe excellentie," antwoordde de aangesprokene, 
,,sedert vooreergisteren, toen de laatste kanonkogel 
gindsche ambossaten verbrijzelde en twee man, die er 
bij op wacht stonden, doodsloeg, hebben wij alleen een 
weinig hinder gehad van de musketkogels. Doch dat 
is gewoonlijk slechts 's morgens en 's avonds op de 
uren van de aflossing. Op het oogenblik zie ik geen 
muskettiers in de buitenwerken," vervolgde hij, na nog 
eens met scherpen blik to hebben rondgezien.
,,Dan noodig ik de heeren uit, om eens met mij op 
den wal to gaan, van waar ze een treffelijk uitzicht op 
den geheelen omvang van het belegeringskamp zullen 
hebben," sprak Maurits. „De dames evenwel raad ik 
beneden to blijven, want - men kan het niet weten," 
fluisterde hij zijnen neef Philips toe; ,ik voorzie dat
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
27
de vijand ons hier niet zoo heel lang met rust zal 
laten. - Kom, Hendrik, ga met ons," vervolgde hij 
tot zijn brooder, en toen do Prinses, die deze woorden 
hoorde, er met eene bezorgdheid, die zij wel wilde 
maar moeielijk kon verbergen, op aandrong dat de 
jonge Prins bij haar zou blijven, sprak hij ernstig: 
,,Houd hem niet terug, moeder, want hij moet er vroeg 
aan wennen, den vijand onder de oogen to zien, en 
eene gelegenheid als deze, om eens een blik to slaan 
op hetgeen hem in 't vervolg van zijn leven to wachten 
staat, is zeldzaam."
Louise van Oranje begreep, dat zij moest toegeven 
en, al was het dan ook met een eenigszins beklemd 
hart, zij verzette zich met geen enkel woord tegen den 
wensch van Maurits, die nu Hendrik bij de hand nam 
en met hem en de overige heeren van het gevolg den 
walgang beklom, waar zij toch altijd nog door de 
daarop aangelegde borstwering gedeeltelijk gedekt 
waren.
Het was een belangwekkend schouwspel, dat zich 
aan hen opdeed toen zij den blik over die borstwering 
henen sloegen. VGbr hen lag de belegerde stad, bin-
nen hare grauwe muren en groene wallen besloten, 
omringd door breede grachten en beschermd door eene 
menigte stukken geschut, wier mondingen dreigend uit 
de diep ingesneden schietgaten to voorschijn kwamen, 
terwijl de witte rookwolken, die onophoudelijk nu op 
het eene dan op het andere punt opstegen, en de 
doffe slagen, die er telkens op volgden, bewezen dat 
zij hun moorddadig werk voortzetten. Over de gedeel-
telijk in puin geschoten huizen, die boven den ves-
tingwal zichtbaar waren, opende zich het uitzicht in 
het verschiet op de blinkende golven van het Hol-
landsch diep, waar eene lange rij van schepen, die
28	UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
met zware kabels aan elkander verbonden waren, de 
stad aan de westzijde insloten, terwijl eene menigte 
af- en aanvarende sloepen en proviandschepen, wier 
witte zeilen in de middagzon schitterden, eene onbe-
schrijfelijke levendigheid aan dat gedeelte van het tafe-
reel bijzetten. Recht aan de overzijde van de Donge 
breidde zich de legerplaats nog over eene groote opper-
vlakte uit, en stuitte het oog op de sterke rij van palis-
saden, die ruim een uur gaans lang was, van afstand 
tot afstand door kleine schansen verdedigd, welke ook 
dat gedeelte van het leger tegen een aanval van buiten 
beschermden. Binnen de aldus omschanste ruimte, 
waren de kwartieren van den Graaf van Hohenlo, van 
den Beer van Brederode en van Graaf Philips van 
Nassau begrepen, en ook daar zag men eveneens be_ 
ploegde velden en grazige weiden, en zelfs twee kleine 
hofsteden door boomgaarden omringd. Twee schip-
bruggen over de Donge geslagen, onderhielden de 
gemeenschap tusschen dit gedeelte van de legerplaats 
en dat, op hetwelk de kwartieren van Zijne Excellentie 
en van de Schotten opgeslagen waren. Meer in de 
nabijheid tusschen de kampementen en de stad, breidden 
zich de loopgraven uit, en daarheen waren voorname-
lijk de blikken gericht, toen zoowel Maurits als Vere 
en van Solms, die met al de bijzonderheden bekend 
waren, hunnen bezoekers de verklaring gaven van die 
zigzagsgewijs door het terrein ingegraven gangen, waar 
de soldaten moet spade en houweel in drukke bedrij-
vigheid arbeidden en de muskettiers en harquebusiers, 
door stormhoeden en corseletten gedekt, langs de ge-
heele line opgesteld, een onophoudelijk vuur richtten 
op de verdedigers, die zich op de wallen vertonden, 
en van hunne zijde niet achterbleven om dat vuur to beant-
woorden en de gravers in hunnen arbeid to belemmeren.
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG
29
,,Kom eens hier, Hendrik," sprak Maurits, terwijl 
hij zijn broeder opnam, en hem op het rad van een 
affuit plaatste, opdat hij ook over de borstwering zou 
kunnen heenkijken. ,Daar is wat to zien, dat gij nog 
nooit gezien hebt."
De levendige knaap juichte het uit, toen hij hot 
voor hem zoo nieuwe en levendige tooneel zag, dat 
zich voor hem uitbreidde; hij klapte in de handen van 
genoegen en hield niet op met vragen omtrent alles 
wat hij zag.
,,Weet gij nu wat dat voor een stad is?" vroeg hem 
Maurits op zijne beurt.
,,Dat is Geertruidenberg," antwoordde hij, zijnen 
broeder met groote vragende oogen aanziende. ,Geer-
truidenberg ligt aan de Donge," voegde hij er bij, 
blijkbaar tevreden, dat hij een bewijs kon geven van 
zijne geographische kennis.
„Braaf onthouden, Hendrik," sprak Maurits lachende; 
,,ik zie dat gij niet vergeet wat jonker van der Does 
u leert. En aan wien behoort Geertruidenberg; weet 
gij dat ook ?"
,,Aan Henderik Frederik, graaf van Nassau, Catze-
nellebogen, Dietz en Vianden," antwoordde de knaap, 
met eene kinderlijk nagebootste deftigheid, die de vroo-
lijkheid van de omstanders opwekte.
„Die machtige heer van Geertruidenberg heeft vooreerst 
nog niet veel to zeggen in zijne domeinen," sprak Mau-
rits meesmuilende; ,vraag dat maar eens aan de Span-
jaarden!"
„De Spanjaarden zijn de vijand, niet waar Maurits?" 
vroeg de jonge prins, zijn broeder met ernst aanziende.
,,Dat zijn ze jongen," hernam doze; ,vergeet dat 
vooral niet : onthoud dat uw geheele leven door, en 
geloof ze niet die het anders zeggen."
30	LIT BET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
Nauwelijks had hij het laatste woord gesproken, of 
een gierend geluid, als een korte hevige stormvlaag 
loeide langs hen henen; bijna op hetzelfde oogenblik 
spatte een schanskorf, die op omtrent twintig schreden 
afstands in de bortwering was ingegraven uit elkander 
en wierp een wolk van opstuivende aarde over den 
edelman van het geschut, die in de nabijheid stond; 
het was een kanonkogel, die het gezelschap op zoo 
plotselinge wijze aan het gevaarlijke hunner stand-
plaats kwam herinneren, en, nadat hij de vernieling 
in den walgang had aangebracht, weder was opgeslagen, 
en op een paar honderd schreden achter de schans op 
den Steelhoofschen dijk neerkwam, en daar in de aarde, 
die hij een eindweegs voor zich been woelde, bleef steken.
Een kreet van ontzetting ging op onder de vrouwen, 
die, hevig ontsteld over de onverwachte begroeting, in 
het eerste oogenblik roerloos bleven staan en in vree-
selijken angst naar de plaats staarden, waar de kogel 
was ingeslagen en waar de Prins zich met de overige 
heeren beyond; doch toen zij terzelfder tijd zagen, dat 
niemand getroffen was geworden, gaf zich haar gevoel 
van schrik en dankbaarheid tegelijk lucht in verwarde 
uitroepen. De Prinses van Oranje, die steeds met een 
kloppend hart naar hare zonen had gezien, verlangend 
dat zij zoo spoedig mogelijk zouden terugkeeren van 
die plaats, waar zij, in weerwil van Maurits' verzeke-
ringen, gevaar vooral voor haren jongsten Reveling 
vreesde, was doodsbleek geworden, toen zij den slag
hoorde en de stofwolk uit de verbrijzelde schanskorf 
zag opstuiven, en toen de eerste seconde van ontzetting 
voorbij was, wilde zij den wal opsnellen, om haren 
zoon aan het gevaar, dat hem dreigde, to ontrukken ; 
maar reeds aan den voet van den walgang kwam de 
knaap, die, verschrikt door den plotselingen slag, als
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDEN BERG.	31
onwillekeurig zijne toevlucht bij zijne moeder zocht, 
haar to gemoet ijlen.
Maurits had op hetzelfde oogenblik dat hij bet hem 
maar al to wel bekende geluid hoorde, zijn jeugdigen 
broeder als instinctmatig naar beneden getrokken, en 
hevig : , Weg, Hendrik, weg !" uitgeroepen. Toen de 
bezorgdheid geweken was, en hij zich door een enkelen 
blik om zich been to slaan, had overtuigd, dat niemand 
der omstanders getroffen was, bepaalde hij zijne aan-
dacht terstond met de meeste kalmte tot bet felt, dat 
zich zoo onverwacht had opgedaan en dat thans al 
zijne belangstelling gaande maakte.
,,Waar kwam dat schot van daan?" vroeg hij den 
edelman van 't geschut, die zich bedaard bet zand van 
mouwen en hozen stond of to schudden.
,,Daar heb ik al naar uitgezien, uwe excellentie, maar 
zeker weet ik bet niet: ik meen van de linkerface van 
bet ravelijn, hier recht voor ons."
,,Mijne heeren," sprak nu Maurits tot de hem om-
ringenden, ,het zou volkomen nutteloos wezen, indien 
gij u hier bleeft wagen, en daar ik binnen vijf minuten 
een tweede schot verwacht, verzoek ik u den wal to 
verlaten en de dames, die niet weinig vervaard zullen 
wezen, naar bet kamp terug to geleiden."
,,En uwe excellentie-" vroeg Vere.
,,Ga, Vere, ga," viel Maurits hem ongeduldig in de 
rede. ,Ziet gij niet, dat gij door uw talmen onze gas-
ten aan nutteloos gevaar en mijne moeder aan nutte-
looze vreeze blootstelt. Ik zal niet langer blijven dan 
noodig is; maar ik wil eerst weten, waar dat nieuwe 
geschut geplaatst is. Houd mij dus ook niet op; ieder 
oogenblik kan bet tweede schot vallen. Ga, ik wil 
het," voegde hij er op korten bevelenden toon bij, die 
geen tegenspraak duldde.
32
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
De heeren gehoorzaamden, en Maurits stelde zich 
met den artillerie-officier, die met onverstoorbare kalmte 
naar de komst van den tweeden kanonkogel was blijven 
uitkijken, achter eene dichtbij liggende traverse, waar 
zij beide, genoegzaam bedekt, bleven turen naar de 
aangeduide revelijnsface.
Een paar minuten van angstige spanning volgden voor 
hot gezelschap, dat beneden in de schans met klop-
pende harten was blijven staan en niet vertrekken 
wilde voordat Maurits die plaats, welke de vrouwen 
vooral na bet voorgevallene voor veel gevaarlijker hiel-
den dan zij werkelijk was, had verlaten.
Eindelijk steeg een witte wolk uit bet bespiede schiet-
gat op: tegelijker tijd snorde de tweede kogel door de 
lucht over de hoofden der angstig wachtenden henen; 
ditmaal trof hij niets, maar sloeg weder in den Steel-
hoofschen dijk neer.
,,'t Is nog een goed schot, hoewel niet zoo goed als 
bet eerste," sprak Maurits tot den edelman van 't 
geschut, terwijl zij bedaard van achter de traverse to 
voorschijn traden en den walgang afgingen. ,Ik weet 
nu genoeg: gij hadt juist gezien de eerste maal. 't Is 
volstrekt noodig, dat geschut zoo spoedig mogelijk to 
demonteeren." Hier bedacht hij zich eene korte wijle 
en sprak toen : ,Ga terstond naar de batterij no. 3, en 
goof uit mijn naam last, onmiddellijk bet vuur van de 
twee halve kartouwen op den linkervleugel tegen de 
ravelijnsface to richten, en zeg tevens dat ik zelf den
generaal der artillerie van die wijziging zal verwittigen."
De edelman boog en vertrok, en Maurits begaf zich 
naar 't gezelschap, dat nu geheel gerust gesteld word 
door zijne tegenwoordigheid. Hij reikte zijne moeder 
de hand, en, terwijl de uitdrukking op haar gelaat nog 
de sporen droeg van den doorgestanen schrik, sprak
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
33
hij op opgeruimden toon : „'t Is een slot aan uw bezoek, 
dat ik u waarlijk niet had toegedacht, maar nu 't op 
zoo gelukkige wijze is afgeloopen, verheugt het mij 
toch, dat gij alle, mijne dames, toch iets meer van de 
werkelijkheid gezien hebt, dan wij gewoonlijk in staat 
zijn, u in onze kampen to toonen. 't Is de eerste kogel, 
en 't zal waarschijnlijk wel de laatste zijn, die ons in 
zoo schoon gezelsehap langs het hoofd gevlogen is."
Met deze woorden bood hij zijne moeder den arm, 
en terwiji het gezelschap langs denzelfden weg naar 
de tent van den Prins terugging, keerde langzamerhand 
de opgeruimde stemming weder, en alleen bij Anna 
van Middachten wekte de herinnering nog droefgeestige 
gedachten en bezorgdheid voor de toekomst, die voor 
haar en Balfour nog zoo vol onzekerheid en gevaar 
was.
Toen evenwel een uur later bij het vertrek uit het 
kamp de schilderachtige zijde van het krijgsmansleven 
weer to voorschijn trad, toen Maurits, omgeven van 
een schitterenden staf to paard, zijne hooge bezoeksters 
tot Raamsdonk uitgeleide deed, toen ter eere van de 
Prinses van Oranje het thans onschadelijke musketvuur 
knalde, en de trommen werden geroerd en de trom-
petten opwekkend schetterden; toen de krijgsknechten, 
in bonten wapendos langs den weg geschaard, hun laid 
,,hoezee!" en ,Oranje boven!" deden weergalmen door 
de lucht, en toen na het laatste afscheid van Maurits, 
Balfour, als kommandant van het escorte, bij haar bleef 
en zich meestal ophield ter zijde van het rijtuig, waarin 
zijne geliefde was gezeten, toen keerde langzamerhand 
haar vertrouwen op de toekomst terug, en met onver-
mengd genoegen kon zij zich nog lien zelfden avond 
wijden aan het bewonderen van den luister, waarmede 
de inwoners van Breda den intocht verheerlijkten van
Molder, Geecbiedk. Novellen.	3
34
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
de vorstelijke personen, die zij voor bet eerst binnen 
hunne veste ontvingen.
II.

EEN RUITERGEVECHT.

Zeven weken zijn voorbijgegaan sedert den dag, 
waarop de Prins bet bovenvermelde bezoek in zijn leger 
voor Geertruidenberg ontving, en nog altijd houdt de 
bezetting van de belegerde vesting met onverflauwde 
kloekmoedigheid de verdediging vol. Langzaam en in 
aanhoudende worsteling met bet ongunstige, moerassige 
terrein, dat nauwelijks bet graven tot op de diepte 
van een voet toeliet, en nu en dan voor een groot ge-
deelte door bet water uit de rivier, of door de aan-
houdende regens overstroomd werd, waren de Staatschen 
met hunne loopgraven tot aan den buitensten grachts-
boord gevorderd, en zag men bet oogenblik naderen, 
dat de bres geschoten en de storm gewaagd zou kun-
nen worden. Wel getuigde bet voor de volharding, 
die Maurits bezielde, en die hij ook zijne troepen wist 
in to boezemen, dat de ijver niet verflauwde bij dat 
kleine leger, dat nauwelijks vijfduizend man telde, en 
met zoo geringe sterkte eene circumvallatielinie van 
bijna drie uur gaans moest bewaken, dag en nacht aan 
den schansarbeid deelnemen, talrijke wachten bezetten, 
ieder oogenblik gereed zijn om de onverwachte uitval-
len van bet garnizoen of to slaan, en eindelijk, wat tot 
voortdurende waakzaamheid verplichtte, den vijand 
daar buiten in bet oog houden, die onder bet opper-
bevel van den Spaanschen landvoogd, graaf Ernst van
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
35
Mansfeld ter sterkte van veertienduizend man, zoo 
ruiters als voetknechten, met achttien stukken zwaar 
geschut tot ontzet was komen aanrukken. En dat ge-
vaar dreigde niet uit de verte : met het bloote oog 
konden de schildwachten uit de schansen de vijandelijke 
legerplaats bespieden, die eerst op een geweerschots 
afstand ten zuiden was opgeslagen, en later toen er 
geen kans op welslagen van een aanval aan die zijde 
bleek to bestaan, meer westwaarts bij het dorp Waspik 
verlegd was geworden.
In weerwil van zijne groote overmacht waagde Mans-
feld het niet, het kleine maar uitmuntend versterkte 
belegeringskorps aan to grijpen ; hij verschanste zich 
van zijne zijde om op eene gunstige gelegenheid tot 
den aanval to wachten, en zoo vertoonde zich hier het 
zeldzame schouwspel, dat een belegeraar, wiens krijgs-
macht nauwelijks voldoende scheen om de vesting, 
welke hij omsingeld hield, tot overgave to dwingen, op 
zijne beurt binnen zijne verschansingen als belegerd 
werd door een vijand, die driemaal sterker was dan 
hij zelf.
In weerwil van dat alles liet Maurits zich geen oogen-
blik afleiden van het doel, dat hij trots alle bezwaren, 
vast besloten had to bereiken, en werd hij zoowel door 
de Algemeene Staten als door de Staten van Holland, 
krachtdadig ondersteund. Geen geld werd er gespaard, 
geene opoffering to zwaar gerekend om den Prins in 
staat to stellen, het beleg met den meesten nadruk 
voort to zetten, en zijne linen zoo sterk to maken, 
dat zij, zoo als Bentivoglio verklaart, sterker waren 
dan de wallen van Geertruidenberg. Waar elders in 
het land gevaar scheen to dreigen, waar Mansfeld door 
het afzenden van troepenafdeelingen den schijn aannam 
van eenen aanval op andere punten, om zoodoende
36	UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
den Prins van Oranje tot het opbreken van het beleg 
to dwingen, daar werden terstond de noodige maatre-
gelen genomen om hem bet hoofd to kunnen bieden 
zonder tot dat door den vijand gewenscht uiterste over 
to gaan. Er bleef dus den Spaanschen Landvoogd 
niets anders over, dan door een stouten aanval 
de linien van de Staatschen door to broken, en, wan-
neer hem dat gelukte, wanneer alzoo de veertienduizend 
Spanjaarden van dezelfde voordeelen van bet terrein 
konden gebruik maken als de vijfduizend Nederlanders, 
die nu achter hunne sterke wallen de overmacht gerust 
konden afwachten, dan zou bet lot van die betrekkelijk 
kleine hoop yolk, die nog daarenboven door gelijktij-
dige uitvallen uit de vesting tusschen twee vuren zou 
kunnen gebracht worden, spoedig beslist zijn. Maar 
twee voorname hinderpalen stelden zich vooreerst nog 
tegen de uitvoering van zulk een plan : in de eerste 
plaats stonden daar niet minder dan honderd kartouwen 
dreigende op de omwalling, die Maurits om zijn leger 
getrokken had, - een aantal vuurmonden, zoo als nog 
nimmer bij eenige belegering tot afwering van een 
aanvaller van buiten was aangebracht, en dat meer 
dan voldoende was om alle toegangen to bestrijken, 
langs welke de vijand, in zijne bewegingen beperkt 
door het overstroomde land, tot die verschansingen 
naderen moest. In de tweede plaats had Mansfeld niet 
bet ware vertrouwen op zijne troepen om hen in zulk 
een hachelijken strijd als het bier golden zou, to voe-
ren. De beste vendels van de Spanjaarden, uit oude, 
in den krijg verharde soldaten zamengesteld, waren 
sedert geruimen tijd in Frankrijk om de Ligue tegen 
Hendrik van Navarre to ondersteunen, en gedeeltelijk 
vervangen door jonge, min ervaren manschappen, die 
volstrekt niet opgewassen waren tegen het uitmuntend
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	37
geoefende krijgsvolk, hetwelk Maurits onder zijne beve-
len had, en ook daarom was bet noodig, een aanval, 
indien men dien v66rhad, met meer geschut to onder-
steunen dan waarover de Spanjaarden op bet oogenblik 
beschikken konden. Mansfeld begreep evenwel, dat 
de bijna tot bet uiterste gebrachte vesting alleen door 
dat Gene geweldige middel nog zou to redden zijn, en 
in den krijgsraad van 9 Juni werd vastgesteld, den 
aanval op de vijandelijke linen to doen, dock om de 
leans op een goeden uitslag zooveel mogelijk to vermeer-
deren, werd tevens besloten dat men eerst een zeker 
aantal vuurmonden en munitie, waaraan in bet leger 
groot gebrek was, uit Antwerpen zou doen komen. Te 
then einde zou den volgenden morgen een detachement 
van omtrent vierhonderd man, onder bet bevel van 
den Markies van Varrabon, Waspik verlaten om bet 
geschut uit Antwerpen of to halen en naar bet leger 
to convoieeren. Nadat de noodige bevelen ter voor-
bereiding van dien tocht gegeven waren, ging de krijgs-
raad uiteen.
Wij noodigen nu onze lezers uit, ons in den nacht, 
welke op die beraadslaging volgde, to vergezellen naar 
Breda, waar wij hen in een der overwelfde kamers 
der benedenverdieping van bet kasteel binnenleiden. 
Het is ongeveer een uur na middernacht : op eene 
tafel, dicht bij eene opening in den muur, die half 
venster, half schietgat schijnt to zijn, staan twee kaar-
sen to branden, en bij bet schijnsel daarvan zien wij 
twee mannen, in breede armstoelen gedoken, in druk 
gesprek zitten. Er is niet meer dan een vluchtige blik 
noodig om in beiden krijgslieden van den echten stem-
pel to herkennen, ook al bleek dat niet uit bet rapier, 
dat zij droegen en uit den helm en bet zware harnas, 
dat de jongste van de twee naast zich op den grond
38	UIT HET RELEG VAN GEERTRUIDENHERG.
had nedergelegd, terwiji het aan zijne houding kenbaar 
was, dat hij zich na een vermoeienden dag, zooveel 
mogelijk behagelijke rust zocht to geven.
De andere mocht ongeveer vijflig jaren tellen; op 
zijn gelaat, dat door den grijzenden knevel en baard 
en door de diepe voren in bet breede voorhoofd hem 
nog ouder deed schijnen dan hij was, stond onwrikbare 
ernst en vastheid van karakter gegrift. Men kon het 
hem aanzien, dat hij gewoon was to bevelen, en nauw-
lettender gelaatkundigen zouden er misschien op heb-
ben kunnen lezen, dat hij zich moeielijk kon plooien 
tot gehoorzamen wanneer het gegeven bevel niet met 
zijne inzichten overeenstemde. En werkelijk was dat 
dan ook wel het geval met den onversaagden en in 
het oorlogshandwerk vergrijsden gouverneur van Breda, 
- want hij is het then wij aan onze lezers voorstellen 
- Charles de Heraugiere, wiens naam zoolang er een 
Nederlandsch geschiedboek bestaan zal, verbonden zal 
blijven aan bet stoute feit, dat hij omtrent twee jaren 
to voren volvoerd had, toen hij de gewichtige sterkte, 
over welke hij thans bet opperbevel voerde, aan de 
zijde van den Prins bad gebracht.
Hij, die tegenover hem zat, was wel waardig in ver-
trouwelijk gezelschap met zoo wakkeren krijgsman to 
zijn. Hoewel jonger in jaren, gaf hij hem in stoutbeid 
en ondernemingszucht niets toe, en wij behoeven den 
naam van Marcelis Bacx maar to noemen om hem, 
die niet onbekend is met de grootste helden van den 
bevrijdingsoorlog, dadelijk in ons gevoelen to doen toe-
stemmen. Stouter ruiteraanvoerder toch dan Marcelis 
Bacx heeft onze historie niet aan to wijzen, of hot 
moest zijn broeder Paulus Bacx wezen, die in die dagen 
gouverneur was van Bergen-op-Zoom, en die met Mar-
celis en hunnen oudsten broeder Johan een drietal
UIT HET.BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	39
vormden, dat in onversaagdheid, en koelbloedigheid in 
de meest gevaarlijke tochten en in de hevigste gevechten 
wellicht geevenaard, maar zeker nooit overtroffen is 
geweest. Zijn uiterlijk beantwoordde geheel aan zijn 
karakter. Die scherpe doordringende blik van dat 
helder bruin oog, die vaste trek om den fijngevormden 
mond, door een zwaren donkeren knevel overschaduwd, 
die middelmatig groote maar krachtig gespierde ge-
stalte, kenteekenden zoowel den aanvoerder, die nooit 
gewoon was een oogenblik to aarzelen als hij den 
vijand, zij het dan ook in vierdubbele overmacht, ont-
moette, als den kloeken soldaat, van wiens reusachtige 
lichaamskracht de geschiedschrijvers ons als een staaltje 
hebben opgeteekend, dat hij eens bij gelegenheid van 
eenen uitval gedurende het beleg van Bergen-op-Zoom, 
een Albaneeschen ruiter doorstak, hem bij den hals 
greep en met paard en al tot bij de zijnen voort-
sleepte.
,,En alzoo, heer Ritmeester," sprak Heraugiere, ter--
wijl hij een blad papier, dat hij had ingezien, weder 
op de tafel nederlegde, „zullen wij het genoegen heb-
ben, u hier to Breda to houden, totdat Zijne Excellentie 
Geertruidenberg bemachtigd heeft."
,,En misschien nog langer," hernam Bacx; ,zooals 
gij in mijn patent hebt kunnen lezen, is er niet bepaald 
in gezegd, dat ik terstond na de verovering weer naar 
Bergen-op-Zoom moet terug keeren, en ik heb altijd 
hoop, dat wij dit jaar nog wel eens to velde zullen 
trekken."
,,'t Kan wezen," sprak Heraugiere, ,hoewel ik, naar 
de berichten to oordeelen, vrees, dat Mansfeld zoo sterk 
zal zijn, dat de Heeren Staten het niet zullen wagen, 
hem in het open veld aan to vallen. "
,,En ik ben overtuigd, dat de Spanjool van zijue
40	UIT BET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
zijde ook Been aanval wagen zal ; hij heeft geleerd 
respect to hebben voor onze troepen."
,,En niet zonder reden," hervatte Heraugiere. ,Na 
al het hetgeen wij in de laatste twee jaar van Prins 
Maurits gezien en ondervonden hebben, houd ik mij 
overtuigd, dat Mansfeld als hij een slag in het open 
veld verloor, de heeft van de onderworpen provincien, 
ten minste zeker Antwerpen en Brabant, zou kwijt 
raken."
„Ik geloof het met u," zei Bacx, „en daarom vrees 
ik, dat wij, ruiters, vooreerst nog maar door kleine 
exploiten de kennismaking met den vijand zullen moe-
ten onderhouden. Zijn er heden reeds tijdingen van 
het leger?"
„Ik heb dezen middag het gewone dagelijksche rap-
port ontvangen," antwoordde de gouverneur, „de tran-
cheen zijn tot aan de contrescarpe van den Medenschen 
dijk en diep in de contrescarpe van den Steelhoofschen 
dijk gevorderd. Zijne Excellentie wacht binnen een 
paar dagen nog een renfort van zeshonderd Engelschen, 
en heeft mij gelast nog drie vendelen van bier naar 
't leger to zenden om de groote schans to bezetten, 
aan de zijde van de Langstraat waar de Spanjaard 
sedert eenige dagen zijn kwartier opgeslagen heeft. 
Ik heb last gegeven aan de kapiteins Steenhuysen, 
Appel en Reinier van Oldenbarneveldt om morgen 
vroeg daarheen to trekken."
„'t Is een langwijlig iets, zulk een beleg," sprak 
Bacx : „en ieders zaak is het niet, zoo taai geduld to 
oefenen als daarbij van noode is."
,,Dat is 't voorzeker niet voor zoo dolkoenen ruiter-
hoofdman als Jonker Bacx," hernam Heraugiere 
lachende.
,,0, ho!" hervatte Bacx, ,er zijn wel hoplieden ook,
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDEIiBERG.
41
die liever in eene nacht een veste verrassen, dan er 
drie maanden voor to liggen graven."
Heraugiere meesmuilde bij deze herinnering aan zijn 
turfschip. ,Alles naar de occasie, die zich voordoet," 
sprak hij ; „de hoofdzaak is, juist to beoordeelen, hoe 
't meeste succes to verkrijgen is, en daarin toont zich 
Maurits van Oranje een meester."
Op dit oogenblik hoorde men de poort van het kas-
teel op hare zware hengsels knarsen, en tegelijkertijd 
de valbrug nederlaten, terwijl de voetstappen van ge-
wapenden op het voorplein klonken.
,,Zou dat Balfour zijn ?" vroeg Bacx, het hoofd op-
heffende om to luisteren.
„Ik geloof het niet," antwoordde Heraugiere, ,ik 
hoor niets dan de ronde, die terugkeert van de wallen, 
en de aflossing, die uittrekt. 't Is dus half twee."
,,Balfour blijft lang weg," hervatte Marcelis Bacx. 
,,Hoe laat is hij op verkenning uitgegaan ?"
„Ten zeven uur ongeveer, en ik had hem reeds lang 
voor middernacht terug gewacht. Wanneer ik zulk 
een Lang uitblijven had kunnen voorzien, zou ik hemm 
den last niet gegeven hebben, zich bij zijne terugkomst 
bij u to melden, want ik verbeeld mij, dat de rust u 
niet onwelkom zou zijn na den tocht van heden."
,,Heb daar geen zorg voor," hervatte Bacx glimlachend. 
,,Zulk een tocht tel ik weinig. Toen ik van morgen 
ten twaalf uur de order kreeg om mijne vaan ruiters 
hierheen to brengen, had ik er zelfs al eenigzins op 
gerekend, dat er hier in den omtrek heden avond nog 
wat to ondernemen zou wezen, en 't was dus een 
zeer rustig denkbeeld, dat wij hier dadelijk ten negen 
uur bij onze aankomst konden afzadelen en stallen. 
Maar ik wil u niet langer hier ophouden, voor wien 
het uur van rusten toch ook reeds lang geslagen is
42	UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
ik zal Balfour wel afwachten, en mocht er iets bijzon-
ders to melden zijn, dan zal ik er u terstond van 
verwittigen."
,,Dan ware 't veel beter, dat ik dat op mij nam," 
hervatte Heraugiere; ,in het garnizoensleven kan ik 
gemakkelijk eenige uren slaap ten beste geven. Maar 
ik moet bovendien bekennen, dat ik veel to nieuws-
gierig ben, to hooren welk nieuws uw vendrig zal 
meebrengen, want ik begin nu voor zeker to gelooven, 
dat het iets bijzonders moet zijn, dat hem zoo lang 
doet uitblij ven."
,,Hij zal in alien gevalle wel goed uitgekeken heb-
ben," sprak Bacx; „want 't is een wakker jongman, 
die een uitmuntend kapitein belooft to worden."
,,Zoo heb ik hem ook beoordeeld. Toen hij gisteren 
uit het leger kwam met de order van den Prins, dat 
uwe vaan uit Bergen-op-Zoom herwaarts moest ont-
boden worden, zag ik, dat het hem verheugde wat 
dichter bij den vijand to komen, en vroeg hij mij de 
vergunning om u hier to blijven afwachten, en, zoo 
het kon, heden op kondschap to worden uitgezonden. 
Ik heb hem daarom den heen- en weerrit naar Bergen 
uitgespaard, en ook heden aan zijn verlangen toegege-
ven om uit to rijden naar de zijde van Waspik. Maar
ik moet bekennen, ik verlang nu naar zijne weder-
komst."
Nauwelijks had hij then wensch geuit toen opnieuw 
paardengetrappel op het plein van het kasteel weer-
galmde, dat de teru komst van de uitgezonden ver-
kenningstroep scheen aan to kondigen. Eenige oogen-
blikken later hoorde men een verward gerucht van 
stemmen aan de poort, welke geopend werd, en iemand 
binnenliet, die grooten spoed scheen to maken, immers 
to oordeelen naar de haastige voetstappen, die klonken
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	43
door den gang, leidende naar bet vertrek, waar de 
twee krijgsoversten zaten. Een driftig kloppen op de 
deur volgde, en onmiddellijk kwam de nieuwaange-
komene, William Balfour, binnen.
Het uiterlijk van den jeugdigen vendrig leverde een 
sprekend contrast op met dat van Heraugiere en Bacx 
zijne geheele wapenrusting was van de stalen. sporen 
tot aan de blauwe vederbos op den helm met slijk 
bespat; de gejaagdheid, die uit zijne donkere oogen 
sprak, de hooge blos, die zijn gelaat kleurde en de 
spoed, waarmede hij bet vertrek binnentrad, getuigden 
zoowel van een snel afgelegden tocht, als van bet 
gewicht, dat hij hechtte aan de tijding, die hij bracht.
En wel mocht die tijding gewichtig genoemd worden, 
zooals bleek uit bet rapport, dat hij van den uitslag 
zijner verkenning maakte, nadat hij, op uitnoodiging 
van Heraugiere, die even als Bacx met klimmende 
belangstelling naar zijne woorden luisterde, tegenover 
hen had plaats genomen.
,,Het was omtrent zeven uur," zoo bogon de vendrig 
zijn verhaal, ,toen ik met den sergeant Spaen de poort 
uitreed en den weg naar Dongen insloeg; ik was voor-
nemens om van daar naar de zijde van Waspik to 
rijden, en hoopte tegen bet vallen van den avond in 
de nabijheid van bet Spaansche kampement to kunnen 
zijn, en dan daar in den omtrek bet een en ander to 
vernemen. Dicht bij Dongen gekomen, hoorde ik van 
een schaapherder, die naar bet dorp keerde, dat er 
heden morgen om elf uur twee kleine detachementen 
van veertig voetknechten over de hei getrokken waren 
naar den kant van Reijen, die een paar uur later 
waren teruggekomen en den weg naar bet leger bij 
Waspik hadden ingeslagen; - denkelijk zijn dat slechts 
patrouilles geweest. Overigens verzekerde hij mij, dat
44	UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
er in Dongen geen vijand was, maar dat Sprang en 
Waalwijk vol troepen lagen; in Sprang voornamelijk 
speerruiters, en wel zoo veel, dat er tien of twaalf man 
in iedere huismanswoning waren ingekwartierd."
,,Dat is met schaapherdersoogen geteld," viel Herau-
giere hem in de rede ; ,in Sprang liggen niet meer 
dan twee vanen lichte ruiterij, ten hoogste twee hon-
derd man."
,,Gij zijt volmaakt goed onderricht, Heer Heraugiere," 
hervatte Balfour, „zoo als u aanstonds blijken zal. 
Maar ik haast mij, u den verderen loop van mijn tocht 
to vertellen, want er zal zeker het een of ander onder-
nomen moeten worden, waar spoed bij is. Ik meld u 
het bericht van den herder alleen om u to doen be-
griipen, dat ik het niet raadzaam vond, verder naar 
den kant van Sprang door to gaan; ik sloeg dus links 
af, meer naar de zijde van Waspik. Het was ruim 
tien uur en geheel donker, toen wij in de nabijheid van 
Vrijhoeven waren gekomen, en bij het uitrijden uit het 
dennenhout in de verte enkele wachtvuren van den 
vijand zagen flikkeren. Terwijl ik hier een oogenblik 
stond to overleggen, waarheen ik mij zou wenden om 
nog eenige kondschap in to winnen, hoorden wij eens-
klaps op een honderd passen afstands spreken, en 
schoon het to donker was om iets to onderscheiden, 
scheen het ons toe, dat er twee ruiters naderden op 
den zandweg van Sprang, die langs het bosch liep. In 
een oogwenk waren wij beide in het geboomte terug-
getrokken, waar wij ze zonder gezien to worden zouden 
kunnen laten voorbij rijden, en to gelijk fluisterde Spaen, 
die, in 't voorbijgaan gezegd, een wakker en kloek soldaat 
is, mij toe : ,Er zijn er twee ! Blijf hier staan, Jonker, 
ik zal afstijgen en aan den rand van het bosch in den 
greppel gaan liggen, en ik beloof u, dat ik er een van
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDEN BERG.
45
mee breng, als gij voor den tweeden wilt zorgen, wan-
neer hij mocht willen wegrijden." Voor dat ik had 
kunnen antwoorden, was hij reeds afgestegen; tijd 
van bedenken was er niet, en terwijl hij de lont van 
zijn roer voorzichtig afblies, sloop hij vooruit, en ik 
verloor hem uit bet oog. Intusschen hoorde ik de 
ruiters meer en meer naderen, en kon ik aan hun 
gesprek, dat zij in bet Fransch voerden, duidelijk on-
derscheiden dat zij met hun tweedn waren. Op eens 
klonk het : ,Qui va IM" van Spaen. ,Espana !" was 
de wederroep, en tegelijk knalde een schot door de 
lucht. ,Ah, mon Dieu!" hoorde ik kermen, en een 
van de beide ruiters stortte uit den zadel. Ik sprong 
vooruit, en zag den tweede zijn metgezel naderen, 
terwijl hij met ontzetting rondkeek : wij waren nu viak 
in hunne nabijheid; Spaen vloog op den gewonde toe. 
„Fuyez ! Fuyez !" riep deze met eene zwakke stem tot 
zijn makker, wentelde zich tweemaal op den grond om, 
en bleef toen roerloos liggen. De andere, die een 
oogenblik in twijfel bleek to zijn, wat hij doen zou, 
wendde op die woorden plotseling den teugel, gaf zijn 
paard de sporen en rende de hei op. Gelukkig was 
mijn bruin hem to Aug, en - na een paar houwen 
over en weer lag hij naast zijn paard en gaf zich ge-
vangen. Terwijl ik bet pistolet op hem gericht hield 
met de heilige belofte om hem bet licht uit to blazen 
als hij zich verroerde, kwam Spaen met de twee paar-
den aan - zijn eigen en dat van den Waalschen rui-
ter. „De andere is morsdood, jonker," riep hij mij toe, 
,,ik heb hem op zij gesleept in bet pout : - meer kan 
ik voor zijne eerlijke begrafenis niet doen." Daarop 
ging ik over tot bet ondervragen van den gevangene,
die eerst niet veel lust had iets to vertellen ; maar 't 
bleek al gauw, dat een koude pistoolloop tegen den
46	UIT BET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG
slaap van het hoofd gedrukt een uitmuntend middel 
is om de spraakzaamheid op to wekken. Om kort to 
gaan, ik kwam door dat eenvoudig middel to weten, 
dat de beide ruiters naar Sprang geweest waren om 
een order over to brengen aan een der bevelhebbers 
van de twee vanen ruiterij, die daar in kwartier liggen, 
en verder, dat morgen vroeg een detachement gecom-
mandeerd was naar de zijde van Antwerpen. Hij gaf 
mij de papieren over, die hij bij zich had, en waar 
mogelijk nadere bijzonderheden in gevonden kunnen 
worden. Hier zijn ze -" vervolgde Balfour, twee 
brieven voor den dag halende, die hij aan Heraugiere 
overgaf, ,tijd en licht ontbraken mij om ze to lezen. 
Wij lieten onzen gevangene tusschen ons inrijden, en 
met hem en het tweede gevangen paard, draafden wij 
hierheen zoo spoedig 't onder die omstandigheden moge-
lijk was.
,,Waar is die ruiter?" vroegen Heraugiere en Bacx 
uit een mond.
,,Ik heb hem aan de poortwacht ter bewaring over-
gegeven.
„Daar is hij voorloopig goed bewaard," sprak Bacx; 
,,mij dunkt, wij moesten eerst eens zien of wij uit die 
papieren eenig licht konden krijgen."
Heraugiere had ze reeds geopend, en nadat hij het 
eene blad had ingezien, reikte hij het ook aan Bacx 
over. ,Dat schijnt niets van belang," sprak hij, „eene 
vraag om kruit, scherp en lonten." Nauwelijks evenwel 
had hij het tweede ingezien of zijn gelaat nam eene 
geheel andere uitdrukking aan. ,Wat!" riep hij uit, 
Oat is een grooter vangst, Balfour, dan gij wel gewacht 
had. Ziedaar - Jonker Bacx, lees dat eens, - nu 
kan er morgen nog wat to doen vallen, ten minste to 
oordeelen naar hetgeen ik zoo oppervlakkig gezien heb."
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	47
Marcelis Bacx las het stuk met oplettendheid door, 
en toen hij geeindigd had, zag hij Heraugiere eenige 
oogenblikken zwijgend aan, als overlegde hij bij zich zelven 
een plan, naar aanleiding van hetgeen hij had gelezen.
,,Gij hebt gelijk," sprak hij daarop tot Heraugiere, 
,,daar kan wat to doen vallen, doch niet morgen, maar 
dadelijk. Dat stuk is niet meer of minder dan een 
order aan Louis de Villars to Sprang, en door hem 
voor gezien geteekend, om met zijne vaan lichte ruiters 
ten vijf uur op de rendez-vous plaats to Loon op Zand 
to wezen, en zich daar aan to sluiten aan het convooi 
dat onder den Markies van Varrabon naar Antwerpen 
zal gaan om minutie en geschut to halen. Dezelfde 
order, lees ik hier, is gegeven aan den Heer van Bar-
laimont, aan de arquebusiers van Van der Straaten en 
van Philips de Soria; - de marschroute to nemen 
over Goirle, Poppel, Weelde en Ravels op Turnhout, 
om alzoo buiten bereik van den vijand to marcheeren. - 
Ho, ho!" voegde Bacx er glimlachend bij, wij zullen 
den Graaf van Mansfeld toonen, dat de Staatsche ruiters 
verder reiken dan hij zich verbeeldt."
„Ravels is omtrent even ver van Breda als van Loon 
op Zand," sprak Heraugiere, die blijkbaar ook Been 
tijd verloor en ook reeds een plan in 't hoofd had.
„Dus als we om vijf uur uitrijden" -
,,Dan zijt ge vbor den vijand to Rafels."
„Vier vanen," hernam Bacx, ,het papier nogeens 
inziende, kunnen, als er nog wat avonturiers meegaan, 
dat wel denkelijk is, zamen bij de vierhonderd paarden 
sterk zijn. Wij zullen dus -"
,,Twee honderd ruiters noodig hebben," vulde Herau-
giere aan.
„Ik heb op 't oogenblik vijf en zestig ruiters onder 
de wapens," vervolgde Bacx.
48	UIT HET RELEG VAN GEERTRUIDENRERG.
,,Edmond zestig," hernam Heraugiere, „en Risoir 
omtrent even zoo veel. Dat maakt nog Been twee 
honderd, maar -"
,,'t Komt er op een twintig meer of minder Diet 
aan," sprak Bacx.
,,Dat dacht ik ook," antwoordde Heraugiere, die, zon-
der meer to zeggen, een zilveren fluitje, dat hem aan 
een koord om den hals hing, voor den mond zette en 
er een schellen toon uithaalde, die door het gewelf 
weerklonk. Ret plan was gemaakt; die beide mannen 
verstonden elkander volkomen en hadden geene lange 
beraadslagingen noodig om het zamen eens to worden.
Eenige oogenblikken later verscheen een hellebaar-
dier om de bevelen van den gouverneur to vernemen.
,,Ga dadelijk naar de ritmeesters Edmont en Risoir," 
sprak deze, „en verzoek hun onmiddellijk hier to komen; 
zend to gelijkertijd drie man naar de kornetten van 
die heeren en van den ritmeester Bacx, en laat hun 
zeggen, dat zij zich naar de wachtkamer begeven, waar 
ze nadere bevelen zullen krijgen, en geef last den 
gevangene, die zoo even is binnengebracht, voor to 
leiden."
De hellebaardier vertrok. „En nu, Jonker Balfour," 
sprak Heraugiere, hem de hand reikende, ,ik dank u 
voor de wijs, waarop gij uwen last hebt uitgevoerd. 
Bedrieg ik mij Diet, dan zijn daar goede gevolgen van 
to wachten."
,,Het toeval heeft mij gelukkig gediend, heer Herau-
giere," hernam de vendrig, ,ik hoop, dat ik nog meer 
zal kunnen doen bij den tocht, die er nu op han-
den is."
,,Het toeval is alleen gelukkig voor hem, die er een 
goed gebruik van weet to maken," zei Bacx, „en daarom 
is 't u gunstig geweest. Maar," vervolgde hij, „mij
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
49
dunkt, dat gij wel wat ruste verdiend hebt, ga dus nu 
heen, en -"
„Ik hoop toch niet," vroeg Balfour haastig, ,dat 
Uwe edelheid mij -"
,,U t'huis zal laten," viel Bacx hem in de rede, 
lachende over de drift van den vendrig. ,Neen, neen, 
wees daarvoor onbezorgd. 't Is juist om die reden, 
dat ik wil, dat ge eenige uren rust neemt; denk er om, 
dat wij om vijf uur afmarcheeren."
Balfour nam afscheid, en een kwartier later lag hij 
in diepen slaap gedompeld en droomde wellicht van 
eer en onderscheiding, en mogelijk mengde zich het 
beeld van Anna van Middachten onder die droomen.
Intusschen stelden de overigen de verdere bijzonder-
heden van den to ondernemen tocht vast; de beide 
andere ritmeesters, Edmont en Risoir, die waardige 
medgezellen van Marcelis Bacx, hadden zich niet lang 
laten wachten; de gevangen ruiter werd nog scherp 
ondervraagd, en bij het krieken van den dag waren 
alle maatregelen genomen, de manschappen in de ver-
schillende kwartieren gewaarschuwd om ten half vijf 
gewapend en to paard op de verzamelplaats to zijn; 
bet noodige kruit en lood was ter uitdeeling voorhan-
den, en de last gegeven aan den wachtmeester der 
vesting - den plaatskommandant van die dagen - 
om de stadspoorten tot zeven uur gesloten to houden, 
ten einde zoo noodig alle verraderlijke kondschap aan 
den vijand onmogelijk to maken.

Het was vijf ure toen de valbrug van de Boschpoort 
werd nedergelaten en de ruitertroep, honderd drie en 
tachtig man sterk, de vesting uittrok. Marcelis Bacx 
reed aan het hoofd met vijf en zestig karabiniers; 
daarop volgde Edmont met acht en vijftig lanciers en
Molder, Geechiedk. Novellen.	4
50	UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDEPBERG.
Risoir met zestig karabiniers vormde den achtertocht. 
Balfour was met vijf karabiniers vooruitgezonden om 
bet veld to ontdekken.
De zon was nog niet hoog aan den hemel, maar hare 
heldere stralen kaatsten vroolijk terug op de schitte-
rende harnassen en de ijzeren stormhoeden der ruiters, 
wier bonte kleederdracht, waar de uniformiteit van 
later dagen haar stempel nog niet had opgedrukt, een 
schilderachtig tooneel opleverde. De morgennevel lag 
nog over bet landschap uitgebreid, en een wags van 
fijne dauwdroppen glinsterde tusschen de takken der 
dennen en over het heidekruid ter weerszijde van den 
zwaren zandweg naar Tilburg, waar langs de ruiter-
bende in korten draf voorwaarts toog. Enkele land-
lieden, die vroegtijdig op het pad waren gegaan om 
hunne waren naar de Bredasche markt to brengen, of 
op het gerucht van het ongewone hoefgetrappel uit 
de weinige huizen Tangs den weg naar ibuiten kwamen, 
zagen den troep met angstige nieuwsgierigheid na, want 
de ruiters van Heraugiere waren in die dagen de 
schrik van den omtrek, zelfs voor die landbewoners, 
die onder de sauvegarde van de Staten stonden, maar 
dikwijls op weinig zachtzinnige wijze door inlegering 
van krijgsvolk aan den termijn herinnerd werden, dat 
de drukkende oorlogscontributie, waarmede zij hunne 
veiligheid kochten, moest worden opgebracht.
Het oorspronkelijke plan van den tocht was eenig-
zins gewijzigd, en in plaats van rechtstreeks naar 
Ravels to trekken, had men besloten over Gilze to 
rijden, om wellicht daar, waar men meende dat bet 
terrein gunstiger voor een onverwachten aanval zou 
zijn, den vijand op zijnen marsch to overvallen. Het 
was ruim zeven uur toen men dat dorp bereikt had, 
waar aan de paarden eene korte rust werd gegund,
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	51
en juist maakte de troep zich gereed bet weder to 
verlaten, toen een der vooruitgezonden karabiniers 
spoorslags kwam aanrennen met de tijding, dat de 
vijand aan de overzij van de uitgestrekte heide, die 
zich van Gilze naar de zijde van Poppel en Goirle 
uitbreidt, in bet gezicht was. De drie ritmeesters reden 
terstond een eindweegs vooruit, en buiten bet dorp 
gekomen, zagen zij werkelijk in bet verschiet op onge-
veer een uur afstands het flikkeren van wapens, waar-
door zij van de juistheid der ingekomen berichten 
overtuigd werden. Een oogenblik later kwam een tweede 
ruiter, door Balfour afgezonden met bet bericht dat de 
vendrig den vijand zoo dicht mogelijk onbemerkt gena-
derd was, en zijne sterkte op drie of vierhonderd man 
begrootte, die den weg naar Poppel volgden.
Eene korte beraadslaging bracht de drie kapiteins 
tot de overtuiging, dat bet terrein hier to ongunstig 
was voor den aanval; zij zouden toch een groot ge-
deelte van de open heide moeten overtrekken, eer zij 
op den vijand konden stuiten, die dus ruim gelegen-
heid zou hebben hen to zien naderen, en hen bij zijne 
overmacht onder veel to gunstige omstandigheden of 
to wachten, daar er hier niet to denken viel aan een 
overval, die de mindere getalsterkte gedeeltelijk zou 
moeten vergoeden. Zij besloten dus zuidwaarts, over 
Alphen en Baarle-Nassau, en gedekt door bet daar 
gelegen boschachtig terrein, op Ravels to trekken en 
daar eene meer gunstige gelegenheid voor den aanval 
to bespieden. De marsch werd dus in die richting 
voortgezet. De vijand was hen evenwel voor, en Ravels 
reeds doorgetrokken, en beyond zich op eene kleine 
heide aan gene zijde toen de Staatsche ruiters het dorp 
van den kant van Baarle-Nassau naderden. Hier werd 
dus een oogenblik halt gemaakt, en tot den aanval
52
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
besloten, waartoe het plan spoedig gereed was. Een-
voudiger dan met de woorden, waarmede Bor het ons 
vermeldt, kunnen wij het niet opgeven. ,Als Bax en 
de anderen," zegt hij, ,nu gekomen waren int uytter-
ste vant dorp van Ravels, stonden de rittmeesters Bax 
en Edmont van hare peerden af, en sagen den vijand 
passeren over een brugsken gelegen half wegen Ravels 
en Turnhout, dies besloten met malkanderen, dat so 
den vyand over het heijken souden wesen, sij hem strax 
souden volgen en aentasten al eer de wacht op den
toren soude gesteld zijn.
Gedekt door het uitgestrekte kreupelhout, wachtte 
de troep in doodsche stilte het sein tot den aanval 
af; de lonten van de vuurroers werden voorzichtig 
afgeblazen, de ijzeren helmen vast op het hoofd gedrukt, 
en onderzocht of de rapieren los genoeg in de schede 
zaten. Intusschen marcheerden de Spanjaarden lang-
zaam en zorgeloos, zonder eenig vermoeden van het 
gevaar, dat hen dreigde, voorwaarts, trokken de kleine 
heide over, en weldra was de laatste man achter de 
eerste huizen van Turnhout verdwenen. Toen gaf Bax 
het verwachte teeken, en kort ineengesloten, in snellen 
maar geregelden gang, zetten zich zijne ruiters in bewe-
ging; - de brug was spoedig bereikt, en nog verkon-
digde geen enkel teeken, dat de vijand hen gewaar 
werd - voort ging bet in snellen draf over de heide 
- en op een honderdtal passen van den ingang van 
Turnhout, daar klonk het tweede kommandowoord van
Bacx door de lucht; diep drongen de sporen in de 
flanken der snuivende rossen, wien nu de vrije teugel 
werd gelaten ; als een wervelwind rende de troep het 
dorp binnen, de trompetten schalden, de wapens knet-
terden, en de welbekende woeste wapenkreet : ,Oranje ! 
Oranje ! A 1'arme ! A 1'arme !" klonk opeens den over-
UIT HET BELEG VA14 GEERTRUIDEN BERG.	53
rompelden vijand als een donderslag in de ooren. Eene 
vreeselijke verwarring volgde in de breede straat, waar 
eene menigte Spaansche ruiters, die voor het grootste 
gedeelte reeds van hunne paarden waren afgestegen, 
dooreenwoelden. Aan een tegenhouden van then stort-
vloed viel niet to denken; wat weerstand bood werd 
neergehouwen, en in wilde vlucht ijlden de overigen 
naar de zijde van het kasteel, of trachtten zich in de 
huizen to redden; een groot gedeelte van hen, die nog 
to paard zaten, rende langs een zijweg het dorp uit 
naar de zijde van Herenthals. Zonder zich een oogen-
blik to bedenken, gaf Edmont aan zijne manschappen 
den last hem to volgen, en weldra had hij den ver-
warden hoop vluchtelingen bereikt, waar hij met de 
zijnen eene geweldige slachting onder aanrichtte. 
Tezelfder tijd was Risoir aan de andere zijde het dorp 
uitgereden om het om to trekken en de toegangen, 
waar langs de vijand zou kunnen ontkomen, to bezet-
ten. Die versnippering van krachten was evenwel niet 
weinig gevaarlijk, en het duurde niet lang of Bacx 
ondervond er de nadeelige gevolgen van. Het behoorde 
tot de oorlogvoering van die dagen om niet alleen de 
vijandelijke strijdkrachten to vernielen of afbreuk to 
doen, maar alles wat op 's vijands grondgebied kon 
bemachtigd worden, werd voor goede prise verklaard; 
vooral bij een coup de main als doze was de plunde-
ring een voornaam onderdeel van het feit, en het 
daaraan verbonden voordeel een der grootste prikkels 
voor den soldaat. Bacx had dan ook, volgens gewoonte, 
aan twee derden zijner manschappen den last gegeven 
of to stijgen en de huizen binnen to dringen om buit 
en gevangenen to maken, welke laatste door het rant-
soon, dat voor hunne invrijheidstelling betaald moest 
worden, van groot gewicht waren. Dien ten gevolge
54
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
was hij met niet meer dan vijf en twintig man to 
paard gebleven en had zich op de markt opgesteld, 
die hij tot algemeene verzamelplaats had bestemd.
Intusschen waren er nog veel meer vijanden in bet 
dorp dan hij meende. De markies van Varrabon, die 
juist met don Philippo de Robles, Stanley, Corradin en 
eenige andere heeren, die, zooals men het noemde, als 
avonturiers den tocht medemaakten, was afgestegen 
en het kasteel binnen gegaan, zat op het vernemen 
van het strijdrumoer oogenblikkelijk weder in den 
zadel en begon to midden van de algemeene verwarring 
de dichtbijzijnde ruiters to verzamelen, om den vijand 
het hoofd to bieden. Weldra was dan ook de geringe 
sterkte van de Staatsche bende geen geheim meer, en 
toen hij omtrent honderd man bijeen had, besloot hij 
op zijne beurt tot den aanval over to gaan. Van deze 
onverwachte wending der zaak kreeg Bacx bericht door 
een paar zijner ruiters, die tot bij het kasteel waren 
doorgedrongen, en terstond teruggerend waren om aan 
den ritmeester de zamentrekking van den vijand en 
zijn blijkbaar plan om tegen hen op to rukken, mede 
to deelen. Bacx was op dat oogenblik in een zeer 
kritieken toestand. Een snelle terugtocht scheen het 
beste, waartoe hij besluiten kon, maar daardoor zou 
hij een veertigtal zijner manschappen, die in de huizen 
en zijstraten verstrooid waren, onvermijdelijk aan dood 
of gevangenschap blootstellen. Maar de wakkere ruiter-
hoofdman had vaak aan veel dreigender gevaren het 
hoofd geboden, en verloor nooit zijne koelbloedigheid 
en tegenwoordigheid van geest. In On oogenblik was 
zijn besluit genomen. ,Zonder gevecht terugwijken, 
gaat niet," sprak hij tot Balfour, die zich aan zijne 
zijde beyond; ,ik zal den vijand hier op de markt 
afwachten, en hem op 't lijf vallen zoodra hij uit die
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	55
straat deboucheert. Maar op een rapier komt het hier 
niet aan. Ren dus zoo snel als uw paard loopen kan, 
gindschen kant uit, waar Edmont de vluchtelingen op 
den weg naar Herenthals gevolgd is, en zorg dat ze 
in allerijl terugkomen." Balfour, hoewel maar half 
tevreden met die opdracht, die hem van het tooneel 
van den strijd verwijderde, begreep dat wellicht hun 
aller behoud van eenige seconden afhing, het laatste 
woord was nog niet uitgesproken, of hij had reeds zijn 
ros de sporen gegeven; steigerend sprong het vooruit, 
en in vliegenden galop snelde hij in de aangeduide 
richting weg.
Het was evenwel to laat, want nauwelijks was hij 
een paar honderd schreden verwijderd of het naderend 
hoefgetrappel kondigde de komst van den vijand aan. 
Vastberaden wachtte Bacx bet juiste oogenblik af; op 
zijne ruiters kon hij rekenen, het waren alle beproefde 
krijgers, die onder zijne bevelen eene leerschool had-
den doorloopen, waarmede geene andere kon vergeleken 
worden, en hij was overtuigd, dat ze hem overal zou-
den volgen waar hij voorging; het was dus nog moge-
lijk, dat het geluk, dat vooral in ruitergevechten altijd 
aan de zijde van den onverschrokkenste is, hem een 
gunstigen kans gaf, dat hij ten minste de tegenpartij 
zoo lang kon ophouden totdat zijne medgezellen weder 
kwamen opdagen, Nadat hij zijne manschappen met 
een paar woorden had opgewekt, en aanbevolen om 
niet to vuren, maar er dadelijk met de blanke sabel 
op los to gaan, stelde hij zich aan de spits, en op het 
oogenblik dat het voorste gelid van de Spanjaarden de 
markt opreed, gaf hij het teeken en rende vooruit door 
zijne kleine getrouwe bende op de hielen gevolgd. De
schok was vreeselijk: Marcelis Bacx, die bij zulke ge-
legenheden van zijne herculische kracht alle partij trok,
56
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
die er van to trekken viel, had in den eersten aanloop 
Philips de Soria, die aan bet hoofd der vijandelijke 
ruiters reed, van het paard gehouwen, en deelde daarop 
zulke geweldige siagen uit aan alien, die zich in de 
nabijheid bevonden, dat hij zich al zeer spoedig ruim 
baan in den dichten drom had gemaakt. Ook zijne 
manschappen weerden zich kloek, en een oogenblik 
scheen het, dat de vijand aan het wankelen zou gera-
ken, to meer daar langzamerhand eenige van degenen, 
die op buit waren uitgegaan, op het hooren van het 
wapengedruisch waren komen aansnellen en zich wak-
ker in het gewoel hadden gemengd, zoodat de kleine 
troep tot ongeveer vijf en dertig was aangegroeid. 
Maar daarentegen waren er verscheidene gesneuveld 
of gewond neergestort, en werd de aandrang van den 
vijand, tegen wiens overmacht de strijd niet was vol 
to houden nu hij niet in de eerste oogenblikken was 
beslist, voortdurend sterker; de Staatsche ruiters wer-
den in weerwil van hun wanhopigen tegenweer ten 
laatste gedwongen to wijken, en toen Bacx, die her-
haalde malen to vergeefs naar de versterking, die hij 
wachtende was, had omgezien, begreep, dat hij het 
voor een veiligen teruchtocht niet to laat moest laten 
worden, wendde ook hij eindelijk den teugel, en volgde 
met de weinigen, die nog tot het laatst aan zijne zijde 
gebleven waren, zijn troep, die nog in tamelijke orde 
naar de zijde van Herenthals terugweek.
Nogmaals evenwel zou de krijgskans keeren : nau-
welijks waren zij tot aan het laatste huis genaderd, en 
wilden de voorste manschappen den hoek van den 
weg omslaan, die daar naar de zijde van Herenthals 
omboog, toen een ruiter in vollen gang kwam aanren-
nen. Het was Balfour, die hun uit alle macht : ,Keert ! 
Keert ! Secours ! Secours !" toeriep. Als een electrieke
UIT RET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.	57
schok vloog het woord door de heldhaftige schaar, die 
zoo weinig aan vluchten gewoon was. ,Keert! Keert! 
Secours!" weerklonk het uit aller mond; in een oogwenk 
waren de teugels gewend, en weder ging het onder 
een donderend „a l'arme ! a l'arme !" op den vijand 
los. Die aanval was beslissend; een panische schrik 
overviel plotseling de Spaansche ruiters, die in een 
hinderlaag meenden gevallen to zijn: de voorsten wei-
felden, weken terug, en drongen op de achtersten aan ; 
to vergeefs trachtten de bevelhebbers hen tot staan to 
brengen ; in een oogenblik was alles in verwarde vlucht 
naar de zijde van het kasteel, en toen op het onver-
wachts uit een zijstraat ook de ruiters van Risoir to 
voorschijn kwamen, en zich mede op den vluchtenden 
vijand wierpen, was hun nederlaag volkomen. Eene 
groote menigte werd gedood en gevangen genomen; 
een gedeelte ontkwam in het kasteel, velen sprongen 
van het paard, en trachtten zich door in de gracht to 
springen to redden.
Eerst op dat oogenblik kwam Bacx tot bezinning en 
zag rond zich.
,,Waar is Edmont?" riep hij Balfour toe. ,Waar is 
Edmont met zijne ruiters?"
„Ik weet het niet, ritmeester," antwoordde Balfour 
lachende, ,ik heb ze niet gezien.".
,,Niet gezien !" herhaalde Bacx met verbazing. „En 
hebt gij ons niet toegeroepen ?"
,,Dat heb ik," hernam Balfour, „en ik hoop, dat het 
een leugen was, die mij zal vergeven worden. Ik was, 
zoo als gij mij gelast hadt, naar de zijde van Herent-
hals voortgereden, en eerst even buiten de stad geko-
men, toen ik hoorde dat gij daarbinnen handgemeen 
waart. Vbbr mij lag de lange weg, waar ik tot op een 
half uur afstands niemand zag. Toen hield ik mijn
58	UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
paard in, - een enkel oogenblik - en overlegde wat 
ik doen moest: Edmont's ruiters kon ik niet bijtijds 
bereiken om u ter hulp to komen, en, veel tijd tot 
overleggen had ik niet, maar ik kon u niet in den 
steek laten zonder mee mijn slag to slaan. Ik keerde 
dus terug en was juist den ingang van het dorp ge-
naderd toen uwe voorste ruiters den hoek omsloegen. 
Daar vloog mij als een bliksemstraal de gedachte door 
het hoofd, om ze door een krijgslist tot keeren to 
brengen: ik riep hun toe, dat het secours aankwam, 
en - 't is mij gelukt ! Goddank, dat zoo gewaagde 
daad niet verkeerd is uitgevallen."
„Gewaagd !" riep Bacx, die met klimmende belang-
stelling had toegeluisterd en nu in vervoering de hand 
van den gelukkigen vendrig tusschen de zijne klemde. 
„Gewaagd ! Het is het schoonste dat gij ooit gedaan 
hebt, Balfour! Gij hebt ons allen behouden! Als ik er 
ooit aan getwijfeld had, dat er van u een uitstekend 
ruiterkapitein to maken was, dan zou ik er van nu of 
de zekerheid van hebben. Ik sta er u voor in dat Zijne 
Excellentie u een vaan zal geven, al moest er eene 
nieuwe voor u opgericht worden."
Men kan zich voorstellen hoe welkom die woorden 
den wakkeren Balfour in de ooren klonken, wien zij 
een geluk voorspelden, dat hij in de eerste tijden nog 
volstrekt niet had durven verwachten.
Intusschen werden alle maatregelen genomen om de 
zoo gelukkig geslaagde onderneming tot een goed einde 
to brengen. Het overschot van den vijand, dat de wijk 
in het kasteel had genomen, was geheel gedemorali-
seerd, en waagde het niet, zich buiten het gebouw to 
vertoonen, waarvan alle uitgangen bestreken werden 
door een dertigtal karabiniers, die afgestegen waren 
om zich achter de omliggende muren to nestelen en
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
59
met hunne vuurroeren iedereen, die slechts even aan 
een venster durfde verschijnen, terugdreven. De buit 
werd bij elkander gebracht en op wagens geladen ; 
zeventig zadelpaarden en een groot aantal gevangenen, 
waaronder wij een zekeren Cuypers van Mechelen en 
De Salee van Doornik, edelman van den graaf van 
Soria, vermeld vinden, waren de zegeteekenen, waar-
mede Bacx, Risoir en Edmont, die een uur na bet 
laatste gevecht insgelijks met verscheidene gevangenen 
en paarden van Herenthals terug was gekeerd, den 
terugtocht naar Breda aannamen, waar zij des avonds 
ten zeven uur weder binnenreden.
Het doel van den tocht was volkomen bereikt : bet 
konvooi, dat de zoo hoog noodige stukken geschut en 
de munitie naar Mansfeld's leger zou brengen, was 
uiteengejaagd, en eene poging tot ontzet ten minste 
voor geruimen tijd daardoor onmogelijk gemaakt.
DE NEGENTIGSTE DAG VAN HET BELEG.

Wij laten veertien dagen voorbijgaan en keeren op 
den 25'u Junij naar bet leger voor Geertruidenberg 
terug. Weder heerscht daar eene ongewone drukte, 
en is er uitgelaten vreugde in aller blikken to lezen; 
maar ditmaal vertoont zich die drukte niet enkel in 
bet kwartier van den Prins, maar bet geheele leger 
deelt er in, en de vreugde, die allen bezielt, is bet 
gevolg van een behaalden triomf, die, na drie maanden 
van zwaren strijd, van ijzeren volharding, van ontzag-
gelijke inspanning, de vanen van den grooten stad-
60	UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
houder kwam bekroonen : Geertruidenberg had den 
vorigen avond aangeboden to capituleeren.
Na eene kloeke verdediging van negen en tachtig 
dagen had de vijand zich in den avond van den 
24e Juni bij verrassing een ravelijn zien ontweldigen, 
welks verlies dat van de geheele vesting moest na zich 
slepen. De hoop op ontzet was verdwenen ; Mansfeld 
lag nog wel altijd met eene groote overmacht to Was-
pik, maar de nuttelooze schermutselingen, waarin 
zijne troepen dagelijks met die van den Prins gewik-
keld waren, en waarin de laatsten bijna zonder uitzon-
dering in bet voordeel bleven, wakkerden den moed 
der belegeraars meer aan, dan dat zij de bedreigde 
vesting eenige uitkomst beloofden. En nu zulk een 
gewichtig deel van de buitenwerken in Maurits handen 
gevallen was, nu in bet gevecht, dat daarbij geleverd 
werd, de gouverneur, de derde die in de vesting ach-
tereenvolgens bet bevel voerde, even als zijne beide 
voorgangers gesneuveld was, nu de hoop nog bestond, 
om gunstige voorwaarden van den overwinnaar to be-
dingen, en daarentegen eene bestorming met al hare 
verschrikkingen ieder oogenblik to voorzien was, nu 
had de kloeke bezetting gemeend, genoeg voor hare 
krijgsmanseer gedaan to hebben, en aangeboden, in 
onderhandeling to treden.
Tot diep in den nacht duurden de beraadslagingen, 
totdat eindelijk ten twee ure de capitulatie tot stand 
kwam, waarbij aan bet garnizoen vrije aftocht zonder 
vaandels of wapenen werd verleend. Des morgens ten 
vijf uur kwamen de burgemeesters bij den Prins, om 
hem ook de belangen van de burgerij bij de aanstaande 
overgave aan to bevelen, ,ende belooffde Syn Excel-
lentie den burgeren to sullen tracteeren als andere 
ingesetenen van steeden onder de Genaraliteyt staende.'
UIT BET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
61
Tegen twaalf ure begat zich de Prins, to paard, om-
ringd van al zijne krijgsoversten en gevolgd door een 
luisterrijken staf, naar het glacis bij de poort, waardoor 
het garnizoen zou uittrekken, terwijl het grootste ge-
deelte van het belegeringskorps in slagorde daarvoor 
geschaard stond.
Juist ten twaalf ure begon de uittocht. Vooraan ging 
een reeks van omtrent honderd wagens met bagage, 
gekwetsten, vrouwen en kinderen ; nadat deze stoet 
voorbij getrokken was, volgden drie kapiteins. Bij den 
Prins gekomen, groetten zij hem met grooten eerbied, 
en toen zij hun zijdgeweer wilden afleggen, sprak 
Maurits, die meer flan iemand den heldenmoed ook in 
overwonnen vijanden waardeerde, hen met groote hof-
felijkheid toe, roemde hunne kloeke verdediging, en 
vergunde hun het rapier to behouden. Toen zij daarop 
dezelfde gunst voor hunne krijgsmakkers verzochten, 
en er nogmaals op aandrongen, hunne vaandels to mogen 
medevoeren, bewilligde de Prins, zoo hij zeide, uit 
achting voor zoo vrome krijgslieden, in het eerste ge-
deelte van hun verzoek, maar was niet to bewegen, om 
hun het behoud hunner vaandels toe to staan. Op de 
drie kapiteins volgden zestien vaandrigs met hunne 
vaandelen; die zij een voor een voor de voeten van 
den Prins nederlegden ; en daarna kwamen eert st de 
officieren, vervolgens twee honderd veertig piekeniers, 
en drie honderd vier en tachtig muskettiers en har-
quebusiers, die achtereenvolgens langs het Staatsche 
leger defileerden en den weg insloegen naar Ant-
werpen.
Toen zij alien vertrokken waren, reed de Prins met 
zijnen staf de veroverde vesting binnen om de werken 
in oogenschouw to nemen en de noodige maatregelen 
to beramen om haar weder in behoorlijken staat van
62
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
verdediging terug to brengen. Nog dienzelfden dag 
benoemde hij zijnen broeder, graaf Hendrik Frederik 
van Nassau tot gouverneur, en Arent van Duivenvoorde 
tot vice-gouverneur, om in naam van then jongen vorst 
bet bevel binnen de vesting to voeren.
Des avonds vierde bet geheele leger feest, en om 
onzen lezers een denkbeeld to geven van de wijze, 
waarop dergelijke vreugdebedrijven in die dagen plaats 
hadden, kunnen wij niet beter doen dan de woorden 
aanhalen, waarmede een ooggetuige ze beschrijft
,,Metten doncker," zegt hij, ,deeee men alle tvolck 
in theele leger aen den wallen brengen, de pieckiers 
elck met een cleyne stroywis boven op de piecke, ende 
daernaer werden de trommelen geslaegen, alle de mus-
quetten ende roers affgeschooten ende alle de stroy-
wissen aen brant gesteecken, daerdoor in een corte 
stout theele leger rontsomme vol vierteykenen stont, 
twelcke tot veel reysen geitereert werde, werpende de 
pieckiers haer stroywiskens, alse geheel in brant waeren 
van den piecken al brandende in de grachte, ende 
staecken dan weder versche stroywissen daerop; oick 
de roers ende musquetten begonsten van eenen houck 
eerst to schieten ende ginck alsoe gelijck een blixem 
rontsomme al oft over een rat gedrayt hadde ende 
duyrde alsoe wel een halff uyre lang. Daernaer begonst 
men mettet geschut to schieten ende deden alle de 
oirlochscheepen, die van den Stadt, ende in de quar-
tieren van Raemsdonck ende alle de schantsen oick 
bet tselve, tot een verheuginge van den victorie ons 
bij God Almachtich gegeven, die seer groot was."
„In deser vougen," eindigt by later zijn relaas van 
bet beleg, ,quam met gewelt weder in handen van 
den Staten dese stadt, die heur eerst over de 300,000 
gulden gecost, naederhant van den garnisoenen daerinne
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
63
synde, vercoft ende schandelijcken aen den viant ver-
raeden was, ende om gereed gelt overgelevert; hoewel 
de Staeten in dese belegeringe geen cleyne maer seer 
excessive extraordinaris costen gedaen ende soe men 
seyt het groen ende drooch geemployeert hadden, in 
sulcker vougen dattet een van de heerlyckste belege-
ringe is geweest die in 100 jaeren gezien ofte gehoort 
is, daeromme de eere oick van lien to grooter is ende 
de schande van den viant to meerder, die niet alleen 
dese stadt, by hem to vooren met gelt gecoft, voor 
sijn oogen heeft lien reduceeren in den macht van 
den Staeten, maer oick laten voorbygaen soe schoene 
occasie om yet anders geduyrende dese belegeringe 
aen to grypen. Dit alles, dat soe wonderlyck schynt 
in onse oogen, is van den Heere der Heeren gewrocht, 
die daeromme sy eere, prys ende danckbaerheyt in 
alle eeuwen."
En met deze woorden zouden ook wij deze vluchtige 
schets willen besluiten, ware bet niet, dat wij hoopten, 
voor den jongen Balfour en zijne schoone beminde 
ten minste zbbveel belangstelling to hebben ingeboe-
zemd, dat wij aan onze lezeressen nog het antwoord 
dienen to geven op verschillende vragen, als daar zijn 
of hij werkelijk tot ritmeester is benoemd, of hij niet 
onverhoopt gesneuveld is, of zijne Anna hem, en hij 
wederkeerig haar, getrouw is gebleven, of de Heer van 
Middachten woord heeft gehouden enz. enz.
Op eenige dier vragen kunnen wij bepaald antwoord 
geven: William Balfour is niet gesneuveld; hij is nog 
in den loop van het jaar 1593 tot kapitein over een 
vaan karabiniers benoemd, en heeft zich nog in menig 
gevecht onder Prins Maurits onderscheiden. Wat de 
overige vragen aangaat, daaromtrent vindt men vol-
doende opheldering in het volgende uittreksel uit een
64
UIT HET BELEG VAN GEERTRUIDENBERG.
doopregister van die dagen, hetwelk wij bier tot slot 
willen laten volgen
,,9 December 1595.
,,Een kint gedoopt van William Balfort, ritmeester, 
ende Anna van Middachten, synde genaemt Maurice 
Marcel. Getuygen : Jonker Wouter van Middachten 
ende Jonker Marcelis Bacx."
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1572.
Molder, G}eechiedk. Norotlen,
5

In den avond van den 22$ Mei 1572 heerschte er 
eene ongewone drukte in het kleine stadje Bussigny, aan 
de toenmalige noordergrens van Frankrij k gelegen. 
De geheele bevolking was op en nabij de boomrijke 
vlakte, die zich ten westen van bet plaatsje uitstrekte, 
op de been, om met onvoldane nieuwsgierigheid getuige 
to zijn van bet samentrekken eener aanzienlijke massa 
ruiters en voetknechten, die in de laatstverloopen dagen 
van verschillende kanten waren aangekomen en in de 
huizen en hoeven van den omtrek waren ingekwartierd. 
Het was blijkbaar, dat Bussigny hun was aangewezen 
als vereenigingspunt tot eene onderneming, waarvan 
bet doel het onderwerp was van aller gesprekken maar 
toch, zelfs nog in dit oogenblik, in weerwil dat alle
gissingen daarover waren uitgeput, een onopgelost 
raadsel bleef. Lang was bet nog niet geleden, dat de 
krijg op franschen bodem had gewoed, en de strijd 
tusschen de Hugenooten en de Guises lag nog velen
versch in het geheugen, maar sedert bijna twee jaren 
was daaraan, zoo het scheen voor altijd, door den 
vrede van St. Germain en Laye een einde gemaakt.
68
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1571.
Van lieverlede hadden de bewoners van het platte 
land zich kunnen herstellen van de schade, die drie 
opeenvolgende burgeroorlogen in den tijd van acht 
jaren hadden aangericht. Hoezeer zij nog leden onder 
den druk der zware belastingen, hadden toch de voort-
durende marschen der wederzijdsche benden, de inle-
geringen van bet krijgsvolk, de gedwongen requisition 
en alle verdere fasten, waardoor de welvaart dier stre-
ken geknot werd, opgehouden.
Wel zweefden er sedert verscheidene weken onrust-
barende geruchten in bet rond, die spraken van bloe-
digen strijd, van plundering en oproer aan gene zijde 
van de noordelijke grenzen; wel brachten doortrekkende 
reizigers, die van Brussel of Antwerpen kwamen, ver-
warde verhalen mede van opgestane steden en alge-
meene wapening in bet verderaf gelegen Zeeland en 
Holland, maar tot een eenigzins juist begrip van het-
geen eigenlijk voorviel, was men in het kleine land-
stadje niet gekomen. Die geruchten werden nu evenwel 
gewichtig genoeg geoordeeld om ze in verband to 
brengen met de onverwachte en snelle samentrekking 
van troepen, waarvan de dorpsbewoners sedert driemaal 
vierentwintig uren getuigen waren geweest, en zij, die 
het meeste inzicht in de gebeurtenissen van den dag 
meenden to hebben, beweerden niet verre van de 
waarheid to zijn, toen zij uit het gehalte van den ver-
schillenden landaard, zoowel van de troepen als van 
de aanvoerders, de gevolgtrekking afleidden, dat bet 
een of anderen aanslag tegen de Spanjaarden in Hene-
gouwen of Brabant gold. Verder dan tot gissingen had 
men het evenwel niet gebracht, want op elke navraag 
om nadere inlichtingen bleken de manschappen geen 
antwoord to kunnen en de officieren geen antwoord 
to willen geven. Alleen wist men, dat de zaak geleid
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1578.
69
werd door Graaf Lodewijk van Nassau, die denzelfden 
morgen met een klein gevolg van meest fransche 
edellieden was aangekomen.

Het was ongeveer twee uren voor zonsondergang 
toen naar verschillende kanten trompetters to paard 
waren uitgezonden om in den naasten omtrek appel to 
blazen, een signaal, waar klaarblijkelijk alien op voor-
bereid waren geweest, want het duurde niet lang of 
langs alle toegangen tot het dorp stroomden de troepen 
naar de vooraf bepaalde verzamelplaats, die weldra 
met eene krioelende menigte gevuld was. Hier zag men 
de harquebusiers en musketiers aankomen met hunne 
ijzeren stormhoeden en bruinlederen kolders of stalen 
borstharnassen, met den breeden, langs de heup afhan-
genden riem, waaraan de houten patroonkokers waren 
bevestigd, met de haakbussen of de zware musketten 
en daarbij behoorende ijzeren vorken op den schouder 
en het korte rapier aan de zijde. lets verder verza-
melde zich de ruiterij, in negen afdeelingen van hon-
derd man gesplitst, sommigen met lansen, anderen 
met rapieren, maar alien met vuurroeren gewapend. 
De meesten voerden hunne paarden aan de hand, en 
namen hunne plaatsen in het gelid in, wachtende tot 
het signaal voor het opstijgen gegeven zou worden.
Het was een levendig en schilderachtig tooneel, het 
penseel van een Wouwerman waardig. Verscheidene 
van de eerstaangekomenen stonden in groepen vereenigd, 
op rapier of musket leunende, in ernstig gesprek over 
den geheimzinnigen nachtelijken tocht, die op handen 
was. Eene menigte van hen waren Duitschers, breede, 
forsche gestalten, mannen, wier uiterlijk alleen reeds 
verkondigde, dat ze menigen tocht hadden bijgewoond 
en op menig slagveld hun leven gewaagd. Velen hunner
70	DE VERRASSING VAN BERGEN IN int.
hadden reeds onder keizer Karels vanen gediend en 
waren meer dan eens datzelfde Frankrijk, waar zij 
zich nu als vrienden ophielden, als vijanden binnenge-
trokken. Anderen, jonger van jaren, die hoogstens van 
St. Quintyn en Grevelingen konden meespreken, of 
eerst in de religieoorlogen der allerlaatste tijden hunne 
eerste wapenfeiten hadden volbracht, lagen of zaten 
schertsende en koutende in het lange gras, zonder 
eenige zorg voor de dingen, die komen zouden, en 
alleen vervuld met het opwekkende vooruitzicht op 
nieuwe avonturen. Een sterk sprekend contrast met 
dezen vormde eene groep van Nederlandsche uitgewe-
kenen, die, in vrij grooten getale vertegenwoordigd, 
aan taal en kleeding terstond to herkennen waren. 
Hun kon men het aanzien, dat er eene duistere wolk 
over hun levensweg was heengegaan. Hoevelen waren 
er niet onder, die have en goed hadden verloren, ja, 
die hunne dierbaarste betrekkingen hadden zien vallen 
als slachtofl'ers van de inquisitie of van Alva's bloed-
raad, en zij alien wisten het, dat ook hun eigen vonnis 
geveld was, en dat, wanneer zij zich eenmaal onder 
de vanen van Willem van Oranje of van zijne broeders 
hadden geschaard, zij met hen moesten overwinnen 
of sterven. Maar levendiger hoop dan zij ooit in de 
laatste jaren gekoesterd hadden, was nu op hun gelaat 
to lezen en sprak in den vorscbenden blik, then zij 
peinzend naar de zijde van de noordergrenzen sloegen. 
Daar lag hun vaderland, hun vaderland, dat zij hadden
moeten vaarwel zeggen omdat zij hun geloof niet had-
den willen verzaken, omdat zij de vreemde indringers 
hadden willen beletten een schennende hand to slaan 
aan hunne rechten en vrijheden. En nu, als op de 
vleugelen van den wind gedragen. was de blijde tijding 
tot hen gekomen, dat de wakkere Watergeuzen, bal-
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1575.
71
lingen in den vreemde als zij, den strijd met den tiran 
hadden aangevangen, en toen hadden ook zij bet zwaard 
ontbloot en de schede weggeworpen om deel to nemen 
aan dien strijd op leven en dood.
Trouwe bondgenooten zouden ze vinden in hunne 
medebroeders in den geloove, in de fransche Hugenoo-
ten, waarvan zich eene groote menigte aan de onder-
neming hadden aangesloten onder hunne beproefde 
aanvoerders La Noue, Geniis, de Roveres, Normand, 
de Monnie en zoovele anderen, die onder de leiding 
van den admiraal de Coligny en den prins van Conde 
sedert tien jaren den kamp hadden volgehouden om 
de geloofsvrijheid, welke hun of hunnen nakomelingen 
eerst zes en twintig jaren later bij bet Edikt van Nan-
tes zou worden toegestaan. Als wakkere en in het vuur 
geharde soldaten, even streng in hun krijgstucht als 
in hunne kalvinistische beginselen, waren zij een groote 
steun voor Lodewijk van Nassau, dien zij vertrouwden 
en aanhingen, niet alleen omdat hij de boezemvriend 
was van hunnen grooten aanvoerder, maar ook omdat 
zij hem vereerden als de ware geloofsheld, als de Gi-
deon, die uitverkoren was om hen to verlossen van de 
Midianiten en de altaren Baals omverre to werpen. 
Waar hij hen voorging, wisten zij dat de strijd gevoerd 
zou worden ter eere Gods, en met een onwankelbaar 
vertrouwen waren zij gekomen toen zijne stem hen 
riep. Zoo waren zij ook nu weer de eersten, die hunne 
plaats in de gelederen hadden ingenomen, en terwijl 
alles om hen been in bont gewemel dooreenwoelde, 
waren hunne vendels reeds geformeerd en klonk reeds 
als naar oude gewoonte onder bet dichte bladergewelf 
van bet eikenbosch, waarin zij waren opgesteld, bet bij 
de Hugenooten zoo geliefkoosde lied van d'Albiac du 
Plessis, half psalm half krijgsgezang:
72
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1571.
0 SeigneurI qui secours donnant, 
N'as regard ny a multitude, 
Ny i foiblesse, maintenant 
De nous ayder sois souvenant 
Que ne tombions en servitude.

Ces multitudes assaillons,
0 nostre Dieu 1 soubs to fiance, 
Renforce done nos bataillons 
Et ne permets que defaillons,
Ne qu'ils ayent sur toy puissance.

Intusschen schaarde alles zich met meer of minder 
orde en regelmaat om de vendrigs en kornetten, aan 
wie door de officieren hunne plaatsen werden aange-
wezen om de overigen tot vereenigingspunten to dienen. 
Ordonnancen reden been en weder om de bevelen 
over to brengen, die uitgingen van eene kleine groep, 
opgesteld op een hooger gelegen punt nabij den noor-
delijken uitgang van bet dorp, waarvan men een tame-
lijk vrij uitzicht had niet alleen over bet bevallige heu-
velachtige landschap, maar ook over bet geheele door 
de avondzon verlichte tafereel, dat wij trachtten to 
schetsen.
Het middelpunt van die groep, die de blikken der 
nieuwsgierigen bet meest tot zich trok, was een ruiter 
van ongeveer dertig jaren, wiens slanke gestalte van 
middelmatige grootte omsloten werd door de stalen 
platen van bet harnas, waarover, evenals bij al zijne 
medgezellen, een breede witte gordel was geslagen, die 
blijkbaar als een herkenningsteeken was aangenomen. 
Zijn open en fijn besneden gelaat was gebruind door 
de zon, en bewees dat hij menigen dag van zijn leven 
in bet open veld had doorgebracht. In zijne schrandere 
bruine oogen was vastberadenheid, die van krachtig
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1574.
73
zelfvertrouwen getuigde, to lezen, vereenigd met eene 
welwillendheid en eene onverstoorbare opgeruimdheid, 
die reeds bij den eersten aanblik voor den persoon 
innamen. De bevelen, die hij naar alle zijden deed 
uitgaan, waren kort maar levendig, en droegen dat 
eigenaardig karakter, waardoor de snelle en gewillige 
uitvoering niet alleen een gevoig bleek to zijn van 
militaire tucht, maar van een vast vertrouwen op het 
oordeel van hem, die ze gaf, En wel was de jeugdige 
aanvoerder dat vertrouwen ten voile waard, want het 
was niemand anders dan Lodewijk van Nassau, de held 
van Heiligerlee, de wakkere en vrome broeder van den 
grooten Zwijger, de nooit versagende krijgsman, op 
wien in de eerste en moeielijkste jaren van den vrij-
heidskamp, in weerwil van zijn jeugdigen ouderdom, 
aller blikken zich richtten als er eene stoute onder-
neming uit to voeren of een zware tegenspoed met 
standvastigheid to dragen was. Geen edelman van zijn 
tijd was vlekkeloozer van karakter en vromer van zin, 
en ook geen meer bemind en vereerd door zijn solda-
ten, „want alle de weereld wiste het," zegt zijn tijdge-
noot Roger Williams in zijne Memorien, ,dat Graeff 
Lodewijck een seer cloeckmoedig ende aenbijtende uyt-
voerder was, die altijts sijn voick in goede ordre stelde 
en met geschicktheyt vocht."
De tweede persoon in de groep, die wij op dit oogen-
blik met den graaf in gesprek zien, is de bekende 
Francois de la None, bijgenaamd Bras de fer, genoeg 
herkenbaar aan de ijzeren vuist, waarmede hij in let-
terlijken zin de teugels van zijn paard bestuurt, en die 
de plaats vervangt van den linker voorarm, welke hem 
twee jaren to voren bij het beleg van Fontenay werd 
afgeschoten. Hoewel zijn leeftijd niet meer dan tien 
jaren met then van Lodewijk van Nassau verschilt,
74	DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1575.
doen zijne forsche gelaatstrekken, zijne donkere wenk-
brauwen, en de zware knevel en baard, die reeds hier 
en daar beginnen to grijzen, hem eer vijftig dan veer-
tig jaren schijnen. Ofschoon in stoutheid en onver-
schrokkenheid door niemand overtroffen, is hij kalmer 
en meer beraden dan de voortvarende Nassau, wien 
hij door zijne langjarige ondervinding in bet oorlogs-
veld een voortreffelijk medgezel en vriend is. Onder 
de vele helden, die met Coligny den vaak hopeloozen 
strijd tegen de Guises volhielden, was hij bekend om 
zijne onkreukbare rechtvaardigheid, zijne trouw aan 
zijne beginselen en zijn ontembaren moed. „Il valait 
seul toute une armee," zegt Mezerai van hem, en toen 
hij een twintigtal jaren later, bij bet beleg van Lam-
balle door een kogel aan bet hoofd getroffen was en 
weinig dagen daarna overleed, sprak Hendrik IV bij 
bet vernemen van zijn dood bet meest juiste oordeel 
over hem uit met de eenvoudige maar diep gevoelde 
woorden : ,Nous perdons un grand homme de guerre 
et encore plus un grand homme de bien."
Onder de overige edellieden, die Graaf Lodewijk om-
ringden, willen wij alleen nog noemen Jean de Han-
gest, Seigneur d'Yvoy, die twee jaren to voren, door 
den dood van zijD broeder, beer van Geniis was ge-
worden, onder welken naam hij ook meest bekend is. 
Hij was een kloek krijgsman, doch meer, zooals hij 
ook door een tijdgenoot genoemd wordt, „een fray sol-
daet" dan een verstandig en bedachtzaam aanvoerder, 
en zou dan ook tengevolge van zijn weinig overleg in 
dezen veldtocht een noodlottig einde vinden.

De laatste stralen der zon, die langzamerhand den 
hemel in bet noordwesten gloeiend rood gekleurd had-
den, en met hun schijnsel nog slechts de hoogste top-
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1572
75
pen der boomen hadden verguld, waren eindelijk ver-
dwenen toen alles tot oprukken gereed was : de ruiters 
zaten in den zadel, de voetknechten hadden hunne 
vendelen geformeerd, een twintigtal chevaux-legers, 
als voorhoede en verkenningstroep vooruitgezonden, 
teekenden nog even op een heuvelrug aan den horizon 
hunne zwarte silhouetten scherp afstekende tegen den 
helderen hemel, toen Lodewijk van Nassau bet bevel 
tot den afmarsch gaf, en de verschillende benden zich 
achtereenvolgens in beweging stelden. De hoefslagen 
der rossen dreunden, de trompetters bliezen hun lus-
tigen marsch, de rapieren kletterden tegen de stijg-
beugels, de zware tred der muskettiers joeg wolken 
van stof omhoog en omhulde in korte oogenblikken 
de geheele kolonne, die langzaam voorttrok langs den 
kronkelenden weg.
Binnen een half uur was alles aan bet gezicht der 
nastarende dorpelingen onttrokken; de laatste geluiden 
stierven weg in de stilte van den avond ; de duisternis 
breidde haren sluier uit over bet landschap, en toen 
de eerste sterren in rustigen glans aan bet uitspansel 
fonkelden, was er alleen in den doorwoelden grond 
nog een spoor overgebleven van de zoo onverwacht 
opgekomen en bijna even snel weder verdwenen krij-
gerschaar, die nu in bet nachtelijk duister haren weg 
voortzette en door de donkere bosschen over de neder-
landsche grenzen noordwaarts trok naar haar geheim-
zinnig doel.

Dat doel, dat geen geheim meer is voor onze lezers, 
was een aanslag op de hoofdstad van Henegouwen en 
op bet vijf mijlen van daar verwijderde Valenciennes, 
die men beide door verrassing hoopte meester to wor-
den. Reeds sedert langen tijd was door Willem van
76
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1379.
Oranje bet plan in beraad genomen om partij to trek-
ken van de gunstige stemming, waarin het fransche 
hof ten opzichte van de Hugenooten verkeerde, en door 
een onverwachten aanval in het zuiden meester to 
worden van eenige vaste punten, om daardoor den 
opstand, die in de noordelijke gewesten voorbereid 
werd, to ondersteunen, en in de tweede plaats eene 
strategische verbinding to verkrijgen met Frankrijk, 
dat men weldra met Spanje in een oorlog hoopte ge-
wikkeld to zullen zien. Dat die oorlog niet uit kon 
blijven, meende men als zeker to mogen onderstellen, 
wanneer door het feitelijk deelnemen van in Frankrijk 
geworven troepen onder fransche aanvoerders aan de 
verovering van een of meer sterke plaatsen, op bet 
grondgebied van Philips van Spanje gelegen, niet alleen 
de sympathie van Koning Karel IX voor de tegenstan-
ders van Alva, maar ook zijne medewerking aan hunne 
krijgsoperatien bewezen was.
Nog waren de noodige voorbereidingen niet alle ge-
troffen, toen de onverwachte tijding der inneming van 
den Briel werd vernomen en men daarin een dubbelen 
spoorslag vond om de voorgenomen plannen spoedig 
en met kracht door to zetten en partij to trekken van 
de gunstige wending, die de zaken tengevolge van den 
stouten aanval der Watergeuzen zoo plotseling geno-
men hadden.
Het welgelukken der onderneming werd nog waar-
schijnlijker, daar men in bet begin van Mei door spion-
nen vernomen had, dat Alva, die blijkbaar volstrekt 
niet vermoedde, dat Bergen, hetwelk als zeer konings-
gezind en ijverig katholiek bekend stond, eenig gevaar 
liep, het grootste gedeelte van het daar aanwezige 
geschut uit de vesting had doen ontbieden om bij het 
beleg van Vlissingen to worden gebruikt. Bovendien,
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1578.	77
de stad had geene bezetting van krijgsvolk; volgens 
hare oude privilegien was de burgerij met de verde-
diging belast.
Aan Lodewijk van Nassau, den voortvarenden en tot 
elk waagstuk steeds bereiden aanvoerder, werd de 
uitvoering opgedragen. Sedert vier jaren in Frankrijk, 
was hij niet alleen door zijne deelneming aan de toch-
ten van Coligny en diens krijgsmakkers met de fransche 
toestanden volkomen bekend, maar had hij ook met 
uitstekend gevolg eene reeks van onderhandelingen 
gevoerd met bet fransche hof, waar hij zeer gezien 
was, en dat hij, steunende op de oude veete tegen 
Spanje, die nog altijd voortduurde, tot ondersteuning 
van de Nederlanders had weten over to halen.
In onderscheidene grensvestingen had hij geheime 
verbintenissen met geloofsgenooten en ontevredenen 
aangeknoopt, vooral in Bergen, waar hij in verstand-
houding stond met zekeren Antonie Olivier, een schil-
der of teekenaar van landkaarten, die lang in die stad 
zijn verblijf had gehouden en door bet vervaardigen 
van schetsen in die streken volkomen met bet terrein 
bekend was. Dat hij de zaak der vrijheid was toegedaan, 
had hij voor zijne omgeving geheim weten to houden, 
zoo zelfs dat Alva, wien hij nu en dan kaarten had 
geleverd, hem de geheime opdracht had gegeven om, 
bij gelegenheid van eene reis, die hij in Frankrijk moest 
doen, de gangen van Lodewijk van Nassau te bespie-
den, en hiervan had Olivier gebruik gemaakt om met 
dezen, en in overleg met Willem van Oranje, bet plan 
tot eene verrassing to beramen. Hij beyond zich nu 
ook bij de marcheerende kolonne; in de eerste plaats 
om haar als Bids to geleiden, en verder om, zoo als 
wij zien zullen, een werkdadig aandeel aan de over-
valling to nemen.
78
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1572.
Langzaam en niet zonder groote bezwaren werd de 
nachtelijke tocht voortgezet. Wel bleef de hemel holder, 
maar de aard der geheele onderneming bracht mode, 
dat men zooveel mogelijk het bedekte terrein moest 
opzoeken. Na een paar uren oostwaarts to hebben ge-
marcheerd, en de henegouwsche grenzen to hebben 
overschreden, trok men verder tusschen Cateau-Cam-
bresis en Landrecies door tot de heuvelachtige en bosch-
rijke oevers van de Sambre bereikt waren. Van daar 
of voerden de gidsen het kleine leger nu eens langs 
smalle voetpaden, dan weder dwars door het kreupel-
hout en zooveel mogelijk de gebaande wegen vermij-
dende, totdat men eindelijk, toen de eerste schemering 
van den dageraad begon aan to broken, tusschen le 
Quesnoy en Maubeuge in eene dalvlakte, omringd door 
ruig begroeide heuvels, eene plek had gevonden, die 
door de gidsen als eene veilige rustplaats werd aange-
wezen. Hier word halt gehouden om eenige uren ver-
ademing to geven aan de dood vermoeide manschappen 
en paarden, terwijl inmiddels eenige verspieders naar 
de zijde van Valenciennes, dat ongeveer drie uren 
gaans westwaarts lag, werden afgezonden. Wachtposten 
werden uitgezet, de helft der paarden beurtelings afge-
zadeld, en terwijl de troepen zich tusschen de bemoste 
steenklompen op den bedauwden bodem zoo good mo-
gelijk neervleiden, beraadslaagden de aanvoerders onder-
ling over de maatregelen om de onderneming, die tot 
nog toe, met uitzondering van den ontzettend ver-
moeienden marsch, geene zwarigheden had ontmoet, 
tot een gewenscht einde to brengen. Er was dan ook 
Been reden om van het oorspronkelijke plan of to 
wijken, dat men derhalve na rijp overleg besloot to 
volgen. De la Noue en Famars zouden met eene bende 
van 400 fransche ruiters rechtstreeks op Valenciennes
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1571
79
aanrukken, zich door plotselinge overvalling meester 
trachten to maken van de stad, en daarna, zoo men 
hoopte met medewerking van de burgerij, ook van bet 
kasteel. Inmiddels zou graaf Lodewijk den aanslag op 
Bergen volvoeren.
Het was omtrent zes uren in den morgen, toen het 
bevel tot opbreken gegeven werd : de beide aanvoerders 
drukten elkander de hand tot afscheid, en terwiji de 
kleine fransche bende haren weg westwaarts nam en 
weldra uit bet gezicht was verdwenen, zette de hoofd-
macht, toen vijf honderd ruiters en duizend voetknech-
ten sterk, haren marsch in noordelijke richting voort. 
Hoe meer men vorderde, des to meer werden de voor-
zorgsmaatregelen verdubbeld. Van nu of werden de 
begane wegen nagenoeg geheel vermeden, en het was 
alleen aan de voortreffelijke terreinkennis van Olivier 
to danken, dat men in die bijna ondoordringbare bos-
schen het spoor niet bijster werd. Terwijl de hoofdtroep 
zoo dicht mogelijk bij elkander werd gehouden om het 
gevaar eener ontdekking to ontgaan, werden kleine 
afdeelingen van vier of vijf man voorwaarts en op 
eenigen afstand rechts en links uitgezonden met last 
om het omliggend terrein zooveel mogelijk to bespieden 
en iedereen, then zij mochten ontmoeten, gevangen to 
nemen of bij verzet overhoop to steken, ten einde to 
beletten, dat er eenig bericht naar de vesting zou 
kunnen worden gebracht. Het geluk bekroonde de goed 
genomen maatregelen, en toen de troepen eindelijk in 
den namiddag in het dichtste van het woud, op eene 
plaats, die, volgens Olivier, geen uur gaans van Bergen 
was verwijderd, verborgen waren opgesteld, waren zij 
volkomen zeker, dat niemand binnen de stad eenig 
vermoeden kon hebben van het gevaar, dat op zoo 
korten afstand dreigde.
80
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 157...
Toen de avond was gevallen, was bet oogenblik ge-
komen om tot de uitvoering van bet stout beraamde 
plan tot verrassing over to gaan. Twaalf kloeke gasten, 
waartoe ook Olivier behoorde, die bet beleid der zaak 
op zich zou nemen, staken zich in de meegebrachte 
vermomming, waaronder zij ongekend de stad Bergen 
zouden trachten binnen to komen. Hot harnas of de 
lederen kolder werd met een lakensch wambuis of
linnen kiel verwisseld, de ijzeren stormhoed vervangen 
door bet vilten hoofddeksel of de ruige muts, de knoes-
tige dorenstok word in plaats van bet musket ter hand 
genomen, en ieder, die niet wist dat elk dier scbijnbaar 
zoo argelooze gasten een ponjaard of cortelas onder de 
ruime bovenkleeding verborgen hield, om bij eene 
mogelijke ontdekking zijn leven duur to verkoopen, 
zou dat kleine gezelschap gehouden hebben voor een-
voudige kooplieden, die met de meest vreedzame be-
doelingen op reis waren.
De laatste afspraken werden gemaakt, de juiste tijd 
bepaald, waarop den volgenden morgen de verschillende 
maatregelen wederzijds zouden genomen worden om 
behoorlijk in elkander to grijpen, en met een warm 
,,Gode bevolen" nam Lodewijk van Nassau afscheid 
van Olivier en de zijnen, die met een vluggen tred 
bet kortste pad naar den grooten weg van Maubeuge 
naar Bergen insloegen om tijdig genoeg voor het sluiten 
der poort de stad to kunnen binnenkomen. Alles liep 
naar wensch : de avondschemering was gevallen toen
zij de poort binnentraden, en een half uur daarna 
zaten zij in de herberg, waar zij hun intrek hadden 
genomen, aan den maaltijd, in levendig gesprek met 
den kastelein, die volstrekt geen vermoeden had, dat 
zij iets anders waren dan hetgeen zij voorgaven to 
zijn, wijnkoopers, die een wagen met franschen wijn
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1573.
81
aan de laatste pleisterplaats nabij de grenzen hadden 
verlaten om den nacht liever onder een gastvrij dak 
dan al wandelende nevens een langzaam voortschrijdend 
voertuig door to brengen. Op hunne als ter loops daar-
heen geworpen vraag, hoe Mat de poort den volgenden 
morgen geopend zou worden, daar zij hun wijn, zoo 't 
mogelijk ware, liever in de koelte dan na het opgaan 
der zon in de stad wilden brengen, luidde het bevre-
digend antwoord van den waard : ,te vier uren, doch 
zoo zij 't tijdelijker begeerden, konden zij 't voor 
een drinkpenning hebben." Dat was al wat zij ver-
langden, en met een goed vertrouwen op den 
volgenden dag legden ze zich voor eene korte wijle to ruste.
De nacht ging zonder stoornis voorbij, en lang voor
dat de dageraad van den 24.teu Mei was aangebroken,
en terwijl in de donkere straten van Bergen alles nog 
doodsch en stil was, verliet de kleine schaar de her-
berg en richtte zich naar de Berlaimontsche poort. 
De portier werd opgeroepen, en niets kwaads vermoe-
dende, verklaarde hij zich op de belofte van een ruim 
drinkgeld terstond bereid hun wagen, die, zooals zij 
voorgaven, buiten stond to wachten, in to laten. Nau-
welijks evenwel had hij den laatsten grendel wegge-
schoven of hij werd door twee man aangegrepen en 
van zijne sleutels beroofd, en toen hij zich to weer 
stelde en om huip begon to roepen, in hetzelfde oogen-
blik ter neer gestooten. Tegelijkertijd snelden de overi-
gen vooruit, lieten de valbrug omlaag en nauw hadden 
zij het afgesproken signaal doen klinken, of plotseling 
vertoonde zich aan de overzijde van de buitengracht 
eene donkere massa; het signaal werd beantwoord, en 
spoorslags rende een troep van veertig ruiters, die zich 
daarbuiten verborgen hadden opgesteld, met Graaf 
Lodewijk aan het hoofd, op de stad aan; dreunend
Mulder, Geschiedk. Novellen.	6
82	DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1578,
ratelden de hoefslagen over de brug; wapengekletter 
en triomfgeschal weergalmden onder het poortgewelf, 
en in woeste vaart stormde de kleine bende de over-
rompelde veste binnen.

Het eerste bedrijf was hiermede afgespeeld; doch nu 
kwam het er op aan, to zorgen, dat de vijand geen 
partij trok van den tijd, die nog verloopen moest eer 
het hoofdkorps, dat onderweg was en elk oogenblik 
kon opdagen, zou aangekomen zijn.
Begunstigd door de duisternis, zond Lodewijk naar 
alle richtingen de verschillende afdeelingen, waarin hij 
zijne ruiters gesplitst had, door de straten, en weldra 
klonk hun krijgsgeschreeuw : ,Vrijheid ! Frankrijk ! 
De prins van Oranje komt! Verlossing van den tienden 
penning!" vermengd met het knallen der vuurroeren 
door de gansche stad, alsof ze duizend man sterk waren 
geweest. In weinige minuten was de geheele burgerij 
door het onverwacht rumoer uit den slaap gewekt, 
maar op elk, die het waagde zich aan deur of venster 
to vertoonen, werd een schot gelost, zoodat voorloopig 
aan geene vereeniging tot tegenweer to denken viel.
Dit duurde een geruimen tijd, in de hoop dat de 
geheime aanhangers der prinsenpartij, die men wist, 
dat zich onder de ingezetenen bevonden, zich zouden 
vertoonen en de kleine troep voorloopig versterken ; 
doch die hoop werd niet verwezenlijkt; hetzij dat hun 
de moed in het beslissende oogenblik ontbrak, hetzij 
dat ze, zelve bedreigd door het schieten, verhinderd 
waren hunne huizen to verlaten. En, wat zorgwekken-
der was, van het hoofdkorps werd nog altijd niets ver-
nomen. Terstond nadat graaf Lodewijk de stad binnen-
gekomen was, had hij een zijner ruiters afgezonden 
om tot spoed aan to zetten, maar niets kwam opdagen,
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1572.
83
en ook de uitgezonden boodschapper kwam niet weder. 
Het eene kwartier na het andere verliep; de toestand 
in de stad bleef nog wel altijd dezelfde, doch langza-
merhand begon de duisternis plaats to maken voor de 
eerste schemering van den dag; met elke minuut werd 
het gevaar meer dreigend, dat de geringe sterkte van 
de aanvallers bekend zou worden, maar daarbuiten 
bleef het stil als het graf. Met steeds toenemende ge-
jaagdheid staarde Lodewijk, die de borstwering bij de 
poort beklommen had, in het nevelachtig verschiet, 
doch to vergeefs : noch zijn vorschende blik, noch 
zijn scherp luisterend oor brachten hem een enkel 
teeken van de nadering zijuer zoo angstig verbeide 
troepen. Al lichter werd bet in het oosten; de heuve-
len en bosschen, die zich als vale schimmen aan den 
horizon afteekenden, werden allengs duidelijker van 
omtrek : fijne dampen stegen uit het vochtige dal der 
Trouille omhoog, maar geen levend wezen vertoonde 
zich buiten de vesting zoover het oog kon reiken.
Terzelfdertijd daarentegen werd daarbinnen meer en 
meer gedruisch merkbaar; nu en dan zelfs kwamen 
enkele onderbevelhebbers hem melden, dat zich hier 
en daar zamenscholingen van burgers begonnen to 
vormen, wel is waar nog schuchter en onzeker wat zij 
to doen hadden, maar het werd hoe langer hoe bezwaar-
lijker ze uiteen to drijven, to meer daar reeds vele 
ruiters hunne laatste patroon verschoten hadden. De 
toestand werd onhoudbaar: met veertig man kon de
vesting wel verrast maar onmogelijk bezet worden. 
Die spanning was den vurigen aanvoerder to geweldig; 
hij zag het oogenblik aankomen, dat hem de zoo ge-
wonnen prooi weer uit de handen zou glippen, en die 
angst deed hem een kort besluit nemen : hij snelde de 
borstwering af, wierp zich op zijn paard, en nadat hij
84
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1572.
in weinige haastige woorden aan een nabijstaand hop-
man bevel had gegeven, zich zooveel mogelijk in de 
straten staande to houden en in den hoogsten nood 
in de poort terug to trekken en die tot het uiterste 
op leven en dood to verdedigen, drukte hij zijn ros de 
sporen in de zijde en stoof in vliegenden galop, alleen door 
een fransch officier, Guitoy de Chaumont, gevolgd,de stad 
uit, de buitenwerken door en den weg naar Maubeuge op.
Ruim een half uur reden zij voort, nu eens eenige 
honderde schreden den grooten weg volgende, dan 
weder rechts of links een eind weegs de bosschen 
inrijdende, maar nergens werden zij iets van de hunnen 
gewaar. Wie zal het beschrij ven, wat er toen in het 
gemoed van den jeugdigen graaf omging? Beurtelings 
ziedende van toorn als hij aan de mogelijkheid van 
verraad dacht, dat hem toch in het volgende oogenblik 
weer zoo geheel onwaarschijnlijk voorkwam, of half 
waanzinnig van vertwijfeling, die tot razernij klom, 
op het denkbeeld dat een of ander noodlottig toeval 
de geheele onderneming, die zoo schitterend begonnen 
was, nu op eens zou doen mislukken. Een paar malen 
was hij op het punt, terug to keeren tot zijne getrouwe 
makkers, welke hij had achtergelaten in een toestand, 
die van minuut tot minuut gevaarlijker werd; maar 
de overtuiging, dat hun behoud, als het mogelijk was, 
enkel en alleen afhing van eene krachtige versterking, 
waarmee hij hun to hulp kon komen, dreef hem en
zijn medgezel weder voorwaarts.
Eindelijk - daar schijnt het hun toe, als werd hun 
oor plotseling getroffen door een verward gedruisch, 
dat nu eens sterker dan weder zwakker op de vleuge-
len van den morgenwind tot hen komt. Ademloos, met 
krachtige hand de teugels inhoudende, staan zij eenige 
oogenblikken in angstige spanning to luisteren; het is
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1578.
85
alsof in bet dichtste van bet woud op eenigen afstand 
wapengekletter en de voetstappen van marcheerende 
troepen hoorbaar worden. Er is geen twijfel Ran, dat 
zijn de benden, die zij zoeken; geen vijand is op dit 
uur in die onbegane streken to verwachten. Maar 
toch - bet denkbeeld van verraad was reeds bij hen 
opgekomen - bet was mogelijk dat de toeleg was 
ontdekt, dat er van spaansche zijde troepen uitgezonden 
waren om de aanvallers, die men wellicht wist dat in 
aantocht waren, op to sporen en terug to drijven. 
Nader en nader kwam bet gerucht, dat nu geen twijfel 
meer overliet: bet was eene talrijke menigte krijgs-
lieden, die bet woud doortrok. Daar ruischten op eens 
voetstappen van een enkelen man in onmiddellijke na-
bijheid krakend door de dorre bladeren, en terstond 
daarop drong tusschen de takken van bet kreupelhout 
eene gestalte door, die een kreet van verrassing liet 
hooren op het onverwachte gezicht van de twee ruiters, 
maar in hetzelfde oogenblik door hen herkend werd 
als een der fransche hugenooten. Weinige seconden 
waren voldoende voor eene wederzijdsche opheldering: 
de Franschman behoorde tot eene kleine patrouille, die 
zijwaarts afgezonden was; bet geheele korps was op 
geen vijfhonderd schreden van hen verwijderd. In een 
paar minuten had graaf Lodewijk de zijnen bereikt en 
de reden hnnner vertraging vernomen. Omstreeks mid-
dernacht waren zij opgebroken, doch na een uur to 
hebben gemarcheerd, begonnen de gidsen to bemerken, 
dat zij, door de duisternis misleid, eene verkeerde rich-
ting hadden ingeslagen; langzamerhand was men in 
geheel onbekend terrein gekomen; bet bosch werd 
steeds dichter, bet kreupelhout ondoordringbaarder, 
totdat eindelijk de voetknechten ter nauwernood en de 
paarden in het geheel niet meer voorwaarts konden.
86	DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1573.
Tegen bet aanbreken van den dag bleek bet aan bet 
ontbreken van alle herkenningsteekenen, dat de kolonne 
verdwaald was, en besloten de aanvoerders na korte 
beraadslaging een eind weegs op hunnen weg terug to 
keeren en naar verschillende kanten kleine patroilles 
uit to zenden om to trachten de heerbaan, die men nu 
niet meer behoefde to vermijden, to bereiken en dan 
langs den kortsten weg naar Bergen to trekken.
Minder tijd dan wij noodig hadden om de regels to 
schrijven, was voldoende geweest om deze opheldering 
to geven. De oogenblikken waren to kostbaar om ze 
in nuttelooze vragen en antwoorden to verspillen, en 
langs den weg, dien graaf Lodewijk en de Chaumont 
gevolgd wares, trok weldra bet geheele korps op den 
niet ver verwijderden straatweg aan, dien zij spoedig 
bereikt hadden. Zij waren hier niet meer dan een 
groot half uur gaans van Bergen verwijderd, doch hoe 
dringend noodig bet ook ware om den meest mogelij-
ken spoed to maken, bet was nog meer noodig, aan 
de doodvermoeide paarden, die zoo vele uren door de 
bosschen hadden gezworven, ten minste eenige oogen-
blikken verademing to gunnen. Van die korte rust 
werd tevens gebruik gemaakt om de orde, die geheel 
en al verbroken was, eenigermate to herstellen, en
aan de officieren gelegenheid to geven, hunne ver-
strooide manschappen bijeen to zoeken.
Nog waren zij hiermede bezig, toen zich in de verte 
naar de zijde van Bergen, onverwachts eene kleine 
groep van tien of twaalf ruiters vertoonde, die uit een 
zijweg links deboucheerden en, toen zij de troepen 
gewaar werden, een oogenblik schenen to aarzelen of 
zij terugkeeren dan wel naar Bergen zouden voortrij-
den. Graaf Lodewijk zond onmiddellijk eenige man-
schappen ter verkenning vooruit, en terwiji hij in
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1572.
87
gespannen verwachting de opheldering verbeidde van 
de onverwachte verschijning dier kleine groep, waarin 
hij de voorhoede meende to zien van een vijandelijk 
korps, dat zijne afgematte krijgsmacht van Bergen 
dreigde of to snijden, waren de verkenners hen spoe-
dig dicht genoeg genaderd om to onderscheiden wie 
zij voor zich hadden. Eensklaps zag hij een der vreemde 
ruiters den teugel wenden en in galop naar hem toe 
komen rijden, en tot zijne niet geringe verbazing her-
kende hij De la Noue, then hij op vele uren afstands
en, zoo hij hoopte, sedert den vorigen middag in bet 
bezit van Valenciennes waande. Eene korte woorden-
wisseling tusschen de beide aanvoerders was voldoende 
om elkander wederzijds bekend to maken met hetgeen 
er was voorgevallen. Valenciennes was werkelijk den 
vorigen dag door De la Noue overrompeld geworden, 
maar bet kasteel was in handen van den vijand ge-
bleven, die sterker was dan men had vermoed. De 
aanvallers hadden zich nu zoo goed mogelijk in de 
stad genesteld, doch bet was dringend noodig, dat er 
geschut wierd aangevoerd, zonder hetwelk bet kasteel 
niet to bemachtigen en dus ook op den duur de stad 
zelve niet houdbaar zou zijn. De la Noue had bet 
bevel overgegeven aan Famars en was op weg naar 
Bergen om met graaf Lodewijk to raadplegen. Hij ont-
veinsde bet zich niet, dat de onderneming tegen Valen-
ciennes eigenlijk slechts ten halve gelukt was, en sprak 
de vrees uit, die ook vijf dagen later maar al to ge-
grond bleek to zijn, dat bet niet mogelijk zou wezen 
zich daar op den duur to handhaven.
Hoewel die tijding niet zeer bemoedigend klonk, 
waren noch Lodewijk noch Bras de for mannen om 
zich daardoor uit bet veld to laten slaan : zij vonden 
er slechts een spool slag to meer in om bet andere
88	DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1575.
gedeelte hunner onderneming tot een goed einde to 
brengen. Het was nu geen tijd meer tot wachten, en 
het oogenblik voor bet nemen van de laatste beslissende 
maatregelen was gekomen. De ruiters werden in kleine 
afdeelingen ter breedte van den weg met korte tus-
schenruimten achter elkander opgesteld. Vijf honderd
van de minst zwaar gewapende voetknechten werden 
uitgezocht, en elk ruiter nam een hunner achter zich 
op bet paard; de overigen kregen bevel zoo spoedig 
mogelijk to volgen. Zoodra allen opgezeten waren, 
klonk bet kommando van voorwaarts, en eersi in korten, 
langzamerhand in meer sterken draf snelde de zonder-
linge optocht langs den harden aarden baan. In Lien 
minuten kreeg men Bergen in het gezicht, en het was 
of die aanblik de krachten van manschappen en paar-
den verdubbelde. Nog vijf minuten, en men was in de 
nabijheid der buitenwerken gekomen; - daar knalde 
een schot achter den hoofdwal, een tweede, een derde 
uit de poort; - voort ging het in steeds sneller gang; 
men begon manschappen op de wallen to onderschei-
den; het werd duidelijk dat daarbinnen in de nabij-
heid van de poort gevochten werd. Hot musketvuur 
werd heviger - er was blijkbaar geen oogenblik meer 
to verliezen. Voorwaarts, voorwaarts ging het nu in 
wilden galop met een woest geschreeuw, dat brullend 
oprees uit den aanrennenden troop, tot aanvuring van 
de paarden, tot aanmoediging van de strijders in en 
om de poort. De teugels werden losgelaten, de sporen 
woelden in de bloedige flanken der dampende rossen, 
die snuivend, met wijd opengespalkte neusgaten en 
met inspanning hunner laatste krachten, aangespoord 
door bet dolle krijgsgeschreeuw en het gekletter der 
wapens, als razend vooruit vlogen. Voorwaarts ging 
het door wolken van stof, over neerstortende paarden
DE VERRASSIING VAN BERGEN IN 1572.
89
en uit den zadel geworpen manschappen; honderden 
bleven achter, die to vergeefs hunne uitgeputte dieren 
tot eene laatste krachtsinspanning zochten aan to drijven ; 
maar voorwaarts, voorwaarts renden zij, die in den 
zadel gebleven waren. Nog slechts vijftig passen 
afstands scheidde hen van de poort, toen zij op een-
maal een van de burgerij daarbinnen vooruit zagen 
snellen naar de ophaalbrug en de ketting grijpen: 
langzaam begon bet bruggedek omhoog to stijgen, - 
een oogenblik nog en de toegang was bun afgesneden !
Daar vloog plotseling een ruiter op een klein paard 
van barbarijsch ras de anderen vooruit. Voorover lig-
gende op den hals van zijn paard, de zwarte haren in 
den wind fladderende, onder den woesten kreet van 
„France, France!" hield hij den linkerarm met den 
lossen teugel vbor zich uitgestrekt, en stootte met de 
rechterhand den scherp gepunten dolk tot aan bet 
gevest in de met schuim en bloed bedekte zijde van 
bet edele dier, dat met vier of vijf sprongen de brug 
genaderd was; - een laatste spoorslag en daar vloog 
bet met zijn koenen ruiter, Guitoy de Chaumont, die 
zijn naam door then sprong in onze geschiedenis ver-
eeuwigd heeft, over de ruimte, welke hen van bet 
langzaam omhoog rijzend planken dek scheidde, en 
stortte dood neer op de brug, die bet door zijne zwaarte 
weer omlaag deed vallen. In dolle vaart rende nu de 
geheele ruitertroep door de nog open gebleven poort 
naar binnen. Het stoute waagstuk was gelukt! Bergen 
was genomen !

Het bleek welhaast, dat bet de hoogste tijd was, en 
dat er niet meer dan eenige minuten noodig waren 
geweest om de geheele zaak to doen mislukken. Wel 
is waar had zich nog Been geregelde tegenstand kun-
90
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1578.
nen organiseeren, maar reeds waren eenige der hop-
lieden, die aan het hoofd stonden van de twaalf burger-
vendelen, aan wie de verdediging der stad was opge-
dragen, naar hunne loopplaatsen gesneld, en begonnen 
zij daar hunne manschappen to vergaderen. In de zui-
delijke wijk, nabij de overrompelde poort, waren, zoo 
als wij gezien hebben, de vijandelijkheden reeds aan-
gevangen; langzamerhand had het kleine hoopje ruiters 
zich daarhenen moeten terugtrekken; van aanvaliers 
waren zij verdedigers geworden, en niet zonder be-
zorgdheid zagen de officieren het oogenblik naderen, 
dat de steeds aangroeiende menigte, die zij vooreerst 
nog met eenige wel gerichte schoten op een afstand 
konden houden, hun to machtig zou worden. De onver-
wachte komst van Lodewijk van Nassau en de zijnen 
had nu als door een tooverslag de zaak doen verkee-
ren ; door then plotselingen schok was alle tegenstand 
gebroken, en trokken de dreigend aanrukkende burgers 
in alle richtingen terug.
De graaf geleidde zijne troepen naar de markt, waar 
zij terstond afstegen, en, zegt van Meteren, „waren 
soo moede, datse op de markt in slaghordre gestelt 
sijnde, alle gingen nederleggen."
Het gevaar was dan ook geweken, en toen kort daarna 
de overige voetknechten insgelijks waren komen op-
dagen, was de macht, waarover Lodewijk van Nassau 
to beschikken had, ruim voldoende om de stad, zoo 't 
noodig mocht zijn, in bedwang to houden. Hij liet nu 
onmiddellijk, om tegen een mogelijken aanval van 
buiten beveiligd to zijn, de poorten sluiten, stelde 
wachten op de wallen, en deed bet kasteel en het stad-
huis bezetten.
Zoodra hij die verschillende veiligheidsmaatregelen 
genomen had, gaf hij last de overheid bijeen to roepen,
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1572.
91
en weldra weergalmden van bet oude slot de zware 
toonen derr torenklok, die haar naam aan den stichter 
van het kasteel ontleende, en getrouw aan hare in-
scriptie
Je suis Aubron, lequel pour mes exploits 
Ferai entendre heure, feu, effroids. 
Mon son horrible aussi ferai ouir
Quand jusque au sang crime on voudra punir,
met haar metalen stem aan de burgerij bet stoute 
feit verkondigde, dat zulk een gewichtigen invloed 
zou hebben op de aangevangen bevrijding der Neder-
landsche gewesten.
Het duurde niet lang of de magistraat en de voor-
naamste geestelijken waren in de Schepenzaal van het 
raadhuis bijeen. Daar zag men de tien schepenen met 
hun hoofd Jacques de Sivry, Seigneur de Walhain, de 
leden van den stedelijken raad met den raadpensio-
naris Francois Gaultier, den griffier van bet hof, Louis 
le Francq, den prevoost van Bergen, Louis de Robin, 
den voorzitter van den Hoogen Raad, Philippus de le 
Samme, den maire Charles de Villers, vergezeld van 
zijn sergeant van de roode roede, en verder de kanun-
niken van de voornaamste kerken, als die van St. 
Waudru, de kathedraal der stad, van St. Germain, de 
oudste, die van de zevende eeuw dagteekende, en van 
St. Nicolaas, den superieur van bet klooster van St. 
Franciscus, Sebastiaan de Jeumont, en Pierre Renger, 
den prior van bet rijke klooster der Val de la Vierge, 
dat ruim drie eeuwen to voren door gravin Margaretha 
was gesticht, en eindelijk verscheidene aanzienlijke
burgers, waaronder vele der hoofden van de vijf en 
tachtig gilden, die toen in de stad bestonden.
De eerste, die in doze bijeenkomst bet woord voerde,
92	DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1574.
was de Geniis, die, waarschijnlijk om bij de inwoners 
den indruk weg to nemen, dien een inval uit Frankrijk 
noodzakelijk moest to weeg brengen, terstond de ver-
klaring aflegde, dat het geenszins de bedoeling was van 
zijn koning, eenige verovering op het gebied van Hene-
gouwen to maken. Na hem nam Lodewijk van Nassau 
het woord. Met de vurige en bezielende welsprekend-
heid, die hem in zoo hooge mate eigen was, legde hij 
aan de vergadering bloot, hoe hij de vrijheden des 
lands kwam beschermen tegen den hertog van Alva, 
dien hij een verrader jegens den koning, een beul des 
yolks, een vijand des lands noemde. Hij was niet ge-
komen als een oproerling tegen zijn vorst, maar als 
een verdediger van diens onderdanen tegen de woede 
van den landvoogd. „Hij ging aan," zegt Hooft, „met 
,,minlijk vertoogh : hoe hun Been meester over, maar 
,,een verlosser van 's Prinsen weeghe toegekoomen was; 
,,die beyde nocht ander wit nocht zin hadden, dan 't 
,,eedel en eertijds zoo bloeijende, nu ach ! vertreede 
,,Nederlandt van onder de voeten der Spaansche tie-
,,rannye tot zijnen ouwden standt op to beuren."
,,Deeze aanspraak," gaat de kernachtige geschied-
schrijver voort, ,in een' geleghenheit, die voor 't 
,,quaadtste deed duchten, verquikte en smydighde 't 
,,meeste deel der Magestraat; zoo dat zij zich rekkelij-
,,ker, dan puure dwang maken kan, teeghens zijn' Ge-
,,naade droeghen."
Hoewel er velen in de vergadering waren, wien het 
of aan moed of aan goeden wil ontbrak om zich to 
scharen aan de zijde van den graaf toen hij het voor-
stel deed, dat men Alva van Toledo van alle gezag 
vervallen verklaren zou, stemden toch verscheidene 
leden er voor, vooral die van den Breeden Raad, die 
het meest het volkselement vertegenwoordigde; en toen
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1578.
93
de stedelijke overheid Lodewijks vorderingen, welke 
hij langs minnelijken weg en niet krachtens zijn recht 
als veroveraar in het midden bracht, van de hand wees 
en bovendien weigerde de betaling zijner troepen op 
zich to nemen, had hij het aan de geestdrift der inge-
zetenen zelve to danken, dat hij in staat werd gesteld, 
het noodige to doen om de verdediging der stad tegen 
een to verwachten aanval van de Spanjaarden voor to 
bereiden. De uitslag der samenspreking kon dan ook 
bevredigend genoemd worden, want ook al toonde de 
magistraat zich slechts eenigszins ,rekkelijk", het yolk 
dacht er anders over, en een menigte vrijwilligers 
boden zich in de eerstvolgende dagen aan, die vlijtig 
in den wapenhandel geoefend werden, terwijl vele rijke 
eigenaren van laken- en zijdefabrieken op eigen kosten 
yolk op de been brachten, en de burgerij medewerkte 
om de wallen in behoorlijken staat van tegenweer to 
brengen.
In de inwendige aangelegenheden van het stedelijk 
bestuur werden weinig of geen veranderingen aange-
bracht : de overheid bleef, nadat zij den eed had afge-
legd aan den prins van Oranje als stedehouder van 
Philips, voortgaan haar ambt uit to oefenen en recht 
to spreken in naam des Konings. De burgers, die, vol-
gens eene oude ordonnantie, in 1357 door Willem van 
Beieren uitgevaardigd, niet alleen gerechtigd maar ver-
plicht waren steeds gewapend to zijn, terwijl het hun 
zelfs op eene boete van 20 stuivers verboden was, 
wapenen in pand to geven of to nemen, behielden, 
voor zoover ze to vertrouwen waren, hun geweer; aan 
de overigen werd het ontnomen. Niemand werd om 
zijn godsdienst vervolgd of lastig gevallen; integendeel 
verklaarde graaf Lodewijk, dat hij de katholieke religie 
in zijne bijzondere bescherming nam, en de verwijten,
94
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1578.
die hem later gedaan zijn geworden, dat hij enkele 
Roomschgezinden, die zich aan verstandhouding met 
den vijand schuldig maakten, to toegevend had behan-
deld, bewezen dat die verklaring geen ijdel woord was.
Tezelfder tijd was hij er op bedacht zijne krijgsmacht 
zooveel mogelijk to versterken. De Geniis werd naar 
den koning van Frankrijk gezonden om hem het be-
richt van den uitslag der onderneming mede to deelen 
en op de verdere ondersteuning, die hij beloofd had, 
aan to dringen, terwijl reeds in de eerste drie dagen 
omtrent twee duizend voetknechten, meest Franschen, 
de bezetting van de stad kwamen versterken. Welhaast 
zou het blijken, hoe noodzakelijk die voorzorgen 
waren.

De verrassing van Bergen klonk den hertog van 
Alva als een donderslag in de ooren. Den 24°"° Mei 
was de naar Spanje bestemde koerier op het punt om 
to paard to stijgen, toen nog van verschillende kanten 
berichten umtrent het aangroeien van den opstand in 
Zeeland en in het Noorderkwartier aankwamen, die 
hij zich haastte aan zijn koninklijken meester mede to 
deelen, en nog was de inkt van zijn brief niet droog, 
toen hem de tijding gebracht werd van den slag, die 
hem in het zuiden had getroffen. „Op het oogenblik 
dat ik dezen brief wil teekenen", schrijft hij in een 
post scriptum, ,verneem ik dat graaf Lodewijk van 
Nassau zich meester heeft gemaakt van Mons."
Met eene uitbarsting van woede, die men van hem 
niet gewoon was, en die een groot contrast vormde 
met bet kalme : ,no es nada", waarmede hij steeds de 
meest onrustbarende tijdingen ontving, had hij het 
bericht vernomen. Eerst had hij geweigerd er geloof 
aan to slaan: hij wist zeker dat Lodewijk van Nassau
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1578.
95
nog to Parijs was; geheime spionnen hadden hem zeer 
kort to voren daar nog in de kaatsbaan gezien, zoodat 
hij onmogelijk nu in Henegouwen kon wezen. Toen 
hij echter overtuigd werd van de waarheid, slingerde 
hij in woede zijn hoed tegen den grond, en trapte er 
met de voeten op onder de hevigste verwenschingen 
tegen de koningin-moeder van Frankrijk, Maria de 
Medicis, aan wier geheime vijandschap hij bet welge-
lukken van den aanslag, en voorzeker niet geheel ten 
onrechte, toeschreef. „Ik zal ze spaansche distelen in 
ruil geven voor de florentijnsche lelien, die ze mij ge-
zonden heeft!" riep hij met verbeten wrok uit. Het 
blijkt uit alles, dat hij op dat oogenblik eene bepaalde 
vredebreuk met Frankrijk verwachtte, en tevens dat 
dit juist datgene was, waarvoor hij bet meest vreesde. 
In de briefwisseling, die hij in de laatst voorgaande 
dagen met Filips II had gevoerd, was hij herhaaldelijk 
op de waarschijnlijkheid daarvan teruggekomen, en 
nog in de vorige maand had hij den ridder d'Ongnyes, 
beer van Willerval, naar Parijs gezonden om onderzoek 
to doen naar de plannen van den franschen koning, die, 
zoo als hij vernomen had, een aantal schepen, vooral 
in La Rochelle, deed bijeenbrengen en ten oorlog uit-
rusten.
De groote vraag voor den Hertog, en van welker 
beantwoording de geheele toekomst kon afhangen, was 
nu, werwaarts hij bet eerst zijne slagen to richten had 
naar bet Noorden, waar de opstand zich om zoo to 
zeggen elk uur verder uitbreidde, of naar bet Zuiden, 
waar bet overrompelde Bergen, in handen van een der 
ondernemendste aanvoerders der rebellen, wellicht het-
zelfde zou worden, wat den Briel voor de noordelijke 
gewesten bleek to zijn, bet vaste uitgangspunt voor een 
veldwinnenden opstand. Had hij in bet jaar 1568, toen
96
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1572.
de eerste inval in Groningen plaats greep, getoond dat 
hem een scherpe blik eigen was om de juiste plek to 
vinden, waar hij zijn vijand moest treffen: had hij 
toen door zijn plotseling en krachtig optreden met een 
enkelen slag bet dreigend gevaar afgewend en bet 
verzet tegen zijne dwinglandij in bet bloedbad bij 
Jemmingen, zoo hij meende voor altijd, gesmoord, nu 
was bet van niet minder belang om zonder dralen den 
waren weg to onderscheiden en in to slaan. Zijne 
krijgsmacht, uit vijf of zes duizend Duitsche ruiters, 
achttien duizend Duitsche voetknechten, vijftig vendels 
Spanjaarden en honderd vijftig vendels Walen, dus to 
samen uit ongeveer veertig duizend man bestaande, 
was niet sterk genoeg om twee ondernemingen to ge-
lijkertijd tot een goed einde to brengen, daar alleen 
de poging tot herovering van Bergen, waarvoor een 
geregeld beleg moest geslagen worden, reeds vijf en 
dertig duizend man zou vorderen.
In den krijgsraad, dien hij ter deze zake belegde, 
waren de gevoelens verdeeld. Chioppin Vitelli, een van 
de bekwaamste aanvoerders van bet Spaansche leger, 
die in 1568 den korten veldtocht in Groningerland had 
medegemaakt, en ongetwijfeld van daar nog den indruk 
had overgehouden van de beslissende uitkomst, toen-
maals door bet krachtig optreden van een welgeoefend 
leger tegenover de minder goed voorbereide opstande-
lingen verkregen, was er voor, dat men terstond de 
wapenen tegen Holland en Zeeland zou richten. Noir-
carmes, die als Groot-Baljuw van Henegouwen woe-
dend was, dat de hoofdstad van bet gewest, waarin hij 
bet hoogste gezag bekleedde. zich door den vijand had 
laten overrompelen, en die bovendien naijverig was op 
Vitelli, dien hij niet vertrouwde, was van een tegen-
overgesteld gevoelen. Hij behoorde tot degenen, die
DR VERRASSING VAN BERGEN IN 1573.
97
er het sterkste op aandrongen, dat de belegering van 
Bergen alle andere krijgsverrichtingen zou voorafgaan, 
en de onmenschelijke wraakzucht, die hem toen reeds 
bezielde, is later maar al to zeer gebleken uit de 
vreeselijke bloedtooneelen, welke hij na de herovering 
aanrichtte.
Toen Alva de redenen, die voor en tegen de uiteen-
loopende adviezen zijner krijgsoversten pleitten, gewikt 
en gewogen had, nam hij zijn besluit en begon met 
de hem eigene geestkracht terstond aan de uitvoering. 
Dat besluit stemde overeen met het gevoelen van 
Noircarmes. Ook hij meende het zwaartepunt van den 
aanval, lien hij to bestrijden had, in Henegouwen to 
moeten zoeken: de herovering van Bergen moest de 
inleiding worden tot de volgende operation, waarmede 
hij den opstand tegen zijn gezag zou bedwingen.
Aan dat besluit is voor een belangrijk deel de red 
ding van Nederlands onafhankelijkheid to danken 
geweest; de uitkomst heeft bewezen, dat hij het ver-
keerde middel had gekozen. Dat hij het deed, kan 
hem evenwel niet als een staatkundige of strategische 
misslag worden toegerekend. De onverwachte loop der 
omstandigheden, die zulk een grooten invloed op de 
naastvolgende gebeurtenissen uitoefende, kon hij onmo-
gelijk in zijne berekening opnemen. Had hij kunnen 
voorzien, dat geen drie maanden nadat Lodewijk van 
Nassau, in volkomen overleg met koning Karel IX, de 
Fransche grenzen overtrok om de Spanjaarden met 
een in Frankrijk geworven krijgsmacht to bestrijden, 
de geheele omkeering in de gevoelens van then vorst 
en van zijne omgeving zou plaats vinden, die in den 
moord der Hugenooten in den St. Bartholomeusnacht 
hare plotselinge openbaring zou vinden, voorzeker zou 
hij graaf Lodewijk en de zijnen ongemoeid hebben
Mulder, Geechiedk, Novellen.	7
98
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1512.
gelaten to midden eener bevolking, die wel is waar 
niet Spaanschgezind was, maar tech veel minder ge-
neigd zou blijken zich aan de zijde van de opstande-
lingen in Zeeland en Holland to scharen, wanneer bet 
hem gelukken mocht, den opstand in die gewesten 
met good gevolg to bestrijden. En dit zou hem waar-
schijnlijk gelukt zijn, als hij zich dadelijk met al bet 
wicht zijner verpletterende overmacht op die slecht 
gewapende en nog tot weinig zamenbang gekomen 
burgers had kunnen werpen. Maar hij was er verre 
van af, aan de mogelijkheid eener voor hem zoo gunstige 
omkeering in de Fransche politiek to denken. Hij was, 
zooals wij reeds zeiden, in de vaste overtuiging dat de 
oorlog tusschen Frankrijk en Spanje op bet punt stond 
van uit to broken. In denzelfden brief, waarin hij aan 
Filips bet verlies van Bergen meldt, vraagt hij in den 
onmiddellijk daarop volgenden volzin om eene groote 
som gelds voor oorlogsbehoeften, en dringt er bij den 
koning op aan, last to geven aan bet krijgsvolk, dat 
zich in Italie bevindt, zich gereed to houden, terstond 
naar de Nederlanden op to rukken, opdat hij bet tegen 
Frankrijk zou kunnen gebruiken. Hij moist, dat men 
daar to lande belangrijke krijgstoerustingen maakte. 
Van de onderhandelingen, die ten doel hadden, een 
gedeelte van de Zuid-Nederlandsche gewesten aan 
Frankrijk to brengen als prijs voor den to verleenen 
onderstand, was hij door zijne spionnen niet onkundig 
gelaten, terwijl hij volkomen op de hoogte was van de 
pogingen, die de Prins van Oranje sinds lang in 
Duitschland in bet work stelde om een leger bijeen to 
brengen, bestemd om in de zuidelijke gewesten to 
vallen, ten einde zich daar met de Franschen to ver-
eenigen. Gelukte dat plan van aanval, dan liep hij 
gevaar, ook zelfs indien hij aanvankelijk voordeelen
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 157L
99
mocht behalen, beklemd to geraken tusschen eene 
bevolking, die hem een grenzenloozen haat toedroeg 
en in 't vooruitzicht op naderende hulp tot den wan-
hopigsten tegenstand in staat was, en eene geregelde 
krijgsmacht, aangevoerd door zijnen grooten tegenstan-
der, die hem niet alleen als krijgsman ontzag inboe-
zemde, maar die, ook zelfs als zwervend banneling, 
getoond had, dat hij hem in het aanknoopen van staat-
kundige verbintenissen overtrof, en in het opsporen 
van het richtige pad door den kronkelenden doolhof 
der Europeesche politiek verreweg zijn meester was.
Wij mogen veilig aannemen, dat al deze redenen 
den hertog gebracht hebben tot het besluit om v66r 
alles het beleg van Bergen to ondernemen, ,laatende," 
zoo als Hooft zegt, „al 't ander op zijn beloop staan 
met onverwrikkelijk voornemen van deeze doorne eerst 
uit den voet to hebben." De voorbereidende maatre-
gelen werden terstond genomen om een aanzieulijk 
legerkorps zamen to trekken, en inmiddels werd het 
terrein in den omtrek van Bergen door lichte ruiterij 
doorkruist, ten einde to beletten dat er versterking in 
gebracht werd. Weldra kon dan ook Alva aan den 
koning schrijven, dat er twee fransche benden, die 
voornemens waren, naar de stad to trekken, gevangen 
genomen waren. Een deel dier manschappen was 
opgehangen, terwijl hij last gegeven had, de overige naar 
Rupelmonde to brengen en ze daar in het geheim in 
de rivier to verdrinken om aan de naburen geen stof 
tot ontevredenheid to geven, want, voegde hij er bij, 
,,hij was besloten om op geen wijs ter wereld van 
zijnen kant de vijandelijkheden met den koning van 
Frankrijk to beginnen."
Ter voorloopige insluiting van de vesting werd al 
zeer spoedig eene afdeeling van vierduizend voetknech-
100	DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1373.
ten en vierhonderd ruiters afgezonden, onder het opper-
bevel van Alva's zoon, don Frederik, die in de tweede 
helft van Juni zijn leger rondom de stad opsloeg en 
de schansen en batterijen begon op to werpen, die 
later zouden moeten dienen om haar aan de vermetele 
indringers to ontweldigen en onder de gehoorzaamheid 
van haren koninklijken gebieder terug to brengen.
Eene uitvoerige beschrijving der bijzonderheden van 
bet merkwaardige beleg, dat nu volgde, ligt buiten de 
grenzen, welke wij ons in deze regelen gesteld hebben, 
die alleen ten doel hadden de verrassing zelve als een 
der stoutste oorlogsfeiten nit het gedenkwaardige jaar 
1572 in de herinnering onzer lezers terug to roepen. 
Wij willen intussehen onzen arbeid voltooien door met 
een kort woord de onmiddellijk daarop volgende gebeur-
tenissen to herdenken, in zooverre zij met dat feit in 
een rechtstreeksch verband staan.
Geniis, die, zooals boven gezegd is, terstond door 
Graaf Lodewijk naar Parijs was gezonden, werd door 
Koning Karel IX met de meeste voorkomendheid ont-
vangen, en maakte zooveel spoed met het lichten van 
krijgsvolk, dat hij in bet midden van Juli met zeven 
duizend man to voet en vierhonderd ruiters de grenzen 
overtrok. In weerwil van de ernstige aanbeveling van 
Lodewijk van Nassau, om met behoedzaamheid to werk 
to gaan en niet op Bergen aan to rukken, maar zich 
to vereenigen met het leger van den Prins van Oranje, 
die tot ontzet in aantocht was, liet Geniis zich door 
zijne roemzucht verleiden en waagde hij den 19111, Juli 
een aanval op het belegeringskorps, die de noodlottigste 
gevolgen had. Aangevoerd door den bekwamen Vitelli, 
die weinige dagen to voren zwaar gekwetst was, maar 
zich, in een draagstoel liggende, aan bet hoofd zijner 
troepen liet rondleiden, lokten de Spanjaarden de on-
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1°072.
101
bedacht voortrukkende Franschen in eene hinderlaag en 
brachten hun een volkomen nederlaag toe. Bijna bet 
geheele leger werd op bet slagveld in de pan gehakt 
of later door bet landvolk vermoord. Geniis zelf werd 
gevangen genomen en naar Antwerpen gevoerd, waar 
hij in bet volgende jaar op last van Alva werd geworgd 
en onder de galg begraven.
Inmiddels was Willem van Oranje in bet begin der 
maand met vier en twintig duizend man, die hij met 
opoffering van zijn geheele beschikbare vermogen in 
Duitschland geworven had, den Rijn overgetrokken. 
Den 23° nam hij Roermond stormenderhand in, waar 
hij zich een maand lang uit geldgebrek moest ophou-
den, zoodat hij eerst den 27• Augustus de Maas kon 
overtrekken. Op denzelfden dag kwam Alva, die van 
zijne zijde alle toebereidselen tot bet beleg had vol-
tooid, in bet leger voor Bergen aan.
Wederom stonden dus de twee krijgsoversten, even 
als vier jaren geleden, in bet veld tegenover elkander, 
en wederom besloot Alva hetzelfde stelsel to volgen, 
dat in 1568 zulke goede vruchten had gedragen. Ook 
nu verliet hij zijne sterke stellingen niet, en hood hij 
weerstand aan den aandrang van zijne meer voortva-
rende bevelhebbers. die van verlangen brandden om 
tot den aanval over to gaan.
Toch koesterde Willem van Oranje de meest ge-
gronde hoop op bet welslagen zijner onderneming 
zijn leger was talrijk genoeg om den strijd tegen Alva 
to aanvaarden en vol to houden, en Bergen kon nog 
langen tijd weerstand bieden. De berichten uit de
noordelijke provincien luidden gunstig, en uit Frankrijk 
had hij de meest bemoedigende tijdingen ontvangen. 
In een brief van den I1de, Augustus had Coligny hem 
geschreven, dat Koning Karel IX steeds even welwil-
102	DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1579.
lend gestemd was, en dat hij zelf hoopte binnen weinige 
dagen zijn leger met vijftien duizend man to komen 
versterken. Doch terwijl alles alzoo een gelukkigen 
uitslag scheen to voorspellen, ontving de Prins plotse-
ling de verpletterende tijding van den gruwelmoord, 
to Parijs in den nacht van St. Bartholomeus aan de 
Hugenooten gepleegd, eene tijding, die hem, volgens 
zijne eigene woorden, als met eene knots ter aarde 
velde. Bij het felle licht van then onverwachten blik-
semstraal, een oogenblik daarna door dikke duisternis 
vervangen, was het hem op eens duidelijk geworden, 
dat ook nu weder aan zijn welberaamd plan de bodem 
was ingeslagen. Wel bleef hij nog eenige weken to 
velde, doch hij gevoelde het maar al to zeer, het lot 
van den veldtocht was beslist. Eene nachtelijke over-
valling tusschen den 11d°° en den 12°en September, 
waarbij hij eenige honderde manschappen verloor, en 
zelfs ter nauwernood door de trouwe waakzaamheid 
van zijn hondje aan het bloedbad ontkwam, bracht 
hem den laatsten slag toe : hij trok over de Maas 
terug naar Orsoy, waar hij zijn leger afdankte, en 
begaf zich, door slechts enkele getrouwen vergezeld, 
naar Holland, vast besloten om daar den heiligen strijd 
voort to zetten of, zoo als hij in een vertrouwelijken 
brief aan zijn broeder Jan van Nassau schreef, om er 
zijn graf to vinden.
Het behoud van Bergen was van nu of onmogelijk 
geworden, en toen Lodewijk van Nassau, die door 
hevige koortsen aan het ziekbed was gekluisterd, door 
den Prins van den wanhopigen staat van zaken was 
verwittigd, en kort daarop van den hertog van Alva 
aannemelijke voorslagen tot eene eervolle overgave van 
de vesting ontving, besloot hij in overleg met De la, 
Noue, de verdediging, die geheel nutteloos was gewor-
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1112.
103
den, op to geven. Den 19"°° September werd de capi-
tulatie gesloten en den volgenden dag verliet hij met 
zijne troepen de veste, waarvan hij zich vier maanden 
geleden zoo stoutmoedig had meester gemaakt.
Welk een contrast tusschen het tooneel op then 
lentemorgen en op dezen herfstdag !
Was het toen een levenslustig, krachtig aanvoerder, 
die met eene wakkere krijgerschaar de grenzen over-
trok om een strijd to beginnen voor vrijheid en recht, 
en zich met een stouten greep meester to maken van 
eene der bloeiendste steden van de zuidelijke gewesten, 
in de hoop, dat van daar het morgenlicht der vrijheid 
over die streken zou opgaan : - nu trok door dezelfde 
poort, die hij met kreten van victorie was binnenge-
rend, de overwonnen krijgsman, gefolterd door hevige 
koortsen, op een wagen uitgestrekt, uit de half in puin 
liggende stad, die door vijftien duizend kanonschoten 
- een voor die dagen ongehoord aantal - was geteis-
terd geworden. Hoe jammerlijk was de schaar zijner 
kloeke makkers gedund in een onafgebroken strijd van 
honderd dagen; hoe getuigde het uitgeputte voorkomen 
der overgeblevenen van de ontberingen en vermoeienissen, 
die zij hadden doorstaan ! Doch, wat ook in hun uiter-
lijk mocht zijn veranderd, hun moed was dezelfde 
gebleven, hun kracht was niet gebroken, hun krijgs-
manseer was ongeschonden, en werd hun door hunne 
vijanden gewaarborgd in de eervolle voorwaarden van 
het verdrag, dat Bras de fer in zijne onderhandelingen 
met Noircarmes had bedongen. Met fieren blik schreden 
zij voorwaarts, terwijl de trommen den prinsenmarsch 
sloegen, de vaandels vrij en vrank wapperden boven 
hunne hoofden, de brandende lonten glommen in de 
musketten en de rapieren kletterden aan hunne zij den.
Het geheele Spaansche leger was onder de wapenen,
104
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1578.
nu niet geschaard tot den strijd, maar om eere to 
bewijzen aan een ridderlijken vijand, wien alleen de 
krijgskans ongunstig was geweest, en toen Graaf Lode-
wijk de tent was genaderd, waarvoor de Spaansche 
legeraanvoerder zich had opgesteld, omringd door zijnen 
staf, ging er een kreet van ongeveinsde bewondering 
op uit die groep van mannen, die de krijgsdeugd ook 
in hunnen vijand wisten to waardeeren. Don Frederik 
van Toledo zelf verwijderde zich na hoffelijken groet, 
om den zieke, die den wagen wilde verlaten, die moeite 
to besparen, en liet hem door een aide-de-camp zijne 
groeten en wenschen overbrengen, waarop de Graaf 
onder bedekking van een Spaansch geleide zijn weg 
naar de Duitsche grenzen vervolgde, om kort daarna 
terug to keeren naar Nederland, waar hij vier jaren 
geleden zijn eerste wapenfeit bij Heiligerlee had vol-
bracht, waar hij, eer twee andere jaren verloopen zou-
den zijn, in den strijd voor de vrijheid, den heldendood 
zou sterven op de heide van Mook.
Zoo was Bergen weder in bet bezit gekomen van 
den hertog van Alva, en daarmede bet drama geeindigd, 
dat eene der schitterendste episoden vormde in den 
grooten vrijheidskamp. Maar bet was niet alleen om 
bet roemruchtige van de daad op zich zelve, dat wij 
er op nieuw de aandacht op hebben gevestigd, bet is 
vooral om den overwegenden invloed, then zij op den 
loop der gebeurtenissen heeft uitgeoefend. Voorzeker, 
de verrassing van Bergen behoort niet tot die feiten, 
die den dichter aanleiding geven to zeggen : „Men 
rekent d'uitslag niet, maar telt bet doel alleen ;" - 
die uitslag, ook al word bet oorspronkelijke doel niet 
volkomen bereikt, is een zegen geweest voor Nederland. 
Op bet oogenblik, dat Graaf Lodewijk de vaan van 
Oranje op de wallen van Henegouwens hoofdstad
DE VERRASSING VAN BERGEN IN 1573.
105
plantte, stond Alva gereed om de eerste kreten, die de 
vrijheid had doen hooren, in het bloed der landzaten 
to verstikken : -- toen die vaan, na vier maanden lang 
bijna de geheele Spaansche krijgsmacht tot zich to 
hebben getrokken, in het Zuiden moest worden saam-
geplooid, toen was het aan Lodewijk van Nassau's hel-
denmoed to danken, dat het lied der onafhankelijkheid 
in blijden triomf kon weergalmen over de geheele uit-
gebreidheid der noordelijke gewesten, van de Schelde 
tot den Dollart, van Texel tot de Maas. Indien de in-
neming van den Briel de geweldige wigge is geweest, 
die in het lichaam der Spaansche tirannie werd gedre-
ven, de inneming van Bergen was de mokerslag, die 
haar zoo diep deed indringen, dat de gapende wond 
niet meer to herstellen was.

EMILIA VAN NASSAU.

De aanleiding tot bet onderzoek, waarvan bet resul-
taat in de volgende bladzijden is nedergelegd, was 
mijne kennismaking met een jongmenscb, dat mij in 
de lente van 1884 to Lyon werd voorgesteld als ,un 
descendant de Guillaume le Taciturne", en zooals mij 
uit een later gesprek bleek, een der vele nog levende 
nakomelingen in de vrouwelijke lijn was van Willem 
van Oranje's derde dochter Emilia. Het indertijd veel 
gerucht gemaakt hebbende huwelijk van die prinses 
met don Emanuel van Portugal was mij in hoofdzaak 
uit onze oude geschiedschrijvers bekend, en die toe-
vallige ontmoeting wekte bij mij bet verlangen op, 
nadere bijzonderheden omtrent haren levensloop en de 
lotgevallen barer afstammelingen op to sporen, en die,
zoo mogelijk nog in datzelfde jaar toen de driehonderd-
jarige gedenkdag van den dood des grooten Zwijgers 
de opmerkzaamheid der natie meer bijzonder vestigde 
op al wat then vorst betrof, bekend to maken.
Het bleek mij intusschen al zeer spoedig, dat bet 
ondoenlijk was, met de uitvoering van dat plan bijtijds 
gereed to komen : er waren zoo weinig bronnen voor-
410
EMILIA VAN NASSAU.
handen en die weinige bovendien zoo rechts en links 
verspreid; bet ware en bet onjuiste was daarin blijk-
baar zoo dooreenverward, dat bet verzamelen en schiften 
alleen reeds een langdurigen arbeid vorderde. Een 
zorgvuldig en vergelijkend onderzoek van de oorspron-
kelijke bescheiden was noodig om de waarheid aan bet 
licht to brengen, en ook dit was niet gemakkelijk, 
omdat bet hier geen personen gold, die onmiddellijk 
bij de hoofdgebeurtenissen van hunnen tijd betrokken 
waren en wier spoor dus lichtelijk op bet groote veld 
der historie to volgen was. De Archieven van Arnhem, 
van Kuilenburg en van Geneve, bet Huisarchief van 
Z. M. en bovenal onze onuitputtelijke goudmijn, bet 
Rijksarchief in den Haag, hebben de bouwstoffen gele-
verd om in de onderstaande studie van den romantisch-
dramatischen levensloop van Emilia van Nassau en 
een deel barer nakomelingschap een afgerond en 
getrouw beeld to geven.
Ou veut des rowans. Que ne regarde-t-on 
de pres a 1'histoire.	GuIZOT.
I.
Het voorspel van bet drama, dat ons bezig houdt, 
verplaatst ons naar Portugal in bet laatste gedeelte 
van de zestiende eeuw.
De luisterrijke regeeringen van Emanuel den groote 
en Joan III, die door hunne ontdekkingstochten en 
veroveringen den wereldhandel naar Lissabon hadden 
verplaatst en de grootheid van Portugal hadden ten 
top gevoerd, waren voorbij. Door een bitter spel van 
bet noodlot volgden op die twee beleidvolle vorsten 
eerst een driejarig kind en daarna een bijna afgeleefde
EMILIA VAN NASSAU,
141
grijsaard. De eerste, Sebastiaan, een blinde volgeling 
van zijne opvoeders, de Jezuiten, ondernam, nauwlijks 
tot jaren van onderscheid gekomen, in 1578 ter uit-
breiding van het Christendom den dolzinnigen kruis-
tocht naar Marokko, die met den slag van Alkassar 
eindigde, uit welken hij nimmer weder to voorschijn 
kwam. Zijn oudoom, de zes en zestigjarige kardinaal 
Hendrik, die hem opvolgde, werd nog geen anderhalf 
jaar later door den dood verrast voordat bepaald was 
geworden, door wien de plaats, die hij op den troon 
ledig liet, zou worden ingenomen.
Hoewel het erfopvolgingsrecht behoorlijk was geregeld 
en de uitspraak, aan wien de kroon wettig toekwam, 
voor het gewoon menschenverstand niet moeilijker viel 
dan de oplossing van een min of meer ingewikkeld 
wiskunstig problema, gebeurde hier betzelfde wat men 
to alien tijde zag gebeuren wanneer het de beantwoor-
ding gold van dergelijke twistvragen : verschillende 
partijbelangen, sophistische redeneeringen, haarklovende 
spitsvoudigheden, ja het ingrijpen van bet ruwe geweld, 
dat alles warde de lijnen, door de nuchtere logica 
getrokken, tot zulk een ingewikkeld kluwen dooreen, 
dat ten slotte alleen het zwaard in staat was, den 
knoop door to hakken.
Reeds gedurende de regeering van den laatsten 
koning was het voor niemand twijfelachtig, dat zoodra 
de levensfakkel van den zwakken grijsaard zou zijn 
uitgebluscht, de fakkel der tweedracht aan de wegster-
vende vonken zou worden ontstoken.
Zeven mededingers deden zich op, waarvan eigenlijk 
slechts vijf zich op eenig recht of schijn van recht kon-
den beroepen. De twee anderen, die wij slechts ter 
loops en als pro memorie willen aanvoeren, waren 
Katharina de Medici en paus Gregorius XIII. De eerste
112	EMILIA VAN NASSAU.
beweerde of to stammen van een der kinderen, door 
koning Alphonsus III ruim drie eeuwen to voren ver-
wekt bij gravin Mathilde van Boulogne, en die, zooals 
Katharina beweerde, door zijn opvolger Dionysius en 
alle latere Portugeesche koningen onrechtmatig waren 
buitengesloten. Het is zeer waarschijnlijk, dat de scherp-
zinnige vorstin even goed als elk ander de onhoud-
baarheid van Karen eisch zal hebben ingezien, maar 
dat zij dien alleen to berde bracht om haren vijand
Philips II van Spanje, die ook als mededinger optrad, 
zwarigheden in den weg to leggen.
De tweede was Paus Gregorius XIII, die Portugal 
voor een Teen van den Heiligen Stoel verklaarde, en 
derhalve recht beweerde to hebben op bet toewijzen 
van den koninklijken schepter. Die pauselijke aanspra-
ken schijnen evenmin als krachtig genoeg to zijn opge-
vat om in vollen ernst in bet debat to worden be-
trokken.
De vijf overigen waren (zie de volgende bladzijde) 
Philips II van Spanje, als zoon van de oudste dochter 
van Emanuel den Groote;
Emanuel Philibert van Savoye, als zoon van diens 
jongste dochter;
Katharina van Braganza, als dochter van Emanuels 
jongsten zoon ;
Ranuccio van Parma, als diens kleinzoon van moeders-
zijde.
De vijfde pretendent eindelijk, die ons op het oogen 
blik bet meeste belang inboezemt, omdat zijn zoon de 
gemaal is geworden van Emilia van Nassau, was Anton, 
prior van Crato, die optrad als de zoon van Lodewijk, 
hertog van Beja, den derden zoon van Emanuel den 
Groote.
De onderstaande geslachtstafel, in welke de namen der vorsten, die den troon bekleed hebben, cursief gedrukt zen, geeft een 
overzicht der pretendenten.
Maria	Joan
buwt	t v66r
Philips 11 zdn vader 
t 1515	en voor
de geboorte
van zI)n zoon
Sebdstiaan
		EMANUEL DE GROOTE t 1581.	
			1		
I	I	I	I	I	I	I
Lodewjjk	Ferdinand	Alfonse	Hendrik	Eduard	Isabella	Beatrt:
hertog	t zonder	t zonder	kardinaal	I	hawt	huwt
van Beja	kinderen	kiaderen	infant	Karel V	Karel III
I			t 1580	I	I	van Spanje	Wing
I				I	I	I	van Savoye
				Maria howl Katharina	Philips II	
					I
AAton				huwt	
prior				Alexander t 1588;	l
				Farnese Johan her-
	
					
van					Emanuel
Crain				van Parma tog van	Phillbert
				Braganza	
					
00
Theodosto
Raaucclo	I 
van Parma
Johan
van Bra-

ganza (1610

koning)
(1) V66r Joan was nog eon zoon. Michael, nit Emanuel's eerste huwelgk, die ais kind gestorven is.
114	EMILIA VAN NASSAU.
Ieder der pretendenten bewees natuurlijk zijn recht 
op onomstootelijke gronden, en zette zijn beweren 
kracht bij met de uitspraken van de meest bevoegde 
beoordeelaars.
Philips II had eerst het gevoelen ingewonnen van 
Spaansche, daarna van vreemde, en ook van Portu-
geesche geleerden, die eenstemmig zijn recht op den 
Portugeeschen troon erkenden. Later raadpleegde hij 
zijn biechtvader en eenige andere aanzienlijke Domini-
kanen, en om niet alleen leden van die orde to kiezen, 
voegde hij hun nog de voornaamste theologen van 
Spanje toe, zoowel prelaten als professoren, Jezuieten 
en Franciskanen.
De hertog van Savoye voerde volmaakt dezelfde gron-
den aan als Philips, en dat was natuurlijk, want zijne 
moeder was evenals die van Philips eene dochter van 
Emanuel. Daar de zijne evenwel eene jongere dochter 
was, verklaarde hij volstrekt niet to verlangen voor 
Philips voorgetrokken to worden, maar alleen zijne rechten 
erkend to willen zien tegenover de andere pretendenten, 
voor het geval dat Philips mocht komen to overlijden, 
voordat de zaak beslist was.
De hertog van Parma liet zijne rechten bewijzen 
door de universiteit van Padua, terwiji die van de 
hertogin van Braganza uiteengezet werden door de 
gezamenlijke juridische professoren van Coimbra.
Tegenover al die schatten van geleerdheid behoefde 
de vijfde pretendent, Anton van Crato, de eenige afstam-
meling in de rechte mannelijke lijn, slechts een enkel 
bewijs to slellen, dat intusschen, indien het werkelijk 
geleverd had kunnen worden, krachtig genoeg geweest 
zou zijn om alle andere aanspraken als kaf in den 
wind to doen verstuiven: het bewijs namelijk, dat hij 
de wettige zoon van zijn vader was.
EMILIA VAN NASSAU.	115
Dat hij alles in het werk stelde om dit bewijs to 
leveren, was zeer natuurlijk: de prijs, een koningskroon, 
was to verleidelijk, om het niet to beproeven, doch dat 
hij zelf of iemand van zijne naaste omgeving aan de 
echtheid van zijne geboorte geloofde, komt ons zeer 
onwaarschijnlijk voor. Maar Anton was bij het Yolk 
zeer bemind, en vooral in Lissabon, de invloedrijke 
hoofdstad, had hij een grooten aanhang. Daarentegen 
was koning Hendrik hem altijd hoogst vijandig gezind 
geweest, en het onderzoek, dat deze in de laatste dagen 
zijns levens deed instellen, had tot uitslag, dat de 
koning openlijk liet bekend maken, dat Anton, buiten 
echt geboren, geen recht op de kroon kon doen gelden. 
Wanneer men dan ook nagaat, dat van de vier getuigen, 
door welke deze het wettig huwelijk zijner ouders 
trachtte to doen staven, twee ten slotte bekenden dat 
ze waren omgekocht, terwijl de beide anderen tot zijne 
naaste bloedverwanten behoorden, en bovendien hunne 
getuigenissen niet met elkander overeenstemden; wan-
neer men bedenkt, dat hij in het testament zijns vaders 
uitdrukkelijk een onechte zoon genoemd wordt, en dat 
hij zelf, toen hij diakonus wilde worden, wegens zijne 
onechte geboorte aan den Paus dispensatie gevraagd 
had, dan blijft er voor de waarheid zijner beweringen 
zeer weinig grond over.
Het ligt niet in ons plan, de aanspraken der ver-
schillende mededingers naar den Portugeeschen troon 
aan een afzonderlijk onderzoek to onderwerpen. Het 
is bekend, dat ook hier het recht van den sterkste 
gezegevierd heeft, dat Philips II in 1580 dat recht ten 
slotte door Alva op het slagveld van Alcantara liet 
bewijzen, en nadat hij de zeer van hem afkeerige Portu-
geezen tot onderwerping had gedwongen, de kroon van 
Portugal met die van Spanje vereenigde, en door zijn
116	EMILIA VAN NASSAU.
erbarmelijk bestuur het eenmaal zoo bloeiende rijk to 
gronde richtte.
Emanuel Philibert van Savoye en Ranuccio van Parma 
zagen terstond van alle verdere pogingen af. Katharina 
van Braganza, wier echtgenoot niet alleen in zijne 
waardigheid van connetable van het rijk werd bevestigd, 
en tot ridder van het Gulden Vlies benoemd, maar 
wien de koning zelfs de onschatbare eer bewees, hem 
to vergunuen in de koninklijke kapel naast hem aan 
zijn bidstoel to staan, weigerde standvastig hare aan-
spraken op to geven. Zelfs toen Philips II, nadat haar 
gemaal in 1582 gestorven was, het plan gevormd had, 
haar to huwen, wees zij de aanzoeken, die haar daartoe 
van terzijde gedaan werden, of met de hooghartige 
verkiaring, dat zij het aandenken aan haar overleden 
echtgenoot niet verruilen wilde voor de ijdele groot-
heid, de kroon van Spanje to dragen, en dat zij de 
rechten van hare nakomelingen nooit door eene der-
gelijke handeling zou willen verkorten. Twee jaren 
daarna stierf zij.
Haar zoon Theodosio kon zich, hoewel hij de rijkste 
grondbezitter van Portugal was en een derde van het 
koninkrijk hem in eigendom toebehoorde, over het 
verlies van den troon niet troosten, en was telkens op 
nieuwe aanslagen bedacht om zijn verloren erfgoed 
to herwinnen. Met moeite hielden zijne vrienden hem 
van zijn opzet terug om Philips op eene reis naar 
Lissabon op to lichten en zoo lang gevangen to houden, 
tot hij hem het geroofde koninkrijk zoo hebben terug-
gegeven. Het verdriet bracht hem ten slotte tot waan-
zin, en hij daalde eindelijk ten grave met den zeer 
schralen troost, dat hij zijne bedienden had doen belo-
ven, hem met alle koninklijke eerbewijzen ter aarde 
to bestellen, iets wat zij dan ook, maar in het diepste
EMILIA VAN NASSAU.
117
geheim, gedaan hebben. Zijn zoon Johan van Braganza 
was voorzichtiger en beklom ten gevolge van de omwen-
teling van 1640, die bet Spaansche juk verbrak, den 
troon zijner voorouders. Hij werd de stamvader van 
bet nieuwe koningshuis, dat in onze dagen door bet 
huwelijk van Maria II, de moeder van den tegenwoor-
digen koning Lodewijk I, door dat van Saksen-Coburg-
Kohary werd vervangen.
Anton van Crato schikte zich niet zoo lijdelijk in 
zijn lot als de overige teleurgestelde mededingers. Voor 
hem was de zaak trouwens ook van veel grooter gewicht 
dan voor de anderen, die bij bet verlies van hunne 
vooruitzichten op den troon nog eene schitterende 
positie in de wereld bleven behouden. Maar voor hem 
stond bet alternatief, of een koninklijken troon to be-
klimmen of hoogstwaarschijnlijk als vergeten Johanni-
terridder in bet prioraat van Crato to sterven. Onder-
nemend van aard en niet van persoonlijken moed 
ontbloot, daarbij overtuigd van de toegenegenheid van 
een groot deel der natie, besloot hij de kans to wagen 
en gewapenderhand tegen Philips op to treden. In den 
beginne scheen bet geluk hem to dienen, daar zijne 
aanhangers hem den 19°°° Juni 1580 onverwacht to 
Santarem tot koning uitriepen. Hij trok daarop naar 
Lissabon, waar hij evenwel niet ontvangen werd zooals 
hij had gehoopt.
Aan bet gebruikelijke gejubel der lagere volksklasse 
ontbrak bet niet, maar de adel en de aanzienlijken 
trokken zich terug, deels omdat zij zijn recht boven 
dat der overige pretendenten niet wilden erkennen, 
deels omdat zij in hem den man niet zagen, die met 
goed gevolg den strijd tegen de Spanjaarden kon opne-
men. En hierin hadden zij volkomen gelijk, want in 
plaats van met wijs beleid maatregelen to nemen tot
118
EMILIA VAN NASSAU.
eene krachtige verdediging tegen de langzaam maar 
zeker op de hoofdstad aanrukkende legermacht van 
Alva, ging hij gedurende den korten tijd van zijn 
bewind to werk op eene wijze, die weldra velen van 
hem vervreemdde. Gedwongen geldheffingen, geweld-
dadige wervingen voor bet leger, zware gevangenis-
straffen tegen verdachten uitgesproken, onverdiende 
belooningen aan gunstelingen uitgereikt, plunderen van 
de staatskassen en van de kloosters, waar velen hunne 
bezittingen in veiligheid hadden gebracht, dat alles 
was aan de orde van den dag, en toen eindelijk zijn 
samengeraapt en slecht aangevoerd leger bij Alcantara 
in de onmiddellijke nabij heid van Lissabon door Alva werd 
aangevallen, was de ongelijke strijd in korten tijd beslist, 
en Anton, die door een sabelhouw aan bet hoofd ge-
wond werd, sloeg met de zijnen op de vlucht. Wel 
bracht hij nog eenmaal 4 a 5000 man nabij Coimbra 
bijeen, maar ook bier kon hij zich niet staande houden. 
Zijne troepen verliepen en hij was verplicht zich to 
verbergen en in vermomming rond to dolen door bet 
rijk, welks kroon hij eenige weken had gedragen. Vier 
maanden lang leidde hij bet avontuurlijkste leven, en 
bet bewijst wel voor de genegenheid, die bet yolk 
hem toedroeg, dat hij zich, in weerwil dat Philips 
tachtig duizend dukaten op zijn hoofd had gezet en 
hem in alle schuilhoeken door zijne soldaten deed opspo-
ren, zich toch nog al then tijd aan de vervolging kon 
onttrekken, ja zich zelfs eenigen tijd in Lissabon kon 
ophouden, terwijl Philips daar zijn verblijf hield. Einde-
lijk ontkwam hij op een Nederlandsch schip naar 
Calais.
Over zijne verdere lotgevallen kunnen wij kort zijn. 
Nog tweemaal trachtte hij de verloren heerschappij to 
herwinnen. In 1583 verkreeg hij van Katharina de
EMILIA VAN NASSAU.
119
Medici eene vloot, waarmede hij naar de Azorische 
eilanden overstak, die nog altijd zijne zijde hadden 
gehouden, maar ook hier werd hij verslagen, en toen
zes jaren later Elizabeth van Engeland hem met een 
hulpleger onder den beroemden Francis Drake onder-
steunde, stevende hij daarmede naar Portugal, landde 
bij Peniche niet ver van Lissabon, rukte zelfs eene 
der voorsteden binnen, doch daar het bleek, dat niemand 
zich voor hem verklaarde, trok hij terug en begaf zich 
naar Parijs, waar hij van Hendrik IV een jaargeld
ontving, en door de lotgenooten, die hem in zijne bal-
lingschap gevolgd waren, en in niet minder schamele 
omstandigheden verkeerden dan hij, op de knieen 
bediend werd 1). De laatste jaren zijns levens bracht 
hij door met onophoudelijke maar vruchtelooze pogin-
gen, om bij alle vijanden van Philips II hulp en mede-
werking to vinden, zoodat in het Elogium, dat bij zijn 
dood in Frankrijk geschreven werd, met slechts zeer 
weinig overdrijving gezegd kon worden: Geen koning 
of vorst ter wereld is er, aan wien hij niet geschreven 
heeft of wel afgezanten gezonden om ondersteuning to 
vragen, en wiens gunst hij niet herhaaldelijk heeft 
ingeroepen." Hij stierf den 23'1", Augustus 4595 en 
werd in de kerk Ave Maria begraven. 2)
1) Voltaire, Essai sur les moeurs, III, Ch. CLXV.
Bor. XXXII Boek bl. 50. Antonio stierf 24 Aug. 1595 to 
Parts nog niet vol 64 jaar oud.
't Schip waarop ht uit Portugal ontkwam was van Enkhuizen.
Bor. geeft eon jaardicht op zijn afsterven.
%) Mgmoire pour etablir en faveur des descendans et representans 
de la Princesse Emilie de Nassau, le droit de recueillir les Biens 
de Is Maison de Chalon-Orange etc. -- Huisarchief van Z. M.
120
EMILIA VAN NASSAU.
Anton van Crato liet twee zonen na, Emanuel en 
Christoffel. Wie zijne gemalin geweest is, hebben wij 
niet kunnen opsporen, evenmin hoe zijn huwelijk met 
zone waardigheid van Jobanniterridder en prior to 
rijmen is. Hoe bet zij, de beide jonge lieden werden 
prinsen van Portugal genoemd en brachten hunne 
jongelingsjaren eerst in Frankrijk en daarna in Enge-
land door. Van hier vertrokken zij in April 1597 naar 
de Nederlanden 1), om to trachten in bet leger van 
Maurits dienst to nemen. Koningin Elisabeth had hun 
een brief medegegeven aan de Staten-Generaal, die 
evenwel bezwaar maakten hen naar 's Gravenweert to 
laten vertrekken, waar de Prins zich toen beyond om 
de fortification to bezichtigen. Het schijnt, dat ze die 
twee vreemdelingen niet vertrouwden, ten gevolge van 
eene mededeeling, die zij hadden ontvangen, dat zij in 
Engeland een onderhoud hadden gehad met eenige 
personen „de Coninginne suspect wesende". Die arg-
waan was wel ongegrond, doch de voorzichtige Hoog 
Mogenden oordeelden bet beter hun to kennen to geven, 
dat Zijne Excellentie welhaast naar Den Haag zou 
komen, met verzoek dat zij voorloopig daar zouden 
blijven, terwijl overigens in hun onderhoud zou worden 
voorzien. Behalve den brief van Elisabeth vertoonden 
zij ook nog een brief, then zij van den keizer van 
Marokko hadden ontvangen, waarin deze hun de gast-
vrijheid in zijn rijk aanbood en tevens hulp beloofde, 
wanneer zij iets tegen den koning van Spanje wilden 
ondernemen : hij zou de manschappen leveren, mits zij 
voor de bewapening zorgden. Dat was hun ondertus-
schen to avontuurlijk, en zij stelden zich een beter 
gevolg voor van hun voornemen om hun vijand to
1) Journaal van Anthonis Duyck, II, bl. 266.
EMILIA VAN NASSAU.	121
bestrijden in de gelederen van de krijgsmacht der 
jeugdige Republiek.
Den 24°t°° April kwam Maurits in den Haag en ont-
ving de twee jonge prinsen met welwillendheid, doch 
hoewel de Generale Staten hun ,eenige protectie en 
vordering" hadden toegezegd, tot eene aanstelling in 
's lands dienst kwam het niet, waartoe trouwens hun 
geloof een voornaam beletsel was. Zij verkeerden dus 
then zomer aan het hof in den Haag en maakten zich 
waarschijnlijk door het verkeer in de hooge kringen, 
waartoe zij toegang hadden, het leven aangenaam, en 
bij de vrijheid en ongedwongenheid, die in de gastvrije 
omgeving van Maurits en de zijnen heerschten, ont-
kiemde bij don Emanuel de liefde voor diens zuster 
Emilia welke later zulke ernstige gevolgen zou na zich 
sleepen.
Emilia van Nassau was toen to tijde acht en twintig 
jaar oud; zij was eene dochter van des Zwijgers tweede 
gemalin Anna van Saksen, en dus eene volle zuster 
van Maurits. Hoewel op een leeftijd, dat zij reeds lang 
een huwelijk had kunnen aangaan, had zich voor haar 
nog Been geschikte partij opgedaan, en het was dus 
niet to verwonderen, dat zij ,vande natuure wegen tot 
huwelijcken geinclineert" met een zekeren spijt reeds 
vijf van hare zusters, waarvan drie jonger waren dan 
zij, had zien voorgaan. Dat was intusschen niet, of ten 
minste niet alleen de aanleiding tot de onberaden stap-
pen, waartoe zij later overging. Het lijdt geen twijfel 
of zij koesterde voor den Portugeeschen prins eene 
warme genegenheid; ja, uit alles blijkt dat zij in een 
paar maanden - om het juiste woord to gebruiken - 
smoorlijk op hem verliefd werd. Of het bij Emanuel 
de liefde alleen was, die er hem toe bracht, de zaak 
trots alle hinderpalen tot het uiterste door to drijven,
122	EMILIA VAN NASSAU.
of dat er bij hem, den verbannen en weinig getelden
vorstenzoon, nog andere beweegredenen waren om
door een huwelijk tot de verbintenis met een der door-
luchtigste huizen van Europa to geraken, is niet zoo 
gemakkelijk na to gaan. Jean Paulzegtergens: ,,Wan-
neer eene vrouw bemint, bemint zij in eons door; een 
man heeft tusschenbeiden nog zijn zaken to doen." 
Waarschijnlijk heeft Emanuel nog wel bet oog op zijne 
zaken gehouden ; maar Emilia beminde in eens door" 
met eene hartstochtelijkheid, die zich aan niets en aan 
niemand stoorde. Noch de raadgevingen barer vrienden, 
noch de stellig uitgedrukte weigering van Maurits, noch 
bet verschil in godsdienst, noch de zorgvolle toekomst, 
die haar to wachten stond, niets was in staat haar 
zelfs maar tot nadenken en kalm overleg to brengen ; 
bet was of elke opoffering, die zij den geliefde bracht, 
haar nog sterker aan hem hechtte. In den beginne 
schijnt Maurits geen vermoeden gehad to hebben, dat 
de omgang tusschen zijne zuster en don Emanuel tot 
groote vertrouwelijkheid zou leiden, doch bet tegendeel 
bleek maar al to spoedig. Emanuel deed door tusschen-
komst van Willem Lodewijk van Nassau bij Maurits 
aanzoek om hare hand 1) en zij zelve wendde zich 
rechtstreeks tot Karen brooder. Later beweerde zij wel, 
toen geen beslissend antwoord van hem to hebben ver-
kregen, en dus begrepen to hebben dat bij er niet 
bepaald tegen was, doch bet tegendeel was waar : toen 
Maurits zag, welken bedenkelijken keer de zaak begon 
to nemen, begreep hij als hoofd van zijn huis tusschen-
beiden to moeten komen. Met den meesten ernst bracht 
hij zijne zuster onder bet oog, dat zij bedenken moest, 
uit welk doorluchtig geslacht zij was gesproten, en dat
1) Jonrnaal van Duyck, II, bl. 384.
EMILIA VAN NASSAU.	123
hare waardigheid haar verbood een huwelijk aan to 
gaan met een verdreven prins, die niets bad, dat hij 
het zijne kon noemen, die als katholiek geen kans 
hoegenaamd had hier to lande tot eenige betrekking 
in aanmerking to komen en ook geen de minste aan-
spraak op den Portugeeschen troon kon doen gelden, 
daar hij de zoon was van een bastaard. Dit laatste 
punt stelde hij op den voorgrond, en toen Emanuel 
nog in bet laatst van Juli formeel aanzoek deed tot 
een huwelijk, verklaarde Maurits, dat aanzoek zelfs 
niet in overweging to willen nemen, voor en aleer dit 
punt was opgehelderd, klaarblijkelijk in de vaste over-
tuiging dat hij hiermede eene onmogelijke voorwaarde 
stelde en zoodoende onherroepelijk een einde aan de 
zaak maakte.
Den 1" Augustus daaraanvolgende trok hij naar 
bet leger voor Rijnberk en vond afleiding van die voor 
hem zoo drukkende zorgen in de schitterende reeks 
van veroveringen, die bet jaar 4597, met de zegepraal 
bij Turnhout aangevangen, tot een der merkwaardigste 
van zijn krijgsmansloopbaan zouden maken. Rijnberk, 
Meurs, Grol, Breedevoort, Enschede, Ootmarsum en 
Lingen vielen hem achtereenvolgens in handen en 
daarmede had hij, eer bet jaar ten einde was, den 
vijand na een zevenjarigen strijd uit bet geheele grond-
gebied van de Republiek verdreven.
Doch to midden van de roemvolle heldenfeiten, die 
den naam van Maurits van Nassau door geheel Europa 
deden weerklinken, werd hem door de onberaden ban-
delwijze van zijne zuster een Teed aangedaan, zoo grie-
vend, dat al bet andere er door op den achtergrond 
trad. „Also," zegt Duyck, die hem op al zijne tochten 
vergezeld had en zijn vertrouwen volkomen genoot, ,also 
en isser op dese eirde geen vreuchde volcommen, ende
124	EMILIA VAN NASSAU.
alle de voors. victorien en hebben Sijn Erie so veel 
blijschap niet connen maken ofte deze domisticke be-
droeftheyt en heeftet alle verduystert."
De zaak nam namelijk een geheel anderen loop dan 
Maurits verwacht of ten minste gehoopt had. Voor zijn 
vertrek naar het leger had hij don Emanuel verboden, 
meer ten hove to verscbijnen, en zich zelfs uitgelaten, 
dat hij Emilia, indien zij niet van hare voornemens 
afzag, naar Dillenburg of elders zou zenden om haar 
daar in verzekerde bewaring to houden. De natuurlijke 
gevolgen van dit verbod waren bij de wederzijdsche 
genegenheid der jongelieden en bij de veelvuldige 
gelegenheden, die hun nog overbleven om elkander to 
ontmoeten, to voorzien. De tegenstand, then zij onder-
vonden, vuurde hun hartstocht nog meer aan, en 
bovendien waren er personen, die, zooals in dergelijke 
gevallen steeds pleegt to geschieden, om welke reden 
dan ook, hunne partij kozen. Men vermoedde, en vol-
gens sommige aanduidingen komt ons dit niet onwaar-
schijnlijk voor, dat de graaf van Hohenlo, die telkens 
met zijn zwager Maurits overhoop lag, zoo niet in het 
openbaar dan toch onder de hand de partij der gelieven 
koos; de hertogin van Aerschot, de gravinnen van 
Meurs en van Solms, wellicht met echt vrouwelijke 
teerhartigheid bewogen door de hartstochtelijke droef-
heid van Emilia, hebben zoo het schijnt haar meer 
beklaagd dan ten goede geraden, ja zelfs vreesden velen, 
zooals Duyck zegt, ,dat den viant hieronder zijn per-
sonagie wel mocht speelen ende duer dese middel 
trachten oick thuys van Nassau in sich oneens to 
maken ende in viantschap to brengen."
Dit laatste was wellicht wel wat ver gezocht, maar 
hoe het zij, er waren in alien gevalle personen, die 
haar, wat trouwens niet bijzonder noodig was, in haar
EMILIA VAN NASSAU.
125
opzet stijfden, waaronder genoemd worden een barer 
staatsdames Jonkvrouw de Jonge en zekere Jan Bab-
tiste Rossa, welke laatste door baar in de laatste heeft 
van September naar bet leger voor Grol gezonden 
werd om Maurits gunstig voor Emanuel to stemmen, 
hetgeen zij ook aan den raadsheer Brunincks, die mede 
derwaarts trok, verzocht.
Volgens bet zeggen van Rossa scheen Maurits den 
eersten dag niet ongenegen om zijne toestemming to 
geven, maar bleek hij den volgenden dag ten eenemale 
veranderd. L'on s'est bien aperceu", schreef Emilia 
later 1), ,que s'a este a l'occasion de quelques esprits 
torbulents qui Won soufle quelque chose aux aureilles." 
Het komt ons intusschen meer waarschijnlijk voor, dat 
Maurits den onwelkomen liefdesbode den eersten dag 
zijn voorstel heeft laten doen zonder zich verder uit 
to laten, doch hem den volgenden dag ondubbelzinnig 
zijne meening heeft to kennen gegeven. Hij gaf hem 
slechts een mondeling antwoord mede, waarin eenige 
spotternij niet to miskennen viel: immers hij raadde 
don Emanuel in zijn eigen belang aan, van zijne plan-
nen of to zien omdat hij anders den koning van Spanje 
zeer zou vertoornen en zoodoende al de goede kansen, 
die voor zijne aanspraken op den Portugeeschen troon 
in de toekomst konden zijn weggelegd, zou verspelen. 
Daarenboven verklaarde hij, dat Been der bloedver-
wanten zijner zuster zulk een huwelijk zouden goed-
keuren, en dat hij voor zijn persoon dat volkomen met 
hen eens was. Aan Emilia gaf hij zijn gevoelen schrif-
telijk to kennen : hij keurde bet zeer af, dat Rossa, 
zooals hij ten minste vermoedde, met haar medeweten
1) Brief van Emilia van Nassau aan de Staten Generaal, van 
den 7d°• Nov. 1597 - Huisarchief van Z. M.
126	EMILIA VAN NASSAU.
tot hem gezonden was, en bad haar nogmaals dringend, 
van de zaak of to zien, daar zij er anders levenslang 
berouw van zou hebben. Nog voor dat Emilia then 
brief ontving, had don Emanuel den Prins reeds ge-
schreven 1) en hem, mede niet zonder eenige ironie, 
,,bien humblement" bedankt voor de bezorgdheid, die 
Zijne Excellentie voor zijne toekomst bleek to koesteren, 
doch er bijgevoegd, dat hij hem, wat den koning van 
Spanje betrof, moest in herinnering brengen, dat deze 
zijnen vader op dezelfde wijze bad behandeld als wijlen 
Willem van Oranje; dat hij trouwens liever van al 
zijne aanspraken op den Portugeeschen troon zou wil-
len afzien, dan de trouw verzaken, die hij prinses 
Emilia had gewijd, en dat hij overigens zeer goed 
begreep, dat de tegenwerking van bare bloedverwanten 
en van Maurits eenvoudig haar grond had in zijne 
armoede.
Nadat deze brief verzonden was, ontving Emilia het 
bovenbedoeld schrijven van baren broeder, waarop zij 
terstond antwoordde, dat de zaak nu to ver gevorderd 
was en haar geweten en hare eer met bet houden van 
hare beloften gemoeid waren, en dat hij, Maurits, dat 
alles bad moeten zeggen toen graaf Willem Lodewijk 
hem bet eerste aanzoek deed. Nadat Maurits nogmaals 
in beleefde termen aan Emanuel had geschreven, dat 
hij bet huwelijk voor geen der beide partijen geschikt 
oordeelde, en dat hij hem genoeg achting toedroeg om 
to veronderstellen dat hij niet iets zou doen, hetgeen 
hem, Maurits, onaangenaam was, antwoordde Emanuel 
in denzelfden geest als Emilia, met verzekering dat 
hij aan 's Prinsen wensch zou hebben gevoig gegeven,
Brief van Emilia, als voren.
EMILIA VAN NASSAU.	127
als die hem terstond was geopenbaard. Hij verklaarde, 
dat hij in dat geval ,eust tasche par tous moiens de 
Iuy complaire jusques a quiter le pais s'il en eust este 
besoing, mais que desia n'avoit plus moien de se retirer, 
et que encores que ce noeud estoit desia donnd au
Ciel" 1).
Niets mocht baten : Maurits bleef onverbiddelijk en 
eindelijk besloot Emilia eene laatste poging to wagen 
door in persoon naar hem toe to gaan. Zij was niet 
onkundig gebleven van de hierboven vermelde bedrei-
ging van Maurits, maar was vast besloten zelfs het 
gevaar to trotseeren van in verzekerde bewaring geno-
men en naar Dillenburg gezonden to worden. De mu-
gelijkheid hiervan voorziende, deed zij haar koifer met 
al hare juweelen 2) naar Emanuel brengen om die tot 
hare terugkomst to bewaren, of indien zij gevankelijk 
mocht weggevoerd worden, die voor zich to behouden 
om van to leven.
Deze voorzorg genomen hebbende, vertrok zij naar het 
leger voor Breedevoort, waar zij den 121- October des 
avonds kon aankomen. Haar bezoek kwam den Prins 
in alle opzichten geweldig ongelegen; de stad was juist 
twee dagen to voren ingenomen en tot zijue groote


1) Brief van Emilia, als voren.
s) Dit moat geene onbeduidende bezitting geweest zijn, want 
alleen reeds de verzameling kleinodign, die zip eenige jaren to voren 
van hare zuster Anna had geerfd, was zeer aanzienlijk, blijkens het 
in 't Huisarchief van Z. M. berustende „ Inventarinm van hetgeeu 
wat de Welgeboren Mipn Gen. Heer graef Willem Lodewige to 
Nassau na doode van Siju Gen. Gemael overgelevert heeft aen Juf-
frow kerailia etc. haer Gen. Zuster, zo van cleynodien als clederen 
lynewaet ende ander zyraet, overgelevert den twintichsten Februari 
1590 tot Delff.
128
EMILIA VAN NASSAU.
ergernis geplunderd en bona geheel verbrand. Op alles 
moest orde gesteld worden en tegelijkertijd moesten 
alle maatregelen worden genomen om met het geheele 
leger op to breken naar Enschede. Het was dus Been 
wonder, dat Maurits zijne zuster een bode to gemoet 
zond, om haar to zeggen dat zij terug moest gaan, 
daar hij met zijne troepen op marsch moest. Maar zij 
liet zich daardoor volstrekt niet ophouden en kwam in 
bet leger, vast besloten Karen broeder en graaf Wil-
lem Lodewijk ,,tot dit huwelyck to persuaderen ende
rondelyck haere meyninge daeraf to verclaren." Dit 
deed zij dan ook werkelijk in een langdurig onderhoud, 
dat zij den 13°eD October met de beide vorsten had ; 
doch ook Maurits verklaarde ,rondelick" zijne meening 
en week Been haarbreed of van hetgeen hij vroeger 
gezegd had. Den volgenden dag nam zij de terugreis 
naar den Haag weder aan, en de Prins toog ter zelfder 
tijde met een deel zijner troepen naar den kant van 
Enschede. Ho had er van afgezien eenig geweld tegen-
over Emilia to gebruiken, deels omdat hij het verwijt 
van liefdelooze strengheid en wreedheid wilde ontgaan, 
deels omdat hij nog altijd hoopte, dat zij aan zijne en 
graaf Willem Lodewijks vermaning gevolg zou geven, 
en de zaak in elk geval zou laten rusten tot aan zijne 
terugkomst in den Haag.
Zij had intusschen minder dan ooit besloten van 
Emanuel of to zien. Integendeel, zelfs eer zij in den 
Haag terug was, had zij reeds een onderhoud met 
hem, daar hij haar tot Leiden was to gemoet gekomen 
en gezamenlijk met haar terugreisde. Zij behoefden er 
nu niet meer aan to twijfelen, dat zij langs den tot 
nu toe gevolgden weg nimmer hun doel zouden berei-
ken, en van toen of rijpte bij hen het plan om door 
een geheim huwelijk den Stadhouder voor een fait
EMILIA VAN NASSAU.
129
accompli to plaatsen, en dat plan moesten ze volvoeren 
voordat deze uit het leger naar de residentie zou terug-
gekeerd zijn.
De omstandigheden, onder welke zij in de eerstvol-
gende dagen verkeerden, waren ook wel geschikt om 
Emilia nog meer tot dien stap to drijven. Aan het hof 
was toen ter tijde van niets anders sprake dan van 
het ophanden zijnde huwelijk van hare zuster Braban-
tine, de vijfde dochter van Willem I, dus weder eene 
jongere zuster, met den Heer van La Tremouille. Alle 
toebereidselen tot de reis naar Frankrijk, waar de echt 
gesloten zou worden, werden gemaakt; de Prinses-
weduwe van Oranje, Louise de Coligny, zou haar daar-
heen geleiden en had van Maurits en van de Staten-
Generaal vergunnig gekregen dat haar zoon, de der-
tienjarige Frederik Hendrik, die dit jaar voor het eerst 
to velde was om „'t ongemack van den crych to leeren 
verdragen", haar naar het buitenland mocht vergezellen. 
De Staten van Holland hadden de princes Brabantine 
20,000 gulden als bruidschat vereerd. Wel is waar, dit 
huwelijk was niet zoo aanzienlijk als dat van hare 
andere zusters, maar het was, zoo als Duyck zegt, „'t 
meeste niet, nochte oick het minste, maer middelmatich, 
omdat den Heere van La Tremouille goet vande religie 
was ende van schoine middelen ende landen, maar 
anders van lichaem wat mismaeckt, corthalsich ende 
een oige grooter als het ander hebbende." Dat alles 
mocht waar zijn, maar voor Emilia bleef het eene 
grievende gedachte, dat langzamerhand al hare zusters 
haar met goede alliantien voorgingen. En voor haar 
kon don Emanuel de vergelijking met dien aanstaanden
gemaal van Brabantine gerustelijk doorstaan. Was de
Heer van La Tremouille van aanzienlijken huize, wat
beteekenden zijne titels van hertog van Thouars, prins
Molder, Geechiedk. Novellen.	9
130	EMILIA VAN NASSAU.
van Tellemont, graaf van Rochefort Taillebourg en 
Crau, in vergelijking met die van haar beminde, die 
een koningszoon was, ja mogelijk nog eenmaal de kroon 
zou dragen, waarop hij naar hare innige overtuiging 
gerechte aanspraak had? 't Is waar, hij was niet goed 
van de religie en ook niet van schoone middelen, maar 
hij was welgemaakt van lijf en leden en aan de syme-
trie van zijne oogen ontbrak niets; doch boven alles 
-- zij beminde hem met eene vurige hartstochtelijke liefde. 
De beide jonge lieden besloten het uiterste to wagen - 
vluchten, of in den Haag een geheim huwelijk sluiten.

Het duurde niet lang of Maurits werd onderricht, 
dat er iets gaande was, en hij besloot derhalve den 
26°`°° October aan de Staten-Generaal to schrijven ten 
einde hunne tusschenkomst in to roepen in deze zaak, 
waar de eer van zijn huis zoo hoogelijk mede gemoeid 
was. Men zal de verbeten woede, die uit dezen brief, 
in originali in bet Rijksarchief voorhanden, tegen don 
Emanuel spreekt, nog beter kunnen begrijpen, wanneer 
men uit de bijzonderheden, die Duyck in zijn dagboek 
aanteekent, nagaat onder welke omstandigheden en in 
welke omgeving hij then heeft geschreven.
Na het vertrek van Emilia had hij de reeks zijner 
overwinningen voortgezet den 19°a° October Enschede 
in zijne macht gekregen, den 21°`eh Ootmarsum door de 
troepen van den graaf van Solms en van Duivenvoorde 
doen innemen, en den volgenden dag door zijne artil-
lerie het vuur tegen Oldenzaal doen openen. De roem 
van den negen en twintigjarigen veldheer was ten top 
gestegen. Nog slechts een spanne tijds en bij zou den 
vaderlandschen bodem, waar bij zijne geboorte de 
Spaansche koning nog als onbeperkt gebieder heerschte, 
van den laatsten Spaanschen huurling gezuiverd hebben.
EMILIA VAN NASSAU.
131
Geheel Europa, zoowel vrienden als vijanden, erkende 
zijne schitterende krijgsmanstalenten. Van alle kanten 
stroomden de bezoekers naar zijn legerkamp. De graaf 
van Bentheim, wiens grondgebied nu door de troepen 
van den Prins betreden zou worden om bet beleg voor 
Lingen to gaan slaan, zond hem zijn Kanselier en den 
Heer van Hengel om hem geluk to wenschen, en 
vereerde hem bij die gelegenheid een stuk wijn, twee 
ossen, eenige schapen en drie wagens met haver, ter-
wijl vele hofjonkers van den Graaf medekwamen om 
bet leger to bezichtigen. Twee gedeputeerden van de 
Staten-Generaal, de Heeren Witten en Rengers to 
Helm, kwamen met hem delibereeren over den verderen 
loop van den veldtocht, en terwijl hij dien middag aan 
tafel zat, bracht men hem de welkome tijding, dat de 
Prinses-Weduwe van Oranje met zijn jeugdigen broeder 
Frederik Hendrik en zijne zuster Brabantine aangeko-
men waren om, voordat zij naar Frankrijk vertrokken, 
eenige dagen bij hem door to brengen met de leden 
van den Raad van zijn huis, Brunincx, Hessels en Kin 
schot, die haar vergezelden om met hem over de brie-
ven van agreatie en ratificatie van bet huwelijk met 
La Tremouille to besogneeren. Maurits stond terstond 
van tafel op en ging zijne hooge gasten tot aan hunne 
koetsen tegemoet, waarna hij weder liet aanrechten en 
het banket voortgezet werd onder bet dreunen van 
bet geschut, dat van en tegen de wallen der belegerde 
vesting werd gelost, en onder bet gejubel van bet 
regiment van Solms, dat dien avond van het veroverde 
Ootmarsum terugkeerde. De Prinses van Oranje bracht 
met haar gevoig den nacht door op bet huis van den 
Heer van Twickel, waaar de Prins zich den volgenden 
namiddag insgelijks been begaf om de zaken van bet 
huwelijk of to doen, en toen hij des avonds in bet
132	EMILIA VAN NASSAU.
leger terugkeerde, zond de vijand boden uit de stad 
om over de capitulatie to handelen, die nog in den 
nacht tot stand kwam. Den 238" werd Oldenzaal bezet 
en ging Maurits met Willem Lodewijk en de Prinses 
met haar gevolg in de veroverde veste logeeren, van 
waar de voortvarende veldheer den volgenden dag 
reeds tien vanen ruiters en zes vendelen Friezen voor-
uitzond naar de zijde van Lingen om de wegen to 
verkennen en to verbeteren, en schepen, balken en 
planken bijeen to brengen voor een schipbrug over de 
Eems. Dien zelfden dag kwamen bij hem in de stad 
drie „jonge soonkens" van den Graaf van Bentheim 
met den Kanselier en den Heer van Hengel met 
een zoontje van den Gaaaf van Weyda, om den 
Prins met de zijnen uit to noodigen, in hot voorbij-
trekken op Bentheim to gast to komen. Maurits nam
de uitnoodiging aan en den 26eten, toen het geheele
leger reeds in den vroegen morgenstond was opgebro-
ken naar de zijde van Lingen, toog hij met de Prinses 
van Oranje, zijne zuster, zijn jongen brooder, Graaf 
Willem Lodewijk, den Graaf van Solms, en vele andere 
heeren naar bet huis to Bentheim. Vijftig ruiters bege-
leidden den stoet op dien tocht, die door helder vrie-
zend weder begunstigd werd. De Graaf van Bentheim, 
die een welvoorzienen stal moet gehad hebben, want 
hij gaf dien dag meer dan twaalf paarden aan de 
heeren van 't gevolg van Maurits ten geschenke, kwam 
hen met vijftig ruiters to gemoet. De gravin van Bent-
heim en de Paltsgravin-weduwe ontvingen hen aan de 
poort van het kasteel, ,alwaer een seer costelijck ban-
cquet bereyt was om deselve alles to tracteren," waarbij 
,,Sijn Excellentie, de Princesse ende Graaf van Bent-
hem elcx by een soonken van Benthem aan tafel wer-
den gedient."
EMILIA VAN NASSAU.	133
Nu stelle men zich den jeugdigen Oranjevorst voor 
als bet middelpunt van dat alles, omgeven door een 
aureool van krijgsbeleid en moed, in bet voile gevoel 
van zijne kracht, en zich zelven bewust van de groote 
diensten, die hij aan zijn vaderland had bewezen door 
bet leger der Vereenigde Provincien maanden achtereen 
to leiden van overwinning tot overwinning; daarbij op 
dit oogenblik omringd door bloedverwanten, die hem 
dierbaar waren, gevierd door eene schaar van edelen 
en aanzienlijken, en door die geheele omgeving herin-
nerd aan de grootheid en de waardigheid van zijn 
roemruchtig stamhuis. Zou bet met eenige mogelijk-
heid denkbaar geweest zijn, dat hij to midden van dat 
alles niet met kwalijk verholen woede de berichten 
hoorde, die hem juist toen ter oore kwamen omtrent 
de waarschijnlijke plannen van Don Emanuel, then hij 
als niet veel meer beschouwde dan als een verloopen 
avonturier? En dienzelfden dag, den 266"n October 
schreef hij den brief aan de Staten-Generaal, waarvan 
wij hierboven spraken 1). Het uiterlijk van dat stuk, 
keurig geschreven als bet is met de bekende nette 
hand van 's Prinsen secretaris, zou zeker de hevige 
gemoedsbewegingen niet doen vermoeden, die hem bij 
bet opstellen of dicteeren hebben bezield; - alleen 
bet wilde, met scherpe trekken daarheen geworpen 
„ Maurice de Nassau," waarmee bet is onderteekend, 
schijnt ons eenigszins de stemming weer to geven, 
waarin hij zich op dat oogenblik beyond.
Toch is die brief in bezadigden toon gesteld, maar 
getuigt tevens van den vasten wil om, op welke wijze 
dan ook, een einde to maken aan de valsche verhouding, 
die tusschen zijne zuster en don Emanuel was ontstaan.
1) In de ingekomen brieven St.-Gen. - Rijks-Archief.
434
EMILIA VAN NASSAU.
,,Het is overbodig", aldus begint hij, ,Uwe Hoogmogen-
den to herinneren, hoe wij don Emanuel bij zijne komst 
in Holland met eer, gunst en beleefdheid hebben ont-
vangen, en dus gerechtigd waren to verwachten dat 
deze, zoowel daarom als om de waardigheid, die wij 
hier to lande bekleeden, zich van zijne zijde met al 
den eerbied en in de behoorlijke vormen zou gedragen 
hebben, die hem betamen. Niets kwaads vermoedende, 
hebben wij daarna vernomen, dat don Emanuel, gelijk 
andere edellieden en personen van qualiteit ons hof en 
huis frequenteerende, zich verstout had, ,te pretenderen 
tot alliantie van huwelick met de hoochgeborene onze 
vrundtlicke lieve zuster jouffr. Emilie van Nassau", 
en later, hoewel wij hem herhaaldelijk hebben verklaard, 
daarin volstrekt niet to kunnen of willen toestemmen, 
daarmede was voortgegaan. Dit wetende was don 
Emanuels plicht geweest, niet verder to trachten buiten 
weten van ons en van alle onze vrienden, de genegen-
heid van onze zuster to verwerven, hetgeen hem, zooals 
ons gebleken is, heeft mogen gelukken. Wij hadden 
reeds besloten ons naar den Haag to begeven om den 
voornoemden don Emanuel to toonen, dat wij geens-
zins van meening waren, dergelijke trots en hoogmoed 
to dulden, maar onze tegenwoordigheid in deze kwar-
tieren werd dringend gevorderd, zooals nog eenigen 
tijd het geval zal wezen. Daar het intusschen mogelijk 
zou zijn, dat don Emanuel zich zooverre mocht verge-
ten, dat hij door sinistre practijken onze zuster verder 
zou pogen to verleiden en zich met haar naar elders 
begeven, zoo hebben wij, in het voile vertrouwen op 
de toegenegenheid, ten alien tijde door u aan ons en 
ons huis betoond, de leden van onzen raad met onze 
meening in deze zaak bekend gemaakt en hun gelast, 
die ook aan u mede to deelen, en u uit onzen naam
EMILIA VAN NASSAU.
135
to verzoeken, de uitvoering van dit voornemen to be-
letten, onze zuster to doen terughouden ,naer hare 
qualiteyt", en over den persoon van den voornoemden 
don Eumanuel zoodanig to disponeeren, dat hij geen 
middel meer hebbe, haar to ontmoeten."
Deze brief werd door den Prins niet rechtstreeks 
aan de Staten-Generaal verzonden, maar hoogstwaar-
schijnlijk gegeven aan de heeren van zijnen raad, die
zich op then 26ten October bij hem bevonden, en uit 
alles wat later Lg~Vebeurde, is of to leiden, dat zij daarbij 
in last kregen, het stuk niet terstond to overhandigen, 
maar alleen dan, wanneer de omstandigheden dat noo-
dig zouden maken. Men wilde zooveel mogelijk opspraak 
vermijden en niet meer publiciteit aan de zaak geven 
dan noodig was. En zoo geschieddc bet, dat dit stuk eerst 
den 7den November ter kennis van Hunne Hoogmogenden 
kwam, en toen nog, zooals blijken zal, eenige uren to laat.

We keeren nu naar den Haag terug om to zien, 
welken keer de zaak daar plotseling nam.
Zooals wij gezegd hebben, stond bij de beide gelieven 
na Emilia's vruchteloos bezoek bij haren broeder het 
plan vast, hun huwelijk door to zetten door een stag, 
die niet meer ongedaan gemaakt kon worden, en wer-
kelijk gingen zij, ruim drie weken na hunne terugkomst 
in den Haag, daartoe over. In den morgen van den 
Ten November ontbood Emilia in hare kamer den hof-
meester van den Graaf van Egmont met eenige andere 
personen en een Katholiek priester, die evenwel alien, 
zooals zij ten minste later hebben beweerd, onkundig 
gelaten waren van hetgeen zou voorvallen. Zij liet 
daarop de deuren sluiten, zoodat niemand der aanwe-
zigen, die zij als getuigen noodig had, bet vertrek kon 
verlaten, en deelde hun toen mede, dat zij voornemens
436
EMILIA VAN NASSAU.
was, zich met prins Emanuel van Portugal, daar insge-
lijks tegenwoordig, in den echt to verbinden, en dat 
zij hen daarom bij zich had ontboden, opdat zij zouden 
hooren en zien, wat er zou gebeuren. Daarop gaf zij 
den priester last, bet huwelijk to voltrekken. Deze 
maakte, hoogstwaarschijnlijk alleen voor den vorm en 
om zich naderhand daarop to kunnen beroepen, eenige 
tegenwerpingen, als dat bet op lijfstraffe verboden was 
zulk een echt in to zegenen, dat hij ook zijn geestelijk 
gewaad niet bij zich had enz. ; doch nadat zij hem 
verzekerd had, dat zij hem wel tegen haren broeder 
zou beschermen, gaf hij aan haar verlangen gehoor. 
Hij las de trouwbeloften aan haar in bet Hollandsch 
en aan hem in het Latijn voor. Nadat zij dus door 
een onverbreekbaren band aan elkander verbonden 
waren, stelden zij een brief op aan de Staten-Generaal, 
waarin Emilia kennis gaf van hetgeen geschied was, 
er bijvoegende dat zij er toe was overgegaan bet in 
dezen vorm to doen, omdat anders bet huwelijk voor 
de Katholieken niet geldig zou zijn geweest en daar-
door bet recht barer kinderen op den Portugeeschen 
troon verloren zou gaan. Zij verklaarde overigens, dat 
zij en haar gemaal voornemens waren zich to zamen 
naar Delft to begeven en later de inzegening nog to 
doen plaats hebben op de bier to lande gebruikelijke
wijze. 1)
Terwijl het bier beschreven tooneel op den morgen 
van den 7°°° November in een der vertrekken van bet 
Binnenhof voorviel, waren Hunne Hoogmogenden op 
eenige weinige schreden van daar in hunne gewone 
vergaderzaal onder voorzitterschap van den Heer van 
Warck bijeen, en juist waren de deliberation begonnen
1) De origineele brief ligt in het Huis-archief van Z. M.
EMILIA VAN NASSAU.
137
over zeker aan de Admiraliteit van Rotterdam to rich-
ten schrijven, toen de brief van Emilia als een don-
derslag to midden van hunne kalme beraadslagingen
viel. 1)
Wel zullen vele der aanwezige leden, zoo niet alien, 
eenigszins op de hoogte zijn geweest van eene zaak, 
die in de aanzienlijke kringen, in welke ook zij ver-
keerden, onmogelijk een geheim kan gebleven zijn, 
maar op zulk eene mededeeling was stellig geen hun-
ner voorbereid. Het eerste, waartoe zij overgingen, 
was de Raden van den Prins to ontbieden, die onmid-
dellijk ter vergadering verschenen en natuurlijk kennis 
gaven, dat zij een brief van Maurits hadden van den 
268ten October, die op deze zaak betrekking had, en 
waarvan zij nu voorlezing deden. Wij kunnen ons 
eenigermate voorstellen, hoe Hunne Hoogmogenden to 
moede moeten geweest zijn bij het aanhooren van die 
lectuur, waaruit hun zoo uitdrukkelijk de begeerte van 
den Stadhouder bleek, en welk eene ergernis zij moeten 
gevoeld hebben, toen nog Been uur nadat de onwel-
kome tijding hun door Emilia was medegedeeld, het 
slot van 's Prinsen missive hun in de ooren klonk 
„Vrundtlicken daeromme begherende ende UE. ver-
souckende 	inden gevalle als boven onse intentie 
ende resolutie by alle bequame middelen metterdaet 
to doen effectueren. Des wij tot alien tijden willich 
ende welbereydt zullen zijn danckbaerlick tegen UE. 
to verschulden."
Er waren geen ,bequame middelen" meer aan to 
wenden ; machteloos stonden de Hoogmogenden tegen-
over een huwelijk, dat, volgens den Roomsch-Katho-
1) Resolution der Staten-Generaal, 7 Nov. 159 7.
138
EMILIA VAN NASSAU
lieken ritus voltrokken, als heilig sacrement onver-
breekbaar was.
Intusschen, men besloot to doen, wat in de gegeven 
omstandigheden nog gedaan kon worden, namelijk 
voorloopig bet vertrek naar Delft to beletten en verder 
de Prinses to vermanen, den raad van haren broeder 
to volgen, en wanneer zij daartoe niet to bewegen zou 
zijn, haar to ,verclaren ende commandeeren haer tamer 
to houden ende uyt haer quartier nyet to vertrecken 
zonder nader ordonnancie van de Heeren Staten."
Verder werd besloten, don Emanuel to „commanderen 
van zijne begonste procedure datelijck to desisteren 
ende zoo hij daerinne zwaricheyt zoude maecken, dat 
men hem zal commanderen met zijn broeder ende 
gevolch uyten lande to vertrecken." Om hem bet voor-
wendsel van pecunieele bezwaren to ontnemen, voegden 
de voorzichtige Heeren er nog de belofte bij, dat men 
order zou stellen op de betaling van 't geen zij nog 
schuldig mochten zijn en „hen noch eene goede somme 
van penningen in de beurse" zou geven. Mocht Emanuel 
dit bevel niet willen nakomen, dan zou men hem ge-
lasten in zijn huis to blijven, en tegelijk werd besloten 
dat de noodige bevelen zouden gegeven worden om 
dat alles ten uitvoer to leggen ,voir zoo veel mette 
meeste civilite ende de minste opspraak zal connen
geschieden" 1).
Tegelijkertijd werden eenige leden van de Staten 
Generaal gecommitteerd om met Emanuel en daarna 
met Emilia to gaan spreken. Emanuels ontvangst was 
tamelijk hooghartig. 2) Op hunne vraag, hoe hij zich
1) Resol. St. Gen. 7 Nov. 1597. 
2) Bor, Nederl. hist., 34ste Boek.
EMILIA VAN NASSAU.
139
had durven verstouten zoodanig to handelen zonder 
toestemming van de Staten en van den Prins, ant-
woordde hij koeltjes, dat bet geschied was met de 
voile toestemming van Emilia, en dat hij volstrekt niet 
inzag, hiermede iets misdaan to hebben. Toen men 
hem vroeg, waarmede hij in bet onderhoud van de 
Prinses dacht to voorzien gaf hij ten antwoord : met 
de middelen, die hij had, en wanneer die niet voldoende 
mochten zijn, dan bleef hem nog altijd over, zijue 
aanspraken op den troon van Portugal aan den koning 
van Spanje to verkoopen, en daarmede zouden zij hun 
leven lang genoeg hebben. Die cynieke verklaring 
wekte in niet geringe mate de verontwaardiging van 
de gecommitteerden op. ,Hij behoorde zich to schamen," 
voegden zij hem toe, ,aen den spangiaert to brengen 
een dochter, diens vader van den selven so schandelij-
ken was vermoort." Die vermaning maakte evenwel 
hoegenaamd geen indruk op hem : hij bleef bij hetgeen 
hij gezegd had en „de rest ging hem niet aan."
Middelerwijl was last gegeven, den toegang tot Emilia's 
kamer to bezetten en hem to verhinderen, daar weder 
in to komen, doch eer dit geschied was, wist hij to 
ontsnappen, en toen de heeren een oogenblik later bij 
haar kwamen, vonden zij beiden to zamen. Emilia, die 
in groote opgewondenheid verkeerde, hield hem vast 
in hare armen geklemd, en voegde hun toe, dat hij 
haar echtgenoot was, then zij nooit zou verlaten, dat 
geen menschen konden scheiden, wat God had samen-
gevoegd. Nadat de afgevaardigden nog eenige vragen 
tot hem hadden gericht, maakten zij aan dit pijnlijk 
tooneel een einde, door Emanuel to gelasten been to 
gaan en Diet meer bij de Prinses to komen, voordat zij 
in de zaak eene beslissing genomen hadden. Emanuel 
gehoorzaamde en nog dienzelfden middag schreven de
140	EMILIA VAN NASSAU.
Staten een brief aan Maurits, om hem mede to deelen, 
wat er was geschied, terwijl zij overigens besloten, alles 
voorloopig tot aan zijne terugkomst in statu-quo to
laten 1).
Hunne tusschenkomst zou evenwel spoedig weder 
vereischt worden. De geweldige overspanning, waarin 
Emilia weken lang verkeerd had, en de gebeurtenissen 
van de laatste dagen hadden haar physiek zoodanig 
geschokt, dat zich reeds den volgenden dag eene zware 
ongesteldheid bij haar openbaarde, die zoo spoedig 
toenam, dat men binnen drie dagen reden meende to 
hebben tot ernstige bezorgdheid, De scheiding van 
Emanuel, de vrees voor de toekomst, de machteloosheid, 
waarin zij tegenover hare bewakers verkeerde, en 
boven alles de angst, die haar bekroop, als zij aan het 
gevaar dacht, dat haren echtgenoot van de zijde van 
Maurits bedreigde, dat alles bracht haar tot radeloosheid. 
Van de geneesheeren, die men tot haar zond, wilde 
zij nets weten, en deze verklaarden haar toestand den 
10Qen November reeds zeer bedenkelijk.
Wanneer wij bet Resolutieboek van de Staten-Gene-
raal opslaan en de beraadslagingen op laatstgenoemden 
datum volgen, dan is bet niet moeilijk, tusschen de 
Iregels to lezen, hoe zij met de zaak verlegen waren. 
Don Emanuel, van Emilia's ziekte onderricht, had een 
advokaat naar den president Heermale gezonden om 
hem to verzoeken, bij de Staten to bewerken, dat hij 
een half uur bij zijne gemalin mocht gaan om haar 
in hare ziekte to troosten. Tegen de stellig uitgedrukte 
begeerte van Maurits, dat hun samenkomen met alle 
middelen moest belet worden, konden zij dat verzoek 
niet toestaan, maar mochten zij dat volhouden, nu haar
1) Resol. St. Gen. 8 Nov. 1597.
EMILIA VAN NASSAU.	141
!even in gevaar was en bet bijzijn van Emanuel haar 
ongetwijfeld zou opbeuren ? De raden van den Prins 
werden andermaal ontboden om met Hunne Hoogmo-
genden to delibereeren. Deze verklaarden, dat zij, ook 
niet recht wetende wat de beste weg in deze zou zijn, 
advies hadden gevraagd aan de Prinses-weduwe van 
Oranje, die geantwoord had, dat zij liever Been advies 
gaf en de zaak aan de discretie van de Staten-Generaal 
overliet. Dit verklaarden nu 's Prinsen Raden ook,
 daarbij alleen als hunne meening to kennen gevende, 
dat „den besten troost, die Don Emanuel der voorseide 
Jouffrou van Oranien zoude mogen geven, zoude zijn, 
dat hij haer vermaende zich to troosten in Godt ende 
de goeddadicheyt van de Heeren Staten in haer zaecke, 
.ende alsoe met goede patientie to verwachten de compste 
van zijner Excellentie." Dit advies bracht de Heeren 
.Staten niet veel verder; zij verklaarden wel, dat zij 
zeer goed konden begrijpen, hoe moeilijk bet voor de 
Prinses-weduwe was, raad to geven, doch dat zij ook 
niet gaarne alleen de verantwoordelijkheid droegen, 
„considererende d' onzekere accidenten, die de men-
schen connen overcomen, die van ure tot ure veran-
deren;" zij zouden dus gaarne dispensatie hebben om 
to mogen doen wat tot behoud van bet !even der 
doorluchtige patiente zou kunnen dienen, terwijl zij 
van hunne zijde verklaarden ook to zullen goedvinden 
hetgeen de Prinses en de Raden zouden oordeelen dat 
in deze moeilijke omstandigheden gedaan moest worden. 
Na deze kleine restrictie sloegen zij bet verzoek van 
don Emanuel af.
Prinses Emilia's toestand werd intusschen dagelijks 
bedenkelijker. Zij kermde en kreet dag en nacht, en 
riep onophoudelijk om haren zwager, graaf Hohenlo, 
nneenende, hoewel zooals later bleek ten onrechte, dat
142
EMILIA VAN NASSAU.
deze haar wel tegen Maurits en de Staten zou be-
schermen. Hare zwakte nam zoodanig toe, dat de 
dokters ten einde raad waren, en ten slotte weigerde 
zij volstandig eenig voedsel to gebruiken, zoodat men 
meende, dat zij zich op deze wijze van het leven wilde 
berooven. Toen kwamen de Heeren Staten op een 
gelukkigen inval. Aan de j eugdige universiteit to Leiden 
was in die dagen een professor in de medicijnen, Jo-
hannes Heurnius, die niet alleen een groot geleerde 
maar bovendien een zeer zachtmoedig, beleefd en 
vriendelijk man was, en die, zooals de uitkomst bewees, 
een type van een damesdokter moet geweest zijn. De 
wijze, waarop hij zijne weerspannige patiente wist to 
overreden, wordt door Bor met onnavolgbare naiveteit 
aldus medegedeeld. Hij begon met haar to zeggen, 
hoe vurig de Heeren Staten verlangden, dat zij zou 
medewerken om hare gezondheid to herkrijgen, doch 
zag spoedig, dat hij daarmede hoegenaamd niet vor-
derde. Toen wierp hij het over een anderen boeg, 
trachtte haar door zachte redeneeringen to overtuigen, 
en zeide eindelijk: ,Wanneer het Uwe Genade beliefde, 
zoudt gij mij een grooten dienst kunnen bewijzen en 
mij veel voordeel doen, en daarmede zelve ook ge-
baat zijn."
,,Waarmee zou ik dat kunnen doen, beer dokter?" 
vroeg zij verwonderd.
,,Eenvoudig daarmede", hervatte hij, ,dat het Uwe 
Genade beliefde, mijn raad to volgen. een weinig to 
eten en to drinken en wat minder zwaartillend to zijn, 
om zoodoende uwe vorige gezondheid terug to krijgen."
,,Maar," vroeg zij, ,welk goed of voordeel zou dat 
voor u opleveren?"
,,0, zeer veel," was zijn antwoord, „want er bestaat 
onder de menschen eene algemeene opinie, dat de
EMILIA VAN NASSAU.
143
liefde en de amoureusheit een razernij en dolligheid 
is, een ziekte, die niemand genezen kan, noch door 
goeden raad, noch door medicijnen, noch door voor-
schriften, in een woord, waarvoor op geenerlei manier 
baat to vinden is. En wanneer nu Uwe Genade naar 
mij wilde luisteren en uwe vroegere gezondheid, vroo-
lijkheid en opgeruimdheid terugkeerden, en men dus 
zag, dat die opinie valsch en onwaar was, stel u dan 
eens voor, welk een groot voordeel ik daarmee zou 
behalen en welk een grooten naam ik daarmee zou 
maken. Want al degenen, die ziek waren van ver-
liefdheid zouden door mij genezen willen worden, en", 
voegde hij er met zelfvertrouwen bij, ,ik zou ook allen, 
die mijn raad zouden volgen, gewisselijk genezen."
Die guile bekentenis van professor Heurnius, dat hij 
op hare goedhartigheid rekende om hem aan eene 
uitstekende reclame to helpen bij alien, die zich door 
amoureusheid eene ziekte op den hals hadden gehaald, 
bleef niet zonder uitwerking op Emilia, maar desniet-
tegenstaande bleek zij van de toepassing zijner genees-
wijze op haar zelve in het bijzonder nog niet veel to 
verwachten.
,,Goede dokter," antwoordde zij, ,ik wil wel aanne-
men, dat er waarheid is in hetgeen gij zegt, maar mijn 
ziekte kan niemand genezen dan de Prins van Portugal, 
mijn man, dien men van mij afgescheurd heeft tegen 
recht en reden en met de grootste tyrannie der wereld. 
Ik ben eene vrije dochter en meerderjarig en geheel 
onafhankelijk. Ik heb door prins Emanuel tot mijn 
echtgenoot to kiezen de waardigheid van mijn geslacht 
niet to kort gedaan. Hij moge een arme banneling 
zijn, ik ben daarmede tevreden, en ik zal mij in dien 
staat voegen, totdat God bet anders zal beschikken 
zoo niet, dan zal ik bet geduldig dragen. Maar," ging
144	EMILIA VAN NASSAU.
zij voort, ,om u genoegen to doen zal ik uw raad 
volgen en weer voedsel gebruiken. Ik zal dan de komst 
van mijn broeder afwachten en zien wat hij voor mil 
wezen zal, een broeder of een tyran."
De brave professor Heurnius had zijn doel bereikt 
de prinses was gered en nam, hoewel langzaam, in 
beterschap toe.
Intusschen was de komst van Prins Maurits op ban-
den. De schitterende veldtocht van dit jaar was beslo-
ten met de verovering van Lingen, dat den 12 de° Novem-
ber capituleerde ; het leger ging de winterkwartieren 
betrekken en tegen den avond van den 19d,n November 
werd Maurits in den Haag terug verwacht. Natuurlijk 
zagen de Staten met bekommering to gemoet wat er 
zou kunnen gebeuren indien Emanuel dan nog in den 
Haag vertoefde. „Men bevreesde," zegt Bor, ,dat Zijne 
Excellentie door haastige toornigheid hem eenig leed 
zou mogen aandoen, daeraf eenige yet gehoort of 
geimagineerd hadden;" en in de vergadering van den 
17 de. diende Oldenbarnevelt eene memorie in, waarbij 
hij ,om to verhoeden d'inconvenienten daervoren hij 
beducht is" er met den meesten ernst op aandrong 
dat men den Portugeeschen Prins verwijderen zou. 
Hiertoe werd dan ook besloten en de Griffier begaf 
zich terstond naar hem toe om hem aan to zeggen, 
dat hij het land moest verlaten of ten minste zich vier 
of vijf mijlen van de residentie verwijderen; als ver-
blijfplaats kon hij kiezen tusschen den Briel, Schiedam, 
Rotterdam, Dordrecht of Gouda. Emanuel verklaarde 1) 
dat hij dit bevel wel wilde opvolgen, maar alleen op
voorwaarde dat hem eene bepaalde plaats werd aange-
wezen om als gevangene van de Staten in „in derzelve
1) Resolution St. Gen. 18 Nov. 1597.
EMILIA VAN NASSAU.	145
protectie" to wonen. Hierover werd weder's namiddags 
van den 18°en gedelibereerd, maar uit alles blijkt, dat 
de Staten hem het liefst uit eigen beweging over de 
grenzen zagen trekken, en zoo min mogelijk geweld 
wilden gebruiken. Ware hij nog eenvoudig don Emanuel 
van Portugal geweest, dan zouden zij hoogstwaarschijn-
lijk niet zooveel omslag met hem hebben gemaakt, 
maar hij was nu eenmaal de zwager van Maurits en 
de echtgenoot van zijne zuster, die zij natuurlijk niet 
tegelijk met haren man uit het land konden bannen.
Zij lieten hem dus antwoorden, dat hij hun gevangene 
niet was, maar dat zij begeerden, dat hij morgen -. 
dat was de dag, waarop Maurits in den Haag terug 
zou komen - voor zonsondergang naar eene der aan-
geduide steden zou vertrekken. Tegelijkertijd weigerden 
zij bepaaldelijk to voldoen aan bet schriftelijk verzoek 
van Emilia, die ,ootmoedig en met gevouwen handen" 
bad, dat men Emanuel zou toestaan naar Delft to gaan 
en haar voor zijn vertrek slechts een half uur to komen 
spreken.
Den 19,1- des morgens gaf Emanuel aan de Staten 
to kennen, dat hij zich wel degelijk als hun gevangene 
beschouwde, omdat zij hem en zijn broeder gelast had-
den, hunne woning niet to verlaten. En wat zijn ver-
trek uit den Haag betrof, daar zou hij niet toe overgaan, 
tenzij hem eene bepaalde verblijfplaats werd opgegeven; 
zoo niet, dan bleef hij en was ,geresolveerd de uiterste 
extremiteiten, die hem zouden mogen overkomen, in 
den Haag of to wachten." Tot langer beraad was er 
geen tijd meer, en dus wezen de Heeren Staten hem 
Schiedam tot verblijf aan, en gaven hem daarbij to 
kennen, dat de Staten van Holland order zouden stellen 
op „zijn teeringe alhier inder herbergen gedaan, mitz-
gaders van het wasschen van zijn lijuwate," terwiji
Molder, Geechiedk. Novellen.	10
146	EMILIA VAN NASSAU.
hem voor zijn verblijf to Schiedam honderd daalders 
in de week zouden worden verstrekt. Hierop verliet 
hij den Haag des avonds, kort voor de komst van den 
Prins. Deze verscheen den volgenden dag in de verga-
dering van hunne Hoogmogenden, waar hij werd,,ver-
welkompt ende gecongratuleerd met de victorien, die 
hij had behaald"; hij dankte hen daarvoor en ook voor 
't geen zij in de zaak van zijne zuster hadden gedaan. 
Zijn intrek nam hij in het hof van de Prinses-weduwe 
van Oranje in het Noordeinde, om niet met zijne zus-
ter, die hij volstrekt weigerde to ontmoeten, onder een 
dak to zijn, en gelastte haar, na daarover het advies 
van Hunne Hoogmogenden to hebben ingewonnen, den 
volgenden dag naar Delft to vertrekken. Zij voldeed, 
ofschoon uit hoofde harer zwakte een dag later, aan 
dit bevel.
Voor het oogenblik was de zaak nu wel geschikt, 
maar men begreep, dat het toch op den duur niet 
zoo kon blijven. De Prins, in den Haag, woedend over 
den hoon, zijn huis aangedaan en minder dan ooit 
gezind tot een vergelijk; Emilia, in zekeren zin gese-
questreerd in Delft, en Emanuel in de onmiddellijke 
nabijheid, in Schiedam half als Bast half als gevangene 
teerend op de kosten van de Staten van Holland 1), 
die toestand was onhoudbaar. Het is niet onmogelijk, 
dat men in die dagen beproefd heeft, Maurits met 
zijne zuster to verzoenen, en dat hij als eerste voor-
waarde stelde, dat zij van Emanuel zou afzien; ten 
minste toen er een paar weken verloopen waren, meen-
den de Staten-Generaal, dat er eene poging gedaan
1) De Staten van Holland weigerden later de vertering van 
Don Emanuel to betalen, maar wilden die ten laste van de Gene-
raliteit gebracht zien. Res. St. Gen. 19 Nov. 1597.
EMILIA VAN NASSAU.
447
kon worden om de Prinses tot ander inzicht to brengen, 
doch daarbij begrepen zij, dat het in elk geval noodig 
was, Emanuel eerst to verwijderen. Te then einde com-
mitteerden zij den 7den December Engelbert van der
Burch, burgemeester van Arnhem, Arent Duyck en 
Jan Rengers ten Helm om met hun griffier naar Schie-
dam to gaan en de beide prinsen van Portugal aan to 
zeggen, dat zij het grondgebied der Vereenigde provin-
cien moesten verlaten. Emanuel was zeer ontzet bij 
bet vernemen van dat bevel; hij beweerde dat men 
hem misleidde en dat hij uit alles opmaakte dat Emilia 
gestorven was, en verklaarde dat hij ook wilde sterven 
en niet uit zijn huis wilde gaan dan naar zijn graf. 
Den volgenden morgen evenwel, toen men hem van 
het tegendeel overtuigd had, kwam hij tot andere ge-
dachten; hij wilde zich de Staten niet tot vijand maken 
en verklaarde dat hij zou gehoorzamen en zich naar 
Wezel zou begeven. De gecommitteerden betaalden 
zijne vertering to Schiedam, gaven hem nog 4200 gul-
den voor reiskosten, en daags daarop vertrok hij met 
don Christoffel per scheepsgelegenheid naar Wezel. 
Onderweg evenwel veranderden zij om eene of andere 
reden hun reisplan en namen hun weg over Utrecht, 
waar hunne crediteuren het hun intusschen nog zeer 
lastig maakten door beslag op hunne bagage to leggen 
en die niet dan onder borgtocht weer vrij to geven 1). 
Daarna konden zij hunne reis vervolgen en kwamen 
een paar dagen later in Wezel aan, vanwaar zij den 
49aen December twee brieven aan de Staten-Generaal 
schreven, die in bet Rijksarchief bewaard zijn. Zij ver-
zekeren daarin de Staten van hun goeden wil om later
1) Bor, Nederl. hist. 34ste Boek.
148	EMILIA VAN NASSAU.
den lande nog van dienst to zijn, en verklaren zich to 
onderwerpen aan hunne bevelen. „Puis que Vos Seig-
neuries font ainsi ordonne", schrijft Emanuel, ,il me 
faut avec ce bon Job prendre patience.... suppliant 
tres-humblement a Vos Seig" n'oublier la parolle que 
Messieurs les deputez m'ont donne de sa part de laisser 
aller librement Emilie de Nassau me trouver ouA je 
seray, estant son bon plaisir de ce faire."
Het bleek zeer spoedig dat bet 't „bon plaisir" van 
Emilia was, haar echtgenoot to volgen. De heeren gede-
puteerden, van Schiedam terugkeerende, bezochten 
haar in Delft 1), deelden haar het vertrek van Etnanuel 
naar het buitenland mede, en trachtten haar nu to 
overreden „haar hart van hem of to trekken" en toe 
to geven aan de begeerte van haren broeder en van 
de Heeren Staten. Zij verklaarde eenvoudig, niets van 
haren broeder en van de Heeren Staten to verlangen, 
dan dat ze haar niet van haren echtgenoot zouden 
scheiden tegen de privilegien van den lande en de 
vrij heid, die haar als meerderjarige toekwam. Hiermede 
keerden de gecommitteerden naar den Haag terug om 
hun rapport to doen aan Hunne Hoogmogenden en 
aan den Prins. Deze liet haar daarop den volgenden 
dag weten, dat hij de handen van haar aftrok en haar 
niet meer als zijne zuster beschouwde; hij riep al zijne 
dienaars van haar terug, en gelastte haar, dat zij hem 
alle juweelen, die zij van hem had, en waarop zijn 
wapen of naamcijfer stond, zou terugzenden, omdat, 
voegde hij er smadelijk bij, hij niet verlangde, dat een 
Portugees ze in zijn bezit zou krijgen of verkoopen 2)
1) Bor, Nederl. hilt. 34ste Boek.
Q) Journael van Duyck II, blz. 448.
EMILIA VAN NASSAU.	149
Zij had tot nu toe 5000 gulden 's jaars getrokken uit 
de nalatenschap van haren vader, die haar bij zijn 
testament slechts 3000 had toegeleid : ook die meerdere 
2000 gulden ontzeide hij haar voortaan.
Niets mocht baten; - den 12len December verliet 
Emilia Delft, en vertrok den volgenden dag van Rot-
terdam to scheep naar Wezel.

Het eerste hoofdstuk van den liefdesroman tusschen 
Emanuel en Emilia was afgespeeld : de periode van 
,,amoureusheyt," die volgens den geleerden Heurnius 
een rasernye en dolligheyt was, was voorbij ; de hoop, 
dat de onberaden stap, then zij gedaan had, als de 
eerste storm van onwil overgedreven zou zijn met den 
mantel der liefde zou bedekt worden, bleek ten eene-
male ijdel to wezen; het romaneske, dat in weerwil 
van de ondervonden teleurstellingen toch nog zijn rozig 
waas over het geheel verspreid had, begon reeds zeer 
spoedig plaats to maken voor de koude, naakte werke-
lijkheid, die zich onder den hoogst prozaischen vorm 
van financieele zorgen openbaarde. Hun inkomen was 
zeer beperkt en volstrekt niet voldoende om zelfs in 
de kleine Duitsche grensvesting Wezel to kunnen leven, 
en wanneer het Emanuel, die zooals uit alles blijkt, de 
wereldsche zaken nog al luchthartig opvatte, in Holland 
gelukt was, zich door het maken van schulden staande 
to houden, hier in den vreemde viel hem dat minder 
gemakkelijk. De jaren, die nu volgden, waren dan ook 
voor het jonge huishouden een tijd van aanhoudend 
geldgebrek, en zelfs later, toen de omstandigheden, 
zooals wij zien zullen, wat beter voor hen werden, 
bleef een nooit aangezuiverd deficit in de kas hen als 
een bleek spook op hun levensweg vergezellen. De 
acten der Staten-Generaal, de Ordonnantieboeken, de
150
EMILIA VAN NASSAU.
domeinrekeningen en andere bescheiden in de archieven 
leveren daarvan op honderden plaatsen bet bewijs. 
Leeningen, voorschotten, requesten om onderstand, 
klachten van schuldeischers enz. volgen elkander in 
de verschillende registers met hopelooze eentonigheid 
op, en het is voor een groot gedeelte aan bet door-
snuffelen van deze documenten, dat wij de kennis der 
bijzonderheden omtrent de verdere lotgevallen van 
Emanuel en Emilia to danken hebben.
Nauwelijks drie maanden waren zij in Wezel geves-
tigd, toen zekere Sieur Britto Pimentel, raad en pen-
sionaris van den Prins van Portugal, aan de vergade-
dering der Staten-Generaal namens Emanuel schriftelijk 
het verzoek deed, om met zijne huisvrouw weder in 
de Vereenigde provincien to mogen komen om daar 
onder protectie der Staten to blijven wonen 1). De 
brief werd aan Maurits medegedeeld, die hem las en 
eenvoudig door den Griffier aan Hunne Hoogmogenden 
liet antwoorden, dat de zaak hem niet aanging 2). 
Ze bleef dus rusten. Weder drie maanden later, den 
16°° Juni 1598, richtte Emanuel opnieuw een brief tot 
de Staten, waarin hij vriendelijk en ootmoedig verzocht, 
,,dat HE. souden gelieven voor hem to intercederen 
ende hem to moyenneren den paix ende goede vrunt-
schap van Zijne Excellentie 3). Zij besloten een hunner 
leden, Franckema, voorzichtigheidshalve eerst eens naar 
Graaf Willem Lodewijk, 's Prinsen bezadigden schoon-
broeder, to zenden, om to hooren hoe de zaken thans 
stonden en to vernemen of deze dacht, dat bet mogelijk 
zou zijn, den Prins tot ,accommoderinge" to bewegen ;
1)	Resol. St. Gen. 19 Maart 1598.
2)	Id.	15 Mei 1598.
3)	Id.	19 Juni 1598.
EMILIA VAN NASSAU.
151
doch dat leidde, zooals to voorzien was, tot niets. 
Emanuel, die wel niet anders verwacht zal hebben, 
besloot intusschen, trots het verbod der Staten, naar 
Arnhem to gaan, om met vrienden en bloedverwanten 
van Emilia to spreken, en deze schreef een brief aan 
haar zwager Hohenlo 1), waarin zij mededeelde in wet-
ken kommervollen toestand zij verkeerde. Zij was in 
gezegende omstandigheden en wenschte, dat haar kind 
in de Nederlanden zou geboren worden, maar wist 
niet, waarheen zij to then einde gaan zou, uit vrees 
dat de Staten of de Prins haar met haar man van daar 
zouden doen vertrekken. Bovendien bezaten de echte-
lieden niets meer om van to leven, en verzocht zij nu 
Hohenlo om raad, hoe zij het zou aanleggen om ver-
gunning to verkrijgen, in Arnhem of elders een huis 
to huren ; of wel, zij hoopte, dat Hohenlo haar wellicht 
een zijner huizen zou aanwijzen om daar hare bevalling 
of to wachten. Hohenlo deelde deze brief mede aan 
de gravin van Meurs, die er met de hertogin van Aer-
schot over sprak, en die beide dames, zeer met het 
lot der arme Prinses bewogen, ontboden den voorzitter 
van de Staten-Generaal Heermalen ten huize van den 
graaf van Solms 2) en bestormden hem daar met beden, 
dat hij toch haar voorspraak bij de Heeren mocht 
wezen. ,Hij mocht toch bedenken," zeide zij, ,dat het 
de dochter was van Willem van Oranje en de voile 
zuster van Zijne Excellentie, die," voegden zij er met 
meer goedhartigheid dan strenge waarheidsliefde bij, 
,,aan haar verklaart had, dat hij zijne zuster het ge-
passeerde lieffelyck hadde vergeven, ende dat hem lieff 
soude zijn dat de Heeren Staten haer goet deden."
1) Resol. St. Gen. 25 Juli 1598. 
2)	Id.	4 Sept. 1598.
152	EMILIA VAN NASSAU.
De Heeren Staten, die daarvan waarschijnlijk niet zoo 
geheel overtuigd waren, adviseerden er lang over, maar 
kwamen tot geen besluit. Eenige weken later evenwel 
zeiden zij aan Britto, dat zij er niets tegen hadden, 
dat Hohenlo haar in een van zijne huizen opnam, en 
tevens werd haar een jaargeld toegeleid, waarvan haar 
een jaar bij anticipatie zou uitbetaald worden 1). Dat 
was eene uitkomst voor Emilia, doch zij schijnt die 
mondelijke boodschap aan Britto maar half vertrouwd 
to hebben, want zes dagen later verzocht zij de Staten 
of deze de goedheid wilden hebben dat zelve aan den 
graaf Hohenlo to schrijven 2). Dit geschiedde, en toen 
Hohenlo die schriftelijke toestemming in handen had, 
deelde hij aan Emilia mede, dat hij zijn huis in Delft 
voor haar in gereedheid had laten brengen, zonder dat 
hij er zich in het minste om bekommerde, hoe zeer 
hij Maurits daarmede griefde. De Heeren Staten, die 
zich eigenlijk eenigszins hadden laten verschalken, 
begrepen het evenwel anders, en toen Sieur Britta hen 
namens Emanuel en zijne gemalin beleefdelijk kwam 
bedanken met de lakonieke bijvoeging dat „de selve 
hare Excellentien haer gereet maeckten om nae Delft 
int voorschreven huys to commen", gaven zij hem 
even beleefd maar zeer positief to kennen, dat zij bij 
het geven van de bedoelde vergunning aan den graaf 
van Hohenho bedoeld hadden een van zijne heerlijke 
huizen, maar niet zijn huis in Delft. 3)
Zoo werd dus het eerste kind in de Nederlanden 
geboren, maar niet in Delft. Bij dezen eersteling is het 
intusschen niet gebleven, want - en dit is ongetwijfeld
1)	Resol. St. Gen. 4 Sept. 1598.
2)	Id.	10 Sept. 1598.
3)	Id.	28 Sept. 1598.
EMILIA VAN NASSAU.
153
een der oorzaken van hunne financieele bezwaren 
geweest - hun echt is gezegend geworden met acht
spruiten : twee zonen, Emanuel en Christoffel, welke 
laatste later don Louis Guillaume of Guillaume Louis
genoemd werd 1), en zes dochters : Maria Belgica, 
Emilia Louise, Anna Louise 2), Juliana Catharina, 
Eleonora Maurice en Sabina Delphique. Al deze kin-
deren zijn in de Nederlanden geboren; een in 1598 en
een in 1599 in Delft, bij welk laatste de Staten-Gene-
raal op Emilia's verzoek als getuigen bij den doop
gestaan hebben 3) ; van al de overigen is bet ons niet 
mogen gelukken het jaartal en de plaats hunner geboorte
op to sporen.
Van het eerste tiental jaren na het huwelijk is ons 
omtrent de beide echtelieden eigenlijk zeer weinig
bekend. Emilia schijnt zich in then tijd nog al in 
Holland to hebben opgehouden en den 2(Y ten December 
1601 sloot zij een akkoord met Maurits over het jaar-
geld dat zij uit de nalatenschap van haren vader trok 4).
1) De naam „don Louis Guillaume," of ook wel „don Chris-
toffel gesecht don Louis Guillaume" komt meer in latere stukken 
voor. Gedurende zijn leven vinden wij hem meer Guillaume Louis, 
of - zoo als in het testament zijner moeder en in de Commissie-
boeken van den Raad van State, eenvoudig don Guillaume of don 
Guilelmo genoemd. Aitzema noemt hem Guilielmo Loris; hij zelf 
teekent zijne brieven don Guillaume. Dit alles wettigt het vermoe-
den, dat die naamsverandering in verband staat met Willem Lode-
wijk, den zwager en beproefden vriend van Emilia. Wanneer en 
waarom zij heeft plaats gehad is ons niet gebleken.
2) In eene sententie van het hof van Holland van 1636 No. 
42 Rijks Arch. wordt zij Anna Frisia genoemd.
3) Resol. St. Gen. 7 Oct. 1599.
4) Ordonnantieboeken, Rijks Arch. 29 Nov. 1684.
154	EMILIA VAN NASSAU.
Emanuel had in datzelfde jaar eene opflikkering van 
hoop met betrekking tot zijne aanspraken op den Por-
tugeeschen troon. Eenigen tijd to voren was namelijk 
in Venetie iemand to voorschijn gekomen, die verklaarde 
koning Sebastiaan to zijn, then men meende dat in den 
slag van Alkassar in Marokko gesneuveld was. Hij zou 
van daar zijn ontkomen en na vele omzwervingen door 
Abyssinia en Perzie naar Sicilie zijn gegaan en daarop 
naar Venetie, waar hij door velen voor den dood ge-
waanden Sebastiaan gehouden werd. Hij was de vierde, 
die zich daarvoor uitgaf : de eerste was de zoon van 
een leidekker uit Alcobaca, de tweede een steenhouwer 
uit Terceira, de derde een suikerbakker uit Toledo. 
Die alien hadden hun rol in Portugal met meer of 
minder behendigheid gespeeld, een grooten aanhang 
bij het yolk verworven, doch na ontmaskerd to zijn, 
hunne onderneming op de galeien of aan de galg 
geboet.
Deze vierde pretendent evenwel heeft veel meer van 
zich doen spreken: niet alleen dat hij in zijn uiterlijk 
tot in de kleinste bijzonderheden volkomen op Sebas-
tiaan geleek, maar hij wist zooveel geheimen to open-
baren, die niemand anders weten kon, dat men hem 
toenmaals in Europa vrij algemeen voor koning Sebas-
tiaan hield, en in Portugal weinigen er meer aan twij-
felden. De waarheid is nimmer aan het licht gekomen, 
daar hij in Florence gevangen genomen werd en aan 
Philips II uitgeleverd, die hem in Castilia in eene ge-
vangenis liet opsluiten, waar hij, waarschijnlijk vergif-
tigd, is gestorven. Don Christoffel reisde in het begin 
van 1601 naar Venetie 1), en, hetzij dat hij werkelijk 
overtuigd was, den wettigen koning Sebastiaan voor
1) Journaal van Duyck, II. bl. 10.
EMILIA VAN NASSAU.
155
zich to hebben, hetzij dat hij van deze gelegenheid 
gebruik wilde maken om bij het gelukken van diens 
onderneming weder in Portugal tot aanzien to geraken, 
hij bracht den pretendent zijne hulde als koning. Ema-
nuel volgde zijn broeder in April van hetzelfde jaar, 
maar in Frankrijk gekomen, vernam hij de gevangen-
neming van den gewaanden Sebastiaan en hij keerde 
dus onverrichterzake naar Holland terug 1).
Wij kunnen tegelijk afscheid nemen van don Chris-
tofl'el: deze reis is het laatste, wat wij van hem heb-
ben vermeld gevonden; van zijn verder leven is ons 
niets meer bekend. Volgens eene, hoewel niet volkomen 
vertrouwbare opgave zou hij in 1638 to Parijs gestor-
ven zijn 2).
In 161)3 deed Emanuel weder bij de Staten-Generaal 
aanzoek om eene aanstelling in 's lands dienst, maar 
hij ontving ten antwoord, dat men hem alleen zou 
kunnen aanstellen bij het leger, doch dat dit bezwaar-
lijk zou gaan zoolang de oneenigheid tusschen hem en 
den Stadhouder voortduurde. Hij moest derhalve voor-
eerst nog geduld hebben, doch zoo hij ondertusschen 
to helpen zou zijn met tweeduizend gulden, dan zou 
men overwegen of men hem die zou kunnen be-
zorgen 3).
Terwijl hem alzoo de pas was afgesneden om in het 
Staatsche leger to dienen, greep hij eenigen tijd daarna 
een middel aan, dat hem zonder veel arbeid of per-
soonlijk gevaar, groote geldelijke voordeelen kon aan-
brengen. De Staten gaven namelijk omtrent het jaar
1) Journaal van Duyck, III, bl. 51.
2) Memoire van Jacottet in het Huisarchief van Z.M., onder de 
stukken betrekkelijk Willem V.
3) Resol. St. Gen. 4 Sept. 1603.
156	EMILIA VAN NASSAU.
1606 kaperbrieven uit om den Spaanschen en Portu-
geeschen handel to fnuiken. Met gretigheid werd hier-
van gebruik gemaakt ; eene menigte kaperschepen wer-
den uitgerust om zoodoende onder den dekmantel 
van behartiging van vaderlandsche belangen eigen 
voordeel to bejagen. Nadat in Januari van dat jaar de 
Staatsche vloot, vier en twintig schepen sterk, onder 
Willem de Zoete, Heer van Hautain, in zee gestoken 
was, doorkruisten reeds in Maart meer dan honderd 
en dertig kapers den Oceaan, allerwege schrik en ver-
derf verspreidende door het woest en meedoogeloos 
plunderen van weerlooze koopvaardijschepen 1), dat wel 
is waar naar de begrippen van die dagen gereehtvaar-
digd was, doch tot zulke ongehoorde misbruiken aan-
leiding gaf, dat de Algemeene Staten, door eene reeks 
van klachten overstelpt, waaronder die van verscheidene 
onzijdige mogendheden, als Engeland, Denemarken enz., 
reeds in Augustus 1606 besluiten moesten de uitgifte 
van kaperbrieven to beperken en ze niet meer to ver-
leenen dan tegen eene borgstelling van ten minste 
twintig duizend gulden. Emanuel had inmiddels van 
die gelegenheid om goede zaken to doen gebruik ge-
maakt; ook hij had drie kaperschepen uitgerust, maar 
de wijze, waarop hij bij then geautoriseerden zeeroof 
to werk ging, is, wanneer wij de berichten van een 
tijdgenoot mogen gelooven, niet in staat ons een hoogen 
dunk van zijne eerlijkheid in zaken to geven. Dat hij 
zijn scheepsvolk zonder gage liet dienen, was hij met 
hen overeengekomen, daar hij zich verbond, hun een 
vierde gedeelte van den buit of to staan, doch een 
staaltje van de manier, waarop hij zich van deze ver-
1) Philibert du Bois, Diplomatische Berichte an den Fnrsten 
Ludwig zu Anholt von 1605 bis 1620, pag. 115.
EMILIA VAN NASSAU.
157
plichting kweet, vinden wij in een der diplomatieke 
berichten van Philibert du Bois, dat wij als een karak-
teristiek beeld van die tijden hier woordelijk laten 
volgen
„ Bericht van den 161°° Mei 1606. - Den 12°e° dezer 
is er in Delft een groot tumult geweest, dat evenwel 
door de autoriteit en de tegenwoordigheid van de ma-
gistraat spoedig weder gestild is geworden, maar zich 
zeer bedenkelijk liet aanzien. Want don Emanuel, 
prins van Portugal, heeft geweigerd aan de arme boots-
lieden de gage, die hun toekwam, en het hun beloofde 
gedeelte van den veroverden buit to geven, die meer 
dan een ton gouds bedroeg, welke dien prins door 
drie verschillende daarvoor uitgeruste kaperschepen 
werd aangebracht, en waarvan hun omtrent 25000 
gulden toekwam. Hierover hebben die matrozen zich 
bij de Admiraliteit to Rotterdam beklaagd, waarop hun 
bij vonnis de gevorderde betaling werd toegewezen. 
Prins don Emanuel heeft die bootslieden, ten getale 
van omtrent 40 man, bij zich ontboden, en op denzelf-
den dag in het Prinsenhof 50 goed gewapende soldaten, 
van het regiment van Monsr. de Chastillon daarbinnen 
in hinderlaag opgesteld en is toen in persoon op deze 
bootsgezellen, die meerendeels ongewapend en slechts 
met een mes voorzien en van meening waren dat zij 
hun geld zouden ontvangen, met een korten houwdegen 
met dien troep Franschen met houwen, steken en slaan 
aangevallen. De matrozen hebben zich duchtig om 
lijfsbehoud geweerd en hunne vijanden gedeeltelijk 
hunne wapens afhandig gemaakt, en daarover is een 
oploop ontstaan bij het gepeupel, zoodat het niet veel 
verscheelde of al de Franschen, die daar in garnizoen 
lagen, waren om hals gebracht. Men heeft den vol-
genden dag het bootsvolk zijne volle betaling moeten
158	EMILIA VAN NASSAU.
geven en die misgreep zal den prins van Portugal 
misschien nog wel eens zuur opbreken, want er zijn 
in dat tumult veel gekwetsten gevallen en ook ver-
scheidene op de plaats dood gebleven."
Wij hebben nergens gevonden, dat deze ,misgreep" 
eenige kwade gevolgen voor Eumanuel gehad heeft, 
maar zijn scheepsvolk schijnt zich op dien tocht ook 
aan eenige misgrepen to hebben schuldig gemaakt, die 
hem een vonnis van de Algemeene Staten op den hals 
haalden. Omtrent dienzelfden tijd namelijk diende een 
der raadsheeren van den Koning van Groot-Brittannie 
eene klacht in bij den Raad van State, die ten gevolge 
had, dat hij veroordeeld werd, aan Frangois Joras, een 
Engelschen loods to Plymouth, duizend gulden to betalen 
,,wegens de schade, die Syne Ex01E schepen hem, zijn 
krijgsvolk en andere geinteresseerden hebben aange-
daan" 1).
Dat Emanuel in die dagen ook nog plannen van ver 
uitziende strekking gevormd zou hebben, kan eenigs-
zins worden opgemaakt uit een fragment van een brief, 
dien hij den 1e1 Februari 1606 aan Graaf Willem 
Lodewijk van Nassau schreef 2). ,Si nous n'allons atta-
quer," zegt hij daarin, „les murailles d'Afrique ne ver-
rons jamais nos portes libres de nos ennemis, et Dieu 
nous garde de ceux que nous recevons entre nos bras 
pour ayder a. notre defence; car les Brands Rois ont 
de longues mains; Portugal et toutes leurs conquestes 
sont bien disposes au bien de nos affaires, et avec peu 
de force si nous les savons prendre a point. Du Sr. 
Congalves, porteur de ceste, pores entendre quelques
1) Acten van de St. Gen. 13 Mei 1606. R. Arch.
2) Groen v. Pr. Archives. Serie II, tome 2, pag. 366.
EMILIA VAN NASSAU.
159
rapports qui s'accordent avec mes entelligences, et aussi 
comme sont passes les affaires de mes barbues."
Duidelijk is dit niet; niet onmogelijk komt het ons 
voor, dat Emanuel het plan heeft geopperd tot verove-
ring van de Azorische eilanden, die, zooals wij vroeger 
gezegd hebben, langen tijd de zijde van zijn vader 
Anton van Crato gehouden hadden, en waar hij moge-
lijk nog in het geheim in verstandhouding stond met 
de ontevredenen. Dat hij evenwel den bezadigden Wil-
lem Lodewijk zou overtuigd hebben van het verkieslijke 
eener verbintenis met die ontevredenen in Portugal 
boven die met de volgens zijn zeggen al to langvinge-
rige koningen van Engeland en Frankrijk, onze bond-
genooten, is natuurlijk al to ongerijmd om aan to 
nemen.

In het jaar 1608 brak er eindelijk een betere tijd 
voor het zwaar gedrukte gezin aan. Philips Willem 
van Oranje, die zich toen in den Haag beyond, wist 
namelijk zijn broeder Maurits to bewegen, zich den 
3&t.n November met Emilia en Emanuel to verzoenen 1), 
waarop kort daarna, den 273" Juni 1609, een onderling 
verdrag van verdeeling der vaderlijke nalatenschap 
werd gesloten, bij hetwelk hun een redelijk inkomen 
verzekerd werd 2). Dat hunne geldelijke zorgen daar-
door uit den weg geruimd zouden zijn geworden, mogen 
wij met recht betwijfelen, want bet duurt niet lang of 
wij vinden in de rekeningen van de daarop volgende 
jaren weder herhaaldelijk melding gemaakt van leenin-
gen en voorschotten, waarvoor het jaargeld in pand
1) De Groot, Ned. Jaarb. XVII, bl. 574. - Van Meeteren, 
Historian, bl. 575 d.
2) Wagenaar, Vad. Hist. IX, bl. 456.
160	EMILIA VAN NASSAU.
wordt gegeven. Evenwel, wij gelooven niet, dat die 
zorgen hen toen ter tijde al to zwaar gedrukt hebben; 
noch Emanuel noch zijne vrouw schijnen zwaartillend 
to zijn geweest op dit punt. Een klein staaltje als be-
wijs daarvan willen wij hier aanvoeren.
In Februari 1616 gaven de Algemeene Staten aan 
Emanuel van Portugal op zijne menigvuldige en lang-
durige remonstrantien ter Teen voor den tijd van een 
jaar 500 guldens per maand om to voorzien in de 
kosten van zijn huishouden 1). Dit geschiedde, zooals 
de Heeren er uitdrukkelijk bijvoegden, omdat hij was 
de echtgenoot van eene dochter van Prins Willem en 
zuster van Prins Maurits, ,hebbende een buys vol 
cleyne kinderen met sobere gelegentheyt ende midde-
len. " Men zou denken, dat daar waar tot dergelijke 
klachten en hulpbetoon aanleiding bestond ook de 
hoogste spaarzaamheid en het vermijden van alle 
overtolligheden mocht verwacht worden. En nu zien 
wij uit de correspondentie van Emilia, die toen to 
Delft woonde, met de Gravin van Pallandt van Kuilen-
burg, dat zij een hinde had, en, in weerwil van de 
kosten voor haar huis vol kleine kinderen, daar een 
jong hert bij wenschte. Hot vrij curieuse briefje, waarin 
zij then wensch uitdrukt, luidt als volgt 2)
„Madame ma treschere cousine, it y a une femme 
en ceste ville qui estoit de Culenbourg qui a dit que 
vous avez une demy douseine de jeune cerfs. Je vous
1) Acten van de Staten-Generaal. Deel 4 bl. 261.
2) Deze brief en al de verder door one aangehaalde berusten in 
eene verzameling, bevattende de correspondentie tusschen Emilia en 
Emanuel en Florie van Pallandt en zijne gemalin, in bet, near bet 
archief to Arnhem overgebrachte Archief van Kuilenburg, I, Afd. 
3e Hoofdst. No. 149.
EMILIA VAN NASSAU.
161
prie vouloir consiederer wat is een wijfken sonder 
man; a bon entendeur peu de parolles. Een ombe-
schampt meens heft het derdendeel van de weerlet, 
et la desus je vous baise bien humblement les mains 
et a monsieur vostre mary et vous suis en la vie et 
en la mort
Madame ma chere cousine vostre bien humble
et tres affectionnee cousine a vous faire service,
Emilie de Nassau,
princesse de portugal.
de delft le 24 de Juin
1616.
Weinig tijds daarna was het huisgezin met een jong 
hert vermeerderd.
Het is de eerste maal, dat wij hier van de corres-
pondentie van Emilia met de Gravin van Kuilenburg 
gewagen, waarin wij menige bijzonderheid hebben 
aangetroffen, die anders in vergetelheid zou zijn ge-
raakt.
Floris van Pallandt, graaf van Kuilenburg, dezelfde 
van wien Mevrouw Bosboom-Toussaint ons in „Een 
Leydsch student in 1593" de jongelingsjaren beschre-
ven heeft, was zeer bevriend met Emanuel van Portu-
gal, en de vrij drukke briefwisseling, die zij zoowel als 
beider gemalinnen met elkander voerden, levert het 
bewijs, dat tusschen hen eene zeer groote vertrouwe-
lijkheid heerschte, en dat de graaf voor de beide ech-
telieden niet alleen zeer dikwijls een vriendelijk gastheer 
op het slot van Kuilenburg was, maar dat hij hen 
altijd met raad en daad bijstond. Die brieven geven 
ons ook gelegenheid eenigzins een blik to slaan in bet 
karakter des schrijvers. Die van Emilia zijn doorgaans 
met groote helderheid van geest geschreven; in den 
beginne opgeruimd en onbezorgd, zooals wij er zooeven
Mulder, Geschiedk, Novellen.	11
162	EMILIA VAN NASSAU.
reeds een staaltje van aanhaalden; later evenwel wor-
den ze ernstig en zelfs bitter tegen bet noodlot; vorm 
en uitdrukking zijn krachtig en duidelijk; de vastheid 
van karakter, die zij van haren vader geerfd had, is 
er niet in to miskennen; terloops kunnen wij er nog 
bijvoegen, dat al de eigenhandige brieven, die nog van 
haar aanwezig zijn, ware proefstukken zijn van calli-
grafie, zoo keurig geschreven als er weinig stukken 
uit then tijd in de archieven gevonden worden. De 
brieven van Emanuel daarentegen doen hem tot het 
laatst van zijn leven als een ziel zonder zorg kennen. 
Nu en dan spreekt hij met een bezwaard gemoed over 
den ongunstigen toestand zijner zaken, maar twee regels 
verder verdrijft hij zijne muizenissen met een kwink-
slag. Te midden van zijne grootste bekommeringen 
heeft hij nog altijd le mot pour rire. De betuigingen 
van vriendschap en dankbaarheid jegens zijn waarden 
Floris vloeien over van rhetorische bloemen. Zoo schrijft
hij bij voorbeeld den 238ten Maart 1622, toen graaf
Floris eenige dagen to voren den Haag had verlaten 
„ L'avenue du Vivierberg m'est facheuse a cause de 
vostre absance. Les oyselets ne chantent que tristes 
notes pour vostre depart. L'air se refroidit tellement 
que nous recule la saison et nous detient les fleuretis 
dans les antrailles de la mere produisante. Seulement 
Coulembourg est l'heureux, le favori du ciel. Je prie 
1'eternel et tout puissant dieu qu'il vous veuille aussi 
benir et a madame tant aux biens tenporels que aceux 
de l'ame. L'honneur que m'aves faict de m'escrire 
m'at rendu tout autre homme, diferant de celuy qui 
j'estois apres vostre partement, et me servira de con-
solation durant ma demeure ici de 6 ou 7 jours. Alors 
je chanterai les louanges de ce bon patriarche, car 
mes yeux vous verrout, et comme un vieil Abraham
EMILIA VAN NASSAU.	16'3
trouverai une favorable Sara. Le chicolate sera oublie 
puis qu'on le decrie si fort, mais c'est faute d'expe-
rience et de cognoistre les singulieres vestu du cacau
qui faict produire non un mais plusieurs Ismaels. Je 
me rejouis avec vos sujets de vostre entree en vostre 
ville, comme etant leur compagnon d'aflection et de 
devoir."
In 1623, toen er moeilijkheden schijnen gerezen to 
zijn over de wijze van betalen van zijn inkomen, schrijft 
hij aan Graaf Floris : „La tampeste de Zelande est 
acalme et comme it me semble que Dieu le veut ainssi 
pour me faire resoudre, it s'est leve un novel orage 
du coste de Harne en Geldres, pour apaiser lequel j'ai 
emplore vostre secours par le mojen de Mr. Tobias. 
C'est un opiniatre oracle apele Mr. van Essen" (Hen-
drik van Essen, Raad in den Hove van Gelderland) 
„ le quel vent a pure force que les sis mille florins me 
soient de recbef asignes sur les admiralites; et mes-
sieurs de Holande, pour les grandes charges des Bits, 
veulent m'asigner sur la Generalite au comptoir de 
Dublet. Voila en quel jeu de paume je suis reduit en 
ma viellesse." En eenige dagen later : ,Les rudes 
aquilons semble se sont conjures avec ma fortune, afin 
de ne me donner un contentement qui ne soit bien 
mele des eaux de Mara. Je cognois qu'il me faut trou-
ver ailleurs une benediction de Moise, afin de n'im-
portuner parssone ni m'estre importun a rnoi meme. 
Non obstant que le Moise de Nassau, prince d'Orange 
a prig pour moi, la priere jusques ores n'est point 
e xauce."
In dienzelfden toon zijn de meeste brieven van 
Emanuel vervat; de geheele schrijftrant heeft iets ori-
gineels, en hoewel hij de fransche taal met eene zekere 
gemakkelijkheid gebruikt, ligt in zijne wijze van zich
161
EMILIA VAN NASSAU.
uit to drukken vaak iets dat aan den Portugees herin-
nert. Wij zullen er later nog enkele van aanhalen.

De verzoening met Maurits in 1608, hoe welkom ook 
in vele opzichten, had intusschen niet tot eene aan-
stelling van Emanuel in 's lands dienst geleid. Zijne 
beide zonen waren in dit opzicht gelukkiger want hoe-
wel zij den knapenleeftijd nog niet to boven waren, 
werd den 29- Januari 1613 aan den oudsten, Emanuel, 
de kompagnie gegeven van wijlen kapitein Bruges, en 
aan den jongsten, Louis Guillaume, die van wijlen 
Abraham van Nyvelt 1), aanstellingen natuurlijk alleen 
voor den vorm en voor het daaraan verbonden gelde-
lijke voordeel, en die toen mogelijk waren omdat het 
twaalfjarig bestand de vijandelijkheden tijdelijk had 
geschorst. Emanuel was nu, ten minste uiterlijk, op 
goeden voet met zijn zwager, die aan hem en zijne 
gemalin hun rang aan zijn hof weder had toegekend. 
Zoo zien wij hen bijvoorbeeld bij gelegenheid dat aan 
Maurits den 4'en Februari 1613 met groote plechtigheid 
de Orde van den Kouseband werd verleend, in den 
optocht naar de vergaderzaal van Hunne Hoogmogen-
den met Frederik Hendrik onmiddellijk rang nemen 
na den Prins 2), en eenige jaren later volgde hij in 
den lijkstoet van Louise de Coligny op den Koning van 
Bohemen en diens broeder 3). Maar tot grootere con-
cessi6n dan die van louter ceremonieelen aard schijnen
noch de Stadhouder noch de Staten-Generaal te hebben 
kunnen overgaan. Voor Emilia was die voortdurende
1) Commissieboek v. d. Read van State, Rijks Archief.
2) Warachtig ende volkomen verhael van de Solemniteyten ende 
Ceremonien enz. Bibl. Dune. 1613 2e deel.
3) De la Pise, Tableau. p. 806. Duncaniana 1621, 2e deel.
EMILIA VAN NASSAU.
165
uitsluiting van haren echtgenoot bijzonder grievend, 
daar zij die, wellicht niet ten onrechte, toeschreef aan 
den nog niet geheel verdwenen wrok van haren broeder 
over haar huwelijk. Verscheidene jaren hield Emanuel 
to vergeefs aan om eene aanstelling als ritmeester van 
een vaan ruiters, zoo als Emilia in een brief van den 
9°`° Maart 1615 aan graaf Willem Lodewijk schreef 1), 
,,presque de porte en porte et le chappeau au poing". 
Niet zonder bitterheid voegt zij er bij : ,si on ne veut 
point de bien a sa personne, pour le moins failloit-il 
avoir esguardt a 1'honnestete, et a tous ces petitz qui 
ne peuvent mieux de ceste disgrace; on dira icy ceste 
alliance estre faicte contre la volonte d'iceux ; ouy, 
mais cela n'est-il pas encore oublie? n'y a it pas eu 
un jour de reconciliation? la faute estant pardonnee, 
faut-il encore en porter la peine ?"
Het was voor haar to grievender, daar zij begon to 
vreezen, dat haar echtgenoot, zich altijd teruggezet 
ziende, er in arrenmoede toe zou overgaan, zich in de 
armen van Spanje to werpen. Hij had gewenscht, dat 
Maurits zijn beide zonen als pages aan zijn hof zou 
verbinden, doch toen ook die wensch niet vervuld werd, 
nam hij ze met zich naar Parijs 2), denkelijk met bet 
geheime voornemen om daar bet terrein to verkennen 
en to zien of hij in Frankrijk voor zich en de zijnen 
eene toekomst zou kunnen vinden.
Willem Lodewijk zag de zaak zeer goed in, en deelde 
de vrees van Emilia geheel. In zijn brief van den 
14e April van hetzelfde jaar 1615 schreef hij er weder 
over aan Maurits 3), en drong hij er op aan, dat hij
1) Groen Y. Pr. Arch. II, tome 2, p. 442. 
2) id. pag. 444.
3) id. pag. 450.
16b	EMILIA VAN NASSAU.
aan Emanuel de kompagnie van wijlen du Bois zou 
geven, omdat anders de kinderen, die het land later 
van dienst zouden kunnen zijn, verloren zouden gaan, 
wanneer Emanuel, in wanhoop over de minachting 
waarmede men hem behandelde, het land zou verlaten. 
,,Zijne vrouw zelve," voegde hij er bij, ,vreest dat, 
heewel zij het niet openlijk durft zeggen."
Ook de Prinses-weduwe van Oranje, Louise de Coligny, 
stelde zich voor hen in de bres, maar zij raadde Willem 
Lodewijk groote voorzichtigheid aan bij het behandelen 
van de zaak met Maurits. „vous scavez", schrijft zij 
hem den 27"'" April 1), ,combien de foy vous et moy 
avons importune pour qu'il a les deux aynes aupres 
de luy pages: it me dit tousjours qu'il en aura le soing 
qu'il ne faut point que 1'on s'en donne de payne, de 
facon qu'il me semble qu'il vaut mieux ne luy en point 
parler, car vous congnoissez son humeur: quand on l'y 
en parlera, sera l'heure qu'il en fera le moins."
Dat de schrandere vrouw zeer juist gezien had en 
het karakter van haren stiefzoon wel kende, bleek al 
zeer spoedig. Willem Lodewijk had een paar maanden 
later weder bij Maurits aangeklopt, maar kreeg bijna 
per omgaande het volgende, niet malsche antwoord 2)
,,Monsieur mon frere, Fay receu vostre lettre et celle 
que m'envoyes de ma soeur, et suis este fort emerveille 
de voir les plaintes qu'elle faict, et puis dire avec 
verite que je ne stay pas luy avoir donne le moindre 
sugject on occasion de pouvoir plaindre avec fondement 
de moi, tellement que je ne stay ce qu'elle veut de 
ses insupportables mespris et couverts. Je ne vous 
puis repondre autre chose sur vostre lettre, sinon que
1) Groen v. Pr., Arch. If, t. 2, peg. 447. 
~) id. pag. 450.
EMILIA VAN NASSAU.	167
je suis bien marry de voir que ma soeur prend ce 
chemin, qui ne peut luy apporter que de l'incommo-
dite et de la facherie."
Willem Lodewijk was intusschen de man niet om 
zich door de booze luim van zijn zwager uit het veld 
to laten slaan. Hij achtte daartoe de zaak van veel to 
veel belang, zoowel voor Emilia als voor hare kinderen, 
en schreef daarom terstond aan Maurits terug. Emanuel, 
lezen wij onder anderen in zijn brief van den 11" 
Augustus 1), is vast overtuigd, dat Uwe Excellentie hem 
altijd heeft tegengewerkt en belet dat hij vooruit kwam. 
Hij heeft mij meermalen gezegd, dat hij elders zijn 
fortuin wil gaan zoeken, zelfs bij den Turk. Hij zou 
nu wel eens het aanbod van den Koning van Spanje 
kunnen aannemen, die vooral als voorwaarde heeft 
gesteld, dat hij de Vereenigde Provincien zou verlaten 
en in een ander land gaan wonen. Zijn vrouw is reeds 
in den vreemde geweest om to gaan zien of zij het er 
zou kunnen schikken, tenminste of de kinderen er goed 
en zooals bet behoort onderhouden kunnen worden. 
Of als hij zich eens in de armen van den Grooten 
Heer van Turkije ging werpen, waar hij reeds een 
paar jaar geleden met groote verwachting van sprak`'
Intusschen was Emilia, zooals Willem Lodewijk 
schreef 2), ook naar Parijs gegaan, waar zij acht dagen 
had doorgebracht en door verscheidene dames en hee-
ren was bezocht, die haar herkend hadden. Zij was 
alleen teruggekeerd, en had de reis over Brussel geno-
men, waar zij het park en de waterwerken van de 
Aartshertogen had gezien, als ook het huffs van Nassau. 
Emanuel had het niet gewaagd, door Vlaanderen terug
1) Groen v. Pr., Arch. II. t. 2, pag. 451.
2) id. p. 452.
168
EMILIA VAN NASSAU.
to gaan, maar met zijne beide zonen den weg over 
zee genomen. Zij hadden daarbij een geweldigen storm 
door to staan en waren bijna verongelukt. ,Als dat 
anders ware afgeloopen," schrijft Emilia den 25°"° Sep-
tember uit Wijchen aan Willem Lodewijk 1), ,dat zou 
zeker aan den eenen kant een even jammerlijke tijding 
geweest zijn als aan de andere zijde welkom to hooren 
dat de geheele hoop en bet toeverzicht van Portugal 
op eens door de zee was verzwolgen." In denzelfden 
brief zegt zij iets later : „lk geloof ook, omdat gij bet 
mij zoo ernstig verzekert, dat mijn beer broeder mij 
de genegenheid toedraagt, waartoe hij door de natuur 
en door zijne eer verplicht is, maar ik moet u eerlijk 
verklaren, dat de weinige voorkomendheid, steun en 
gunst, waar ik bet zoo hoog noodig had, mij een sterk 
vermoeden van bet tegendeel hadden gegeven."
De dagen, die nu volgden, waren voor haar dagen 
van steeds klimmende bekommering en angst. Haar 
echtgenoot onderhandelde in Brussel met de Aartsher-
togen, dat wist zij, of kon het ten minste met zeker-
heid vermoeden, maar wat er eigenlijk verhandeld werd, 
daarvan was haar niets bekend. Men kan zich voor-
stellen, welke marteling bet voor haar moet geweest 
zijn, wanneer zij aan de toekomst dacht, die haar wel-
licht wachtte. Zij, de dochter van den grooten Zwijger 
zou haar toevlucht moeten zoeken bij zijne doodvijan-
den; de streng geloovige Calviniste zou met hare acht 
jeugdige kinderen aan bet Katholieke hof van Albertus 
en Isabella moeten verblijven of ten minste aan hunne 
welwillendheid eene wijkplaats to danken hebben, die 
haar vaderland haar en de Karen later nimmer meer 
zou kunnen aanbieden.
1) Groen v. Pr., Arch. II. t. 2, pag. 452.
ESIILIA VAN NASSAU.
169
In December 1615 eindelijk trok de dreigende onweers-
wolk zoo onheilspellend boven haar hoofd to samen, 
dat zij in vertwijfeling den volgenden brief aan haren 
zwager Willem Lodewijk schreef, waaruit al de ziels-
angst spreekt, die zich van haar had meester gemaakt 1)
Mijn heer broeder, zoo ben ik dan eindelijk op het 
punt van in het grootste ongeluk to worden gestort, 
dat ik steeds het meeste gevreesd heb, namelijk dat 
mijn heer en gemaal, zonder de bedriegerijen van de 
Spanjaarden to doorzien, zich zoo het schijnt heeft 
laten verblinden door hunne schoone voorstellingen en 
beloften, om met hen eene al to gevaarlijke en onvoor-
deelige overeenkomst omtrent zijne zaken to sluiten. 
Niet dat ik er van hem zelven een enkel woord van 
gehoord heb, want al hetgeen ik er van heb kunnen 
to weten komen, verneem ik uit een brief, then de 
Graaf van Egmont mij onlangs geschreven heeft om 
mij to overreden Hunne Hoogheden to gaan bedanken, 
de Infante de hand to gaan kussen en de bewijzen to 
gaan ontvangen van de gunst, die zij mij betoonen 
wil. Helaas, God weet het, dat ik dat alles, hoewel 
met tegenzin, toch nog gelaten zou kunnen dragen, 
als ik maar gewaarborgd was tegen hetgeen ik boven 
alles vrees, dat ik mijne kinderen in hun onvermijdelijk 
verderf zou zien gaan. Ik schrijf er over aan mijn 
heer broeder, en smeek hem, nu terstond eene broe-
derlijke daad to verrichten door met zijn gezag tusschen-
beiden to komen en to bewerken, dat mijn beer gemaal, 
goed ingelicht omtrent het gevaar, waarin hij zich 
stort, indien hij zich voor zijn persoon en voor zijne 
kinderen mocht verbinden, toch moge besluiten (als 
zijne zonen niet bier in het land kunnen blijven) hen
1) Groen v. Pr., Arch. II, t. 2, p. 459.
170
EMILIA VAN NASSAU.
ten minste in Frankrijk to doen opvoeden, en dat onze 
dochters bij mij blijven, aan wie het toch toekomt 
voor haar to zorgen. 1k verzoek u ook, mijn heer 
broeder, mij raad to willen geven, in welke termen 
ik den Graaf van Egmont zal moeten antwoorden om 
mij niet to verbinden hunne vernederende voorwaarden 
aan to nemen."
Die wanhoopskreet heeft zijne uitwerking niet gemist. 
Op welke wijze Maurits tusschenbeiden gekomen is, 
hebben wij nergens gevonden, maar zeker is het, dat 
Emanuel voorloopig tevreden gesteld werd, zoodat bij 
vooreerst afzag van de uitvoering zijner plannen, die 
hij intusschen niet geheel opgaf. Hij bleef nog steeds 
in bet geheim in aanraking met bet hof in Brussel, 
maar de welwillendheid van Maurits had toch de be-
zorgdheid grootendeels verminderd van Emilia, die 
toen met haar gezin beurtelings in Delft en op het 
kasteel van Wychen woonde, waarmede zij in 1609 
was beleend geworden. Zij schijnt eenige jaren later 
verkeerd to hebben aan bet hof van den verdreven 
koning van Bohemen, Frederik van de Palts, die zich 
toen in Holland ophield, en was er bij tegenwoordig 
toen de Koningin den 290'en April 1622 van eene doch-
ter, Louisa Hollandina, beviel.
„Je suis este quelque jours a la Haye," schrijft zij 
in een brief van den 28 Februari 1617 uit Delft 1), 
,,aupres de mon frere le prince Maurice, duquel j'ay 
receu tant d'honneur et de contentament que j'ay suject 
de m'en louer toute ma vie. Quand aux affaires de 
monsieur mon mary du coste d'Espaigne, je ne vous 
stay rien mander ; tout est maintenant en silence : on 
diet qu'on atend nouvelles de la tout les jours. Je
1) Groen v. Pr., Archives 11, t. 2, p. 491.
EMILIA VAN NASSAU.
171
scais bien autant qu'il ne vindra jamais rien de bon 
(de) asseure de ce coste-la."
In 1619 schonk Maurits aan Emanuel, den oudsten 
zoon van Emilia, een groot bewijs van welwillendheid 
door hem, niettegenstaande zijn jeugdigen leeftijd, to 
benoemen tot gouverneur van bet prinsdom Oranje, 
dat door het overlijden van zijn ouderen broeder 
Philips Willem aan hem was gekomen.

Zoo verging het eene jaar na het andere zonder dat 
er in de verhouding van Emanuel zelf tegenover Mau-
rits veel verandering kwam, en wij naderen langzamer-
hand tot bet jaar 1626, toen er een gebeurtenis plaats 
had, die reeds lang had kunnen voorzien worden, 
namelijk de scheiding van de beide echtelieden en hun 
vertrek uit de Nederlanden. De aanleiding daartoe 
laat zich na al hetgeen wij vooraf hebben laten gaan, 
gereedelijk vermoeden.
Dat Emanuel zich in Holland nooit recht tehuis 
gevoeld heeft, kan wel als meer dan waarschijnlijk 
aangenomen worden. In bijzonder aanzien kan hij er 
eigenlijk nooit geweest zijn; uit beleefdheid werd hem 
nu en dan eene halve belofte gedaan als hij van de 
Heeren Staten eene aanstelling verzocht, die hem ook 
in den grond der zaak meer wenschelijk voorkwam 
uit een pecunieel oogpunt dan wel dat hij zich met 
hart en ziel aan de belangen van het land zou hebben 
willen wijden. Na zijne verzoening met Maurits moge 
zijne positie aan bet hof wat dragelijker geworden zijn, 
aangenaam was zij zeker nog niet. In een brief aan 
Floris van Pallandt van den i5°" April 1622 schrijft 
hij uit den Haag: „Monsieur, le mesme jour que j'ai 
quite les douceurs de Culenbourg, suis arrive a la mer 
tempestueuxe de ceste court, ou l'on ne trouve que
1 72
EMILIA VAN NASSAU.
mines refrognes, mauvaises intentions. belles paroles, 
maigres effects et une superbe qui devore toutes les 
belles esperances sans effect de bon succes." Ook als 
katholiek moet bet verblijf in een land, waar zijn gods-
dienst niet veel meer dan geduld werd, niet aangenaam 
zijn geweest, to meer daar hij op dat punt, zoo bet 
schijnt, niet door alien volkomen vertrouwd werd ; ten 
minste wanneer bet waar is, wat Aitzema mededeelt, 
dat bet jaargeld van 500 gulden per maand hem in 
4624 verlengd werd onder voorwaarde, dat hij niemand 
dan zijne domestieken zou toelaten, in zijn verblijf ter 
misse to komen 1). Zoo beklaagde zich ook Emilia in 
later tijd in een brief, then zij uit Zwitserland schreef, 
,,das man hatt geschriben fur mein verziehen aus dem 
Hage an die von Berne, das wo fern ich da solte kum-
men, das er sehr dangereux fur ihrem stadt undt landt 
solte sein mich dar anzunehmen, and das aus ursachen 
das mein herr solte dar ein grosse versamlung machen 
von papisten, so sein L. im Hage hette gedan." Hetzij 
Emanuel werkelijk tot dergelijke vermoedens van pro-
paganda aanleiding gegeven had of niet, bet kan ons 
niet verwonderen, dat, wanneer er eene zoodanige 
stemming to zijnen opzichte heerschte, bet denkbeeld 
om elders zijne woonplaats to kiezen, daardoor is ver-
sterkt geworden.
Daarmede ging natuurlijk gepaard zijn plan om zijne 
aanspraken op den troon van Portugal aan den koning 
van Spanje to verkoopen, waarvan de uitvoering even-
wel bij den hevigen weerzin van Emilia, zoolang Mau-
rits leefde door diens tusschenkomst nog kon worden 
tegengehouden. Maar wij weten, dat hij bet niet opgaf 
en kort voor den dood van Maurits was hij er weder
1) Saken van Staet en oorlogh II, 6e boek, bl. 120.
EMILIA VAN NASSAU.
173
ijverig voor werkzaam. Ongetwijfeld had hij daarbij 
ook de toekomst voor zijne twee zonen in het oog, die 
in het katholieke geloof waren opgevoed, hetgeen ook 
in aanmerking was genomen bij de benoeming van den 
oudsten tot gouverneur van het prinsdom Oranje, waar 
de bevolking die betrekking door een Katholiek wenschte 
bekleed to zien. Zijn tweeden zoon, Louis Guillaume, 
hoopte hij tot Maltheser ridder to zien benoemen, zoo-
als ook omtrent then tijd geschied is 1).
Dat bij de beperkte middelen, waarover hij to beschik-
ken had, en bij zijn groot huishouden van acht nage-
noeg alien nog minder jarige kinderen de geldelijke kwestie 
in dit alles een hoofdrol speelde, is buiten twijfel. Bij 
iemand van zijn karakter moot zijne armoede altijd 
eene onoverwinnelijke grieve geweest zijn, en het voor-
uitzicht om daaraan to ontkomen drong hem telkens 
op nieuw naar de zijde van Brussel, waar hem eene 
toekomst werd voorgespiegeld, waarvan hij zich ter-
stond kon verzekeren als hij de hand maar aangreep 
die hem van daar werd toegestoken. In een brief van 
den 30eteu Januari 1625, dus weinige maanden voor den 
dood van Maurits, schrijft hij aan zijn vriend Floris 
van Pallandt : „ . . . j'atend ici au but de cette semaine 
Michaels avec les depesches amplissimes de Malta. Si 
tost que lafaire se fera esperons vous aller voir et lors 
je vous comuniquerai autre affaire qui me touche .... 
J'ai encores la pouverte pour oposite de mon oroscop
mais potens est deus qui pout en un clin d'oeill chan-
ger tout et de pauvre me rendre riche et de alt and 
kalt jong and warme."
Men ziet, zelfs in de ernstigste omstandigheden ver-
loochent zijn zucht tot schertsen zich niet.
1) Aitzema, Saken van Staet en oorlogh, II, 6e boek, bl. 120.
174
EMILIA VAN NASSAU.
Intusschen kon hij bij bet leven van Maurits blijk-
baar niet tot een besluit komen. Mogelijk is bet, dat 
een zeker gevoel van betamelijkheid hem teruggehouden 
heeft van een stap, die hem zou gebracht hebben aan 
de zijde der vijanden van den vorst, door wien hij en 
de zijnen in elk geval in de laatste jaren met welwil-
lendheid waren behandeld, maar wij mogen ook veron-
derstellen, dat beweegredenen van meer stoffelijken 
aard zich bij hem hebben doen gelden. Wel is waar 
zou de prijs, then de Spanjaard hem voor zijne aan-
spraken zou bieden, rijkelijk opwegen tegen bet verlies 
van bet jaargeld, dat Maurits hem had toegelegd, maar 
gebood de voorzichtigheid hem niet, een oog to houden 
op diens testament? Van dat testament was, zooals 
later gebleken is, niets bekend, en bet was to voorzien, 
dat de Prins niet tang meer zou leven. Wettige nako-
melingen had hij niet, en bet uitzicht bestond dus op 
gunstige beschikkingen, waarin bij de minste onvoor-
zichtigheid of overijling zeer onwelkome wijzigingen 
zouden kunnen worden gebracht.

Al die verschillende beweegredenen hielden voor 
Emanuel op to bestaan toen Prins Maurits den 23°"° 
April 1625 overleed, waardoor opeens aan zijne weifeling 
een einde werd gemaakt. Volkomen overtuigd, dat er 
bier to lande voor hem niets meer to verwachten vie], 
ging hij nog in hetzelfde jaar 1625 tot afdoende onder-
handelingen met Spanje over. Reeds in Januari 1626. 
schreef hij aan Pallandt : ,Dom Pierre is aangekomen, 
en alleen bet vooruitzicht, u weldra to moeten verlaten, 
verbittert mij eenigszins de goede tijding, die ik van 
Zijne Hoogheid heb ontvangen, en die ik u eerstdaags 
zal mededeelen. Ik wacht deze week bet geld voor 
mijne wissels en zoodra ik bier een weinig orde op
EMILIA VAN NASSAU.
175
mijne zaken gesteld heb, kom ik u opzoeken en vaar-
wel zeggen."
Schriftelijk zei hij hem den 313"e" Maart daaraanvol-
gende nogmaals vaarwel, verkreeg voor zich zelven en 
achttien dienaren paspoort van de Staten-Generaal, en
nam den 24eten April in hunne vergadering, waarin hij
door twee gedeputeerden was binnengeleid, afscheid 
van Hunne Hoogmogenden, hen bedankende voor alle 
hem bewezen eer en vriendschap 1). De heeren Noort-
wijck en Boetselaer brachten hem namens de Staten 
een tegenbezoek in zijne woning en wenschten hem 
eene goede reis, waarop hij naar Brussel vertrok, ver-
gezeld van zijne twee zonen. Beiden hadden hun af-
scheid genomen uit 's lands dienst: de jongste, Louis 
Guillaume, reeds den 30"en Juni 1625, de oudste, Ema-
nuel, den 15- April 1626. Hunne kompagnien gingen 
over aan Reijnolt van Boekhoven en aan Jan de Jeger. 
Emanuel was reeds in 1623 door Maurits uit het prins-
dom Oranje teruggeroepen, hoewel hem zijn tractement 
van 6000 gulden nog werd uitbetaald. Frederik Hendrik 
maakte zoowel aan de betrekking als aan het tracte-
ment in 1626 een einde : immers in de vorstelijke 
domeinenrekening van dat jaar 2) vinden wij de vol-
gende post:

,,Uitgave gedaen ten behoeve van de prin
cipaute stadt ende casteel van Oranje.
Aen don Emanuel van Portugael 600 pond artois, to 
weten 500 £ voor een maand tractement als gouver-
neur van Oranje over de maand Januari, jaers dezer 
rekeninge vervallen. En 5500 £, die zijn Vorst. Genade
1) Aitzema, Saken van staet en oorlogb, II, 6e boek, bl. 120. 
2) Riks-Archief.
176
EMILIA VAN NASSAU.
den gemelten Prince van Portugael doet avanceren 
over elf maenden desselfl's tractement, to verschijnen 
31 December. Waermede denselven heere Prince van 
Portugael zijn voorz. charge als gouverneur voornd. 
weder in Syne Vorst. Genade handen is stellende."


De voornaamste reden, die Emilia bewoog, het land 
to verlaten, was de gespannen verhouding, waarin zij 
na den dood van Maurits tegenover haren halfbroeder 
Frederik Hendrik geraakte, en waarvan de oorzaak 
gelegen was in groote onaangenaamheden over geldelijke 
belangen. De uiterste wilsbeschikkingen van Maurits, 
met wien zij in den laatsten tijd persoonlijk steeds op 
een goeden voet was geweest, hadden haar bitter teleur-
gesteld. Zij was, toen zijne ziekte een hoogst bedenke-
lijke wending nam, met Amalia van Solms niet van 
zijne zijde geweken. was bij de bezoeken van den 
predikant Bogerman, then zij herhaaldelijk bij hem had 
doen ontbieden, tegenwoordig geweest, had met wee-
nende oogen aan zijn sterfbed gestaan, toen deze op 
haar verzoek nog een laatste gebed had uitgesproken 1), 
en stortte bewusteloos neder toen hij den laatsten adem 
uitblies 2). Bij de goede verstandhouding, die tusschen 
haar en haren broeder bestond, heeft ongetwijfeld de 
hoop haar bezield, dat hij haar en hare kinderen in 
zijn testament, dat hij slechts tien dagen voor zijn 
overlijden gemaakt had, met mildheid zou bedenken. 
Waarschijnlijk waren hare verwachtingen overdreven,
1) Job. Bogerman, Het Christelijck Overlijden van den Door-
lnchtigsten ende Hoogbghebooren Prince Mauritius van Nassau. 
Duncaniana 1625, 2e deel.
2) De La Pise, Tableau etc. pag. 803.
EMILIA VAN NASSAU.
177
ten minste de uitkomst beantwoordde er niet aan. 
Maurits had haar een jaargeld vermaakt van 7500 gul-
den ; aan elk barer zonen 2000 en aan elk barer doch-
ters 1000 gulden 's jaars, met de bepaling, dat zij en 
hare kinderen zich met deze renten moesten verge-
noegen, zonder iets meer op bet sterfhuis van wijlen 
zijn beer vader to molten pretendeeren. Hiermede 
kwam ook to vervallen de lijfrente van 5000 gulden, 
die Maurits haar in 1621 had toegelegd 1).
Op welken grond zij van Frederik Hendrik, die tot 
universeel erfgenaam was benoemd, meer meende to 
kunnen eischen, blijkt niet, maar zeker is bet dat zij 
bepaald weigerde bet jaargeld voor zich zelve en hare 
kinderen in ontvangst to nemen en tot aan Karen dood 
in die weigering is blijven volharden. De twist tusschen 
haar en haren broeder moet zeer hoog geloopen zijn, 
to oordeelen naar de wijze, waarop zij zich in hare 
brieven over hem uitlaat. Nu eens noemt zij hem 
,,den aller durchleuchtigsten Prins Henrich mein unge-
nedigen herrn", dan weder „den ungerechtten Prins", 
terwijl zij elders zegt: ,Godt vergevet Prins Hendricx 
ongerechticheyt, die is oorsaeck van allen mijn ver-
dryet." Toen eenigen tijd later, terwijl zij in bet bui-
tenland verkeerde, een barer vrienden aan den Prins 
of een zijner vertrouwelingen in haar belang geschre-
ven had, en zij hoorde dat men in de meening ver-
keerde, dat zij daarin de hand had gehad om zoo 
doende weder met haren broeder in aanraking to 
komen, was dat denkbeeld alleen genoeg om haar in de 
hoogste woede to doen ontsteken.
,,Monsieur Deodatie," schrijft zij den 23 Januari 
1627 aan den graaf van Kuilenburg, ,heeft mij een
1) Domeinenrekeningen 1621 tot 1625.
Mulder, Geschiedk. Novellen.	12
478
EMILIA VAN NASSAU.
brief laten zien, dien mijn ongenadige beer prins Hen-
drik hem, zoo als hij mij zeide, geschreven heeft in 
antwoord op een brief, dien genoemde Deodati tot hem 
of tot een van zijne heilige apostelen gericht heeft, 
uit welk schrijven ik bemerk, dat zijne Vorstelijke 
Doorluchtigheid van meening zou wezen, dat ik dit 
Monsieur Deodati zou hebben ingegeven, om door zulke 
middelen in conferentie to komen met den onrechtvaar-
digen prins. Ik zweer bij mijne hoogste zaligheid, dat 
ik er hoegenaamd niets van weet, en dat bet mij ook 
in de verste verte niet in de gedachten komt om in 
conferentie to komen met lieden, die geen consciencie 
noch vrees voor God hebben. Had hij of zijne apostelen 
die maar eenigszins bezeten, dan zou het zoo niet staan 
met mijne zaken. Helaas, men oefent jegens mij en 
de mijnen de grootste ongerechtigheid en tirannie uit, 
die ze kunnen."
Geen wonder, dat bij zulk eene stemming, bet ver-
blijf in Holland haar tegenstond, maar om haren ge-
maal naar Brussel to volgen, daartoe was zij to fier 
van karakter en, ook voor hare dochters, to zeer ge-
hecht aan haar geloof. In weerwil van Emanuels aan-
drang en van de schoone beloften van de Infante Isa-
bella, bleef zij op dit punt onverwrikbaar en vestigde 
de keuze van haar verder verblijf op Geneve, den zetel 
van het rechtgeloovig protestantisme.
Het was een hard en droevig besluit voor de arme, 
bijna zestigjarige dochter van Willem van Oranje, om 
alzoo hare laatste levensjaren in vrijwillige ballingschap 
to gaan slijten, verwijderd van haren echtgenoot en 
van hare beide zonen, in onmin met haren eenig 
overgebleven broeder, naar hare overtuiging smartelijk 
gekrenkt in bare rechten, afgescheurd van vrienden 
en betrekkingen, waarmede zij jaren lang door de
EMILIA VAN NASSAU.
179
hechtste banden vereenigd was. Dat zij zich onder 
die omstandigheden diep ongelukkig moet gevoeld heb-
ben, last zich begrijpen, en niet zonder weemoed leest 
men den afscheidsbrief, then zij den 29"°° Mei 1626 
aan hare beproefde veeljarige vrienden Floris van Pal-
landt en zijne gemalin schreef, met den droevigen 
smartkreet aan het slot : „Adieu, mein freud, adieu 
mein trost in dissem landt, adieu mein contentement, 
des welchen Euch Lieben beide so herzlich sein gewest. 
Adieu, hundert daussent adieu. Gott almechtig wolle 
beide E. L, segenen and gebenedeien and in langwerige 
gesundheit and leben erhalten. Adieu, adieu."
Ook van haar namen Hunne Hoogmogenden de 
Staten-Generaal afscheid door het zenden van eene 
deputatie aan haar huis 1). Zij vertrok in de laatste 
heift van Juni met hare zes dochters en kwam tegen 
het einde dier maand in Geneve aan, waar zij, zooals 
in de registers dier stad staat aangeteekend, door vier 
raadslieden, uit naam van het bestuur werd verwel-
komd 2). Nog tot het laatste toe had Emanuel getracht 
haar van haar besluit to doen veranderen en de Infante 
Isabella voegde hare pogingen bij de zijne. „Ma cou-
sine," schreef deze nog den 10se° Juli, „la venue de 
Don Emanuel de Portugal en cette tour m'at este bien 
aggreable, comme aussy sera la votre si avant que vous 
vous y disposiez. C'est pourquoy je vous ay bien voulu 
faire cette, tant pour vous en asseurer, que pour vous 
dire, qu'en prenant cette resolution, it ne vous sera 
faict n'y a mes cousines voz filles, le moindre trouble 
ou destourbier, en ce qui regarde vostre repos et 
liberte."
1) Aitzema, 11, 6e boek, bl. 120.
2) Registres du petit Conseil, annee 1626, f°. 88. Arcb. de Geneve.
EMILIA VAN NASSAU.
180
Die brief werd haar gebracht door haar zoon Louis 
Guillaume, die haar kort na haar uitkomst in Zwitser-
land bezocht 1), maar was natuurlijk van geen invloed 
op haar eenmaal genomen en reeds grootendeels ten 
uitvoer gebracht besluit.
Den 1'Len September richtte zij een brief aan de
Staten-Generaal, waarvan de aanhef aldus luidt 
„Hants et puissans Seigneurs.
Si la necessite qui m'a contrainct de changer le lieu 
de ma douce demeure pour autant de temps qu'il plaira 
a Dieu n' estoit cogneue a vos Seigneuries je seray en 
extreme apprehention du jugement qu'elles feroyent 
d'avoir entrepris un si long et dangereux voyage. Mais 
puis que vos Seigneuries sont tesmoings oculaires de 
la rigeur qui m'a este tenue et de la continuation 
d'icelle par mon plus proche parent je m'asseure qu' 
Elles ne trouveront mon dessein si estrange m'estant pro-
posee que ma presence n'offensant plus les yeux de celui, 
lequel a mon opinion ne me voyoit qu'a regret, chan-
geroit son coeur en mon endroit et des miens, etc."
Emilia nam to Geneve eerst haren intrek in een huis, 
dat nu nog den naam van le Chateau royal draagt, 
en kocht daarna, den 14de° Augustus 1626, voor 22000 
gulden (omtrent 5500 Hollandsche guldens) een ander, 
dat eveneens nog bestaat tusschen de rue Verdaine 
en de rue du Vieux-college 2) en dat vbor haar door 
Agrippa d'Aubigne bewoond was geweest 3) en aan 
Anna Bithod, echtgenoote van den eersten Syndikus
I) Brief van Emanuel in het Kuilenburgsch archief.
2) Memoires et documents publies par la Societe d'histoire et 
d'archeologie de Geneve t. XVI, f b, 426. - Actes d'Odet Chappuis, 
notaire, vol 2, fol 55, Archives de Geneve.
3) Bibl. univ. et Revue Suisse. Sept. 1871. p. 133.
EMILIA VAN NASSAU.
181
Jean Sarasin toebehoorde. Dit huis is tot bet laatst van 
haar leven in haar bezit gebleven en zij is er ook ge-
storven, doch meestal bewoonde zij met haar gezin en 
eene hofhouding, die in den beginne in verhouding 
tot hare middelen wel wat groot was opgezet 1), het 
landgoed Prangins, dat zij kort na hare komst in 
Zwitserland had aangekocht. Dit landgoed, of liever deze 
baronnie, lag aan het meer van Geneve tusschen Nyon 
en Rolle, en to oordeelen naar de voorstelling, die 
Emilia zelve er van geeft, was bet een waarlijk vorstelijk 
verblijf. ,C'est bien," schrijft zij den 15"" Juni 16272), 
„un de plus plaisant lieus selon mon jugement qu'on 
peut voir, assez pres d'un grand lac, force belles vignes, 
et bois de haulte fustage bien grandes, belle chasse de 
cerfs, sangliers, lievres, perdrix, faisans, cailles, ours 
et un grand nombre de griffes qu'on prend en grande 
quantite en son temps, belle fontainnes et bonne peche 
de toutes sortes de poissons, aussi de truites et grande 
quantitet d'escrivices, excellents fruicts de toute sortes, 
grande quantitet de nois et chastanges. C'est une baronnie 
fort noble et ancinne, haute et basse justice, sept vilages 
ou it en a asses grandes et 8 gentilhommes qui sont 
de nos vaissals. Certes c'est un lieu si plaisant et agre-
able que je crois qu'il n'y a pas un second."
Eenigen tijd daarna kwam haar echtgenoot haar een 
bezoek brengen en zelfs toen nog heeft hij aan de 
mogelijkheid gedacht, dat zij zich bij hem zou voegen. 
,,Je pense partir a demi Fevrier," schrijft hij den 
16a°° Januari 1627 aan Pallandt, „pour aler querir ma 
treschere Emelie." Het werd evenwel later in het jaar,

1) ,Avec une suite assez nombreuse, dont elle dut reformer une 
partie". (Gregorio Leti, Historia Genevrina). 
2) Archief van Kuilenburg.
182	EMILIA VAN NASSAU.
en uit een brief, then hij den 4dem October na zijne 
terugkomst schreef, blijkt dat hij niet bijzonder inge-
nomen was met de wijze, waarop Emilia door de 
regeering van Geneve was behandeld. Met eenige spot-
achtige opmerkingen geeft hij to kennen, dat hem dit 
niet ongevallig is, omdat haar daardoor de oogen zullen 
opengaan omtrent degenen, die het wel met haar meenen. 
,,J'ai faict un voyage a Plangein," luidt het in dat 
schrijven, ,ou jay trove ma femme en tres bonne sente 
avec tout son petit peuple. J'espere la voir ici avec moi 
au printemps qui pour ces affaires sera chose fort 
apropos et je suis aseure que S. A. S. remediera la 
faute du frere et des peres. Elle at achete une tres 
belle seigneurie au canton de Bern a 4 lieus de Geneve. 
Le tres noble magistrat de Geneve 1'on voulu traiter 
a la comune, disant que le Sainct esprit de holande les 
avait inspires a ce faire. Je suis tres aise qu'ele saura 
se distiller les jeux de son ignorance, et quelle trovera 
qui la fera faire raison du peu d'amour que lui ont 
faict paroistre ces plus proches ...."
Het verblijf van Emilia in Zwitserland heeft geen 
drie jaar geduurd, maar die drie jaren zijn zonder twijfel 
de rustigste van haar veel bewogen leven geweest. Zij 
was in Geneve algemeen geacht en werd er met onder-
scheiding behandeld, zoowel door de bevolking als door 
de Regeering, zoodat zij zelve bij zekere gelegenheid 
aan den Raad getuigde, ,qu'elle n'y regoit que toute 
courtoisie et honneur de la part du general et des par-
ticuliers 1). Wel zag zij haren echtgenoot na zijn bezoek 
to Prangins niet weder, maar het is meer dan waarschijn-
lijk, dat de verhouding tusschen hen beiden lang-
zamerhand tamelijk koel was geworden; ten minste in
1) Registres du petit Conseil 1627, f . 29, 27 Fevrier.
EMILIA VAN NASSAU.
183
October 1683 beklaagt Emanuel zich, dat hij in zes 
maanden geen tijding van haar had ontvangen, en haar 
testament, dat zij vier maanden later maakte, getuigt. 
zooals wij later zien zullen, juist niet van overgroote 
hartelijkheid. Eene groote vergoeding daarvoor en voor 
de afwezigheid van hare zonen, vond zij in het bij-
zijn van hare overige kinderen, in het kalme verblijf 
zoowel op haar landgoed als in de stad Geneve, waar 
zij voor gemoed en geest voldoening vond in den om-
gang met beroemde geloofsgenooten, als Theodorus 
Tronchin, Benedictus Turrettini en den vertaler van 
den naar hem genoemden Italiaanschen bijbel Jan 
Deodati, en met menig ander uitstekend geleerde.
Tot deze laatsten behoorde ook Agrippa d'Aubigne, 
met wien zij vriendschappelijk verkeerde, zoo als onder 
anderen blijkt uit het opschrift van een zijner,,poesies 
religieuses" : „La princesse de Portugal avec six filles, 
estant retiree a Geneve, fut traictee par l'autheur, et 
en un grand concert de musique les vers suivent pro-
noncez" 1).
Het gedicht zelf, ernstig als een psalm, zacht als eene 
romance, waarin naar den geest dier tijden mytholo-
gische en oud-testamentische voorstellingen dooreen-
gemengd zijn, en waarin Emilia en hare zes dochters 
bij het regenbrengende sterrebeeld de Hyades verge-
leken worden, luidt aldus
Vous avez donc, sage princesse,
Sur le vent mauvais qui nous presse, 
Choisi Geneve comme un lieu,
1) Oeuvres completes de Theodore Agrippa d'Aubigne, tome III, 
pag. 307.
184
EMILIA VAN NASSAU.
Qui jusques au siecle oil nous sommes, 
Au prix de la haine des hommes, 
A senti l'amour de son Dieu.
Voici la cite des merveilles.
Vous avez les Anges pour veilles,
Le guet d'Israel est icy
Si vous ne trouvez les delices, 
L'esclat des pompes et des vices,
Vous ne les cherchez pas aussi.
Plustot un ombre salutaire,
A poursuivre les pleurs d'un frere,
Que les Saincts pleurent avec vous. 
Vos larmes sont de tel usage, 
Si douces, comme dit le Sage,
Que le rire West pas si doux.
Des sept soeurs la troupe dolente 
Versa tant de pleurs pour Hyante
Et gemit si amerement,
Que selon les fables anciennes 
Jupiter, esmeu de leurs peines,
Logea les sept au firmament.
Entre les astres ou brigades 
Des estoiles sont les Hyades,
Qui donnent leur deuil a l'Aether 
Et c'est cet astre qui convie 
Le ciel aux pleurs, fair a la pluye,
Et 1'Univers a lamenter.
EMILIA VAN NASSAU.
185
Six princesses de compagnie, 
Qui de vous ont receu la vie
Et 1'exemple de piete,
Qui ont eu part a vos desastres, 
Avec vous passeront les astres
En lustre, en honneur, en clarte.
0 quelles seront ces Estoiles,
Quand sans entredeux et sans voiles,
Ellez s'embraseront a l'oeil, 
Qui fait les clartes eternelles, 
Dieu se faisant un miroir d'elles
Comme des Astres le Soleil.


In den loop van het jaar 1628 verviel Emilia op haar 
landgoed Prangins in eene ziekte, die langzamerhand 
een bedenkelijk aanzien verkreeg. Naar hare woning 
to Geneve overgebracht, sleepte zij daar nog een ge-
ruimen tijd een sukkelend bestaan voort, en overleed 
eindelijk den 16de° Maart 1629. In het register der over-
ledenen staat zij aangeteekend als : „Tres-illustre et 
serenissime princesse Emilie de Nassau, nee princesse 
d'Orange, femme de puissant et serenissime prince 
Emmanuel de Portugal, aagee de soixante ans, morte 
de longue maladie comme febvre hectique et comme 
d'hydropsie; a neuf heures du matin; sa demeure en 
son hotel rue Verdaine" 1).
De Kleine Raad van Geneve gaf officieel kennis van 
haar overlijden aan Frederik Hendrik en aan de Staten-
Generaal, en verklaarde zich bereid to voldoen aan het 
verlangen naar eene eerlijke begrafenis, door haar in
1) Registre des deces (Chancellerie de Geneve;.
486
EMILIA VAN NASSAU.
haar testament uitgedrukt 1). Haar lijk werd voor-
loopig gebalsemd, om des verlangd naar Holland to 
worden overgebracht 2), doch toen Frederik Hendrik, 
die even als de Staten-Generaal met een vormelijk 
beleefd schrijven op de ontvangen kennisgeving van het 
overlijden antwoordde 3), geene beschikkingen dienaan-
gaande maakte, werd het met grooten luister in de 
Kathedraal van Geneve begraven. De magistraat, de 
predikanten en de hoogleeraren vormden den lijkstoet. 
Op hen volgde de buitenlandsche adel en daarna alle 
aanzienlijken van de stad van beide seksen. De lijkkist 
was bedekt met een fluweelen kleed, waarop ter weers-
zijden de wapens van Portugal en van Nassau prijkten 4).
Haar testament, dat zij drie weken voor haren dood, 
den 22" Februari 1629, eigenhandig had geschreven 
en geteekend, behelsde in hoofdzaak de volgende be-
schikkingen 5) : ,Nous instituons et faisons heritiers de 
tous nos biens et heritages tels que ce pourront estre, 
terres, maissons, champs, rentes, meubles, or, argent 
et tout ce que nous pourroit apartenir, ou pretendre 
a nos six filles. Its partageront egallement, amiable-
ment ensemble les bagues et joyaux qui pourroient 
estre trouvez a mon trespas, avec les vaisselles d'or 
et d'argent et les meubles seront vendus, et les deniers
IX deel, bl. 151.
5) Actes d'Odet Chappuis, notaire, vol. 2, fol. 91. Archives de 
-Geneve. In de Sententie van den Hoogen Raad van den 20sten 
Maart 1715 (Rijks Arch.) staat ten onrechte 22 Januari als de 
datum van bet testament vermeld.
t) 
$) 
3)
s)
Brouillards de lettres du Petit Conseil (Archief v. Geneve). 
Registres du Conseil, annee 1629, fol. 47.
Arch. de Geneve, portef. de pieces historiques, dossier No. 2859. 
Gautier, Histoire de Geneve (manuscript in de Arch. v. Geneve)
EMILIA VAN NASSAU.	187
qui en viendront seront aussi partagez egallement parmy 
eux. Je laisse a mon fils don Guillaume quattre mille 
francs une fois. Don Emanuel, mon autre fils, s'etant 
retire du monde en religieux, n'a plus rien affaire." 
Hierop volgden eenige legaten aan hare dienaren en 
eene gift van duizend franken aan de armen. Het slot 
van bet testament luidt: „Je recommande mes six filles 
en la bonne grace de monseigneur le prince d'Orange 
mon frere, le suppliant et esperant qu'il aura soing 
d'eux et leer sera equitable pour pouvoir avoyr ce que 
de droict leur peut appartenir de ma part et de mes 
pretentions Je les recommande aussi tres-instamment 
a messieurs les Estat de les vouloir assister en leur 
bon droit et avoir soing pour eux, et cela en conside-
ration des services que feu mon pere a faict a leur 
estat, ce que je leur prie de tout mon coeur. Je prie 
aussi a messieurs de Berne de les vouloir prendre en 
leur protection avecq leurs biens a cette fin que nul 
tort ny violence leer soict faict. La mesme supplica-
tion je dois aussi a Messieurs de Geneve."
Zooals men ziet, werd er in bet testament zelf geen 
melding hoegenaamd gemaakt van haren echtgenoot, 
maar een briefje, dat er bijgevoegd was, hield de 
volgende woorden in : „Je laisse a mon cher mary 
pour une souvenance la bague avec ses deux diamans." 
Eenvoudiger kon bet zeker niet.
Het is zeer moeilijk, zoo niet geheel onmogelijk, zich 
thans nog eene heldere voorstelling to maken van den 
financieelen toestand, waarin Emilia zich bij haren dood 
beyond. Haar huis to Geneve was haar eigendom ; de 
baronnie van Prangins was wel gekocht, doch de koop-
som was op verre na niet betaald; een gedeelte daarvan 
was voldaan geworden uit de gelden, verkregen door 
bet kapitaliseeren van de rente, welke de Staten-Generaal
EMILIA VAN NASSAU.
188
haar indertijd hadden toegelegd 1). Van de jaargelden, 
haar door Prins Maurits gelegateerd, had zij, zooals 
gezegd is, nooit iets willen trekken. Het kasteel Wychen 
bij Nijmegen was haar eigendom geworden in 1622 toen 
zij bet voor bet geld, dat haar uit de nalatenschap van 
hare moeder, Anna van Saksen, was toebedeeld 2), 
gekocht had van Elisabeth, weduwe van Willem van
Luccenburg, heer van Holoigne. Hare dochters lieten 
er zich in 1630 mede beleenen en hebben het negen 
jaar later aan Eustatius van Hemert verkocht. Volgens 
de bepalingen van het testament van Maurits kwamen 
nu na Emilia's dood hare dochters in bet bezit van de 
7500 gulden 's jaars en tevens van de aanspraken op 
de sedert 1625 niet uitbetaalde renten en van hetgeen 
haar toebedeeld was uit de nalatenschap van Willem I. 
Al deze gelden en die, welke aan de zonen van Emilia 
waren vermaakt, vormden to zamen de zoogenaamde 
,,Portugeesche rente", die betaald moest worden zoo-
lang er nakomelingen van Emilia in de mannelijke en 
vrouwelijke lijn zouden bestaan. Als zoodanig komen 
zij ongeveer twee en een halve eeuw in de domeinen-
rekeningen van bet huis van Oranje en in die van het 
Rijk voor, maar niet zonder herhaaldelijk de aanleiding 
to zijn geweest tot twistgedingen tusschen de afstamme-
lingen onderling. Het ligt ver buiten ons plan, en het is 
buitendien voor een niet-jurist een onverkwikkelijke 
arbeid, den doolhof van al de processtukken, welke over
1) Aitzema, Saken van Staet en Oorlogh, II, 6e Boek, bl. 120,
S) Bijlagen tot het proces van Wigman Buys tegen Elias de 
Primaye, in het Oud Rechterlijk archief van het Rijk van Nijmegen. 
Bank van Wychen (Arch. van Arnhem.)
EMILIA VAN NASSAU.
189
die nalatenschap in bet stof onzer archieven bewaard 
worden, to doorwandelen : op enkele daarvan komen 
wij intusschen later nog terug.
11.
Maria Belgica was de oudste dochter van Emanuel en 
Emilia. Haar naam Belgica doet vermoeden, dat zij 
bet tweede kind geweest is, dat in 1599 to Delft ge-
boren, de Staten-Generaal tot peet had. Hoe dit zij, 
Maria Belgica was zes- of zeven en twintig jaar oud 
toen zij met hare moeder en hare overige zusters naar 
Geneve vertrok. Voor zoover wij uit hare handelingen 
en uit enkele brieven, die nog van haar voorhanden 
zijn, een oordeel over haar karakter kunnen opmaken, 
schijnt zij eene tamelijk geemancipeerde jonge dame to 
zijn geweest, die haar gevoelen niet onder stoelen of 
banken stak, en die niet alleen bepaald wist wat zij 
wilde, maar dat dan ook doorzette. De weigering van 
hare moeder om bet door Maurits gelegateerde jaargeld 
in ontvangst to nemen, schijnt hare goedkeuring vol-
strekt niet to hebben weggedragen, en daar Emilia op 
dit punt onverzettelijk bleef, was bet hoogstwaarschijnlijk 
niet met haar goedvinden, dat Maria Belgica niet lang 
na hare komst in Zwitserland bet besluit opvatte, naar 
den Haag to gaan om persoonlijk hare zaak bij haren 
oom, prins Frederik Hendrik, to bepleiten. Zij wenschte 
in bet bezit to komen van haar jaargeld en ook van 
de nalatenschap barer tante, de Gravin van Hohenlohe, 
die haar tot erfgenaam had benoemd. In 1628 bracht
190	KMIL1A VAN NASSAU.
zij dat besluit ten uitvoer. Eerst schreef zij aan graaf 
Floris van Pallandt om zijne tusschenkomst en voor-
spraak to verzoeken, ,qu'il luy plaise (nl. aan prins 
Frederik Hendrik) de me faire 1'honneur et me faire 
une honnorable oflre, affin que le tout se puisse passer 
en douseur, car mon seigneur le Prinse se peut assurer 
que si l'offre qu'il me feroit aprochat tant soit peu de 
la reson, que james je ne seray en disansion aveques 
luy, car je 1'aime et honnore trop. Je vous suplie donque 
derechef bien humblemant Monsieur, de vouloir inter-
seder pour moy, afin que je puisse avoir le mien, car 
je vous prie de vouloir considerer 1'estat oil je suis en 
un pais etranger et madame ma mere n'aiant le moien 
de m'antretenir comme elle desireroit bien, tellemant 
que j'ay bien affaire du mien."
Eenige maanden daarna ging zij op reis : eerst naar 
Parijs, waar zij in La croix de fer logeerde, en daarna 
naar Calais. Hier bleef zij om een of andere reden 
vrij lang vertoeven, en vertrok van daar over zee naar 
Holland. Haar vader wist van dat alles niets, en hoorde 
op eens tot zijne verbazing, dat zij in den Haag was. 
,,Ik weet niet wat ik er van gelooven moet", schrijft 
hij aan Pallandt, ,ik bid u mij mee to deelen wat er 
van aan is, want ik ben in groote ongerustheid, daar 
ik in zes maanden geen brieven van mijne vrouw heb 
gehad. Als mijne dochter naar Wichem wil gaan, zal 
ik daar ook komen om haar to zien." Hij had namelijk 
eenige weken to voren van de Staten-Generaal ver-
kregen, dat bet kasteel aldaar neutraal verklaard werd, 
terwijl hem tegelijkertijd voor zich en zijn gevolg vrij-
geleide en paspoort verleend werd om daarheen to 
komen en er to verblijven zoolang hem zou goeddunken. 
Eenige dagen later schreef bij aan zijne dochter een 
brief vol schoone beloften en uitnoodigingen om naar
EMILIA VAN NASSAU.
191
Brussel to komen 1). „Ik had gedacht dat gij uw weg 
hierlangs zoudt genomen hebben om die gevaarlijke 
zeereis to vermijden. Een paspoort hadt gij niet noodig 
gehad, en ik zou u zelf naar Wichem gebracht hebben. 
Ik hoop dat uw oom u recht zal doen wedervaren, 
anders - wij hebben bier een goede en vlugge rechts-
bedeeling en ik zal uwe zaken wel ter harte nemen. 
Ik zie ook dat ge aan Filipe Gorge geschreven hebtt 
maar wanneer gij mij als uw vader vertrouwt, hebt 
gij niemand anders noodig. Ik stuur u door brenger 
dezes bet mooiste wat bier to vinden is : zes halsdoeken 
en wat bloemen. Toen ik aan Hare Hoogheid zei, dat 
gij in Holland waart, zeide zij mij: „Hoe? Twijfelt 
mijne nicht aan mijne goedertierenheid en aan de 
liefde, die ik haar toedraag, hoewel ik haar nooit ge-
zien heb, doch alleen om hetgeen ik onlangs van haar 
hoorde door den markies van Saint Remy? Zeg haar, 
dat zij in mijne staten even vrij zal zijn als in Holland." 
Dat zijn de eigen woorden van Hare Hoogheid."
Maar Maria Belgica liet zich noch door de geschenken 
noch door de fraaie beloften van haren vader van haar 
doel afleiden. Zij bleef in den Haag, onderhandelde met
prins Frederik Hendrik, sloot den 22eten November 1628
een akkoord met hem 2) waarbij zij voor een jaargeld van 
2500 gulden, voor haar en hare erven en nakomelingen 
afstand deed van alle verdere aanspraken op de nalaten-
schap van hare tante van Hohenlohe, deed zich de achter-
stallige 3000 gulden jaargeld uitbetalen, die haar volgens. 
bet testament van prins Maurits toekwamen, zorgde

1) Kuilenburgsch Archief.
2) Sententien van den Hove van Holland 1673-218. Rijks-
Arch. - Extract nit het register der resolution van den domein-
raad van Oranje-Nassau, 28 Febr. 1684. (Ministerie van financier.)
192
EMILIA VAN NASSAU.
voor eene geregelde betaling in de toekomst 1), en keerde 
daarop naar Geneve terug. Eenige maanden later stierf 
hare moeder.
De Heeren van Geneve benoemden toen op verzoek 
der nagelaten kinderen twee uit hun midden met de 
beide Syndicussen der republiek en de heeren Deodati, 
Tronchin en Turretin als een soort van raad van voogdij 
om hunne belangen to behartigen 2). De taak van die 
heeren was niet gemakkelijk : vooreerst was de finan-
cieele toestand door de vele onbetaalde schulden niet 
zeer bloeiend, maar weldra deed zich eene nieuwe moei-
lijkheid op. Maria Belgica, die door hare zeldzame schoon-
heid boven hare vijf zusters uitblonk 3), had bet hart 
gestolen van zekeren kolonel baron de Croll uit Heidel-
berg, eenigen tijd to voren in bet gevolg van den Mark-
graaf van Bad en-Durlach naar Geneve gekomen, en was 
eveneens in liefde voor hem ontstoken. De heeren raadge-
vers der princes hielden hem echter volstrekt voor geen 
passende partij voor haar, daar zij hem min of meer als een 
soort van avonturier beschouwden. Zij vorderden en ver-
kregen van hem de belofte, dat hij zijne bezoeken bij de 
prinses zou staken, maar evenmin als Emilia zich twee en 
dertig jaren vroeger aan de vermaningen van haren 
broeder Maurits stoorde, liet ook Maria Belgica zich op 
dit punt de wet stellen door de raadsheeren en profes-
soren, die zich in hare liefdesaangelegenheden mengden, 
en het was nog geene drie maanden na den dood van 
hare moeder toen de leden van den Geneefschen Raad 
op eens werden opgeschrikt door de tijding, dat de aan

1) Domeinenrekening 1628, blz. 176 vso en 1629, b1z. 243.
2) Registres du petit Conseil 22 Mars 1629, fo. 52.
3) Gaudy-Le Fort, Promenades historiques dans le canton de
Geneve, 2e Ed. 1, 36.
EMILIA VAN NASSAU.
193
hunne zorgen toevertrouwde prinses door de Croll uit 
het kasteel van Prangins geschaakt was. Groot was 
hunne ontsteltenis en niet minder de vrees, dat ten 
gevolge van deze gebeurtenis het ongenoegen van den 
Prins van Oranje, van de Staten-Generaal der Ver-
eenigde Nederlanden en van hun nabuur, de machtige 
republiek van Bern, over hunne hoofden zou losbarsten. 
De eerste uitwerking van dien schrik had dan ook wel 
iets komisch; zie hier, wat er terstond na het vernemen 
van die onwelkome tijding in de raadszitting gear-
resteerd werd : ,Sr. Groll, domestique de M. le marquis 
de Turlach, ayant sts trouv6 Mademoiselle la princesse 
aisn6e de Portugal au lieu de Prangins ou it l'a enlevse, 
ainsi qu'a est6 rapporte par M. le Syndique, contre la 
promesse par luy donnse aux Seigneurs conseillers des 
princesses ses soeurs de ne Taller point visiter, arrests 
de le retenir s'il vent sortir ou par les portes ou par 
le port, et s'il peust estre apprehends dans la ville 
qu'on l'amene vers M. le premier Syndiqe, lequel le 
fasse mettre aux arrests."
Dat zij ten hoogste verontwaardigd waren over het 
in hunne streng Calvinistische omgeving gepleegde 
schandaal, blijkt niet zoozeer uit de benaming ,,domestique 
de M. le marquis," dien zij aan den Badenschen baron 
gaven, want die term was gebruikelijk, en Saint-Simon 
noemt vaak hovelingen, die tot den hoogsten adel van 
Frankrijk behoorden, zonder eenige bijbedoeling,,domes-
tiques du roi", maar wel uit het feit, dat zij de gevan-
genneming gelastten van een edelman, die zijn dertig-
jarige geliefde, stellig niet tegen haren zin, schaakte, 
- indien men in dit geval van ,schaking" spreken kan. 
Het blijkt niet of men de voortvluchtigen werkelijk 
gearresteerd heeft, hoewel de magistraat van Bern, die 
onmiddellijk van het voorgevallene was onderricht,
Molder, Geechiedk. Novellen.	13
194
EMILIA VAN NASSAU.
insgelijks aan Karen bailluw van Chillon last zond om 
to beletten, ,I'in6gal et dangereux traicte de mariage 
arrive entre 1'aisnee princesse Marie-Belgique et certain 
gentilhomme allemand, dont sa dicte Excellence (de 
Markgraaf van Baden-Durlach) comme aussi les Hauts 
et Illustres Princes de Portugal et Orange se sentiraient 
fort offenses et greves."
Noch Zijne Excellentie noch de hooge en doorluchtige 
prinsen schijnen zich de zaak intusschen bijzonder to 
hebben aangetrokken, want drie weken later schreven 
de Heeren van Bern aan hunne ,,tr&schers amis et 
confederes" van Geneve, dat aangezien hunne ver-
maningen niets hadden teweeg gebracht en de beide 
partijen standvastig en eenstemmig bij hun besluit 
volhardden, zij hunne toestemming hadden gegeven 
dat het huwelijk in eene christelijke kerk zou worden 
voltrokken. In de stad Bern evenwel mocht het niet 
geschieden, en zoo trouwde het paar in een dorpskerk, 
waarna de voormelde magistraat hen op hun dringend 
verzoek onder zijne hooge bescherming nam, den kolonel 
het burgerrecht der stad verleende en hem machtigde 
bezit to nemen van Prangins. Nu hij eenmaal met het 
doorluchtig huis van Oranje verbonden was, werd hij 
niet meer le Sieur Croll, maar le Baron de Prangins 
betiteld, en om to toonen dat zij hem werkelijk als hun 
beschermeling erkenden, deden de Heeren van Bern op 
de poort van zijn kasteel den alom geduchten beer van 
hun wapenschild schilderen.
De vijf andere prinsessen, die zich terstond na het 
gebeurde naar Geneve hadden begeven, werden in 
het begin van bet volgende jaar, denkelijk om voor 
het vervolg dergelijke gebeurtenissen to voorkomen, 
door hare bloedverwanten naar Holland terug ontboden 
en vestigden zich voorloopig in Delft, vanwaar zij den
EMILIA VAN NASSAU.
195
12ae° Maart 1630 een zeer hartelijken brief van dank-
betuiging aan den Raad van Geneve schreven 1). Zij, 
zoowel als haar vader, don Emanuel, waren dadelijk 
met Maria Belgica in onmin geraakt, waarvan de later 
tusschen haar gevoerde correspondentie maar al to 
duidelijke blijken draagt. Verwijtingen, verdachtma-
kingen, beschuldigingen van achtergehouden of ver-
duisterde voorwerpen, opgevorderde gelden, dat alles is 
in die brieven schering en inslag en de omstan-
digheid dat bet huwelijk van de echtelieden de Croll al 
zeer spoedig bleek niet zeer gelukkig to zijn, en dat 
ook hier weder de financieele zorgen hunnen invloed 
deden gelden, maakte de wederzijdsche stemming niet 
aangenamer. Den 31° Januari 1630 gaven de twee 
oudste der in Holland wonende prinsessen volmacht tot 
bet beheer barer geldzaken aan Elias de la Primaye, 
wien den 278`°° Februari daaraanvolgende door bet Hof 
van Holland ook ,acte van curatele over de dry minder-
jarige froulings" verleend werd 2).
Deze de la Primaye, die ook reeds met prinses Emilia 
ter take van geldelijke aangelegenheden in betrekking 
had gestaan en thans de belangen der jeugdige prin-
sessen met grooten ijver behartigde, haalde zich, mogelijk 
wel juist daardoor, bet hevige ongenoegen van de oudere 
zuster in Zwitserland op den hats. In een brief van 
den 30 en Juli 1630 aan Jean Deodati, die een schrijven 
van de la Primaye had ontvangen, waarin hij onder 
anderen ook over haar sprak, laat zij zich op de volgende 
wijze over hem uit: ,,, ... Je suis grandement estonnee 
et scandalisee de voir par la lestre que ce coquin de la

1) Archives de Geneve, portef. des pieces historiques, Dos-
sier 2873.
2) Domeinenrekeningen 1630, bl. 252.
196	EMILIA VAN NASSAU.
Prime vous ecrit, les termes, qu'il use de moy. Je crois 
peut-estre que ce vilain, a ceste heure qu'il se voit 
couvert de velours et de panne, a oublie comment it 
est entre a notre service habille comme un moulin a 
vent, et que toute la piafe quit faict, vient du nostre 
et a par sa vilaine avarice, mis feu ma bonne mere 
d'heureuse memoire souvent en paine, comme je crains 
qu'il fera aussy a mes povres soeurs, sy it les tient 
encore longtemps sous son pouvoir, car ce luy est tout 
un quand it peut tirer quelque chose 	" 1)
Zooals men uit dit staaltje ziet, gaf de baronnes de 
Croll zich niet veel moeite om de scherpe kanten van 
de portretten, die zij ontwierp, door zachtere kleuren 
to temperen. Dat intusschen de Heer de la Primaye 
van den tijd of toen hij volgens haar door zijn kleederdos 
aan een windmolen deed denken, tot den tijd dat hij 
in zijde en fluweel gekleed ging, zich aan onrecht-
matige handelingen zou hebben schuldig gemaakt, mag 
met recht betwijfeld worden, want wij zien hem langer 
dan een kwart eeuw in al de rekeningen en verdere 
stukken als een trouw en nauwgezet zaakwaarnemer 
optreden, en in 1652 als de gevolmachtigde der vijf 
prinsessen bet later to vermelden akkoord met de kin-
deren van Maria Belgica opmaken, waarbij de weder-
zijdsche rechten nauwkeurig werden gestipuleerd.
Dat de verstandhouding tusschen de echtelieden de 
Croll reeds zeer spoedig veel to wenschen overliet, 
hebben wij reeds met een enkel woord vermeld. Dit 
belette evenwel niet, dat bet gezin langzamerhand vrij 
aanzienlijk vermeerderde, en bet kinderental tot een zoon 
en vijf dochters aangroeide. De zoon was bet peetekind 
van de stad Bern en ontving als zoodanig de namen
1) Bibliotheque universelle et Revue Suisse, Sept. 1871, pag. 139.
EMILIA VAN NASSAU.
197
Bern Theodore. Hij is later gehuwd met mejulfer Susanne 
Polier, doch zonder nakomelingen overleden. De oudste 
dochter was peetekind van de stad Vevey en in de 
Zwitsersche archieven van die dagen vindt men menige 
bijzonderheid omtrent de wederzijdsche beleefdheden, 
die bij gelegenheid van de geboorte en van den doop 
van dat kind gewisseld zijn geworden. Zoo schonk de 
Prinses aan de stad het portret van Gustaaf Adolf, dat 
tegenwoordig noch de raadzaal van Vevey versiert, 
waar ook nog een andere schilderij is opgehangen, een 
geschenk van een schilder dier stad, Villarzel d'Erlach, 
eene allegorische voorstelling gevende van den doop 
der jonggeborene, die de namen Emilia Catharina ontving.
Langzamerhand namen de oneenigheden tusschen de 
Croll, die inmiddels tot kwartiermeester-generaal der 
legers van den Hertog van Parma was benoemd 1), en 
zijne vrouw toe, en zoowel de archieven van Bern, als 
die van Geneve leveren daarvan getuigenis.
In December 1643 was hij in Venetie, zooals blijkt 
uit een brief, lien hij toen van daar schreef om zich 
to verzetten tegen den verkoop van bet huffs in de Rue Ver-
daine, waartoe zijne vrouw wilde overgaan in weerwil dat 
ook hare zusters in Holland zich er schriftelijk tegen ver-
klaarden 2). In 1644 vinden wij hem nog eens to Prangins, 
terwijl Maria Belgica met de kinderen in Geneve was. Hij 
verzocht toen de leden van den Kleinen Raad, zijne kinde-
ren in hunne bescherming to willen nemen en hen niet uit 
Geneve to doen vertrekken voordat hij hun meer uit-
voerige verklaringen gedaan zou hebben. Men ontbood 
zijne vrouw en liet haar den brief van haren echtgenoot 
lezen, waarop zij verzocht, ,qu'il pleust a messeigneurs
1) Sententie van den Hove van Holland 12 April 1726.
2) Arch. de Geneve, porter, des pieces histor. Dossier No. 3134.
198
EMILIA VAN NASSAU.
la prendre en leur protection avec ses enfants, 1'edu-
cation et nourriture desquels luy ayant este commise 
par les lettres de divorce par elle obtenues du Vene-
rable Consistoire de Berne. Le Sieur Croll", voegt zij 
er ten slotte bij, ,n'a que faire de s'en mettre en peine
ni de s'en mesler" 1).
Het was waar, bet Consistorie van Bern had haar 
eisch tot echtscheiding toegewezen en daar de Croll 
zich verwijderd had, de scheiding bij verstek uitge-
sproken. De Regeering van Bern evenwel was van een 
ander gevoelen, en waarschijnlijk van oordeel zijnde, 
dat de beide echtelieden elkander wederkeerig van 
allerlei onbewijsbare grieven beschuldigden, vernietigde 
zij bet vonnis, en gelastte Maria Belgica de poort van 
Prangins weder voor haar gemaal to openen, waar 
deze intusschen nooit weder is binnengegaan, daar hij 
ongeveer ten zelfden tijde to Venetie door een dolk-
steek om bet leven werd gebracht.
Maria Belgica stierf den 28°Eeu Juli 1647 to Geneve 
,en la maison de noble et honore seigneur Timothee 
Perrot" 2) ; zij werd bij hare moeder begraven in de 
kapel, die thans nog la Chapelle des princesses de 
Portugal genoemd wordt. Eene van hare dochters, 
Helene Beatrix, is voor haar gestorven 3), de vier 
andere zijn alle met leden van Zwitsersche patricische 
familien gehuwd en hebben eene nakomelingschap 
nagelaten, talrijk als bet zand aan den oever van de 
zee. Op enkele dier nakomelingen komen wij later 
nog terug. De achterstaande tabel geeft een overzicht 
van Emilia's kinderen en kleinkinderen.

1) Registre du Conseil, 1644, fo. 59, 3 Juin.
$) Registre des deces (Chancellerie de Geneve).
3) 'Sent. van het Hof van Holland 12 April 1726, No. 28.
KINDEREN EN KLEINKINDEREN VAN EMILIA VAN NASSAU.


Wlllem I - Anna van Saksen	Anton van Crato 
t 83 Aug. 1595


Emilia van Nassau huwt (1597) Emanuel van Nassau	Christoffel 
geb. 1569	geb. 1568
t 16 Maart 1659	t 99 Januari 1638
1)
t 87 Oct.	Hanau	buwt N. de Monteleone	geb. 1600
1666	t 13 Sept.	I	t 1647
1673	I
Elisabeth Maria Emilia ILouise Ford. Alex. Eman. Eugene Bern Theodore Emilia Cathl rina Anna IRosine Ma (rice Helene	Susl nne
geb. 80 Nov.	geb. 160	t 81 Dec.	t 16 Sept.	huwt Susanne	huwt Claude	huwt Jean Sabine Beatrix	Sidonia
1648 t 1717	t 1731ongeh 1668zonder	1687 zonder	Poller	Damond	des Vignes	huwt t ongeh.	huwt
oir.	oir,	t zonder oir.	Benedict	1o. J. F. Badel
des Champs.	2o. Vincent Ardin
') De bier vermelde drie kinderen van Emilia z(jn de oudste van do acht, en de eenige, die afstammelingen bebben nagelaten. De vUf overige 
waren; Emilia Louise, Anna Louise, Juliana Catharina, Eleonora Maurice en Sabine Delphique.
I	I	I
Emanuel huWt (1646) Johanna v. Chrlstoffel (Louis Guillaume)	Maria Belgica huwt Johan Theodore de Crol	/1
200
EMILIA VAN NASSAU.
Aan de voortdurende twisten over geldelijke kwesties 
tusschen de onderscheiden familieleden maakte de dood 
van Maria Belgica geen einde; integendeel, hare vijf 
zusters konden hot met hare vijf kinderen evenmin 
eens worden als met haar, en de omstandigheid dat 
de eerste in Holland en de laatste in Zwitserland haar 
verblijf hielden, maakte de afdoening van zaken zeker 
niet gemakkelijker. Na drie jaren evenwel, en nadat 
de oneenigheid zoo hoog geloopen was, dat de vijf 
prinsessen in Holland aan hare nichten in Zwitserland 
voor de rechtbank van Bern een proces hadden aan-
hangig gemaakt 1), sloeg de Raad van Bern den 
451- Augustus 1650 een billijke transactie voor 2), het-
geen intusschen eerst twee jaren later, zooals wij 
boven reeds met een enkel woord gezegd hebben, tot 
een vergelijk leidde. Door bemiddeling van de souve-
reine Heeren van Bern werd den 31e° September 1652 
eene overeenkomst gesloten 3) tusschen Elias Bours, 
Heer de la Primaye als gemachtigde van de vijf prin-
sessen van Portugal, geassisteerd door Pieter Fabri, 
Heer van d'Elyze la Ville, dokter in de rechten en 
procureur-generaal der Republiek van Geneve ter 
eenre, en Bern Theodore de Croll, zoon en testamen-
taire erfgenaam van Maria Belgica, ook als lasthebber 
van zijne vier zusters, en geassisteerd door zijnen 
schoonvader Jan Pieter Polier, Heer van Bottens-
Bauderen en Kapitein van de stad Lausanne, die van 
de Souvereinen van Bern last had om de erven met 
raad en advies bij to staan, ter andere zijde. Bij deze 
overeenkomst, die door den Staat van Bern volkomen

1) Sent. van het Hof van Holland 12 April 1726, No. 28. 
2) Kort verhael, enz., Arch. v. Z. M. 
-3) Sent. Hof v. Holl., 12 April 1726, No. 28.
EMILIA VAN NASSAU.
201
werd geapprobeerd en den 13 de, September gerati-
ficeerd 1), werd bepaald, dat aan de vijf prinsessen in 
Holland zouden worden afgestaan al de bezittingen 
daar to lande, waarin begrepen werden al de verschil-
lende jaargelden, aan de gezamenlijke dochters van 
prinses Emilia toekomende, waartegen deze aan de 
erfgenamen van Maria Belgica afstonden het kasteel 
en de heerlijkheid van Prangins 2) en al wat verder 
in Zwitserland tot de nalatenschap der moeder be-
hoorde, en daarenboven eene som van vijf en twintig 
duizend gulden, welke ook werkelijk in twee termijnen 
in 1666 en 1669 met den verschenen intrest zijn uit-
betaald geworden.
Don Emanuel was, zooals wij gezien hebben, in 162G 
naar Brussel getrokken. Omtrent zijne verhouding tot 
zijne vrouw na het bezoek, dat hij haar in 1627 to 
Prangins had gebracht, zijn ons geene nadere bijzon-
derheden bekend. Dat zijne herhaalde pogingen om 
haar over to halen, met hare kinderen naar Brussel 
to komen, mislukten, zal hem zeker niet gunstig ge-

1) Resolution van den Hoogen Raad 9 Dec. 1719, Rijks Arch.
2) In 1657 werd Prangins verkocht aan graaf Frederik van Dohna, 
die bet spoedig daarna aan J. de Balthasar, luitenant-generaal in het 
Fransche leger overdeed. (Diet. hist. geogr. et statistique du canton 
de Vaud, art. Prangins.) In 1723 kwam bet in bet bezit van den 
to Londen wonenden bankier nit St. Gallen, Louis Guiguer, die het 
tegenwoordige kasteel deed bouwen. (Bibliotheque universelle et 
Revue Suisse, Sept. 1871 pag. 142.) Jozef Bonaparte kocht bet in 
1814; bij zijn dood ging bet over aan zijn zoon Jerome Bonaparte, 
die bet thans nog gedeeltelijk bezit. Het overige gedeelte werd in 
1873 door de Hernhutter-gemeente ingericbt tot eeu opvoedings-
gesticht voor knapen.
202	EMILIA VAN NASSAU.
stemd hebben. Uit den brief, dien hij in October 1628 
aan zijne dochter Maria Belgica schreef, blijkt dat hij 
toen in een halfjaar geen tijding van haar had ont-
vangen, en bet bericht van haar overlijden in bet 
volgende jaar zal hem wel Diet bovenmate hebben 
geschokt. In allen gevalle is hij dien slag vrij spoedig 
to boven gekomen, want Diet Lang daarna ging hij, 
toen ruim zestig jaren oud, een tweede huwelijk aan 
met donna Louisa d'Osorio, eene staatsdame van de 
Infante 1). De juiste tijd wanneer dit huwelijk gesloten 
werd, is ons Diet bekend, maar aan het slot van een 
ongedateerden brief aan Floris van Pallandt, die om-
trent 1633 moet geschreven zijn, lezen wij : Donna 
Louisa vous baise les mains et a ma tres chere 
Catarina" (de gravin van Pallandt) „a la quelle elle 
ofre entierement son service joinct avec le mien." In 
1633 was hij zeker met haar gehuwd, want hij sprak 
toen van donna Louisa als van zijne vrouw. Ma fame 
prant 1'hardiesse de baiser les mains tres humblement 
a madame la contesse de Culemburg."
Met zijne dochters in Holland bleef hij een tijd lang 
op vrij goeden voet. In 1632 schreef hij zelfs aan Pal-
landt dat hij wenschte, dat Anna Louise met een vrij-
geleide naar Brussel bij hem zou komen, „vous donnant 
parole de prince et de vrai ami de la vous renvoyer ou 
la mener avec moi le mois qui vient sans qu'en sa 
consciense parsonne du monde la puisse donner le 
moindre desplaisir." Daarvan kwam evenwel Diets, maar 
langzamerhand en wel kort na zijn huwelijk ontstond 
er tusschen hem en zijne dochters groote oneenigheid, 
daar hij aanspraak maakte op een deel van de nalaten-
schap van Emilia, die hem alleen „pour une souvenance"
1) Aitzema, Saken van Stad en oorlogh. 11, 6e boek, blz. 120.
EMILIA VAN NASSAU.
203
een ring met twee diamanten had gelegateerd. Het was 
meer in het bijzonder op de inkomsten van bet kasteel 
van Wychen - of Einborch, zooals het van ouds 
heette - dat hij bet oog had, terwijl hij de helft ver-
langde van de 7500 gulden, die Maurits als jaargeld 
aan Emilia had toegewezen, en van de 2000 gulden uit 
de nalatenschap van Willem I 1). La Primaye bleef zich 
in het belang der jonge prinsessen met kracht tegen 
zijne eischen verzetten, doch uit de domeinrekeningen 
blijkt, dat aan haar in 1634 slechts de helft daarvan 
werd uitbetaald, werdende alsnu voor de eerste reyse 
de wederhelft van de voorsz. rente innegehouden over 
eenige pretension, die hun vader op de nagelaten goe-
deren van hunne moeder is formeerende." In een brief 
aan van Pallandt zegt Emanuel, voornemens to zijn 
,daler par dela doner ordre aux injustices que quelque 
conseillier de mes filles sont cause, les roidissant en leur 
desobeyssance et desirant de m'inciter a estre si cruel 
pere queles sont desobeyssantes filles. Je ne cai comment 
juger ou penser les S' estas generaux font recevoir 
les petites revenues de Eimborg puisque seloii les loix 
de Geldres mapartiennent n'ayant feu ma femme et 
moi faict nul contrat de mariage.".
De twist duurde eenige jaren voort zonder dat de 
zaak evenwel gerechtelijk behandeld werd, want Emanuel 
schrijft den 26e'en Mei 1636 2) nog, dat hij vreest in een 
proces to zullen moeten komen met zijne dochters, doch 
in bet volgende jaar gaf hij eindelijk toe, en zag bij
acte van den 7den Januari van zijne aanspraken of 3).
1) Domeinenrekeningen 1630, bl. 253. - Kort verhael ena. 
Huisarchief van Z. M.
%) Archief van Kuilenburg.
3) Kort verhael enz. - Sent. Hooge Raad 8 Maart 1715 bla. 69.
204	EMILIA VAN NASSAU.
Het blijkt niet of hij, hoewel verzoend met den koning 
van Spanje en door dezen begiftigd met een jaargeld 
van duizend kronen per maand 1), in de Zuidelijke 
Nederlanden eenige betrekking heeft bekleed. Het tegen-
deel, of ten minste de zekerheid dat hij niet in krijgs-
dienst was, kan worden opgemaakt uit eene uitdrukking, 
voorkomende in een brief van den 3tten December 1632 2), 
waarin hij namelijk schrijft vernomen to hebben que 
Mr le pr. d'Oranges veut ou tien mes pretentions par 
de la pour confisques et qu'il na point denvie de me 
laisser jouir de ce que je puis pretendre de la part de 
feu la princesse ma femme. Chose que je ne puis pas 
croire veu que je suis neutre et ne suis en nul service 
d'ostilite." Overigens schijnt hij met Frederik Hendrik 
op een goeden voet gebleven to zijn, want veertien dagen 
later schrijft hij, liever van al zijne aanspraken to willen 
afzien dan met den prins in onmin to geraken 3).
Den 22" Januari 1638 4) stierf hij to Brussel in den 
ouderdom van zeventig jaren.
Bij den dood van don Emanuel waren al zijne kinderen, 
twee zonen en zes dochters nog in leven. Omtrent de 
verdere lotgevallen van zijne dochters, kunnen wij zeer 
kort zijn. Behalve de oudste, Maria Belgica, wier levens-
loop wij hierboven hebben medegedeeld, is er nog slechts 
eene gehuwd, namelijk Eleonora Maurice, die den 4den Juni 
1647 in den echt trad met George Frederik van Nassau-
Siegen, een der drie en twintig kinderen van Jan den 
middelste, die een der vier en twintig kinderen van Jan
1) De la Pise, Tableau de l'hist. des princes et princepsutea 
D'Orange, pag. 838.
2) Archief van Kuilenburg.
3) Idem.
4) Hnbners, Geneaologische Tabellen.
EMILIA VAN NASSAU.
205
den oude was. Zij stierf den 25eten Juni 1674 zonder
kinderen. Haar echtgenoot, wien zij haar geheele ver-
mogen naliet, waaronder ook haar aandeel aan de er-
felijke legaten van Prins Maurits, overleed vier maanden 
na haar to Bergen-op-Zoom, als generaal in Hollandschen 
dienst. Van de overige vier prinsessen, die ongehuwd 
zijn gebleven, zijn weinig of geen levensbijzonderheden 
bekend. Zij zijn op de navolgende tijdstippen overleden 
Anna Louise 5 April 1669; Sabine Delphique 20 Juli 
1670; Emilia Louise 29 October 1670; Eleonora Maurice 
25 Juni 1674 en Juliana Catharine 22 Juli 1680 1).
De zonen van Emilia zijn beiden gehuwd. Hun levens-
loop is overigens zeer verschillend geweest : de oudste, 
Emanuel, is, zoo als wij hieronder meer in bijzonder-
heden zullen mededeelen, in dienst van de Republiek 
getreden en tot aan zijn dood daarin gebleven; de jongste, 
Christoffel of, zooals hij later veelal genoemd werd, 
Louis Guillaume, heeft wel eenigen tij din Nederlandschen 
krijgsdienst doorgebracht, maar is daarna naar de 
Spaansche zijde overgegaan. Wat wij omtrent hem hebben 
kunnen opsporen, komt in hoofdzaak op bet volgende 
neder. Gedurende bet twaalfjarig bestand tot kapitein 
over een vendel voetvolk aangesteld, trok hij na bet 
hervatten der vijandelijkheden daarmede in 1622 to 
velde. Hij was dus toen ruim twintig jaren, zeer levens-
lustig, geheel onbezorgd op bet punt van zijne financien, 
daar hij, schoon diep in de schulden stekende, zich door 
bet beslag dat zijne schuldeischers op zijn tractement 
hadden gelegd, volstrekt niet van bet maken van nieuwe 
onbetaalbare rekeningen liet tegenhouden; bracht de 
winters door aan bet hof in den Haag en schijnt in de
1) Sententie van den Hoogen Raad, 8 Maart 1715. Memoire 
pour etablir etc. Huisarchief van Z. M. Papieren van Prins Willem V.
206
EMILIA VAN NASSAU.
gunst van Maurits to hebben gedeeld, want den 2d- No-
vember 1623 schrijft zijn vader aan Floris van Pallandt: 
„pour mes aflaires ils sont au mesme etat que les ayes 
laisse. Ceux de mon fils que je vous ai comunique vont 
tres bien. Son Exce les prend a coeur." De Prins zond 
hem het volgende jaar voor zijne krijgskundige studien 
naar Breda, de plaets", zegt Aitzema 1), daer Prins 
Maurits alle de geene toezond, die hem de uytnement-
heyt van eenige volkomen fortificatie wilden aen-
prij zen."
Toen hij door de bemoeiingen van zijn vader eenigen 
tijd later tot Maltheser ridder was benoemd, kreeg hij 
in 1625 van den Grootmeester geloofs- en lastbrieven 
om de goederen der Orde, op Nederlandsch grondge-
bied gelegen, op to eischen. Men meende, dat hij in 
die opdracht door den invloed van zijn oom, prins 
Maurits, zou kunnen slagen, maar toen deze in April 
van dat jaar was overleden, gaf hij de zaak op 2). Na 
zijne militaire betrekking to hebben neergelegd, ver-
liet hij de Vereenigde Provincien en volgde zijn wader 
naar Brussel. Na den flood zijner moeder begaf hij 
zich naar Prangins, waar hij zich met zijne zusters 
omtrent de nalatenschap verstond. Hij bleef er evenwel 
slechts kort en het schijnt dat hij zich in Geneve in 
den strijd der politieke partijen gemengd heeft, want 
bet duurde niet lang of hij had den magistraat, bet 
consistorie en de bevolking tegen zich ingenomen; bet 
consistorie vond dat hij een to los leven leidde en de 
regeering verdacht hem van met den hertog van 
Savoye to heulen, zoodat hij weldra genoodzaakt was
1) Saken van staet en oorlogh, I, 4e boek, b1z. 826.
2) De Wicquefort, Hist. des Prov. Unies I, Liv. 2, pag. 185.
EMILIA VAN NASSAU.
207
to vertrekken 1). In eene sententie van bet Hof van 
Holland wordt hij vermeld als in 1636 minister to zijn 
geweest in den dienst van den Koning van Spanje 
en hij schijnt later nog gediend to hebben in bet 
Spaansche leger in Italie 2). Naar Brussel teruggekeerd,,
overleed hij aldaar den 7den Juli 1660 3).
Na de orde van Maltha to hebben verlaten, is hij 
met eene dame de Monteleone gehuwd 4), die hem 
twee zonen schonk, Ferdinand Alexander en Emanuel 
Eugene, waarvan de eerste in 1656 aan de universiteit 
van Leuven studeerde, waarschijnlijk in de theologie, 
daar in eene memorie, die in bet midden der acht 
tiende eeuw aan Lodewijk XV werd ingediend 5)r 
gezegd wordt, dat de beide zonen geestelijken waren. 
Zooveel is zeker dat zij zonder kinderen gestorven 
zijn: Ferdinand Alexander den 24°ten December 1668,-
waarschijnlijk in Brussel, waar hij zich ten minste in 
1667 ophield 6), en Emanuel Eugene den 16den Sep-
tember 1687 7); met dezen daalde de laatste prins van 
Portugal, afstammeling van Anton van Crato, in bet graf.

Eer wij van don Louis Guillaume afstappen, willen
1) Reg. du Cons. 1629, fo 75 et 76, 26 Mai et 10 Juin; fol. 
86, 4 Juillet. Cramer, Extract des Reg. du Consistoire, p. 296, 2 
Juillet 1629.
2) Sententien van het Hof van Holland 1656, No. 99. 
3) Aitzema, II, 6e boek, bl. 120.
4) Memoire pour etablir etc. Huisarchief van Z. M. 
3) Huisarchief van Z. M.
6) Sententien van het Hof van Holland 1667, u•. 59. - Memoire 
pour etablir etc. - Huisarcb. van Z. M.
1) Sententien van het Hof van Holland 9 Maart 1703. -Sent. 
van den Hoogen Raad 1715, bl. 80.
208	EMILIA VAN NASSAU.
wij hier nog een proces mededeelen, waartoe hij aan-
leiding heeft gegeven, en waarbij voornamelijk de 
kwestie in behandeling kwam, of hij in fraudem credi-
torum de nalatenschap van zijue moeder had gere-
pudieerd.
De eerste aanleiding tot dit proces 1) vinden wij in 
het jaar 1622; het laatste processtuk is van 1646, dus 
ongeveer een kwart eeuw later, en behelst nog niet 
het slot, en dat geheele geding, dat in eene reeks van 
jaren niet tot beslissing is kunnen komen, en waarin 
verscheidene aanzienlijke personen als getuigen en 
gedaagden betrokken werden, liep over - een kleer-
makersrekening.
In genoemd jaar 1622 was de jeugdige don Louis 
Guillaume, zooals wij vroeger gezegd hebben, kapitein 
van een vendrig voetvolk en beyond hij zich in het 
leger, dat prins Maurits bij 's Gravenweert had samen-
getrokken om graaf Hendrik van den Berg, die de 
oostelijke grenzen bedreigde, in het oog to houden. 
Hij had, zoo 't schijnt, behoefte om zijne garderobe to 
vernieuwen en zond to then einde een zijner dienaren 
naar zekeren Wigman Buys, leverancier to Nijmegen, om 
de noodige bestellingen van laken en zijde to doen. Den 
dag daarna schreef hij hem het volgende briefje, dat onder 
de processtukken genoteerd is als : „ Versuyk van mijn 
heer don Giliame, des prince van Portugal jongker, selve 
Capitein van I fendl infanterie a l'armee 18 Sept. 1622 :"
,,Mon maitre, Mon vallet ma raporte jer quil avoist 
ete ches vous comme je luy avois commande. Il me dist 
que vous avies envie de me livrer et estre content 
d'atandre trois mois pour vostre paiement comme jay
1) Arehief van Arnbem; afdeeling Oud-Rechterlijk Archief van 
het Rijk van Nijmegen, Bank van Wijchen.
EMILIA VAN NASSAU.
209
acoutume de faire. Cest pourquoy je vois envoie mes 
gens prendre ce qui sera besoin pour mes abis. Faites 
un rolle de toust ce que vous livre vous et vostre frere 
et feres un obligasion au bas, et puffs je la sineray pour 
prande vostre argant ches mon tresorier.
Millinge a la haie de 1'armee ce 18eme Septembre 1622.
DON GUILLAUME,
prince de Portugal."
Wigman Buys, die zeker weinig vermoedde, dat die 
aanwijzing op den thesaurier van den jeugdigen officier 
in plaats van na drie maanden eerst een kwart eeuw 
later aan zijne erfgenamen zou betaald worden, droeg 
een groot gedeelte van de bestelling, ten bedrage van 
1637 gulden, over aan zijn vriend, den zijdenlaken-
kooper Hendrick Biell ; hij zelf leverde voor 368 g1.18 
st. 8 penn. en bleef bovendien op verzoek van don 
Guillaume nog voor 102 g1.10 st. borg bij Bernt Janssen, 
den kleermaker.
Korten tijd daarna liet de Prins een gedeelte van de 
bestelde uitrusting afhalen, zoo als blijkt uit het onder-
staande eigenhandig door hem geschreven briefje:
Mon mestre, je vous envoie icy mon vallest pour 
avoir ce qui sera jsy dedans. Deux chapaus de castor 
un noir et un gris, deux pandans d'epee en broderie 
d'or, quastre paire de bas de soie, un incarnast, un 
vert de mer, un blu, et un couleur de perle, trois paire
de gens de serf, deux courdons de chapau.
Don GUILLAUME,
prince de Portugal."
Behalve deze hoeden, degenhangers en veelkleurige 
kousen, werd ook een stel kleederen to behoorlijker tijd 
afgeleverd en een ander in gereedheid gebracht. In-
Mulder, Ge,ehiedk. Novelleu.	14
2,10
EMILIA VAN NASSAU.
middels was de veldtocht voor dit jaar geeindigd ; bet 
leger betrok de winterkwartieren, en don Guillaume 
toog naar den Haag, waar ook Maurits na bet roemrijke 
ontzet van Bergen op Zoom was aangekomen. De feesten 
in de hofstad begonnen, en de jonge hoofdman dacht 
waarschijnlijk aan nets minder dan aan zijn schuld 
aan meester Wigman Buys. Deze daarentegen schijnt 
geen bijzonder vertrouwen gehad to hebben in de soli-
diteit van zijn client, ten minste hij zond bet ontbrekende 
kleed nog niet af, en tegen den tijd, dat de betalings-
termijn nagenoeg was verstreken, gaf hij schriftelijk 
kennis, dat ook bet andere kleed gereed was, doch voegde 
er tevens bij, dat de snijder gaarne geld zou hebben 
„om zijne gasten to betalen". In plaats van die zachte 
aanmaning kwalijk to nemen, schreef don Guillaume 
hem eenige dagen later, den 161'° December, dus juist 
op den datum dat hij eigenlijk de betaling moest doen, 
een allerbeleefdst briefje, waarin hij hem verzekerde, 
dat hij hem zeer gaarne voldoen zou. Het slot van dit 
briefje, dat in bet Hollandsch is geschreven, en waarvan 
alleen bet onderschrift en de onderteekening eigenhandig 
zijn, is allervermakelijkst, en doet onwillekeurig denken 
aan de vleierijen en beleefdheidsbetuigingen, waarmede 
Moliere's don Juan zijn schuldeischer Monsieur Dimanche 
afscheept. „Ik ben voornemens," schrijft don Guillaume, 
„den snijder een vereeringhe to doen, overmits bet kleet 
van UE. alhier ghesonden soo wonderlijck wel naer mijn 
kontentement ghevallen is, en laet UE. bij deesen weeten 
naedemael dat UE. mij in de voorgaende brief schreeft 
als dat bet andere kleet, bij den kleermaecker rustende, 
soude meede ghedaen weesen, so ist bij desen dat ick 
UE. atverteere dat alhier een groot banket voorhanden 
is, ende den tijd seer cort is, ende om een weynich 
verandering van haebijt to hebben ist dat ick bij deese
EMILIA VAN NASSAU.
211
hetselve ontbiede bij den brenger deses. Hiermede Got 
in ghenaede bevoolen van
UE. goude vrint
DON GUILLAUME,
prince de Portugal.
Wigman Buys liet zich intusschen noch door die goede 
vriendschap, noch door de bijvalsbetuigingen omtrent 
de voortreffelijkheid van bet door hem geleverde of het 
streelende vooruitzicht, dat bet op een groot banket 
ten hove zou bewonderd worden, van de wijs brengen, 
en drong aan op betaling, maar zonder gevolg. Toen 
dat meer dan een vierendeeljaar geduurd had, raakte 
bet geduld van de eerzame kooplieden ten einde, en 
den 13°en April 1623 vroegen zij aan Gecommitteerde 
Raden beslag op 's hoofdmans traktement. Het antwoord 
was gunstig, doch met de minder welkome clausule, 
dat hunne vordering eerst in aanmerking kon komen, 
wanneer andere schuldeischers, die hen waren voor 
geweest, voldaan zouden zijn. Het uitzicht was niet 
bemoedigend, aangezien dat traktement, waarvan hun 
na onbepaalden tijd een gedeelte zou worden toegekend, 
niet meer dan duizend gulden 's jaars bedroeg; doch 
er was niets aan to doen. Twee jaren gingen in af-
wachting voorbij, toen de dood van Maurits en de spoedig 
daarop gevolgde overgang van don Guillaume naar de 
Spaansche zijde ook die zwakke hoop den bodem insloeg. 
Eenigen tijd daarna stierf Hendrik Biell, en liet aan 
Buys, then hij tot curator over zijne onmondige kinderen 
benoemd had, de zorg voor bet innen van beider pre-
tentie over. Deze was en bleef machteloos tegenover 
den in bet buitenland verwijlenden prins, totdat er vier 
jaar later door den dood van diens moeder, prinses 
Emilia, weder een straal van hoop doorbrak. Tot bare
212	EMILIA VAN NASSAU.
nalatenschap namelijk behoorde, zooals wij weten, het 
kasteel van Wychen, en Buys liet die gunstige gelegen-
heid niet voorbijgaan en legde den 24"°° Maart 1630 
beslag op het kasteel. Don Guillaume was toen in Napels 
of Malta, maar voor zijne zusters, die zich op grond 
van Emilia's testament in het rustige bezit van het huis 
van Wychen waanden, was die onverwachte vordering 
hoogst onaangenaam. Hun raadsman en zaakwaarnemer 
La Primaye trad dan ook zoo spoedig mogelijk in overleg 
met Buys en verzocht hem „tot eere van den huyse 
Portugael" bet beslag voorloopig op to heffen. Hij hoopte 
wel tot een schikking to zullen komen, hoewel - zooals 
hij er met een slag om den arm bijvoegde - „de 
vroulings" dat eigenlijk volstrekt niet behoefden to doen. 
Buys, die 't denkelij k voorzichtiger vond, de zaak nog 
niet tot het uiterste to drijven, nam daar genoegen mee; 
doch tegen zijne verwachting verliep het eene jaar na 
het andere. Eindelijk schreef men 1634, en toen er nog 
geen betaling volgde, besloot hij de zaak voor de recht-
bank to brengen. Weder drong La Primaye op uitstel 
aan : hij moest noudzakelijk op reis naar Duitschland; 
over zes of zeven maanden zou hij terug zijn, en weder 
liet de burgerman zich door den grooten heer met een 
kluitje in het riet sturen. De zes of zeven maanden 
verliepen en verlengden zich tot drie jaren, toen eindelijk 
Buys het geduld verloor en den 6°`' November 1637 
eene rechtsvordering bij de Bank van Wychen instelde. 
Nu ontspon zich eene onafzienbare reeks van procedures. 
Memories, debatten, replieken, duplieken volgden el-
kander in onafgebroken orde op. La Primaye beweerde, 
dat Wigman Buys geen recht hoegenaamd had om de 
nalatenschap van prinses Emilia aan to spreken, omdat 
don Guillaume geen erfgenaam was en er dus niets mee 
to maken had ; de prinsessen beweerden,,,dat haer samen
EIMILIA VAN NASSAU.
213
't buys van Wychen toebehoort in gelijke portien, heb-
bende gerechticheyt van then van haere heeren breeders 
aen haer behouden, - van den eenen als hem uytte 
werlt in een clooster begeven, d'andere als syne actie 
bij quitantie cedeert hebbende." Buys voerde daartegen 
aan, dat don Guillaume wel degelijk 4000 gulden en 
een hoedband met diamanten had geerfd, waarop La
Primaye eene akte to voorschijn bracht, den 27aten Juli
1629 voor notaris en getuigen to Geneve gepasseerd 1) 
en door don Guillaume geteekend, waarin deze verklaart, 
dat hij ,bien content et satisfaict a quitte et quitte 
Demoiselles princesses ses seurs toute praetensions qu'il 
pourroit avoir sur le biens et heritages de la dite Dame 
sa mere . . . ."
Juist uit die transactie blijkt, antwoordde Buys, dat 
hij wel rechten als erfgenaam had, anders kon hij ze 
niet bij onderlinge schikking afstaan. Weder verliep 
bet eene jaar na bet andere met voorstellen en tegen-
voorstellen en intusschen hadden de prinsessen den 
8'ten October 1639 het kasteel van Wychen voor 34000 
gulden verkocht aan Eustachius van Hemert, die nu 
door Buys gesommeerd werd, hem van die som bet 
bedrag zijner vordering of to staan. Van Hemert voldeed 
hieraan niet, maar toen hij verder in de zaak betrokken 
werd, verkocht hij, wellicht niet volkomen gerust omtrent 
den uitslag van bet proces, tien maanden later bet 
kasteel aan Philips van Nassau, beer tot Grimhuizen, 
die nu met de ,vrouwelijns van Portugal" bet proces 
voortzette. Kort daarna stierf nu ook Wigman Buys,
maar zijn zoon Dr. Reinier Buys gaf de zaak evenmin 
op, en verkreeg eindelijk den Reten October 4644 
een vonnis, door de Bank van Wychen gewezen,
1) Sententien van den Hove van Holland 1673-215.
214
EMILIA VAN NASSAU.
waarbij Elias de la Prim aye tot betaling van de schuld 
en van de kosten veroordeeld werd. Die kosten waren 
niet gering, want uit de overgelegde rekening, die niet 
minder dan 25 paginas groot folio beslaat, blijkt dat 
de 2100 gulden, waarvoor don Guillaume zich ter 
zake van de groote banketten in den Haag een weinig 
verandering van habyt had aangeschaft, zoo door de 
verschenen intresten als door de uitgaven voor advo-
katen, procureurs, notarissen, copiisten, briefporten, 
reizen naar den Haag en verblijf aldaar om to manen, 
,,versuym uit den huyse," enz. tot meer dan 6000 
gulden waren aangegroeid, dus bijna het vijfde part 
van de waarde van het kasteel van Wychen.
Philips van Nassau cum suis bleven intusschen onge-
zind, die zoo hoog opgeloopen kleermakersrekening to 
betalen, en in 1646 vinden wij de kwestie opnieuw in 
appel behandeld voor ,Heeren schepenen der stadt 
Nijmegen als appelation rechteren van den E. gerechte 
tot Wychen in den Rycke van Nijmegen." De papieren-
stapel, reeds zoo groot van omvang, groeide nog op 
onrustbarende wijze aan. Het ,debath" door de appel-
lanten ingediend, behelst niet minder dan 290 artikelen 
en beslaat 166 bladzijden in folio, waarop weder werd 
gerepliceerd met een ,Antwoortlick beright aen desen 
Ed. gereghte, overgegeven uitten naem ende van wegen 
Dr. Reinier Buys cum suis geappeleerdens, op ende 
tegens de frivole requeste, denselven E. gereghte 
geexhibeert uitten naem ende van wegen den Ed. 
Philipp de Nassauw, Heere tot Grimhuysen appelant."
Dit stuk is het laatste, dat wij in de verzameling 
vinden. Aan het slot daarvan worden als in bittere 
klaagtonen de zeer verklaarbare grieven in de volgende 
woorden saamgevat: „Versoeckende dat . . . . mach 
worden toegelaeten tot vorder executie to procedeeren
EMILIA VAN NASSAU.
215
insonderheyt dewiele tsedert den 17°" Aprill des jaers 
1623 ende alsulkx nu over de vierentwintich voile 
jaeren tot betaelinge van dese liquide schulden ende 
obligatien, so in den Haege ende tot Brussel als voor 
desen E. gereghte gheprocedeert is, hebbende dese 
geappeleerdens ende derselver olderen geduerende den 
voorsz. tijt niet alleen haere voile capitaelen ende 
interessen gemist, maer hebben noch daerenbovens soo 
merckelycke oncosten tott verplegingh derselver proce-
dueren tegens soo hooge stantspersoonen moeten aan-
wenden."
Daar er na dit ,antwoordelijk bericht" geene stukken 
meer in het dossier voorkomen, zal hierop, zoo men 
tot geene minnelijke schikking is gekomen, de uit-
spraak van de Schepenbank van Nijmegen, hoogst-
waarschijnlijk ten gunste der eischers, gevolgd zijn.


Van Emilia's oudsten zoon, Emanuel, en zijne kinderen 
zijn ons eenige meerdere levensbijzonderheden bekend. 
Reeds hebben wij medegedeeld, dat hij even als zijn 
broeder op jeugdigen leeftijd tot kapitein werd aan-
gesteld en dat Maurits hem in 1619 tot gouverneur van 
het Prinsdom Oranje benoemde.
Prins Frederik Hendrik ging er dat jaar heen om 
den vorigen gouverneur Croeser of to zetten 1). Behalve 
don Emanuel vergezelden hem nog de Admiraai van 
Nassau, de adjunct-gouverneur Valckenburg, eenige 
officieren, die voor het garnizoen bestemd waren, en 
verscheidene edellieden. Zij trokken over Brussel en Parijs, 
waar de Prins koning Lodewijk XIII ging begroeten
1) De La Pise, Hist. des princes et principaute d'Orange, pag. 
773 et suivv.
216
EMILIA VAN NASSAU.
en er eenige dagen bleef, terwijl hij Emanuel en Val-
ckenburg met de ofticieren vooruit zond. Later in Oranje 
aangekomen, installeerde hij zijn neef, en vertrok na aan 
Valckenburg de noodige geheime instruction omtrent 
het bestuur to hebben gegeven. Deze was dan ook de 
eigenlijke regent, want de twintigjarige Emanuel was 
slechts, zooals La Pise het uitdrukt, ,un phautosme, 
pour contenter en illusion ceux qui avoient tant crie 
a la subrogation d'un autre gouverneur catholique apses 
le depart de Croeser." Hij liet dan ook de regeling der 
zaken aan Valckenburg over, leidde een vroolijk leven, 
en beijverde zich alleen, „a faire voir par une honnorable 
despence la grandeur de sa qualite et la munificence 
de celuy qui l'avoit establi." La Pise geeft niet on-
duidelijk to verstaan, dat de slimme Valckenburg hem 
daartoe aanmoedigde, en hem tot zulke grove verteringen 
aanzette, dat prins Maurits, die niet van verkwisting 
hield, hem in 1623 nog voor zijn tijd terug liet roepen 
en Valckenburg in zijne plaats benoemde.
In 1626 met zijn vader naar Brussel getrokken, bleef 
hij daar een paar jaar, en ging den 15den Juli 1628 tot 
den geestelijken stand over: in tegenwoordigheid van 
de Infante Isabella en haar gansche hof trad hij onder 
den naam van broeder Felix in de orde der Ongeschoeide 
Carmelieten 1).
Dit schijnt zeer tegen den zin geweest to zijn van 
zijn vader, want in een brief, vijf jaren later geschreven, 
spreekt deze van hem als van den „moine frere Felix, 
ou Infelix pour mieux dire" (hij kon het niet laten er 
nog een woordspeling tusschen to voegen) qui contre 
ma volonte s'at fait moine" 2). Wel verklaarde Emanuel
1) Aitzema, II, 6e boek, bl. 120. De la Pise, Tableau, p. 851. 
2) Kuilenburg's archief, 22 Juli 1633.
EMILIA VAN NASSAU.
217
junior later, dat hij zich „door inductie en persuasie 
van syn hear vader tot hat geestelijke leven (zooals de 
pausgesinden dat noemen) had begeven" 1), doch de 
omstandigheden, waaronder hij die verklaring aflegde, 
geven wel eenige aanleiding om aan hare volkomen 
juistheid to twijfelen. Hat was namelijk in 1633, toen 
hij na een kloosterleven van vier en een half jaar on-
verwachts den monnikskap op den tuin hing en naar 
Holland week, waar hij den 15aen Januari van hat vol-
gende jaar in de Fransche kerk to Delft, ,het voorsz. 
leven met een waerachtich berouwe hebbende verfoeyt 2) 
tot de hervormde leer overging 3). Hij vervreemdde zich 
hierdoor geheel en al van zijn vader, die zich reeds 
bitter gegriefd gevoelde toen hij vernam, dat zijn zoon 
ontrouw was geworden aan de afgelegde kloostergelofte. 
,Il a quite son Dieu et son honneur," schrijft hij 4), 
,et a mis une tache si vilaine en nostre tres-illustre 
sang; le pis est qua Dieu estant juste le chastiera 
rigureusement, come it faict a ceux qui le quitent pour 
les immundices de ce monde."
Die overgang van Emanuel tot de Hervormde kerk 
heeft aanleiding gegeven tot eene zeker zeldzaam voor-
komende rechtskwestie. Bij hat testament van Maurits 
was hem, zooals wij gezien hebben, een jaargeld toe-
gelegd van 2000 gulden met de fideicommissaire bepaling, 
dat dit jaargeld na zijn kinderloos overlijden aan zijn 
broeder zou komen. Monnik wordende, was hij geestelijk 
dood, en hij had dan ook den 17°" Juli 1628 zijn broeder 
don Louis Guillaume wettig in hat bezit van dit legaat

1) Sententie van den Hove van Holland, 29 Sept. 1656. 
2) 1d.
3) Aitzema II, 6e Boek, bl. 120.
1) Kuilenburgsch archief 22 Juli 1633.
218
EMILIA VAN NASSAU.
gesteld 1). Nu hij evenwel, om zoo to zeggen, weer levend 
was geworden, wendde hij zich in 1636 tot de Staten 
van Holland om het genot van dat jaargeld terug to 
erlangen 2). Het is moeilijk in to zien, op welken rechts-
grond de Staten hem dien eisch zouden hebben kunnen 
toewijzen, maar gelukkig waren de omstandigheden van 
dien aard, dat zij zich uit dit netelige dilemma konden 
redden zonder het recht al to veel geweld aan to doen. 
Aangezien Louis Guillaume minister was in dienst van 
den Koning van Spanje, was zijn goed jure belli ver-
vallen aan den Staat, en deze stond nu, den 14den Juli 
1636, zijn recht weder aan Emanuel of 3). Na den vrede 
van Munster heeft Louis Guillaume weder pogingen 
gedaan om zijne geconfisqueerde en aangeslagen goederen 
terug to krijgen en ook weer in het bezit van het jaar-
geld to komen. Zijn zoon Ferdinand Alexander, die toen 
to Leuven studeerde, en wien hij die rente voor zijne 
studien had afgestaan 4), legde in 1651 op zijn last 
beslag op de heerlijke goederen en domeinen van den 
Prins van Oranje bij Sichem en Diest 5), en verkreeg 
to Brussel eene gerechtelijke uitspraak, waarbij de prinses-
douairiere als voogdes van haar kleinzoon Willem III 
veroordeeld werd, hem niet alleen in het vervolg het 
jaargeld to betalen, maar ook de Diet betaalde termijnen 
van 1629 of to restitueeren. Emanuel bracht nu weder 
de zaak voor het Hof van Holland ; hij voerde evenals
vroeger aan, dat dselve donatie niet anders geconsi-
1) Kort verbael enz. Arch. van Z. M.
1) Sententie van den Hove van Holland, 29 Sept. 1656.
3) Sententie van den Hove van Holland 29 Sept. 1656. - Kort
verhael enz.
4) Kort verhael enz. Arch. van Z. M.
5) Sententie van den Hove van Holland 29 Sept. 1656.
EIMILIA %A11 NASSAU.
219
dereert conde werden als een gifte ter Saecke des doots 
ende bij hem verleden alleen op een presuppoost dat 
hij dese werelt affstervende rich in het pretense geestely ck 
leven begeven ende daerinne ad finem vite soude per-
severeren. Ende dat hij wederkeerende tot de gerefor-
meerde leere oock de pretense donatie ipso nullo alio 
coadjutorio tanquam donatio mortis, causa morte non 
subsecuta quam to cesseren." Bovendien voerde hij een 
nieuwen grond aan, namelijk dat hij nu kinderen had, 
die volgens het testament van Maurits gerechtigd waren 
tot dit legaat. Het Hof van Holland stelde hem, zonder 
evenwel de motieven aan to geven, bij sententie van 
den 29", September 1656 in het gelijk, en releveerde 
hem „van de acte van donatie bij hem in den jare 
XVI° acht en twintich verleden." Uit de domeinenre-
keningen blijkt dan ook, dat hij in bet vervoig het 
jaargeld geregeld uitbetaald kreeg.
Intusschen was hij weder bij het leger als ritmeester 
over de kompagnie van den overleden graaf Hendrik
van den Berg aangesteld 1), en legde den 121,n Juni 1638
als zoodanig den eed af. Aitzema deelt mede, dat hij 
eenigen tijd later, eene kompagnie ruiterij aanvoerende, 
bij Gelder door den vijand gevangen genomen en weder 
in een klooster gestoken zou zijn 2). De zaak komt ons 
vreemd voor, maar wordt nog onverklaarbaarder door 
hetgeen wij lezen in het postscriptum van een brief, 
then Hendrik Casimir van Nassau den 26't" Februari 
1639 aan de gravin-douairiere van Nassau-Dietz schreef 3).
,,Monsieur d'Estrades susmantione," zegt hij, „a la depuis 
peu la compagnie du Don Emanuel, Prince de Por-
1) Commissieboek v. d. Raad van State.
2) Saken van Staet en Oorlogh 11, 6e Boek, bl. 120. 
3) Groen v. Pr. Archives, Serie II, tom. 3, pag. 144.
220
EMILIA VAN NASSAU.
tugal, et cela sur sa requeste, d'autant qu'il s'est remis 
volontairement dans son couvant, duquel it a escrit 
des lettres a ses seures, pour tacher a les convertir 
par sa persuasion a la religion catholique romaine, et 
par lesquelles it renonce a touts ses biens et preten-
sions seculiers."
Wat van dit alles waar is, is moeilijk meer na to 
gaan. Wel blijkt uit het Eedboek op het Rijksarchief, 
dat Destrades den 8°`e° Maart 1639 den eed heeft afgelegd, 
maar van eene aanstelling, waarbij in den regel de naam 
vermeld wordt van hem, die vroeger de kompagnie 
aanvoerde, hebben wij niets kunnen vinden. In de Com-
missieboeken van den Raad van State hebben wij Emanuel 
voor het eerst weer aangetroffen den 10den April 1645, 
toen hij aangesteld werd tot Kapitein van de kompagnie 
voetvolk van wijlen Frangois van Westerbeeck 1); - 
terzelfder tijd deed hij ook den eed als kolonel. In 
1656 was hij gouverneur van de stad en forteresse van 
Steenwijk 2), en in 1659 kreeg hij ook de kompagnie 
ruiteren van Vincent van IJsselstein 3).
In 1646 huwde hij Johanna, gravin van Hanau, eene 
dochter van Albert, graaf van Hanau zu Muntzenberg 4), 
die hem in de vier volgende jaren vier dochters schonk, 
waarvan de oudste, Wilhelmine Amalia, en de jongste, 
Christine Delphine, op jeugdigen leeftijd gestorven zijn 5). 
De financieele omstandigheden van Emanuels huis-
houden zijn evenmin schitterend geweest als die van
1) Commissieboek v. d. Raad van State, bl. 123.
5) Sententie van den Hove v. Holland 29 Sept. 1656. 
3) Commissieboek v. d. R. v. St. bl. 157.
4) Zij was de weduwe van den Rijngraaf Wolfgang Frederik, in
1637 overleden.
5) Vo6r 1656 (Sent, v. h. Hof v. Holl. 29 Sept. 1656.)
EMILIA VAN NASSAU.	221
zijne ouders, en even als met dezen gedurende eene reeks 
van jaren het geval was, zoo vinden wij ook van hem na-
genoeg alleen eenige berichten in de Commissieboeken van 
de thesauriers der Prinsen van Oranj e, en nit die berichten 
blijkt maar al to zeer, met welke geldelijke bezwaren 
het gezin op den duur to worstelen had. In de acht 
jaren van 1643 tot 1650 kreeg Emanuel van Frederik, 
Hendrik en Willem II, behalve nu en dan vrij aanzien-
lijke geschenken in geld, niet minder dan 50000 gulden 
in voorschot op zijn jaargeld (van 2000 gulden !) In 
1650 werd dit voorschot, toen ten bedrage van 4000 
gulden, niet gegeven dan nadat Johanna zelve het Hof 
van Holland bij request verzocht had, de heeren Raden 
van Zijne Hoogheid to bewegen, haar dat geld tot be-
taling van hare schulden to verstrekken, „ten opzien 
van de necessiteit, daerinne sy jegenwoordigh is ende 
dat sy oock op 't uytterste swanger is gaende."
Zoolang de herinnering aan hare schoonmoeder, 
prinses Emilia, als zuster en tante der opeenvolgende 
Stadhouders flog eenigszins levendig bleef, was het 
begrijpelijk, dat men haar en haren echtgenoot in hunne 
benarde omstandigheden niet geheel en al aan hun lot 
overliet; maar toen na den onverwachten dood van 
Willem II in 1650 de voogden van diens pasgeboren 
zoon, de Prinses-weduwe, de Prinses-douairiere van 
Oranje en de Keurvorst van Brandenburg, de koorden 
van de beurs in handen kregen, nam de zaak eene 
minder gunstige wending, zooals bleek in het volgende 
jaar, toen Johanna een geruimen tijd in den Haag had 
vertoefd om de belangen van Karen echtgenoot to 
behartigen tegenover don Guillaume, die, zoo als wij 
gezegd hebben, in die dagen zijne aanspraak op diens 
jaargeld vernieuwde. Men moge, waarschijnlijk terecht, 
ongunstig oordeelen over de wijze, waarop de echte-
222
EMILIA VAN NASSAU.
lieden hunne financien bestuurden, bet doet niettemin 
pijnlijk aan, wanneer men bet navolgende smeekschrift 
leest, dat door Johanna in 1651 tot de voornoemde 
voogden gericht werd 1).
Aen hare Hoocheden
Geeft ootmoedich to kennen Vrouwe Johanna Princesse 
van Portugal, geboorne Gravinne van Hanau, hoe dat 
dselve bier gecoomen synde om bet different ontstaen 
tusschen haren beer ende desselfs jonger broeder to 
remedieren ende versien, ondertusschen naer by de 
acht maanden bier gelegen to hebben, vervallen is in 
groote miserie ende armoede, ende dienvolgens ver-
scheyden schulden alhier gemaekt, over sulcx van bier 
niet en can vertrecken sonder uwe Hoocheden assistentie, 
soo versoeckt de gemelte Princesse dat Uwe Hoocheden 
uyt medogentheyt gelieven goedertieren haer to bege-
nadigen met de somme van een duysent Car. gul. t'sij 
in advance van 't legaet van Prins Maurits Ho. Loft. 
Mem. ofte anders soo als uwe Hoocheden sullen bevinden. 
Twelck doende etc."
En vooral de koele en hooghartige beschikking, die 
op dat verzoek genomen werd, maakt een treurigen 
indruk, wanneer men daarbij bedenkt, dat bet bier de 
vrouw van een wettigen kleinzoon van Willem den 
Zwijger geldt.
,Haere Co. Hooch." staat er in bet Ordonnantieboek 
nevens bet request aangeteekend, mitsgaders hare 
Hooch. de Princesse Douariere van Orange, soo voor 
haer selven ende als speciale gemachtechden van S. 
Churf. Doorlt. van Brandenburch, voochden van den 
Prince van Orange, gelet hebbende op den inhouden 
deser, hebben uyt commiseratie van de groote necessiteit
1) Ordonnantieboeken, Rijks Archief.
EMILIA VAN NASSAU.	223
ende ongelegentheyt van de vrouwe Princesse suppliante 
in desen, ende omme andere redenen in desen vermelt 
goetgevonden, dat aende selve tot eene assistentie in 
dese hare ongelegentheyt ende omme uytten Hage naer 
hare woonstede to connen vertrecken, sal worden getelt 
eene Somme van duysent Car. gul. Midts dat naer desen 
Hare Hoocheden niet meer over soodanige versoecken 
sullen mogen worden gemolesteert."
Aan deze laatste vermaning schijnt gevoig gegeven 
to zijn; immers de rekeningen zwijgen van then tijd 
af, en alleen den 31°t°" Maart 1663 zien wij dat de min-
derjarige prins Willem III bij deliberatie en goedvinden 
van zijne voogden duizend gulden geeft aan de prinses 
van Portugal, gemalin van Don Emanuel van Portugal, 
„tot eene assistentie in haren becommerlijcken staet off 
jegenwoordige ongelegentheyt" 1).
Den 27 men October 1666 overleed Emanuel 2) to Delft, 
waar hij in de Waalsche kerk werd begraven 3). Hij 
liet twee dochters na, Elisabeth Maria, geboren den 
208' November 1648 en Emilia, geboren in 1649. Zijne 
weduwe overleefde hem nog bijna zeven jaren : zij stierf 
den 131en September 1673 4), nadat haar vijf jaren to 
voren de grief was aangedaan, dat hare beide neven 
Frederik Alexander en Emanuel Eugene haar het jaargeld 
van f 2000, door Maurits aan Karen echtgenoot toege-
wezen, betwist hadden, op grond dat haar huwelijk met 
Emanuel, den gewezen katholieken geestelijke, onwettig 
was geweest 5).
1) Ordonnantieboek, Rijks Archief.
$) Sententien van den Hove van Holland 1668 No. 103.
3) Tegenw. staat der Vereen, Ned. IV deel, blz. 463. 
4) Sententien van het Hof van Holland 1691, 26 Juli.
5) Afgewezen bij Sent, van het Hof van Holland 19 Oct. 1663,
zie de Sententie van 1673, No. 218.
224
EMILIA VAN NASSAU.
Van de beide in leven gebleven dochters van Emanuel 
en Johanna van Hanau is de eene, Emilia Louise, den 
85'e° Juli 1731 op hoogen leeftijd ongehuwd to Bergen
op Zoom gestorven 1). De andere, Elisabeth Maria 2),
huwde den 11°e° April 1678 met Adriaan baron van 
Gent, een der krijgsbevelhebbers in bet leper der Staten, 
wien bij de belegering van Maastricht in 1673 het 
linkerbeen door een kanonkogel was afgeschoten 3).
Dat huwelijk was op den duur niet gelukkig, en eene 
echtscheiding was daar het gevolg van. Wanneer die 
heeft plaats gehad, is ons niet gebleken, maar reeds in 
1691 vinden wij in de domeinrekeningen posten opge-
teekend van afzonderlijke betalingen, nagenoeg gelijk-
tijdig gedaan aan den baron van Gent en aan Elisabeth 
Maria van Gent, die tot het vermoeden wettigen, dat 
er toen reeds eene verwijdering bestond. Eerst in 1703 
vinden wij haar voor het eerst vermeld als ,,gesepareerde
1) Hnbners Geneal. Tab.
2) Ter verduidelijking diene onderstaande tabel (aansluitende aan 
de vorige)
Elizabeth Maria, pr. v. Portugal buwt (11 April 1678) Adriaan B°° van Gent 
geb. 20 Nov. 1638	t in of voor 1711 
t 1717
Egeria Adriana Sibilla
huwt.

1°. Adriaan Gustaal

BOB v. Hompesch

t voor of In 1715

(2 aooen en I dochter)

2°. Caret v. Belle de jonge.
3)
Batavia illustrata I.
Antonette Alb I tine Frederica
t9Met1771

howl

1°. Pierre Bigot

Marquis de Villandry

9°. (Junt 1721) Willem Anthony

Pleterson t 8 Aug. 1759
Eene dochter, Elizabeth
Maria Pleterson

geb. 12 Maart 1721

t ongebuwd.
12e Hoofdst. bl. 852.
EMILIA VAN NASSAU.
225
huisvrouw", en in 1711 wordt zij „douairiere van Gent" 
genoemd. Haar echtgenoot, die derhalve vobr of in dat 
jaar overleden moet zijn, liet haar met hare drie dochters 
in kommervolle omstandigheden achter.
De oudste dezer dochters, Johanna Emilia Louise, is 
ongehuwd gebleven ; de beide andere daarentegen huwden 
elk tweemaal.
Egeria Adriana Sibilla werd eerst de echtgenoote van 
Adriaan Gustaaf van Hompesch, kolonel van bet Regiment 
Garde-dragonders 1), die voor of in 1715 met nalating 
van twee zonen en eene dochter stierf, waarop zij in 
1723 hertrouwde met Carel van Belle de jonge, drossaart 
en stadhouder van de leenen van Langerak 2).
Wij hebben de sporen van dezen oudsten tak der 
nakomelingen van Emilia van Nassau niet verder ge-
volgd. In 1841 behoorden tot de gerechtigden tot de 
Nassausche renten eene gravin van Hompesch en eene 
gravin van Heiden Hompesch, douairiere van S. J. graaf 
van Heiden Reinestein, doch het is ons onbekend of zij 
rechte afstammelingen zijn, daar bet recht op de legaten, 
door Maurits aan de kinderen van Emilia vermaakt, 
ook op andere dan hunne nakomelingen kon overge-
dragen worden.
De andere dochter, Antoinette Albertine Frederica 
van Gent, huwde eerst met Pierre Bigot, marquis de 
Villandry, en na diens dood trad zij in 4721 in den 
echt met William Anthony Pieterson, burgemeester van 
den Haag en broeder van den vice-admiraal Jan Jacob 
Pieterson. Hij overleed den 88`e° Augustus 1759 en zij 
den 9d`° Mei 1764, eene eenige dochter, Elizabeth Maria


1) Sententie van den Hoogen Raad 20 Juli 1723.
2) Sententie van het Hof van Holland 20 Oct. 1729.
Mulder, Geschiedk. Novelien.	15
226
EMILIA VAN NASSAU.
Pieterson nalatende, die den 12'e1 Maart 1724 was ge-
boren en ongehuwd stierf. Het geslacht der Pieterson's 
is ook in de mannelijke lijn uitgestorven.
Omtrent al deze nakomelingen van Emilia's oudsten 
zoon zijn weinig bijzonderheden bekend. Alleen blijkt 
bet uit de vorstelijke domeinrekeningen, dat zij, vooral 
in het begin der vorige eeuw, even als hunne voor-
ouders, zeer dikwijls in kommerlijke omstandigheden 
verkeerd hebben, terwijl de sententieboeken van den 
Hoogen Raad en van bet Hof van Holland van een on-
afgebroken strijd tusschen de familieleden onderling 
maar al to zeer getuigenis afleggen. Wanneer men die 
archieven doorbladert, wordt men bijna geneigd tot de 
bewering, dat Been testament als dat van Maurits en 
geen huwelijk als dat van Emilia tot zooveel processen 
en rechterlijke uitspraken geleid hebben. Van het jaar 
1637 af, toen Emanuel het recht zijner dochters op de 
halve nalatenschap van zijne gemalin betwistte, tot op 
1727, toen bet laatste appel aangeteekend werd in het 
proces, dat, zooals wij hieronder nog zullen mededeelen, 
door Emilia's nakomelingen in Zwitserland aan hunne 
bloedverwanten in Nederland werd aangedaan, dus ge-
durende een tijdsverloop van negentig jaren, is er na-
genoeg geen enkel jaar, dat er geen geschil voor de 
gerechtshoven hangende was. Er zijn processen bij, die 
meer dan twintig jaren geduurd hebben, en waarvan 
de breedvoerige documenten een foliodeel zouden vullen. 
Dat bet taaie geduld om al dat juridische proza to 
doorworstelen, slechts zelden beloond wordt, zal men 
gereedelijk aannemen, maar het is de eenige bron 
geweest, waaruit wij de bovenstaande bijzonderheden 
hebben kunnen putten.
Een paar processes willen wij hier slechts rededeelen, 
omdat zij ons een blik doen slaan op de omstandig-
EMILIA VAN NASSAU.	227
heden, waarin de kleinkinderen van Emilia van Nassau 
hier in de Nederlanden verkeerd hebben. Zij zullen 
opnieuw bewijzen, zooals de geschiedenis het trouwens 
ontelbare malen bewezen heeft, hoe snel de nako-
melingen, zelfs van de doorluchtigste geslachten, wan-
neer zij eenmaal uit den kring gedrongen zijn, waarin 
de luister hunner geboorte hun eene plaats aanwees, 
tot achteruitgang, ja zelfs tot armoede kunnen ge-
raken.
Johanna van Hanau, douairiere van Emanuel, had, 
in weerwil van den weinig glansrijken toestand barer 
geldmiddelen, toch altijd nog een zekeren staat gevoerd, 
en toen zij in 1673 stierf, vermaakte zij aan haar staats-
jufler Agnes Liel eene lijfrente van driehonderd gulden 
's jaars. In den eersten tijd betaalden hare beide dochters 
die trouw uit, maar na twaalf jaren werd het haar 
blijkbaar moeilijker. Elizabeth Maria, die inmiddels met 
van Gent was gehuwd, hield het nog tot 1688 vol, maar 
Emilia Louisa schijnt in 1685 de zaak to hebben ver-
eenvoudigd door Agnes Liel weder in haar dienst to 
nemen en haar van dat oogenblik of zoo min haar loon 
als haar aandeel in de lijfrente to voldoen, ja zelfs de 
voorschotten, die Agnes in het huishouden deed, niet 
terug to geven. Natuurlijk groeide de schuld daardoor 
voortdurend aan, en bedroeg in 1688, toen de Barones 
van Gent eveneens ophield to betalen, reeds 830 gl.12 
st. en 12 penn. Agnes drong nu op voldoening aan, 
waarop Emilia Louise haar eene schriftelijke verklaring 
gaf, dat zij binnen zekeren tijd eerst 376 gl. 15 st. en 
8 penn., en daarna nog 28 gl. 12 st. tot afslag zou 
geven, zoodat zij nog 425 gl. 5 st. en 4 penn. schuldig 
bleef. Van de betaling kwam evenwel niets, en toen 
Agnes flog een jaar gewacht had en ook de tusschen-
228
EMILIA VAN NASSAU.
komst van goede vrienden niet hielp, bracht zij de zaak
voor bet gerecht 1).
Die cijfers zijn welsprekend genoeg om ons to doen 
zien in welken benarden toestand de achterkleindochter 
van Willem van Oranje langzamerhand geraakt was. 
Eene prinses toch, die zelfs na tusschenkomst van goede 
vrienden, gerechtelijk wordt aangemaand om eene schuld 
to voldoen aan hare kamenier, in kleine postjes verdeeld, 
die met stuivers en penningen bijeengescharreld moeten 
worden, beleeft zeker moeielijke dagen. Bij sententie 
van den 26"" Juli 1691 werd zij door bet Hof van 
Holland tot betaling veroordeeld. Waarschijnlijk heeft 
hare zuster, de Barones van Gent, bet door haar ver-
schuldigde ook betaald, daar wij van geen eisch tegen 
haar gewag gemaakt vinden.

Doch ook voor deze had de tijd geen rozen gebaard, 
en uit twee processen, na haren dood tegen hare kinderen 
gevoerd, blijkt, dat zij vooral in den laatsten tijd van 
haar leven met groote huiselijke zorgen to kampen had. 
Gescheiden van haren echtgenoot, was zij, door schulden 
gedrukt, genoodzaakt telkens geld op to nemen, en elk 
oogenblik vinden wij in de ordonnantieboeken posten 
van voorschotten, die haar verstrekt worden op de 
rente, welke zij uit de vorstelijke domeinen trok. Nu 
eens beet bet ,wegens de necessiteit, waarin zij zich 
bevindt." dan weder „voor de laatste maal" - hetgeen 
iutusschen herhaalde keeren voorkomt - elders „om 
daarmede in to lossen en to redimeeren de gearresteerde 
en verkochte meubelen en imboel, en to betaelen de klee-
deren in 't request vermeld," of wel haar jaargeld wordt 
haar betaald voor een gedeelte in den vorm van ge-
1) Sententien van bet Hof van Holland, 26 Juli 1691.
EMILIA VAN NASSAU.
229
quitteerde rekeningen harer schuldeischers. In het begin 
der achttiende eeuw woonde zij in den Haag, en wij 
vinden haar daar in 1711 in een huisje op den Hofsingel 
met hare beide dochters, de ongehuwde Johanna Emilia 
Louise en Egeria Adriana Sibilla, die bij den dood van 
haren echtgenoot, den baron van Hompesch, met drie 
jeugdige kinderen, twee zoontjes en een dochtertje, was 
achtergebleven, waarover Reinier Vincent van Hompesch, 
generaal der kavalerie en gouverneur van 's Hertogen-
bosch, voogd was 1). Alleen het dochtertje woonde met 
hare moeder. Bij de geld verlegenheid, waarin de drie 
vrouwen zich bevonden, leenden zij van zekeren Andries 
de Maare, alsmede van eene koopvrouw Elisabeth van 
Thiel, huisvrouw van Cornelis van Ypelaar, en zelfs, 
zoo het schijnt, van hare kamenier Maria Schuts, her-
haaldelijk grootere of kleinere sommen, waarvoor zij 
obligation afgaven. De Maare verzekerde later wel voor 
het gerecht, dat hij er in den beginne ongenegen toe 
was, „om de quade rapporten, die alomme zigtbaer 
waeren van de insuffisanse van betalinge van de gemelte 
Baronnesse", maar met dat al was de schuld in 1711 
reeds tot 3300 gulden gestegen, en hij kocht zelfs de 
pretensie van vrouw van Ypelaar ten bedrage van 
1000 gulden ook nog op. In de eerstvolgende jaren had 
hij haar voortdurend nog geld geleend, en „voor haer 
in haere alom bekende verlegentheyt gekogt ende gelevert 
verscheyde waeren tot derselver onderhout hebbende 
gedicnt," to samen voor 1809 gl. en 5 stuivers. Kort 
daarop in 1717, stierf de moeder, en de Maare, wiens 
handelwijzen wel het vermoeden wekken, dat hij van 
de alom bekende verlegenheid der dames partij zocht 
to trekken om woekerwinsten to behalen, eischte nu,
1) Sententie van den Hoogen Raad 20 Juli 1723.
230
EMILIA VAN NASSAU.
ook uit naam van vrouw van Ypelaar, die, zooals 
hij zeide, geheel geruineerd was, betaling van de 
drie dochters. Deze echter verklaarden, dat wel is 
waar hare moeder „eenige obligation had gepasseerd, 
inhoudende diverse sommen van penningen, sommige 
op een open naem en sommige ten naeme van Maria 
Albertina Schuts, camenier ten haren huyse woonende, 
alsmede ten naeme van Elisabeth van Thiel," doch die 
stukken waren maar in voorraad opgemaakt om er voor 
de baronnes van Gent geld op to kunnen negotieeren; 
door de Maare was er nooit ,helder of penning" op 
betaald. Er was wel eenig geld op genegotieerd en nu 
en dan waren er wel wat penningen en koopwaren aan 
de prinsessen gegeven, doch de Maare had daarvan 
nooit rekening en verantwoording gedaan. Toen deze, 
zich tot de Raden en Rekenmeesters van Willem III ge-
wend hebbende, naar zijn voorgeven „op alderhande 
frivole wijze gedilayeert" was geworden, bracht hij de 
zaak voor bet Hof van Holland. De prinsessen eischten 
nu van hare zijde, dat hij zou worden verplicht om 
„specifics en pertinentelijk op to geven den dag en datum, 
aan wien en wat sommen van penningen of wat coop-
manschappen van tijt tot tijt hij op de voorz. obligatie 
verstrekt had en de deugdelijkheyt van lien met solem-
nelen eede to sterken," of wel dat hij bezweren zou, 
die gelden to hebben verstrekt, en hoeveel hij aan 
Elisabeth van Thiel voor de obligatie had gegeven.
Ongeveer in lien zin deed het Hof den 6"" December 
1723 uitspraak.
Omtrent then tijd hertrouwde de douairiere van Hom-
pesch met den drossaart Carol van Belle, en wellicht 
was bet deze omstandigheid, die een ander leverancier, 
den franschen kok George Ain6, aanleiding gaf om zich 
op zijne beurt in 1724 met eenige vrij verouderde
EMILIA VAN NASSAU.
231
pretension tot bet Hof to wenden, met bet verzoek, dat 
de procureur Victor Brey deze zijne pretension op wijlen 
de barones van Gent en hare dochters Louise en Egeria 
Adriana van Belle zou mogen voldoen nit zekere gelden, 
die hij, Brey, van haar in handen had; de door hem 
gevorderde som bedroeg niet minders dan 4056 guldens 
en 10 stuivers. De procureur weigerde, maar gaf Aine 
to verstaan, dat hij zich tot de personen zelve moest 
wenden. De kok liet zich dit geen tweemaal zeggen, 
en daagde terstond den beer Drossaert van Belle voor 
het Hof van Holland om eene vordering ten laste zijner 
gemalin, ten bedrage van 1416 gulden en 6 stuivers.
Hieruit ontwikkelde zich een strijd van eisch, repliek 
en dupliek tusschen die twee partijen, die zich van de 
zijde van van Belle door een toon van minachtende 
hooghartigheid en die van Aine door steeds toenemende 
heftigheid onderscheidde, en die wij bier in een beknopt 
overzicht maar genoegzaam met de eigen woorden 
willen weergeven.
Ik heb, begon Aine, de baronnes van Gent van den 
219te° Juli 1712 tot den 13°e° October 1715 van spijs en 
drank onderhouden, en in then zelfden tijd twee van 
hare dochters, de baronnes Johanna Emilia Louise en 
Mevrouw van Belle, die toen nog de weduwe van Hom-
pesch was, en verder degenen, die „tot hare familion 
respective waeren specteerende, gealimenteert en (met 
respect gesegt) geduerende de voornoernde jaeren den 
mond opengehouden." Daarvoor komt mij toe ten taste 
van de baronnes van Gent 1712 gl. 8 st., van Johanna 
Emilia Louise 927 gl. 16 st. en van Mevrouw van Belle 
1416 gl. 6 st,
Ik ontken expresselijk, antwoordde hierop van Belle, 
het recht van den eischer om eene vordering in to stellen 
op zulke ,,opgeraapte pretension." Hij kan niet aan-
232	EMIUA VAN NASSAU.
toonen, dat hij ooit eenige leverantie of deboursement 
ten behoeve van mijne vrouw heeft gedaan. Met de 
kwestie tusschen hem en mijne overleden schoonmoeder 
(waarvan ik geen erfgenaam ben) en mijne schoonzusters 
heb ik trouwens niet to maken. Als bet verlangt wordt 
kan ik aantoonen, dat de eischer van wege de prinses 
van Portugal notabele sommen van penningen, wegens 
leverantien heeft genoten. Nooit heeft hij getracht van 
de prinses geld to krijgen, en thans beproeft hij bet 
successivelijk nu bij den een dan bij den ander, splitst 
de som, waarop hij recht beweert to hebben, geheel en 
al ,nae sijne phantasy" in drie deelen, en eischt zonder 
verdere aanduiding 1416 gulden en 6 stuivers van 
mijne vrouw.
De verdediging van van Belle, bet kan niet tegen-
gesproken worden, was vrij zwak en weinig meer dan 
eene eenvoudige ontkenning, en wanneer Aine werkelijk 
in zijn recht was, is bet verklaarbaar, dat bet fransche 
bloed van den kok aan bet kooken is geraakt, zooals 
dan ook niet onduidelijk blijkt uit zijn wederantwoord 
,,bij schriftuere van replique.
Van Belle weet zeer goed, zegt hij, dat ik mij alleen 
heb laten bewegen door bet continueel bidden en smeeken 
van zijne vrouw, die anders met die van hare familie 
schier van honger zou hebben moeten vergaan. Ik heb 
mij gertiineerd om de vrouw kost en drank to kunnen 
verschaffen, en nu heeft men zelfs de impudentie om 
de van mij afgesmeekte deboursementen to baptiseeren 
met den naam van opgeraapte pretension ! Men flatteert 
zich to vergeefs, dat ik de positieven van mijnen eisch 
niet zal kunnen verifleeren. De ,quaataardige ontken-
tenisse van de gedaene leverantie off deboursementen 
sal hem niet dan tot desselfs schande ende overgroote 
confusie verstrekken; en wijders dient op dat subject
EMILIA VAN NASSAU.
233
tot onderregtinge van van Belle, dat bij de eygenhandige 
ondertekeninge en bekentenisse van sijne jegenswoordige 
huysvrouwe, doenmaels Wede Hompesch, zal consteeren 
hoe valsselijk bij hem wierd voorgegeven en bij sijn 
geposeerde was ter nedergestelt dat ik nooit leverantie 
of deboursement had gedaan." Ik zal bewijzen, ging hij 
voort, dat ik en mijne vrouw in 1712, 13, 14 en 15 
dagelijks verscheiden schotelen spijs, zoo voor de prinses 
van Portugal als voor hare dochter de barones van Gent, 
weduwe Hompesch, heb gereed gemaakt. Ze werden 
aan de weduwe Hompesch gebracht op den Singel, 
waar zij met een dochtertje en eene kamenier woonde; 
die hebben het samen geconsumeert, en wanneer ze 
geen betaling deden, heb ik en mijne vrouw soms veertien 
dagen opgehouden to leveren. Dan kwam het dochtertje, 
de kamenier of een ander ons namens Mevrouw van 
Belle verzoeken om weer to leveren met ernstige be-
loften van betaling. Dat dochtertje kwam ouk dikwijls 
bij ons eten en bleef ook wel slapen. Dat alles kunnen 
de menschen, die de gekookte en gebraden spijzen naar 
tijdsgelegenheid hebben klaargemaakt en bij Mevrouw 
van Belle aan huis gebracht, als ooggetuigen bewijzen.
Ik blijf bij hetgeen ik gezegd heb, antwoordt van Belle 
in zijn repliek, en ,acbt daarmee wederlegd en gede-
solveert al het onwaar frivool en ongefundeert voorstel 
then ten contrarie bij den eysscher voorgebracht." Hij 
heeft van mij in mijne kwaliteit niets to pretendeeren, 
en zal zijne ,temeraire aantigtinge" nooit goed kunnen 
maken, zooals ook wel uit zijne boeken zou blijken. 
„'t is to verwonderen, aldus besluit hij, ,dat de eyscher 
zijn pretens recht wil goet maken met lasteren en 
schelden, vervat in harde en ongehoorde expression, 
als quaataardige ontkentenissen en valselijk voorgeven. 
Maar al die grossiere en onbeschofte manieren van
234
EMUAA VAN NASSAU.
schrijven wit ik liever met stilzwijgen passeeren."
Hiermede werd de reeks van liefelijkheden, die de 
beide partijen elkander naar het hoofd wierpen, gesloten. 
Het hof deed den 20"" October 1720 uitspraak en 
,,condemneerde den verweerder aan den eischer to be-
talen het geld, dat zijne vrouw wegens alimentatie en 
ouderhoud van den eischer had genoten, mits deze onder 
solemneelen eede verklare de deugdelijkheid van zijn 
gehouden register."


In denzelfden tijd, dat in Holland de kleinkinderen 
van Emilia van Nassau zich slechts met moeite in den 
strijd des levens konden staande houden, verkeerden 
hare kleinkinderen in Zwitserland in vrij goede om-
standigheden. Aan leden van patricische familien uit-
gehuwelijkt, behoorden hare vier kleindochters (de vijfde 
en haar eenige kleinzoon daar to lande waren kinderloos 
gestorven) tot de vermogende aristocratie van de meest 
welvarende Zwitsersche kantons, en nog voordat de 
zeventiende eeuw ten einde was, hadden ook zij de 
meeste hunner kinderen aan personen uit denzelfden 
kring uitgehuwelijkt. Meer dan dat is ons omtrent hen 
in die jaren niet bekend geworden, doch in 1707 trad 
op eens eene van Emilia's achterkleindochters weder 
op het wereldtooneel, en wel om hare aanspraken to 
doen gelden op een vorstendom, waarop zij, krachtens 
hare afstamming van Willem van Oranje, recht beweerde 
to hebben.
Dat vorstendom was Neuchatel.
Sedert 1516, toen Lodewijk I, hertog van Orleans-
Longueville, afstammeling van Dunois, den beroemden 
bastaard van Orleans, daar aan het bewind was ge-
komen, was de regeering in zijn stamhuis gebleven
EMILIA VAN NASSAU.	235
totdat zijne laatste nakomeling, Maria van Nemours, in 
1707 overleed. Volgens bet in 1552 verworven recht, 
stond bij bet uitsterven van het regeerend stamhuis de 
keuze van een nieuwen vorst, of liever de beslissing aan 
welken der verschillende pretendenten, die zich opdeden, 
bet bestuur zou worden opgedragen, aan bet yolk, ver-
tegenwoordigd door zijne drie staten. Toen dan ook 
Maria van Nemours, bij bet aanvaarden van bet bewind 
in 1694, den Chevalier de Soissons, afstammeling van 
Leonora van Orleans, als haar opvolger had aangewezen, 
hadden de fiere bewoners van bet kleine vorstendom, 
zonder zich aan haar protest to storen, verklaard dat zij 
zich hun souverein recht niet lieten ontnemen. Hun 
land was hun onvervreemdbaar: zij wilden niet, dat er 
over beschikt zou worden als over een gewoon erfgoed, 
en evenmin dat in bet vervolg aan paus of keizer 
eenige beslissing omtrent de kwestie van opvolging zou 
worden toegekend, zoo als in vroegere eeuwen bet geval 
was geweest.
De keuze van een nieuwen vorst was voor Neuchatel 
van bet hoogste belang, en was nog gedurende bet leven 
van Maria ernstig overwogen. Wanneer de regelen van 
bet oude feudale recht werden gevolgd, dan hadden, 
daar de Chevalier de Soissons nog vobr haar was over-
leden, zijne bloedverwanten de Gondy's en de Matignon's 
de meeste aanspraken. Zij vonden een krachtigen steun 
bij Lodewijk XIV, maar juist dat was bet, hetgeen de 
staten van Neuchatel van hen afkeerig maakte, want 
de herroeping van bet Edikt van Nantes in 1685 was 
den protestanten nog to versch in bet geheugen, en 
zij begrepen bovendien, dat zij, door een der vasallen 
van den Franschen koning als hun beer to erkennen, 
groot gevaar liepen, eenmaal langs een kleineren of 
een grooteren omweg in zijne handen to vallen.
236
ENJILIA VAN NASSAU.
Het was ongetwijfeld voor hun vaderland het ver-
kieslijkste, wanneer zij, als het oogenblik daar was, de 
heerschappij konden opdragen aan een protestantsch 
vorst, die machtig genoeg was om hen to beschermen, 
en tevens to ver van hen verwijderd om hen to kunnen 
schaden. Dat gronddenkbeeld en de daaruit to maken 
gevolgtrekkingen waren voornamelijk opgerezen in het 
brein van een van Neuchatel's scherpzinnigste staats-
lieden, den kanselier Montmollin, die in zijne gedenk-
schriften 1) uiteenzette, dat wel is waar de wettige 
souverein na den dood van Maria een de Gondy of 
Matignon zou moeten zijn, ,maar", voegde hij er terstond 
bij, ,wat souvereinen zijn dat, die Fransche edelen, die 
zelve tegenwoordig slaven zijn ! De ware staatkunde 
eischt dat wij de wet schenden met bet oog op bet 
algemeen welzijn." En nadat hij dit moderne utiliteits-
beginsel alzoo ruw weg in de plaats heeft gesteld van 
dat der feudale legitimiteit, eerbiedigt hij deze verder 
toch flog zooveel mogelijk, en betoogt, dat bet zaak is, 
een vorst to zoeken, ten wiens gunste men, ,d'une 
maniere assez eblouissante" het recht om de opvolger 
to zijn van bet huffs van Orleans kan betoogen. „Die 
souverein", gaat hij voort, „is naar mijne overtuiging 
Willem van Nassau, de erfgenaam van het oude stam-
huis van Chalons-Oranje."
De Staten des lands hadden zich met die zienswijze 
vereenigd en aan Koning Willem III de souvereiniteit, 
nadat prinses Maria van Nemours zou zijn overleden, 
aangeboden. Hij stierf intusschen in 1702, vijf jaren 
voor haar, dock hij had reeds den 25"e° October 1694 
zijn eventueel erfrecht afgestaan aan zijn neef, den
1) Deze „Memoires", in het einde der 17de eeuw geschreven, 
zijn eerst in 1831 uitgegeven.
EMILIA VAN NASSAU.
237
Keurvorst van Brandenburg, die in 1702 als Frederik I 
de waardigheid van Koning van Pruisen aannam.
Zoo stonden de zaken toen de dood van Maria van 
Nemours, die den 16'e° Juni 1707 in ruim tachtigjarigen 
ouderdom to Parijs overleed, het veld openstelde voor 
al de mededingers naar hare nalatenschap, en het was 
to voorzien, dat deze niet lang op zich zouden doen 
wachten, to meer daar de Staten van Neuchatel, volgens 
de wettige voorschriften, eeu termijn van zes weken na 
Karen dood, dus tot den 289Len Juli hadden vastgesteld, 
binnen welken de kandidaten zich moesten aanmelden.
De heift van dien tijd was dan ook nog niet ver-
loopen, toen reeds de voornaamste der mededingers, 
die niet minder dan vijftien in getal waren, zich hadden 
ingeschreven. Sommigen waren in persoon versehenen, 
anderen door hunne gevolmachtigden vertegenwoordigd, 
en bet kalme Neuchatel was eensklaps in een strijdperk 
herschapen, waar niet alleen de bewoners zelve zich 
met bezorgdheid afvroegen, welke de uitslag van dien 
strijd zou zijn, maar waarop ook de verschillende mogend-
beden van Europa de oogen gevestigd hielden. Het 
geschil toch, dat bier beslecht zou worden, was wel is 
waar op zich zelf niet van zulk een groot belang, maar 
bet was een onderdeel van dien grooten strijd van be-
ginselen, waarbij het monarchaal en kerkelijk absolutisme 
sedert de 16 de eeuw in bet krijt stond tegenover de 
veldwinnende vrijmaking der volken uit de middel-
eeuwsche banden.
Die beide beginselen werden dan ook door de twee 
voornaamste mededingers vertegenwoordigd, den Koning 
van Pruisen, wiens kandidatuur ondersteund werd door 
Engeland en de Nederlanden, de voornaamste prote-
stantsche mogendheden in die dagen, en de Prins van 
Conti, wiens belangen door Lodewijk XIV werden voor-
238
EMILIA VAN NASSAU.
gestaan, en die zoowel op grond daarvan als omdat hij 
in het vorstendom zelf een vrij groot aantal aanhangers 
telde, zich van de overwinning zeker waande. Reeds 
vijf dagen nadat Prinses Maria de oogen had gesloten, 
kwam zijn zaakgelastigde, de graaf Sillery, to Neuchatel 
en den 121en Juli deed hij er zelf zijn intocht aan bet 
hoofd van een schitterend gevoig van vijftig ruiters. In 
weerwil van den spoed, dien hij gemaakt had, was toch 
Koning Frederik hem voor geweest, want reeds den 
30,ten Juni was diens gevolmachtigde, de graaf van Met-
ternich, de stad binnengetrokken „aver un beau train 
et une cour bien composee", zooals een ooggetuige het 
uitdrukt 1). Het is waar, hij had slechts zes en dertig 
paarden en vier muilezels bij zich, en in zoo verre stond 
hij bij Conti ten achteren, doch die minderheid werd 
wel opgewogen door de grootere haast, die hij had 
gemaakt.
Tot de mededingers, die met minder luister en ook 
met minder kans optraden, behoorden onder anderen 
de Hertogin de Lesdiguieres, in wier naam de Hertog 
de Villeroy optrad; de Graaf de Matignon, die in persoon 
tegenwoordig was; de weduwe van den Chevalier de 
Soissons, dien Maria van Nemours reeds in 1694 als 
haar opvolger had gewenscht, vergezeld van harejeugdige 
dochter Jacqueline van Bourbon, terwijl de Fransche 
gezant in Zwitserland, de Puisieux, door Mevrouw de 
Maintenon gezonden, de zaakgelastigden van Engeland 
en van de Republiek der Vereenigde Nederlanden, en 
een der leden van den senaat van Bern, Christoffel 
Steigner, die het gevoelen der machtige heeren van 
Bern in de weegschaal kwam werpen, allen ter bestemder
1) Annales historiques du comte de Neuchatel et Valanchin par 
Jonas Boyve, voor het eerst in 1854-60 in 5 deelen uitgegeven.
E\HLIA VAN NASSAU.
239
tijde aanwezig waren. Een kandidaat, de Prins van 
Nassau-Siegen, maakte eenvoudig over de post zijne 
rechten op bet Vorstendom kenbaar in een vrij aan-
matigenden brief, then hij, alsof de zaak reeds zonder 
tegenspraak beslist was, als „Prince de Neuchatel et de 
Valangin" onderteekende.
Maar nog waxen de pleidooien, die aan de uitspraak 
der Staten vooraf zouden gaan, niet begonnen, toen zich 
- hoewel de vastgestelde datum van den 235`"° Juli 
reeds verstreken was - eene nieuwe pretendente opdeed, 
die zich als Juliane Catharine, Dame de Sergy, op de 
lijst der mededingers naar de regeering over bet vorsten-
dom Neuchatel deed inschrijven. Deze Dame de Sergy, 
die aldus de aanspraken kwam betwisten van een koning 
en van een Franschen prins van den bloede, die, in 
't voorbijgaan gezegd, ook koning in partibus was, daar 
hij tien jaar vroeger bij den dood van Sobiesky tot 
koning van Polen was verkozen geweest, was wel is 
waar slechts de echtgenoote van een Zwitsersch patricier, 
Messire Henri de Martines, Seigneur de Sergy et de 
Beyzenas, maar zij was ook de achterkleindochter van 
Emilia van Nassau, en op die afstamming grondde zij 
haar erfrecht.
De dag der behandeling van de zaak was aangebroken, 
de verschillende pretendenten betoogden hunne rechten 
in wijdloopige memorien, en zoo deed ook Henri Francois 
Duperron, die als procureur namens Madame de Sergy 
optrad, en in hoofdzaak de volgende rechtsgronden voor 
zijne cliente ontwikkelde
Rene van Nassau had de rechten op eventueele 
successie in bet vorstendom Neuchatel geerfd van 
Philibert van Chalons, en ze daarna overgedragen aan 
zijn neef en erfgenaam Willem den Zwijger en na hem 
aan zijn mannelijk oir. Bij ontstentenis van mannelijk
240
EMILIA VAN NASSAU.
oir, substitueerde Rene „ la plus prochaine femelle issue 
de mon dit Sr. le Comte Guillaume (den vader van 
Willem I)".
Die laatste bepaling was nu hier van toepassing. Na 
Willem den Zwijger was bet opvolgingsrecht achter-
eenvolgens overgegaan op zijne zonen Philips Willem, 
Maurits en Frederik Hendrik. Na dezen traden Willem II 
en Willem III op, en toen de laatste in 1702 was over-
leden, kwam volgens bet testament van Rene dat recht 
aan de naaste vrouwelijke afstammeling van Willem 
den Zwijger.
Diens oudste dochter nu was Emilia van Nassau; 
hare oudste dochter was Maria Belgia, die Emilia 
Catharina de Croll tot oudste dochter had. Deze had 
slechts eene dochter, Juliana Catharina d'Amond, gehuwd 
met Messire Henri de Martines, seigneur de Sergy et 
de Beyzenas. Op haar waren alzoo al de opvolgings-
rechten van prins Rene van Nassau, en implicite diens 
rechten op de goederen van bet huis van Chalons 
overgegaan.
Nadat Duperron dat alles had uiteengezet, verklaarde 
hij verder, dat zijne cliente niet in staat geweest was, 
haar recht vroeger dan op dezen dag to staven, maar 
dat dit uitstel onmogelijk een recht ongeldig kon maken, 
dat uit zijn aard onverjaarbaar was.
In weerwil van dit betoog, waarop trouwens hier en 
daar wel wat of to dingen viel, wend aan Madame de 
Sergy haar eisch ontzegd. De Staten traden niet in de 
kwestie, of zij, als afstammende van de tweede dochter 
van Willem van Oranj e, nadere rechten had dan de 
koning van Pruisen, wiens moeder eene dochter was 
van diens jongsten zoon Frederik Hendrik, maar zij ver-
klaarden haar niet ontvankelijk en hun uitspraak ,met-
tait a neant les protestes de la dite dame d'Amond, et,
EMILIA VAN NASSAU.
241
vu qu'elle ne s'etait pas presentee sur le jour des six 
semaines, la deboutait entierement de ses pretentions."
Na geweldig lange debatten werd de kroon, zooals 
bekend is, aan den Koning van Pruisen toegewezen.
Die uitslag was to voorzien geweest; er waren to groote 
belangen voor Neuchatel aan de keuze van een opvolger 
van Maria van Nemours verbonden, dan dat men die 
van zuiver genealogische aanspraken zou doen afhangen. 
Het dunkt ons dan ook meer dan waarschijnlijk, dat 
Madame de Sergy zich hieromtrent geene illusien zal 
hebben gemaakt. Wat kon anders de reden zijn, dat 
zij, die van alle concurrenten het dichtst in de nabij-
heid was, het tijdstip heeft laten voorbijgaan waarop 
zij hare rechtsgronden moest voordragen 7 Heeft zij zich 
nog ter elfder ure bedacht, en gemeend, dat het dan 
toch in elk geval nog de moeite waard was om, ook 
al kon zij voorzien dat zij tegen zulke machtige preten-
denten niet was opgewassen, de kans to wagen? Wij 
weten er niets van, maar wel komt het ons zeer onwaar-
schijnlijk voor, dat zij een oogenblik aan de mogelijkheid 
zoo geloofd hebben, dat men haar de souvereiniteit over 
Neuchatel zou toewijzen. Niet onmogelijk is het, dat zij 
geen ander doel gehad heeft, dan de rechten, die zij 
als achterkleindochter van Emilia van Nassau, kon 
laten gelden, door de Staten to doen erkennen.
Tot zekere hoogte kon zij zich zelve overreden haar 
doel bereikt to hebben; want nu haar eisch op grond 
van een gebrek in den vorm werd afgewezen zonder 
dat er over de zaak zelve een oordeel was uitgesproken, 
bleef haar en de haren altijd nog den troost over to 
beweren, dat in de erkenning van het recht van den
Koning van Pruisen, die een nakomeling was van een 
der jongere kinderen, uit het vierde huwelijk van 
Willem van Oranje, ook de erkenning lag opgesloten
Mulder, Gaschiedk. Novellen.	16
242
EMILIA VAN NASSAU.
van haar recht, daar zij van diens dochter uit zijn tweede 
huwelijk afstamde.
De meening is ook geopperd, dat zij deze gelegenheid 
om hare rechten erkend to zien had aangegrepen omdat 
zij daar voordeel in zag bij een proces, dat door eenige 
barer familieleden werd voorbereid en ten doel had, 
namens de in Zwitserland wonende nakomelingen van 
Emilia de teruggave to eischen van niet minder dan 
ongeveer twee ton gouds en eene voortdurende rente 
van 7250 gulden 's jaars. De herinnering aan dat proces, 
dat voor bet Hof van Holland werd aanhangig gemaakt, 
is thans nog, zooals mij gebleken is, bij de Zwitsersche 
afstammelingen levendig, maar de ware toedracht der 
zaak is er niet bekend, terwijl de mislukking van die 
poging aan geheel verkeerde oorzaken werd toege-
schreven. De Dictionnaire historique, geographique et 
statistique du Canton de Vaud van D. Martignier en 
Aymon de Crousaz 1) geeft er bet volgende verhaal 
van : „ Voici a ce sujet, une anecdote racontee par le 
doyen Monachon, que ses relations avec la famille Roch-
Mondet mettaient en position de connaitre la verite. 
Jacques Francois Roch-Mondet avait epouse Susanne 
Badel du Martherai. 11 crut pouvoir reclamer la suc-
cession de la princesse de Nassau, comme y ayant droit 
par sa femme. C'etait un homme revetu de hauts emplois 
et jouissant de quelque fortune. Il part pour la Hollande 
afin de faire valoir ses titres, et, pour ne pas se montrer 
trop au dessous de ses pretentions, it deploie un luxe 
exorbitant. Une sentence de 1'autorite superieure devait 
prononcer souverainement. La veille du jugement du 
proces, le rapporteur vient aupres de lui et proposa un
1) Aymon de Crousaz is een der afstammelingen van Emilia 
van Nassau.
EMILIA VAN NASSAU.
243
arrangement. Comme it avait deux fils, on lui offrait 
la propriete d'un regiment de cavalerie pour l'un et 
celle d'un d'infanterie pour l'autre, en lui donnant 
jusqu'au lendemain pour reflechir. Roch-Mondet, croyant 
voir la l'indice d'un resultat favorable a ses pretentions 
et desirant rentrer promptement dans l'argent, qu'il 
avait temerairement engage, refusa les deux regiments. 
Le lendemain, le jugement qui intervint, fonde sur le 
considerant qu'une princesse qui se marie sans le con-
sentement de sa famille perd tous ses droits, le debouta 
de toutes ses pretentions. Il dut rentrer au pays presque 
ruine. Il possedait cependant encore a Gingins un reste 
de vieux manoir feodal ou vecut apres lui une sienne 
fille Barbille Roch-Mondet, qui parvenue a un age 
avance, fut assassinee. Cette branche est eteinte."
In deze voorstelling is het ware en het onjuiste door-
eengemengd : de werkelijke toedracht, voor zoo rer wij 
die uit de echte bescheiden, voornamelijk in het Rijks-
archief, leeren kennen, komt er wel in enkele punten 
mede overeen, loch wijkt in de hoofdzaak belangrijk 
of van het verhaal van den deken Monachon. Wij zullen 
trachten een zoo helder mogelijk overzicht to geven 
van het proces, dat velen jaren duurde en eerst in 1726 
werd beslist. Het hangt met verschillende andere vrij 
ingewikkelde procedures samen, die wij evenwel buiten 
beschouwing kunnen laten.
Tot een juist begrip is het noodig, eerst na to gaan, 
wie de personen waren, die, nadat er in vijftig jaren 
van de zijde der Zwitsersche afstammelingen van Emilia 
geene aanspraken op hare nalatenschap waren gemaakt, 
tamelijk onverwacht met den hierboven vermelden be-
langrijken eisch optraden 1).
1) Zie de geslachtstafel op de volgende bladzijde.
2)
De vier dochters van Maria Belgica, die nakomelingen hebben nagelaten, ago (vergeljjk de vorige tafel):
Emilia Catbarina	Anna Rosina Maurice Sabine
kieind. v. Emilia	huwt (1653)	buwt (1656):
v. Nassau huwt	Jean des	Bernard
Claude d'Amond	Vignes	Benedict
des Champs
Jaques Etienette Adam, 
Daniel	Rosine grootvader
huwt	huwt der echt-
Susanne	Jean	genoote
des Vignes Isaac van Louis
)avid Bertha Claudina Adrienne Magdalene I de l'Harpe Rolaz de 
uitgestorv.	St. Vincent
tair(jke
nog
levende
afstamme-
lingen van
then naam
1°.
Susanne Sidonia
huwt
Jean Francois Badel, en S°. Vincent


I
Juliana I atharina
I
Ardlu.
huwt Henrv de Martines
Seigr. )de Sergy
Jean Jaqueline	Marie	Jeanne	Susanne
George	huwt	Salomd	Francoise	huwt
	Francois	huwt	huwt	Jaques
	Rovard	Denis	Etienne Francois
		Vautier	du Coster Roch-
			
			Mondet
Etienne Jeanne Marianne 
Gasparda Helene
Louise Emilie	huwt	huwt
huwt huwt Joost Benjamin	Jacob
Pieter de Martignv Portas	Roch-
de Boos	-	Mondet
-	afstamme-	
Doze	lingen de	
tak is	families	
uttge- Chavannes,	
storven Nicole en	
anderen	
EMILIA VAN NASSAU.
245
Uit het huwelijk van Maria Belgica, de oudste dochter 
van Emilia, met den kolonel de Croll waren, zooals wij 
vroeger vermeld hebben, een zoon en vijf dochters 
gesproten, welke, met uitzondering van een dochter, 
Helena Beatrix, die jong gestorven is, alle in Zwitserland
gehuwd zijn 1).
De zoon, Bern Theodore, gehuwd met Susanne Polier, 
was zonder kinderen overleden.
De oudste dochter, Emilia Catharina, in 4653 met 
den baanderheer Claude d'Amond gehuwd, had eene 
dochter, Juliana Catharina, die de echtgenoote werd 
van Henri de Martines en in 1707 vruchteloos hare 
aanspraken op Neuchatel deed gelden. Zij stierf vbor 
het begin van het proces en liet vijf kinderen na, een 
zoon David en vijf dochters, namelijk:
Bertha Louise. gehuwd met Pierre de Bons, ecuyer 
et seigneur de Farges ;
Claudine Emilie, gehuwd met Joost de Martigny, 
predikant to Coppet;
Adrienne, gehuwd met Benjamin Portas, kapitein van 
eene kompagnie dragonders van Bern, en
Magdalena, gehuwd met Jakob Roch-Mondet, assessor 
en raad van politie van Aubonne.
Emilia's tweede dochter, Anna Rosina, in 1653 gehuwd 
met Jean des Vignes, hoofd van bet gerecht to Genoiller, 
liet twee kinderen na
Jaques Daniel, Raadsheer en Luitenant van Genoiller, en 
Etiennette Rosine, gehuwd met Isaac de 1'Harpe, 
raadsheer van Rolle.
De derde dochter, Maurice Sabine, gehuwd met Ber-
nard Benedict des Champs, heer van St. George, had 
een zoon
1) Sent. van het Hof van Holland, 12 April 1726, No. 28.
246
EMILIA VAN NASSAU.
Adam, kapitein van eene kompagnie Zwitsers.
De vierde dochter, Susanne Sidonia, was tweemaal 
gehuwd geweest.
Uit haren eersten echt met Jean Francois Badel,
Seigneur de Matheray ontsproten vijf kinderen:
Jean George, raadsheer van Nyon.
Jaqueline, gehuwd met Francois Royard, hoofd van
het gerecht van Bern in het Waadtland, die verschei-
dene kinderen had, waaronder een zoon David.
Marie Salome, gehuwd met Denis Vautier, hoofd van
het gerecht van Bern en verschillende andere plaatsen ; 
Jeanne Francoise, gehuwd met Etienne du Coster,
raadsheer to Nyon; en
Suzanne, gehuwd met Jacques Francois Roch-Mondet, 
Luitenant-baljuw en Chatelain van Bomont.
Uit haar tweeden echt met Vincent Ardin, Seigneur 
de Clavilliere, had zij een zoon, Etienne, Seigneur d'O vion, 
en twee dochters, Johanna Gasparda en Marianne 
Helena.

De namen, welke in deze opgaaf cursief zijn gedrukt, 
zijn die van de kinderen en kleinkinderen van Maria 
Belgica, die bij het begin van het proces in leven waren, 
en waarvoor als gemachtigden optraden Vincent Ardin, 
seigneur de Clavilliere, die tevens als vader en voogd 
van zijne drie minderjarige kinderen handelde, en de 
luitenant-baljuw Jacques Francois Roch-Mondet, de 
echtgenoot van Ardin's voordochter Suzanne.
De eerste schijnt de ijverigste in deze zaak to zijn 
geweest; immers reeds in 1706 toen er een proces in 
appel voor den Hoogen Raad aanhangig was tussehen 
de beide dochters van Emanuel II en de Radon en 
Meesters der domeinen van wijlen Koning Willem III, 
heeft hij zich reeds bij then Raad aangemeld met ver-
EMILIA VAN NASSAU
247
zoek, om zich, zoo 't heette ,bekend to mogen maken 
in de instantie van appel" 1). Hij schijnt toen niet in 
persoon in Holland to zijn geweest, en den uitslag van 
bet bedoeld e proces to hebben afgewacht, hetgeen evenwel
tot 1715 duurde, toen de Hooge Raad den 20,ten Maart
een zeer uitvoerig vonnis uitsprak, dat door den rijk-
dom van familiebijzonderheden, welke er in voorkomen, 
tot een gewichtige bron voor de geschiedenis van Emilia's 
nakomelingschap geworden is.
Korten tijd daarna, in 1716, begonnen Vincent Ardin 
en Jacques Francois Roch-Mondet voor den Hove van 
Holland hun proces tegen „de Raden en Meesters van 
de rekeningen der domeinen van wijlen Z. M. Willem III, 
mitsgaders Hare Hoogheid de princes-douairiere van 
Oranje en Nassau, alsmede Zijne Vorstelijke Doorluch-
tigheid den Heer Landgraaf van Hessen q,q." 2).
De hierboven medegedeelde familieoverlevering ver-
meldt alleen Roch-Mondet als in persoon naar Holland 
overgekomen, en uit de vergelijking van verschillende 
data kan trouwens worden afgeleid, dat Vincent Ardin 
toen reeds vrij hoog bejaard moet geweest zijn.
Tot staving van den eisch, die toen door hen werd 
gedaan, brachten zij de volgende gronden aan
Nog gedurende bet leven van Maria Belgica de Croll 
waren er tusschen haar en hare vijf zusters reeds 
groote oneenigheden over de moederlijke nalatenschap 
ontstaan, die na haar overlijden in 1649 bleven voort-
duren. Nadat herhaalde onderhandelingen waren ge-
voerd tusschen de voogden barer minderjarige kinderen 
en Elias de Primaye, den gemachtigde der vijf prin-
sessen in Holland, kwam eindelijk in September 1652
1) Sententie van den Hoogen Raad, 30 Nov. 1706.
2) Sententie van den Hove van Holland, 12 April 1726.
248
EMILIA VAN NASSAU.
bet traktaat to Bern tot stand, waarvan wij vroeger 
melding hebben gemaakt. De geldigheid nu van dit 
traktaat werd door Ardin en Roch-Mondet betwist. Zij 
gaven voor, dat bet een gevolg was geweest van een 
,,sinistren toeleg" van de Primaye, die de kinderen 
geheel onkundig had gelaten van de waarde der goederen 
hier to lande en zelfs van de gunstige disposition van 
bet testament van Prins Maurits. Verder beweerden 
zij dat de waarde van die goederen meer dan twee-
honderd achttien duizend gulden bedroeg, waarvoor hun 
niets anders was afgestaan dan bet aandeel in de baronnie 
van Prangins, dat met de rente geen tachtig duizend 
gulden waard was, en in geld vijf en twintig duizend 
gulden, die bovendien niet betaald waren. Wij laten de 
berekeningen daar, volgens welke zij bet bedrag aan-
gaven van hetgeen zij nu nog meenden to kunnen vor-
deren, doch vermelden alleen dat bedrag, hetwelk, vooral 
ook door de opgeloopen intrest van hetgeen hun in al 
die jaren onthouden was, niet minder was dan honderd 
vijf en negentig duizend zevenhonderd vijftig gulden, 
en bovendien voor de toekomst nog zevenduizend twee-
honderd vijftig gulden 's jaars zoolang er descendenten 
van de staak van Maria Belgica in leven zouden zijn. 
Buitendien werd nog de vraag aangeroerd, of Bern 
Theodore de Croll, de eenige zoon van Maria Belgica, 
die in 1652 bet akkoord ook namens zijne vier zusters 
had geteekend, tot dit laatste wel gerechtigd was ge-
weest, daar zij, alle nog minderjarig zijnde, hem daartoe 
geen volmacht hadden kunnen geven. Verder werd be-
weerd, dat dit akkoord alleen geldig was voor de personen, 
die bet hadden gesloten, en die thans alien waren over-
leden, en eindelijk werd er op gewezen, dat bet de 
bedoeling van den prinselijken erflater niet kon geweest 
zijn, dat een deel der nakomelingen van zijne zuster
EMILIA VAN NASSAU.
249
zou bevoordeeld worden ten koste van de anderen, 
dewijl datgene, wat hij haar bij uitersten wil had 
toegewezen, moest dienen, zooals in het testament uit-
drukkelijk werd gezegd ,om de eere en dichniteit van 
onsen huyse deste beter to conserveeren en in toecom-
mende tijden to doen conserveren."
Het is to begrijpen, dat zich nit dit alles een voor 
beide partijen hoogst gewichtig proces ontspon, dat niet 
minder dan tien jaren duurde en met groote verbitte-
ring gevoerd werd. Uit de aandachtige lezing van alle 
daarop betrekking hebbende stukken blijkt intusschen, 
dat de afwijzende beschikking, die het Hof van Holland 
den 12le1 April 1726 bij een uitvoerig vonnis uitsprak 1), 
onpartijdig en volkomen rechtvaardig was. Wat de 
hoofdzaak, de transactie van 1652, betrof, ontkenden 
de Hollandsche erfgenamen ,expresselijk dat er sinistre 
toeleggen van de la Primaye zouden zijn in 't werk gestelt, 
terwijle hetselve niet alleen waren volslagen onwaar-
heden, tot welkers bewijs noyt aan de zijde van impe-
tranten iets ter weerelt zou konnen werden to voorschijn 
gebragt, maar dat ter contrarie bij de gedaagdens wel 
zou worden aangetoont, met hoeveel precautie ende 
omzigtigheydt deselve transactie en accoord was in de 
wereld gekomen; verre van daar dat deselve sinisterlijk 
zoude zijn geschiet omme daardoor de erven van voorn. 
Maria Belgica prejudice en nadeel toe to brengen." Zij 
wezen er op met hoeveel onpartijdigheid voor de be-
langen der kinderen van Maria Belgica was gewaakt 
geworden. Niet alleen dat de souvereinen van Bern bij 
de vaststelling van de overeenkomst aan den schoonvader 
van Bern Theodore de Croll, last hadden gegeven de 
Zwitsersche erven met zijn raad bij to staan, maar aan
1) Sententien van het Hof van Holland. - Rijks Arch.
250
EMILIA VAN NASSAU.
De la Primaye was ook een Zwitser, en wel een der 
hoogste rechterlijke beamten van de republiek van 
Geneve toegevoegd. Bovendien, bet accoord was tot 
stand gekomen ten gevolge van een aanzoek van de 
familie de Croll, en is, eerst door Commissarissen 
en daarna door den geheelen Raad van Bern, den 
15- Augustus 1650 als billijk voorgeslagen. Het traktaat 
zelf, waarbij de Croll voor zich en zijne zusters al de 
daarbij zeer nauwkeurig omschreven bezittingen en 
renten ,zuyver, perpetueelijk en onwederroepelijk had 
gecedeert, gequiteert en getransporteert aan gemelde 
vijf princessen", was door den Staat van Bern volkomen 
geapprobeerd en geratificeerd. De daarbij bedongen 
25000 gulden waren blijkens quitantien volledig uit-
betaald, en wel den 44 den Juli 1666 45000 gulden, en 
den 91- September 1669x 10000 gulden met 600 gulden 
voor intrest. Sedert 1652, en dus gedurende meer dan 
vijftig jaren, had niemand er dan ook iets van gehoord, 
dat de staak van Maria Belgica zich tegen de gesloten 
overeenkomst had verzet met aanspraken zooals nu op 
eens to berde gebracht werden.
De verwijzing naar de woorden in bet testament van 
Maurits, waarop de eischers zich beriepen, schijnt in 
hooge mate de verbolgenheid van de aanzienlijke ge-
daagden to hebben opgewekt, en daarvoor bestond wel 
eenige reden. Wel is waar begint bet testament met 
de boven aangehaalde zinsnede, maar zij heeft alleen 
betrekking op de onmiddellijk volgende beschikking, bij 
welke de Prins zijn broeder Frederik Hendrik tot uni-
verseel erfgenaam in al zijne heerlijke en leengoederen 
maakt; hij deed dit om de waardigheid van zijn stam-
huis zooveel mogelijk in de toekomst to bewaren. Daarop 
volgen verscheidene andere bepalingen, en later: ,is 
noch onsen wille ende ordonnantie dat de voorsz. onsen
EMILIA VAN NASSAU.
251
geinstitueerden ende gesubstitueerden erfgenamen vooral 
sullen uytreicken ende betaelen de naevolgende legaten", 
waaronder die aan prinses Emilia en hare kinderen. De 
conservatie van de eer en digniteit van zijn huis, waarvan 
de Prins in den aanhef sprak, had met dat latere ge-
deelte van bet testament niets to maken, en aan de 
eischers werd verweten, dat door hen „dies aengaande 
was gefabriceert een notoire ende gantsch abusive 
transpositie," ook zonder er nog van to spreken, werd 
er vrij schamper bijgevoegd, ,dat in deese legatarissen 
geene eere nog hoogheyd van den huyse ende stamme 
van Nassau to conserveeren was."
Uit al dit voorgaande blijkt ten duidelijkste, dat de 
familieoverlevering, die wij vroeger mededeelden, hoe-
genaamd geen grond heeft. De eisch van Ardin en 
Roch-Mondet werd niet afgewezen omdat Emilia zonder 
toestemming barer verwanten met Emanuel gehuwd 
was; een voorstel om to transigeeren door aan twee 
van de vole Zwitsersche nakomelingen een bevelhebber-
schap in bet Nederlandsche leger toe to kennen, dus 
eigenlijk eene poging van omkooping van de zijde van 
bet Hof van Holland, kan onmogelijk gedaan zijn.
De einduitspraak van bet Hof van den 12°ep April 
4726, die wel is waar volgens de gewoonte van die 
dagen niet uitvoerig gemotiveerd was, maar waarvan 
de gronden uit bet voorafgaande relaas geheel en al 
kunnen worden opgemaakt, eindigde als volgt: ,Het 
Hof 	ontzegt de impetranten hun eysch ende 
conclusie op ende jegens de beschrevens in desen gedaan
ende genomen 	interdiceert de Impten van gelijken 
meer to doen ende condemneert deselve Impetranten 
in de kosten van desen processe tot taxatie ende mode-
ratie van den voorsz. Hove."
In bet Huisarchief van Zijne Majesteit ligt een beknopt
252
EMILIA VAN NASSAU.
overzicht van een en ander, dat op de nakomelingen 
van Emilia van Nassau in Nederland betrekking heeft. 
Dit stuk eindigt, na mededeeling van het zoo even 
vermelde vonnis, met de volgende woorden : ,Hiervan 
hebben dezelve (Ardin en Roch-Mondet) wel op 11 Maart 
1727 van den Hogen Raad verkregen mandenient in 
cas relief d'appel, alsmede in dat Cas eysch gedaan." 
Dog er blijkt niet van eenig vervolg dier zaak. En op 
de stukken dier instantie wordt een billet gevonden 
houdende, ,dat de Impetranten die procedures hebben 
laaten steeken."
Wij hebben dan ook in de Resolution of Sententien 
van den Hoogen Raad geene latere stukken aangetroffen, 
die hierop betrekking hebben.

Ruim twintig jaar later werd er uit Zwitserland weder 
eene poging gedaan om van de afstamming uit bet Huis 
van Oranje-Nassau voordeel to trekken.
Ditmaal echter wendde men zich niet tot de recht-
bank, maar tot bet hoofd van bet Huis van Nassau. 
Dientengevolge missen wij bier de zoo uitvoerige be-
scheiden, die bij een voor de rechtbank gevoerd proces 
zoovele bijzonderheden aan het licht brengen. De eenige 
bronnen, die ons bier ten dienste staan, zijn drie of 
vier stukken uit bet Huisarchief van Z. M. 1), uit welke 
het beloop der zaak in groote trekken kan worden op-
gemaakt. Het komt ongeveer op het volgende neder:
In 1748 wist zeker Jacottet, luitenant-kolonel in dienst 
van den Hertog van Modena, van eenige nakomelingen 
van Emilia in Zwitserland, van welke hij evenwel geen 
bloedverwant was, eene volmacht to verkrijgen, die in 
1751, vernieuwd werd en dienen moest om verschillende
1) Stukken betreffende Willem V, No. 52.
EMILIA VAN NASSAU.
253
aanspraken, die hij hun voorspiegelde, in Holland geldig 
to maken. Hij schijnt niet veel meer dan een oplichter 
to zijn geweest, die zich goed op de hoogte had gesteld 
van de familie-aangelegenheden, eene menigte gewichtige 
familiepapieren had weten machtig to worden, en door 
een onbeschaamd optreden tot zijn doel hoopte to ge-
raken, dat denkelijk niets anders was dan het aftroggelen 
van geld ten eigen bate. Daartoe begaf hij zich in 1751 
naar den Haag met het voornemen, eene eerste poging 
bij den stadhouder, prins Willem IV, aan to wenden. 
In het laatst van October kwam hij daar aan, dus 
denkelijk na den dood van then vorst, die den 22°ten dier 
maand overleed, zoodat hij zich, uit hoofde van de 
minderjarigheid van diens opvolger, wenden moest tot 
de Raden van Zijne Hoogheid.
De eischen van den Heer Jacottet waren inderdaad 
niet gering 1). Er waren er niet minder dan vijf, die 
ieder op zich zelf tot een ongehoord cijfer opklommen.
Ten eerste beweerde hij, dat Willem van Oranje aan 
elk zijner dochters 10000 gulden jaarlijks had gelegateerd, 
waarvan de nakorelingen van Emilia nooit een penning 
genoten hadden. ,Ce bien sacre", zegt hij, „forme actuel-
lement une somme considerable par les arrerages de 
si longues annees."
Ten tweede hadden, volgens hem, de nakomelingen 
van Emilia recht op de geheele nalatenschap van Anna 
van Saksen, haar moeder, dewijl de twee andere kinderen 
uit haar huwelijk met Willem van Oranje, namelijk 
Maurits en Anna, de gemalin van Willem Lodewijk 
van Nassau, zonder wettige afstammelingen overleden

1) Enumeration abregee des droits des descendants d'Emilie de 
Nassau, epouse d'Emanuel, prince de Portugal. - Huisarchief 
van Z. M.
254
EMILIA VAN NASSAU.
waren. Het huwelijkscontract, geteekend door haren 
broeder, den keurvorst, gaf nauwkeurig aan, wat Anna 
van Saksen ten huwelijk had medegebracht. Hij vorderde 
„en tout une Somme de 160000 crochets d'or, outre les 
pierreries, vaisselle d'argent, mobiliers tres-considerables, 
enonces dans le dit traitte de mariage."
Ten derde eischte hij de geheele nalatenschap van 
Willem van Oranje's eerste gemalin, Anna van Egmond, 
daar deze al hare goederen zonder uitzondering gemaakt 
had aan de kinderen uit een huwelijk, dat haar echt-
genoot later zou kunnen aangaan. Van dit latere huwelijk 
(met Anna van Saksen) waren de nakomelingen van 
Emilia de eenige afstammelingen ; zij waren derhalve 
»les uniques et vrais heritiers des biens delaisses par 
Anne d'Egmond, qui sont tres-considerables."
Ten vierde hernieuwde hij de aanspraken, gemaakt 
door Ardin en de Roch-Mondet, die zooals wij gezien 
hebben, van het vonnis van het Hof van Holland bij 
den Hoogen Raad in appel waren gekomen.
De vijfde en laatste pretensie was gegrond op het 
testament van Rene van Chalons, welks bewoordingen, 
volgens Jacottet, aan de nakomelingen vau Emilia de 
geheele nalatenschap van then vorst, dus onder anderen 
de prinsdommen Oranje en Neuchatel toewezen.
Men ziet, het was volstrekt geen kleinigheid, waarom 
het bier to doen was, en het laat zich verklaren, dat 
er Zwitsersche familieleden gevonden werden, die zich 
door de schoonschijnende voorspiegelingen van den heer 
Jacottet lieten verlokken. en hem onbepaalde volmacht 
gaven. Ongelukkig voor hen beantwoordde de uitslag 
niet aan de groote verwachtiggen, die zij wellicht ge-
koesterd hebben. Jacottet bleef eenige jaren in den Haag, 
maar, zooals begrijpelijk is, zonder eenig goed gevolg. 
Te vergeefs trachtte hij aan to toonen, van hoeveel
EMILIA VAN NASSAU.
255
belang het voor den Stadhouder zou wezen, als de na-
komelingen van Maria Belgica „une fois satisfaits et 
tranquiles" zouden zijn : de Raden van Zijne Hoogheid 
waren op dat punt volstrekt niet ongerust. Dat hij zelf 
niet bijzonder sterk geloofde aan de waarschijnlijkheid, 
dat hij het prinsdom Oranje zou kunnen machtig worden, 
en gaarne de voorgewende rechten zou willen laten 
afkoopen, kan men met weinig moeite aan het slot van 
zijn betoog tusschen de regels lezen, waar hij een der-
gelijke transactie tracht smakelijk to maken.
,,Quant aux biens delaisses par le prince Rene de 
Nassau-Chalons," zegt hij, „des qu'une fois S. A. S. 
sera en possession des droits des descendants d'Emilie, 
elle pourra Wen servir efficacement contre les detenteurs 
de ces biens-lk 	meme contre S. M. le Roy de 
Prusse, pour en exiger la restitution des biens qu'il a 
pretendu dans la succession de feu S. M. Guillaume III."
Maar ook zelfs het openen van dit verlokkende uit-
zicht bracht hem geen schrede verder, en toen de slimme 
avonturier begreep, dat er hier to lande niets voor hem 
to halen viel, besloot hij het over een anderen boeg to 
wenden en vertrok hij naar Frankrijk, om to zien of 
hij daar uit de verbleekte aanspraken op het prinsdom 
Oranje wellicht geld zou kunnen slaan, hetgeen hem, 
vreemd genoeg, werkelijk tot zekere hoogte gelukte.
Het spreekt van zelf, dat hij hier een anderen Loon 
moest aanslaan. Lodewijk XV, die in het rustige bezit 
van Oranje was, dat bij den vrede van Utrecht in 1713 
door den Koning van Pruisen aan zijn voorganger was 
afgestaan, zou zeer weinig bezorgd zijn door de mede-
deeling, al was die ook door de meest onomstootbare 
bewijzen gestaafd, dat er ergens in Zwitserland eenige 
personen leefden, die eigenlijk meer recht op dat prins-
dom hadden dan hij. Jacottet begreep dit zelf ook zeer
256
EMILIA VAN NASSAU.
goed, zooals duidelijk blijkt uit bet stuk, dat hij tot den 
Franschen koning richtte, en wel onder den titel: 
„Memoire pour etablir en faveur des descendans et 
representans de la Princesse Emilie de Nassau, le droit 
de receuillir les Biens de la maison de Chalon-Orange, 
en vertu du Testament du Prince Rene de Nassau, dit
de Chalon" 1).
In deze memorie, die met groote scherpzinnigheid 
gesteld is, tracht de schrijver to betoogen, dat, toen met 
Willem III de laatste afstammeling in de rechte man-
nelijke lijn van Willem den Zwijger was gestorven, en 
de nalatenschap van Rene aan de vrouwelijke lijn moest 
komen, de nakomelingen van de tweede dochter van 
den Zwijger, Emilie, daarop recht hadden en niet die 
van de oudste dochter van Frederik Hendrik, Louise 
Henriette, de moeder van koning Frederik I van Pruisen. 
Het was dus dezelfde kwestie, die zich to Neuchatel in 
1707 had voorgedaan.
Nadat hij de gronden voor dit beweren heeft uiteen-
gezet, is de schrijver evenwel voorzichtig genoeg, niet 
als pretendent op treden. ,Le but de cet ecrit," zegt 
hij, en zijne geruststellende verklaring klinkt wel eenigs-
zins komisch, „n'est point d'inquieter d'augustes pos-
sesseurs ni de troubler le sisteme politique de 1'Europe. 
La gloire en est le principal motif qui fait parler des 
descendants actuels d'Emilie. Un plus long silence feroit 
soupconner que le sang de leurs ayeux a degenere dans 
leurs veinis. Pourrait on improuver une demarche qu'ils 
doivent a leur naissance, qu'ils se doivent a eux-memes 
et leurs enfants? Heureux si leur voix en frappant 
l'oreille du plus aime des rois, arrive jusqu'a son coeur,
1) Huisarchief van Z. M.
EMILIA VAN NASSAU.
257
et l'interesse pour une famille qui meritoit un sort plus 
riant et plus flatteur."
Ditzelfde motief wordt later in het stuk nog eens her-
haald, terwijl het slot luidt: ,Aujourdhui content d'avoir 
montre la justice de leurs pretentions, les descendans 
d'Emilie les posent aux pieds du throne de Louis XV, 
trop heureux si 1'arbitre de 1'Europe ne dedaigne pas 
d'etre l'arbitre de leur destinee."
Het is inderdaad moeilijk, in dat alles iets anders to 
zien dan een verzoek om eene gratificatie, naar believen 
door den gever to taxeeren.
Inmiddels had Jacottet nog eene andere onderhandeling 
op touw gezet, en wel met den Prins de Conti, met 
wien hij in April 1759 eene transactie sloot, waarbij hij 
hem al de rechten van Emilia's nakomelingen op het 
prinsdom Oranje voor de som van 40000 ponden tour-
noois overdroeg, welke rechten de Prins terstond daarop 
aan Lodewijk XV afstond.
Wat de Conti hiertoe bewogen heeft, is niet recht 
duidelijk. Was hij inderdaad dupe van Jacottet? Of nam 
hij den schijn aan, de afgestane rechten van werkelijk 
belang to achten, ten einde weder bij den Koning in 
gunst to komen, bij wien hij toen ter tijde in ongenade 
was? Hoe dit zij, het is zoo goed als zeker, dat de 
Zwitsersche lastgevers wel nimmer iets zullen gezien 
hebben van de 40000 ponden, waarvoor hun gevol-
machtigde hunne aanspraken verkocht heette to hebben. 
Deze zette inmiddels zijne intrigues to Parijs voort, en 
wist het eindelijk zoover to brengen, dat Lodewijk XVI 
hem den 7°e° Maart 1781 naar Versailles ontbood om 
over de rechten van prinses Emilia en hare opvolgers 
to onderhandelen. Jacottet trok er been, doch voordat 
hij Versailles bereikt had, werd hij ziek en keerde terug 
naar Parijs om daar to sterven. Of die plotselinge dood
Mulder, Gesebiedt. Novellen.	17
258	EMILIA VAN NASSAU.
met een of ander geheimzinnig drama in verband staat, 
zal wel nooit opgehelderd worden : de papieren van 
Jacottet werden in Parijs bij de griflie van Le Chatelet 
gedeponeerd, en aan de familie werd kennis gegeven 
van zijn overlijden, met uitnoodiging om een anderen 
zaakgelastigde to benoemen. Hieraan werd, zoover wij 
weten, geen gevolg gegeven, maar ruim anderhalf jaar 
na Jacottet's dood ontving prins Willem V een „tres 
humble placet en forme de memoire" van zekeren Louis 
Rolaz de St. Vincent, gedateerd uit Nyon, September 
1782 1), waarin de schrijver, die gehuwd was met eene 
achterkleindochter van Maurice Sabine de Croll, na aan 
de zoo even medegedeelde bemoeiingen van Jacottet 
herinnerd to hebben, een beroep doet op de rechtvaar-
digheid en edelmoedigheid van den Stadhouder, wien 
hij al de papieren, die de aanspraken zijner echtgenoot 
staven, verklaart to willen overleveren, zoowel die, 
welke hij in zijn bezit had, als die, welke hij rechtens 
uit de griflie van Le Chatelet kon terugvorderen. Het 
eenige verzoek, dat hij hierbij voegt, is dat de Prins de 
bevordering moge begunstigen van zijne beide zonen, 
die als kadet in het Zwitsersche regiment van den 
generaal-majoor May, in dienst zijn van Hunne Hoog-
mogenden. Niet onwaarschijnlijk komt bet ons voor, 
dat dit verzoek aanleiding heeft gegeven tot de vroeger 
door ons medegedeelde familietraditie omtrent de belofte 
van een bevelhebbersplaats aan de twee zonen van 
Roch-Mondet, waarbij zoowel de personen verwisseld 
werden als dat de juiste voorstelling der zaak in den 
loop van honderd jaren verloren ging.
Bij dit verzoekschrift van Rolaz de St. Vincent, ligt 
in bet Huisarchief van Z. M. onder de papieren van
1) Berustende in het Huisarchief van Z. M.
EMILIA VAN NASSAU.
259
prins Willem V eene nota, met de letters v. P. onder-
teekend en gericht ,an den Hn. R. R. v. Rauschard zu 
Dillenburg", die na eene uiteenzetting van de voornaamste 
feiten, op de zaak betrekking hebbende, aldus eindigt
,,Was also der Jacottet, ,qui a eu l'adresse d'arracher 
en 1748 une procuration", „et dont les papiers et titres 
desquels it s'etait nanti, ont ete transportes et mis en 
depot a Fun des greffes du Chatelet" cedirt babe ? Und 
wofi r der Prinz van Conty 40/m livres bezahlt babe? 
Auch was das Ministerium van Ludwig den XVIt- am 
7 Marz. vor. Jahrs weiter babe erhandlen wollen ? dieses 
alles sind uns noch zur Zeit undurchdringliche Geheim-
nisse; der her Jacottet,,qui a eu l'adresse d'arracher des 
procurations et de se nantir des papiers d'autrui" musz 
aber ein feiner Mann gewesen seyn. Haben diese Lit-
teralien Beziehungen auf die Franche Comte and die 
herrschaft Oranien so scheint es auch dasz der hr. St. 
Vincent sich an denjenigen wenden miisse welcher solche 
besitzet, oder betreffen solche die portugiesische Renthe 
so ist die Foderung an diejenige zu richten welche 
solche bisher genossen haben, oder sollen solche die 
ubrige Nachlassenschaft Wilhelm III betreffen, so ist 
diese Sache durch den Vergleich and die wechselweise 
garantie vom jahr 1732 abgethan. In allen fallen scheinen 
die Anspruche an Sr. Hoheit unbegrundet. Aber warum 
ist das franzosische Ministerium so begierig nach diesen 
litteralien 7 Dieses ist eine andere Frage. Vielleicht will 
man das hiesige hohe Hauss sich immer mehr abhangig 
machen, oder die Anspruche des soft disant Prince de 
Nassau verstarken. Ick uberlasse alles tieferer Einsicht.
Aan dit kalme en nuchtere advies schijnt men zich 
gehouden to hebben; immers wij hebben nergens ge-
vonden, dat er aan de bemoeingen van Rolaz de St. 
Vincent eenig gevolg is gegeven.
260	EMILIA VAN NASSAU.
Na zijne mislukte poging zijn er geene verdere meer 
gedaan, en sedert een tijdsverloop van ruim honderd 
jaren heeft elke onderlinge aanraking tusschen de 
nakomelingen van Emilia van Nassau opgehouden. De 
reden daarvan ligt voor de hand. In de eerste plaats, het 
ontbreken van mannelijke afstammelingen, die alle den-
zelfden naam van prinsen van Portugal konden dragen ; 
reeds in 1687 is de laatste van then naam, Emilia's 
kleinzoon Emanuel Eugene, overleden. In de tweede plaats 
zijn hare nakomelingen in Nederland al vrij spoedig zoo 
al niet geheel uitgestorven, dan toch tot een zeer klein 
getal ingekrompen. In 1715 waren er slechts vijf: Egeria 
van Hompesch, hare drie kinderen en hare zuster Anto-
nette de Villandry; in Zwitserland daarentegen breidde 
zich het nakroost van Emilia's dochter aanzienlijk uit, 
zoodat er tegenwoordig niet alleen daar to lande en in het 
naburige Frankrijk, maar zelfs over de geheele wereld 
een menigte personen gevonden worden, wien het bloed 
van koning Emanuel den groote en van Willem van 
Oranje door de aderen stroomt, eene bijzonderheid, 
waarvan zeker vele hunner zich volstrekt niet bewust 
zijn. Intusschen zijn er nog eenige Zwitsersche familien, 
in welke de herinnering aan hunne afkomst van die 
doorluchtige personen bewaard is gebleven; de meeste 
daarvan worden in het Waadtlandt gevonden ; van 
sommigen zijn de namen ook in ons land niet on-
bekend.
Voor verscheidenen, die aan de zaak weinig of geen 
gewicht hebben gehecht, zou het evenwel moeilijk zijn, 
hunne afkomst to bewijzen; andere daarentegen bezitten 
een somtijds zeer merkwaardig geslachtsregister, als 
bijv. de familie de la Harpe, of de 1'Harpe, van welke 
op het oogenblik nog tien leden in leven zijn, die van 
Emilia afstammen door liet huwelijk, dat eene harer
EMILIA VAN NASSAU.
261
kleindochters den 3d`° December 1681 met hun voor-
vader Jean Isaac de 1'Harpe sloot.
De generaal Frederik Cesar de 1'Harpe, de bekende 
leermeester van keizer Alexander I van Rusland, was 
geen afstammeling van Emilia: zijn overgrootvader 
Matthieu was een broeder van Jean Isaac 1).
Wanneer het tractaat van 1652 niet ware gesloten 
geworden, waarbij de Zwitsersche familieleden hunne 
aanspraken op de legaten van prins Maurits aan hunne 
Hollandsche bloedverwanten afgestaan hebben, dan zou 
hierdoor een punt van aanraking tusschen alien zijn 
blijven bestaan. Nu evenwel is dit sedert ruim twee 
eeuwen niet meer het geval, en buitendien zou die band 
thans geheel verbroken zijn, daar aan de jaarlijksche 
uitbetaling der zoogenaamde Portugeesche rente twaalf 
jaar geleden een einde is gemaakt.
Tot then tijd toe, dus juist twee en eene halve eeuw 
na den dood van den erflater, prins Maurits, is die 
rente, welke ten gevolge van verschillende overeen-
komsten en regelingen - to veel om hier to vermelden 
- sedert 1715 f 15750 bedroeg, door het Huis van 
Nassau to betalen, jaarlijks uitgekeerd geworden. Nu 
en dan hadden er wel eens storingen plaats, zooals bijv. 
in 1804, toen de betaling gestaakt werd, doch in 1810 
vinden wij in de domeinenrekening weder opgenomen
„15600 gl. voor 6 jaar rente a 2600 gl. 's jaars
en 78900 71	11	„	11
door prins Maurits van Nassau aan de descendenten 
van wijlen vrouwe Elisabeth Maria, pr.°°°° van Portugal, 
douairiere van Gent gemaakt." Men ziet, hoe weinig 
de administratie van de domeinen op de hoogte van
1) Notice sur la famille de la Harpe des 1387 a 1884 Lausanne, 
1884. (Niet in den handel.)
262
EMILIA VAIN NASSAU.
den oorsprong dier geldelijke verplichting was, daar zij 
Maurits, die in 1625 stierf, laat testeeren ten voordeele van 
de nakomelingen eener dame, die toen nog niet ge-
boren was.
De eenige band, die nog door de jaarlijksche uitkeering 
dier rente tusschen de personen, die haar ontvingen, 
zou hebben kunnen bestaan, was overigens zoo goed 
als uitgerafeld door de omstandigheid, dat verscheidene 
hunner volstrekt geen nakomelingen van Emilia en 
Emanuel waren. De oorzaak hiervan was, dat volgens 
de letterlijke opvatting van het testament van Maurits, 
op het jaargeld van 7500 gulden, aan Emilia en hare 
kinderen vermaakt, niet de verplichting rustte, dat het 
aan hare nakomelingen zou verblijven, zooals met de 
andere jaargelden het geval was, maar dat er bijvoorbeeld 
bij testament vrijelijk over loon worden beschikt. Emilia's 
vijfde dochter Eleonora Maurice gaf daarvan het eerste 
voorbeeld door de haar toekomende jaarlijksche rente 
to vermaken aan haren echtgenoot George Frederik van 
Nassau-Siegen 1), die ze op zijne beurt verliet aan zijn 
neef Willem Maurits, van wiens achterkleindochter de 
tegenwoordig regeerende vorst van Bentheim Steinfurt 
afstamt, die bij ontstentenis van mannelijke nakomelingen 
van Willem Maurits in het bezit is gekomen van de 
bedoelde rente.
De uitbetaling der jaargelden geschiedde uit de op-
brengst der vorstelijke domeinen, en later werden zij, 
tengevolge van den overgang dier domeinen aan den 
Staat, uit 's Rijks schatkist betaald, en kwamen zij als
1) De kwestie of zoodanige vermaking al dan niet geoorloofd 
was, heeft aanleiding gegeven tot twistgedingen. In het ,Gemengde 
register van de domestique en andere actens" op het Rijks Archief vindt 
men (bl. 31 vso) de daaromtrent uitgebrachte adviezen.
EMILIA VAN NASSAU.
263
zoodanig op de jaarlijksche begrootingen voor. Dit duurde 
tot 9874, toen er een einde aan werd gemaakt door de 
wet van den 23°°°° December, die de begrooting van het 
fonds, voortspruitende nit de koopprijzen van domeinen 
voor 1875 vaststelde. Het kapitaal werd daarbij aan de 
rechthebbenden uitgekeerd, waartoe de Staat, op grond 
van de beAchikkingen, in bet testament van prins Maurits 
voorkomende, gerechtigd was. Er waren toen nog negen 
en dertig personen, die de zoogenoemde Portugeesche 
rente trokken, waaronder de weduwe van den baron 
de Riedesel to Ohe en Laak en de regeerende vorst 
van Bentheim-Steinfurt, wat het bedrag hunner jaar-
gelden betreft, de voornaamste waren : de eerste trok 
3287,70 gulden en de tweede 2600 gulden; de minste 
rente was van 45,665 gulden. Welke van de laatste negen 
en dertig genieters werkelijke afstammelingen van Emilia
zijn, hebben wij niet onderzocht 1).


Met deze handeling traden de nakomelingen van Emilia 
van Nassau van het tooneel des openbaren levens af. 
Nagenoeg drie eeuwen lang werd de wereld nu en dan
Q) De afkoop was aan de Staten-Generaal voorgesteld door den 
minister van finantien van Delden in de zitting van 1873-74; 
onder zijn opvolger Jhr. van der Heim, die den 27sten Augustus 1874 
de portefeuille van hem overnam, kwam de wet tot stand. Bij die-
zelfde gelegenheid werd ook eene rente van f 6250 gekapitaliseerd, 
voortspruitende nit een legaat door Frederik Hendrik aan zijn natuur-
lijken noon, den Heer van Zuylenstein, en diens nakomelingen ver-
maakt. Deze rente werd in 1873 door niet minder dan 103 gerech-
tigden genoten, waarvan er 40 waren, wier jaarlijksch aandeel nog Been 
tien gulden bedroeg. In de memorie van toelichting van den minister 
van Delden worden de motieven voor het voorstel tot aflossing 
uiteengezet.
264
EMILIA VAN NASSAU.
aan hen herinnerd, maar die herinnering werd al flauwer 
en flauwer, en op dit oogenblik zal er wel bezwaarlijk 
iemand gevonden worden, die niet met zekere bevreemding 
voor het eerst hooren gewagen van het talrijke nakroost 
van Prins Willem I, welks lotgevallen het onderwerp 
der voorafgaande bladzijden hebben uitgemsakt. De 
stroom, die aan zulk een doorluchtige bron zijn oor-
sprong to danken had, heeft at zeer spoedig zijn naam 
verloren en zich in tallooze armen gesplit t, waarvan 
sommige zijn uitgedroogd en de overige langzamerhand, 
langs al talrijker en onbeduidender kanalen, in den 
grooten maalstroom der onbekende persoonlijkheden zijn 
weggevloeid. Wie de herinnering aan hun minnen en 
lijden wil verlevendigen, moet in het stof der archieven 
rondtasten; het kasteel van Wychen, waar zoovelen 
hunner jarenlang verblijf hield, staat eenzaam daar en 
geen stem uit het verleden spreekt er meer van hen; 
aan het slot van Prangins is niet meer hun naam, maar 
die van prins Jerome Bonaparte verbonden; de Zwit-
sersche familieoorkonden, door Jacottet ontfutseld, liggen, 
waarschijnlijk volkomen onvindbaar, to verbleeken in de 
Griffie van Le Chatelet to Parijs, en niet lang zal het 
meer duren of de vreemdeling, die de kathedraal van 
Geneve bezoekt, zal slechts een verlegen schouderop-
halen ten antwoord krijgen op zijne vraag, waarom de 
kleine kapel, niet verre van het monument van den 
Hertog van Rohan, den naam draagt van Chapelle des 
princesses de Portugal; want geen opschrift noch ge-
denkteeken is er gewijd aan de nagedachtenis van de 
prinsessen Emilia en Maria Belgica, de dochter en de 
kleindochter van den grooten Zwijger, die daar hare 
laatste rustplaats hebben gevonden.
LEVENSSCHETSEN.
MARK PRAGER LINDO.

Mark Prager Lindo, de man, die zich eenmaal eene 
eereplaats in de Nederlandsche letterkunde zou ver-
werven. was van afkomst en geboorte een vreemdeling. 
Den 19 d`° Februari 1819 zag hij to Londen het levens-
licht, doch nauwelijks had hij den ouderdom van zeven 
jaren bereikt, toen hij met zijne ouders Engeland verliet, 
en in hunne nieuwe woonplaats, Boulogne, op eene 
Engelsehe kostschool zijne eerste opleiding ontving en 
to gelijker tijd de eerste indrukken, waarvan wij later 
in zijn geschriften de sporen ontdekken. Na eenige jaren 
vertrok het gezin naar Dusseldorf, waar het sedert ge-
vestigd bleef. Hier bezocht hij de Realschule en het 
gymnasium, en langzamerhand ontwikkelde zich bij den 
levendigen tot jongeling opgroeienden knaap die scherpe 
opmerkingsgave, welke hem altijd eigen bleef. Te midden 
van het eigenaardige leven, waardoor de Engelsche 
kringen zich in dergelijke steden op het vasteland plegen 
to onderscheiden, in dagelijksch verkeer met de Dussel-
dorfer schilderswereld, die voor zijn kunstenaarsgemoed 
zooveel aantrekkelijks had, deed hij reeds toen eene 
menigte bouwstoffen op, die hij naderhand zoo uitstekend 
wist to verwerken. In die onbezorgde jongelingsjaren
268
MARK PRAGER UNDO.
dacht hij niet veel aan de toekomst, en het schijnt, dat 
er omtrent zijne latere bestemming in de wereld weinig 
of niets bepaald werd, zoodat hij negentien jaar was 
geworden zonder dat hij zelf of iemand anders wist, 
wat die toekomst hem zou opleveren. Dat was intusschen 
een toestand, waarin iemand van zijn karakter zich op 
den duur onmogelijk kon schikken: met eene ongeloo-
felijke werkkracht, die hem tot aan zijn dood is bij-
gebleven, vereenigde hij eene soort van rusteloosheid, 
die hem het nieuwe, het onbekende tot iets bijzonder 
aantrekkelijks maakte, en Been wonder was het, dat hij 
op eens besloot, aan het doellooze en onvruchtbare 
leven, hoezeer het hem op het oogenblik ook bekoorde, 
een einde to maken, toen hij in een nieuwsblad eene 
advertentie las, waarbij een instituteur in Gelderland, 
de beer Van Woelderen, een Engelschman uitnoodigde, 
den vacantietijd bij hem buiten to komen doorbrengen 
om to zamen de Engelsche literatuur to beoefenen. Een 
vreemd land, vreemde menschen, een nieuwe kring, 
waarin hij zich zou kunnen bewegen en vooral waarin 
hij wat zou beginnen to doen in de wereld, dat alles 
lachte hem toe, en in den zomer van 1838 betrad Lindo 
voor het eerst bet land, waar hij niemand kende, waar 
hij zelfs geen woord van de taal verstond, weinig den-
kende, dat hij daar eenmaal eene letterkundige ver-
maardheid zou verwerven, die maar aan weinigen ten 
deel valt, en een meesterschap over de taal zou veroveren, 
waarin hij de beste onzer nederlandsche schrij vers zou
evenaren.
De vacantietijd Rep ten einde, maar op aandringen 
van den beer Van Woelderen bleef Lindo in Arnhem, 
waar hij zeer spoedig een aantal leerlingen vond, die 
hij door zijn gemakkelijken en ongedwongen omgang 
aan zich wist to boeien, en waarvan velen naderhand
MARK PRAGER UNDO.
269
zijn vrienden zijn gebleven. Zoo geraakte hij ook in 
kennis met den zoon van bet hoofd van een der aan-
zienlijkste handelshuizen in Amsterdam, die den jongen 
Engelschman, die zoo uitstekend Fransch en Duitsch 
sprak en schreef, en nu ook bet Nederlandsch geheel 
machtig was geworden wist to beduiden, dat er voor 
hem op een handelskantoor to Amsterdam veel beter 
carriere was weggelegd dan de Engelsche grammatica 
hem ooit in Arnhem zou kunnen opleveren. Het zou 
wel vreemd zijn geweest, wanneer de eenentwintigjarige 
Lindo zich weder niet met alle mogelijke illusie in dat 
nieuwe en onbekende vaarwater had ingescheept. In 
9840 ging hij naar Amsterdam, en de latere oude beer 
Smits, die, zooals iedereen weet, een niet onbelangrijken 
handel in tabak dreef, schreef bier zijn eerste koopmans-
brieven in drie of vier talen. Maar niet minder vreemd 
zou bet geweest zijn, indien hij bet bier lang had uit-
gehouden. Hij gevoelde al zeer spoedig, dat zijn weg 
niet tusschen een kantoorstoel en een beurspilaar lag, 
maakte zich van die nieuwe betrekking los, deed een 
korten uitstap naar Londen, en ging daarop naar Bonn, 
om de lessen aan de universiteit to volgen, waar hij 
zich bijzonder aangetrokken voelde door de lezingen van 
Schlegel. Hier leerde hij bet Duitsche studentenleven 
met al zijne degelijkheid en dwaasheid, zijn ernst en 
zijne belachelijkheid van nabij kennen, had op zijn tijd 
zijn duel, werkte veel maar op zijne eigene manier, en 
dacht hoogstwaarschijnlijk weinig aan promoveeren.
In 1842 werd hem medegeeld, dat er eene plaats als 
docent in bet Engelsch aan bet gymnasium to Arnhem 
vacant was. Hij bedacht zich niet lang; zijn vorig ver-
blijf in die stad had goede herinneringen bij hem achter-
gelaten, en bet vooruitzicht, dat hij daardoor eene vaste 
positie in de wereld zou kunnen verkrijgen, deed hem
270
MARK PRAGER LINDO.
besluiten, naar die betrekking to soliciteeren, en ten 
tweede male kwam hij naar Nederland, ditmaal om het 
niet weder to verlaten.
Zijn tweede verblijf to Arnhem duurde van 1842 tot 
1853, een tijdperk, dat voor hem een der gewichtigste 
van zijn leven was. Hij trad in die jaren voor het eerst 
als schrijver op; eene reeks van betrekkingen van allerlei 
aard werden hier door hem aangeknoopt, en boven alles, 
in het jaar 18444 legde hij bier den grond voor zijn 
huiselijk geluk door zijn huwelijk met Johanna Nijhoff, 
de dochter van I. A. Nijhoff, den geleerden archivaris 
van Gelderland; vijf van de zes kinderen, die hij heeft 
nagelaten, werden hem in die jaren to Arnhem geboren, 
en nog is bij alien, die hem in die dagen gekend hebben, 
de herinnering levendig aan dat ongedwongen verkeer 
in then gastvrijen en huiselijken vriendenkring, waar 
degelijkheid en gezelligheid den grondtoon vormden, en 
de deftige gemaaktheid geen toegang had.
Want van al het conventioneele, dat geen recht had van 
bestaan, had Lindo een onoverwinnelijken afkeer, en 
hoewel niemand meer dan hij de vormen in acht nam, 
die door de maatschappelijke hoflelijkheid, door achting 
voor anderen en voor zichzelf word en voorgeschreven, 
was hem het onmogelijk zijne satirieke luim tebedwingen, 
wanneer hem een Bier honderden nietigheden onder de 
oogen of in de handen kwam, waarmee de onbeduidend-
heid zich opschikt om to doen gelooven, dat ze werkelijk 
iets beteekent, In de lange reeks van zijn geschriften, 
die maatschappelijke toestanden tot het onderwerp 
hebben, to beginnen met zijne ,Belangrijkheid van de 
nietigheid" in de Brieven en uitboezemingen, 
spreekt wellicht geen sterker karaktertrek dan deze.
Dat gevoel bezielde hem onder andere ook bij het 
schrijven van zijn ,Blik in de geleerde wereld" in den
MARK PRAGER LINDO.
271
eersten jaargang van den N e d e r 1 and s c hen S p e c-
t a t o r, waarin hij eene publieke promotie schildert, met 
de pedellen en hunne indrukwekkende houding, den 
doctorandus met zijn zwarten rok met staanden kraag, 
zijne witte das, zijne korte broek en zwartzijden kousen en 
schoenen met gespen, en een stalen degen, en met een 
driekanten hoed onder den arm, al hetwelk den deftigen 
Amsterdamschen tabakshandelaar Smits herinnert „aan 
den beul in zijn groot costuum, zooals hij zich vroeger 
vertoonde in die goede nog niet oude dagen, toen de 
menschen nog gegeeseld en gebrandmerkt werden."
Wie de kostelijke satire gelezen heeft, zal het kunnen 
begrijpen, dat het Lindo niet onwelkom was, dat hij bij 
zijn vurigen wensch om een wetenschappelijken graad 
to verkrijgen, ten gevolge van verschillende omstandig-
heden aan then stalen degen, die korte broek en schoenen 
met gespen, „aan die middeleeuwsche en barbaarsche 
caricatuur van eene in de voorvaderlijke tijden wezenlijk 
iets beteekenende plechtigheid" heeft kunnen ontkomen. 
Zijne bevordering tot doctor in de letteren, in 1853, had 
onder een van den gebruikelijken geheel afwijkenden 
vorm plaats.
Eerst had hij er over gedacht, op de gewone wijze 
op eene latijnsche dissertatie, die Cato van Utica tot 
onderwerp zou hebben to promoveeren, maar toen dat 
niet naar zijn zin wilde vlotten, ging hij naar Utrecht, 
om den hoogleeraar Opzoomer to raadplegen. Het was 
de eerste maal, dat die twee mannen, welke sedert 
trouwe vrienden gebleven zijn, elkander ontmoetten. De 
jeugdige professor en de jeugdige aspirant-doctor be-
grepen elkander al zeer spoedig, en hun onderhoud 
kenmerkte zich van weerskanten door eene groote open-
hartigheid, met dat gevolg, dat Lindo zijn Cato in het 
vuur wierp, en besloot, onder Opzoomer's presidium een
272
MARK PRAGER LINDO.
specimen in het groot auditorium to verdedigen zonder 
er een graad op to vragen. Met afwijking van de be-
staande gewoonten koos hij een onderwerp uit de moderne 
literatuur, dat hij uitwerkte, en zoo ontstond zijn 
,,Macbeth, with an introduction, critical and historical 
notes etc." Den 258ten Juni 1853 had de plechtigheid 
plaats, ontdaan van alle banale formaliteiten ; zelfs ont-
brak de muziek. De doctorandus verklaarde zich bereid 
zijne defensie, waartoe ook die van theses over moderne li-
teratuur, geschiedenis, paedagogiek, enz. behoorden, in het 
Latijn, Nederlandsch, Fransch, Hoogduitsch en Engelsch 
to voeren. Alles ging naar wensch en eenigen tijd later 
werd hij tot doctor in de letteren, honoris causa, bevorderd.
Omtrent denzelfden tijd legde hij zijne betrekking in 
Arnhem neder en werd hij, in Juli 1853, aangesteld tot 
leeraar 1°te klasse in de taal- en letterkunde aan de 
Koninklijke Academie voor de zee- en landmacht to 
Breda, waar hem eenigen tijd later de titel van boog-
leeraar werd geschonken.
Twaalf jaren was hij in die betrekking werkzaam, en 
ook hier maakte hij zich door zijne voortreffelijke eigen-
schappen van geest en hart, door de degelijkheid van 
zijn karakter en de ongedwongenheid van zijn omgang 
algemeen bemind : ook bier sloot hij vriendschapsbanden, 
die de dood alleen beeft kunnen verbreken.
In bet jaar 1865 eindelijk werd hij tot een nieuwen, 
tot zijn laatsten werkkring geroepen door zijne benoeming 
tot inspecteur van het lager onderwijs in de provincie 
Zuid-Holland. Het ligt niet binnen de grenzen, die wij 
ons bij het schrijven dezer regelen gesteld hebben, uit 
to weiden over het nut, dat hij in de laatste twaalf jaren 
van zijn leven in die betrekking heeft gesticht, over zijn 
onbezweken ij ver om de belangen zoowel van het on-
derwijs als van de onderwijzers to behartigen, over de
MARK PRAGER LINDO.	273
gewichtige diensten, die hij ook buiten den afgebakenden 
kring van zijn ambt bewezen heeft aan het onderwijs 
in de kolonien en in de gevangenissen, twee takken van 
het algemeen volksonderwijs, waarvan de hervorming 
voor het grootste gedeelte gegrond werd op de heldere 
adviezen door hem gegeven. Van de oprechte toege-
negenheid, die hij zich wist to verwerven bij alien, met 
wie hij in zijn werkkring in aanraking kwam, behoeven 
wij niet to gewagen: de diepe rouw over zijn verlies 
sprak zich uit in den weemoed van de honderden, die 
zijn stoffelijk overschot naar het kerkhof van Eik-err 
Duinen ter ruste brachten. Zij gevoelden het alien, dat 
zij een deelnemend vriend, dat het Nederlandsche yolk 
een zijner waardigste burgers had verloren, toen Mark 
Prager Lindo ons den 9den Maart 1877 door den dood 
ontvallen was.

Men ziet het, 't leven van Lindo was volstrekt niet 
rijk aan belangrijke of buitengewone gebeurtenissen, 
maar het is door zijne groote afwisseling juist geweest 
wat het zijn moest om hem bij zijn natuurlijken aanleg 
to vormen tot den veelzijdig ontwikkelden schrijver, 
en hem to brengen op die eigenaardige plaats, welke hij 
in de letterkundige wereld van onze dagen heeft bekleed.
De grondige menschenkennis, waarvan elke bladzijde 
van zijn werken getuigt, heeft hij niet uit de boeken 
gehaald, maar hij heeft ze geput uit het rijke, voile 
menschenleven. Als knaap reeds uit Engeland naar 
Frankrijk, uit Frankrijk naar Duitschlaud verplaatst, 
begon hij in zijn levendigen geest die oneindige ver-
scheidenheid van indrukken op to nemen, waarvan hij 
later zooveel partij heeft getrokken. De Engelsche kost-
school met hare bekrompen schijnvroomheid, haar roede-
slagen en hare geestdoodende, zoogenaa:nd klassieke
Mulder, Geschiedk. Novelien.	18
274	MARK PRAGER LINDO.
leerwijze, zooals hij ze ons in zijne fragmentarische 
,,Geschiedenis van een gentleman" doet kennen, is ge-
heel naar zijne eigene ondervinding geteekend. Evenzoo 
de Engelsche kolonie, waarmee hij in datzelfde stuk de 
badplaats Pumpenheim bevolkt. Als hij den kolonel 
Hawker beschrijft met zijn vuurrood gezicht, zijn rood 
uniform en zijn gevoel van eigenwaarde als voile neef van 
een Ierschen pair, en Lord Steeplechase, den ,echten lord," 
die zich met de wedrennen heeft geruineerd en volstrekt 
niet trotsch is, maar altijd bereid om met iedereen, die 
nog een daalder to verliezen heeft, aan een speeltafeltje 
plaats to nemen, en den Engelschen dominee, die be-
zuinigen moet en daarom naar 't continent is overgestoken 
na een hulpprediker op veertig pond 's jaars to hebben 
aangesteld, en nu leeft van 't geen de leden der kolonie 
,offeren" en van de opbrengst van een kost- en dagschool, 
waar de jeugdige spruiten der kolonie en eenige pen-
sionnaires uit Engeland bet voordeel van eene ,echt 
Engelsche opvoeding" genieten, - als men al die personen 
sprekend en handelend ziet optreden, dan gevoelt men 
terstond dat men bier met grepen uit de werkelijkheid 
to doen heeft.
Niet minder ruimen voorraad van details uit bet bonte 
maatschappelijke verkeer deed hij in zijn volgend leven 
op: eerst, als jongeling, zich bewegend to midden van 
studenten en kunstenaars, daarna, toen de ernst des levens 
zich deed gevoelen, geheel alleen staande to midden eener 
maatschappij, waar zeden, gebruiken, taal, alles hem 
vreemd en nieuw waren, nu eens in de handelswereld, 
dan onder schrijvers en docenten, later in eene militaire 
omgeving en in de wereld van 't onderwijs, eindelijk to 
midden van de caleidoscopische bedrij vigheid van de 
residentie, in aanraking met menschen van de meest uit-
eenloopende richtingen en meeningen ; deels toeschouwer,
MARK PRAGER LINDO.
275
deels deelnemer bij alles wat op bet rijke gebied van 
maatschappelijke belangen, van wetenschap, kunst of 
politiek voorviel. Was bet wonder, dat de onophoudelijke 
afwisseling van toestanden, waarin zijn levenslot hem 
achtereenvolgens plaatste, en die hem de maatschappij 
van alle kanten leerde kennen, een krachtigen invloed 
uitoefende op iemand, die door de natuur met eene zeld-
zame gave van opmerken en een sterk geheugen was 
begiftigd, en dat de scherpte van blik, die hem altijd eigen 
was, op ongewone wijze werd uitgeoefend? De juistheid, 
waarmede hij de menschen - zelfs die, met welke hij 
slechts kort in aanraking was geweest - beoordeelde, 
of zaken, die hem vroeger geheel vreemd waren, door-
zag, was, om zoo to zeggen, bij zijn vrienden spreek-
woordelijk geworden.
Waar een rusteloos werkzame geest als de zijne zulk 
een overvloed van stof ter beschikking had, moest nood-
zakelijkerwijs de behoefte om zich to uiten zich open-
baren, en geen wonder dan ook, dat hij reeds lang voordat 
er sprake was dat hij ooit als schrijver zou optreden, 
herhaalde pogingen in bet werk stelde om een deel van 
then rijken schat van denkbeelden, welke hem in het hoofd 
woelde, aan bet papier toe to vertrouwen. Onder zijn 
nagelaten papieren bevinden zich een menigte fragmenten 
van allerlei aard, in bet Engelsch en in bet Hoogduitsch, 
die alien uit zijn jongelingstijd dagteekenen, en waarin 
wel is waar de ongeoefende hand zichtbaar is, maar 
waarin reeds zijn jeugdige fantasie zich beijvert om 
de bouwstof to verwerken, die bet maatschappelijk leven 
hem had aangeboden.
Welk stuk bet allereerste geweest is, waarmede bij 
zijne eigenlijke schrijversloopbaan opende, heb ik niet 
met volkomen zekerheid kunnen opsporen, doch hoogst-
waarschijnlijk was bet een kort verhaal: ,Honger is de
276	MARK PRAGER UNDO.
beste saus", dat in de Herfst- en Lentebloemen 
voor de Nederlandsche j eugd, onderredactie van 
Mr. P. C. E. Robide van der Aa in 1844 uitgegeven, 
is opgenomen. Mijn vermoeden daaromtrent wordt 
nagenoeg zekerheid, daar hij zelf mij meer dan eens 
sprak over de beschroomheid, die hij bijna niet had 
kunnen overwinnen om voor bet eerst in bet openbaar 
als schijver op to treden, en hoe hij, ofschoon reeds van 
zijn jongenstijd of riemen papier volgeschreven hebbende, 
vijf en twintig jaar oud was eer hij er toe had kunnen 
besluiten, eene letter to doen drukken. Bij dat kleine 
verhaal staat zijn naam niet vermeld, maar ook wanneer 
wij niet van elders de zekerheid hadden, dat bet van hem 
was, dan zouden wij er terstond zijn levendigen, humo-
ristischen schrijftrant in herkennen, die scherp afsteekt 
bij dien van de overige stukjes in dien bundel, welke 
alle bet zoetsappig moraliseerende brave Hendrik-achtige 
karakter van verhalen voor de jeugd in dien tijd dragen.
Een zekere Duitsche hertog - waar hij regeerde is 
niet uit to maken, daar de eerste bladzijde van bet verhaal 
uit bet stuk gelezen boekje, waaruit ik put, verdwenen 
is - verdwaalt op de jacht en blaast op zijn hoorn om 
zijn gevolg to waarschuwen, maar tevergeefs, en daar hij 
,,weldra bemerkte, dat bet hoornblazen bij een ledige 
maag juist geen groot vermaak is," houdt hij er mee op, 
en, zijn vermoeid ros de sporen gevende, tracht hij een 
uitgang van bet bosch to bereiken. De avonddauw hangt 
in zware droppels aan zijn baard en knevels, bet wordt 
steeds donkerder om hem been, zijn paard struikelt elk 
oogenblik op den ongebaanden weg, de natte takken 
glijden hem langs bet gezicht, en bet treurig gehuil der 
vossen en 't geschreeuw der uilen doen bet hart van den 
moedigen ruiter sneller en angstiger dan gewoonlijk 
kloppen. Eindelijk wordt hij in de verte een lichtje gewaar,
MARK PRAGER LINDO.
277
waar hij op aan rijdt en dat uit het venster van een 
hutje schijnt, dat door een armen kolenbrander en zijn 
gezin bewoond wordt. De kleine lamp, in den vorm van 
een bootje, die aan een roestigen ijzeren ketting van de 
zoldering afhangt, en eenige vlammende takken in den 
haard verlichten het tooneel daarbinnen : armoedige den-
nenhouten meubels, een paar blinkende tinnen borden 
en schotels, een vrouw, die bezig is in een grooten pot 
to roeren, die over het vuur hangt, en drie of vier kinderen 
er om heen, die ongeduldig op den afloop van het kooksel 
wachten. Daar is in die geheele beschrijving van dat 
kleine tooneeltje, in de tegenstelling tusschen dat prettige 
binnenhuisje met het donkere bosch daarbuiten eene 
frischheid en levendigheid, die door slechts enkele toetsen 
en tinten wordt verkregen, maar waar de hand van den 
toekomstigen meester al zichtbaar is. De hertog springt 
van zijn paard en zijn hoofd door het venster stekende, 
vraagt hij verlof om binnen to komen en uit to rusten, 
met de zachtst mogelijke stem, „want nimmer is de 
mensch beleefder jegens zijn minderen dan wanneer hij 
hunne diensten behoeft," voegt de menschkundige sati-
ricus er bij. Hij wordt binnengelaten, en - men begrijpt 
wat er volgt : de uitgehongerde jager doet zich to goed 
aan de zuurkool met spek en 't zwart brood. De kinderen 
staan hem zwijgend met open mond aan to staren, niet 
zonder reden beducht dat de vreemdeling niets voor hen 
over zal laten. Menig huisbakken moralist zou bier tot 
stichting en navolging van de jeugdige lezers verteld 
hebben, hoe pleizierig die lieve brave-Hendrikjes dat von-
den, maar - nadat de hertog met zeer veel graagte een 
groote hoeveelheid zuur bier had gebruikt, een drank, 
geheel verschillend van dien, waaraan zijne Doorluchtig-
heid gewoon was, riep hij wederom een zijner innemendste 
lachjes to hulp en hield zijn leeg bord nogmaals zijn goed--
278
MARK PRAGER UNDO.
hartige gastvrouw voor. Dat was to veel voor bet gevoel 
van den oudsten jongen, die zijn oogen schier nit hot hoofd 
keek naar de heldendaden van den ridder. ,Hij zal alles 
opeten," prevelde hij binnensmonds, en toen die droevige 
waarheid hem nog duidelijker werd, barstte hij in tranen 
nit, verliet snel de hut en ging in de schuur achter bet 
huis, waar hij bet paard van den vreemdeling evenveel 
verwoesting zag aanrichten in bet voedsel buiten bet 
huis als zijn meester bet daar binnen deed.
De hertog stijgt eindelijk weer to paard, en komt in 
zijn kasteel terug. Den volgenden morgen, en nadat hij 
den geheelen nacht van den heerlijken maaltijd gedroomd 
heeft, ontbiedt hij zijn opperkok, die ,gelijk sinds on-
heuglijke tijden alle hoofdkokken der grooten een Fransch-
man is," en die, terwijl hij met waardigheid zijn witte 
katoenen routs in de rechterhand houdt en de linker 
doet rusten op bet hecht van bet mes, dat in zijn gordel 
hangt, eene diepe buiging voor zijn beer maakt, welke 
tot model voor de beschaafdste edellieden van bet hof 
zou hebben kunnen dienen. Tot wanhoop van den Fransch-
man wordt hem gelast, een maaltijd aan to richten, die 
slechts uit eene enkele spijs moot bestaan - zuurkool 
met spek. De hertog wil zijn gasten verrassen en legt 
hem dus geheimhouding op. -,,Een Franschman breekt 
zijn woord niet," geeft de opperkok tot antwoord, en aan 
de dartele pages, die hem later in de keuken zijn geheim 
willen ontfutselen, verklaart hij, ,liever to willen sterven 
dan zijne belofte ontrouw worden.
Wat daar verder volgt, laat zich ongeveer raden, maar 
toch, de origineele manier, waarop 't verteld wordt, doet 
u voortlezen, al is 't maar een kindervertelsel. De met 
gespannen verwachting to gemoet geziene spijs komt op 
tafel, op een grooten schotel, door twee dienaren ge-
dragen en waarop bet grootste zilveren deksel ligt, dat
MARK PRAGER LINDO.
279
de hofmeester had kunnen vinden. Maar de hertog en 
zijn gasten hebben laat en veel ontbeten : tevergeefs 
trachten zij de onbekende kost smakelijk to vinden. De 
hertog wordt woedend en . . . Bah ! met eene beweging 
van afkeer schuift hij zijn bord van zich. Bah! herhalen 
alle gasten als zoovele echo's en schuiven hunne borden 
weg. De fransche kok moet bet ontgelden - de boeren-
vrouw moet gehaald worden; die zal hem leeren koken. 
Zij komt, maakt hetzelfde gerecht klaar, maar : „mij 
dunkt," zegt de hertog, die met bet air van een kenner 
geproefd heeft, .,dat deze kool inderdaad beter is dan de 
vorige, doch . er ontbreekt nog lets aan, een zekere 
geur, eene zekere saus." De gasten knikken elkaar toe, 
en herhalen : „ja, er ontbreekt nog lets aan." „'t Is waar," 
zegt de boerin, „de beste saus van alle ontbreekt er aan, 
maar die kan ik u onmogelijk geven." - ,,Dat dacht ik 
wel," roept de hertog. - ,Dat dachten wij wel," roepen 
de gasten, en op de vraag, waarin die saus bestaat, ant-
woordt de vrouw: „Alleen in den eetlust en den honger, 
die u gisteren kwelden." Een oogenblik van stilte volgde, 
omdat de edellieden ,niet wisten wat ze doen moesten 
en daarom bun meester aankeken." Vroolijk lachende 
gaf deze de vrouw gelijk, en toen de hovelingen dat 
hoorden, schaterden zij nog luider dan bun beer. De 
vrouw krijgt twintig dukaten, de opperkok wordt in 
zijne bediening hersteld, de gasten buigen, en - de 
geschiedenis is uit.
lk heb mij bet genoegen niet kunnen ontzeggen, eenige 
oogenblikken bij de analyse van deze eenvoudige kinder-
vertelling stil to staan; niet alleen omdat het de eerste 
schrede was op eene roemvol afgelegde baan, maar 
omdat het kleine verhaal zelfs in zijn schijnbaar onbe-
duidenden vorm reeds geheel in het kader van zijn werken 
valt. Men vindt er reeds echten humor, menschkundige
280	MARK PRAGER UNDO.
opmerkingen, satirieke toetsen en penseelstreken en 
levendige tafereeltjes in overvloed in; - het is een 
Smits in den knop,
Een paar jaar later, in 1846, vinden wij in het Algemeen 
letterlievend maandschrift een stuk, getiteld „de Kalver-
straat" en met zijn naam onderteekend, waarin hij voor 
het eerst met de beginselen, die hij in zijn geheel vol-
gend leven zou verkondigen, voor het publiek optreedt. 
Als letterkundig voortbrengsel staat bet volstrekt nog 
niet op de hoogte van zijn latere werken. De vorm is 
zwak ; aan de herhalingen, die er in voorkomen, en het 
min of meer ongeregelde in de volgorde der redeneeringen 
herkent met den beginner, die bij overvloed van ge-
dachten nog niet bij machte is, door eene juiste groepeering 
een degelijk aaneengesloten geheel to vormen, en door 
geleidelijke overgangen het stroeve en stootende to 
vermijden.
Maar het groote en ware denkbeeld, dat aan het geheele 
stuk ten grondslag ligt - veredeling van den mensch 
door opwekking van het gevoel voor het ware, het goede 
en het schoone - straalt in elken regel door, en de 
grootsche en verhevene roeping van de kunst om de 
ontzaglijke kracht, waarover zij kan beschikken, tot dat 
doel dienstbaar to maken, wordt er met zulke levendige 
kleuren in geschilderd, dat men er geheel den geest in 
terugvindt, die al zijn latere werken doortintelt. Het is 
als een programma, die hij zichzelve heeft voorge-
schreven, een grondslag, waarop hij zijn geheele leven 
zou blijven voortbouwen.
Hij ontmoet in de hoofdstad een oud vriend, then hij 
sedert langen tijd niet gezien had, en gaat met hem door 
de stad wandelen, zooals zij dat vroeger dikwijls samen 
gedaan hadden. Die vriend, die met de meeste juistheid 
door de wereld voor een zonderling wordt gehouden,
MARK PRAGER UNDO.
281
is iemand van zekeren leeftijd, „die tot hiertoe zijn hoofd 
nooit voor een grooten beer (ik spreek niet van een 
groot man) heeft gebogen, noch ooit een eerlijk mensch, 
hoe nederig zijn stand ook was, onbegroet heeft laten 
voorbijgaan. Ook heeft hij nooit eene onwaarheid gezegd 
- zelfs niet eens uit beleefdheid - en wat nog veel 
erger is, hij heeft nooit de waarheid verborgen gehouden. 
De zucht naar eer heeft hij nooit gekend, maar de eer-
zucht om goed to doen, bezielt hem voortdurend; ook 
zijn g o e d en g r o o t, indien men van menschen spreekt, 
bij hem synoniemen. Zijn godsdienst is hem eene behoefte 
en niet slechts een plicht, en hij houdt ieder mensch voor 
goed, totdat hij van bet tegendeel overtuigd wordt - 
en dat wijl zijne menschenkennis door menschlievendheid 
bestuurd wordt en hij liever bet oog op de deugden dan 
op de ondeugden zijner medeschepselen vestigt."
Met then vriend - in wiens beeld ieder, die Lindo 
gekend heeft, menigen trek zal herkennen, waarmede 
hij in later tijd zichzelven zou hebben kunnen teekenen 
- gaat hij de Kalverstraat op en neer, blijft hij overal 
staan kijken, naar de galanteriewinkels, naar de meubel-
magazijnen, naar de boeken, platen en muziekstukken, 
die overal zijn uitgestald. Hij maakt zijn vriend opmerk-
zaam op de fraaie gravures, die de bewondering opwekken 
van de groepen, die er zich voor verdringen, van ,bet 
tienjarig kind en den man met dat grijze hoofd, en den 
werkman, en den notarisklerk en wie nog meer," en wijst 
hem op de allernieuwste werken, die tentoongesteld zijn 
- de Mysteres van alle Europeesche hoofdsteden, de 
Wandelende Jood, Reizen van Alexandre Dumas, Novellen 
van Lady Blessington, George Sand, Bulwer, Jules Janin, 
Paul de Kock, alien schrijvers a 1 a m ode, alle to krijgen 
voor eenige centen per deel ; hij maakt hem opmerkzaam 
op de operamuziek en de romances, die en vogue zijn.
282
MARK PRAGER LINDO.
Maar de vriend is ontstemd en ontevreden; hij uit zijn 
onwil in halve woorden en enkele socratische gezegden, die 
klaarblijkelijk iets anders bedoelen dan ze uitdrukken. Ein-
delijk komt hij tot eene verklaring en laat aan zijne veront-
waardiging over de verderfelijke richting, die hij in dat alles 
opgemerkt heeft, den vrijen teugel. Met scherpe striemen 
geeselt hij de voorstellingen op de platen, die ze in de 
prentenmagazijnen hebben zien hangen en die des to 
gevaarlijker zijn, naarmate ze met meer talent en tech-
nische vaardigheid zijn uitgevoerd; de walgelijke teksten 
van zelfs hooggevierde opera's, de liedjes, of liever 
romances - want liederen kent men niet meer - die 
in ieders mond zijn, liefelijke melodieen misschien, maar, 
zoo men de woorden nagaat, meestal onzin of hart-
stochtelijke klachten en rhapsodieen bevattende, zeer ge-
schikt om de verbeelding van onze jonge dochters op to 
wekken, en haar zedelijk gevoel in slaap to wiegen. En 
juist in muziek en schilderkunst hindert hem dat gebrek 
aan zedelijk gevoel, omdat beide zoo bijzonder geschikt 
zijn voor het yolk, en er zooveel toe konden bijdragen 
om goede en zedelijke gedachten en gevoelens op to 
wekken. Verder komt hij op de ellendige vertalingen 
van ellendige romans van schrijvers van alle volken, op 
de losbandige werken van Paul de Kock, op de gevaar-
lijke schilderingen van Sue, „den man die als philantroop 
is opgestaan en die, om deugd en ondeugd, waarheid 
en logen niet naakt aan het kiesche oog van het yolk 
voor to stellen, allen met zulke sterke modekleuren heeft 
uitgedost, dat men ze dikwijls niet meer herkennen 
kan; hij, die niet aarzelt om tooneelen to ontdekken zoo 
afgrijselijk, dat men er voor huiveren moet, en die 
daarbij de troostrijke verzekering geeft, dat ze naar de 
natuur zijn geschetst."
Dat alles en nog veel meer wordt besproken, totdat
MARK PRAGER UNDO.
283
eindelijk de vriend tot de navolgende slotsom komt:
,,Een der grootste gebreken, die wij Hollanders hebben, 
is onze pacifieke lijdzaamheid. Gij ziet, dat iets niet goed 
is, en gij weet Been middel tot herstel en zit in zak en 
asch to treuren in plaats van to handelen. - Zie, wit 
ik u eens zeggen hoe die walgelijke wansmaak in de ver-
basterde kunsten to verbeteren is? Gij hebt een waar 
woord gesproken hedenmorgen : wij, Nederlanders, zijn 
geen onzedelijk yolk van natuur, dat bewijst alles wat 
wij gezien hebben - want van die lithographieen, 
opera's en boekwerken, die wij aanschouwden, zijn er 
bitter weinig, die door Hollanders in de wereld zijn ge-
stuurd - en ofschoon hier overgeplant, blijven ze aan 
het karakter van ons yolk vreemd. - Maar wij, goede 
Hollanders, zijn lui, lui dat men er bang voor wordt ; 
bet kost ons bijna to veel moeite om voor ons zelven to 
denken. Zie, daar vindt het Fransche, Hoogduitsche of 
Engelsche publiek dit of dat werk amusant - en wij 
zijn niet zelfstandig genoeg om onze deuren voor den 
geparfumeerden vreemdeling to sluiten, en het bevallige 
uiterlijk doet het leelijke van zijn karakter vergeten - 
ja, nog meer, hij maakt opgang, en de stijve Hollander 
wit op dezelfde wijze als de buigzame Franschman schit-
teren ; dat gelukt echter niet - en, hij geeft het op. 
Evenwel zoude hij toch kunnen schitteren op zijne eigene 
wijze, indien hij maar wilde, en waarlijk het ontbreekt 
ons evenmin als onze buren aan genieen. Maar laat ons 
zelfstandig zijn, ons niet der deugd schamen, omdat het 
mode is de ondeugd to huldigen, en niet aarzelen om 
zedelijk to zijn, omdat de onzedelijkheid ons omgeeft. 
Laat ieder echt Nederlandsch schrijver telkens voordat 
hij zijn pen opneemt, diep beseflen, dat hij een heiligen 
plicht heeft to vervullen. Hij trede op voor zijne mede-
menschen niet met de hoop om alleen to onderhouden,
284	MARK PRAGER UNDO.
neen, maar met bet heilig voornemen om to verbeteren, 
en hij zal de pen ver van zich werpen, die ooit eene 
onzedelijke zinspreuk heeft opgeteekend. - Dat de schilder 
ook begrijpe en steeds denke, dat de stukken, die zijn 
penseel levert, onder kinderen komen, misschien onder 
zijne eigene kinderen, die later bet werk huns vaders 
afkeuren of hewonderen, zegenen of vloeken zullen. - 
Laat de toonkunstenaar zijne Tier stemmen om de deugd 
to verheerlijken, in plaats van de ondeugd to vieren, en 
zoet en troostrijk zullen zijne melodieen hem in de 
laatste uren zijns levens omzweven.
,,Geloof echter niet, dat dit alles bet werk van een dag 
kan zijn - neen, hetgeen wij zaaien, zullen eerst latere 
geslachten inoogsten; slechts langzaam kunnen ingewor-
telde kwalen uitgeroeid worden. Een enkel man kan dit 
ook niet; daartoe behoort bet machtige eensgezinde 
streven van velen. Niemand achte zich to gering om 
weinig bij to dragen, niemand to groot om met den 
geringen mede to werken ; en vroeg of laat zal bet edele 
streven heerlijk gekroond worden. Het yolk laat zich 
gemakkelijk leiden. Er heersche slechts een zuivere, 
zedelijke smaak onder de beschaafde kringen, dan zal 
ook de groote menigte aan zedelijke voorstellingen ge-
noegen nemen; dan eerst zal zich bet volkskarakter op 
zijne eigene voordeeligste wijze ontwikkelen."
Ik geloof niet, dat ik teveel gezegd heb, toen ik hier-
boven opmerkte, dat in dit stuk reeds bet programma 
lag opgesloten, dat Lindo later als oude beer Smits heeft 
trachten to verwezenlijken. Het vereenigen van bet goede 
met bet schoone was zijn ideaal. Wel is waar, was voor 
hem bet eigenlijke domein der kunst bet schoone en 
niet bet nuttige of goede; van bepaalde tendenz-kunst was 
hij afkeerig; maar, wanneer hij alzoo volstrekt niet stond 
naast hen, die de waarde der kunst alleen erkennen in
MARK PRAGER UNDO.
285
zooverre zij eene dienares is van de moraal, en hij haar 
bet recht niet wilde laten ontnemen om vrij en onaf-
hankelijk zonder eenig utiliteitsbeginsel op to treden, 
was bet hem een gruwel wanneer hij de kunst verlagen 
zag tot eene slavin in dienst van bet onzedelijke en bet 
onware. Wat hij van ieder echt Nederlandsch schrijver 
eischte, dat hij telkens, voordat hij de pen opnam, diep 
mocht beseffen, dat hij een heiligen plicht had to ver-
vullen, dat heeft ook zijn eigen werk beheerscht. Gevoel 
voor bet schoone en bet besef van den machtigen invloed 
daarvan op de veredeling van het gemoed, was een van de 
sterkst sprekende trekken in zijn karakter, en waar hij 
kon, trachtte hij dat gevoel, vooral ook onder de volks-
klasse, to verspreiden.
Onwillekeurig dringt zich hier aan mijn geest de her-
innering op aan bet deel, dat hij in bet laatste jaar van 
zijn leven genomen heeft aan de werkzaamheden van de 
Floralia, de bekende vereeniging, die aan den werkenden 
stand bloemstekken uitdeelt en later de beste der daar-
van gekweekte planten bekroont. Dat was juist iets, dat 
geheel in Lindo's geest viel. Bij de eerste bekroning was 
hem, als lid van het bestuur, de taak opgedragen om to 
dier gelegenheid eene toespraak to houden, en bet bar-
telijke, diep gevoelde woord, dat hij toen tot die schaar 
van eenvoudige werklieden sprak, is bet laatste wat hij 
voor bet publiek heeft geschreven. Ik heb de vluchtige 
schets, die hij daarvan ontwierp, hier naast bet stuk, waar-
van ik zoo even sprak, voor mij liggen, en treffend is bet 
verband tusschen die beide geschriften, zoo na aan elk-
ander verwant wat de gedachte, zoo ver uiteenliggend, 
wat den tijd van hun ontstaan betreft.
Nadat hij als bet orgaan van bet bestuur der jeugdige 
Vereeniging al de bij dergelijke feesten toepasselijke 
toespraken tot bet publiek, tot de jury, tot de beschermers
286
MARK PRAGER L1NDO.
en begunstigers enz. heeft gehouden, wendt hij zich tot 
de bekroonden en brengt hun een hartelijken gelukwensch 
toe, en langzamerhand wordt zijn taal warmer en be-
zielder dan bij het voorafgaande, meer officieele gedeelte 
zijner rede.
,,De planten," zoo spreekt hij hen onder anderen toe, 
„door u met zooveel zorg gekweekt, leveren niet slechts 
bloemen, maar voor u ook werkelijke vruchten op, - in 
den vorm der prijzen, welke nu uitgereikt zullen worden. 
Ze zijn wel verdiend, daarvan zijn wij overtuigd, en zullen 
strekken, naar wij vertrouwen, tot eene eervolle herin-
nering aan dit uur en tot levendige aanmoediging voor 
het vervolg. Maar vergeet niet, als gij ze uit onze handen 
ontvangen hebt, dat de kostbaarste belooning voor uwe 
zorgen in uw eigen hart moet gezocht en gevonden worden. 
Gij hebt gezien, hoe de zwakke plant langzamerhand 
zich ontwikkelt en groeit, en toeneemt aan kracht en 
schoonheid, en eindelijk heerlijk bloeit en kostelijke 
geuren verspreidt.
,,Gelooft mij - op onstoffelijk gebied neemt men de-
zelfde verschijnselen waar, en laat de bloem op onze 
vensterbank ons daaraan herinneren, dat in de diepte 
van elk gemoed de kiemen van de liefde tot bet schoone 
en het goede sluimeren en alleen wat zorgvuldige aan-
kweeking eischen om ons en onze kinderen op den duur 
de kostbaarste bloemen en vruchten aan to bieden, welke 
op deze aarde to plukken zijn.
,,Gij gevoelt bet, inzenders, die ditmaal niet bekroond 
zijn, dat dit ook u geldt. Ik ben overtuigd, dat gij met 
ons inziet, dat naar recht en billijkheid geoordeeld is; 
- dat niet alien in gelijke mate door warme zonnestralen 
en weldadige dauwdruppels begunstigd kunnen worden. 
Als de kille tocht onze bloemen, die wij zoo zorgvuldig 
kweekten, doodde, - dan prijzen wij onzen buurman
MARK PRAGER UNDO.
287
gelukkig, die daartegen beschermd was. Als de zonnestraal, 
die hem verkwikte, ons aan de noordzijde van den muur 
niet bereikte - welaan - hij was gelukkiger dan wij, 
maar niet beter wellicht, - en wij verheugen ons in 
zijn voorspoed - en als onzer beide woningen even 
gunstig gelegen waren, en zijn bloemen bloeiden en de 
onze kwijnden, zonder dat wij begrepen waarom - dan 
berusten wij in ons lot; wij nemen ons voor niet to 
verflauwen in onze zorgen, en wij drukken onzen buurman 
hartelijk de hand, en wenschen hem oprecht geluk met 
zijn voorspoed, - en hopen voor ons op een beteren 
uitslag den volgenden keer."
Tusschen de bespiegelingen in de Kalverstraat en die 
toespraak in de Floralia, tusschen zijn eerste en zijn 
laatste woord tot het nederlandsche publiek, liggen dertig 
jaren van onafgebroken arbeid aan hetzelfde doel, liggen 
eene reeks van geschriften, die alle zonder uitzondering 
dienzelfden geest ademen.

Na het jaar 1846 leverde Lindo, hoewel slechts spaar-
zaam, hier en daar artikelen in tijdschriften, hetzij met 
zijn intialen M. P. L., hetzij met zijn naam onder-
teekend. Ze zijn deels van actueelen aard, als bijv. zijne 
,,Wenken voor landverhuizers" in den 8sten jaargang 
van de V o 1 k s b ode opgenomen, deels van historischen 
aard, als zijne ,studie over Jacoba, hertogin van Gulik, 
Kleef en Berg," in het Algemeen letterlievend 
m a a n d s c h r i f t van 1847, of wel begon zijn satirieke 
geest zich to oefenen in stukken als de „Brief van een 
zeer beschaafden aap aan zijne beminde in Noord-
Amerika" in den jaargang 1849 van hetzelfde tijdschrift.
Het duurde evenwel tot het jaar 1851 eer Lindo onder 
den later zoo gevierden naam van de Oude Heer Smits 
optrad, en wel het allereerst in de A r n hems c h e
288	MARK PRAGER LINDO.
c o u r ant, bij gelegenheid van een polemiek tegen den 
N e d e r I a n d e r, het orgaan in die dagen van de anti-
revolutionaire partij en haar talentvollen aanvoerder 
Groen van Prinsterer. Die stukken, slechts weinig in getal, 
in den vorm van brieven, en die geheel en al den vrij-
zinnigen geest ademen, die hem altijd bezielde, hebben 
to veel van hunne actualiteit verloren en betreffen to 
veel enkele feiten van die dagen om ze in zijne k o m-
p l e t e w e r k e n op to nemen. Zeer spoedig ook verliet 
hij dit terrein, dat to eng was voor zijn ruimen blik, 
en wanneer tot nu toe zijne richting nog onjuist afgeba-
kend, zijn doel nog niet volkomen helder, zijne schreden 
min of meer weifelend waren geweest, nu zette hij met 
vasten tred den voet op den weg, waarop hij zelf gevoelde 
dat zijne toekomstige bestemming als schrijver gelegen 
was. Hij was nu twee en dertig jaren, dus in de voile 
kracht van den mannelijken leeftijd, gerijpt in de leer-
school der wereld, rijk aan ondervinding, bewust van 
zijne kracht en met een warm hart voor al wat edel 
was en schoon. Achtereenvolgens leverde hij toen die 
beschouwingen over maatschappelijke toestanden, welke, 
eerst als mengelwerk in de A r n h e m s c h e Courant 
van 1851 en 1852 opgenomen, later onder den titel van 
,,Brieven en Uitboezemingen van den Ouden 
H e e r S m i t s", in een deeltje vereenigd werden met het 
pseudo-portret en de handteekening van den satirieken, 
doch goedhartigen en jovialen Amsterdamschen tabaks-
handelaar, die nog geruimen tijd zijn incognito wist to 
bewaren.
In 4853 verschenen zijne ,L o s s e S c h e t s e n i n e n 
o m P a r ij s," waaraan wij, hoewel ze niet onder den 
pseudoniem van den Ouden Heer Smits werden uitge-
geven, toch eene plaats meenden to moeten verleenen 
onder diens k o m p l e t e w e r ken. Ware het een ge-
MARK PRAGER UNDO.
289
wone reisbeschrijving geweest, dan had ze wellicht 
achterwege kunnen blijven, hoewel ze, zelfs als zoodanig, 
nog in den laatsten tijd door menig bezoeker van Parijs 
als een voortreffelijke leiddraad gebruikt werd, maar die 
S c h e t s e n zijn veel meer dan dat en behelzen zoovele 
scherpzinnige beschouwingen over kunst en literatuur, 
zoovele geestige bladzijden, zoovele blijken van fijne op-
merkingsgave en onafhankelijk oordeel, en in de kleine 
novelle aan bet slot zulk eene uitstekende proeve van 
zijn talent om to vertellen, dat zij de plaats, welke zij 
in zijn werken innemen, ten voile verdienen.
In 1854 trad hij weder geheel op zijn eigenaardig 
terrein in de ,Afdrukken van indrukken"diewij 
korten tijd na onze kennismaking in bet licht gaven, en 
waarvan bet deel, dat ik er aan toebracht, zijn oorsprong 
geheel aan zijn opwekkenden aandrang to danken had. 
De,,Nieuwjaarswensch" en „Familie van ons" 
volgden, en eindelijk verscheen op den 1" Januari 1855 
bet eerste nummer van „den Nederlandschen 
Spectator, weekblad van den Ouden Heer 
Smits."
Wat hij met die uitgave bedoelde, drukte hij in weinige 
woorden in bet korte voorbericht uit : „De oude beer 
Smits," zoo zegt hij onder andere,,,is eerzuchtig geworden, 
hij bekent bet ronduit: hij zou gaarne, zoo ver dit in 
zijn vermogen ligt, voor de negentiende eeuw een blad 
stichten, dat op een bescheiden afstand de voetstappen 
van Van Effen's Spec t a t o r volgde," - en verder : „de 
tijd der ,vertogen" is nabij. De spoorwegen en de elec-
trische telegraaf hebben eene versnelde communicatie 
en eene versnelde denkwijze tegelijkin hetleven geroepen. 
Wij willen wel lachen, maar we moeten bet dadelijk en 
ongezocht kunnen doen; wij willen bet, dat men ons 
eene zedeles, evenals een schitterend glas champagne,
Mulder, Geschiedk. Novellen.	19
290	MARK PRAGER LINDO.
op het dessert aanbiede, maar onze magen zijn niet meer 
bestand tegen een hoofdschotel, „u n e p i e c e d e r e s i-
s t a n c e" met eene zedelij ke saus overgoten, die drie 
dagen achtereen op tafel gezet wordt."
Brieven en uitboezemingen van denzelfden aard als 
de reeds door hem uitgegevene, zouden in dit blad eene 
plaats vinden; zonder schroom zou hij over alles wat 
voorkwam al lachende de waarheid zeggen, en zich niet 
ontzien om maatschappelijke dwaasheden van den def-
tigsten aard aan to vallen en bespottelijk to maken; wat 
wezenlijk eerbiedwaardig is, zou daarentegen, zelfs in de 
meest bescheidene en onaanzienlijke gestalte, steeds in 
alle opzichten geeerbiedigd worden.
Aan dit programma is hij getrouw gebleven ; d e 
Nederlandsehe Spectator, die later door samen-
smelting met den K u n s t- e n l e t t e r b o d e en den T ij d-
s t room van lieverlede een ander, meer critisch en 
wetenschappelijk karakter heeft gekregen, heeftgedurende 
de vier jaren, dat Lindo het blad niet slechts redigeerde, 
maar het grootendeels zelf schreef, geheel beantwoord 
aan de verwachting, die de oprichting had opgewekt. In 
de talrijke bijdragen, die hij er aan leverde - de ver-
schillende jaargangen bevatten meer dan tweehonderd 
grootere en kleinere stukken van zijne hand - heeft hij 
zich eene onvergankelijke gedenkzuil opgericht, maar 
vooral heeft hij zich doen kennen in zijn geheele wezen, 
in zijn beminnelijke en karakteristieke persoonlijkheid.
Wanneer die stukken enkel hadden getuigd van zijne 
diepe menschenkennis en van de zeldzame scherpte van 
zijn blik, dan voorzeker hadden die eigenschappen de 
bewondering voor zijn veelzijdige ontwikkeling, de waar-
deering van zijn talent opgewekt; maar de algemeene 
sympathie, die hem ten deel veel, had hij voornamelijk 
daaraan to danken, dat die menschenkennis gepaard ging
MARK PRAGER LINDO.
291
met eene natuurlijke goedhartigheid, dat in then seberpen 
blik ook tevens de heldere stralen weerkaatsten van de 
ware humaniteit, die in de diepte van zijn gemoed woonde. 
Hot gezegde van Jean Paul, ,dat slechts hij over de 
menschen spotten mag, die hen van ganscher harte be-
mint," was zijn vrijbrief. De Oude heer Smits was, in 
weerwil van de zweepslagen, die hij soms met bijtenden 
spot meedoogenloos rechts en links uitdeelde, toch geen 
pessimist. Aan de traditioneele verdorvenheid van het 
menschdom geloofde hij niet; hij was veeleer overtuigd, 
dat de groote meerderheid het met haar taak in dit 
ondermaansche zoo kwaad Diet meende, maar die taak 
in de onderdeelen maar al to vaak dwaas uitvoerde : en 
op die onderdeelen had hij vooral het oog gevestigd. Hij 
was een moralist in de voile beteekenis van het woord, 
doch geen moralist, die, hetzij dan uit een philantropisch 
of uit een misanthropisch beginsel, de breede heirwegen 
van bet good en het kwaad met aanprijzende of afschrik-
kende zedespreuken plaveide, maar die liever de bloem-
perken langs hot levenspad der menschheid van onkruid 
zocht vrij to houden. Zelf zoo vrij van vooroordeelen als 
het met de menschelijke natuur bestaanbaar is, liet hij 
zich de oogen niet blinden door uiterlijken glans. Waar 
de schijngeleerdheid of de schijnvroomheid zich met 
groote woorden of zalvende frazen zocht to doen golden; 
- waar de onbeduidendheid zich hulde in de mantel-
plooien van gewichtige voornaamheid; - waar een 
smaakloos voortbrengsel zich door een dikke laag van 
blinkend vernis tot een kunststuk meende to verheflen, 
daar zag hij door de uiterlijke omhulsels henen als door 
helder glas, en sloeg ze met zijne machtige vuist to gruizel 
dat de scherven rinkelend in het rond spatten.
Van al wat laag en onedel was, had hij een diepen 
afschuw ; voor het u n g e n t l e m a n l i k e eene ware min-
292	MARK PRAGER UNDO.
achting ; bet snob i s m e - of bet ploertige, zooals hij 
bet noemde - bespotte en geeselde hij onbarmbartig en 
vervolgde bet, waar hij bet ook mocht aantreffen, tot in 
zijne diepste schuilhoeken. Dit laatste vooral is de voor-
naamste karaktertrek, de eigenaardige stempel van het-
geen hij als Oude beer Smits geschreven heeft. Hij schoot 
zijn pijlen meer of tegen bet dwaze dan tegen bet slechte; 
meer satiricus dan zedepreeker, ijverde hij meer tegen 
de gebreken, waarover gelachen, dan tegen die, waarover 
geweeklaagd moest worden; geleende schitterende veeren 
trokken zijn spotzieken geest meer aan dan een natuurlijk 
leelijk pluimage, dat hij dan ook liefst links liet liggen.
Dat Lindo humorist was in de zuiverste beteekenis van 
bet woord volgt als vanzelf uit hetgeen wij bier van hem 
neerschreven. In bet weergeven van de menscbelijke 
natnur met hare mengeling van goed en kwaad is hij 
een onovertroffen meester; maar waar hij hekelt verlaat 
hem zijne zachtmoedigheid nimmer, en meer dan iemand 
bezat hij bet geheim om zijnen lezers een glimlach met 
eene traan to ontlokken. Wie zich daarvan overtuigen 
wil, leze zijne roerende „beden om hulp," die niet alleen 
als onvergankelijke getuigen van zijne hulpvaardigheid, 
maar ook als proeven van den zuiversten humor mogen 
gelden. Vooral ,eene vreemde behoefte" en bet daarop 
volgende „de staart van de koe" zijn in dat genre 
juweeltjes van bet zuiverste water, die naar mijne over-
tuiging door geen andere in onze taal overtroffen worden. 
Ik heb dan ook gemeend, deze ,beden om hulp", die op 
zeer uiteenloopende tijden geschreven werden, bijeen to 
moeten voegen, omdat ze wellicht van al wat hij geschreven 
heeft, den besten blik gunnen in zijn gemoed en tevens 
een bewijs leveren van zijn meesterschap over vorm en stijl.
Dat laatste trouwens blijkt nagenoeg uit elke bladzijde 
van zijn werken. Merkwaardig is bet om na to gaan,
MARK PRAGER LINDO.	293
over welk eene rijke verscheidenheid van vormen hij to 
beschikken had, hoe hij ze beurtelings met hetzelfde 
gemak hanteert, hoe hij zijn stijl weet to plooien, zonder 
ooit die eigenaardigheid to verliezen, waardoor zijne stuk-
ken uit die van honderden onmiddellijk to herkennen zijn. 
Wanneer men een bewijs zou willen aanvoeren voor 
de stelling dat de stijl de mensch is, dan zou men 
't wellicht nergens beter kunnen vinden dan bij hem. 
Geheel zooals hij was in zijn denken en handelen, gaf 
hij zich ook in zijn geschriften, Met dezelfde losheid en 
ongedwongenheid, waarmede hij zich bewoog to midden 
van alle soorten van menschen en in de meest verschil-
lende toestanden, voegt zich zijn stijl naar de vele 
onderwerpen, die hij behandelt. Even wars als hij zelf 
was van alle gemaakte deftigheid, is er ook in zijn stijl 
geen zweem van pedantisme of stijve vormelijkheid to 
vinden. Daarbij was hij een schilder met de pen, en bij 
zijne groote voorliefde voor de plastische kunst is het 
verklaarbaar, dat in hetgeen hij schreef een aantal tafe-
reeltjes voorkomen, die aan de teekenstift eene onuit-
puttelijke stof voor illustration zouden opleveren.
De groote gemakkelijkheid ven werken en de rijkdom 
van stof, then hij zichzelven bewust was to bezitten, 
hebben hem het zelfvertrouwen gegeven, dat een volstrekt 
vereischte was om de uitgave van een tijdschrift als de 
Nederlandsche Spectatorteondernemen,waarvan 
de inhoud vier jaren lang voor het grootste gedeelte 
voor zijne rekening kwam, waarbij hij ten minste - 
zooals de ondervinding ook leerde - nooit op vaste 
medewerking rekenen kon. Wie hem in die dagen, den 
glanstijd van zijn litterarisch leven, gekend hebben, 
herinneren zich nog met verbazing, welke werkkracht 
er toen in hem woonde. Zijne lessen aan de Militaire 
Akademie in Engelsche taal en letterkunde, geschiedenis
294
MARK PRAGER UNDO,
en aardrijkskunde vorderden natuurlijk zeer veel tijd; 
voor vertalingen uit bet Engelsch, het nazien van druk-
proeven, moest menig uur worden afgezonderd, zoo ook 
voor privaatlessen aan een paar jongelieden, die hij, om 
in de toenemende uitgaven voor zijn vermeerderend gezin 
to voorzien, in zijn huis had opgenomen. Waar een ge-
zellige kring zijner vrienden bijeen was, ontbrak hij 
zelden of nooit; in de litteratuur van den dap, bleef hij 
op de hoogte, en to midden van dat alles, waarvan de 
helft voldoende zou zijn om bet leven van een gewoon 
mensch de noodige bezigheid to geven, schreef hij die 
levendige, pittige schetsen, welke den hoofdinhoud van 
de vier eerste j aargangen des Spectators uitmaken, 
en elke week met onverflauwde belangstelling door dui-
zenden en tienduizenden lezers werden tegemoet gezien.
De Woensdagmorgen, de eenige, die hij er voor kon 
afzonderen, was voor zijn S p e c t a t o r bestemd ; dan sloot 
hij zich in zijne kamer op en was voor niemand to 
spreken; - dan ging hij, zooals hij bet noemde, zitten 
,,smitsen". Om een onderwerp was hij eigenlijk nooit 
verlegen en met eene benijdenswaardige kalmte kon hij 
zich nederzetten voor een vel wit papier, zonder er ooit 
aan to twijfelen, dat de ingeving komen zou als hij haar 
noodig had. Wanneer hij zijn hoofddenkbeeld eenmaal 
had gevat, dan bekommerde hij zich nooit om de details, 
die hij bij de bewerking zou noodig hebben ; zijn sterk 
geheugen bracht hem die van alle kanten uit zijne rijke 
levensondervinding aan, of zijn levendig vernuft, zijn 
altijd opgewekte humor leverden hem gaandeweg al de 
toetsen, die hij noodig had. Meermalen heeft hij bet mij 
verzekerd, dat hij bij bet schrijven van zijn eersten regel 
bijna nooit wist wat hij in den tweeden zou doen volgen, 
en hetgeen hij eens schertsende in eene noot van zijn 
.,Clementine" schreef : „hoe menigmaal heeft men mij
MARK PRAGER LINDO.
295
niet gevraagd of Willem Bleeker of Langhorst Clementine 
krijgen zal? Juist alsof ik in de toekomst kon zien en 
het zelf wist," - dat was zeer dikwijls de letter-
lijke waarheid.
Voor de korte schetsen, de Smitsen, zooal ze in zijn 
vriendenkring langzamerhand genoemd werden, was die 
ex-tempore-bewerking Been bezwaar: denkbeeld en vorm 
ontstonden als het ware gelijktijdig. Voor die van grooteren 
omvang evenwel, waarbij van den beginne of het geheel 
moet worden overzien en in groote trekken worden vast-
gesteld, wanneer de evenredigheid der deelen, die bij 
een kunstwerk een vereischte is, zal bewaard blijven, 
is die wij ze van behandeling stellig eene zeer gebrekkige. 
Daaraan mag het dan ook wel toe to schrijven zijn, dat 
Lindo nooit een werk van grooten omvang heeft tot stand 
gebracht, en dat die stukken, als „een roman in drie 
deelen", die hij in 1852 in de Arnhemsche Courant 
begon : „De Champignons op reis", de,,geschiedenis van 
een gentlemen", die alle voor eene breedere behandeling 
waxen opgezet, slechts fragmenten gebleven zijn. Het 
schrijven van een grooten roman uit het maatschap-
pelijk leven, waarin hij zijne persoonlijke herinneringen 
en ervaringen zou kunnen samenweven met vrije voort-
brengselen zijner fantasie, was een ideaal, dat hij eigenlijk 
altijd heeft gekoesterd, en waarvan hij mij zelfs nog 
gesproken heeft in de laatste dagen van zijn leven, toen 
hij nog hoopte eene toekomst voor zich to hebben.
Behalve in den Nederlandschen Spectator 
schreef hij grootendeels ook als Oude heer Smits nog 
eene menigte stukken, die elders zijn opgenomen, als in 
den Tijdspiegel, het Nederlandsch magazijn, 
het Jaarboekje voor de koninklijke militaire 
akademie, de Aurora, de Castalia enz., die ook 
in zijne k o m p l e t e w e r k e n hunne plaats vinden.
296	MARK PRAGER LINDO.
Om ten slotte het beeld to voltooien, dat men zich uit 
het bovenstaande van zijne onvermoeide werkzaamheden 
zal hebben kunnen vormen, zou men nog den letterkun-
digen arbeid moeten herdenken, door Lindo op ander 
gebied volbracht. Behalve zijne oorspronkelijke werken, 
als de boven reeds vermelde M a c b e t h, eene b e k n o p t e 
Engelsche Spraakkunst, de Opkomst en ont-
wikkeling van het Engelsche yolk en zijne 
geschiedenis tot op onzen tijd geschetst, ver-
scheidene belangrijke bijdragen in het Engelsche A t h e-
naeum, en in het Fraser's magazine over Neder-
landsche toestanden en literatuur, leverde hij vele 
meesterlijke vertalingen uit het Engelsch, waaronder wij 
alleen die van Thackeray's Yellowplush papers, 
Bulwers Caxtons, Gist, Twee jaar geleden, 
maar vooral die van den T r i s t r a m Shandy willen 
noemen, vertalingen die onoverkomelijke moeilijkheden 
opleveren aan ieder, die niet zooals hij de beide talen 
zoo volmaakt meester was.
En hiermede breng ik de taak ten einde, die ik op mij 
had genomen. Waarschijnlijk had een ander ze beter 
kunnen vervullen - ik kon het niet. Ik heb mij moeten 
en ook willen bepalen tot het schetsen van den genialen 
schrijver, die zich in ons land eene populariteit heeft 
weten to verwerven, waarin zich slechts weinig geboren 
Nederlanders bij hun leven hebben mogen verheugen. 
En telkens als onder het schrijven van deze regelen het 
beeld voor mij oprees van den onvergetelijken vriend, 
zooals hij zich aan mij en aan velen, die zijne vrienden 
waaen, gedurende ziju leven heeft leeren kennen, dan 
moest ik mijzelven bedwingen om Diet het voile licht to 
laten vallen op de uitstekende hoedanigheden van zijn 
gemoed, op zijn onkreukbaar plichtsgevoel, zijn reinen
MARK PRAGER UNDO.
297
levenswandel, zijne nooit falende dienstvaardigheid, en 
vooral ook op den krachtigen steun, dien hij geweest is 
voor menig ontluikend talent, voor menig jeugdig schrijver, 
dien hij met raad en daad bijstond en waarvan menig 
voortbrengsel, dat onze letterkunde tot sieraad verstrekt, 
zijn ontstaan to danken heeft gehad. Ik heb dat alles 
achterwege moeten laten, en bovendien, men zou het, 
wellicht met recht, mogen betwijfelen of vrienden, zooals 
wij het waren, elkander onpartijdig kunnen beoordeelen. 
En daarom geloof ik niet beter to kunnen doen, dan to 
besluiten met de navolgende aandoenlijk hartelijke re-
gelen, dooreen zijner jongere vrienden weinige dagen 
na zijn dood geschreven
„ Toen men mij vertelde, dat onze Lindo gestorven was, 
had ik een gevoel alsof men mij pijn deed; bijna nam 
ik het kwalijk, dat het mij zonder inleiding of voorbe-
reiding werd meegedeeld. Wij weten alien, dat er een-
maal een tijd van heengaan voor ons zal aanbreken; het 
staat niet aan ons to beoordeelen, wanneer die tijd ge-
komen is: maar 	dat het nu reeds zijn tijd was 	 
het schijnt mij zoo vroeg, en hoe meer ik er over denk, 
hoe droeviger ik word in mijn binnenste.
Nu en dan kwam ik hem op straat tegen; gewoonlijk 
had hij haast, want hij was zeer werkzaam en hij had 
het zeer druk met nuttige bezigheden. Toch Rep ik hem 
niet gaarne voorbij zonder minstens eventjes zijne trouwe 
vriendenhand in de mijne to drukken en een enkel woord 
met hem to wisselen. Op zijne altijd vriendelijke uit-
noodiging liep ik een eind met hem mede; in zijne 
nabijheid vergat ik, dat het stormde of regende; was ik 
somber, ik verliet hem in tevreden en opgeruimde 
stemming.
Als ik hem raad wilde vragen, zocht ik hem aan zijn 
huis. Dikwijls was hij op inspectiereizen, maar nooitkwam
298
MARK PRAGER LINDO.
hij terug of hij zond mij dadelijk een briefje, eigenaardig 
van schrift en inhoud, waarbij hij mij welwillend een 
uur opgaf om mij to woord to staan.
Hij ontving mij dan altijd even hartelijk en voorkomend, 
omringd van stapels papieren en rapporten, en veront-
schuldigde zich over zijne onvermijdelijke drukte, zonder 
er zich ooit over to beklagen.
Eens las ik hem iets voor van ernstigen aard ; hij 
luisterde aandachtig zonder mij eene enkele maal in de 
rede to vallen. Toen ik gedaan had, keek ik naar hem 
op; hij zei niets, maar zijn vriendelijke, geestige oogen 
stonden vol tranen. „ Ik geloof, dat het goed is." zei ik 
en zijn antwoord luidde nederig: ,ik weet niet of het 
goed is, maar ik vind het mooi." Die weinige woorden, 
met zijn beminnelijk tintje Engelsch accent gesproken, 
klinken mij nog als muziek in de ooren. Mijn werk werd 
streng gecritiseerd; hij leed met mij mede en bood mij 
edelmoedig aan een lans voor mij to breken. Uit vrees 
voor een wederwoord sloeg ik zijn aanbod af, maar in 
mijn hart bleef ik hem dankbaar.
Een ander maal zond ik, gesteund door zijn bemoe-
digend oordeel, eene pennevrucht de wereld in. Ongedacht 
was het succes en rneer dan ik zelf was hij verheugd, 
hartelijker dan van iemand op de wereld was zijn hand-
druk en ongemeen vriendelijk was de blik van zijn 
donkere oogen, toen hij mij gelukwenschte. Zonder het 
mij vooraf to zeggen, was hij naar eene andere stad 
gereisd (hij, die zoo ongaarne zijn huiselijken kring verliet) 
om mij to hooren, en in de volle zaal had hij mij weten 
to vinden om mij het eerst van alien zijne deelneming 
in mijn geluk to betuigen.
Morgen wordt hij begraven.
Morgenzullen wij, zijn vrienden, zijn leerlingen, zijn ver-
eerders, zijn graf geopend zien en hem ter ruste zien dragen.
MARK. PRAGER UNDO.
299
Aan stille tranen, aan welgemeende afscheidsgroeten 
zal het daar niet ontbreken en menig onzer zal den 
doodenakker verlaten met een ongekend gevoel van leegte 
en de ziel vervuld met weemoed en rouw.
Hoe gaarne zou ik een woord van hulde hem ter ecre 
spreken bij zijne geopende groeve; maar daartoe behooren 
sterker zenuwen dan de mijne. Trouwens, ieder ander 
zal bet beter doen.
Toch was bet mij eene behoefte hem in korte trekken 
to herdenken; ik ben hem veel verschuldigd, meer dan 
hijzelf ooit heeft willen erkennen.
Want voor hen, die weifelden, was hij een zedelijke 
steun, grooter dan hij zichzelf bewust was, een raadsman 
fijn van oordeel en opmerkingsgave, een criticus in den 
meest beschaafden en beminnelijken vorm."

JULIUS JACOBUS
VAN DE SANDE BAKHUYZEN.

De biograaf van Rubens was een benijdenswaardig 
man. Niet alleen omdat Rubens een reusachtig artist 
was, maar omdat die artist een leven had geleid, zoo 
vol afwisseling als weinig schilders voor of na hem. Als 
knaap was hij page van de gravin de Lalaing, als jonge-
ling hofschilder van den Hertog van Mantua, op rijpen 
mannelijken leeftijd diplomaat en secretaris van den 
Geheimen raad van den Koning van Spanje, kort daarna 
ambassadeur in Londen, waar hij den vrede tusschen 
Philips IV en Karel I tot stand bracht; op zijn drie en 
vijftigste jaar huwde hij eene jeugdige schoone van 
nauwelijks zestien, en tien jaar later werd hij met 
vorstelijken praal begraven. Tusschen dat alles door vond 
hij nog den tijd om nagenoeg 3000 schilderijen to schil-
deren waaronder honderden van kolossale afmetingen.
Wat onuitputtelijke bron voor hem, die de reporter 
van dat rijke leven wezen moet! Hoe kan hij het relaas 
van dat weelderig bestaan kleuren met een palet, schit-
terender nog dan dat van den pries der schilders zelven. 
Te beginnen met de kwestie over de plaats zijner ge-
boorte. - Welk een levendige en hartstochtelijke strijd 
tusschen Antwerpen en Siegen, eindigende met de neder-
30%
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
laag van de fiere handelsstad, die de eer van aan den 
grooten meester bet levenslicht to hebben geschonken, 
aan bet nederige Nassausche landstadje heeft moeten 
afstaan. En verder - wat al zegepralen en triomftochten, 
wat vorstelijke eerbewijzen, wat stoet van volgers en 
vereerders, wat rijke stof voor bet schetsen van lichtvolle 
en rijk gestoffeerde tafereelen! En dat alles gezien op 
een afstand van twee en een halve eeuw, die aan de 
fantasie zooveel spel laat !

Die gedachte komt als eene stille verzuchting in mij op, 
nu ik mij neerzet ten einde to voldoen aan de belofte, om in 
Elsevier's maandschrift to spreken over den nog in ons 
midden levenden Julius van de Sande Bakhuyzen. Grooter 
tegenstelling toch tusschen beider levensloop is nauwelijks 
denkbaar. Ginds niets dan leven, drukte, beweging, schit-
tering en flikkering; - bier louter kalmte en eenvoud : een 
schuimende waterval tegenover een Hollandsche vliet.
Toen ruim een halve eeuw geleden de geleerde archi-
varis van Amsterdam, Scheltema op zekeren avond in 
Arti optrad om eene lezing to houden over Bartolomeus 
van der Helst, begon hij zijne toespraak ongeveer met 
de woorden : ,Geachte toehoorders, ik heb mij voorge-
,,nomen u heden avond to onderhouden over Bartolomeus 
,,van der Helst. Ik heb alle archieven doorgesnufleld, en 
,,ik heb niets over hem gevonden." Nagenoeg op dezelfde 
wijze zou ik kunnen beginnen, behalve dat ik geene 
archieven heb behoeven door to snuffelen, iets wat ik 
van harte gaarne aan de napluizers van bet jaar 2000 
overlaat; maar ik heb bet voorrecht gehad vele jaren 
met Julius Bakhuyzen als vriend to mogen omgaan, zijn 
werk to leeren kennen en apprecieeren, en met vele van 
zijne kunstbroeders over hem to kunnen spreken - 
levende archieven, die ik liever raadpleeg dan de doode.
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
305
Het leven van Bakhuyzen is bet tegenovergestelde 
van wat men een veelbewogen leven pleegt to noemen. 
Veelbewogen? Van zijne geboorte of tot op heden toe is 
hij zelfs niet een enkele maal verhuisd. In dezelfde 
woning, waar hij nu nog als eigenaar zijn verblijf houdt, 
op de Nieuwe haven No. 142 in den Haag, zag hij bet 
levenslicht op den 18°en Juni 1835, dus op den dag of 
precies twintig jaar na den slag van Waterloo, en wanneer 
er geen onmogelijk to voorziene en totaal onverwachte 
gebeurtenissen voorvallen, is bet meer dan waarschijnlijk 
dat hij to eeniger tijd zijn laatste penseelstreek ook wel 
in datzelfde No. 142 zal doen. Het zou ook jammer zijn 
als hij die woning verliet : er zijn to veel herinneringen 
aan verbonden. Daar toch heeft ook zijn vader H. van 
de Sande Bakhuyzen, de bekende landschapschilder, 
geleefd en gewerkt, en er zijne vier zonen en twee dochters 
opgevoed, dat flink en degelijk kroost, dat meer nog dan 
hijzelf den naam van Bakhuyzen bekend en geeerd deed 
worden in Nederland. De oudste broeder van Julius is 
de geleerde rector van bet gymnasium to Utrecht; van 
de beide andere is de eene hoogleeraar in de sterrekunde 
to Leiden, die den jongsten broeder als observator bij 
zich heeft; zijne oudste dochter is de bekwame bloemen-
schilderes, de trouwe gezellin van haren broeder Julius, 
met wien zij zoowel bet atelier als de eervolle bekendheid 
in onze schilderswereld deelt.
En niet alleen dat er in dat huis een gezin werd groot-
gebracht, dat later met eere op bet terrein zoowel van 
kunst als van wetenschap zou optreden, maar er zijn er 
nog zoovelen over then drempel gegaan, wier namen een 
degelijken klank hebben verkregen. Immerzeel, Huib van 
Hove, de beide van Deventers, Roelofs, van Raden, Hep-
pener, van der Maaten, ter Meulen, die alien hebben als 
leerlingen hunne studien begonnen of voortgezet in dat
Mulder, Geechiedk. Novellen.	20
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
306
atelier, waar de vader van Bakhuyzen tot aan zijn dood 
in 1860 heeft gewerkt.

Een stevig ouderwetsch huis is bet, dat No. 1.42. De 
stijl is zoowat van eene eeuw herwaarts, maar hij is 
goed; ten minste bet huffs heefttwee eigenschappen, die men 
van een goeden stijl verlangt : weinig breedte maar veel
diepte. Als gij bet voorhuis zijt ingetreden, waar het oude 
eikenhouten snijwerk, door geen kalk of verf verknoeid, 
u al dadelijk een aangenamen indruk geeft, hebt gij links 
van u de voorkamer, en daarachter weer een kamer, 
en dan een binnenplaats, en dan een keuken, en dan een 
trap, en dan weer een kamer; en daarlangs loopt een ein-
deloos lange gang met dambordvormigen tegelvloer, die 
naar de tuindeur leidt, waardoor in den morgenstond 
soms zulk een heerlijk lichteffect kan schitteren, dat Pieter 
de Hooch er jaloersch van zou worden, zoodat Bakhuyzen 
herhaaldelijk in verzoeking komt bet to schilderen, en 
bet ook zeker nog eens doen zal. Als gij bet einde van 
den langen gang bereikt hebt en de vrij steile trap zijt 
opgeklommen tot op een klein portaal, klop dan aan de 
deur rechts en als gij na het gastvrije,,Ja !" dat u tegen-
klinkt, zijt binnengetreden, vindt gij den schilder in zijn 
atelier, die u met een joviaal: „zoo, ben jij daar?" (ik 
onderstel dat gij tot de vrienden behoort) verwelkomt. 
In een ommezien heeft hij de penseelen, waarmee hij 
bezig is, in zijn palet gestoken en ze neergelegd op een stoel, 
op de tafel, op den grond, waar er op 't oogenblik maar 
plaats voor is, en het helpt Diet of gij al zegt dat gij hem 
Diet wilt storen, dat hij voort moet gaan met schilderen. 
,,Nou," zegt hij, ,ik wou net eens even rusten en een 
pijp stoppen." Ik geloof niet, dat ik ooit bij hem ben 
gekomen of 't was precies op het oogenblik dat hij eens 
even wou rusten en een pijp stoppen. Dat overigens
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
307
Bakhuyzen nagenoeg altijd - vooral zijne antwoorden 
- met ,,nou" begint, is een bekende specialiteit van 
hem. Dat heeft hij overgenomen van de lui op het land, 
in wier midden hij zoovele uren heeft doorleefd. Een 
Hollandsche boer, en meer bijzonder de Noordhollandsche, 
begint altijd met ,nou". en eindigt met „hoor". Vraag 
hem of er baars in die vaart zit	Nou, daar kan je 
nog menige kanjer uithalen, boor." Roem op een zonnigen 
dag bet mooie weer .... „Nou, maar 't mot niet al to 
lang droog blijven, hoor." Een boer is zelden met bet 
weer tevreden.
Als Bakhuyzen dan zijn kort pijpje heeft gestopt en 
aangestoken en u een sigaar beeft doen nemen uit het 
opengebroken kistje, dat voor de hand staat, dan zijt gij 
zeker van een gezellig discours, want bij al zijne over-
groote werkzaamheden heeft hij altijd nog tijd disponibel, 
en bij zijne belezenheid en veelzijdige ontwikkeling ont-
breekt bet hem nooit aan stof.
Gewoonlij k staan er een paar stukken, half of drie kwart 
klaar, op de ezels ; geheel voltooide zijn er zelden lang 
to zien, want Bakhuyzen behoort tot die schilders, wier 
voortbrengselen, ook zelfs bij zijne groote productiviteit 
al zeer spoedig bun weg in de wereld vinden. Overigens 
ziet bet vertrek er uit als zoo menig ander atelier; aan de 
wanden schetsen, fotografieen, gravures, etsen, tegels enz. 
Daar ziet gij ook eene interessante schilderij van zijn 
vader, een landschap uit den omtrek van Oosterbeek met 
een bruin paard, eene reproductie van een stuk, dat 
inderdaad door een kwaker gekocht werd en meegenomen 
naar Philadelphia, waar bet zoo in den smaak viel, dat 
er later minstens tien bestellingen kwamen van land-
schappen met ,Oosterbeek horse", alsof dat eene bij-
zondere specie was. Verder liggen er een tal van olieverf-
studien, op de stoelen, op de sofa, op den grond, vooral
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
308
dan als Bakhuyzen bezig is aan de compositie van een 
nieuw schilderi en hij de details daarvoor uit zijne 
vroegere herinneringen wil to voorschijn halen. Een 
gedeelte van het vertrek is het domein van zijne zuster, 
mejuffrouw van de Sande Bakhuyzen, die daar voor een 
der beide groote ramen haar ezel heeft opgeslagen, to 
midden van de bloemen, hare troetelkinderen en modellen, 
van wier bevalligheid zij de talentvolle vertolkster is. 
Denk u nu verder tegen een der wanden eene antieke 
kast, bij een der ramen een ouderwetsche sofa, en daar-
voor een laag tafeltje, waarop een schaakbord, waar eene 
halfgeeindigde partij of een lastig probleem uit Ueber 
Land and Meer hunne oplossing staan of to wachten, 
want Bakhuyzen is een groot liefhebber van het edele 
spel - en voorts midden in de kamer een tafel, beladen 
met allerlei : schetsboeken, circulaires, convocatiebiljetten, 
aankondigingen van exposities, rekeningen en kasboeken 
van Pulchri Studio, waarvan hij penningmeester is, - 
kortom eene heele collectie paperassen, waarover en 
waartusschen een tabakspot, een sigarenkist en een inkt-
koker rondwandelen, dan hebt gij een vrij duidelijk beeld 
van de gezellige omgeving, waarin Bakhuyzen werkt, van 
het atelier, waar hij voor meer dan dertig jaren de eerste 
schreden zette op den weg van worstelen en strijden, then 
elk waar kunstenaar to doorloopen heeft, en die hem heeft 
geleid naar de plaats, die hij thans onder de Neder-
landsche schilders inneemt.

Julius Bakhuyzen is als artist, wat hij als mensch is, 
en zoo als gij hem in zijn atelier leert kennen : eenvoudig, 
zonder pretentien, maar solide. Overweldigende sensatie-
berichten zijn van hem evenmin uit zijn kunstenaarsleven 
als uit zijn dagelijksch leven to vermelden. Hij is nooit als 
een verblindend meteoor den hemel van de kunst door-
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
309
gevlogen; hij heeft nooit haren tempelvloer van daverende 
schreden doen trillen dat de stukken kalk van de muren 
spatten ; er is nooit een schilderij van hem tentoon-
gesteld, dat de critici in twee strijdende kampen ver-
deelde, dat door de eene partij ten hemel werd verheven 
en door de andere in bet slijk gesleurd. Maar hij heeft 
ook nooit eene schilderij geleverd, zoo als er ons tegen-
woordig maar al to veel worden opgedrongen, in bet 
genre van dat, waarvan Punch indertijd bij bet bespreken 
eener expositie to Londen verklaarde, dat het een meester-
stuk was van moderne kunst, maar waarbij hij zich de 
kleine aanmerking veroorloofde, dat hij niet goed kon 
zien of bet voorstelde een portret van den Hertog van 
Wellington of wel een waterval bij maanlicht.

Neen, zijne kunst heeft de vastheid, de duidelijkheid, 
de eerlijkheid, zooals wij ze bewonderen in de werken 
van onze oude Hollandsche meesters, die zoowel natura-
listen als impressionisten waren in den juisten artistieken 
zin van bet woord; die de indrukken, waardoor ze bezield 
werden, niet door eene vage kleurspeling trachtten weer to 
geven, maar door eene concrete voorstelling van de natuur, 
die zij bun levenlang hadden bespied en wier reproductie 
zij tot in de fijnste details in hunne macht hadden. Bak-
huyzen weet niet alleen wat hij wil, maar zijn tot volle 
rijpheid gekomen talent wat hij wat hij wil. Trouw en 
oprecht zooals hij is in zijn dagelijksch leven, zoo is hij 
ook in zijne kunst. Zijn ja is ja en zijn neen is neen : - 
zijn eik is een eik en zijn koeien hebben vier pooten.
Van zijne eerste opleiding is weinig to vermelden. 
Zeer vroeg is hij niet begonnen, en bet woord van Hooft 
,,gemeenlijk brengt de kintsheidt maare van den man, 
die er in steekt," is op hem niet toepasselijk; maar 
wanneer hij betrekkelijk lang gewacht heeft met bet weer-
31.0
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
geven van zijne indrukken, toch werkten die indrukken al 
zeer vroeg in het gemoed van den aankomenden knaap, die 
uren lang in het Dekkersduin - een paradijs voor de jonge 
Hagenaars van die dagen, maar dat het tegenwoordige 
jeugdige geslacht niet meer kent - kon liggen turen naar 
de speling van de wolkschaduwen over de blinkend witte 
toppen of naar de gloeiende kleurschakeeringen, die de 
stralen der ondergaande zon over de aarde en hemel 
uitgoten. Thans nog herinnert hij zich levendig, hoe hij 
daarbij eens, in verrukking over hot heerlijke panorama, 
dat zich voor hem uitbreidde, als onwillekeurig had uit-
geroepen : „0, als ik dat eens kon teekenen !"
Die wensch zou vervuld worden. Op vijftienjarigen 
leeftijd was de keuze voor zijn toekomstig levensdoel 
gedaan en was hij onder de leerlingen van zijn vader 
opgenomen. De oude heer was een conscientious artist en 
als zoodanig een streng meester; het grondbeginsel van 
Ingres : „le dessin est la probite de fart" was ook het 
zijne, en daarom liet hij zijne leerlingen veel en met 
zorg teekenen. Het werken naar de natuur was bij hem 
hoofdzaak en vooral in den beginne met waterverf. 
Tallooze studion moesten buiten worden gemaakt om 
de gave van opmerken to ontwikkelen en tot vastheid 
van weergeven to geraken. Niet weinig heeft daartoe 
dan ook bijgedragen het bezoek van de Haagsche Teeken-
akademie, waar Bakhuyzen onder de voortreffelijke 
leiding van professor Van den Berg, die gemakkelijkheid 
in het figuurteekenen verkreeg, die hem later bij het 
stoffeeren van zijne landschappen zulke groote diensten 
heeft bewezen. Want daarin, in hot juist plaatsen van 
de stoffage, eene kunst, die zoo gemakkelijk schijnt en 
in werkelijkheid zooveel artistieken zin vereischt, is 
Bakhuyzen door weinigen geovenaard, misschien alleen 
door Bosboorn overtroffen : al zijne figuren, het mogen
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
dan menschen zijn of dieren, kudden schapen of grazende 
runderen, ze maken met de hen omringende natuur een 
geheel uit; alles, vorm, kleur, toets, de plaats, die ze 
innemen, is met zeldzame juistheid berekend om bet 
warme leven in to blazen aan de levenlooze natuur.
Dat de invloed van den talentvollen vader zich deed 
gevoelen in de eerste voortbrengselen van den zoon is 
natuurlijk. Het werk van elken beginner gelijkt altijd 
min of meer op dat van hem, dien hij zich tot voor-
beeld gekozen heeft. Maar een slaafsch navolger was hij 
niet: hij was bet zelfs niet altijd met zijn vader eens in 
diens opvattingen. Hij begon ook de groote meesters van 
de fransche school, die in die dagen als baanbrekers eener 
nieuwe richting in bet landschap optraden, to bestu-
deeren, en naarmate zijn talent zich ontwikkelde, trad 
ook zijne eigene individualiteit op den voorgrond. Toen 
zijn vader in 1860 stierf was Bakhuyzen vijf-en-twintig 
jaar oud; de eerste proeven van zijn talent wijzen in 
die dagen nog duidelijk een sterken familietrek aan met 
de voortbrengselen der landschapschilders van dien tijd, 
toen Koekkoek, Calame en anderen den toon aangaven, 
en waartoe ook, voor zoover bet landschap betreft, Bak-
huyzen Senior behoorde. Hoewel in den lateren tij d door 
de jongeren der nieuwe school to veel gedenigreerd, is 
bet niet to ontkennen dat hunne opvatting geen volkomen 
artistieke was. Uitstekende teekenaars waren zij zonder 
twijfel, nauwkeurige waarnemers van den uiterlijken 
vorm, maar dat een boom ook een ziel heeft, of liever, 
dat die boom niet doel moet wezen, maar alleen bet 
middel om den indruk weer to geven, dien de aan-
schouwing op de ziel van den kunstenaar maakt, daarvan 
gaven hunne stukken in bet algemeen geen getuigenis. 
De reactie bleef dan ook niet uit ; nieuwe inzichten ver-
drongen de oude; men begon genoeg to krijgen van de
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
312
accuraat gepenseelde blaadjes, van den „mooien boomslag", 
maar even als bij elke reactie volgde ook de overdrijving 
in eene andere richting, en het gevolg was, dat de boonien 
in discrediet kwamen. Juist daarin nu ligt de groote 
verdienste van Bakhuyzen, dat hij ze in eere hersteld heeft.
Het is niet wel doenlijk, onze tegenwoordige landschap-
schilders met een enkel woord to karakteriseeren, omdat 
over het algemeen hun talent to veelzijdig is om ze elk 
in eene bijzondere rubriek to brengen, maar toch zijn 
er bij voorbeeld, die men meer bepaald de schilders 
zou kunnen noemen van de hollandsche plassen met 
haar eendenkroos en wuivende rietpluimen, of van de 
wilgen en slootkanten, tintelend van zonnelicht en mor-
gendauw; weer anderen vermeien zich het liefst in de 
malsche weiden met grazend vee of in de zilveren berken, 
droomend verloren in de eenzame uitgestrektheid van het 
heideland. Wil men zoo ook aan Bakhuyzen de plaats toe-
kennen, die hij in hun midden inneemt, dan kan men hem 
den schilder noemen van het rijke, het gezonde geboomte. 
Hoewel ook hij niet eenzijdig in zijne opvatting of exclusief 
in zijne keuzen kan genoemd worden, hoewel hij meer 
dan eens stadsgezichten, grachten en Haagsche buurtjes, 
vlakke heiden, plassen en duinen heeft geschilderd, voelt 
hij zich toch altijd bij voorkeur aangetrokken door het 
landschap, waarvan een kloeke boomengroep het hoofd-
motief uitmaakt. Niet dat hij daarom bijzonder moeite 
doet om een mooien eik of een mooien beuk to schilderen 
ze blijven altijd onderdeelen van het geheele stuk natuur, 
waarvan hij den indruk voelt en wil weergeven 'F Bij de 
keuze van zijn sujet blijkt hij in het algemeen een vriend 
to zijn van een levendig en kleurrijk landschap, en met 
wonderbare getrouwheid geeft hij het genoegen weer, 
dat men smaakt bij het aanschouwen van de natuur 
zelve. Het opsporen van diepzinnige sentimenten, het
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
313
bepaald zoeken naar stimmungen" is zijn zaak niet. 
,L'art", zegt Zola, „c'est la nature, vue a travers un 
temperament," en zoo legt Bakhuyzen in zijne doeken 
de rustige ernst en tegelijk de blijmoedige levensopvatting, 
die den grond van zijn karakter uitmaken. Maar ook 
wanneer eene krachtige aandoening zijn gemoed aangrijpt, 
weet hij die met meesterschap to vertolken. Een van de 
meest treffende voorbeelden leverde hij daarvan in zijn 
,,Vijver in het Haagsche bosch", in 1875 tentoongesteld 
en thans in het bezit van den heer Coninck Westenberg, 
dat tot zijne beste stukken behoort. Het was in den herfst 
van het gruweljaar 1870, in een tijd toen de berichten, 
die elken dag, elk uur tot ons kwamen, louter moord-
kreten waren als een gehuil van verscheurend gedierte, 
en er als een walm van bloed opsteeg uit elk dagblad-
nommer, uit elk oorlogsbulletin, dat Bakhuyzen, op 
zekeren avond, om den somberen indruk, die dat alles 
op hem maakte, to ontvlieden, stilte en afzondering zocht 
in het Haagsche bosch, en daar bij den grooten vijver 
getroffen en als onwederstaanbaar geboeid werd door 
het rustige avondlandschap, dat een geweldig gevoel van 
vrede aan zijn gemoed gaf. Dat geweldige kontrast, de 
stilte van die natuur, de ongestoorde kalmte, die als een 
sluier over het spiegelglad watervlak en het krachtige 
geboomte lagen uitgespreid, werkten weldadig op zijne 
overspannen zenuwen, en tevens ontkiemde op hetzelfde 
oogenblik in zijn kunstenaarsgemoed de behoefte, om aan 
de stemming, waarin hij daar verkeerde, eene plastische 
uitdrukking to geven. Hij ging onmiddellijk naar zijn 
atelier en wierp de groote trekken van eene bezielde 
compositie op het doek, waaruit de schilderij ontstond, 
die op de tentoonstelling van het navolgende jaar de 
algemeene aandacht trok en hem de groote gouden 
medaille met diploma van den Koning verwierf.
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
314
Oogenschijnlijk zijn zijne stukken eenvoudig, maar 
hij legt er zich met zorg op toe, er zon, licht en warmte 
aan to geven, en vooral - ze of to maken ; hij is niet 
tevreden met een goed geslaagde studie. Er zijn vele en 
knappe studiemakers, maar eene schilderij maken is nog 
wat anders. Corot, Daubigny, Dupre, Rousseau hebben 
die groote gave, en dit is gedeeltelijk ook eene der hoofd-
deugden van Bakhuyzen. Moge hij dan al niet de evenknie 
zijn van die groote meesters, zijne stukken bewijzen, dat 
er in de natuur plaats is voor ieder, die zich ootmoedig 
aan hare borst nederlegt. Het genie breekt voor de 
menschheid nieuwe banen, - het talent voert haar langs 
bekende wegen tot het schoone en het ware. Bakhuyzen 
is een talentvol schilder.

In het buitenland heeft hij weinig geschilderd : hij is 
er zelfs maar zelden geweest. In 1866 heeft hij een maand 
of acht in Dusseldorf doorgebracht, waar hij wel is waar 
partij trok van den omgang met de opgewekte kunste-
naarsbent van de Malkasten, maar gelukkigerwijze zijne 
hollandsche eigenschappen niet aflegde. De weinige schil-
derijen, die hij daar voltooide, waren zonder uitzondering 
gezichten van Nederlandschen bodem, waaronder vooral 
een Geldersch landschap, dat op de tentoonstelling van 
den Haag in 1866 met de gouden medaille bekroond 
werd. Dat de jeugdige hollandsche schilder bepaald de 
aandacht van de Duitsche meesters trok, blijkt uit de 
mededeeling, mij gedaan door een zijner kunstbroeders, 
die in denzelfden tijd met hem in Dusseldorf werkte, 
dat Oscar Achenbach aan zijne leerlingen den raad gaf, 
naar het atelier van Bakhuyzen to gaan om zijne studies 
to zien en er hun voordeel mede to doen. In 1879 was 
hij to Neuwied eenigen tijd de gast van den Prins van 
Wied, die zich reeds vroeger op het Huis de Pauw onder
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.	315
zijne leiding in bet landschap-schilderen had geoefend; 
maar hoewel hij van daar, evenals uit Noorwegen en 
van de Normandische eilanden, die hij later bezocht, 
menige schets medebracht, heeft hij zelden in een van die 
streken een onderwerp voor een schilderij gevonden. 
Zoover ik weet, waren bet alleen de twee stukken, die 
hij in 1889 in Arti exposeerde, waarvan de motieven aan 
Duitschland ontleend waren. De kost uit den vreemde 
smaakte hem niet, en wanneer hij al eens een van die 
krabbels gebruikte bij de compositie van een schilderij, 
heeft hij bet toch altijd „sauce hollandaise" opgedischt.
In onze hollandsche natuur vond hij zich op den duur 
thuis, en geen jaar ging er voorbij, waarvan hij niet 
eenige maanden buiten doorbracht om nieuwe indrukken 
op to doen en de oude levendig to houden. Stortenbeker, 
Jan Weissenbruch, Roelofs waren daarbij voornamelijk 
zijne trouwe tochtgenooten. N u eens was bet Vaassen, 
waaraan hij vooral in bet begin van zijn loopbaan de 
ontwerpen ontleende voor schilderijen en aquarellen, die 
op de verschillende tentoonstellingen tusschen 1860 tot 
1870 allengs meer de aandacht op hem deden vestigen; - 
dan weder de duinstreek bij Bergen in Noordholland; of 
Noorden bij Nieuwkoop, dat hij met Stortenbeker en Weis-
senbruch ontdekt heeft, en waar hij herhaaldelijk henen-
ging, ook met Roelofs, die er onder anderen zijne plassen 
en waterlelies vond. In de laatste jaren was bet vooral 
Drente, dat hem onweerstaanbaar aantrok, - Drente, de 
schilderachtigste plek gronds van Europa, waar de geest 
van Ruysdael en Hobbema nog rondwaart in boom en 
struik ; waar honderden motieven zich als verdringen 
voor bet oog en bet gemoed van den schilder; Drente, 
met zijne landelijke, half achter zachtglooiende zand-
heuvels verseholen dorpjes, met zijne rustieke schaaps-
kooien onder de schaduw van forsche eeuwenoude eiken,
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
316
met zijne uren ver zich uitstrekkende rossige heiden, 
verguld door de gloeiende avondzon of overwelfd door 
een machtig wolkengevaarte, welks sombere massa's 
bier en daar verbroken worden door heldere doorkijkjes 
van het fijn blauw getinte hemelgewelf, als glimlachjes 
in een ernstig gelaat.
Daar brengt Bakhuyzen in den nazomer gewoonlijk 
eenige weken door om tegen de nadering van het ruwe 
saisoen met een schat van studies en schetsen terug to 
komen, en dan kan hij het soms niet laten, in October 
nog eens van de kachel weg to loopen en voor een dag 
of vier naar Drente over to vliegen, niet om er buiten 
to werken want daar is het to koud voor, maar om eens 
even to gaan zien hoe die heerlijke natuur er in haar 
herfstkostuum uitziet. Ik heb herhaalde malen het ge-
noegen gehad, hem op die Drentsche tochten to verge-
zellen; en die dagen reken ik tot de aangenaamste van 
mijn leven.
Bij de eenvoudige bevolking van dat in vele opzichten 
nog zoo primitieve land is hij steeds een welkome gast: 
ze kennen hem daar allemaal en ze houden van hem, 
zooals ik telkens kon opmerken als wij weer in een reeds 
vroeger bezocht plaatsje onzen intrek hadden genomen, 
en ze mij met klaarblijkelijk genoegen zeiden: „en ik 
heb zien dat je olle kameraad ook weer meekommen 
is, - een best man, hoor." En to verwonderen is dat niet, 
als gij hem daar met zijne onverstoorbare kalmte ziet 
zitten, met zijn kort pijpje in den mond en de schilders-
kist op zijne knieen, omringd door een schaar oude 
en jonge bewonderaars, die in dit land nooit lastig zijn, 
maar elkaar fluisterend hunne bespiegeling meedeelen 
,,hoe alles er zoo dudelijk op steet." En dan het pleizier 
van de jongens en de wichten (een Drentsch meisje onder 
de zestien is een wicht), als hij eindelijk eens goedhartig
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
317
voldoet aan hun wensch : „toe, meneer, zet je mien d'er 
ook op T' Of de verrukking van de moeders, die dan het 
conterfeitsel van hun kroost op de schets zien prijken.,,Kiek, 
daor steen werendig Teeuwis en Jannegie bie't zwienskot!" 
En de onderlinge redeneeringen van de meer bejaarden 
over de geldswaarde van zoo'n ,teikening", die leiden 
tot de overtuiging, dat zoo'n stuk, als dat in den Haag 
achter glas gezet is, wel viefentwintig guldens waard 
wordt. Hunne aesthetische beschouwingen over het meer 
of minder mooie wijken nog al of van die van den 
schilder. ,Ze kunnen niet begriepen, dat hij niet liever 
het burgemeistershuus uutteikent, dat toch veul mooier 
is als then olden bult", en wat de boomen betreft, die 
hij uitkiest, ze zullen hem ,an gunnen kant een veul 
mooier eikenboom wiezen, - een daar wel twee molen-
assen boven mekaar inzitten".
't Is een heerlijk land, dat Drente ! Bakhuyzen dankt 
er verscheidene van zijne beste doeken aan : ik behoef 
bier alleen maar to herinneren aan het bekende fraaie 
„Landschap in Drente", dat hij in 1883 in Arti exposeerde.
Overigens ligt het niet in mijn plan, van de vele 
stukken, die hij gedurende zijne welbestede kunstenaars-
loopbaan voortgebracht heeft, eene opsomming to geven, 
die hier minder op hare plaats zou zijn. Vosmaer, naar 
wien ik bier mag verwijzen, heeft met kennelijke voor-
liefde vele van zijne schilderijen besproken in „Onze 
hedendaagsche schilders". In buiten- en binnenlandsche 
verzamelingen treft men ze aan : het Rijksmuseum heeft 
or twee, even als het Haagsche gemeentemuseum, dat 
van Teyler in Haarlem en het museum Boymans, en 
in de particuliere kabinetten van verschillende kunst-
verzamelaars zijn er vele to vinden.
Even als zijne schilderijen zijn ook zijne aquarellen zeer 
gezocht, die steeds welkome bijdragen ziju voor de expo-
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
318
sities en kunstbeschouwingen van de Hollandsche teeken-
maatschappij, die hij in 1876 mede hielp oprichten, en van 
bet Haagsche schilderkundig genootschap Pulchri Studio.
Van bet laatste vooral is Bakhuyzen een der ij verigste 
leden. Herhaalde malen deel uitmakende van bet bestuur, 
was bet vooral als penningmeester, eene betrekking, die 
hij met de reglementaire tusschenpoozen veertien jaren 
bekleed heeft, dat hij zich groote verdiensten jegens dat 
genootschap verwierf. Het is toch, voornamelijk in moeie-
lijke tijden, zoo als die schildersvereeniging er nu en 
dan heeft moeten doorworstelen, van bet hoogste belang, 
dat er iemand aan bet laadje zit, die op zijn tijd aan 
bet „1'or n'est qu'une chimere" van onbezorgde plannen-
makers een kalm „non possumus" weet tegenover to 
stellen.
Zulk een moeilijk oogenblik in bet leven van Pulchri 
Studio was bet, toen bet in 1886 de aanzegging ontving, 
dat bet lokaal van bet Hofje van Nieuwkoop in bet vervolg 
niet meer in huur kon worden verkregen. Aan de wee-
moedige gedachte, dat bet genootschap die artistieke zaal, 
bet tooneel van zoovele geniale ernst en zooveel geniale 
vroolijkheid zou moeten verlaten, paarde zich de bezorgde 
vraag, waar bet nu voortaan zijne tenten zou moeten 
opslaan. Allerlei plannen werden opgeworpen, waarbij de 
dringende wensch naar een eigen gebouw de hoofdge-
dachte uitmaakte, en de commissie, die in April 1886 
benoemd werd, en waarvan Bakhuyzen als penning-
meester natuurlijk lid was, had werkelijk geen gemak-
kelijke taak; met eene zeer kleine kas moest eene zeer 
groote zaak tot stand worden gebracht.
Toen eindelijk uit de dwarreling van projecten, uit de 
besprekingen over de middelen tot uitvoering, over 
leeningen en loterijen, over hypotheken en voorschotten, 
over contribution en vrijwillige bijdragen, den 19°eD Octo-
J. J. VAN DE SANDE BAHHUYZEN.
319
ber 1886 aan de algemeene vergadering een geregeld 
plan tot aankoop van een huffs en bet aanbouwen van 
eene kunstzaal kon worden voorgelegd, waarvan de kosten 
op meer dan 40000 gulden werden geraamd, moest natuur-
lijk het advies van den penningmeester een groot ge-
wicht in de schaal leggen bij de beantwoording van de 
vraag naar de mogelijkheid van uitvoering.,,Nou," zei Bak-
huyzen, ,bet zal best gaan	hij had 4000 gulden in kas.
En bet is best gegaan: Pulchri Studio heeft zijn eigen 
huis en zijne kunstzaal, en bet saldo in kas bewees dat 
Bakhuyzen's advies juist was geweest.
Natuurlijk was die oplossing niet zijn werk alleen. 
Wat zou hij hebben kunnen doen zonder de hulp van 
zijne medebestuurders, zonder de bereidwilligheid van 
zijne medeleden en de belangelooze medewerking der 
architecten? Maar hij wist bij zijne berekening, dat hij 
behalve bet saldo in zijne kas ook die factoren kon doers 
meetellen. Als penningmeester bezit hij, zoo bet schijnt, 
iets van de wiskunstige nauwkeurigheid van zijn broeder, 
den astronoom, en bij die gelegenheid was zulk een eigen-
schap hem nog meer noodig dan aan dezen, bij voorbeeld 
bij bet opsporen van eene nieuwe planeet. Dit schijnt 
een paradox, maar ik grond die meening op de uitspraak 
van een volkomen bevoegde. Ik herinner mij, dat mijn 
vriend Lindo mij eens bet verhaal deed van een bezoek 
dat hij, ik meen in 1869, aan Luther, den beroemden 
directeur van bet observatorium in Bilk, bracht, wien 
hij bij die gelegenheid zijn compliment maakte over de 
ontdekking van eene kleine planeet -- als ik bet goed 
onthouden heb, was bet de Hecuba - die hij eenige 
dagen to voren uit de oneindige ruimte had opgevangen. 
.,Mijn lieve vriend," voerde de joviale Luther hem lachend 
to gemoet, ,maak daar keine Umstande van. Dit is nu 
al mijn zeventiende, maar geloof mij, dat ontdekken
J. J. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.
320
van die planeetjes is geen oortje waard. Voor een glas 
bier ontdek ik er je met pleizier weer een." Is die taxatie 
juist, mogen wij dan niet gerust aannemen, dat het 
problema, 't welk Pulchri Studio toen op to lossen had, 
moeielijker was dan eene planetoide uit Karen schuilhoek 
to voorschijn to halen?

Zoo gaat Bakhuyzen, in allerlei richtingen werkzaam, 
bedaard en kalm zijn weg: geacht door zijne oudere 
kunstbroeders, die hem sinds jaren kennen en waar-
deeren; voor de jongere een humaan maar ernstig 
raadsman ; een goed kameraad voor alien.

Ik ben aan het eind van mijne causerie gekomen. Al 
wat ik wensch is, dat ik het beeld, dat ik teekenen wilde, 
getrouw heb weergegeven. Voor de juistheid der histo-
rische bijzonderheden sta ik in, want toen ik het stuk 
klaar had, ging ik er mee naar hem toe, en zonder 
eenigen eerbied voor zijne bescheidenheid: ,Ziedaar," 
zei ik, ,bier heb ik mijn Elsevier, zooals hij naar de 
,pers gaat. Doe me 't pleizier en lees 't even door, en 
,als je opmerkingen mocht hebben over datums of namen 
,of dergelijke dingen, zeg 't me dan. Van de rest behoef 
, je me niets to zeggen : daar verander ik toch Diets 
,meer van."
Hij las het stuk met attentie, en toen hij het uit had, 
vroeg ik hem, wat hij er van dacht.
,Nou," zei Bakhuyzen, hoor eens, je hebt me veel 
to veel...."
,Ik begrijp wat je zeggen wilt," viel ik hem in de 
rede; ik wist genoeg: datums en namen zijn juist. - 
Mogen zij, die Bakhuyzen kennen, hetzelfde zeggen van 
bet overige.