IN NEDERLAND

Monumenten Monumenten 

1J ri 1J ti A. IN I)


`Monumenten in Nederland' is een reeks 

waarin per provincie een overzicht wordt 

gegeven van alle cultuurhistorisch waardevolle 

monumenten in Nederland. De serie komt tot 

stand in nauwe samenwerking met de 

Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Naast 
de oudere bouwkunst krijgt de houwkunst uit 
de periode 1850-1940 ruime aandacht. Per 
dorp of stad wordt een samenhangend 
overzicht van de bebouwde omgeving gegeven. 

De beschrijvingen van de historische kernen 
worden voorafgegaan door een aantal 
inleidingen waarin geschiedkundige en 
architectuur-historische aspecten aan de orde 
komen. Tevens zullen per afzonderlijke regio 
de eigen (historische) landschaps- en 
bebouwingskarakteristieken nader worden 
uitgewerkt. Plattegronden, tekeningen en vele 
foto's, grotendeels speciaal voor deze reeks 
gemaakt, begeleiden de beschrijvingen. Een 
literatuur- en termenlijst alsmede registers 
completeren het hock. 

Waanders Uitgevers, Zwolle 
Rijksdienst voor de Monumentenzor t_,,, Zeist 


MonumentenII~.~~~~E~~4;~.J?:I

MonumentenII~.~~~~E~~4;~.J?:I

Monumenten 

IN NEDERLAND 

GELDERLAND



INHOUD


Voorwoord 7 
Ten geleide 8 
Historie 12 
Stijl en verschijningsvorm 20 
Materiaal en constructie 33 
Regio's 40 

Steden, dorpen, monumenten 60 

Beknopte literatuuropgave 374 
Verklaring van enige termen 380 
Topografisch register 388 
Register van personen 394 
Verantwoording van de afbeeldingen 411 

Afb. pag 2:
Harderwijk, (Herv.) Grote Kerk, interieur koor (1982)


Afb. pag 4:
Velp, Kasteel Biljoen


Afb. pag 6:
Vierakker, Landhuis 't Suideras, ingangspartij (1972)



VOORWOORD


De reeks Monumenten in Nederland is een gezamenlijk 
initiatief van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg 
en Waanders Uitgevers. Elk afzonderlijk deel geeft een 
goed geIllustreerd en verantwoord overzicht van een 
provincie. Zoals elk deel is ook dit deel, dat gewijd is aan 
de provincie Gelderland, in de eerste plaats bedoeld als 
beknopt naslagwerk voor een breed publiek. 
Omdat niet alleen de `klassieke' bouwkunst, maar ook de 
bouwkunst uit de periode 1850-1940 ruimschoots aandacht krijgt – en zelfs al enkele belangrijke gebouw uit de 
wederopbouwperiode – komt de grote verscheidenheid 
aan bouwwerken in dit boek goed tot uitdrukking. Daarbij is niet alleen plaats voor het meesterwerk, maar evengoed voor het karakteristieke woonhuis of de anonieme 
utiliteitsbouw. Van zeer oud tot tamelijk recent, van mooi 
tot merkwaardig, alle categorieen bouwwerken passeren 
de revue. Het resultaat is dat per stad of dorp een samenhangend beeld ontstaat van de aanwezige cultuurhistorische waarden. 
De groeiende belangstelling voor monumenten blijkt uit 
een constante vraag naar informatieve boeken en reisgidsen. Vaak bestrijken deze boeken slechts deelgebieden en 
daarom is er behoefte aan een breed opgezette reeks als 
deze. Elk deel staat op zichzelf en kan onafhankelijk van 
reeds verschenen of nog te verschijnen delen worden 
gelezen en geraadpleegd. Om de uitgave visueel aantrekkelijk te maken en de bruikbaarheid te verhogen zijn de 
delen rijk geillustreerd met speciaal voor dit Joel 
gemaakte foto's en tekeningen. Vooral het fotomateriaal 
toont in elk deel duidelijk het eigen karakter van de provincie. 
Het werk is samengesteld door vier ervaren architectuuren bouwhistorische onderzoekers: dr.ing. R. Stenvert, 
dr.ing. Chr.J. Kolman, mw. drs. S.T. Broekhoven en drs. 

B. Olde Meierink. Voor het samenstellen van de historische 
inleiding kon een beroep gedaan worden op de historicus 
drs. M.V.T. Tenten. Het voor deze reeks gevormde 
redactieteam bestaat uit: drs. A.G. Schulte, drs. F.C.A. 
van der Helm, jhr. R.J.A. van Suchtelen van de Haare, 
ing. B.HJ.N. Kooij en mw. J.P.M. van den Heuvel 
namens de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en de 
vier auteurs. Verder hebben medewerkers van de afdeling 
Collecties van de Rijksdienst ieder op hun wijze, vanuit 
zijn of haar specialisme, bijgedragen aan de totstandkoming van de publicatie. Drs. B. Stamkot van het 
bureau MAP stelde de overzichtskaarten en stadsplattegronden samen, jhr.ir. R.G. Bosch van Drakestein verzorgde de kasteelplattegronden, ing. B.HJ.N. Kooij en 

H.F.G. Hundertmark de kerk- en overige plattegronden 
en H. IJsseling van Flying Focus de luchtfoto's. De fotografen van de Rijksdienst, met name IJ.Th. Heins, J.P. de 
Koning en G.J. Dukker, zijn verantwoordelijk voor de 
foto's. 
Met dit werk over de provincie Gelderland beoogt de 
reeks Monumenten in Nederland opnieuw een bijdrage te 
leveren aan de kennisoverdracht over ons cultureel erfgoed en het wekken van de belangstelling daarvoor. 
Tot slot gaat een bijzonder woord van dank uit naar de 
Stichting Fonds A.H. Martens van Sevenhoven, zonder 
wier genereuze financiele steun deze uitgave niet mogelijk was geweest. 
De directeur van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg 

Fons Asselbergs 


 

TEN GELEIDE 

ving. De nummers uit de plattegrond staan ook vermeld 
bij de beschrijving zelf. 
Per kern is gezocht naar de meest geeigende indeling en 
volgorde om de objecten te beschrijven. De gekozen 
rangorde in de beschrijvingen wordt bepaald door het 
historische centrum van een kern en begint met het oudste en/of voor de ontwikkeling van de kern belangrijkste 
gebouw. Doorgaans gaat het daarbij om de kerk, maar 
soms is het een kasteel. Afzonderlijke objecten en structuren worden als het ware in `schillen' vanuit de dorpskern besproken, waarbij Brie hoofdregels zijn aangehouden: van publiek naar particulier, van oud naar jong en 
van binnen naar buiten. Vergelijkbare objecten en 
gebouwtypen zijn zoveel mogelijk na elkaar geplaatst of 
tot een lemma verzameld. 
Het boek bevat in principe alle waardevolle objecten en 
structuren in de provincie. De enorme verbreding van 
het spectrum, met name door het opnemen van de jongere bouwkunst uit de periode 1850-1940, maakt het 
evenwel onvermijdelijk om keuzes te maken. De uiteindelijke selectie is dan ook die van de auteurs en het is 
mogelijk dat anderen die keuzes niet tot in detail delen. 
Bij de selectie staan de informatiewaarde en het belang 
als karakteristiek element voorop. 
Objecten kunnen zijn opgenomen omdat ze kenmerkend 
zijn voor een breder voorkomend verschijnsel of juist 
omdat ze een uniek of zeldzaam voorbeeld van lets zijn. 
Beslissende criteria bij de selectie zijn: gaafheid, historische betekenis, architectonische kwaliteit of bouwhistorisch belang. In het algemeen worden objecten opgenomen die van voor de Tweede Wereldoorlog dateren. Een 
enkele keer worden gebouwen van na 1940 belicht, bijvoorbeeld als de wederopbouw een duidelijke stempel op 
een bepaalde kern heeft gedrukt. Met het opnemen van 
de modernste architectuur is grote terughoudendheid 
betracht. 

Het boek geeft een overzicht van de bestaande gebouwde 
omgeving. Er wordt dus geen aandacht geschonken aan 
objecten die in het (recente) verleden zijn verdwenen. 
Cultuurhistorisch waardevolle objecten en structuren die 
met sloop of totale wijziging bedreigd worden – in de 
dagelijkse praktijk is dat helaas nog al eens het geval – 
zijn opgenomen als ze op het moment van het afsluiten 
van het manuscript nog aanwezig waren. Aan archeologische monumenten wordt geen expliciete aandacht 
besteed, tenzij dat voor het begrip van de ontwikkeling 
van een kern noodzakelijk is. 
De teksten in dit boek zijn grotendeels gebaseerd op de 
officieel gepubliceerde literatuur, waaronder de zes delen 
over het Rivierengebied en dat over het Kwartier van 
Zutphen van de Nederlandse Monumenten van geschiedenis 

en Kunst. Verder zij de bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg voorhanden zijnde gegevens gebruikt, zoals 
de beschrijvingen van de Rijksmonumenten in de Objecten Databank (0DB) en de per gemeente in het kader 
van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP) opgestelde rapporten. Ook van het uit het MIP voortgekomen 
Monumenten Selectie Project (MSP) konden wij gebruik 
maken. We zijn in dat kader het Gelders Genootschap 
dankbaar voor de door hun geleverde medewerking. 
Voor de beschrijvingen van diverse kerkinterieurs is 
gebruik gemaakt van informatie berustend bij de Stichting Kerkelijk Kunstbezit Nederland. 
Ondanks alle zorg die eraan besteed wordt, kan het boek 
inhoudelijk kleine onvolkomenheden bevatten. De 
auteurs onderkennen de beperking dat voor sommige 
objecten niet altijd alle inzichten beschikbaar zijn via de 
door hen gebruikte kanalen. Aanvullend bronnenonderzoek of het uitputtend nalopen van de `grijze literatuur' 
lag evenwel niet in de opdracht en het strakke publicatieschema besloten. Wel zijn op grond van eigen waarnemingen ter plekke waar nodig verbeteringen of aanvullingen op de bestaande literatuur aangebracht. 

Om het omvangrijke cultuurhistorische erfgoed van de 
provincie Gelderland binnen de voor het boek gestelde 
ruimte te kunnen behandelen was het nodig de objecten 
beknopt te behandelen. De nadruk ligt op feitelijke gegevens over de bouwgeschiedenis en de huidige situatie van 
het object, zoals: adres, functie, ontwerp- en bouwdata, 
namen van opdrachtgevers en architecten, ontwerpers en 
uitvoerende kunstenaars. Verder wordt waar mogelijk de 
bouwstijl vermeld, of bij minder typerende voorbeelden 
de bepalende architectuurelementen. De beschrijving 
van het uiterlijk van objecten blijft beperkt tot de belangrijkste kenmerken. Waar nodig voor een beter begrip 
komen ook de toegepaste materialen en constructies ter 
sprake. Bij de belangrijkste objecten en structuren wordt 
de historische ontwikkeling kernachtig behandeld. Informatie over interieur en inventaris van de gebouwen 
wordt in beperkte mate verstrekt; gegevens daarover zijn 
slechts opgenomen wanneer ze van ilitzonderlijk belang 
zijn. Musea zijn alleen opgenomen indien het gebouw 
vermelding verdient; de museale collecties krijgen in dit 
boek geen aandacht. Restauraties en verbouwingen aan 
de objecten zijn in principe alleen vermeld als die tot 
belangrijke wijzigingen hebben geleid. Bij onderhoudsgevoelige objecten als molens wordt doorgaans enkel de 
meest recente restauratie aangegeven. De huidige functie 
van gebouwen wijkt vaak of van de oorspronkelijke 
bestemming. De nieuwe bestemming wordt enkel vermeld als er sprake is van een opvallend ander gebruik van 
het object. Aangezien gebouwen tegenwoordig vrij snel 


TEN GELEIDE 

van functie veranderen, is ook hierin terughoudendheid 
betracht. 
Een belangrijk onderdeel van het boek wordt gevormd 
door de foto's, die een representatieve selectie van de 
objecten en structuren in de provincie geven. Belangrijke 
criteria voor de keuze van de of to beelden objecten en 
structuren zijn hun ouderdom, hun verspreiding over de 
provincie en de verdeling over de verschillende soorten 
objecten. De foto's weerspiegelen steeds zo veel mogelijk 
het karakter van de desbetreffende kern. De meeste foto's 
zijn speciaal voor dit boek gemaakt. Waar dit niet het 
geval is, staat het jaartal van de foto in liet bijschrift vermeld. 
In het boek is verder van een aantal belangrijke kerken, 
kastelen en andere objecten een plattegrond met bouwfasen opgenomen. In de legenda is voor de aanduiding van 
die bouwfasen gebruik gemaakt van de verkorte architectuurhistorische dateringsmethode, waarbij Romeinse cijfers eeuwen aangeven, gevolgd door de hoofdletters A en 
B die staan voor halve eeuwen of de kleine letters a, b, c, 

d voor kwart eeuwen en m voor midden: XVIIa betekent 

eerste kwart van de 17de eeuw. 
Achter in het boek staat een beknopte literatuurlijst met 
de gebruikte algemene literatuur aangevuld met de voor 
de provincie belangrijkste publicaties op architectuurgebied. Verder zijn een verklarende woordenlijst, een topografisch register en een register van personen toegevoegd. 

Voor hun hulp bij de totstandkoming van dit boek danken 
wij als auteurs onze opdrachtgever de Rijksdienst voor de 
Monumentenzorg, zijn directie, de leden van de projectgroep, de afdeling cultuurwaardenonderzoek en de fotografen van deze dienst, alsmede de medewerkers van de 
bibliotheek en van het foto- en tekeningenarchief en ten 
slotte de uitgever. 
Voor de hulp die wij vanuit de provincie mochten ontvangen gaat onze dank uit naar het Gelders Genootschap 
en hun medewerkers. Daarnaast zijn wij dank verschuldigd aan de Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland 
en de eigenaars en beheerders van kerken en andere 
gebouwen die van binnen zijn bezocht. Verder bedanken 
wij Leo Dubbelaar, Eric Blok, Rob Lureman, Wim 
Scholz, Gerard Lemmens, Ton Schulte, Marie Christine 
van HOvell tot Westerflier, Taco Hermans, Maarten van 
Bleek – en voor hun hulp bij het afwerken van het manuscript – Geeske Bakker, Jeroen van Meerwijk, Joos Leistra en Marieke Knuijt. 

Utrecht, najaar 1999 

Ronald Stenvert Sabine Broekhoven 
Chris Kolman Ben Olde Meierink 


HISTORIE


Romeinen en Franken 

In het begin van onze jaartelling bepaalde keizer Augus

tus – nadat zijn legioenen enkele nederlagen in Germania 
hadden geleden – dat de Rijn de noordgrens van het 

Romeinse Rijk zou vormen. Daarmee liep de rijksgrens 

dwars door de huidige provincie Gelderland; het Rivierengebied lag er binnen, de Veluwe en de Achterhoek 
vielen erbuiten. Die laatstgenoemde, dun bevolkte 

gebieden waren voor de Romeinen minder interessant 

dan het Rivierengebied, waar de Bataven zich vlak voor 
het begin van de jaartelling hadden gevestigd. Deze Bataven waren – behalve tijdens de opstand van 68-70 van 
Julius Civilis – bondgenoten van de Romeinen en genoten een relatief bevoorrechte positie. Het is dan ook niet 
verwonderlijk dat bij het belangrijkste Romeinse legerkamp in het Rivierengebied de enige stad in Romeinsrechtelijke zin in Gelderland ontstond; Colonia Ulpia 
Noviomagus (Nijmegen). In de 3de en 4de eeuw drong 

het christendom in het Rivierengebied door. Dit was aanvankelijk van tijdelijke acrd, aangezien de Germaanse 
invallen die dit deel van het rijk vanaf de tweede helft van 

de 3 de eeuw teisterden, geen gunstig klimaat schiepen 
voor de ontwikkeling van de nog jonge godsdienst. In het 

begin van de 5de eeuw stortte het Romeinse gezag in 

deze streken ineen onder druk van de Volksverhuizingen 

en ontstond er een nieuwe situatie. 

In het Rivierengebied en de strook ten noorden van de 
Rijn gingen de Franken de dienst uitmaken. De Achterhoek lag in de Saksische invloedssfeer, terwijl de Veluwe 
een soort niemandsland tussen Franken, Friezen en Saksen was. Van deze Brie groepen waren de Franken het 
machtigst; hun rijk strekte zich weldra tot diep in Frankrijk uit. Van groot belang was de bekering van de Frankische koning Clovis tot het christendom aan het eind van 
de 5de eeuw. Hierdoor kon het christendom voet aan de 
grond krijgen en kregen de missionarissen een uitvalsbasis om het evangelie in de Friese en Saksische gebieden te 
verkondigen. Deze taak werd vergemakkelijkt toen die 
streken in de 8ste eeuw onder Frankisch gezag werden 
gebracht. Het Frankische Rijk zou na de flood van Karel 
de Grote in 814 weldra op zijn grondvesten schudden en 

uiteindelijk in kleinere rijken uiteenvallen door interne 
spanningen en invallen van de Noormannen. Voor de 
kerstening had dit echter geen blijvende negatieve gevolgen. 

Graven en hertogen 

Door de verzwakking van het centraal gezag werden de 
Frankische leenmannen in de 9de en lode eeuw machtiger. Dit proces van regionale territoriale machtsvorming 
kwam in Gelderland relatief laat op gang. De eerste 
poging tot territoriumvorming ging aan het einde van de 

lode eeuw uit van Adela en Balderik, de dochter en 
schoonzoon van graaf Wichman van Hamaland. Het 
graafschap in Hamaland was van groot belang en omvatte 
delen van Oost-Gelderland (het gebied rond Zutphen). 
Door moord, list en bedrog trachtten Adela en Balderik 
hun doel te bereiken. Omdat iedereen zich hierdoor 
tegen hen keerde, werden hun plannen verijdeld. 
De uit Vlaanderen afkomstige Gerardus Flamens en zijn 
nakomelingen, die in het latere Overkwartier (Noord-
Limburg) en de Betuwe goederen bezaten, hadden in de 

11 de eeuw meer succes; het stamslot Wassenberg en later 
Gelder, gelegen in het Overkwartier, werden de wieg van 
het graafschap Gelre. Later zou het zwaartepunt van 
Gelre zich van het Overkwartier naar het noorden verplaatsen. De graven van Gelre, zoals ze zich al snel 
noemden, werden weldra een macht waarmee rekening 
gehouden moest worden. Ze breidden hun gebied met 
name in de 12de eeuw flink uit. Door huwelijk werd 
het uit Hamaland voortgekomen graafschap Zutphen 
verworven en in 1196 verkreeg de graaf van Geire de 
Veluwe. 
Onder het bewind van Otto II (1229-'71) kregen veel 
Gelderse nederzettingen stadsrechten: Harderwijk 
(1231), Arnhem, Lochem en Elburg (1233), Doesburg 
(1237) en Wageningen (1263). Deze waren afgeleid van 
de stadsrechten die Zutphen omstreeks 1190 als eerste 
had verworven. Nijmegen ontving in 1230 stadsrechten 
volgens het Akense recht; het was toen nog een rijksstad 
en behoorde niet tot het Gelderse territorium. De in 

1247 tot Rooms koning van het Duitse rijk gekozen Willem II van Holland verpandde Nijmegen en omgeving in 


 

HISTORIE 

aan de kaak stelden. In Gelderland wist deze beweging 
niet de overhand te krijgen, zoals bijvoorbeeld in Holland en Overijssel. Elburg en Hattem waren de enige 
echte patriottenbolwerken en deze werden in 1786 door 
Willem V met geweld tot de orde geroepen. Elders werd 
Willem V een jaar later door een Pruisische militaire 
interventie weer in zijn vroegere machtspositie hersteld. 
De dagen van de Republiek waren echter geteld; in de 
winter van 1794-'95 werd zij door de Franse revolutionaire legers onder de voet gelopen. 

Grote Veranderingen 
Het nieuwe revolutionaire bewind voerde in 1795 direct 
belangrijke veranderingen door. Zo raakten adel en patriciaat hun standsgebonden privileges kwijt, werden zij als 
representanten van het oude bewind uit hun bestuursfuncties ontslagen en werden standscolleges, zoals de drie 
kwartierlijke Ridderschappen, opgeheven. Ook de protestantse kerk raakte de bevoorrechte positie kwijt en de 
repressie van andere godsdiensten werd gestaakt. Aan de 
gewestelijke autonomie kwam een einde na de staatsgreep 
van 1798 en de daaruit voortvloeiende staatsregeling. De 
Bataafse Republiek was voortaan een eenheidsstaat, 
bestaande uit acht departementen waarvan de grenzen 
dwars door de oude gewesten getrokken waren. Gelderland was verdeeld over drie departementen, namelijk die 
van de Rijn, de Oude IJssel en de Dommel. In 1801 herstelde men de provincies weliswaar in hun oude grenzen, 
maar de soevereiniteit lag definitief bij de eenheidsstaat. 
Arnhem werd hoofdstad van het departement Gelderland 
en is daarna altijd hoofdstad gebleven. 
Met de economie ging het in de Bataafs-Franse tijd 
slecht, hoewel dat in het agrarische Gelderland minder 
merkbaar was dan in het van de handel afhankelijke Holland. Wel ondervond het Rivierengebied in 1801 en 1809 
ernstige problemen door grote overstromingen. Bij de 
laatste overstroming kwam Lodewijk Napoleon, de in 

1806 geinstalleerde koning van Holland, poolshoogte 
nemen. Zijn rol was in 1810 alweer uitgespeeld, toen 
Napoleon besloot de Nederlandse departementen bij het 
Franse keizerrijk in te lijven. Tijdens de Franse bezetting 
zijn veel bestuurlijke veranderingen doorgevoerd, zoals 
de invoering van de burgerlijke stand, het kadaster en het 
metrieke stelsel. 
Toen de Fransen eind 1813 verdreven waren en erfprins 
Willem eerst als soeverein vorst en later als koning de 
regering over de Nederlanden aanvaardde, werden maar 
weinig veranderingen teruggedraaid. Wel werd er in het 
provinciaal bestuur het een en ander hersteld van de stan

denmaatschappij van voor 1795. Zo werd er een Gelderse 
Ridderschap ingesteld, die als kiescollege fungeerde voor 
een derde van de zetels in de Provinciale Staten. De ove

rige Statenleden waren vertegenwoordigers van de steden en het platteland. Dit politiek bestel sneuvelde bij de 
grondwetsherziening van 1848; de Ridderschap verdween in 1850 als kiescollege, terwijl in 1851 met de 
gemeentewet het onderscheid tussen stad en platteland 
werd opgeheven. 
De Gelderse economie begon zich in de 19de eeuw te 
herstellen en zelfs op te bloeien. De betere ontsluiting 
van de provincie door de aanleg van kanalen en verharde 
wegen was daarbij belangrijk. De verdeling en ontginning van de markegronden leidde tot een aanmerkelijke 
toename van het landbouwareaal en bosgebieden. De 
sinds het eind van de 18de eeuw almaar groeiende bevolking zorgde voor een vergroting van de afzetmarkt. 
Plaatsen als Winterswijk, Ede en vooral Apeldoorn 
groeiden flink uit. De industrialisering drong vanaf het 
midden van de 19de eeuw ook in Gelderland door. De 
oude papiernijverheid op de Veluwe en de metaalnijverheid in de Achterhoek werden geindustrialiseerd, langs 
de grote rivieren ontstond een bloeiende baksteenindustrie en hier en daar vestigden zich textielfabrieken. In 

1845 kwam de eerste spoorwegverbinding in Gelderland 
tot stand; Arnhem werd via Utrecht met het westen van 
het land verbonden. In de periode 1856-'88 volgden 
diverse andere verbindingen, die Gelderland verder ontsloten en verbonden met nieuwe afzetmarkten. 
Deze ontwikkelingen verliepen zeker niet zonder slag of 
stoot. Zowel in 1840 als in 1877 moest de Gelderse landbouw het hoofd bieden aan een ernstige crisis. Veel 
monumenten uit het verleden gingen verloren; diverse 
adellijke huizen op het platteland werden gesloopt. De 
sloop van de vestingwerken rondom veel steden na 1870 

– al eerder in Arnhem – moest de noodzakelijk geachte 
grootschalige stadsuitbreidingen mogelijk maken. Veranderde opvattingen omtrent volkshuisvesting en hygiene 
speelden daarbij een belangrijke rol. 
Na de eeuwwisseling kwam de aanleg van riolering, 
waterleiding en elektriciteit op gang, eerst in de grote 
steden, later ook elders. De mobiliteit begon in die tijd 
sterk toe te nemen en het wegennet werd verbeterd. De 
Eerste Wereldoorlog zorgde voor een tijdelijke economische inzinking; de echte klap kwam echter in 1929 met de 
wereldwijde economische crisis. De Gelderse landbouw 
en industrie werden hard getroffen, wat gepaard ging 
met grote werkloosheid. De vissers uit de Gelderse Zuiderzeesteden werden dubbel getroffen; door de crisis en 
door de afsluiting van de Zuiderzee in 1932. In het kader 
van de werkverschaffing stelde men de werklozen te werk 
bij ontginnings- en infrastructurele projecten, zoals de 
aanleg van het Twentekanaal. 
De provincie had zwaar te lijden tijdens de Tweede 
Wereldoorlog. Na de inval van Duitse troepen in de 

STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM 

van het arboretum De Dreijen te Wageningen (1896) en 
de tuinen bij de huizen De Lathmer bij Wilp (1911) en 
Neerijnen (1922). Springer ontwierp ook enkele tuinen 
in de gemengde tuinstifi met een regelmatige aanleg 
rondom het huis en landschappelijke elementen verderop. Een vroeg voorbeeld hiervan is het in 1871 naar 
plannen van H. Copijn aangelegde tuin van Oolde bij 
Laren. Andere voorbeelden zijn het door C.E.A. Petzold 
in 1880 gereorganiseerde park van huis Ruurlo. H.A.C. 
Poortman hanteerde in zijn werk ook beide stijlvarianten, 
het villapark Overbeek te Velp (1901) is landschappelijk 
van vorm. Zijn ontwerp voor de Nieuwe Mg. begraafplaats te Lochem (1929) heeft een overwegend regelmatige aanleg. Vermeldenswaardig zijn de door A. Gatacrede Stuers aangelegde besloten tuinen bij De Wiersse bij 
Kranenburg (1912-'28). 
De nieuw architectonische tuinstijl wordt gekenmerkt door 

een geometrische aanleg die gezien kunnen worden als 

`buitenkamers' van het huis. Misschien wel het beste 
voorbeeld zijn de door H.P. Berlage ontworpen tuinen 
ter weerszijde van het jachtslot St.-Hubertus te Otterlo 
(1915). In de jaren twintig ontstond de natuur-tuinstijl 
waarin de natuur binnen een ontworpen aanleg meer zijn 

gang mocht gaan. Het park Berg en Bos te Apeldoorn 

(circa 1932), naar plannen van H. Copijn & Zn. is bier 

een voorbeeld van. De Paasheuvel te Ede (1945) en het 
Ereveld te Loenen (1949) zijn voorbeelden van de modernistische tuinstijl. J.T.P. Bijhouwer ontwierp in 1955 de 
beeldentuin van het Kr011er-Muller museum, met de 
natuur als omlijsting van autonome kunstwerken. 

Gebouwtyp en 

Naast een onderscheid in bouwstijlen bestaat er ook een 
functionele differentiatie in gebouwtypen. Gebouwen 
met een godsdienstige of woonfunctie zijn van alle tijden 
en kwamen al aan de orde. De bouwkundige weerslag van 
de agrarische functie is dermate streekgebonden dat ze 
bij de regio's behandeld wordt. 
Elke oude stad kende sinds de late middeleeuwen Naar 
bestuurlijke centrum in de vorm van een stadhuis. Goede 
voorbeelden zijn die te 's-Heerenberg (1526), Culemborg 
(1534), Nijmegen (1553), Hattem (1619) en Zaltbommel 
(1760). De raadhuizen (gemeentehuizen) verrezen in 
`groepen'. Neoclassicistisch van vorm zijn die uit de jaren 
zestig, zoals de raadhuizen van Barneveld (1860), Duiven 
(1864) en Elst (1869). Neorenaissance-vormen hebben 
de raadhuizen in de in de jaren tachtig en negentig, zoals 
te Kerkdriel (1887), Borculo (1887) en Beneden-Leeuwen (1899). Traditionalistisch zijn de in de jaren twintig 
en dertig gebouwde raadhuizen, bijvoorbeeld in Varsseveld (1927), Wehl (1938) en Winterswijk (1938). 
De obelisk op het graf van onderwijsinspecteur A. van 

den Ende in Warnsveld toont het jaartal van de onderwijswet (1806) die het onderwijs zijn eerste eigen gebouwen gaf. Vroege voorbeelden van dergelijke scholen zijn 
die te Rekken (1815, uitgebreid 1857), Rozendaal (1842, 
voorgevel 1902) en Lochem (1862). Het Schoolbesluit 
van 1880, de Leerplichtwet van 1901 en de Schoolwet 
van 1920 leidden tot nieuwe impulsen in de scholenbouw, zoals te zien te Lichtenvoorde (1887), Dieren 
(1893), Doetinchem (1895), Borculo (1925) en de Witte 
School (1929) te Arnhem. 
Na de invoering van de Wet op het Hoger Onderwijs in 

1863 kwamen de eerste Hogere Burger Scholen tot 
stand. Goede voorbeelden zijn die te Tiel (1864) en Winterswijk (1870) en de Koninklijke HBS te Apeldoorn 
(1876). Een rijke architectuur hebben de HBS te Wageningen (1896) en de gymnasia te Zutphen (1881) en 
Apeldoorn (1913). 
Andere interessante openbare gebouwen zijn de gerechtsgebouwen van Tiel (1879) en Zutphen (1888) en de kantongerechten te Geldermalsen (1882), Terborg (1896), 
Nijmegen (1905) en Groenlo (1907). Kenmerkend zijn 
ook de marechausseekazernes te Wageningen (circa 

1895) en Winterswijk (1905) en de brandweerkazerne te 
Zevenaar (circa 1880). 
De postkantoren vallen in twee groepen uiteen. De neoclassicistische zijn gebouwd in opdracht van de gemeente, 
zoals te Tolkamer (1872), Lochem (1878) en Velp (1878) 
en de neogotische zijn van staatswege gebouwd, zoals het 
rijk uitgevoerde postkantoor te Arnhem (1888) en die van 
Wageningen (1897), Nijmegen (1907), Apeldoorn (1907) 
en Zevenaar (1915). Opvallend zijn het expressionistische 
postkantoor te Doetinchem (1917) en het traditionalistische postkantoor in Winterswijk (1938). 
In de grote steden bevinden zich verschillende de gebouwen voor ontspanning, zoals de societeiten te Zaltbommel (1871) en Apeldoorn (1878) en de concertzalen te 
Arnhem (1847), Oosterbeek (1867) en Nijmegen (1913), 
de leesbibliotheek te Apeldoorn (1911), het museum 
Kam te Nijmegen (1920). Opvallend zijn verder de 
gevangenissen te Doetinchem (1766), Aalten (1861) en 
Arnhem (1882), en de diverse onderwijsgebouwen en 
laboratoria van de Landbouwuniversiteit in Wageningen. 
Eveneens vermelding verdienen het grote `Kulturkampr-klooster te 's-Heerenberg (1908), de diverse 

gestichten te Warnsveld (1899), Wolfheze (1907) en 
Apeldoorn (1908) en de kazernes te Harderwijk (1815), 
Ede (1904) en Nijmegen (1905 en 1909). 
Bij de sectoren vervoer en bedrijf trail eveneens een functionele differentiatie op. Bij de voor rekening van de 

Staat aanbestede stationsgebouwen bestond oorspronkelijk een systeem van vijf klassen. Daarvan zijn de stations 
te Lochem (4de klasse) en te Laren-Almen (5de klasse), 


REGIO'S 

INLEIDING 

Op grond van zijn fysisch-geografische gesteldheid kan 
Gelderland grofweg in tweeen worden gedeeld; zandgronden in het noorden en oosten, en rivierklei in het 
zuidwesten en in het stroomgebied van de IJssel. 
In de voorlaatste ijstijd van het Pleistoceen (het Saalien) 
baanden uit Scandinavia afkomstige lobben landijs zich 
een weg door Gelderland. De belangrijkste ijslob vormde 
een glaciaal bekken ter plaatse van het huidige IJsseldal. 
Een kleinere liep door de Gelderse Vallei. Het meegevoerde nand, leem en keien (keileem), vermengde zich 
met de bestaande ondergrond en werd opgestuwd tot 
langgerekte heuvels of stuwwallen. Het belangrijkste 
complex is dat van de stuwwallen op de Veluwe, dat zich 
van Hattem tot Arnhem uitstrekt en zich met een onderbreking door Rijn en Waal bij Nijmegen voortzet. Ook 
de stuwwal van het Montferland behoort tot dit complex. 
Arctische winden zorgden in de laatste ijstijd (het Weichselien) voor de vorming van dekzanden tussen de stuwwallen op de Veluwe en in de oostelijke Achterhoek. Uiteindelijk leidde dit voor het noordelijke deel van 
Gelderland tot het, plaatselijk relatief hoge, Midden-
Nederlandse zandgebied van de Veluwe en het oostelijke 
dekzandgebied van de Achterhoek, dat daar van west naar 
oost licht oploopt. Na de ijstijden – in het Holoceen – 
vormden zich op deze hogere delen heidevelden en in de 
lagere gedeelten, waar het water door het keileem slecht 
weg kon, veengebieden. Dit laatste geschiedde onder 
meer in de Gelderse Vallei en in een noord-zuid gerichte 
strook in het midden van de Achterhoek. 
Het huidige rivierengebied ontstond in het Laat-Weichselien. De IJssel baande zich een weg noordwestwaarts 
door een glaciaal bekken. In het zuidelijke deel van de 
provincie stroomden de Rijn en de Waal westwaarts via 
een insnijding in de Oost-Veluwe stuwwal tussen Arnhem en Nijmegen, de zogeheten Gelderse poort. In dit 
rivierengebied ontstond een belle strook jonge rivierklei 
met uiterwaarden, stroomruggen en komgronden. 
Gelderland, voorheen Gelre genoemd, was bestuurlijk 
gezien in vier Kwartieren ingedeeld met als hoofdsteden 
Nijmegen, Roermond, Arnhem en Zutphen, of volgens 

het rijmpje op het Duivelshuis to Arnhem: 'Nijmegen de 
oudste, Roermond de stoutste, Zutphen de rijkste, Arnhem de genoegelijkste'. Opper-Gelder, of het Overkwartier, met daarin de steden Roermond, Venlo, Kevelaar en 
Geldern, viel in 1637 grotendeels in Spaanse handen. Bij 
de Vrede van Munster in 1648 raakte dit deel definitief 
van de andere Kwartieren gescheiden. In 1839 kreeg het 
zijn huidige indeling in een Limburgs en een Duits 
gedeelte. 
De overgebleven drie Kwartieren waren onderverdeeld 
in schoutambten. De steden handen echter hun eigen 
rechtbanken. Restanten van deze bestuursstructuur bleven herkenbaar in de uit 1817 stammende gemeentelijke 
indeling, waarin nog een onderscheid werd gemaakt tussen de steden en het omliggende platteland. Dit leidde 
tot het onderscheid in Stad en Ambt Doetinchem (in 

1920 samengevoegd) en de in oppenTlakte vrij kleine 
gemeenten Doesburg, Elburg, Groenlo en Zutphen. 
Schoutambten werden gevormd door buurtschappen en 
marken. Een marke was een aaneengesloten gebied van 
niet in cultuur gebrachte woeste grond dat gezamenlijk 
werd beheerd door de eigenaren van de `gewaarde erven' 

– de markegenoten of geerfden. Deze gebieden waren 
van groot belang vanwege de heideplaggen en de mest 
van de daar gehouden schapen die de cultuurgronden 
vruchtbaar hielp houden. Ook grote delen van de groengronden (weide- en hooilanden) waren in bezit van de 
marken. Slechts de `gewaarde' boeren bezaten weiderecht op de woeste gronden. Aan de randen van deze 
gebieden werd de vestiging van keuterboeren vaak oogluikend toegestaan. In 1848 werden de markegenootschappen opgeheven; de Markewet van 1886 zorgde voor 
een rechtmatige verdeling van de woeste gronden. Door 
de beschikbaarheid van goedkope kunstmest kon men 
vanaf 1890 de beste delen van de woeste gronden omzetten in weilanden. De meest schrale delen werden bebost. 
Hieronder volgt een karakterisering van het gevarieerde 
cultuurlandschap dat in Gelderland ontstond door 
bodemgesteldheid en menselijk ingrijpen. Hierbij wordt 
gebruik gemaakt van de gangbare historische indeling 
van de provincie Gelderland in drie Kwartieren, die naast 
overeenkomsten ook eigen karakteristieken hebben. De 

REGIO'S 

grootste regio is de Veluwe. Hierbij zal tevens aandacht 
worden geschonken aan de verschillende boerderijtypen 
in de gehele provincie Gelderland en is plaats ingeruimd 
voor een behandeling van de provinciale infrastructuur. 
Daarna volgt de bespreking van de Achterhoek, met ook 
aandacht voor de ontwikkeling van de Gelderse kastelen 
en buitenplaatsen. Tenslotte komt het Rivierengebied aan 
de orde, waarbij de ontwikkeling van de verdedigingswerken in de gehele provincie wordt belicht. 

VELUWE 

De Veluwe wordt in het noordwesten begrensd door de 
voormalige Zuiderzee, in het noordoosten en oosten 
door het IJsseldal en in het zuiden door de Rijn. In het 
westen vormt de Gelderse vallei de grens met Utrecht. 
De regio zelf is onder te verdelen in het Veluwemassief 
met aangrenzend het IJsseldal in het oosten, met centraal 
daarin gelegen Apeldoorn en het IJsseldal met Dieren en 
Epe. In het noorden ligt de Overveluwe met de steden 
Harderwijk, Elburg en Hattem. In het westen is de 
Nederveluwe met Ede en Barneveld en in het zuiden de 
Veluwezoom met Wageningen en de oude hoofdplaats van 
het kwartier, nu de provinciehoofdstad Arnhem. 

Grondgebruik 

De Veluwe kan vergeleken worden met een omgekeerd 
soepbord: in het midden het Veluwemassief en daar 
omheen lagere randen. Het Veluwemassief vormt een 
relatief hoog en droog plateau met uitgestrekte heidevelden en zandverstuivingen (bijvoorbeeld bij Nunspeet 
en Kootwijk), niet erg geschikt voor permanente bewoning. Aan de noord- en de westrand van het Veluwemassief ontwikkelden zich in het Holoceen veengebieden. Aan de zuidrand verhinderden de grote rivieren met 
hun meanders de veenontwikkeling en tastten ze zelfs de 
stuwwal aan. Deze riviererosie – met een voor Nederlandse begrippen sterk relief -, is goed te zien bij de Westerbouwing nabij Oosterbeek. Aan de oostzijde verhinderde de IJssel grotendeels de veenvorming. 
De afwatering van het hoog gelegen Veluweplateau 
geschiedt grotendeels onzichtbaar. Het regenwater zakt 
ondergronds naar de randen en treedt aan de zuid- en de 
oostrand als kwel naar buiten. Wanneer men daar tot op 
het grondwaterniveau graaft, leidt dat tot een sprengkop 
(bron) die een spreng, of kunstmatige beek, kan voeden. 
Het water in deze sprengen werd gebruikt voor de aandrijving van de watermolens. Aan de west- en noordzijde 

– in de veengebieden – komen de sprengen niet voor. 
Wel komen aan de westzijde enkele min of meer ronde 
zoetwaterpoelen voor op de grens tussen hoog en laag. 
Het Uddelermeer is het belangrijkste van deze zogeheten 

.

pmgoruines. 
Al vroeg werd begonnen met de inpoldering van de veengronden. Aan de oostzijde van het Veluweplateau, waar 
de IJssel de vorming van grote veegebieden verhinderde, 
werden de weinige veengronden al in de vroege middeleeuwen ontgonnen en ingepolderd. Een voorbeeld hiervan is de kort na 1328 ontstane polder Nijbroek bij 
Voorst. Aan de noordzijde werden in een gebied met zeeklei op veengrond enkele gebieden ingepolderd, waaronder de polders Arkenheem bij Nijkerk (1356) en Oosterwolde (1360). De Gelderse Vallei, die gezien kan worden 
als een glaciaal bekken zonder rivier, bevatte een uitgestrekt veengebied. Eind 15de eeuw werd met de vervening van dit gebied begonnen door het graven van de 
Grift of Grebbe. Om te voorkomen dat de Nederrijn 
door dit ontgonnen bekken naar de Zuiderzee zou gaan 
stromen, werd in 1595 de Grebbedijk aangelegd. Het uitgeveende gebied was vooral geschikt voor veeteelt. In de 
vruchtbaarder polders langs de Zuiderzee en de IJssel 
vond eveneens veeteelt plaats, vooral melkveehouderij. 
Langs de zuidelijke Veluwerand werd in de 18de eeuw 
tabak geteeld. Daar en langs de oostelijke en westelijke 
rand bestond ook enige fruitteelt. Vanaf 1850 werd met 
name de Nederveluwe bekend om zijn pluimveehouderij. 
Waar de landbouwcrisis van 1878 juist de graanboeren 
misere bracht, profiteerde de pluimveehouderij van de 
komst van het goedkope Amerikaanse graan. De visafslag 
van Harderwijk en de bouw van een vismeelfabriek in 

1912 leverden het voedsel voor de eendenfokkerijen in de 
omgeving. 
Het opheffen van de markegenootschappen in 1848 had 
met name grote veranderingen voor het Veluwemassief 
tot gevolg. De Lunterense notaris J.H.Th.W. van der 
Ham speelde een grote rot bij de totstandkoming van de 
Markewet (1886). Hij was een sterke voorstander van 
bebossing van woeste grond en daarnaast een niet onverdienstelijk plantenveredelaar. Zo is de notarisappel door 
hem ontwikkeld. Bij de werkelijke bebossing had de in 

1888 opgerichte Heidemaatschappij een belangrijke 
inbreng. Vooral op de arme Veluwse zandgronden werden op grote schaal dennenbossen aangelegd voor de 
produktie van stuthout voor de mijrien van Limburg en 
Belgie en later voor telegraaf- en electriciteitspalen. Dit 
stimuleerde de ontwikkeling van houtverwerkende industrie, waaronder een lucifersfabriek bij Apeldoorn en een 
fabriek van sigarenkistjes (later binnendeuren) in Klarenbeek. Vanaf 1917 werden ook op grote schaal fruitkisten 
gemaakt. Daarnaast boden de bossen plaats aan diverse 
houtskoolbranderijen. Door de grote vraag naar bout 
waren vanaf 1910 herbebossingsprogramma's noodzakelijk. Hiertoe werd in 1912 in de bossen bij Stroe voor het 


 

REGIO'S 

tie van baksteen. De vanaf 1830 uitgevoerde wegverhardingen leidden tot een grotere vraag naar baksteen. Na 
de aanleg van zomerkaden fangs de rivieren ontstonden 
in de uiterwaarden diverse steenovens. Eerst waren dit 
veldovens, maar vanaf 1870 ook ringovens, gevolgd door 
zig-zag-ovens en vlamovens. In de Achterhoek resteert 
hier weinig van, met uitzondering van een ringoven in 
Spijk (1921) en de fraai bewaard gebleven pannenfabriek 
bij Zevenaar, gesticht in 1865 en voorzien van een zig-zagoven in 1925. 
Ingeklemd tussen de textielcentra Twente en Bocholt 
kwam eind 19de eeuw enige textielnijverheid tot ontwikkeling in de oostelijke Achterhoek. Uit de huisnijverheid 
van het linnenweven vormden zich enkele fabrieken. 
Doorgaans geschiedde dit op initiatief van een of twee 
families; Driessen in Aalten, Ter Weeme in Neede en 
Willink in Winterswijk. Van de zes textielfabrieken in 
Winterswijk is enkel de tricotfabriek van G.J. Willink 
bewaard gebleven en ook te Neede resteert weinig. De 
stoomweverij Driessen te Aalten (1893) is een gaaf voorbeeld van een karakteristieke kleine katoenweverij. 
De beschikbaarheid van stromend water en eek uit eikenschors leidde in de periode 1860-'80 tot de stichting van 
een aantal leerfabrieken te Lichtenvoorde, Eibergen en 
Lochem. De fabriek te Lochem werd in 1975 gesloopt. 
De fabriek waar men leren drijfriemen maakte te Eibergen (1900) is in verbouwde vorm behouden gebleven. 
Goed bewaard is de leerfabriek van 'Hulshof's Vereenigde Fabrieken' uit 1920 te Lichtenvoorde. Van de 
lokale brouwerijen in Aalten en Groenlo, is enkel de tot 
een multinational uitgegroeide brouwerij te Groenlo 
overgebleven. 

RIVIERENGEBIED 

Van het Rivierengebied worden de belangrijkste grenzen 
uiteraard door rivieren gevormd; de Neder-Rijn in het 
noorden en de Maas in het zuiden. De oostgrens wordt 
bepaald door het Pannerdens Kanaal en loopt vervolgens 
met een bocht in zuidelijke richting over de Nijmeegse 
stuwwal. De westelijke grens van deze regio wordt 
gevormd door de Diefdijk tussen Culemborg en Leer-
dam, ten zuiden overgaand in de benedenloop van de 
Linge en de Afgedamde Maas. 
De rivieren zorgen tevens voor een natuurlijke onderverdeling in een aantal `waarden'. In het westen vormt de 
Linge de scheiding tussen het Land van Buren en Culemborg in het noorden en de Tielerwaard in het zuiden. 
Weer ten zuiden daarvan ligt de Bommelerwaard met 
Zaltbommel als belangrijkste plaats. Oostelijk hiervan 
bevindt zich het Land van Maas en Waal met de plaatsen 

Heerewaarden, Boven- en Beneden-Leeuwen. Nog verder naar het oosten begint het Rijk van Nijmegen. Beide 
gebieden worden samen het Tweestromenland genoemd. 
In het uiterste oosten, tussen de stuwwal van Nijmegen 
en de Boven-Rijn, ligt de Duffel. Ten oosten van Tiel en 
ten noorden van Nijmegen bevindt zich tenslotte de 
Betuwe. Dit tussen de Neder-Rijn en de Waal ingeklemde 
gebied wordt op het smalste gedeelte tussen beide rivieren – van Kesteren naar Ochten – gescheiden in de westelijke Neder Betuwe en de oostelijke Over Betuwe. 

Het wassende water 

Deltagebieden vormden al heel vroeg overal een aantrekkelijk gebied voor bewoning, met vrij makkelijk te bewerken gronden en zoet water. Zo ook de Rijndelta, die al 
tijdens de Romeinse tijd naar verhouding vrij dicht 
bevolkt werd. In dergelijke gebieden houdt het water 
echter ook altijd een gevaar in. De beheersing van het 
water is ook in de Rijndelta altijd een probleem gebleven. 
Zo liggen het hoogwater van 1993 en de bijna-ramp bij 
Ochten in 1995 bij velen nog vers in het geheugen. 
In het laagterras van Maas en Rijn vormde zich in het 
Laat-Weichselien een stelsel van rivierarmen en stroomruggen met daartussen komgronden met veengebieden 
en moerassen. Door de aanleg van de eerste dijken in de 

11 de en 12de eeuw werden de stroomruggen gefixeerd. 
In de 13 de eeuw ontstond een doorgaande bedijking en 
werden de venen in de Over en Neder Betuwe ontgonnen. Dit leidde tot het huidige rivierengebied met 
stroomruggen van zand en zanderige klei (zavel) en komgronden in de vorm van laagten met daarin een fijn 
bezinksel van zware klei. Dijkdoorbraken veroorzaakten 
zogeheten uitkolkingsgaten in de vorm van kleine, maar 
diepe, ronde poelen (kolken, wielen of waaien). De uitgespoelde grond werd in een waaier achter het gat afgezet 
als mengsel van klei en zand. Deze overslaggronden zijn 
onder meer bij Dodewaard afgezet, maar ook bij Lent en 
Huissen. Op deze grond ontwikkelde zich later vaak 
(kas)tuinbouw. 
Bedijking maakte de verbetering van de afwatering van 
het regen- en kwelwater van het binnendijkse gebied 
noodzakelijk. Hiertoe werden weteringen gegraven, zoals 
de Rijkse Wetering in het Land van Maas en Waal en de 
Drielse en Bommelse Wetering in de Bommelerwaard 
(1320-'21). De Beneden-Linge, die voor de afwatering 
van de Tielerwaard zorgde, werd al in de 12 de of 13 de 
eeuw oostwaarts doorgetrokken om als Boven-Linge de 
Betuwe te ontwateren. 
Op de grens met Holland werd in 1284 de Diefdijk aangelegd tussen Lek en Linge ter bescherming van de Vijfheerenlanden. Deze dwarsdijk moest het water uit het 
Land van Culemborg en Buren en de Betuwe zijwaarts 


REGIO'S 

loop van de 17de eeuw verschoof de aandacht van vestingsteden naar verdedigingslinies. Zutphen en Does-
burg gingen deel uitmaken van de IJssellinie. Doesburg 
kreeg in 1701 aan de oostzijde een retranchement 
bestaande uit twee linies, Zutphen werd in 1799 aan de 
oostzijde voorzien van de Linie van Hooff. 
Vanaf 1672 concentreerde de hoofdverdediging zich op 
de Hollandse Waterlinie, die op de meest westelijke punt 
van de Tielerwaard na geheel buiten Gelderland lag. Het 
in de 14de eeuw als Hollands grensfort gebouwde kasteel 
Loevestein was daarin als meest zuidelijke fort opgenomen. In de 18de eeuw hier werden verbeteringen aangebracht. Op voorstel van generaal Krayenhoff besloot 
koning Willem I de stad Utrecht binnen de Hollandse 
Waterlinie te brengen. De Nieuwe Hollandse Waterlinie 
kwam hierdoor meer naar het oosten te liggen. De doorbraak van de Noorder Lingedijk bij Hekelum in 1809 
vormde de aanleiding tot de aanleg van de Lingewerken 
in de Tielerwaard, die vervolgens als onderdeel van de 
Nieuwe Hollandse Waterlinie werden opgenomen. 
Tussen Heukelum en Asperen kwam de Nieuwe Zuider 
Lingedijk tot stand, die aansloot op de Diefdijk. In de 
Linge bij Asperen werd in 1815 een waaiersluis aangebracht. Bij de rivierdijken en op andere accessen werden 
versterkingen gebouwd, die in de periode 1840-'60 werden vernieuwd en voorzien van bomvrije forten (Asperen 
en Vuren). Ten oosten van Loevestein zorgde de Nieuwedijk tussen Brakel en Giessen voor een inundatiekom in 
de Bommelerwaard. Rond 1885 was de Nieuwe Hollandse 
Waterlinie gereed. 
Ter verdediging van de grote rivieren bouwde men in de 

19de eeuw aan de oostzijde van de provincie een aantal al 
bestaande verdedigingspunten uit tot voorpostenlinies. 
Na het graven van het Pannerdens Kanaal in 1708 had de 
Schenkenschans zijn betekenis verloren en werd nabij de 
nieuwe splitsing van Rijn en Waal een zeshoekige sterrenschans met stenen reduit aangelegd (1742). In 1869-'71 
kwam iets oostelijker daarvan, pal op de splitsing van Rijn 
en Waal, het geheel nieuwe sperfort Pannerden tot stand. 
De geschutsstellingen daarvan werden in 1885-'90 
gepantserd. De overgang van de IJssel bij Westervoort was 
al rond 1580 van een schans voorzien. Ter bescherming 
van de spoorbrug bouwde men in 1864-'66 een trapeziumvormig sperfort met bomvrije kazernes. Op de noordelijke Waaloever tegenover Nijmegen verrezen in 1862'63 de forten Boven en Beneden Lent, ter verdediging van 
de spoorburg en de rivier. 
Een andere strategisch plek was de oostpunt van de Bommelerwaard bij Heerewaarden. Rond 1590 ontstond hier 
de zeshoekige schans De Voorn of Nassau. Westelijker, 
bij de sluis in het kanaal van St.-Andries, verrees in 1815'16 het vijfhoekige fort Nieuw Sint Andries, dat in 1857

'59 werd uitgebreid. Sinds 1845 behoorde het tot de bijna 
uitsluitend in Noord-Brabant gelegen Zuiderwaterlinie. 
Tussen Walderveen en De Klomp vormt de Grebbelinie 
de grens tussen Utrecht en de Veluwe. Deze in de 18de 
eeuw aangelegde linie leidde in de 19de eeuw een sluimerend bestaan. Ten zuiden van de Rijn sloot hier de linie 
De Spees – Ochten of Betuwestelling op aan. Eind 18de 
eeuw werd deze linie – met aan beide zijden een dijkpost 

– aangelegd op het smalste punt tussen Rijn en Waal. 
Toegenomen politieke spanning leidde in 1936 tot de 
bouw van een aantal brugkazematten bij bruggen over 
Maas, Waal en IJssel. Bij Zutphen, Nijmegen en Hattem 
zijn deze nog aanwezig. Door de bouw van betonnen 
mitrailleurnesten in 1939-'40 bracht men de Grebbelinie 
en Betuwestelling in staat van verdediging, evenals de 
zuidelijker gelegen Maas-Waalstelling, die op de Noord-
Brabantse Peel-Raamstelling aansloot. De zwaarste 
gevechten vonden in mei 1940 plaats bij de Grebbeberg. 
In het kader van de naoorlogse verdediging in NAVOverband began men in 1951 met de aanleg van de Nieuwe 
Ijssellinie, waarbij men gebruik maakte van inundatie 
door middel van een stromende rivier. Er werden drie 
stuwencomplexen gebouwd, om respectievelijk de waterafvoer van de Waal bij Nijmegen, de Rijn bij Arnhem en 
de IJssel bij 01st te kunnen stoppen. Al in 1964 besloot 
men dat een dergelijke verdediging achterhaald was. 

 

zen b e eld van 'Friedrich Heinrich' 
(bij Koninklijke Park 1) is rond 1900 
door de Duitse keizer Wilhelm II aan 
koningin Wilhelmina geschonken. Het is 
gegoten door H. Gladenback and Sohn 
te Berlijn. De fontein op het Emmaplein is in 1938 opgericht ter gelegenheid van het veertigjarig regeringsjublieum van koningin Wilhelmina. 
Parken. Ten noorden van de oude 
kern van Apeldoorn bevinden zich vijf 
onderling met elkaar verbonden wandelparken, die voornamelijk zijn ontstaan bij 
het verkavelen van landgoederen tot villaparken. In 1874 kocht steenfabrikant 

H.C. van der Houven van Oordt de landgoederen De Pasch en De Veenkamp. Ze 
werden verkaveld naar ontwerp van landschapsarchitect H.H. Hogeweg, waarbij 
Van der Houven van Oordt in 1876 een 
gedeelte aan de gemeente schonk als 
wandelpark: het 0 ranjepark [37]. 
Men eerde hem in 1892 met een gedenkbank, vermoedelijk naar plannen van 
J.A. Wijn. Rond 1880 kwam op eenzelfde 
wijze aan de noordzijde het Emmapark 
[38] tot stand. Van der Hoeven van 
Oordt kocht ook het landgoed De Vlijt 
(ook Marialust genoemd), dat hij eveneens grotendeels verkavelde en waarvan 
hij in 1890 een deel aan de gemeente 
schonk: het Wilhelminapark [39]. 
In dit wandelpark kwam in 1932 een herinneringsbank voor burgemeester 
H.P.J. Tutein Nolthenius te staan, naar 
ontwerp van P. Puype. Aan de noordzijde 
van het park werd in 1909 op initiatief 
van mw. Van Haersma de With het 
Prinsenpark [40] aangelegd. Tussen 
het Wilhelminapark en het Prinsenpark 
ontstond later nog het Verzetsstrijderspark [41]. De vijf genoemde parken zijn 
aangelegd in een romantische Engelse 
landschapsstijl met gebogen lanen, 
meanderende waterpartijen en verrassende doorkijkjes. 
Het aan de westzijde van Apeldoorn 
gelegen park Berg en Bos (J.C. Wilslaan 
21) is een restant van het na het overlijden van eigenaar J.C. Wils in 1906 verkochte landgoed Berg en Bosch. Een 
deel werd verkaveld (Beukenlaan, Eikenlaan e.o.) en de rest kwam in 1917 in 
bezit van de gemeente, die K.C. van Nes 
een verkavelingsplan liet opstellen. 
Vanwege de crisis kwam dit niet tot uitvoering, waarna in 1932 – als werkver-
APPELTERN 

schaffingsproject – het huidige publieke 
park werd aangelegd naar plannen van 

H. Copijn & Zn. In het sterk geaccidenteerd terrein ligt een centrale vijver, die 
door sprengen wordt gevoed; deels via 
een aangelegde waterval en deels via een 
tunnelgrot (1937). Een deel van het park 
is later ingericht tot een dierentuin voor 
apen (Apenheul). Ook het in 1934 aangelegde kristalbad (Felualaan 29) behoorde 
tot het werkverschaffingsproject. 
Begraafplaatsen. Van de rond 
1830 aangelegde oude Alg. begraafp laats aan de Loolaan, nabij de Herv. 
kerk, resteert enkel een groengebied achter de huizen. Denieuwe Alg. 
begraafplaats (Soerenseweg 71) [42] 
is aangelegd in 1896 naar plannen van de 
firma Groenewegen & Zn. Het uit dat 
jaar daterende poortgebouw in neorenaissance-stiji is ontworpen door 
J.A. Wijn en bestaat uit een aula en een 
dienstwoning aan weerszijden van het 
dubbele toegangshek. Aan het einde van 
de centrale as ligt de grafzerk van de initiatiefnemer tot de aanleg van de 
begraafplaats, burgemeester J.A. van 
Hasselt (f 1897). Het rijk uitgevoerde 
familiegraf van de familie Van Heeckeren 
van Brandsenburg stamt uit 1906 en wordt 
geflankeerd door twee grote engelenbeelden van wit marmer, gemaakt door 
atelier B. Tax. Andere interessante graftekens zijn die van organist P. Kleekamp 
(11921), met bronzen vrouwensculptuur 
van H. Chapu, en leraar AJ. Donck 
(11910) en de grafkelder van de familie 
Talens (11911). Op de rond 1890 aangelegde R . K. begraafplaats (bij 
Arnhemseweg 52) bevindt zich onder 
meer een met een hek omgeven hardstenen grafmonument van de familie 
Wils (circa 1906). De Isr. begraafplaats (tegenover Arnhemseweg 216), 
gesticht in 1892, heeft een metaarhuisje 
met expressionistische details uit 1929 
(5689). 
H et Woudhuis (Woudhuis 11). Dit 
landgoed ten oosten van Apeldoorn is 
rond 1820 gesticht en heeft een landhuis 
met neogotische details. Het huis kreeg 
rond 1880 een verhoogd middendeel en 
werd in chaletstijl verbouwd. Tot het 
landgoed behoren enkele boerderijen 
van het type hallenhuis zoals Woudhuizerweg 64 (1802), Woudhuizerweg 71 
(1826), met laat-19de-eeuwse rosmolen, 
en Woudhuis 13 (circa 1840); de laatste 
werd gebouwd als dubbele boerderij met 
twee woongedeelten en is rond 1900 verbouwd tot een boerderij. 
Wenum. Dorp gelegen ten noorden 
van Apeldoorn aan de Wenumse beek. 
De Wenumse Molen (Oude Zwolseweg 160) is een bovenslagmolen op de 
Wenumse beek. Al in 1313 is hier sprake 
van een watermolen. In de 18de eeuw 
werd een molenvijver aangelegd. In 1768 

kwam de molen in handen van Daniel de 
Jongh die de molen liet verbouwen tot 

een kopermolen met drie raderen. In 

1858 werd deze ingericht tot een koren

en runmolen. Het huidige molenhuis 
werd in 1917 gebouwd. In 1984-'85 is de 
watermolen gerestaureerd. Van de R ot

terdamse Kopermolen (bij Zwolseweg 415) resteert enkel het hek met 

zandstenen hekpijlers in Lodewijk XIVvormen uit de tijd dat de molen tot het 
bezit van Daniel de Jongh behoorde 

(circa 1753). De windmolen "t Haasje' 

(Marleweg 64) is een achtkantige grond

zeiler op veldmuren voorzien van een 
met riet gedekte houten romp. De molen 
werd in 1840 als poldermolen te Baambrugge (U.) gebouwd en is in 1913 hier 

geplaatst. De molen is in 1965 gerestaureerd. De (Here.) P n i elk erk (Zwolseweg 383) is een pseudobasilicale kerk 
met dakruiter, gebouwd in 1956 in traditionalistische vormen naar plannen van 

G. Pothoven. 
APPELTERN 

(gemeente West Maas 

& Waal) 

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen op 
een oeverwal van de Maas en voor het 
eerst vermeld in 1139. De bebouwing 
concentreerde zich tot 1940 voornamelijk langs de Kerkstraat, de Maasdijk en 
de Walstraat. 
De H e rv. kerk (Maasdijk 16), oorspronkelijk gewijd aan St. Servatius, is 
een zaalkerk met driezijdig gesloten koor 
en een ongelede toren met tentdak. De 
romaanse, tufstenen toren is vroeg-12deeeuws. In de toren hangt een door J.P. en 

H. van Trier gegoten klok (1685). Het 
koor dateert uit circa 1400 en is gepleisterd toen in 1859 ter plaatse van de oude 
kerk het huidige schip verrees, waarmee 

Arnhem, Binnenstad 
1 (Here) Eusebius- of Grote Kerk 

(zie p. 81)
2 R.K St.-Walburgiskerk (p. 83)
3 Waalse kerk (Agnietenkapel) (p. 84)
4 Lutherse kerk (p. 84)
5 Koepelkerk (Geref. Vrijgem) (p. 84)
6 Synagoge (p. 84)
7 R.K St.-Martinuskerk (p. 85)
8 Doopsgez. kerk (p. 85)
9 Evang. Luth. kerk (p. 85)


10 R.K kerk H. Maria Onbevlekt 

Ontvangen (p. 85) 
11 St.-Petersgasthuis (p. 85) 
12 Sabelspoort (p. 87) 
13 Stadhuis Duivelshuis (p. 87) 
14 Waag (p. 88) 
15 Musis Sacrum (p. 88) 
16 Arnhemsch leesmuseum (p. 88) 
17 Postkantoor (p. 88) 
18 Korenbeurs (p. 88) 
19 Stadsschouwburg (p. 89) 
20 Huis der Provincie Gelderland (p. 89) 
21 R.K meisjesschool St. Aloysius (p. 89) 
22 Teeken- en Bouwkundig Genootschap 

Kunstoefening (p. 90) 
23 Kweekschool voor onderwijzeressen (p. 90) 
24 Academie voor Beeldende Kunsten (p. 90) 
25 Presickhaeffshuis (p. 91) 
26 Bovenbeekstraat 21 (Museum 

Burgerweeshuis) (p. 92) 
27 Lutherse Hofje (p. 94) 
28 (Sonsbeek) Witte Molen (p. 96) 
29 (Sonsbeek) Agnietenmolen (p. 96) 
30 Landhuis Beaulieu (p. 97) 
31 Winkel van De Gruyter (p. 98) 
32 Winkelmagazijn Rijnstraat 36 

(B.J. Voss & Zn.) (p. 98) 
33 Van Ranzow's bank (p. 98) 
34 Vestagebouw (p. 98) 
35 Kantoor 'De Nederlanden van 1845' 
(p. 99) 
36 Windmolen De Kroon (p. 99) 
37 Drukkerij Nieuwe Arnhemse Courant 
(p. 99) 
38 Distributiegebouw Kerkstraat 23 (p. 99) 
39 Cafe-restaurant Riche (p. 99) 
40 Cafe De Praets (p. 100) 
41 Luxortheater (p. 100) 
42 Stationspostkantoor (p. 100) 
43 Station (p.100) 
44 Viaduct Apeldoornsepoort (p. 100) 
45 John Frostbrug (p. 100) 
46 Doorlaatbrug Eldense Dijk (p. 101) 


ARNHEM

noemde wijk werd ontwikkeld op basis 
van een in 1878 aangenomen uitbreidingsplan van HJ. Heuvelink jr. Eind 
l9de eeuw moesten veel grootgrondbezitters hun buitenplaatsen verkopen. 
Particuliere maatschappijen ontwikkelden bier nieuwe wijken, zoals Heijenoord, Angerenstein (deels), Hulkestein, 
Wellenstein, Sterrenberg, Molenbeke en 
Hoogstede. Sommige buitenplaatsen 
werden door de stad overgenomen en 
(soms gedeeltelijk) als openbaar park 
ingericht, zoals Klarenbeek (1886), Sonsbeek (1899), Angerenstein (1921) en 
Zypendaal (1930). Op de al voor 1899 
aan particulieren verkochte delen van 
Sonsbeek verrezen de wijk Sint Marten, 
de Transvaalbuurt en de bebouwing rond 
het Graaf Ottoplein. 
Een uitbreidingsplan van W.F.C. Schaap 
uit 1904 vormde onder meer de basis 
voor woningbouwcomplexen Mussenbuurt, Verschuerbuurt, Talmaplein en 
Goeman Borgesiusplein. Een tweede uitbreidingsplan van zijn hand (1917) bleef 
grotendeels onuitgevoerd en een in 1933 
gepresenteerd algemeen uitbreidingsplan 
van bureau Granpre Moliere, Verhagen 
& Kok werd – met wijzigingen – pas van 
kracht in 1944. In het interbellum kwamen onder meer het noordelijke gedeelte 
van het Sonsbeekkwartier en de wijken 
Geitenkamp, Paasberg, Hoogkamp en 
Het Broek tot stand. Ten zuidoosten van 
de stad legde men in het Arnhemse 
Broek een industrieterrein met rangeerterrein en de Nieuwe Haven aan. De 
stadswaarden (polder Malburgen) werden in 1933 bij de stad getrokken en 
door de voltooiing van de Rijnbrug in 
1935 werd de sprong over de rivier 
mogelijk. 
Arnhem kwam als een van de zwaarst 
getroffen Nederlandse steden uit de 
Tweede Wereldoorlog. De Slag om Am-
hem (september 1944) en latere gevechtshandelingen verwoestten het zuidelijke 
en oostelijke deel van de binnenstad. 
Ook in de westelijke buitenwijken, richting Oosterbeek, werd in 1944 fel 
gevochten. Veel van de gebouwen die het 
stadsbeeld hadden bepaald, lagen in 1945 
in puin: de Willemskazerne, het Paleis 
van Justitie, het Gouvernementsgebouw, 
het stadhuis, de Eusebiuskerk en de Walburgkerk. Na de oorlog herstelde men de 
kerken, de overheidsgebouwen werden 

over het algemeen in moderne architectuur herbouwd. Het in 1949 vastgestelde 
wederopbouwplan werd als gevolg van 
bezuinigingen en veranderde inzichten 
slechts gedeeltelijk gerealiseerd. Het verpauperde gebied van de Langstraat en 
omgeving werd gesaneerd en herbouwd, 
evenals de omgeving van het station. 
Vanaf de jaren vijftig breidde de stad zich 
verder uit naar het oosten (Presikhaaf) en 
het noorden (Monnikenhuizen). Ten zuiden van de rivier groeide Arnhem-Zuid 
steeds verder uit, waarbij het dorp Elden 
werd geIncorporeerd. De bouw van de 
meest zuidelijke delen van Arnhem-Zuid 
maakten grenscorrecties met de naburige 
gemeenten Huissen en Elst nodig. 
Elden, De Laar en Rijkerswoerd kwamen 
in 1966 bij de gemeente Arnhem. De 
Rijnbrug werd na de oorlog herbouwd 
(John Frostbrug) en ter plaatse van de 
vroegere schipbrug kwam in 1977 de 
Roermondspleinbrug gereed. 

De(Herv.) Eusebius- of 
Grote Kerk (Kerkplein 1) [1] is een 
forse, driebeukige kruisbasiliek met een 
hoge, ingebouwde westtoren, een opengewerkte houten vieringstoren en een 
vijfzijdig gesloten kooromgang. De kerk 
was oorspronkelijk gewijd aan Sint 
Maarten. Ten zuiden van het huidige 
koor zijn bij opgravingen restanten 
gevonden van een pre-romaanse zaalkerk 
(9de-lode eeuw) en een daaruit ontwikkelde kruiskerk met toren (11de eeuwcirca 1200). De plattegrond van die kerk 
is deels zichtbaar gemaakt in de bestrating bij het huidige koor. Onder dit koor 
trof men de restanten aan van de eerste 
gotische bouwcampagnes; allereerst een 
nevenkapel bij de romaanse kerk (eind 

13 de eeuw) en vervolgens een driebeukige kerk (omstreeks 1400) met uitbreidingen (1420-'21). In 1452 begon men 
aan de bouw van de huidige kerk in de 
stijl van de late Nederrijnse gotiek. Na 
een schenking aan de kerk van relieken 
van Sint Eusebius in 1453 werd deze de 
belangrijkste heilige van de kerk. 
Het driebeukige schip, de onderbouw 
van de toren en het zuidportaal dateren 
van de eerste bouwcampagne (1452-'78). 
Het zuidportaal heeft een fraaie laatgotische natuurstenen gevel met vier heiligenbeelden, waaronder dat van St. 
Maarten (gerestaureerd). Ernaast werd 
eind l5de eeuw de Eusebiuskapel toege


 

ARNHEM 

bouwtijd met een jongere haakse vleugel 
met galerij (1954) een soort kloosterhof. 
Het voorm. C h r. Lyceum (Utrechtseweg 174) – nu Gelders College – verrees 
in 1924-'25 naar ontwerp van EJ. Rothuizen en F Wind. Het monumentale 
gebouw in expressionistische vormen 
heeft twee – inmiddels volgebouwde – 
binnenplaatsen. Als opvolger van het 
gymnasium aan de Bovenbeekstraat werd 
in 1939-'41 het nieuwe Stedelijk 
Gymnasium (Statenlaan 8) gebouwd 
naar ontwerp van J. van Biesen. Rechts 
staat de gelijktijdig gebouwde conciergewoning (Statenlaan 6). Eveneens een 
ontwerp van Van Biesen is het in 1959 
geopende Thorbeckelyceum (Thorbeckestraat 17). 
Overige scholen. Het monumentale neoclassicistische gebouw van het 

Teeken- en Bouwkundig Genootschap Kunstoefening (Gele Rijders 
Plein 2) [22] kwam tot stand in 1846-'47 
naar ontwerp van stadsbouwmeester 
HJ. Heuvelink in samenwerking met 

H.C. Berends. Beiden waren als leraar 
aan de instelling verbonden. De attiekverdieping is in 1927 toegevoegd. In 
1933 is Kunstoefening verhuisd naar het 
Stationsplein (tegenwoordige zalencentrum De Coehoorn). De voorm. Kweekschool voor onderwijzeressen 
(Weverstraat 16) [23] is opgericht in 

1859 door het Nut en het Natuurkundig 
Genootschap tot Nut en Vergenoegen. 
De kern van het gebouw dateert uit 

1862. In 1908 volgde een verbouwing en 
uitbreiding naar plannen van J. Persijn, 
waarbij de voorgevel in gele verblendsteen werd opgetrokken. Momenteel 
huisvest het gebouw de Stedelijke 
Muziekschool. Het rechter deel bevat 
sinds de grondige renovatie van 1989-'90 

een moderne concertzaal. De voorm. 
Ambachtsschool (Boulevard Heuvelink 48) kwam tot stand in 1895. Het 

brede drielaags gebouw in eenvoudige 

neorenaissance-vormen is ontworpen 

door J.W.C. Tellegen. De achtervleugel 

is begin 20ste eeuw toegevoegd en in 

1967-'69 is het gebouw ingrijpend ver

bouwd. Bijzonder is deArnhemse 

Buitenschool (Bosweg 1) uit 1929-'30, 

gebouwd voor astmatische kinderen en 

ex-tbc-lijdertjes en nog steeds een school 
voor kinderen met kwetsbare gezond

heid. Het ontwerp in de stijl van het 

functionalisme is van H.B. van Broekhuizen. In eerste opzet had het witte school-
complex drie lokalen – waarvan de zuidwanden opengeschoven kunnen worden 
-, vier open lighallen (gesloopt) en vier 
leskuilen (nu nog twee). Het complex is 
later uitgebreid met een vierde lokaal en 
het naastgelegen voorm. hotelpension 
`Monnikenhuizen' (1907). De A cademie 
voor Beeldende Kunsten (Onderlangs 9) [24] tenslotte, is in 1961-'62 naar 
ontwerp van G.Th. Rietveld gebouwd. 
Naast een met glazen gevels uitgevoerd 
hoofdblok met aula en lokalen staat een 
geknikte laagbouw met werkplaatsen. 
Het gebouw is recent gerenoveerd. 
Woonhuizen. In het noordelijke en 
westelijke deel van de binnenstad is de 
oude stedelijke structuur ondanks de vernielingen in 1944-'45 relatief goed 
bewaard gebleven. Langs de hoofdstraten staan smalle, diepe huizen op langgerekte percelen; in de andere straten is er 
afwisseling met dwarse huizen. Veel huizen hebben achter jongere gevels een 
laat-middeleeuwse kern. De oudste huizen gaan terug tot circa 1300. Diverse 
kelders aan de Rijnstraat, de Bakkerstraat 
en de Vijzelstraat dateren uit de vroege 
14de eeuw. De kelders waren oorspronkelijk via een keldertrap vanaf de straat 
toegankelijk en konden apart worden 
verhuurd. De grote 14de-eeuwse kelders 
hadden een portaal; de trap was met een 
muur van de kelderruimte afgescheiden. 
De kelders hebben vaak kaarsennissen, 
meestal in de achterwand, en soms ook 
licht- of stortkokers. 

Middeleeuwse en 16de-eeuzyse 
huizen 
Het diepe huis Vroudenbergh (Vijzelstraat 9) heeft achter de 19de-eeuwse 
lijstgevel nog bouwmuren en een grote 
kelder met tongewelf en portaal uit het 
begin van de 14de eeuw. De achtergevel 
is in de 16de eeuw met hergebruikte 
steen gewijzigd. Inwendig bevat het huis 
een eiken spiltrap, balklagen en een kapconstructie van een 17de-eeuwse verbouwing. Uit het midden van de 14de eeuw 
stamt het naastgelegen diepe huis 
Rijckensteyn (Vijzelstraat 7), gesitueerd in 
een sprong in de rooilijn en eveneens verscholen achter een 19de-eeuwse lijstgevel. Onder het voorhuis bevindt zich een 
forse kelder met tongewelf en ingangsportaal, onder het lagere en smallere 

achterhuis een kleinere gewelfde kelder. 
Tegen de van ezelsruggen voorziene 
trapgevel aan de achterzijde van het 
voorhuis staat een vierkante traptoren 
met bakstenen wenteltrap, die ook toe-
gang geeft tot de weergang op de linkerzijmuur. Inwendig heeft het pand samengestelde balklagen, oorspronkelijk 
uitgevoerd met korbeelstellen en een kap 
met gestapelde jukken uit ca. 1360 (d). In 
het huis bevindt zich een 17de-eeuwse, 
gebeeldhouwde zandstenen schouw, die 
van elders afkomstig is. 
Goede voorbeelden van 14de-eeuwse 
kelders met ingangsportaal zijn to vinden 
bij de diepe huizen ja nsstraat 18 en 
Bakkerstraat 74; beide hebben kapconstructies van verbouwingen in de 

16de eeuw. In de 14de-eeuwse gewelfde 
kelder vanjansstraat 26 bevindt zich 
een gemetselde waterput, gedeeltelijk 
met houten binnenbekleding. 
Huizen met 15de-eeuwse gewelfde kelders zijn onder meer het hoekhuis 

Grote 0 ord 15 en het in 1929 verder 
geheel vernieuwde pand ja nss tra a t 
10 – deze kelder heeft een bijzondere 
nissengeleding in de zijmuren. Het diepe 
huis De Wildeman (Jansstraat 31) 
heeft een 15de-eeuwse kern, bestaande 
nit de kelders, de bouwmuren, de trapgevel aan de achterzijde en delen van de 
balklagen met geprofileerde consoles. In 
een nis in de jongere voorgevel staat een, 
waarschijnlijk 17de-eeuws, beeld van een 
wildeman. Een vrij gave 15de-eeuwse 
kern – met een kap met gestapelde jukken – heeft ook het voorhuis van het 
hoekpand D e Spiegel (Jansstraat 24). 
Van deze gave kern getuigt de zijgevel 
met bloktandlijst aan de Rozemarijnsteeg. De voorgevel is 19de-eeuws, evenals het op een oudere kelder opgetrokken 
achterhuis met in de kap Philibertspanten. Het pand Bakkerstraat 65-66 
heeft een achterhuis met een 15deeeuwse, van ezelsruggen voorziene trapgevel. De drie in elkaars verlengde liggende achterhuizen met top- en 
trapgevels met ezelsruggen van het huis 
D e Cra b b e (Bakkerstraat 17) gaan ook 
terug tot de 15de eeuw. Tegen de achtergevel van het voorhuis staat het, nu met 
een schilddak afgesloten, restant van een 

16de-eeuwse vierkante toren, waarvan de 
onderste geleding is voorzien van een 
kruisgewelf. Het in de 18de eeuw ingrij


 

ARNHEM 

beschilderde behangsels en een 17de

eeuwse schouw met hermen. Aan het 
voorplein staat een koetshuis. De 
bescheiden tuinaanleg heeft 18deeeuwse elementen. Van het vlakbij gelegen ontginningslandgoed Warnsborn 
(Bakenbergseweg) is het landhuis in de 
Tweede Wereldoorlog verwoest en 
daarna vervangen door een hotel (Groot 
Warnsborn) in traditionalistische vormen. Behouden bleven de omstreeks 

1850 gebouwde neogotische, wit gepleisterde kapel, het koetshuis en de oranjerie 
uit de tweede helft van de 19de eeuw. Op 
het landgoed staan verschillende boerderijen. De toegangen tot het landgoed 
worden geflankeerd door 19de-eeuwse 
gietijzeren hekposten. Bij de Amsterdamseweg staat een dienstwoning 
(Amsterdamseweg 232) uit 1873. Aan de 
overzijde ligt de buitenplaats Lichtenbeek (Amsterdamseweg 459-461), waarvan het landhuis na een brand is gesloopt 
maar de parkaanleg nog aanwezig is. De 
toegang wordt geflankeerd door natuurstenen siervazen in Lodewijk XV-vormen. Behouden zijn wel het koetshuis 
(gerestaureerd 1981-'85) en het boswachtershuis. Deze wit gepleisterde pan-
den in eclectische vormen dateren uit 
circa 1880. Van het dichter bij de binnenstad gelegen voorm. buiten Beau-
lieu [30] resteren het landhuis (Mr. D. 
van Ruijvenpad 2-44) en het koetshuis 
(Frombergdwarsstraat 27-3 5); beide zijn 
verbouwd tot wooneenheden. De 
Haagse rentenier JJ. van Braam liet het 
neoclassicistische huis in 1851 bouwen 
naar ontwerp van H.W. Fromberg. 
Twaalf van de achttien zuilen van de 
grote zuilenportieken zijn afkomstig van 
de in 1846 afgebroken colonnades van 
het huis De Voorst te Eefde. Bij de verbouwing tot wooneenheden is de attiek 
gebruikt als basis voor een derde bouwlaag. 
Aan de noordoostzijde van de stad ligt 
het voorm. landgoed Klarenbeek (Bosweg ong.), waarvan het huis in 1945 is 
verwoest. De naam dateert uit 1635, toen 
Rutger Huygens de bezittingen Monnikhuizerbeek en Monnikhuizen – ter 
plaatse van het in 1342 gestichte en kort 
na 1600 gesloopte klooster Monnikhuizen – samenvoegde. De landschappelijke 
aanleg kwam rond 1840 tot stand in 
opdracht van Jan van Pallandt van Wal

fort. Het noordelijke deel van Klarenbeek is in 1886 door de gemeente aangekocht en is sindsdien openbaar park; de 
rest is nu bebouwd met woningen. Op 
het hoogste deel van het oplopende terrein bevinden zich uitzichtpunten bij restaurant De Stenen Tafel (zie watertoren) 
en de zogeheten Van Heemstrabank. Ten 
oosten van Klarenbeek ligt de 18deeeuwse buitenplaats A ngerenste in, die 
sinds 1921 toegankelijk is als openbaar 
park. Het geaccidenteerde terrein is in de 

19de eeuw en in 1921 in landschapsstijl 
ingericht en heeft diverse watertrappen 
en waterpartijen. Het oude landhuis is 
rond 1915 verbouwd en vergroot. Rechts 

daarvan bevindt zich een iets ouder 
koetshuis. In een naastgelegen landschapspark ligt het landhuis R ennene n k (Velperweg 139). Het oudste deel 
van dit gebouw met lagere zijvleugels is 
een mogelijk 17de-eeuwse kelder onder 
het westelijke deel. De overige delen 
dateren van verbouwingen in het midden 
van de 18de eeuw, rond 1800 en tenslotte 
in 1849, toen het zijn neoclassicistische 
uiterlijk kreeg. Achter het huis staat het 
gebouwencomplex van de R.K. inrichting Insula Dei', oorspronkelijk gevestigd aan het Walburgisplein maar na verwoesting in de Tweede Wereldoorlog 
verplaatst. De kapel uit 1953 is ontworpen door J. van Dongen. 
Winkels. Winkelpuien in eclectische 
vormen uit circa 1880 zijn onder meer te 
vinden bij de pandenBakkerstraat 
9-10, Jansstraat 26 enKerkstraat 45-46/Bentinckstraat 50, 
Rijnstraat 14b (recent gerestaureerd) 
en – in gewijzigde vorm – Koningstraat 3. Een opvallende pui uit circa 

1895 heeft Koningstraat 4 met 
daarop de tekst `Stoomvleeschwarenfabriek'. Het hoekpand Rijnstraat 16 
heeft een aardige neogotische natuurstenen puiomlijsting met gesmede ankers 
en jaartalmedaillons (1899); verder is de 
pui ingrijpend gewijzigd. 
Eind 19de eeuw werden ook geheel 
nieuwe gevels met winkelpuien gebouwd. 
Een voorbeeld is de rond 1890 bij het 
oudere pand Koningstraat 84- 8 5 
opgetrokken eclectische lijstgevel. 
Opvallend zijn de zuiltjes in de penantkasten bij de verdiepingsvensters. In de 
rijk geornamenteerde, grotendeels gietijzeren, winkelpui zijn ook moorse 

motieven verwerkt. Het woon- en winkelpand Koningstraat 1 5 -1 6a heeft 
een voorgevel met neorenaissance-vormen uit circa 1895; de onderpui is voorzien van gecanneleerde pilasters. Binnen 
de omlijsting gewijzigde onderpuien 
hebben de neorenaissance-gevels van 

Koningstraat 74 (1894),Jansplaats 32-33a (circa 1895), Bakkerstraat 18 (1895) enRijnstraat 46 

(1898) – de laatste met jugendstil-tegel

tableaus in de boogzwikken. De bij het 
pand aan de Jansplaats toegepaste opzet 
van een brede lijstgevel met dakkapellen 
is ook terug te vinden – maar dan met 
neogotische vormen – bij de panden 

Rijnstraat 55 enRijnstraat 74-76, 

beide van rond 1895 en beide met compleet gewijzigde onderpui. Een gave 
jugendstil-gevel heeft het drielaags 
woon- en winkelpand Bakkerstraat 
7-7a, gebouwd in 1902 en uitgevoerd in 
rode verblendsteen met hardstenen elementen. De winkelpui met portiek wordt 
omlijst door hardstenen pilasters en een 
ijzeren latei. In het portiek bevindt zich 
een groot tegeltableau met plantmotieven. De jugendstil-gevel van Vijzelstraat 23, met bovenetalage, erker en 
balkons, dateert van circa 1905. De etalages hebben teakhouten kozijnen. Het 
winkelinterieur dateert grotendeels nog 
uit de bouwtijd. Aardige gevels hebben 
ook Rijnstraat 29, in jugenstil-vormen uit circa 1915, en Rijnstraat 32, 
in late jugendstil-vormen uit circa 1920. 
Een karakteristieke expressionistische 
Bevel bezit het drielaags pand Ketelstraat 20-22, gebouwd rond 1925. 
Opvallend zijn de doorlopende reeks 
vensters en de gegolfd uitgevoerde zijtraveeen. De onderpui is gewijzigd. Ook de 
meeste onderpuien van de hieronder nog 
te noemen winkelpanden zijn gewijzigd. 
Van de grotere winkelpanden is Vijzelstraat 11-12 rond 1905 tot stand 
gekomen voor de firma J. Sternfeld Az.; 
wat te lezen staat op het tegeltableau van 
de bekroning van de ingangtravee op de 
afgeschuinde straathoek. Deze winkel in 
jugendstil-vormen heeft skeletgevels met 
lisenen in rood graniet en grote etalages 
en bovenetalages. Aan de zijde van de 
Marienburgstraat bevindt zich een 
gedeelte met bovenwoning. Op de 
straathoeken van het pleintje Land van 
de Markt staan enkele grote winkels in 


 

betekenis bij de operatie Market Garden 
in september 1944. De huidige naam 
verwijst naar de Britse luitenant-kolonel 
die de leiding had bij de vergeefse verdediging van dit belangrijke bruggehoofd. 
Gedenktekenen. In de stad zijn 
veel werken te vinden van de Arnhemse 
beeldhouwer G. Jacobs van den Hof. 
Wat betreft de gedenktekenen noemen 
we het uit 1953 daterende oorlogsmonument met de titel `Mens tegen 
Macht', geplaatst ten westen van de 
Eusebiuskerk, en het standbeeld uit 1963 
voor het Ko rps Rijdende Artillerie, 
geplaatst op het Gele Rijders Plein nabij 
de plek van de in 1944 verwoeste Willemskazerne. 
Straatmeubilair. In het plantsoen 
tussen de binnen- en buitensingel staan 
zes door F.G. Staatskin baron van Brakell 
tot Brakell geschonken 18de- en 19deeeuwse beelden van figuren uit de Griekse 
en Romeinse mythologie. Verder bevin

den zich in het deel tussen de Jansbinnenen de Jansbuitensingel een siervaas en 
twee rijk versierde, gietijzeren fonteinen 
uit 1885, gemaakt door de firma I. Schutz 

& Zn. uit Zeist. 

HetNederlands Openluchtmuseum (Schelmseweg 89) is in 1912 
opgericht op het voorm. landgoed 
De Waterberg en in 1918 geopend. Sinds 
1967 ligt de ingang aan de F.A. Hoeferlaan. Tot de collectie behoort een groot 
aantal dorpshuizen, boerderijen, molens 
en andere bedrijfsgebouwen uit heel 
Nederland. Uit de provincie Gelderland 
bevat het museum: verschillende boerderijen, een daglonershuisje uit Nunspeet, 
een schapenstal uit Ederveen, een 
Veluwse watermolen voor papierfabricage en een rosoliemolen uit Zieuwent. 
Het hek met siervazen in Lodewijk XIVstijl van het gesloopte Arnhemse landhuis Hulkestein vormt de toegang tot de 
kruidentuin. Verder is er nog een jachtpaal van het ten zuiden van Arnhem 
gelegen buiten Meinerswijk. Voor het 
museum zijn enkele gebouwen nieuw 
opgericht, zoals het gebouw voor het 
tentoonstellen van roerende zaken 
(1915) naar plannen van H. van der 
Kloot Meijburg. 
Burgers Dierenpark (Schelmseweg 85) werd als dierentuin geopend in 
1923 door J.G.H. Burgers en is later met 
andere attracties uitgebreid (Safaripark, 

ASPEREN 

Bush, Desert). Ongeveer 400 meter ten 
oosten van de huidige ingang staat het 
oude ingangshek met beelden van herten 
vlak bij het voorm. woonhuis van de 
familie Burgers. 
Begraafplaatsen. De ommuurde 
Isr. begraafplaats (VVeg langs de 
begraafplaatsen 2) is aangelegd in 1864 
op een driehoekig terrein. Opmerkelijk 
is het aparte gedeelte voor notabelen. 
Interessante graven zijn onder meer die 
van schrijver Israel Waterman (f1880) en 
het graf van de stichter van de AKZO, 
Jacques Hartogs (t1932). Bij de ingang 
staat het uit 1888 daterende klaaghuis, de 
aula, met woning van de toezichthouder. 
Het gepleisterde panel heeft vensters met 
tudorbogen en decoraties in de vorm van 
urnen met vuur en draperie. Een 
gedenkplaat boven de ingang van de aula 
draagt de tekst Prediker 12:7. Het smeedijzeren hekwerk aan de zijkant heeft 
decoraties in de vorm van zeisen, christelijke symbolen. De naastgelegen A lg. 
begraafplaats Moscowa (Waterbergseweg 18) is door A. van Cuylenburgh jr. ontworpen en is in 1876 in 
gebruik genomen. De naam is ontleend 
aan de vlakbij gelegen ontginningsboerderij `Moskowa' (Apeldoornseweg 103) 
uit 1847, waarvan de naam herinnert aan 
de veldtocht naar Rusland van Napoleon. 
In het oudste deel bevinden zich onder 
meer het hardstenen cippus-vormige 
grafmonument van de familie Scheidius 
(circa 1877), het neoclassicistische mausoleum van de familie Van Wageningen-
Romein (1895) en het jugendstil-graf van 
de familie Kooy (1903). De begraafplaats 
is vergroot in 1906, 1915 en 1934. In de 
laatste uitbreiding, met paden in een 
vlindervormig patroon, ligt onder meer 
het graf van J.G.H. Burgers (11943), 
oprichter van Burgers Dierenpark. Het 
hart van het oorspronkelijke katholieke 
gedeelte van de begraafplaats is een cirkelvormige aanleg met kruisbeeld, priestergraven en enkele neogotische grafmonumenten. In de binnenste ring liggen 
graven van notabelen. Hier staat ook het 
door J.W. Boerbooms ontworpen neogotische grafmonument van de bankiersfamilie Sprenger (1892). Verder zijn er 
oorlogsgraven van het Gemenebest, een 
islamitisch gedeelte en een moderne aula 
en crematorium. 
Verdedigingswerken. Van het 

bij de brug over de IJssel gelegenfo rt 
We s t e r v o o r t zijn nog restanten zichtbaar. Oorspronkelijk aangelegd in 1864'66 is het fort in 1936 en 1938 verbouwd. 
Dwars door het fort lopen de weg naar 
Zevenaar en de spoorweg naar Duitsland. Het fort maakte deel uit van de IJssellinie (1951-'64) en is grotendeels gesloopt rond 1980; het inlaatwerk is in situ 
begraven. In de polder Meinerswijk aan 
de overzijde van de IJssel bevinden zich 
twee doorlaatbruggen van de IJssellinie, bedoeld om deze polder onder water 
te kunnen zetten. De met metalen schuiyen afsluitbare betonnen doorlaatbruggen liggen in de Eldense Dijk (naast 
oprit Nelson Mandelabrug) [46] en tussen de Meginhardweg en de Drielsedijk. 
Schaarsbergen. Dit dorp ten noorden van Arnhem is in het midden van de 

19de eeuw ontstaan toen de eigenaar van 
het gelijknamige landgoed, mr. WC. 
baron Brantsen, het heidegebied liet ontginnen. Aan de dorpsbrink staat de 
Herv./Geref. kerk (Kemperbergerweg 806) uit 1869, een neoclassicistische 
zaalkerk met geveltorentje. Vlakbij 
bevinden zich de pastorie met koetshuis 
(Kemperbergerweg 800) uit dezelfde tijd, 
enkele laat-19de-eeuwse woonhuizen en 
een muziektent. Uit de tijd van de ontginning stamt de rij landarbeiderswoningen Casa Nova (Kemperbergerweg 

190-196; circa 1846). De uit 1860 daterende grote langhuisboerderij Rijzenburg (Koningsweg 17) is tegenwoordig 
een cafι-restaurant. 

ASPEREN
(gemeente Lingewaal)


Kleine stad, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. Na de verlening van stadsrechten in de 13 de eeuw 
is de nederzetting omwald en later 
ommuurd, maar een echte stedelijke ontwikkeling heeft zich niet doorgezet. 
Asperen bezit de structuur van een 
gestrekt esdorp. Het middeleeuwse kasteel Asperen werd in 1672 door Franse 
troepen verwoest. Een stadsbrand in 
1896 richtte grote schade aan. Na de 
Tweede Wereldoorlog is Asperen in 
noordelijke en westelijke richting uitgebreid. 
De Herv. kerk (Voorstraat 2), oor


 

hebben topgevels – net als de pseudotransepten. Vanwege constructieve 
gebreken is de toren in de jaren twintig 
verlaagd. Toen is ook de dakruiter op de 
viering geplaatst. Het interieur wordt 
gedekt door kruisrib- en stergewelven. 
Tot de inventaris behoren een eikenhouten beeld van Maria met kind (eind 15de 
eeuw) en een door F. Smits vervaardigde 
preekstoel (1865). Uit de bouwtijd dateren een gepolychromeerd hoogaltaar 
(1918) door M. van Bokhoven & Zn., die 
tevens enkele heiligenbeelden en het 
triomfkruis vervaardigde. De gebrandschilderde ramen zijn van W. Derix. De 
voorm. pastorie (Molenstraat 3 7) is een 
neogotisch villa-achtig pand uit 1916-'17, 
ontworpen door G. te Riele Gzn. 
De voorm. lagere school (Waalbandijk 37) is een goed behouden eenlaags schoolgebouw uit 1837, voorzien 
van een zadeldak tussen topgevels. Links 
is in 1911 een portaal aangebouwd naar 
plannen van G. Formijne. De naastgelegen schoolmeesterswoning (Waalbandijk 

35) dateert uit circa 1915. 
Huis te Leeuwen (Waalbandijk 

7). Van dit in 1819 gesloopte, uit de middeleeuwen stammende huis resteert op 
een omgracht terrein het via een bakstenen boogbrug bereikbare poortgebouw. 
Het is gebouwd in 1654 als onderdeel 
van een in opdracht van Assuerus van 
Boetzelaer en Johanna Altea van Flodorf 
uitgevoerde uitbreiding van het middeleeuwse huis. De namen van de opdrachtgevers staan onder een afgekapt wapenschild in het tympaan van de classicistische 
ingang. In de eerste helft van de 19de 
eeuw is het gepleisterde poortgebouw 
gewijzigd in een boerderij met dwarsgeplaatst voorhuis, waarbij het bedrijfsgedeelte op het oude voorplein werd gesitueerd. Het klokkenkoepeltje op het voorhuis is waarschijnlijk ook 19de-eeuws. 
Boerderijen. De kleine krukhuisboerderij Bernhardstraat 37 stamt 
uit circa 1800 en heeft een gepleisterde 
voorgevel en een jongere achteraanbouw. 
Het dwarse voorhuis met zadeldak tussen 
topgevels van de boerderij Waalbandijk 39 heeft een 18de-eeuwse kern en 
een vroeg-l9de-eeuws uiterlijk (jaartalankers '1812'). Bernhardstraat 8 
(voorgevel circa 1900) en Bernhardstraat 21 zijn midden-19de-eeuwse 
hallenhuisboerderijen met dwars voor-

BRAKEL 

huis. Het gepleisterde dwarse voorhuis 
van de in het derde kwart van de 19de 
eeuw gebouwde hallenhuisboerderij 

Vredenburg (Waalbandijk 5) is uitgevoerd in eclectische vormen. Het bedrijfsgedeelte heeft een wolfkap die aan de 
achterzijde oversteekt. 

BRAAMT 
(gemeente Bergh) 

Dorp, ontstaan in de 19de eeuw aan de 
noordoostrand van een stuwwal. 
DeR.K. O.L. Vrouwe van 
Altijddurende Bijstand (Langestraat 18) is een driebeukige kruisbasiliek zonder toren, gebouwd in 1948-'49 
in traditionalistische vormen naar plannen van AJ.M. Vosman. 
Windmolen 'De Braamtse Molen' 
of `Koendersmolen' (Zeddamseweg 5) is 
een ronde stenen grondzeiler voorzien 
van een met dakleer gedekte houten kap. 

J.W. Kelderman liet de molen in 1856 
bouwen ter plaatse van een uit 1830 
stammende voorganger. Bij de restauratie in 1964 kreeg de molen een halfsteens 
ommanteling. 
D e Kemnade (De Kemnade 1), 
gelegen ten noordoosten van Braamt aan 
de Oude IJssel, is een voorm. havezate, 
die voor het eerst wordt genoemd in 
1418. Bewaard gebleven is een, uitwendig 
zestienhoekige en inwendig ronde toren 
uit de eerste helft van de 16de eeuw met 
natuurstenen banden. Van de twee boven 
elkaar gelegen kelders wordt de onderste 
gedekt door zes boven, die op een achtkantige middenpijler rusten. Het bijbehorende woonhuis is 1957 gebouwd op 
oudere kelders. 
Kilder. Dorp ten noordwesten van 
Braamt. De R.K. Johannes de 
D operkerk (Hoofdstraat 8) is een driebeukige neogotische pseudobasiliek met 
driezijdig gesloten koor en een toren van 
drie geledingen met ingesnoerde naaldspits, gebouwd in 1885-'86 naar plannen 
van A. Tepe. De windmolen 'Rembrandt' (Molenweg 10) – vroeger 'De 
Vos' genoemd – is een ronde stenen beltmolen zonder wiekenkruis, gebouwd in 
1882 ter plaatse van een voorganger uit 
1854. Na stormschade is de molen in 
1925 herbouwd met onderdelen van de 
uit 1593 stammende molen 'Rembrandt' 
uit Hazerswoude. De molen is onderdeel 
van een graanmalerij. 

BRAKEL
(gemeente Zaltbommel)


Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. Er kwam een 
onregelmatig esdorp met enkele brinken 
tot ontwikkeling. Later kreeg Brakel 
tevens het karakter van langgerekt dijkdorp. Door een overstroming in 1861 
werd het dorp zwaar getroffen. Na de 
Tweede Wereldoorlog groeide Brakel in 
zuidelijke en westelijke richting order uit. 
De H e rv. kerk (Marktplein 4), oorspronkelijk gewijd aan St. Martinus, is een 
driebeukige pseudobasilicale kerk met vijfzijdig gesloten koor en een toren van drie 
geledingen met traptoren en korte ingesnoerde spits. Het huidige schip is in de 
15de eeuw ontstaan door vergroting van 
een lode-eeuws schip. De noordmuur be-
vat bovendien tufsteenwerk van een romaanse voorganger. Het koor, met dichtgezet laat-gotisch pool*, is eind 15de 
eeuw tot stand gekomen. Kort daarna is 
de toren gebouwd. De in 1944 zwaar beschadigde toren is in 1950 gerestaureerd. 
Het kerkinterieur wordt gedekt door 
houten tongewelven. Het koor bevat een 
grafkelder van de familie Van Brakell. 
Tot de inventaris behoren een overhuifde 
dubbele herenbank (eind 17de eeuw), 
een preekstoel in Lodewijk XIV-vormen 
(circa 1740) en een door L. van Dam & 
Zn. gebouwd orgel (1898; uitgebreid in 
1976). Verder zijn er gerestaureerde 
fragmenten van gebrandschilderde 
wapenramen (1647-1709). 
Huis te Brakel (Dwarssteeg 4) of 
Huis Rodichem. Dit brede, deels gepleisterde, blokvormig pand met omlopend 
schilddak werd mogelijk in 1768 gebouwd 
voor Wilhelmus Wilhelmius en in 1811 
in opdracht van Wilhelmus van Dam van 
Brakel gemoderniseerd. Links van het 
huis vormt een schijnkapel met klokkentorentje en fronton met alliantiewapen 
(Van Dam van Brakel-Van Wageningen) 
de verbinding met de voorm. stallen. 
Beide zijn vrij recent ingrijpend verbouwd. 
Het park in Engelse landschapsstijl is in 
1811-'23 aangelegd naar ontwerp van 

H. van Lunteren. Het middelpunt wordt 
gevormd door de omgrachte r u In e van 

 

Royaards gerestaureerd. Vergelijkbare 
(gepleisterde) dwarse eenlaagspanden uit 
de 16de en 17de eeuw zijn KeT:kstraat 
2-7. Volgens een opschrift op de puibalk dateert het huis Voorstraat 3 uit 
1633. In de gevel zijn drie gebeeldhouwde koppen, een wapensteen en 
geprofileerde bogen op maskerstenen 
aangebracht. Een van de weinige diepe 
huizen in Buren is Rodeheldenstraat 
20 uit de eerste helft van de 17de eeuw. 
De trapgevel is voorzien van sierankers 
en ontlastingsbogen op natuurstenen 
kraagstenen. Volgens de jaartalankers 
dateren de gepleisterde dwarse huizen 
Herenstraat 12, met kelder en 
opkamer, en R o de h e 1de n s tra a t 28 
beide uit 1644. Het vrijstaande hoekpand 
Herenstraat 2 met zadeldak tussen 
tuitgevels gaat terug tot de 16de of 17de 
eeuw. Mogelijk uit de tweede heeft van de 
17de eeuw stamt het onderkelderde 
blokvormige huis Buitenhuizerpoort 
12, waarvan de vensters, de voordeur en 
de deuromlijsting van rond 1800 dateren. Het herenhuis Herenstraat 19 
heeft een lijstgevel met een kroonlijst en 
een pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl 
(circa 1740). De kroonlijst van het aangrenzende gepleisterde koetshuis vertoont Lodewijk XV-vormen (rond 1760). 
Voorbeelden van oude dwarse huizen 
met een gepleisterde 19de-eeuwse lijstgevel zijn Voorstraat 1 (vroeg-19deeeuws), De Brauwerije (Herenstraat 7), 
Herenstraat 17 (circa 1850), Peperstraat 6-8 met 16de-eeuwse sierankers en Peperstraat 1 7 (circa 1865) 
met gebeeldhouwde 17de-eeuwse leeuwenmaskers. Oudere panden met een 
eenvoudige, ongepleisterde 19de-eeuwse 
lijstgevel zijn: Herenstraat 10 (circa 
1800), Herenstraat 9 (1854) en 
Herenstraat 8. Soortgelijke gevels 
van rond 1850 zijn Weeshuiswal 5-8 

– met inrijpoorten – Voorstraat 10 en 
Rodeheldenstraat 24. Het deels 
onderkelderde, gepleisterde hoekpand 
Rodeheldenstaat 25-27/Kornewal 10 is rond 1850 tot stand gekomen, 
het blokvormige hoekhuis Peperstraat 
24 met mezzanino rond 1860. Het deels 
onderkelderde huis Ko r n e w a l 3 draagt 
de jaartalankers '1882' in de gepleisterde 
zijgevel. Aangrenzend bevindt zich het 
voorm. koetshuis Kornewal 1. 
Boerderijen. De 18de-eeuwse, wit 

BUURMALSEN 

geschilderde hallenhuisboerderij 
Molenwal 5 heeft een dwars, onderkelderd voorhuis met zadeldak tussen 
topgevels. Uit 1857 dateert D e Heuf 
(Tielseweg 1), een hallenhuisboerderij 
met dwars voorhuis, tussenlid en achterhuis met hooisteek. De als paardenfokkerij opgezette boerderij, werd begin 20ste 
eeuw een fruitkwekerij. Op het erf staat 
een potstal uit 1904, die in 1936-'37 tot 
fruitopslagplaats is verbouwd. 
De windmolen 'De Prins van Oranje' 
(Molenwal 6) [10] is een ronde stenen 
stellingkorenmolen, waarvan de houten 
kap met dakleer is gedekt. De molen is in 

1716 gebouwd ter vervanging van een 
bouwvallige standerdmolen. In 1912 is 
brandschade hersteld en in 1952 en 1974 
is de molen gerestaureerd. 
Pakhuizen. Uit circa 1850 dateren 
de tweelaags pakhuizen Kniphoek 5 en 

Weeshuiswal 4; de laatste heeft een 
kern met laat-middeleeuws muurdelen. 

BUSSLOO 
(gemeente Voorst) 

Dorp, gesticht in 1818 met de bouw van 
een kerk door J.W.A. baron van Wijnbergen, beer van het in 1910 afgebroken 
huis Bussloo. Rond 1970 ontstond aan 
de noordwestzijde het recreatiegebied 
Bussloo. 
DeR.K. St.-Martinuskerk 
(Deventerweg 12) is een driebeukige 
neoclassicistische kerk met ingangsportaal en achtkantige dakruiter. De kerk 
verrees in 1818 en heeft boven het portaal het wapen van de stichter. De vensters zijn in 1845-'46 voorzien van 
neogotische traceringen. Het interieur 
wordt gedekt door een tongewelf van 
stucwerk op latten met versieringen in 
Lodewijk XVI-stijl. De kerk bevat een 
door C.F.A. Naber gebouwd orgel 
(1845-'46; gerestaureerd in 1988-'89). 
Op het kerkhof bevinden zich een gietijzeren kruisiging (1840, Nering Bogel) 
en de grafzerk van J.W.A. baron van 
Wijnbergen (1-1849). De neoclassicistische pastorie (Deventerweg 14) stamt uit 
1846. 
De Poll (Pollaan 5) is een voorm. 
havezate die vaak als Nieuwe Poll wordt 
aangeduid ter onderscheiding van de ten 
noorden van een gracht gelegen Oude 

Poll, die in de 19de eeuw door een boerderij is vervangen. De Nieuwe Poll bevat 
resten van een midden 16de eeuw door 
Sweder van Apeldorn gesticht gebouw. 
Van een verbouwing rond 1611 in 
opdracht van Peter van Apeldorn zijn in 
de zijgevel vroeg-l7de-eeuwse muurdelen met zandstenen speklagen bewaard 
gebleven. Ditmar van Wijnbergen liet 
het huis in 1726-'30 vergroten tot zijn 
huidige volume naar plannen van Gerrit 
Ravenschot. De voorgevel kreeg hoekpilasters en een middenrisaliet met omlijste 
ingang voorzien van ionische pilasters in 
Lodewijk XIV-stijl. In opdracht van Willem Anne Schimmelpenninck van der 
Oye werd de voorgevel rond 1830 verbouwd en kreeg het middenrisaliet zijn 
huidige afsluiting. 
Het park werd in 1812 in romantische 
landschapsstijl aangelegd naar plannen 
van H. van Lunteren en in 1932 door 

L.A. Springer gereorganiseerd. Uit circa 
1915 dateren het koetshuis en de iets 
verderop gelegen portierswoning 
(Deventerweg 17) in late neorenaissancestijl. 
Boerderijen. De hallenhuisboerderij 
Middelburg (Zandwal 1) heeft een 
18de-eeuws dwars voorhuis; het bedrijfsgedeelte is in 1863 vernieuwd. Vroeg19de-eeuwse boerderijen met een dwars 
voorhuis zijn Deventerweg 4 en 2 / . 
De begraafplaats (Deventerweg 2) 
heeft een neoclassicistische portierswoning uit circa 1840 en een baarhuisje uit 
circa 1860. Op de begraafplaats bevindt 
zich de 19de-eeuwse grafkelder van de 
familie Schimmelpenninck van der Oye. 
BUURMALSEN 
(gemeente Geldermalsen) 

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug en later uitgegroeid tot een rond kern-esdorp. Na de 
Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de 
zuidwestzijde uitgebreid. 
De H e rv. kerk (Rijksstraatweg 11) is 
een driebeukige pseudobasilicale kerk 
met driezijdig gesloten koor en een toren 
van drie geledingen met ingesnoerde 
spits. Het romaanse schip uit circa 1100, 
waarvan nog enig muurwerk resteert, 
werd begin 14de eeuw met zijbeuken uitgebreid. De gedeeltelijk met tufsteen 


 

centiusvereniging (Rooysestraat 
62) is een rond 1885 opgetrokken blokvormig pand met neogotische details. In 
de decoratieve topgevel van het middenrisaliet staat een beeld van St. Vincentius. 
Woonhuizen. De blokvormige villa 
Rooysestraat 44 is rond 1870 
gebouwd in eclectische vormen. De 
kleine T-vormige dijkwoningen Waaldijk 5 en Waaldijk 8 dateren uit 
circa 1915. 
Boerderijen. De grote hallenhuisboerderij De Kr o o n d e r t (Vluchtheuvelstraat 2) uit het tweede kwart van de 

19de eeuw heeft een deels onderkelderd 
dwars voorhuis met rieten schilddak. Het 
bedrijfsgedeelte bezit aan de achterzijde 
een grote overstekende kap. De boerderij 
Rooysestraat 36 is een gewijzigd bijgebouw van het verdwenen Huis to 
Dreumel. Het pand met mezzanino heeft 
in de huidige vorm een midden-l9de

eeuws karakter, maar de kern is ouder. 
De hallenhuisboerderij met dwarsgeplaatst voorhuis Hu iz e De Laak 

(Rooysestraat 41), gebouwd rond 1870, 
heeft een voorhuis met souterrain en 
mezzanino. De gietijzeren palen van het 
toegangshek vermelden de huisnaam. De 
vroeg-20ste-eeuwse hallenhuisboerderij 
Rooysestraat 26 heeft een villa-achtig voorhuis. 
Hetwatersnoodmonument (bij 
Waaldijk 8) is opgericht in 1864 bij het 

15-jarig regeringsjubileum van Koning 
Willem III. Een hardstenen plaat op de 
sokkel herinnert aan de watersnoodramp 
van 1855. Op de sokkel staat een gedrongen obelisk met een metalen kroon. 
Het voorm. dijkmagazijn (tegenover Vluchtheuvelstraat 8) dateert uit 
circa 1870. De kopgevels van het tweelaags gebouw hebben dubbele laaddeuren. 
De zijgevels zijn voorzien van verdiepte 
velden met ventilatiespleten. 

DRIEL
(gemeente Heteren)


Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. Na de Tweede 
Wereldoorlog is het dorp in zuidelijke 
richting verder uitgegroeid. 
De Herv. kerk (Kerkstraat 8), oorspronkelijk gewijd aan de O.L. Vrouwe, 
is een laat-gotische eenbeukige kerk met 

DRUTEN 

hoger, driezijdig gesloten koor en een 
toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Het schip dateert uit de 
14de eeuw en is mogelijk rond 1500 verhoogd toen ook de toren verrees. Het 
koor kwam in de tweede helft van de 

15de eeuw tot stand. Na brandschade is 
de kerk met behoud van het oude muurwerk in 1916 hersteld. De oorlogsschade 
is hersteld in 1963-'66 onder leiding van 

G. Feenstra. Het interieur wordt gedekt 
door kruisribgewelven en een houten 
tongewelf, aangebracht bij de restauraties. De kerk bevat een barokke preekstoel uit 1714. 
DeR.K. kerk O.L. Vrouwe 
Geboorte (Kerkstraat 25) is een driebeukige basiliek met vijfzijdige apsis en 
een opzij geplaatste, ongelede toren met 
spits. De kerk verrees in 1948-'50 in traditionalistische vormen naar ontwerp van 
G.M. Leeuwenberg en verving de in 
1944 verwoeste kerk uit 1868-'70. De 
toren is in 1959 gebouwd. 
Het w o o n h u i s Drielse Rijndijk 99 is 
een gepleisterd eenlaagspand uit circa 
1840 met neoclassicistische vormen. 
De boerderij 'Het Ooyevaarsnest' 
(Baltussenweg 37) is een mogelijk 17deeeuwse krukhuisboerderij voorzien van 
een gepleisterd voorhuis met opkamer. 
De vizierstuw in de Neder-Rijn ten 
noorden van Driel is in 1959-'67 gebouwd 
bij de kanalisatie van de rivier. De stuw 
bestaat uit twee halfcilindrische stalen 
schuiven die als een vizier opendraaien. 
De vormgeving is van W. Hamdorf. 
Naast de stuw ligt een schutsluis. 
DRUTEN 

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen op 
een stroomrug van de Waal en voor het 
eerst vermeld in 1167. Ter plaatse van de 
huidige Hogestraat en de Kattenburg 
ontstonden lintbebouwingen en vanaf de 
14de eeuw ook langs de toen aangelegde 
dijk. De vestiging van steenfabrieken in 
de 19de eeuw vormde een belangrijke 
economische impuls. Druten heeft zich 
ontwikkeld van agrarisch dorp naar 
regionaal centrum, maar de agrarische 
bebouwing is hier en daar nog herkenbaar, bijvoorbeeld aan de Kattenburg en 
de Heersweg. 
De (Here.) Immanuelkerk 

(Kattenburg 59) is een eenvoudige, zaalkerk met driezijdige koorsluiting en een 
achthoekig klokkentorentje met spits. 
De in 1859-'60 naar plannen van 

D.A. Verburgh gebouwde kerk vertoont 
elementen van de Willem II-gotiek. De 
kerk bevat een door de gebroeders 
Gradussen gebouwd orgel (1876). De 
gepleisterde pastorie dateert uit 1864. 
DeR.K. kerk van de H.H. 
Ewalden (Hogestraat 2) is een driebeukige kruisbasiliek met vijfzijdig gesloten koor met zijkoren, een dakruiter met 
naaldspits en een forse westtoren van 
twee geledingen met balustraden, hoektorentjes en een naaldspits. De neogotische kerk verrees in 1874-'77 naar ontwerp van P.J.H. Cuypers. De zijbeuktraveeen en zijkoren hebben topgevels. 
De toren wordt geflankeerd door een 
polygonale doopkapel en een Pietakapel 
en ook tegen de kopgevels van het transept zijn kapellen gebouwd. Het kerkinterieur wordt gedekt door kruisribgewelven en houten spitstongewelven (schip 
en transept). De oorspronkelijke polychromie is rond 1965 grotendeels overgeschilderd. Tot de inventaris behoren 
een houten Pieta (tweede helft 15de 
eeuw), vier neogotische altaren (1877'93) van atelier Cuypers en Stolzenberg, 
en een door F.C. Smits gebouwd orgel 
(1840-'42) met later gewijzigd front 
0. Stut, 1843). De gebrandschilderde 
ramen (1877) zijn vervaardigd door atelier F. Nicolas. De in 1878-'79 gebouwde 
neogotische pastorie (Hogestraat 4) is 
ook ontworpen door P.J.H. Cuypers. 
KIoosters. Van het voorm. klooster 
met meisjesschool van de congregatie 
Jesus Maria Josef (Hogestraat 15), ook 
welLiefdehuis of St.-Jacobusgesticht genoemd, resteert alleen het 
kloostergedeelte in neogotische vormen. 
Het is gebouwd in 1898-'99 naar ontwerp van H. van den Abeelen. In de 
geveltop staat een beeld van Jacobus de 
Meerdere. Het voorm. klooster van Zusters der Wijsheid (Ambthuisplein 1-87), 
ook wel Huize B o lde rsh of genoemd, 
verrees tussen 1907 en 1918 naar ontwerp van Ed. Cuypers. Het complex ligt 
aan een parkachtig plein. Aan de linkerzijde van het plein bevindt zich het 
rechthoekige kloostergebouw, evenwijdig aan het Kattenburg, en het zogeheten huis Bernadette. In het Montfort- en 


 

de 17de eeuw zijn de diepe huizen met 
manieristische trapgevels met toppilasters en geblokte ontlastingsbogen. Voorbeelden zijn Vischpoortstraat 15, 
Beekstraat 43, Beekstraat 15 en 
Beekstraat 3 5; de laatste twee zijn 
rijke voorbeelden van dit type. Rijke 
gemetselde friezen hebben de voorm. 
smederij Bloemstraat 34 (1616) en 
de voorm. munt Vischpoortstraat 
24-28 (circa 1620). Het in de kern 
vroeg-l7de-eeuwse tweebeukige dwarse 
huffs jufferenstraat 21 heeft een 
laat-18de-eeuwse voorgevel met een 
kroonlijst en ingangspartij in Lodewijk 
XVI-stijl.jufferenstraat 25 dateert 
ook uit de 17de eeuw. Het pand heeft een 
gepleisterde lijstgevel en een dakvenster 
met vleugelstukken. Eenvoudig van 
karakter is het vroeg-17de-eeuwse, later 
gepleisterde pand Ellestraat 37 met 
vlechtingen en toppilaster. De ingangsomlijsting met verdiepte pilasters dateert 
uit het eind van de 18de eeuw. Het pand 
Schapensteeg 8 bezit een rijk 
gebeeldhouwde zandstenen deuromlijsting uit circa 1680. 
Verschillende diepe huizen kregen in de 
eerste helft van de 18de eeuw een klokgevel, bijvoorbeeld Ellestraat 39 
(circa 1750) met rococo-versieringen, 

Vischpoortstraat II, Beekstraat 

34, 40, 47, 50 en 51. Het linkerdeel 
van het eenlaagspand Van Kinsbergenstraat 3 heeft een klokgevel uit 

circa 1740 met zijvoluten en segmentvormige bekroning. Het rond 1740 

gebouwde herenhuis Bloemstraat 24 

met omlopend schilddak en hoekpilasters 
vertoont Lodewijk XIV-elementen, de 

later aangebrachte gesneden deur met 

bovenlicht is uitgevoerd in Lodewijk 
XVI-stijl. 

In het eerste kwart van de 19de eeuw 
werden veel voorgevels gepleisterd en 
voorzien van een kroonlijst, zoals Beekstraat 27-29 – met in de kroonlijst 
kleine, ruitvormige vensters – Elle, 
straat 28, Ellestraat 42-44, 
Beekstraat 39, met mezzanino, en 
yufferenstraat 27. De notariswoning No o rderke rks tra a t 12 werden 

1821 gebouwd in neoclassicistische stijl 
voor D. Hoefhamer; de veranda stamt uit 

circa 1870. Neoclassicistisch is ook de 
notariswoning Beekstraat 29 uit circa 

1880. Het pandLuctor et Emergo 

ELBURG 

(Beekstraat 3) heeft een Bevel met klauwstukken en ionische pilasters, gebouwd 
rond 1910 in een op het Hollands-classicisme geinspireerde nieuw historiserende 
stijl. Vermoedelijk is het een reconstructie van een gelijkvormig pand uit circa 

1660. 
Buiten de stad, in de Nieuwstad, bouwde 
men in het begin van de 20ste eeuw 
enkele villa's. Nunspeterweg 17 is 
een villa met neorenaissance-elementen 
uit circa 1900 en Nunspeterweg 4 
dateert uit circa 1920. De in kalkzandsteen uitgevoerde eenlaags woningen 
Bas Backerlaan 1-17 kwamen in 

1908 tot stand voor de arbeiders van de 
Zuiderzeestoomlijn. 
Hofjes.Vanhet Weduwenhof 
(Zuiderkerkstraat 3-5) [14], bestaande uit 
Brie eenlaags vleugels rond een langwerpig binnenpleintje, gaat het gedeelte met 
korfboognissen aan de Zuiderwalstraat 
terug tot de 16de eeuw. In 1650 is het 
complex aan de zijde van de Zuiderkerkstraat uitgebreid en voorzien van een 
manieristisch poortje met fronton. Het 
Feithenhof(Ledige Stede 6-40) [15] 
werd in 1744-'45 gebouwd voor de huisvesting van oude mannen en vrouwen en 
bekostigd uit de nalatenschap van Maria 
Catharina Feith (-f- 1740). Waarschijnlijk 
maakte Gerrit Ravenschot de plannen 
voor dit complex van eenlaags woningen 
rond een binnenhof. Aan de westzijde 
staat een regentenhuis met pronkrisaliet 
in Lodewijk XIV-stijl en een oorspronkelijk interieur. Het complex is in 1958 
gerestaureerd en aan de achterzijde uitgebreid. 
Stadsboerderij en. Verspreid in de 
stad staan verschillende verbouwde 
voorm. stadsboerderijen. Westerwalstraat 18 heeft een topgevel met 
vlechtingen uit de tweede helft van de 

16de eeuw. Zuiderwalstraat 4 gaat 
ook terug tot de 16de eeuw, maar is in de 
18de eeuw verbouwd. Een waarschijnlijk 

17de-eeuwse oorsprong hebben Westerwalstraat 20 enEllestraat 54, 

dat in de 19de eeuw is verbouwd tot 
gepleisterd dubbel woonhuis. 
Theekoepels. Direct buiten de 

stadskern staan enkele karakteristieke 

19de-eeuwse tuinkoepels oorspronkelijk 
gebouwd aan de rand van een voorm. 
moestuinencomplex, waarbij later woonhuizen werden gebouwd. De koepels in 

detuinenvanBagijnendijkje IA en 
Bagijnendijkje 7A dateren uit de 
eerste helft van de 19de eeuw. Jets jonger 
is de theekoepel aan de Omloop (tegenover nummer 3). De theekoepel aan de 
Zuiderkerkstraat is recent overgebracht van de oorspronkelijke plaats aan 
het Bagijnendijkje. 
Winkels. Het winkelpand juffe r e n 
straat 10 heeft een winkelpui in eclectische vormen uit circa 1880. De winkelpui in sobere jugendstil-vormen van 
Bloemstraat 36 stamt uit circa 1910. 
Pakhuizen. Uit de 17de eeuw 
dateert Ho n des te eg 7, een pakhuis 
met steil zadeldak en topgevels. Het pakhuis Ellestraat 51 uit 1839 heeft een 
hoog afgewolfd schilddak. Het drielaags 
pakhuis Smeesteeg 19 is in 1875 
gebouwd. 
Windmolen 'De Tijd' (Zuiderzeestraatweg Oost 18, Oostendorp) is een 
met riet gedekte achtkantige stellingkorenmolen met gemetselde romp, 
gebouwd in 1854 voor J.W. Spijkerboer 
ter vervanging van een voorganger uit 

1840. De eenlaags molenaarswoning 
(Zuiderzeestraatweg 20) stamt uit 1854. 
Nabij de molen staat een eenvoudig eenlaags pakhuis uit circa 1910. 

De voorm. remise van de Zuiderzeestoomlijn (Zwolscheweg 1) [16], gebouwd 
in 1907-'08, bestaat uit een wagonloods, 
een locomotiefloods en een wachtlokaal 

annex kantoor. De loodsen vertonen 
neoclassicistische-elementen, het wacht

lokaal neorenaissance-elementen. 

Maalderij Gardenbroek 

(Zuiderzeestraatweg Oost 10, Oostendorp) is een bedrijfsgebouw met laadperron en silotoren uit circa 1930. 
De sluiskom bij de haven (bij Havenkade 21) [17] en de overkluisde doorvaart 
naar de stadsbuitengracht dateren uit 
1696. 
De muziektent (Beekstraat ong.) 

[18] werd rond 1916 over de Beek been 
gebouwd en na sloop in 1957 in 1983 
herbouwd. 
Delsr. begraafplaats (Bas Backerlaan ong.) [19] werd begin 18de eeuw 
gesticht op het oostelijke bolwerk en 
kreeg in 1849 een ommuring. De poort 
heeft een gevelsteen met de tekst van 
psalm 24:4 in het Hebreeuws. De oudste 
grafsteen dateert uit 1768. 
01d P u t t e n (Zuiderzeestraatweg 

 

gehucht Alst. Het dorpscentrum verplaatste zich later ten noordwesten van 
de kerk. Na de Tweede Wereldoorlog is 
Ewijk in westelijke richting uitgebreid. 
De kerktoren Gulianastraat 5) van 
de in 1918 gesloopte middeleeuwse 
St. Johannes de Doperkerk heeft drie 
geledingen en een iets ingesnoerd tentdak. De in tufsteen en baksteen opgetrokken toren stamt uit de 12de eeuw 
en heeft spaarvelden, boogfriezen en 
gekoppelde galmgaten met deelzuiltes. 
Het tentdak stamt uit circa 1945. 
Tegen de zuidgevel staat een uit 1534 
daterende laat-gotische zerk van Derick 
van Stepraedt, eigenaar van Huis Doddendaal. 
DeR.K. St.-Johannes de 
Doperkerk (Julianastraat 9) is een 
driebeukige pseudobasilicale kruiskerk 
met een achtzijdige dakruiter en een 
door torentjes geflankeerde, vijfzijdig 
gesloten apsis. De kerk verrees in 1916

'17 naar een ontwerp met neoromaanse 
elementen van Jos. Margry. De geplande 
toren is niet uitgevoerd. Tot de inventaris behoren het orgel door N.E Smits 
(1819), twee neobarokke biechtstoelen 
(1851) en een rijke, door J.F. Buijssen 
vervaardigde preekstoel (1859). De pastorie (Julianastraat 7) dateert uit 1839. 
Doddendaal (Binnenweg 2) is een 
omgracht kasteelcomplex, waarvan de 
laat-14de-eeuwse ommuring met hoektorens fragmentarisch is behouden. Uit 
de 14de eeuw stamt ook het later gepleisterde, onderkelderde hoofdgebouw. Aan 
de voorzijde daarvan bevinden zich een 

15de-eeuwse aanbouw en een iets later 
opgetrokken vierkante traptoren. Na een 
brand in 1590 volgde herstel in het begin 
van de 17de eeuw. Van deze bouwfase 
resteren onder meer twee Vlaamse 
geveltjes. De kap met dakruiter van het 
hoofdgebouw dateert uit circa 1825. 
Het kasteel is toegankelijk via een 19deeeuwse boogbrug. Bij de toegang staan 
twee bouwhuizen (1858 en 1864). Het 
complex is in 1973-'76 gerestaureerd 
onder leiding van D. Wijma en heeft nu 
een horecabestemming. 
Boerderijen. De herbergboerderij 
D e Clef (Binnenweg 5) is een hallenhuisboerderij, waarvan het dwarse voorhuis met opkamer en kelder uit de 17de 
eeuw dateert. Het iets jongere achterhuis 

heeft 19de-eeuws muurwerk. Het 

GARDEREN 

gepleisterde voorhuis met kelder en 
opkamer van Brugstraat 5-7 draagt 
de jaartalankers '1665', het bedrijfsgedeelte en de twee forse schuren met 
rieten wolfdaken dateren uit circa 1900. 
Een 17de-eeuwse oorsprong heeft ook 
de hallenhuisboerderij D e Toornsehof 
(Vordingstraat 34), waarvan het dwarse 
voorhuis een opkamer en een kelder met 
graatgewelf heeft. De hallenhuisboerderij 
Regulierroth (Brugstraat 8) draagt de 
jaartalankers '1779'. Het dwarse voorhuis is uitgevoerd met een kelder, een 
opkamer en een zadeldak tussen topgevels. Op het erf staat een voorm. tabaksschuur. Boskamp 2 is een midden

19de-eeuwse hallenhuisboerderij met 
dwars voorhuis. 

GAMEREN
(gemeente Zaltbommel)


Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug van de Waal. 
Gameren wordt voor het eerst vermeld 
in 1031. Op de stroomrug kwam een 
gestrekt esdorp (Ouwelsestraat-Ridderstraat-Nieuwstraat) tot ontwikkeling. Na 
de aanleg van de Waalbandijk in de 14de 
eeuw is de kern langs de Ridderstraat via 
de Delkant richting de dijk uitgegroeid. 
DeGeref. kerk (Ouwelsestraat 8) is 
een kleine zaalkerk uit circa 1860. De 
kerk bevat een door J.E Moreau 
gebouwd orgel uit 1754, dat sinds 1920 
in deze kerk staat (1988 gerestaureerd). 
De voorm. pastorie (Ouwelsetraat 6) is 
rond 1920 tegen de kerk gebouwd. 
De H e rv. kerk (Delkant 1) is een 
achtkantige centraalbouw met tentdak en 
lantaarn en een uitgebouwd ingangsportaal. De kerk verrees in 1952-'54 ter vervanging van de in 1945 verwoeste voorganger. De pastorie (Delkant 9) dateert 
uit 1938. 
Het voorm. raadhuis (Waalbandijk 5) 
is in 1850 als hervormde pastorie 
gebouwd en heeft tussen 1939 en 1955 
als raadhuis gediend; nu is het een woonhuis. Het tegen de dijk gebouwde pand 
met neoclassicistische kenmerken heeft 
een verhoogd middengedeelte en 
geblokte hoekpilasters. De windvaan op 
de dakopbouw draagt het jaartal 1939. 
Boerderijen. Uit circa 1750 stamt 
de grote hallenhuisboerderij Ridder

straat 23 met gepleisterde voorgevel. 
Op het terrein voor deze boerderij 
bevindt zich een kleine vroeg-l9deeeuwse gepleisterde landarbeiderswoning (Ridderstraat 21) met rieten dak 
en latere uitbreiding. Op een natuurlijke 
verhoging ligt D e n Hoek (Delkant 3), 
een rond 1860 gebouwde aanzienlijke 
kop-hals-rompboerderij. Het tweelaags 
voorhuis met dwars achterhuis heeft een 
omlijste, via een trap bereikbare, ingang. 
Op het erf staat een vierroedige hooiberg 
uit dezelfde tijd. D e Ploegnagel 
(Delkant 7) is een herenboerderij uit 
circa 1870, gebouwd in opdracht van 
Gijsbert Frederik de Jongh. Het tweebeukige voorhuis met lage verdieping 
heeft een omlijste ingang en een snijraam 
boven de ingang. Op het erf staan verder 
een schuur en een koetshuis (circa 1910). 
Hettrafohuisje (Waalbandijk 34) is 
rond 1930 gebouwd naar ontwerp van 

G. Versteeg sr. in zakelijk-expressionistische vormen. 
GARDEREN 

(gemeente Barneveld) 

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de Veluwestuwwal. De parochiekerk en mogelijk ook het dorp werden in 
1575 door brand verwoest. Tot 1900 
werd Garderen omgeven door uitgestrekte heidevelden, waar schapen werden gehouden. Sindsdien is de omgeving 
grotendeels bebost. 
De H erv. kerk (Mazenhofstraat 4), 
oorspronkelijk gewijd aan St. Gangulphus, is een recht gesloten zaalkerk voorzien van een toren van vier geledingen 
met ingesnoerde spits. De vroeg-l4deeeuwse toren oogt romaans met zijn 
boogfries en gekoppelde galmgaten. De 
toren is in de 15de eeuw met een geleding verhoogd, in de 18de eeuw voorzien 
van een nieuwe spits en in 1923-'24 
gerestaureerd. In de toren hangt een 
door Peter van Trier en Jan Philipsen 
gegoten klok (1634). De middeleeuwse 
kerk is in 1859 vervangen door de huidige zaalkerk in neogotische stijl. 
Windmolen `De Hoop' (Oud Milligenseweg 7) is een ronde stellingkorenmolen met een bakstenen romp en een 
met riet gedekte kap. De molen werd in 
1855 gebouwd voor C.A. van Zomeren 


 

LAAG-SOEREN 

gebouwtje met achtkantige stenen spits, 
opgericht rond 1850 door P.N. Jut van 
Breukelerwaard ter ere van dr. V. Priesznitz, initiator van de koudwater-geneeskunde. In de met frontons afgesloten nissen stonden oorspronkelijk borstbeelden 
van Priesznitz en van Oertel, Viek en 
Rausse, de andere grondleggers van de 
Duitse hydrotherapie. 
De Herv. kerk (Eerbeekseweg 3) is 
een zaalkerk met een ui-vormig 
bekroonde dakruiter, gebouwd in 1935 
naar plannen van G. Feenstra. 
Het voorm. hulppostkantoor 
(Badhuislaan 5-7) is een gepleisterd eenlaagspand in chaletstijl uit 1876; in 1910 
is het aan de linkerzijde uitgebreid. 
Woonhuizen. De villa Vale Oude 
Za te (Prof. Stokvislaan 1) werd in 1890 
in neorenaissance-stijl gebouwd naar 
plannen van M.K. Smit voor de geneesheer-directeur van Bethseda. De rond 

1910 gebouwde villa Badhuislaan 1 
heeft lange tijd dienst gedaan als Hotel 
Horsting. Uit dezelfde tijd is de villa 
Harderwijkerweg 29 met chaletstijl-elementen. 
De w a t e r m o 1 e n (Harderwijkerweg 8) 
op de Laag Soerense Beek – een spreng – 
is opgericht in 1804 en staat bekend als 
`Soerense korenmolen'. Tegen het molenaarshuis werd rond 1880 het huidige 
molenhuis aangebouwd. 
De ophaalbrug over het Apeldooms 
Kanaal (bij Kanaalweg 1) is een uit rond 

1868 daterende ijzeren brag. 

LAREN
(gemeente Lochem)


Dorp, ontstaan in de 19de eeuw langs de 
weg van Lochem naar Deventer. 
De H e rv. kerk (Dorpsstraat 2) is een 
neoclassicistische zaalkerk met een voorgevel voorzien van dorische pilasters, 
fronton en een dakruiter met kleine koepel. De kerk werd in 1834-'35 gebouwd 
naar plannen van B. van Zalingen en is in 
1947 gerestaureerd. 
Boerderijen. De hallenhuisboerderij Blankenberg (Juffersdijk 3) bevat 
mogelijk nog 18de-eeuwse delen; de 
voorgevel is in 1885 vernieuwd. Van de 
hallenhuisboerderij 't Greve (Deventerweg 71-73) stamt het dwarse woonhuis 
uit circa 1800. Tot het landgoed Ver

wolde behoort een aantal goed gedetailleerde en fraai gelegen hallenhuisboerderijen. Uitgevoerd met neoclassicistische 
details zijn D e n n e b o o m (Jonker Emile 
Laan 2) uit 1877 enMeijer (Jonker 
Emile Laan 3) uit 1886; chalet-elementen 
hebben 't jagershuis (Juffersdijk 2) 
uit 1887, Hendrika-Hoeve (Oude 
Holterweg 1) uit 1892, jacobahoeve 
(Juffersdijk 1) uit 1899 en Klein 
Dengerink (Markeloseweg 15-17) uit 

1902. Traditioneel van vorm is de boerderij Groot Dengerink (Markeloseweg 10) uit 1905. 
DeAlg. begraafplaats (Dennenweg 6), aangelegd rond 1915, heeft een 
baarhuisje uit die tijd en bevat de rond 

1919 in neoclassicistische vormen 
gebouwde grafkelder van Verwolde. 
Het voorm. r a a d h u i s (Ampsenseweg 

17), gelegen ten zuidoosten van Laren, is 
een L-vormig pand met torenvormige 
ingangspartij op de binnenhoek. Het 
verrees in 1909 in rationalistische vormen naar ontwerp van GJ. Postel. 
Oolde (Ooldselaan 17), gelegen ten 
noordwesten van Laren, is een voorm. 
havezate, die in 1663 op enige afstand 
van het oude huis Oolde verrees in 
opdracht van Goossen van Keppel. Bij 
een verbouwing in 1771 voor Derk Jan 
van Keppel kreeg het zijn huidige 
gepleisterde en symmetrische aanzien, 
met een pronkrisaliet in Lodewijk XIVvormen. M.C.E gravin van Rechteren 
Limpurg douairiere W.L.W. van Wassenaer Starrenburg liet in 1871 een tuin in 
gemengde stijl aanleggen naar plannen 
van H. Copijn. Het door L.H. Eberson 
ontworpen eclectische koetshuis met 
paardenstal (Ooldselaan 15) dateert uit 

1871. De tuinmanswoning (Ooldselaan 

13) stamt uit 1912. 
Verwolde (Jonker Emile Laan 4), 
gelegen ten noordoosten van Laren, is 
een voorm. havezate, die in 1776 verrees 
ter plaatse van een bijna geheel verdwenen middeleeuwse voorganger. In 
opdracht van Frederik Willem van der 
Borch en Sophia Juliana van Rechteren 
ontwierp Philip Willem Schonck een 
symmetrisch huis met een statige pronkrisaliet in Lodewijk XVI-vormen. Uit 
die tijd stammen ook de hal met stucwerk, de plafonds en schouwen in Lodewijk XVI-vormen en een kamer met chinoiserie-behangsel (1778), alsmede een 

inrijhek met pijlers. Bij een verbouwing 
in 1927 voor W.H. van der Borch, naar 
plannen van M.A. en J. van Nieukerken, 
werd een hoger dak geplaatst en een 
toren toegevoegd. Naar ontwerp van 

L.G. Richter ontstond in 1890 een neoclassicistisch koetshuis met paardenstal. 
Het park in vroege landschapsstijl is rond 
1795 aangelegd naar plannen van 
J.P. Posth en deels in 1926 gereorganiseerd door H.A.C. Poortman (gerestaureerd 1981-'82). In het park staat de 
zogeheten `Dikke boom', vermoedelijk 
de dikste eik van Nederland. 
Het voorm. station Laren-
Almen (Zutphenseweg 58), gelegen 
ten zuidwesten van Laren, is een gebouw 
vijfde klasse van de Staatsspoorwegen, 
gebouwd in 1863 als station Harkelbrug 
aan de lijn Zutphen-Enschede naar plannen van K.H. van Brederode. In 1914 
werd de middenrisaliet hoger opgetrokken. Sinds de jaren zeventig dient het als 
woonhuis. 
LATHUM 
(gemeente Anger1o) 

Dorp, ontstaan in de middeleeuwen op 
een oeverwal, nabij het in 1495 verwoeste 
kasteel van Bahr en Lathum. 
De Herv. kerk (Kerkstraat 8), oorspronkelijk gewijd aan de Onze Lieve 
Vrouwe, is een eenbeukige gotische kerk 
met driezijdig gesloten koor en een toren 
van twee geledingen met ingesnoerde 
spits. Het mogelijk als kapel gebouwde 
koor stamt uit de 14de eeuw. Eind 15de 
eeuw volgde de bouw van schip en toren. 
Boven de toreningang herinnert een 
gevelsteen aan de verwoesting van het 
kasteel van Bahr en Lathum in 1495 en 
de overbrenging van de eredienst naar 
deze kapel. Bij kerkherstel in 1614 is de 
bovenste halve geleding van de toren 
opgetrokken. In de toren hangt een door 
Henricus Meurs gegoten klok. Tot de 
kerkinventaris behoren een lezenaar 
(midden 18de eeuw), een doopbekken 
(1702) en een door Pieter Keerman 
gebouwd kabinetorgel (1737). 
HetHuis te Lathum (Koestraat 
33) is een voorm. havezate, die voor het 
eerst wordt genoemd in 1243. Het huis 
gaat terug tot de 15 de eeuw. Na de verwoesting in 1495 werd het in 1558 


 

MILLINGEN AAN DE RIJN 

DeR.K. St.-Martinuskerk 

(Pastoor Molderstraat 2) is een driebeukige kruiskerk voorzien van een ongelede 
toren met naaldspits, gebouwd in 
1934-'35 naar plannen van Joh.H. Sluijmer ter plaatse van een voorganger uit 
1855. 

Deruine van kasteel Swanenb u r g (bij Zwaneburgseweg 2), gelegen 
ten noorden van Megchelen, bestaat uit 
een nauwelijks nog zichtbaar fragment 
van de 1 Sde-eeuwse ronde toren van de 
voorburcht. Het eigenlijke, uit de 13 de 
eeuw daterende kasteel is in 1899-1901 
gesloopt. 
Landfort (Landfortseweg 4), gelegen 
ten noorden van Megchelen, is in oorsprong een adellijk huis uit 1671(d). Dat 
huis werd bij een verbouwing in 1825-'27 
het middendeel van een wit gepleisterd, 
neoclassicistisch landhuis met licht gebogen zijvleugels. J.T. Ubbing maakte hiervoor het ontwerp in opdracht van Christina Margaretha Waltmann-Luyken met 
medewerking van J.D. Zocher jr. Deze 
ontwierp het bijbehorende park in Engelse 
landschapsstijl. Nabij de toegangsbrug 
staat een vervallen duiventoren naar ontwerp van J.T. Ubbing. 

METEREN
(gemeente Geldermalsen)


Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. In de loop van de 
tijd kwam een rond esdorp tot ontwikkeling. De kleine dorpskern bestaat hoofdzakelijk uit boerderijen. 
De H e r v. kerk (Dorpsstraat 16) is 
een gepleisterde eenbeukige kerk met 
driezijdig gesloten koor en een ongepleisterde toren van twee geledingen met 
tentdak. De onderbouw van de toren is 
mogelijk 14de-eeuws, de bovenbouw 
laat-15de-eeuws. In de toren hangt een 
door Hans Falck van Neurenberg gegoten klok (1603). Schip en koor hebben 
een middeleeuwse oorsprong, maar zijn 
in 1837 en rond 1875 ingrijpend verbouwd. Tot de inventaris behoren een 
overhuifde herenbank in Lodewijk XIVvormen (circa 1720), een door Johan 
Aansorgh vervaardigde preekstoel (1748) 
en een door K.M. van Puffelen gebouwd 
orgel (1873). De voorm. pastorie 
(Schoolstraat 2) dateert uit circa 1865. 

Woonhuizen. De Villa Elisabeth 
(Rijksstraatweg 49) uit circa 1895 vertoont neorenaissance-vormen. Bij de 
villa staat een voorm. graanmalerij met 
opslag. Het rond 1905 gebouwde huis 
Dorpsstraat 8 heeft een aan de chaletstijl ontleende detaillering. 
Boerderijen. In Meteren staat een 
aantal hallenhuisboerderijen met dwars 
voorhuis en een dakoverstek aan de achterzijde. Ze zijn voornamelijk gebouwd 
in de tweede helft van de 19de eeuw, 

enkele hebben een oudere kern. Voorbeelden zijn: Struykenhof (Bommelweg 2-2a), met opkamer en vloedschuur, 

G ey m en h of (Blankertseweg 5), met 
naast het achterhuis een schuur uit 1906, 
D orpsstraat 46 (circa 1890), 

't Hofke (Achtersteweg 69; circa 1890), 

Wilhelminastaat 1 (circa 1890), met 
vloedschuur, en Wilhelminas_traat 5 
(circa 1890), met vloedschuur en wagenschuur. De in 1929 gebouwde boerderij 

Wouwertweg 10 heeft een villa-achtig voorhuis. 

MILLINGEN AAN 
DE RIJN 

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een oeverwal. De Heerbaan is de 
oudste bebouwingsas. Na de Tweede 
Wereldoorlog is Millingen sterk 
gegroeid. 
De voorm. Herv. kerk (Zalmstraat 
8), gebouwd in 1880, is een recht gesloten zaalkerk voorzien van een geveltoren 
met ingesnoerde spits. In 1942 is naar 
ontwerp van A. van der Kloot een portaal 
toegevoegd. 

DeR.K. St.-Antonius van 
Paduakerk (St.-Antoniusplein 1) is 
een driebeukige kruisbasiliek met driezijdig gesloten koor met omgang en flankerende kapellen en een terzijde geplaatste 
toren van drie geledingen met ingesnoerde spits. Deze neogotische kerk 
verrees in 1913-'14 naar ontwerp van 

W. to Riele. De toren is na gedeeltelijke 
verwoesting in 1945 herbouwd in 1954'55 naar een vereenvoudigd ontwerp van 
B.W.A. Goddijn. Het interieur wordt 
gedekt door stergewelven. Tot de inventaris behoren een marmeren doopvont 
(circa 1850) en een preekstoel naar ontwerp van de Gebr. Smits (1860). De 
gebrandschilderde ramen zijn van 

W. Derix (1914). Het uit 1891 daterende 
pand `Skaraborg' (Heerbaan 101) is de 
voorm. pastorie. 
Hetraadhuis (Heerbaan 115) is in 
1905 gebouwd naar ontwerp van 
BJ. Claase. Het naastgelegen postkantoor met jugendstil-materiaalgebruik 
dateert uit 1908. De twee gebouwen zijn 
in 1991-'92 met een tussenvleugel verbonden. 
De voorm. zuivelfabriek (Pastoor 
Graatweg 40) is in 1915 in opdracht van 
0. Klomp gebouwd. Een smeedijzeren 
traphek is versierd met zijn initialen en 
het bouwjaar. 
De R K begraafplaats (Chopinstraat 7) heeft aan weerszijden van de 
toegang een neogotisch baarhuisje uit 
circa 1900. 
Kekerdom. Dit dorp gelegen ten 
westen van Millingen is ontstaan in de 
vroege middeleeuwen op een oeverwal. 
DeR.K. St.-Laurentiuskerk 
(Duffeltdijk 11) is een eenbeukige kerk 
met sacristie, driezijdig gesloten koor en 
een toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. Het schip dateert uit 
circa 1400 en is in 1837 verhoogd. Bij de 
bouw van de neogotische toren in 1873, 
naar ontwerp van A.W. Roelofsen, heeft 
men het schip aan de oostzijde verlengd 
en voorzien van een nieuwe koorsluiting. 
De kerk is in 1981-'82 gerestaureerd 
onder leiding van M.P. Loermans. Het 
interieur wordt gedekt door in stucwerk 
uitgevoerde kruisribgewelven. Tot de 
inventaris behoren een doopvont (1838), 
een door J.E Buijssen vervaardigde preekstoel (1838) en een met oudere delen 
door W.J. Smits gebouwd orgel (1865). 
De gebrandschilderde ramen zijn van 
E Nicolas. De voorm. pastorie (Duffeltdijk 9) is een blokvormig gepleisterd pand 
uit 1850, uitgebreid in 1897 en voorzien 
van een serre in 1907. De in 1894 
gebouwde boerderijen `Schouwenburg' (Weverstraat 2) en `Spaldrop' 
(Botsestraat 29) hebben een U-vormige 
plattegrond. Ten zuiden van Kekerdom 
liggen de deels onderkelderde hallenhuisboerderij 'De Groote Both' (Botsestraat 22) uit 1913 en de rond 1870 
gebouwde w in dm o le n 'De Duffelt' 
(Botsestraat 25). Deze ronde stenen beltkorenmolen is deels zwart en deels wit 
geschilderd. 

 

NIJMEGEN 

king met jezdiet Jos Dijkmans SJ.- ontworpen in neogotische stijl met neorenaissance-details en opgetrokken in helder rode baksteen. Het zeer grote, drielaags gebouw met midden- en zijrisalieten, 
voorzien van hoge schilddaken met nokversiering, vertoont gelijkenis met het 
Rijksmuseum en het Centraal Station te 
Amsterdam. Het rechter zijrisaliet is versierd met vier door E. Everaerts vervaardigde beelden van jezuleten-heiligen 
(1925). Aan de linkerzijde staat het in 

1930-'31 in aangepaste stijl aangebouwde externengebouw naar ontwerp 
van Ch. Estourgie. De oorspronkelijke 
haakse achtervleugels, die twee binnenplaatsen omsloten, zijn in 1986-'87 afgebroken, evenals een aangebouwde kapel 
uit 1937. Van het rijk uitgevoerde interieur van het hoofdgebouw zijn met name 
de hoge hal met lichtkap en galerijen, de 
grote bibliotheek, de aula en de congregatiekapel met neogotische inrichting 
van belang. Het gebouw huisvest nu het 
Regionaal Opleidingen Centrum Nijmegen en omge-ving, sector educatie. De 

Openbare School nr. 2 voor 

U.L.O. (Prins Hendrikstraat 7) [3 5] is 
in 1905-'06 naar ontwerp van JJ. Weve 
gebouwd in rationalistische vormen. Aan 
de zijde van de Bijleveldsingel bevindt 
zich een tegeltableau met het bouwjaar 
en florale jugendstil-motieven. Momenteel is het de St.-Jorisschool voor voortgezet speciaal onderwijs. Uit 1920 
dateert de voorm. kleuterschool 
Groenestraat 210, bestaande uit twee 
haakse eenlaagsvleugels met ronde 
onderwijzerskamers op de uiteinden en 
een centrale hartvormige hal. J. Vingerhoets en C.N. Hoogterp maakten het 
ontwerp in expressionistische vormen. 
Het gebouw kwam tot stand door een 
schenking van jhr. Rutgers van Rozenburg naar aanleiding van het feit dat zijn 
vrouw het leven schonk aan een tweeling. De school is in 1960 verbouwd. Het 
voorm. klooster annex gymnasium 
Mater Dei (Berg en Dalseweg 207-209) 
werd in 1930 gebouwd naar ontwerp van 
J. en F. Franssen in zakelijk-expressionistische vormen voor de zusters Ursulinen. 
In 1967 is een vleugel toegevoegd. Vanaf 
1934 was de school een lyceum door toevoeging van een H.B.S.(A) en in 1981 
kwam een fusie met het Canisiuscollege 
tot stand. De zusters verhuisden in 1985 
naar elders; het vroegere kloostergedeelte client nu als studentenhuisvesting. 
De in 1923 gestichte Katholieke 
Universiteit werd aanvankelijk in 
bestaande panden gehuisvest. In 1930-'31 
kwam een nieuwe aula (Wilhelminasingel 13) [36] tot stand naar een ontwerp van M.H.WJ. van Ooijen in 
expressionistische vormen. Het gebouw 
diende als zodanig tot het eind van de 
jaren tachtig en huisvest nu het Karel de 
Grote College. Na de oorlog werd op 
het landgoed Heyendaal een nieuw universiteitscomplex gebouwd. 
Woonhuizen. Door het bombardement van 22 februari 1944 werd het oude 
stadshart van de bovenstad voor een 
groot deel verwoest; door sanering vanaf 
de jaren vijftig verdween ook in de benedenstad een groot deel van de oude woonhuizen. Een goed beeld van de middeleeuwse stad is door alle verminkingen 
dan ook moeilijk te krijgen. Slechts 
enkele straten bleven relatief ongeschonden. Kenmerkend is nu het contrast tussen de groepjes, meestal ingrijpend 
gerestaureerde, oude huizen en de 
naoorlogse bebouwing daaromheen. 

Middeleeuwse- en 16deeeuwse huizen 

Bij de Stevenskerk staan de kanunniken

huizen S t. -Stevenskerkh of 44-48, 

gebouwd in 15de eeuw voor vicarissen 

die de altaren in de kerk verzorgden en 
na circa 1475 - toen de Stevenskerk 
kapittelkerk werd - waarschijnlijk 
bewoond door kanunniken. Bij de ingrijpende restauratie in 1968-'70 zijn vooral 

de gevels aan het Stevenskerkhof vernieuwd en gereconstrueerd. Aan de veel 
lager gelegen noordzijde zijn de huizen 

(daar: Achter de Smidstraat 1-11) beter 
behouden. De huizen hebben tuitgevels en 
trapgevels met ezelsruggen. St.-Stevenskerkhof 46 bezit een 16de-eeuwse kap 
met tussenbalkjukken. Door de afwisseling van dwarse en diepe huizen, de verschillende gevelvormen en de hoogteverschillen heeft de huizenrij een 
pittoresk karakter. Huizen in de omgeving van de Stevenskerk met een minder 
herkenbare laat-middeleeuwse kern zijn: 

St.-Stevenskerkhof 5a en Ten 
Achter de Hoofdwacht 4, waarvan 

de zijmuur met tandfries aansluit op 
het in oorsprong 16de-eeuwse huis 
Kannenmarkt 2. Beide panden heb

ben jongere voorgevels. Achter hun 

19de-eeuwse voorgevels gaan de panden 

Grote Markt 34-36 in de kem ook 
terug tot de middeleeuwen. Het vlakbij 
gelegen pand Kannenmarkt 4, dat in 

de 19de eeuw is verbouwd tot woon- en 
winkelpand (gave winkelpui), heeft een 
laat-15de-eeuwse kern. Het interieur 
bevat onder meer een samengestelde 
balklaag met consoles. Het diepe huis 
Achter de Hoofdwacht 7 heeft bij 
de ingrijpende vernieuwing rond 1970 de 
oude achtergevel van een gesloopt huis 
aan de Grotestraat als voorgevel gekregen. Deze gevel is voorzien van natuurstenen banden, waarvan een met een 
spreuk en het jaartal 1566; de houten 
onderpui is nieuw. 
In de benedenstad heeft de omgeving 
van de St.-Anthoniusplaats het vroegere 
karakter behouden. Het in oorsprong uit 

de tweede kwart van de 16de eeuw daterende huis St. -Anthoniusplaats 

15-16, met gepleisterde trapgevels, is 
echter rond 1985 vrijwel geheel herbouwd. Het nabijgelegen laat-middeleeuwse pand R i dd e rs tr a at 1-3b 
heeft aan de achterzijde delen van de 
trapgevel behouden. De voor- en zijgevel 
zijn later van nieuwe ramen voorzien 
maar tonen wel de oude opbouw met 
hoge begane grond en insteek. Bij de 
recente restauratie heeft men in de zijgevel aan de Ottengas een tweelichtvenster 
zichtbaar gelaten in het verder gepleisterde muurwerk. De naar de Waal aflopende Ottengas is het laatst overgebleven karakteristieke straatje van de 
benedenstad. Aan de westzijde staat een 
mogelijk laat-middeleeuwse bakstenen 
muur met steunberen. Het vermoedelijk 
in de kern 16de-eeuwse pand 0 ttengas 
15 heeft in het midden een trapgevel 
met ezelsruggen. 
Tussen de nieuwbouw aan en bij de 
Steenstraat zijn ook nog enkele oude 
huizen behouden gebleven. In de kern 
waarschijnlijk 15de-eeuws is het gepleisterde pand Steens tr a a t 15-19, een 
dwars huis met (jongere) zijtrapgevels. In 
het interieur bevinden zich balklagen 
met geprofileerde consoles en een kap 
met tussenbalkjukken. Het later ingrijpend verbouwde pand Waalkade 65 
werd waarschijnlijk in het midden van de 

16de eeuw als zij- of achterhuis van het 
pand aan de Steenstraat opgetrokken en 


 

met houten kruiskozijnen; de voorgevel 
is rond 1900 gerestaureerd, de puntgevel 
aan de achterzijde is in 1966 gereconstrueerd. Ook de trapgevels van Grote 
Markt 23 en 24 zijn in 1931-'32 
ingrijpend gerestaureerd dan wel gereconstrueerd. De trapgevel van Grote 
Markt 25 is in de 19de eeuw vervangen door een kroonlijst. Evenals Grote 
Markt 22-25 gaan ook de huizen 

Grote Markt 19-21 in de kern 
terug tot de oude Lakenhal – waarvan 
delen van de kelder resteren – en de 
vroeg-17de-eeuwse verbouwing daarvan. 
Door latere verbouwingen zijn deze huizen echter ingrijpender gewijzigd dan de 
eerder genoemde huizen. Grote Markt 
21 heeft in de zijgevel (onder de Kerkboog) dicht gezette vensters met houten 
kruiskozijnen en een uitkraging op houten balk en consoles. 
Het diepe huis L a ng e Hezelstraat 17 
is voorzien van een later gepleisterde 
halsgevel uit het midden van de 17de 
eeuw. De met pilasters op consoles uitgevoerde hals wordt bekroond door een 
fronton en geflankeerd door voluten. De 
geveltop is verder versierd met gebeeldhouwde cartouches en granaatappels. 
Het onderste gedeelte van de gevel is 
later verbouwd. Het Hof van Xanten 
(Lage Markt 30-36), een breed drielaags 
huis uit het midden van de 17de eeuw, 
was oorspronkelijk de woning van de 
rentmeester van het kapittel van Xanten. 
De classicistische voorgevel is voorzien 
van kolossale pilasters met dorische kapitelen, gebeeldhouwde festoenen en een 
natuurstenen rondboogpoortje. De zijgevel heeft een natuurstenen poortje met 
ionische zuiltjes uit 1658. Bij de restauratie in 1954-'56, onder leiding van 

J.G. Deur, is de achtergevel geheel herbouwd. Een ander restant van een gevel 
met kolossale pilasters is de gepleisterde 
en gewijzigde voorgevel van Begijnenstraat 18. Een mogelijk 17de-eeuwse 
kern hebben verder de later verbouwde 
en gepleisterde hoekhuizen Lage 
Markt 47-47c enLage Markt 
38-44. 
De diepe huizen Lange Hezelstraat 
28-30 en 32 hebben in- en uitzwenkende topgevels uit circa 1740. Tot de 
weinige behouden gebleven 18de-eeuwse 
lijstgevels in Nijmegen behoren die van 
0 ttengas 29-31 (gerestaureerd in 
NIJMEGEN 

1961-'63), Begijnenstraat 21 en 
Ridderstraat 13; de laatste twee met 
een ingangsomlijsting in Lodewijk XVvormen. Het interieur van Ridderstraat 

13 bevat 18de-eeuwse stucplafonds. Het 
achterhuis is ouder en heeft een midden

16de-eeuwse kap met tussenbalkjukken. 
Het herenhuis Zeemeermin (Dude 
Haven 104-108a) is een groot vierlaags 
dwars pand met lijstgevel uit circa 1775. 
De ingang en het middenvenster van de 
eerste verdieping zijn gevat in een rijke 
omlijsting in Lodewijk XV-vormen. Het 
pand is later verbouwd en – met behoud 
van de latere ramen – gerestaureerd in 

1983. 

19de- en 20ste-eeuwse huizen 

In neoclassicistische vormen opgetrokken is de gepleisterde lijstgevel van 
Begijnenstraat 16-16a uit 1834 
met getoogde inrijpoort en een attiekverdieping boven de houten kroonlijst. 
Het grote drielaags dwarse herenhuis 
Burchtstraat 69-71 kwam rond 
1845 tot stand naar ontwerp van P.J. van 
der Kemp met een neoclassicistische 
hoofdvorm. De onderpui is bij latere verbouwingen verminkt. Het dubbele 
herenhuis Oude Haven 86-88 is in 
1871 gebouwd in eclectische vormen, 
vermoedelijk voor P.F.I. Noorduijn. Het 
blokvormige gepleisterde herenhuis 
St.-Anthoniusplaats 1 kreeg zijn 
huidige eclectische uiterlijk rond 1870. 
De laat-18de-eeuwse natuurstenen deuromlijsting met ionische pilasters en guirlande-versiering is afkomstig van het in 
1962 gesloopte huis Ridderstraat 4 (Hof 
van Batenburg). Eclectische gevels uit 
1883 hebben de brede dwarse huizen 
In de Betouwstraat 17-19, naar 
ontwerp van A. van den Boogaard, en 
In de Betouwstraat 21-25, naar 
ontwerp van W. van der Roest. In een 
Vlaams georienteerde rijke neorenaissance-stijl verrees in 1887 het zeer hoge 
huis Parkweg 96-100. Naar ontwerp 
van J.W. Michielsen kwam dit drielaags 
woonhuis met magazijn tot stand op een 
scheef weglopend perceel. Neorenaissance-vormen zijn ook zichtbaar bij 
Burchtstraat 79, een passage met 
bovenwoning uit circa 1890. Het door 

D. Semmelink voor zichzelf ontworpen 
huis St.-Annastraat 73 uit circa 
1890 is uitgevoerd in neogotische vormen. Opvallend is de toepassing van 
halfronde en rechthoekige kolonetten op 
kraagstenen. 
Opvallend in het Nijmeegse stadsbeeld 
zijn de tussen 1880 en 1905 aangelegde 
en bebouwde singels. De aan die singels 
en de daarop aansluitende uitvalswegen 
gebouwde herenhuizen werden aanvankelijk vooral in neorenaissance-stijl uitgevoerd. Men combineerde de neorenaissance-vormen echter ook met 
elementen van andere stijlen. Naar ontwerp van G. Buskens kwamen tussen 1895 
en 1898 de herenhuizen Oranjesingel 
14-34 tot stand met een asymmetrische 
gevelcompositie, overwegend in neorenaissance-vormen,. De gevels tonen een 
grote afwisseling in afwerking met lijsten, banden, blokken en beeldhouwwerk 
en decoratieve elementen als torentjes, 
erkers en loggia's. Het herenhuis Oran

jesingel 40 uit circa 1895 is opgetrok

ken in neorenaissance-vormen. De voor

gevel heeft een rijk geornamenteerde 

veranda met balkon en hangende erker 

boven de ingang. Langs de Kronenbur

gersingel verrezen herenhuizen in neo

renaissance-vormen met elementen van 

andere stijlen, zoals Kronenburg

singel 213 (1896) naar ontwerp van 

D. Semmelink met eclectische elemen
ten, Kr onenbu rg e rsingel 223-225 

(1897), waarvan de boogtrommels boven 
de balkondeuren zijn voorzien van jugendstil-decoraties en de initialer J.H.M. en 
het bouwjaar, Kronenburgersingel 
209/Vredestraat 2 (circa 1900) en 
het op driehoekig perceel gebouwde 

hoekpandKronenburgersingel 231 

(1898). Dat laatste door J. van der Pluijm 
en J. Gielen ontworpen en gebouwde 
pand vertoont ook al duidelijke rationalistische vormen. Opvallend zijn de 
torenachtige opbouw met vierkante spits 
van de ingangspartij en de lagere opbouw 
met tentdak bij de straathoek. J. van der 
Pluijm en J. Gielen hadden eerder voor 
dhr. Jansen het ontwerp gemaakt voor 
het in 1891 gebouwde neorenaissanceherenhuis Graafseweg 3. Monogram-
men van de opdrachtgever zijn to zien 
boven het balkon en in de topgevel. 
Andere neorenaissance-voorbeelden zijn 
Graafseweg 18-20 (circa 1895), 
Burghardt van den Berchstraat 3 

(1895), ontworpen door H.M. Hendriks, 

Burghardt van den Berchstraat 

17-19/Van Dulckenstraat 49 


 

NIJMEGEN 

garageruimte zijn rond 1991 gerestaureerd naar plannen van K. van Lith, die 
hier zijn architectenbureau vestigde. 
HetCarolus-theater (Plein 1944 
28) [43] is een bioscoop uit 1953-'54, 
gebouwd naar ontwerp van H. van 
Vreeswijk in zakelijke vormen als eerste 
vervanger van de in de oorlog verloren 
gegane bioscopen. De typerende hoge 
hal achter de opengewerkte voorgevel is 
recent ingrijpend gerenoveerd. 

St at ions. Ten noorden van het huidige station werd na de opening van de 
lijn Nijmegen-Arnhem in 1879 een 
noodstation opgetrokken in vakwerkbouw. Na de voltooiing van het grote 
station in 1894 kocht H.T. Wiegerink 
het houten bouwsel en verplaatste het 
naar de huidige plek (Ooyse Sluispad 2) 
om te dienen als machinefabriek. Het 
langgerekte gebouw heeft een op korbelen overstekend zadeldak en kopse gevels 
voorzien van windveren en makelaar. Het 
rijk uitgevoerde neorenaissance-station uit 

1892-'94, naar ontwerp van C.H. Peters, 
werd grotendeels vernield bij het bombardement van 22 februari 1944. Het 
huidige station (Stationsplein 6) [44] is 
in 1953-'54 tot stand gekomen naar een 
op Italiaanse voorbeelden geInspireerd 
ontwerp van S. van Ravesteyn. Het 
lange, lage gebouw wordt in het midden 
geaccentueerd door een zware, vierkante 
toren. Een rondbooggalerij sluit het stationsplein aan de zuidzijde af. Het figuratieve beeldhouwwerk is van J. Uiterwaal. De ingang van het station en de hal 
zijn ingrijpend verbouwd in 1993. Van 
het vooroorlogse station resteren een 
deel van de achtergevel, de dienstgebouwtjes op de perrons en de gietijzeren 
perronoverkapping (circa 1894). 
Bruggen en viaducten.Voor de 
in 1879 in opdracht van de Staatsspoorwegen voltooide spoorlijn naar Arnhem 
kwam in 1875-'78 over de Waal een 
spoorbrug [45] tot stand naar ontwerp 
van J.M. Telders en jhr. 0J.H. Repelaer 
van Driel en onder leiding van J.G. van 
den Bergh. De brug liep grote schade op 
in 1940 en 1944. De dubbelsporige overbrugging van rivier en zomerbed en de 
aanbruggen zijn in de jaren tachtig van 

de 20ste eeuw vernieuwd in staal en 
voorgespannen beton. Het oorspronkelijk als militair verdedigingswerk ingerichte zuidelijke landhoofd uit 1876 heeft 

een in hardstenen rusticawerk uitgevoerde onderbouw en een van traptorens 
voorziene tweelaags (oorspronkelijk 
drielaags) bovenbouw aan weerszijden 
van het spoor. Verder zuidwaarts bevindt 
zich het spoorwegviaduct [46] over 
de Lange Hezelstraat, gebouwd in 1876

'79. In de volksmond wordt dit viaduct 
de `Hezelpoore genoemd naar de in 

1876 gesloopte stadspoort, waaraan het 
in zijn vormen ook herinnert. De Waalbrug [47] is in 1932-'36 gebouwd door 
Rijkswaterstaat naar plannen van P. Stelling en onder leiding van G. Schoorl. De 
stalen boogbrug kreeg vanwege de plaatsing bij een rivierbocht de voor die tijd 
uitzonderlijke overspanning van 244 
meter. Deze verkeersbrug werd in 1940 
opgeblazen en daarna uit de Waal opgehesen en herplaatst. Bij een balkon op 
een van de pijlers bevindt zich een 
gedenksteen voor Jan van Hoof, die in 

1945 zou hebben voorkomen dat de brug 
opnieuw werd opgeblazen. Op de rechteroever van de Waal staan drie betonnen brugkazematten uit 1936, te 
weten bij de oprit van de Waalbrug, achter de winterdijk bij Bemmelsedijk 5 en in 
het talud van de oprit van de spoorbrug. 
Trafohuisj es. Het Gemeentelijk 
Electriciteitsbedrijf Nijmegen (GEN) 
liet rond 1930 achtzijdige trafohuisjes 
met overstekend tentdak bouwen. Voorbeelden daarvan zijn te vinden aan de 
Postweg (hoek Kwakkenbergweg), de 
Waldeck Pyrmontsingel, de Industrieweg (bij de brug over het Maas-Waalkanaal) en op de straathoeken van Luciaweg/Sophiaweg, Van 't Santstraat/ 
Dommer van Poldersveldweg en Groesbeekseweg/Groesbeeksedwarsweg. 
HetHollandsch-Duitsch 
gemaal (Ubbergseweg 3-5) van de 
Ooypolder kwam in 1933 tot stand naar 
ontwerp van MJ. Granpre Moliere en 

R. Verloren van Themaat in sober 
expressionistische stijl. 
Gedenktekenen.AandeHoogstraat, bij het Kelfkensbos, bevindt zich 
het uit 1884 daterende spoorwegmonument, naar ontwerp van JJ. Weve. 
Op een in neorenaissance-vormen uitgevoerde sokkel staat een zinken Victoriabeeld, vervaardigd door A. Cassner te 
Berlijn als afgietsel van het marmeren 
Victoriabeeld van het Walhalla te 
Regensburg (beeldhouwer C.D. Rauch). 
Het monument herinnert aan de opening van de spoorlijn van Nijmegen naar 
Kleef in 1865. Het bronzen standbeeld 
van bisschop F.H. Hamer 

(Bisschop Hamerstraat) is in 1902 vervaardigd door Bart van Hove ter ere van 

deze uit Nijmegen afkomstige bisschop 
van Tremite, die in 1900 in Chinees 
Mongolie werd vermoord. Bronzen 
plaquettes op de sokkel herinneren aan 

drie andere martelaren die toen de flood 
vonden. Aan het desastreuze bombardement van 22 februari 1944 en aan de 
bevrijding van de stad herinneren de 
oorlogsmonumenten op het Plein 

1944 van J. Maris (1951), op Traianusplein van M. van Beek (1954) en bij de 

Stevenstoren van M. Andriessen (1959). 

Standbeelden van beroemde personen 
die met de geschiedenis van de stad worden geassocieerd, zijn bijvoorbeeld: het 

bronzenstandbeeld van keizer 
Traianus (Traianusplein) uit 1956 van 

E. van Teeseling en Ch. Hammes en het 
bronzenruiterstandbeeld van 
Karel de Grote (Keizer Karelplein) 
uit 1962 van A. Termote. 
Parken. Naar ontwerp van de Leuvense 
tuinarchitect P.L. Rosseels is rond 1880 
het Kronenburgerpark (Kronenburgersingel/Parkweg) aangelegd in Engelse 
landschapsstijl. Daarbij zijn restanten 
van de stadsmuur als coulisse gebruikt, 
met de Kronenburgertoren als blikvanger. De slingerende waterpartij in het 
park is voorzien van een fontein en een 
cascade met gedeeltelijk kunstmatige 
rotsen en grotwerk. De `Vereeniging tot 
verfraaiing van Nijmegen' heeft in 1886 
het door H. Leeuw sr. en jr. vervaardigde 
standbeeld van een leeuw met stadswapen op schild laten plaatsen. Het hertenkamp is in 1912 toegevoegd. Eveneens 
naar plannen van Rosseels kwam rond 

1885 het Hunnerpark tot stand. Ook 
bier is een restant van de stadsmuur als 
coulisse gebruikt, met aan de noordzijde 
de Belvedere als blikvanger. De muur 
wordt onderbroken door een stenen voetbrug met drie bogen (1883), vermoedelijk naar ontwerp van J.J. Weve. Half 
onder die brug bevindt zich een deel van 
de koorsluiting van de in 1456-'60 
gebouwde en in 1579 gesloopte St.-
Geertrudiskapel. Het park is in 193 5-'36 
deels gewijzigd in verband met de oprit 
voor de nieuwe Waalbrug. In het park 


 

OOSTERBEEK 

De Hemelse Berg.Hetin 1858 
voor J. Kneppelhout gebouwde landhuis 
van dit landgoed werd in 1944 verwoest. 
Bewaard bleven de landschappelijke 
aanleg naar plannen van J.D. Zocher, 
de uit circa 1860 stammende eclectische 
oranjerie (Hemelseberg 3) en de neoclassicistische tuinmanswoning Mariahoev.e (Hoofdlaan 4) uit 1863. Op het 
hoogste punt van het landgoed bevindt 
zich een corintische gedenkzuil met vaas 
(1895), gemaakt door H. Hutjens in 
opdracht van de burgerij van Oosterbeek. De bakstenen gedenkbank werd in 

1916 opgericht voor mw. U.M. Kneppelhout-Van Braam. 
Woonhuizen. Vanaf het midden 
van de 19de eeuw kwamen in Oosterbeek 
diverse (kleinere) landhuizen en herenhuizen tot stand. D e P i e t e r s b e r g 
(Pietersbergseweg 19) is een gepleisterd 
neoclassicistisch landhuis uit 1836. De 
door J.D. Zocher ontworpen parkaanleg 
is rond 1890 door H. Copijn gereorganiseerd. Het gepleisterd neoclassicistisch 
landhuis Rijnheuv el (Pietersbergseweg 52) verrees in 1847 voor C.P. van 
Eeghen. Van het in 1882 door 

T.F.W. Wellenbergh gestichte landgoed 
S o n n e n b e rg h zijn de portierswoning 
(Sonnenberglaan 1) en de boswachterswoning (Sonnenberglaan 5) gewaard 
gebleven, beide uitgevoerd in een combinatie van neoclassicistische en neorenaissance-vormen. Het herenhuis Buitenrust (Benedendorpsweg 171-171a) uit 
1873 is uitgevoerd in neoclassicistische 
vormen. Gepleisterde varianten hierop 
zijn Geldersche Blom (Benedendorpsweg 106; circa 1875) en Quatre 
Bras (Stationsweg 2; 1883). Vergelijkbaar, maar overwegend in eclectische 
vormen uitgevoerd zijn: Oosterpark 
(Utrechtseweg 218;1884), Villa 
Eureka (Utrechtseweg 181; 1885), 
Villa Marjo (Utrechtseweg 175; 
1890) en Mon Desir (Annastraat 16; 
circa 1890). Neoclassicistische eenlaags 
burgermanswoningen zijn: Kerkpad 2 
(1873), Bato's Zicht (Benedendorpsweg 84;1885) en Doarps-eijn 
(Utrechtseweg 31; circa 1870, verbouwd 
rond 1910). 
De meeste villa's in Oosterbeek vertonen 
een combinatie van chaletstijl-vormen en 
neorenaissance-details. 't Maerlant 
(Fangmanweg 3 3) uit 1871 is hier een 
vroeg voorbeeld van. Rijk uitgevoerde 
sierspanten heeft Utrechtseweg 194 
(1883), met prieel en schildersatelier. 
Andere rijke voorbeelden zijn Pietersbergsew e g 38 (circa 1895) en de villa 
Arti G. van Embdenweg 2), gebouwd 
in 1901 voor kunstschilder B. Arps. 
Deze liet in 1904 ook het dubbele herenhuis Utrechtseweg 111-113 bouwen. Voorbeelden van burgerwoningen 
in deze stijl zijn Prins Hendrikstraat 3 (1901) en Vrede (Wilhelminastraat 15; 1903). Uit circa 1905 dateren enkele gepleisterde herenhuizen in 
chaletstijl met jugendstil-elementen: 
Welgelegen (Stationsweg 45), Villa 
Maria (Utrechtseweg 47), Op de 
Hoogte (Utrechtseweg 51) en Vreeberg (Pietersbergseweg 62). 
De rond 1910 gebouwde forse villa 
Beukenlaan 22 is een laat neorenaissance-voorbeeld. In die tijd gaat echter het 
jugendstil-materiaalgebruik overheersen, 
zoals verblendsteen bij Stationsweg 
40 enjulianaweg 3 (erker), en kalkzandsteen bij Cr onjeweg 5 en 
Cronjeweg 9. In de jaren twintig werd 
soms in hout gebouwd. Zonneheuvel 
(Zonneheuvelweg 10) is een houten villa 
met rieten dak uit circa 1920. Het houten landhuis Utrechtseweg 269 werd 
in 1923 opgetrokken met prefab-onderdelen van de firma Christoph & Unmack 
uit Silezie. Uit dezelfde tijd stamt het 
houten huis A nnas tra a t 6. Een fraai 
voorbeeld van een villa in expressionistische stijl is Dreyenseweg 9. Deze 
rond 1925 gebouwde villa heeft een 
lagere, aangebouwde garage met een 
gebogen rieten dak (kattenrug'). Vergelijkbare villa's met expressionistische 
dakpartijen – alle circa 1925 – zijn: 

julianaweg 27, Graaf van 
Rechterenweg 24,Molenweg 41, 

Nassaulaan 8,Nassaulaan 36, 

Schellardweg 29 enKalmon 

(Zonneheuvelweg 26). Ontworpen in 
zakelijk-expressionistische stijl zijn de 
villa's L a v e n d e l (Van Lennepweg 3; 
circa 1930) en Varenheuvel (Bilder

berglaan 6-8), gebouwd in 1938 voor 

D.W.P. Wisboom naar een plan uit 1931 
van H.H. Wesstra. Traditionalistischer 
vormen hebben de dubbele woonhuizen 
Paul Krugerstraat 8-28 (circa 
1935). Goede voorbeelden van wederopbouwarchitectuur zijn Benedendorps
weg 24-26 (circa 1950) en de met een 
hoger opgaande woonkamer gebouwde 
bungalows Benedendorpsweg 33-35 
en 61 a/b (circa 1955). 
Dearbeiderswoningen aan de 
Jan van Emdenweg en de Lebretweg zijn 
rond 1915 gebouwd voor de door G. van 
Pelt gestichte meubelfabriek 'Labor 
Omnia Vincit'. De bovenste helft van 
deze diepe eenlaags woningen is gepleisterd. Tot het complex behoort een voorm. 
yolks- en badhuis (Lebretweg 51). 
Boerderijen. De Veluwse hallenhuisboerderij Van Borsselenweg 32-34 
stamt uit 1840 en is in 1911 verbouwd. 
Andere voorbeelden van dit type boerderij zijn de gepleisterde boerderij Loopbergenseweg 1 (circa 1850) en 
De Me ij e (Pietersbergseweg 15;1896). 
Winkels. De in 1901 gebouwde Winkel Weverstraat 4 is een goed voorbeeld van een bescheiden woonhuis met 
winkelpui. Het forse dubbele winkelpand 
Weverstraat 76-80 stamt uit circa 
1905. Winkelaanbouwen hebben 
Weverstraat 61-63 (circa 1908), in 
jugendstil-vormen, en de smederij 
Vogelweg 28 (circa 1920), in ijzer. 
Het hotel Dreyeroord' (Graaf van 
Rechterenweg 12) verrees rond 1905 in 
Zwitserse chaletstijl. 
Hetvoorm.station Oosterbeek-
Laag (Klingelbeekseweg 69) is in 1877 
gebouwd in chaletstijl. Tijdens het oorlogsgeweld in 1944 bleef alleen een dwars 
geplaatst bouwdeel met lage vleugel 
gespaard. 
De w a t e r t o r e n (Zonneheuvelweg 
10) verrees in 1938 naar ontwerp van 
Th.KJ. Koch. De ronde toren heeft een 
betonnen vlakbodemreservoir, is met 
baksteen bekleed en is voorzien van 
zakelijk-expressionistische details. De 
hoger opgaande afronding aan de voorzijde bevat een traptoren. 
Begraafplaatsen. De Oude Alg. 
begraafplaats (Fangmanweg 21), aangelegd in 1855, heeft een gepleisterd 
baarhuisje uit 1856 in de vormen van de 
Willem II-gotiek, waarschijnlijk naar 
plannen van HJ. Heuvelink. De begraafplaats werd in 1881 uitgebreid en in 1950 
gesloten. Het middendeel bevat een aantal langgerekte, met hekken omgeven 
percelen. Hier liggen onder meer de graven van Jacob van Lennep (f1868), met 
een grafsteen voorzien van een marme


 

ROZENDAAL 

opdracht van R.J.C. baron van Pallandt 
werden rond 1860 diverse – vooral 
inwendige – wijzigingen uitgevoerd naar 
plannen van L.H. Eberson. In 1891 heeft 
men het huis geheel ontpleisterd. Sinds 

1977 is het in bezit van de Stichting 
Vrienden der Geldersche Kastelen. Bij 
de restauratie in 1986-'90 is de koepel op 
de toren herbouwd. 
Deparkaanleg stamt uit de tweede 
helft van de 17de eeuw. De waterwerken 
worden gevoed door de sprengen die uiteindelijk de Rozendaalse beek vormen. 
De toenmalige eigenaar Jan van Arnhem 
had zelf de hand in de aanleg van de terrassen, de hagen en een grot. Naar plannen van Daniel Marot werd in 1722-'23 
het interieur van het huis en vooral het 
park verfraaid. De fraai ingerichte tuinkoepel in Lodewijk XIV-vormen is van 
zijn hand, evenals vermoedelijk de marmeren schelpengalerij met cascade, de 
elkaar opvolgende vijvers, de cascade met 
Tritonfiguren en de bekende `bedriegertjes' met een met schelpen gedecoreerde 
achterwand. Rond 1781 werd een deel 
van het park in landschapsstijl omgevormd naar plannen van Philip Willem 
Schonck. De huidige aanleg in landschapsstijl kwam omstreeks 1837 naar 
plannen van J.D. Zocher jr. tot stand. Bij 
het herstel van het park in 1985 herbouwde men de in 1944 verwoeste oranjerie (circa 1840) als theeschenkerij. Aan 
de westzijde van het park staat het van 
elders afkomstige, 18de-eeuwse 'Wageningse Hek' met zandstenen hekpalen 
voorzien van siervazen in Lodewijk XIVstijl. 
De H e rv. kerk (Kerklaan 17) is een 
brede zaalkerk met aangebouwde pastorie, gesticht in 1758 door Lubbert Adolf 
Torck en mogelijk gebouwd naar ontwerp van C. Coninck. De kerk heeft 
steunberen, rondboogvensters en een 

afgeplat dak. Tot de inventaris uit de 
bouwtijd behoren de preekstoel met 

doophek, een herenbank en de orgelkast, 
met daarin een door E. Leichel gebouwd 

orgel (1880). De grote inwendige muurschildering is in 1904-'05 vervaardigd 

door G. van der Hoef naar idee van ds. 

J.D. Bierens de Haan. 
Het r a a d h u i s (Kerklaan 1-3) werd in 
1934 gevestigd in een deel van het laat18de-eeuwse huis `Roseneath'. In 1974 
nam men het hele huis als zodanig in 
gebruik. In 1978 volgde een restauratie 
en in 1991 een uitbreiding. 
De Torckschool (Rosendaalselaan 
3) is een eenklassige openbare lagere 
school uit 1842 naar ontwerp van 

P. Verwaijen. De voorgevel met ingezwenkte topgevel in neorenaissancevormen stamt uit 1902 en is van de hand 
van de aannemer E.J. Muis. Het fraai 
tegen de helling van de Koningsberg 
gelegen huis `Heuveloord' (Rosendaalselaan 5) is in 1859 gebouwd als onderwijzerswonmg. 
Woonhuizen. Nagenoeg alle woonhuizen in het dorp behoorden tot het 
kasteel of hadden er een band mee. De 
villaRozenheuvel (Rosendaalselaan 
20) heeft een kern uit 1836-'37, maar is 
in 1888 verbouwd voor W.K. baron van 
Pallandt en opnieuw in 1915, toen een 
middenrisaliet en een serre werden toegevoegd. Het rond 1850 gebouwde landhuis Klein Rozendaal (Rosendaalselaan 30) is een fors gepleisterd panel met 
twee lagere zijvleugels en een driezijdig 
uitgebouwde erker met daarboven een 
loggia. Uit de zelfde tijd is het eenlaagspand D e Genestetlaan 6 – woonhuis 
van de dichter De Genestet. Midden19de-eeuws en uitgevoerd in neoclassicistische vormen zijn het gepleisterde 
herenhuis R o z en h of (Rosendaalselaan 
26) en het eenlaagspand Kerklaan 5-7 
met gepleisterde lisenen. Rond 1860 
ontstonden de villa Wildbaan (Ringallee 8), met eclectische details, en het 
deftige neoclassicistische herenhuis 
Het Spijker (Rosendaalselaan 1); 
vergelijkbaar maar van circa 1870 is 
Villa Piccola (Kerklaan 8-10), waarvan de zijvleugels later zijn toegevoegd. 
Het voorm. hotel Kraaijestein 
(Beekhuizenweg 1), nu hotel Residence, 
kwam in 1838 tot stand in opdracht van 
A.L.A. Torck. Het fraai gelegen hotel 
werd in 1897 verbouwd in chaletstijl. 
Verdere verbouwingen volgden in 1920 
en 1933 (eetzaal). De muziekkoepel 
stamt uit circa 1930. 
B o e r derij en. Tot het landgoed 
Rosendael behoren diverse hallenhuisboerderijen, zoals de rond 1800 
gebouwde, wit gepleisterde boerderij 
De Genestetlaan 20 en uit circa 
1860 de boerderijen De Genestetlaan 
16-18 en Kerklaan 2-6; de laatste 
met gezaagde windveren en in de gevel
top een gekoppeld spitsboogvenster met 
wenkbrauw. De krukhuisboerderij 
Rosendael 2 stamt uit het begin van de 

19de eeuw. 
Watermolens. Het gepleisterde 
molenhuisRosendaalselaan 3 stamt 
mogelijk uit de 18de eeuw. De voorm. 
papiermolenRosendaalselaan 25 op 
de Rozendaalse beek is in 1881 tot wasserij verbouwd. Dit geldt ook voor het 
midden 19de-eeuwse molenhuis Rosendaalselaan 13-15. 

De voorm. kleermakerij (Rosendaalselaan 2-8) is een langgerekt midden-l9de-eeuws eenlaagspand. Toen het 
rond 1920 werd ingericht tot naaiatelier 
kreeg het een neorenaissance-trapgevel; 
op een marmorieten bord staat de tekst 
`Kleermakerij G. Peeters'. 
Hetwaterpompstation (De Pinkenberg 2) op de top van de Pinkenberg 
bestaat uit een reservoir en een pompgebouw met neogotische details, gebouwd 
in 1898-'99. In 1926 werd een noodstroomstation toegevoegd in zakelijkexpressionistische stijl en in dezelfde stijl 
in 1932 een waterpompgebouw. In het 
complex bevinden zich twee stoommachines uit 1899 en een Stork dieselmotor 
uit 1939. 
DeAlg. begraafplaats (bij 
Rosendael 2) werd in 1840 aangelegd als 
particuliere begraafplaats van kasteel 
Rosendael. Na de bijzetting van 
WET baron van Pallandt (t1977) in de 
rond 1880 gebouwde grafkelder, ging de 
begraafplaats in gemeentelijke handen 
over. Het oudste baarhuisje stamt uit 
circa 1840, het andere is van kort na de 
uitbreiding van de begraafplaats in 1872. 
Bijzonder zijn de beide onderling verbonden grafkelders van de familie Huijssen van Kattendijke; de ene grafkelder is 
uitgevoerd in Willem II-gotiek (circa 

1843), de andere in neoclassicistische 
vormen (circa 1860). De grafkelder van 
de familie Luden heeft eveneens neoclassicistische vormen (circa 1860). Het graf 
van M. Gallenkamp (t1915) is voorzien 
van een zinken engel, gemaakt door E. 
March & Sane to Berlijn. Belangrijk 
zijn de graven van de dichter P.A. de 
Genestet (11861), de schrijvers B. ter 
Haar (t1880) en W.J. Hofdijk (t1888) en 
de architect S. van Ravesteyn (11983). 
Het graf van de musicus L.F. Brandts 
Buys en zijn vrouw is voorzien van een 


 

complex arbeiderswoningen Grote 
Brugse Grintweg 76-106 e. o. 

gesticht. Deze eerste sociale woning
bouw in Tiel heeft een U-vormige opzet
met eenlaags woningen, iets hogere
hoekgebouwen en een tweelaags poort
gebouw.
Voorbeelden van eclectische huizen zijn
Prinses Beatrixlaan 17-19 (circa


1870) en de gepleisterde panden Prinses
Beatrixlaan 3 (circa 1870) en West
luidensestraat 57 (circa 1880). Eclec
tische vormen en een asymmetrische
opzet heeft het vrijstaande, gepleisterde
herenhuisStationsstraat 2 uit circa


1885. A. Jansen en A. Jansen Cz. lieten in


1891 de burgerwoonhuizen Konijnen
wal 30-36 optrekken. Andere burger
woonhuizen uit circa 1890 zijn Konij
nenwal 40-46, met souterrain en
topgeveltjes boven het risaliet. Het dub
bele herenhuis Ambtmanstraat
20-22 verrees in 1894 naar een ont
werp van D. Semmelink en vertoont
neorenaissance-invloeden, zoals het
onder meer in gele verblendsteen uitge
voerde siermetselwerk. De villa Burg.
Meslaan 1 is in 1898 in neorenaissan
cestij1 gebouwd.
De villa Kalverbosch 5 is gebouwd in


1905 in jugendstil-vormen voor de fabri
kant Daalderop, met op de verdieping
twee driezijdige erkers. Jugendstil-details
zijn ook herkenbaar bij Stationsstraat


11-15 (circa 1908-'10) en de naar ont
werp van P.G. Buskens met vierkante
torentjes opgetrokken huizenblokken
Stationsstraat 10-16 (circa 1910).
In 'Um 1800'-stijl uitgevoerd is
Stationsstraat 18 uit 1907, een
onderkelderd pand met mezzanino, hoog
schilddak en dakruiter. De expressionisti
sche villa Pannenhuys (Mr. Troelstra
straat 1) is in 1930 gebouwd naar ont
werp van E. Nijsten. Ook de rond 1935
met een rieten dak opgetrokken villa
Burg. Meslaan 75 toont expressio


nistische invloeden.
Winkels. In de 18de eeuw kreeg het,


in de kern oudere pand Westluidense
straat 3 een lijstgevel met hoge win


kelpui met omlijste ingang. Het in opzet
17de-eeuwse pand Kerkstaat 6, heeft
een lijstgevel met classicistische deurom
lijsting uit 1785. De vensters aan weers
zijden van de deur dateren uit circa 1870.
Voorbeelden van eclectische winkelpuien


TIEL 

uit circa 1890 zijn Voorstad 5 en 

Wa t erst a at 59 , beide met fantasiekapitelen, en Waterstraat 52 met neoclassicistische kenmerken. De winkelpui 
in neorenaissancevormen van Waterstraat 47 stamt uit 1890. De rond 

1900 aangebrachte winkelpui van 

Waterstraat 29 zal rond 1910 zijn 
verbreed, waarbij jugendstil-details zijn 
aangebracht. Weerstraat 8 is een 
klinknagelpui uit circa 1906. Weerstraat 39 uit dezelfde tijd is voorzien 
van bricorna-steentjes. 
De stadspomp op de Markt dateert 
uit 1768 en is uitgevoerd in rijke rococostijl. De hardstenen pomp heeft een vierkante romp, gebeeldhouwde consoles en 
een gebogen piramidevormige bekroning met siervaas. 
De jamfabriek `De Betuwe' (Grote 
Brugse Grintweg 50) bestaat uit een neoclassicistisch gebouw uit circa 1850 en 
een gebouw met opschrift 'De Betuwe' 
`Verduurzaamde Vruchten' uit circa 

1905. 
Het s t a t i o n (Stationsplein 2) [15], 
bestaande uit een tweelaags middendeel 
met lagere zijvleugels, is in 1882 gebouwd 
in neorenaissance-vormen. De perronoverkapping heeft ranke gietijzeren zuiltjes met ionische kapitelen. 
Hetbruggetje over de stadsgracht 
(bij Oliemolenwal 75) dateert uit circa 

1890 en heeft onder meer gietijzeren 
decoratieve elementen. 
De w a t e r t o r e n (Fabriekslaantje 
ong.) verrees in 1946 naar ontwerp van 

G.B.F. Hoes. De ronde bakstenen toren 
heeft inwendig een betonnen holbodemreservoir. 
Begraa fplaatsen. Op initiatief van 
Johan Diederik van Leeuwen is in 1786 
naar ontwerp van K. Zocher de 
Begraafplaats Ter Navolging 

(Lingedijk ong.) aangelegd. Het is in 
Nederland een van de eerste begraafplaatsen los van een kerk. Tussen de 
gepleisterde ingangspijlers met siervazen 
bevindt zich een stichtingstekst. Op de 
begraafplaats liggen enkele 16de-eeuwse 
zerken en diverse grafkelders waaronder 
die van W.H. Post (t 1864) met decoratieve, in zink uitgevoerde, ontluchtingsopbouw. Het graf met cippus op postament is van dr. EPh. Kiithe (t 1896). De 
ommuurde Is r. begraafplaats (bij 
Voor de Kijkuit 7), aangelegd in 1827-'28 

en uitgebreid in 1868-'67, heeft een neo

classicistisch metaarhuisje uit 1868. 

Op de begraafplaats bevindt zich een 
monument ter herinnering aan de Tielse 
Joodse slachtoffers uit de Tweede 
Wereldoorlog. 
Huize het Klooster (Hermoese

straat 5), gelegen in het buurtschap 
Zennewijnen ten zuiden van Tiel, is een 
boerderij uit 1887, gebouwd ongeveer op 

de plaats van het al in 1379 verdwenen 
vrouwenklooster Marienschoot. De 
boerderij heeft een villa-achtig onderkel

derd tweelaags woonhuis in eclectische 
vormen. De waarschijnlijk oudere ach

terbouw is via een tussenlid met het 
woonhuis verbonden. 

TOLKAMER 
(gemeente Rijnwaarden) 

Dorp, gelegen op een oeverwal waarlangs de Boven-Rijn loopt sinds de dijkdoorbraak tussen Lobith en Schenkenschans (D) in 1711. Doordat de Rijn hier 
Nederland binnenstroomt, was Tolkamer 
tot 1989 een belangrijke douanepost. Na 
de vestiging van een scheepswerf in 1920 
is in 1930 een haven gegraven. 
Het voorm. postk an toor (Hoofdstraat 2-4) is een gedeeltelijk gepleisterd 
pand uit 1872 in neoclassicistische stijl. 
Het voorm. douanekantoor 
(Europakade 10) kwam in 1906 tot stand 
in simpele, op de neogotiek geente vormen. In 1915 werd het met een verdieping verhoogd. Het is verwant aan het 
werk van C.H. Peters. 
Woonhuizen. Het herenhuis 
's Gravenwaardsedijk 2 verrees 
rond 1852 voor steenbakker P.J. Kemmeling en diende van 1949 tot 1989 als 
marechausseekazerne. In eclectische vormen opgetrokken is Nooit gedacht 
(Boterdijk 58-60), een dubbel woonhuis 
met gemeenschappelijk middenrisaliet 
uit circa 1865. Eveneens eclectisch is het 
rond 1880 gebouwde expediteurshuis 
Hoofdstraat 42, nu een cafe-restaurant. Meer neoclassicistisch van vorm 
zijn de expediteurshuizen Hoofdstraat 
28-30 uit 1886, gebouwd voor 
WE d'Harvant. De directeur van de 
Lobithse Stoombootmaatschappij 

T. Daams liet in 1900 de grote villa 
Europakade 6 bouwen; dit pand met 

 

`De Poorte' (Kerklaan 10) is een voorm. 
cafι, dat in 1871 als dienstwoning werd 
gebouwd. Het gepleisterde pand met 
neogotische details bevat twee jaartalstenen (1578 en 1617) en een wapensteen 
(1641) met de wapens van de geslachten 
Van Steenbergen en Van Voorst; deze 
stenen zijn alle afkomstig van het vroegere kasteel. Het uit 1874 daterende 
dienstgebouw Kerklaan 1 vertoont ook 
neogotische details. In 1916 is het pand 
ingericht als parochiehuis. 
Kruisvoorde (Kruisvoorderweg 16) 
is een voorm. havezate, die voor het eerst 
wordt vermeld in 1575. Het bouwblok 
aan de achterzijde stamt uit de 16de 
eeuw. Jhr. A. van Citters liet dit gedeelte 
in 1863 verbouwen en pleisteren. De 
tweelaagse voorvleugel is rond 1780 toegevoegd, mogelijk in opdracht van Hermannus Damman. De huidige ingang 
met hordes en portiek met toscaanse 
zuilen kwam in 1839 tot stand voor 
mw. A.A. Cramer. Bij een verbouwing 
in 1904, in opdracht van W.D. Cramer, 
werd de voorgevel ontpleisterd en 
voegde men aan de oostzijde een toren 
van twee lagen met attiekverdieping en 
tentdak toe, mogelijk naar plannen van 

J.D. Gantvoort. Rond 1976 kregen de 
vensters een historiserende roedenverdeling. 
Overige landhuizen. In en om 
Twello liggen enkele landgoederen en 
landhuizen. Het deftige herenhuis 
Holthuis (Burg. Van der Feltzweg 1) 
werd in 1721 gebouwd voor dhr. Brandt. 
De dakkapel in Lodewijk XIV-stij1 stamt 
uit die tijd; de omlijste ingang is uit 1837, 
toen het gebouw het zomerhuis werd van 
J.F. Nering Bogel. Hunderen (Hunderenslaan 7) is een fors gepleisterd landhuis met dakruiter en opgaand middenrisaliet. Het huis stamt mogelijk uit de 
17de eeuw, maar is ingrijpend verbouwd 
in 1809 – voor J. Kerkhoven – en in 
1863. Het park in romantische stijl is 
aangelegd in het begin van de 19de eeuw. 
Het in oorsprong 18de-eeuwse, gepleisterde landhuis Welbergen (Oude 
Rijksstraatweg 65) werd kort na 1843 
verbouwd voor burgemeester A.P.H. 
baron van Ittersum. De driezijdige uitbouw aan de voorzijde is uit 1905. Het 
gepleisterde buitenhuis De Hartelaar 
(Hartelaar 13) kreeg zijn huidige vorm in 
1853, toen P. Valter een herenkamer liet 
TWELLO 

bouwen aan een 19de-eeuwse boerderij. 
HetHackforts Veenhuis (H.M.Iordensweg 27) worth voor het eerst in 1298 
vermeld. Het huidige huis ontstond midden 16de eeuw in opdracht van Johan 
van Hackfort. Het voorste deel werd in 

1858 vervangen door een nieuw landhuis. Dat huis is in 1932 verbouwd. 
D e Steltenberg (H.W. Iordensweg 
90) is een in 1867 voor EW. Smeding in 
een landschappelijke tuinaanleg opgetrokken, gepleisterd eclectisch landhuis. 
Een landschappelijke aanleg heeft ook de 
ruin van het gepleisterde landhuis 
De Parkelaer (Blikkenweg 8), waarvan de kern tot de 17de eeuw teruggaat. 

H.C. Roeters van Lennep liet in 1868 de 
voorgevel vernieuwen met eclectische 
details en een gietijzeren bordesoverkapping. Het Wezeveld (Rijkstraatweg 
150) is een neoclassicistisch landhuis met 
traptoren, gebouwd in 1869 voor C.A.A. 
baron van HOvell tot Westerflier. Het 
hordes is in 1911 vernieuwd. Na 1945 
kwam het huis in gebruik bij de Salesianen van Don Bosco, die in 1961 een in de 
stijl van de Bossche School uitgevoerde 
Heilig Hartkapel toevoegden. Eureka 
(Rijksstraatweg 26) is een gepleisterd 
eclectisch landhuis met hoektoren, 
gebouwd in 1872 voor W.O. Kerkhoven. 
Sinds 1935 is het vooral bekend als hotel 
`De Witte Brug'. Het nit circa 1872 daterende koetshuis met dienstwoning (Terwoldseweg 3 3) wordt vooral gekenmerkt 
door gepleisterde rondbogen. 
Woonhuizen. DeNieuwe Hof 
van Gelderland (Dorpsstraat 4) is 
een diep huis met gepleisterde klokgevel 
uit 1818. Neoclassicistische vormen hebben R ij ksstraatweg 44 (circa 
1860) – met ionische colonnade –, het 
eenlaagspand R ijkss tra a eg 103 
(circa 1865) en D orpsstraat 3-11 
(circa 1870). Eclectische kenmerken vertoont het huis Rijksstraatweg 28 
(circa 1870). Goede voorbeelden van 
chaletstijl zijn de villa's Malang (Rijksstraatweg 94; circa 1880), Vrijland 
(Rijksstraatweg 77; circa 1895) en 
Ni e u w Veldwijk (Rijksstraatweg 40; 
1886), de laatste gebouwd naar ontwerp 
van L.A. de Haan voor J. Bosscha-Kerkhoven. Jugendstil-details in combinatie 
met vakwerk-topgevels hebben Huize 
Vicarie (Rijksstraatweg 38; 1906), 
opgetrokken voor J.C. Kakebeeke, en 

Marienhof (Rijksstraatweg 90; 1908'10), gebouwd naar plannen van 

J.D. Gantvoort voor Jkvr. 
van der Feltz. Traditionalistisch van 
vorm is de uit 1923 daterende villa 
Binnenweg 9, ontworpen door 
J.D. Postma en B. Hoogstraten voor A. 
ter Haar Romeney. Het rond 1955 
gebouwde huis B u rg. Van der Feltzweg 23 is een karakteristiek voorbeeld 
van wederopbouwarchitectuur. 
Horeca.HetHote/ Van Enter 
(Dorpsstraat 12) is een neoclassicistisch 
pand met omlijste ingang uit circa 1840. 
De serre met opbouw is in 1929 toegevoegd. Het in 1904 opgetrokken 
stationskoffiehuis (Stationsstraat 31) 
is een eenlaagspand met jugendstil- en 
chaletstijl-details, gebouwd voor en door 
J. to Wechel. 
Boerderijen. Het forse, dwarse 
voorhuis van de hallenhuisboerderij 
Wezenveld (Oude Wezeveldseweg 18) 
heeft een wapensteen uit 1726. De boerderij Terwoldseweg 19 stamt uit 1743 
en de Veluwse hallenhuisboerderij 
Schoolstraat 13 nit circa 1800. Een 
eenlaags dwars voorhuis met omlijste 
ingang bezit de rond 1800 gebouwde 
boerderij Hunderenslaan 10; een 
gepleisterde variant uit circa 1840 is 
D orpsstraat 1-1a. Een andere 
karakteristieke Veluwse hallenhuisboerderij is De Keukenkamp (Kerklaan 8) 
uit circa 1860. 
Windmolen 'De Volharding' 
(Havekespad 13) is een achtkantige stellingkorenmolen, gebouwd in 1898 voor 
E.W. Havekes op de plaats van een standerdmolen behorende tot Huis Duistervoorde. De huidige molen, met bakstenen voet en een met riet beklede romp, is 
in 1983 gerestaureerd en heet sindsdien 
`Havekes M011e'. Het wit gepleisterde 
molenaarshuis (Havekespad 12) 
stamt uit circa 1820. 
't Schol (Wilpsedijk 10), gelegen ten 
oosten van Twello, is een in 1840 ontstaan landgoed. De kern wordt gevormd 
door een rote gepleisterd landhuis uit 
1851, gebouwd voor W.H. Cost Jordens. 
Het huis heeft een middenrisaliet voorzien van een attiekopbouw met eclectische details en is in 1892 vergroot en 
voorzien van een serre. Bij de aanleg van 
het landschappelijke park in 1848, naar 
plannen van S.A. van Lunteren en uitge

 

een met riet gedekte houten bovenbouw. 
De molen is gebouwd in 1825 voor 

J. Nyenhuis en gerestaureerd in 1961-'62 
en 1974. De bijbehorende molenaarswoning (IJsseldijk 26) dateert uit circa 1875. 
Het dijkmagazijn (IJsseldijk 26a) is 
een aan de dijk gelegen tweelaags pand 
met zadeldak en neoclassicistische 
details, gebouwd in 1888-'89. 
Boerderijen. Waarschijnlijk 18deeeuws is de hallenhuisboerderij Ijsseldij k 9 5. Andere interessante hallenhuisboerderijen in en rond Veessen zijn 
De Boerkolk (Veesser Enkweg 47) uit 
1844, met dwars voorhuis, Het Klooster (Veesser Enkweg 10) uit 1852 en 
D e Worp (IJsseldijk 93) uit het derde 
kwart van de 19de eeuw. Buitendijks ligt 
de voorm. hallenhuisboerderij Ijsseldijk 46 met monumentaal dwars voorhuis voorzien van een dakruiter. De 
boerderij dateert uit het tweede kwart 
van de 19de eeuw. De uit 1833 stammende hallenhuisboerderij IJsseldijk 5 
heeft een dwars voorhuis en een gaaf 
interieur uit de bouwtijd. Boerderij 
D e Holle Wand (IJsseldijk 9) is in 
1911 gebouwd voor H. Maten. Het ontwerp van L. Dorst vertoont jugendstilelementen. De boerderij heeft een dubbele schuur en een dwars voorhuis. 
VELP
(gemeente Rheden)


Dorp, ontstaan op de overgang van de 
Veluwestuwwal naar het rivierdal van de 
IJssel. Het dorp wordt voor het eerst in 

891 vermeld. In de 12de eeuw kreeg het 
een kerk. In de omgeving verrezen kastelen en landhuizen als Biljoen en Beekhuizen, Overhagen en Overbeek. Langs de 

Beekhuizer beek en de Rozendaalse beek 
bouwde men zestien watermolens, waarvan er slechts een bewaard is gebleven. 
In de loop van de 19de eeuw verlegde het 
dorpscentrum zich naar het noorden, 
richting spoorlijn (aangelegd in 1862) en 
de weg van Arnhem naar Zutphen. 
Langs deze weg verrezen herenhuizen en 
villa's voor gegoede burgers uit Arnhem. 
Op het landgoed Overbeek kwam vanaf 

1901 een villapark tot stand. Na de 
Tweede Wereldoorlog werd Velp een 
forensendorp van Arnhem. Aan de 
noord- en de zuidzijde kwamen nieuwe 

VEESSEN 

wijken tot stand, met vooral aan de 
noordzijde ook villawijken. 
Deoude Herv. kerk (Kerkstraat 56), oorspronkelijk gewijd aan 
St. Mattheus – maar `oude Jan' genoemd 
–, is een eenbeukige kerk met kapel, 
recht gesloten koor en een toren van Brie 
geledingen met ingesnoerde spits. Het 
mogelijk nog laat-11de-eeuwse, tufstenen schip kreeg in de eerste helft van. de 

12de eeuw een door lisenen en boogfriezen gelede tufstenen romaanse toren. 
Aan de noordzijde bouwde men begin 

16de eeuw een forse kapel met netgewelf. Na een herstelling in 1629 kreeg de 
toren een verhoging in baksteen; de spits 
stamt van na een brand in 1831. In de 
toren hangt een door Pieter Hemony 
gegoten klok (1678). Het laat-l4deeeuwse gotische koor werd gesloopt in 

1841, toen de kerk buiten gebruik werd 
gesteld. Tijdens een restauratie in 1949'52, naar plannen van J.G.A. Heineman, 
kreeg de kerk een eenvoudig recht gesloten koor. In de kerk bevindt zich de grafsteen van Joseph van Arnhem (t 1616). 
DeR.K. O.L. Vrouwe Visitatiekerk (Emmastraat 18) is een 
neogotische kruisbasiliek met driezijdig 
gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits. De 
kerk verrees in 1884-'85 naar plannen 
van J.W. Boerbooms. Het interieur 
wordt gedekt door kruisribgewelven en 
is rond 1957 wit gepleisterd. Tot de 
inventaris behoren een door atelier 
Cuypers-Stoltzenberg vervaardigd 
hoofdaltaar (circa 1890) en kruiswegstaties (1912-'16) van W. Geraedts. De 
gebrandschilderde ramen (1964) zijn 
gemaakt door W. van Woerkom. 
De oude pastorie (Nieuwstraat 1) is tegelijk met de kerk gebouwd naar plannen 
van Boerbooms. Bij de kerk staat het 
voorm. klooster (Emmastraat 20), dat 
nog een deel van de in 1847-'48 door 

H. Hoorneman ontworpen neoclassicistische voorganger van de huidige kerk 
bevat. Het voorgebouw stamt uit circa 
1890. 
De H e rv. kerk (Kerkstraat 32) is een 
neoclassicistische kerk op T-vormige 
plattegrond, gebouwd in 1839-'41 naar 
plannen van E. Jeni. Voor de gezwenkte 
voorgevel staat een portico met fronton; 
de kerk wordt geleed door gepleisterde 
halfzuilen en pilasters. Het interieur 
wordt gedekt door een gestuct tongewelf. 
De kerk bevat een uit Utrecht afkomstig 
orgel, gebouwd in 1771 door H.H. Hess 
en geplaatst op een orgeltribune uit 
1878. De vroeg-l9de-eeuwse preekstoel 
komt uit de Herv. kerk to Winterswijk. 
Overige kerken. De voorm. kerk 
van de Vrije Evang. gemeente 

(Oranjestraat 74) is een neoclassicistische 
zaalkerk uit 1875. De kerk van de 
Protestantenbond (Dr. Fabiusstraat 

12) is een dwarse zaalkerk met jugendstil-tegeltableau boven de ingang, 
gebouwd in 1905 naar plannen van 
AJ.G. Jansen. Het gebouw client 
momenteel als Geref. kerk (Vrijgemaakt). 
De (Geref.) Opstandingskerk 
(Parkstraat 3) is een moderne kerk met 
vrijstaande toren, gebouwd in 1964 naar 
plannen van S. van der Zee. 
Postkantoren. Het voorm. postkantoor Hoofdstraat 208 is een 

19de-eeuws pand dat in 1878 werd verbouwd en verhoogd in chaletstijl. Het 
huidige, forse postkantoor Hoofdstraat 29 kwam in 1908-'10 tot stand 
naar plannen van rijksbouwmeester 

C.H. Peters, in op de neogotiek en neorenaissance geente vormen. 
Scholen.Deopenbare lagere 
school II (Schoolstraat 12) is een gang-
school met jugendstil-details, opgetrokken in 1906-'07 naar plannen van 

W. Honing. De voorm. openbare 
lagere school (Enkplein 5-35) is rond 
1920 gebouwd in 'Um 1800'-stijl. De 
voorm. op en ba re lagere school 
(Nieuwstraat 10) verrees rond 1935 met 
zakelijk-expressionistische details. 
Kasteel Biljoen (Biljoen 1) werd 
in 1531 gebouwd door hertog Karel van 
Gelre op of nabij de plaats van het in 
1076 genoemde Broekerhof. In 1535 
kwam het omgrachte vierkante kasteel 
met hoektorens en voorburcht aan zijn 
krijgsheer Roelof van Lennep. Roelof 
(II) liet het kasteel aan het eind van de 
16de eeuw verbouwen. Van deze bouwfase resteert een deel van een kap. Rond 
1661 werd het bezit verkocht aan Alexander van Spaen. Deze liet het buitenmuurwerk en de hoektorens opnieuw 
optrekken (of van een klamplaag voorzien) en liet de torens door klokvormige 
helmen bekronen. De decoratie van de 
ingangspartij en de brug met siervazen, 
die voorzien zijn van de wapens van Van 

 

WAGENINGEN 

de Grebbedijk en werd de stad voorzien 
van wallen en zes bastions. De stad had 
in 1625 en 1662 te lijden van stadsbranden. 
In 1725 werd het kasteel grotendeels 
gesloopt; op het kasteelterrein ontstond 
in 1882 het Bowlespark. De beide poor-
ten verdwenen in 1828, waarna op de 
voormalige vestingwerken naar plannen 
van K.G. Zocher het Noorderplantsoen 
(1854-'55) en het Emmapark (1858) werden aangelegd. Op een deel van het 
Emmapark verrees in 1874 nieuwbouw. 
Na een dijkdoorbraak in 1855 werd de 
Grebbedijk rechtgetrokken en naar het 
zuiden verlengd. Belangrijk voor Wageningen was de oprichting van de Rijkslandbouwschool in 1876, de huidige 
Landbouwuniversiteit. 
Gaandeweg breidde Wageningen zich 
naar het noordoosten uit, waar bij de 
Nassauweg rond 1910 een kl eine villawijk ontstond en aan de Julianastraat 
rond 1915 een tuindorpachtige uitbreiding. Oorlogshandelingen in mei 1940 
richtten vooral aan de oostzijde van de 
stad grote verwoestingen aan. Daarbij 
gingen onder meer de synagoge en de 
Doopsgez. kerk verloren. Naar plannen 
van A. Kraaijenhagen en J.T.P. Bijhouwer 
werd een wederopbouwplan gemaakt, 
dat onder meer leidde tot een ei-vormig 
plein rondom de kerk, waar nog tijdens 
de oorlog nieuwe bebouwing ontstond. 
In 1944 leed Wageningen opnieuw aanzienlijke oorlogsschade. Op 5 mei 1945 
aanvaardde de Canadese generaal Charles Foulkes in Wageningen de capitulatie 
van de Duitse strijdkrachten in Nederland. Na de oorlog kwamen vooral aan 
de noordkant nieuwe woonwijken tot 

stand. Aan de noordrand van de noordkant verrezen de gebouwen van de 
Dienst Landbouwkundig Onderzoek. 
De Herv. kerk (Markt 1) [1], oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes de 
Doper, is een driebeukige kruiskerk met 
driezijdig gesloten koor en een toren van 
drie geledingen met ingesnoerde spits. 
Van de 12de-eeuwse tufstenen toren res

teren slechts de onderste drie meter. Het 
oorspronkelijk 13de-eeuwse schip werd 
in de 15de eeuw uitgebreid met een 
noordbeuk. Dwarsschip en koor verrezen 
in de tweede helft van de 15de eeuw. 
Begin 16de eeuw voegde men een sacristie toe en een noordportaal met trapge

velvormige bekroning voorzien van pinakels. De smalle zuidbeuk kwam tot stand 
bij een verbouwing in 1862-'63 naar plannen van L.H. Eberson. De in 1940 opgelopen zware oorlogsschade werd in 1942'43 hersteld onder leiding van AJ. van der 
Steur. In 1944 werd de herstelde romaanse toren echter opgeblazen, waarbij 
tevens een deel van het schip werd vernield. In 1953-'54 voerde men naar plannen van G.H. Kleinhout en AJ. van der 
Steur een tweede restauratie uit, waarbij 
de toren in romaans aandoende vormen, 
maar met een skelet van gewapend 
beton, werd herbouwd. Inwendig kreeg 
het schip een hoger houten tongewelf; in 
de rest van de kerk werden weer kruisribgewelven aangebracht. De kerkinventaris 
ging in 1940 verloren. In 1987 werd een 
Nationaal Bevrijdingsraam' aangebracht 
naar ontwerp van 0. van Nispen tot Pannerden. In de toren hangt een door Jan 
Tolhuis gegoten klok (1542), afkomstig 
uit de Utrechtse Buurkerk. 

Overige kerken.DeR.K. 

St.-Johannes de Doperkerk 

(Bergstraat 15) [2] is een centraalbouw 
met Byzantijnse vormen en een terzijde 
staande toren, gebouwd in 1924-'25 naar 
plannen van HJ. van der Heijden en in 

1949-'50 in gewijzigde vormen herbouwd naar ontwerp van J. van Dongen. 
De kerk bevat kruiswegstaties (1927) 
van B. Janssen. De Immanuelkerk 
(Markt 25) [3] verrees in 1934 als kapel 
naar plannen van H. Koop en H.J. van 
der Heijden. De (Geref.) Bevrijdingskerk (Van Schelvenweg 2) [4] is 
een zaalkerk in zakelijk-expressionistische vormen, gebouwd in 1935 naar 
plannen van B.T. Boeyinga. 
Verdedigingswerken. Van de 
laat-16de-eeuwse ommuring resteren 
aanzienlijke delen bij de Molenstraat en 
de Boterstraat. De relatieflage bakstenen 
muur heeft een weergang met doorlopende borstwering. Aan de achterzijde 
van de Niemeijerstraat staat op de 
ommuring een achtkantige tuinkoepel 
(midden 18de eeuw) die oorspronkelijk 
toegankelijk was via een poortje (Niemeyerstraat 21a). Ook is een deel van het 
bastion voor de Nudepoort (tegenover 
Nudestraat 1) bewaard gebleven. In dit 
in 1969 gerestaureerde bastion is een 
stadswapen uit 1710 aangebracht. Aan de 
noordzijde zijn twee bastions (Plant

soen) te zien met de stadsgracht aan de 
landzijde. 
Het stadhuis (Markt 22) [5] is een 
gepleisterd eenlaagspand met souterrain 
en hoger opgaande ingangspartij. Naar 
plannen van Isaac van den Heuvel werd 
in 1698 een ouder pand verbouwd en 
voorzien van een nieuwe classicistische 
ingangspartij met geblokte toscaanse 
pilasters, met daarboven een door leeuwen vastgehouden stadswapen en als 
bekroning een door Ignatius van Logteren vervaardigd Justitiabeeld (1724). 
Met behoud van deze ingangspartij werd 
het raadhuis in 1864 vernieuwd en uitgebreid. Het huidige bordes en de bordestrappen stammen uit 1890. In 1922 
kwam een uitbreiding aan de achterzijde 
tot stand, in 1977 gevolgd door een 
nieuwe kantoorvleugel. 
De voorm. Latijnse school 
(Molenstraat 8) [6] is een langgerekt 
gebouw uit circa 1745, dat rond 1850 
werd gewijzigd en gepleisterd. De gevelsteen (1724) is afkomstig uit een ouder 
gebouw. Na de opheffing van de school 
in 1881 volgde een verbouwing tot 

. 

wonmgen. 
Het voorm. waaggebouw 
(Niemeijerstraat 1) [7] is een – op een 
woonhuis gelijkend – fors neoclassicistisch pand uit 1847. 
Het voorm. Al g. ziekenhuis 
(Molenstraat 7) [8] is een eenlaags pand 
met verhoogde middenrisaliet en gepleisterde vensteromlijstingen, gebouwd in 

1865-'66 naar ontwerp van stadsarchitect 

A. van der Steur. Het gebouw, opgericht 
ter gelegenheid van de 50-jarige herdenking van de slag bij Waterloo, was als ziekenhuis in gebruik tot 1909. 
De voorm. marechausseekazerne (Wilhelminaweg 9-9a) [9] is 
een gebouw uit circa 1895 met neogotische- en neorenaissance-details. 
Het voorm. p o s t k a n t o o r (bij Markt 
22) [10] is een rijzig gebouw met rijk 
gedetailleerde ingang en topgevels. Het 
verrees in 1897-'98 naar ontwerp van 
C.H. Peters in een op de neogotiek 
geente stijl. Sinds 1971 maakt het deel 
uit van het stadhuis. 
Hetkantongerecht (Bowlespark 1) 
[11], een wit gesausd modernistisch pand 
met een rank ingangsportaal, is in 1963'64 gebouwd naar plannen van J.J.M. 
Vegter. 

 

WAGENINGEN 

Het jubileumjaar 1926 leidde in 1928 tot 
een prijsvraag voor een A u la (Gen. 
Foulkesweg la) [26]. Het winnende ontwerp van H.T. Zwiers kon pas in 1933-'35 

– in gewijzigde vorm – worden gerealiseerd. Dit gebouw in zakelijk-traditionalistische vorm lijkt sterk op een zaalkerk 
met terzijde staande toren zonder spits. 
Na de Tweede Wereldoorlog maakte de 
Landbouwhogeschool een sterke groei 
door. Een van de eerste nieuwe gebouwen 
was het fraai gelegen Laboratorium 
voor Landmeetkunde (Hesselink 
van Suchtelenweg 6; 1952-'53) [27], naar 
plannen van F.E. Rφntgen. Dit gepleisterde functionalistische gebouw heeft een 
uitkijktoren en een trillingsvrije practicumzaal. Het door W. van Tijen ontwor
pen Gebouw voor Landbouwhuishoudkunde (Ritzema Bosweg 32; 

1956-'61) [28] is een goed voorbeeld van 
zijn meer tradionalistische 'shakehands'-architectuur. Een goed voorbeeld 
van het structuralisme is het ja n Kopshuis (Gen. Foulkesweg 19) [29], met 
daarin de centrale bibliotheek. Het is 
in 1982 gebouwd naar plannen van 

J. Schrieke op de plaats van de oude Mg. 
begraafplaats. Met de verheffing tot 
Landbouwuniversiteit (1986) kwamen 
nieuwe gebouwen tot stand met een 
frisse en gedurfde architectuur, zoals het 
door Baneke & Van der Hoeven ontwor
pen Lab° ra to rium voor Erfelijkheidsleer (Dreijenlaan 1; 1986 en 

1992) en de door bureau Mecanoo ontworpen B i b l i o t h e e k (Arboretumlaan; 

1986 en 1990). Tenslotte werd in 1990 
het nieuwe Bestuurscentrum 
(Costerweg 50) geopend, gebouwd naar 
ontwerp van U. Heijdenrijk. Op het 
voorplein staat het beeld van 'De 
Zaaier' (circa 1920), van A. Falise. 
Het voorm. k a s t e e 1 (Bowlespark 1 a) 

[30] werd in 1520-'26 gebouwd in 
opdracht van Karel van Gelre. In 1614 
kwam het in handen van de familie 
Torck, die het in 1711-'20 grotendeels 
liet slopen. Bewaard bleven een kelder 
met kruisgewelven en enkele muurdelen, 
deels gebruikt voor de bouw van een 
nieuw herenhuis. Aan de zuidoostzijde 
ontstond toen een `Engelse twin' met 
broderies. Het herenhuis kwam in 1829 
in handen van J.M. Rosenik, waarna het 
werd verkleind. Het huidige gepleisterde 
uiterlijk kreeg het in 1869 in opdracht 
van mw. A.M.W. Glasbergen. Bij het 
huis bouwde men toen een schuur annex 
oranjerie. In 1882 werd het hele terrein 
verkocht aan J.S. Bowles, die het huis op 
zijn beurt in 1904 verkocht aan 

R.W.H. Suringar als de Villa Vada. 
Momenteel biedt het pand plaats aan het 
museum 'De Casteelse Poort'. 
Hinkeloord (Gen. Foulkesweg 64) 
[31]. Dit forse gepleisterde neoclassicistische landhuis, met middenrisaliet en een 
attieklijst op consoles, werd in 1855-'56 
gebouwd voor de planter D. Vreede. 
Inwendig bevat het rijke stucplafonds. 
Het in een landschappelijke parkaanleg 
gesitueerde huis biedt sinds 1916 plaats 
aan de afdeling bosbouw van de Landbouwuniversiteit. Achter het huis werd 
toen een pinetum aangelegd. 
Woonhuizen. Van de oudere huizen 
van Wageningen resteert relatief weinig. 
Huize St. Cunera (Markt 23) 
bestaat uit twee, mogelijk 16de-eeuwse, 
diepe huizen met daartussen een steegje. 
Jacob van Lawick liet hiervoor rond 1710 
een gezamenlijke voorgevel met middenrisaliet optrekken. Rond 1740 werd een 
mezzanino toegevoegd en vergrootte 
men het achterhuis. Het huis is verder in 
1934 ingrijpend gewijzigd. Een mogelijk 
oude kern hebben ook de diepe huizen 
Herenstraat 49-51 enSalverdaplein 16. Een klokgevel uit circa 1750 
bezit het huis Hoogstraat 3 2 . In 
1739-'40 liet Lubbert Adolf baron Torck 
deRosendaelse huizen (Herenstraat 
6-14) bouwen, vijf sobere tweelaags 
huizen met souterrain en mezzanino 
naar plannen van C. Coninck. De mogelijk laat-18de-eeuwse huizen Herenstraat 1-3 enHerenstraat 7 kregen 
rond 1850 een gepleisterde gevel. 
Nudenoord (Lawickse Allee 71) is een 
gepleisterd neoclassicistisch herenhuis 
uit circa 1820 met omlijste ingang en 
driezijdig uitgebouwde erkers op toscaanse zuiltjes met postamenten. Het 
gepleisterde herenhuis Over-Engh 
(Churchillweg 1), met middenrisaliet, 
hoeklisenen en eclectische details, werd 
in 1852 gebouwd voor H.G.J. Meier. 
Het monumentale blok neoclassicistische 
herenhuizen Herenstraat 19-25 
kwam rond 1860 tot stand; het gepleisterde middelste huis wordt bekroond 
door een fronton. Uit dezelfde tijd stamt 
Waagstraat 2. Naar plannen van 

L.P. Zocher ontstond in 1872-'74 het 
uitbreidingsplan `Nieuw Wageningen'. 
De statige neoclassicistische herenhuizen Nu des tr a a t 1-15 (1872) en 
Niemeyerstraat 5-7 (1874) – met 
eclectische details – zijn hiervan goede 
voorbeelden. Bella Vista (Niemeyerstraat 8) is een vrijstaand eclectisch pand 
in dezelfde uitbreiding. 
Chaletstijl-vormen vertonen de huizen 
Dijkstraat 4 (circa 1875) en Gen. 
Foulkesweg 25 (circa 1880). Voorbeelden van vrijstaande neoclassicistische 
eenlaagspanden zijn: Grebbedijk 6a 
(circa 1850), Churchillweg 18 (circa 
1870). Klein Oudshoorn (Niemeyerstraat 57; 1884) en Candia (Niemeyerstraat 59, 1884) hebben beide een verhoogd middenrisaliet. Late neoclassicistische vormen hebben de rond 1890 
gebouwde burgerwoningen L a w i c k s e 
All e e 52- 58 . Jugendstil-elementen 
vertonen de herenhuizen L a w i c k s e 
Allee 26-32 en 78-98 uit circa 
1910. De rond 1915 gebouwde artsenpraktijk Gen. Foulkesweg 17 heeft 
een aan het werk van De Bazel verwante 
vormgeving. Het houten huis Nassauweg 20 kwam rond 1920 tot stand, 
evenals het expressionistische woonhuis 
Boeslaan 14. 

Na oorlogsschade in 1940 werden voor 
de wederopbouw van het gebied rond de 
Markt en de Hoogstraat diverse architecten aangetrokken, die allen ontwerpen 
maakten in de traditionalistische vormen 
van de Delftse School. Goede voorbeelden van deze in 1941-'44 gerealiseerde 
huizen zijn: Boterstraat 12-28 (CJ. Cramer), Markt 4-20 0. van Dongen), 
Markt 5-15 (J.G.A. Heineman), 
Emmapark 1-1 7 (J.G. Mensink), 
Markt 2-2a (J.C. Sprey) en R i e ms 
d ijk s tra a t 1-15 (N. de Wolf). Bijzondere vermelding verdient het door 

G. Postel ontworpen pand Hoogstraat 
95-109 (1942-'43), waarvan het torentje verwijst naar het oude klokkentorentje ter plaatse van de Bergpoort, waarvan 
de gevelsteen uit 1710 is ingemetseld. 
Deleerlooiershuizen Spijk 17-31 
werden in 1896 gebouwd naar plannen 
van R. de Vries voor de firma Gebr. Roes 
en zijn in 1986 gerestaureerd. De rij eenlaags woningen worden geleed door twee 
hoger opgaande gevels. 
HetBowlespark (Bowlespark 1-32) 

 

door koning Willem III werd gekocht. 
Koningin Emma schonk het in 1899 
voor de inrichting van het Terste 
Nederlandse Sanatorium voor Longlijders'. Tussen 1905 en 1915 werd het 
gebouw naar plannen van R. Kuipers 
sterk uitgebreid. Ed. Cuypers ontwierp 
de in 1930 toegevoegde kapel. Sinds een 
verbouwing van 1965 doet het complex 
dienst als verpleeghuis voor bejaarden. 
De directeurswoning (Kortenburg 4) 
stamt uit circa 1910. Het in een landschappelijk park gelegen voorm. sanatorium D e L e e m k u i l (Keyenbergseweg 10) is een fors pand uit circa 1908, 
waarvan de vormgeving jugendstil- en 
`Um 1800'-elementen vertoont. 

Steenfabrieken.Langsdeuiterwaarden van de Neder-Rijn staan nog 
enkele restanten van steenfabrieken. De 
voorm. steenfabriek Blauwe Kamer 
(Blauwe Kamer 2), gesticht in 1881, werd 
in 1918 gekocht door CJ.L. Schneemann, 
die er naar plannen van JJ. Wentink een 
ringoven liet bouwen. De voorm. steenfabriek Bo v enste Polder (Aan de 
Rijn 4) werd in 1923 gekocht door 

U. Duijs en kreeg een zig-zagoven naar 
plannen van JJ. Wentink. De voorm. 
steenfabriek Plasserwaard (Grebbedijk ong.), gesticht in 1897, kreeg in 
1931– in opdracht van D.L. Leccius de 
Ridder – een vlamoven naar plannen van 
A. van de Koppel. 
WAMEL 
(gemeente West Maas 
& Waal) 

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een smalle oeverwal van de Waal 
en voor het eerst vermeld in 893. Het 
dorp heeft een langgerekte structuur met 
concentraties aan bewoning langs de 
Dorpsstraat en Lakenstraat. De Dorpsstraat ligt op de middeleeuwse dijk, tot 
circa 1860 de Waalbandijk. 
De H e rv. kerk (Dorpsstraat 73), 
oorspronkelijk gewijd aan St. Victor, 
bestaat uit een driezijdig gesloten koor 
met traptoren, kleine zijkoren en een 
transept met dakruiter. Koor en transept 
zijn de restanten van een in 1572 grotendeels verwoeste vroeg-l5de-eeuwse 
kruiskerk met westtoren. Tijdens een 
ingrijpende restauratie in 1953-'57, 

WAGENINGEN 

onder leiding van NJ. Kruizinga en later 

H. Korswagen, is het gebouw ontpleisterd. De consistorie, de lage zijkoren en 
de dakruiter werden toegevoegd en in 
het interieur werden de kruisribgewelven 
gereconstrueerd. Tot de inventaris behoren een preekstoel (1687; trap uit 1889), 
een marmeren doopvont met bronzen 
deksel (1857) en een door H. Knipscheer 
gebouwd orgel (1870). Op het ommuurde 
kerkhof bevinden zich graven vanaf circa 
1850. 
DeR.K. kerk St. Victor en 
Gezellen (bij St.-Victorstraat 1) is 
een driebeukige kruisbasiliek met halfronde apsis en doopkapel, gebouwd in 
1952-'54 naar ontwerp van J.J.M. van 
Halteren in traditionalistische vormen. 
De kerk vervangt een in 1944 verwoeste 
kerk uit 1878-'79. Op het kerkhof bevindt 
zich het grafmonument voor dijkgriaf 
A. Schouten (t1876), met een beeld van 
een knielend meisje. 
Woonhuizen. De laat-19de-eeuwse 
blokvormige villa Lakenburg (Lakenstraat 39) ligt op een omgracht terrein. 
Het gepleisterde eclectische pand is 
voorzien van een dakruiter. De in een 
deel van het souterrain opgenomen kelder met graatgewelven en middenpijler is 
het restant van het 17de-eeuwse Huis 
Lakenburg. De deels gepleisterde villa 
Rouwenburch (Dorpsstraat 50) dateert 
uit circa 1910 en is uitgevoerd in jugendstil-vormen. Aan de rechterzijde bevindt 
zich een modern, eenlaags aanbouw. 
Boerderij en. Het pand Dorpsstraat 61 is een tweelaags voorhuis 
met zadeldak tussen topgevels van een 
voorm. hallenhuisboerderij met dwarsgeplaatst voorhuis uit circa 1800. 
Andere voorbeelden van boerderijen met 
dwarsgeplaatste voorhuizen zijn D orpsstraat 84 (eerste helft 19de eeuw), 
Dorpsstraat 58 enDorpsstraat 90 
(beide tweede helft 19de eeuw). In de 
laatstgenoemde boerderij was tot 1899 
tevens het raadhuis gevestigd. 

WAPENVELD 
(gemeente Heerde) 

Dorp, ontstaan vanaf het midden van de 
19de eeuw uit een agrarische lintbebouwing langs de Lagestraat. Ten noorden 
van het latere dorp lag in de middeleeu

wen het klooster Hulsbergen. De in 1840 
gevestigde Berghuizer papierfabriek 
zorgde in de 20ste eeuw voor groeiende 
werkgelegenheid. Na de Tweede 
Wereldoorlog is Wapenveld uitgebreid 
aan de overzijde van het Apeldoorns 
kanaal. 

Buitenplaatsen en landgoederen. De buitenplaats De Pol-
b e rg (Groteweg 27) heeft een geometrische hoofdstructuur met een landschappelijke aanleg rond het huis. Het rechter 
deel van het gepleisterde buitenhuis in 
neoclassicistische stijl verrees in 1855 
voor P. Koumans Smeding. Bij een verbouwing en uitbreiding in 1910, in 
opdracht van mevrouw Bouman-De 
Lange, kreeg het huis zijn huidige, sterk 
op de Engelse landhuisbouw, geinspireerde vorm. Bij het huis staan een 
gepleisterd koetshuis (circa 1885) en een 
gepleisterde tuinmanswoning (circa 

1910). Het landgoed Hulsbergen 
(Kloosterweg ong.) is ontstaan uit de 
bezittingen van het in 1407 gestichte en 
in 1572 opgeheven klooster Hulsbergen. 
De familie Daendels kocht het goed 
begin 19de eeuw. Het dwarse voorhuis 
van de 19de-eeuwse hallenhuisboerderij 
`Hulsbergen' (Kanaaldijk 85) is het enige 
restant van de 15de-eeuwse kloostergebouwen. De laat-gotische vensters en 
poortomlijsting zijn dichtgemetseld. De 
kern van het landgoed wordt gevormd 
door de villa Kloosterweg 8 uit 1896. 
Th. Koker liet deze villa bouwen naar 
ontwerp van D. de Herder in nebrenaissance-stijl met chalet-elementen. Opvallend is de rijk versierde tweelaags 
veranda. De buitenplaats Huize 

Winfried (Groteweg 15) heeft als 
kern een in 1916 gebouwd landhuis met 
chalet-elementen, ontworpen door 

M. Meijerink. 
Molens. De op een heuvel gebouwde 
windmolen 'De Vlije of Wapenveldsche Korenmolen' (Groteweg 54) is een 
achtkantige grondzeiler met een gemetselde onderbouw en een met riet gedekte 
romp. De oorspronkelijk mogelijk 18deeeuwse korenmolen is na een brand in 
1984 geheel herbouwd. De p oldermolen 'De Wielewaal' (bij Kanaaldijk 83) 
is een achtkantige houten molen op 
gemetselde onderbouw. De in 1870 to 
Zuidveen (0v.) gebouwde molen is in 
1959 overgeplaatst ten behoeve van de 

 

ZALTB OMMEL 

Oordeel, de evangelisten, verschillende 
heiligen, engelen en de legende van de 
drie levenden en de drie doden. Tot de 
inventaris behoren onder meer een zandstenen doopvont (1554) met moderne 
voet, een doophek (1602-'03), drie houten tochtportalen (1612), drie eenvoudige 17de-eeuwse herenbanken, een 
preekstoel (1679) en een overhuifde 
herenbank (1679), de laatste twee vervaardigd door Dirck van Loon. Het 
magistraatsgestoelte of regeringsbank is 
waarschijnlijk in 1681 samengesteld uit 
delen van een vroeg-l5de-eeuws gotisch 
koorgestoelte met gesneden heiligenfiguren en kreeg in 1736 een overhuiving. Het door A. Wolfferts gebouwde 
orgel uit 1786 is al in 1796 door 
A.EG. Heyneman gewijzigd en uitgebreid (gerestaureerd 1982-'86); de orgelkast in Lodewijk XVI-stijl is vervaardigd 
door J. Nieuwenhuyzen (1805-'06). Verder zijn er nog vele grafzerken, daterend 
uit de 15de tot en met de 18de eeuw, 
waaronder die van Wolter van Baexen 
(t1558) en diens vrouw Peter van Echteld (f 1552), en het rouwbord van de 
familie De Virieu (1789). Bij de restauratie van 1977-'85 heeft men in het koor 
een zogeheten loorkerk' opgericht, uitgevoerd met glazen wanden en een verlaagd plafond. 
De toren verrees in de tweede helft van 
de 15de eeuw in rijk gedetailleerde 
Nederrijns-gotische stijl. De grotendeels 
met tufsteen beklede toren heeft vier 
geledingen, overhoekse steunberen met 
pinakels, twee ronde traptorens en drie 
omgangen met opengewerkte borstweringen. De spits brandde in 1696 of 

en werd niet hersteld; de toren wordt 
bekroond door een lage vierkante top 
met tentdak. In 1908-'17 is de toren 

onder leiding van Jac. van Gils gerestau

reerd. In de toren hangt een replica van 

de klok van Peter van Trier, Johan Phi

lipsen en Willem Evers (1634) waarvan 

het beschadigde origineel staat opgesteld 

in het schip. In de zuidbeuk staat nog een 

door Jasper Moer gegoten klok (1533). 

Verder bevindt zich in de toren een klok 
van Franciscus de la Pax (1669) en een 

klok van Alexis Jullien (1698). 

DeR.K. St.-Martinuskerk 

(Oliestraat 28) [2] is een neoclassicisti

sche driebeukige zaalkerk met omlijste 

ingang en door een fronton bekroond 

middenrisaliet met ingezwenkte zijkanten. Achter het fronton bevindt zich een 
klokkentorentje met een open koepeltorentje. De kerk verrees in 1837 naar ontwerp van E. Kroon, een ingenieur van 
Waterstaat. In 1939 is het hogere koor 
met vijfzijdig gesloten apsis gebouwd 
naar ontwerp van J. Franssen ter vervanging van het koor uit 1837. Tot de inventaris behoren een communiebank in 
Lodewijk XV-stijl (circa 1750) en een 
door C.EA. Naber gebouwd orgel 
(1831). De koorschilderingen zijn van 

E. Laudy (1942). De statige neoclassicistische pastorie (Oliestraat 26) dateert uit 
1838. 
De(Herv./Geref.) evangelisatiekerk Eben Haezer 

(Korte Steigerstraat 11) [3] is een zaalkerk voorzien van een topgevel en een 
open dakruiter met ui-vormige bekroning. De kerk verrees in 1900 naar ontwerp van E.G. Wentink in eclectische 
vormen. Het ernaast liggende gemeenschapshuis (Korte Steigerstraat 9) dateert 
uit dezelfde tijd en heeft een trapgevel in 
neorenaissance-vormen. 
Het voorm. Groote Bommelsche 
Gasthuis [4] is een vanaf de 14de 
eeuw gegroeid gebouwencomplex tussen 
Kerkstraat-Vismarkt-Oude Vismarkt en 
Gasthuisstraat. Het oudst bewaarde 
gedeelte is de voorm. Gasthuiskapel 
(Gasthuisstraat 34). De oorspronkelijke, 
mogelijk 15de-eeuwse, eenbeukige zaalkerk met driezijdige koorsluiting is 
bepleisterd en ingrijpend gewijzigd in de 

19de en 20ste eeuw. Het houten tongewelf en de kap dateren uit de eerste helft 
van de 16de eeuw. De Gasthuistoren 
(Oude Vismarkt 1), die formeel niet tot 
de bezittingen van het gasthuis behoorde, 
is een ongelede vierkante toren met traptoren en een ingesnoerde spits met peervormige bekroning en open lantaarn. De 
toren dateert grotendeels van de tweede 
helft van de 15de eeuw, de bekroning van 
circa 1530. In de lantaarn hangen een 
uurslagklok van Jasper Moer (1533) en 
een klokkenspel van Pieter en Francois 
Hemony (1654). Aan de westgevel is een, 
mogelijk 17de-eeuws, ruiterspel to zien. 
Het classicistische hoofdgebouw 
(Kerkstraat 2) is in 1782-'87 gebouwd 
naar ontwerp van C. van Leeuwen. 
Boven de met dorische zuilen en hoofdgestel omlijste ingang bevindt zich een 

vensteromlijsting in Lodewijk XVI-stijl. 
Naar plannen van A.L. van Gendt zijn in 

1894 het hoofdgebouw, de kapel en 
diverse panden aan de Oude Vismarkt tot 
een complex samengevoegd. Hierbij 
heeft men de vleugel aan de Oude Vismarkt gepleisterd. 
Het voorm. Oude Mannen- en 
Vrouwenhuis (Nieuwstraat 12) [5] 
staat op de plaats van het voorm. Begijnhof. Het in classicistische vormen opgetrokken, dwarse pand dateert uit 1778 en 
is ontworpen door stadsbouwmeester 

C. van Leeuwen. Op de kroonlijst boven 
de rondboogingang staan beelden van 
een oude man en een oude vrouw. Het 
venster op de verdieping heeft een 
omlijsting in Lodewijk XVI-stijl. 
De voorm. R K St.-Josephsschool en patronaat (Oliestraat 
22) [6] dateert uit 1907. Het ontwerp 
vertoont neogotische invloeden. In de 
topgevel van het schoolgedeelte staat een 
beeld van St. Joseph. 
Verdedigingswerken. Van de 
14de-eeuwse ommuring zijn muurdelen 
en torenrestanten bewaard gebleven. Van 
de vijf stadspoorten resteert de Waterpoort (bij Waterstraat 46) [7], die in 
1942-'43 is gerestaureerd en ontpleisterd. Aan de binnenzijde van de stadsmuur zijn aan weerszijden van de poort 
huizen gebouwd, zoals het dubbele huis 
Waterstaat 46 met een 16de-eeuwse 
trapgevel. Dit pand kreeg bij de restauratie in 1942 een nieuwe pui. Van de tussen 
1589 en circa 1610 naar plannen van 
Adriaan Anthonisz. en David van Orliens 
uitgebreide en gemoderniseerde vesting 
met zeven bastions, zijn eveneens restanten behouden. Bij de ontmanteling tussen 1834 en 1843 zijn de vestingwerken 
naar plannen van stadsarchitect F.W. de 
Virieu omgevormd tot plantsoenen en 
singels. De structuur en de belangrijkste 
elementen van de vestingwerken zijn nog 
duidelijk herkenbaar, zoals de hoofdwal 
(Singelwal), de zeven bastions, de hoofdgracht, de binnengracht en het talud met 
singelweg aan de veldzijde van de hoofdgracht (Marten van Rossemsingel-De 
Virieusingel). Op een eilandje in het 
plantsoen staat een achtzijdige muziektent uit 1925. 
Het stadhuis (Markt 10-12) [8] heeft 
in 1760-'63 zijn huidige classicistische 
vorm gekregen naar ontwerp van 

 

behoren een grafsteen van ds. Johannes 
de Vries (t 1665) en een door M. Maarschalkerweerd gebouwd orgel (1896, 
gerestaureerd in 1977-'78). De voorm. 
pastorie (Kerkpad 1) dateert uit circa 
1842 en kreeg in 1886 een nieuwe kap. 
De voorm. op enbare lagere school 
met onderwijzerswoning (Kerkpad 3) 
dateert uit 1856 en is in 1884 geheel her-, 
bouwd. De twee evenwijdige bouwdelen 
met zadeldaken zijn gekoppeld door 
middel van een tussenlid. Momenteel 
dient het gebouw als dorpshuis. Het uit 
1886 daterende woonhu is Kerkpad 5, 
bestaande uit-een tweelaags voorhuis en 
een hacks daarop staand achterhuis, heeft 
destijds voornamelijk als winkel gefunctioneerd. Aardige hallenhuisboerderijen in het dorp zijn: "t Hanenest' 
(Culemborgseweg 9; 1809) met naastgelegen zomerhuis, `Visschershof (Achterstraat 10; 1816) en 'Buitenluse (Achterstraat 11; circa 1850). De twee laatst 
genoemde boerderijen hebben een dwars 
voorhuis. Het iets verhoogd gelegen 
agrarische complex `Ruimziche (Achterstraat 9) was oorspronkelijk een paardenfokkerij. Het complex bestaat uit een hallenhuisboerderij met dwars tweelaags 
voorhuis (1864), een middenhuis en een 
achterhuis met dakoverstek (circa 1900). 
Op het erf staan een tuinhuisje (circa 
1900), een koetshuis en een schuur met 
wolfdak (1903). Opvallend is de rond 
1920 gebouwde stenen schuur met dakkapellen met hooiluiken, overstekende 
zadeldaken en decoraties in baksteen en 
verblendsteen. 

ZUILICHEM 
(gemeente Lingewaal) 

Dorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op een stroomrug. Het gestrekte 
esdorp werd bij de overstroming van 

1861 zwaar getroffen. Na de Tweede 
Wereldoorlog is Zuilichem in zuidwestelijke richting uitgebreid. 
De H e rv. kerk (Kerkplein 1) is een 
driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van 
een ongelede toren met ingesnoerde 
spits. De kerk is na een brand in 1886 
herbouwd met gebruik van bestaand 
muurwerk. Na zware oorlogsschade in 

1945 kreeg de kerk een nieuwe toren in 

1950. 

ZUTPHEN 

Woonhuizen. De kleinere dijkwoningen Waaldijk 1 en Waaldijk 15 
zijn respectievelijk rond 1830 en rond 
1850 gebouwd. Eenvoudige eenlaags 
woningen zijn Waaldijk 73 (circa 
1870), met mansardedak, Zijlstraat 2 
en Zijlstraat 16 (beide circa 1880) en 
Kerkwegje 4 (circa 1900). In kalkzandsteen opgetrokken zijn Kerkwegje 2 
(circa 1920) en Burg. Hobolaan 20 
(circa 1930). Andere eenlaags woningen 
zijnNieuwstraat 18 (1930), naar 
ontwerp van A. Tankens, en Nieuwstraat 6 (1933), naar ontwerp van 

J.G. van Willegen. 
Boerderijen. De hallenhuisboerderij 
Meidijk 2 heeft een bedrijfsgedeelte 
met de jaartalankers '1686' en een dwars 
voorhuis met de ankers '1837'. Andere 
hallenhuisboerderijen met dwars voorhuis in het dorp zijn 't Stikske 2 (circa 
1800) enMolenstraat 1 (circa 1840), 
met overstek aan de achterzijde en een 
schuurberg. Een soortgelijke boerderij 
met rijker uitgevoerd voorhuis is 
De Heerlijkheid Zuylichem 

(Waaldijk 63) uit circa 1890. Rond 1840 

gebouwd is de gepleisterde dijkboerderij 

Waaldijk 10 3 , met deels dichtgezet 

dakoverstek aan de achterzijde. Molenstraat 26 is een hallenhuisboerderij uit 

1922 naar ontwerp van W.T. Verkuil. 
Molens. Uit circa 1700 dateert de 
p oldermolen Meidijk 15. Deze grond

zeiler heeft een met riet gedekte kap en 
houten achtkant, een achtkantige stenen 
voet en een ijzeren scheprad. Uit 1863 is 

de windmolen 'De Hoop' (Molenstraat 

17), een deels gepleisterde ronde stenen 

stellingkorenmolen voorzien van een 

met dakleer gedekte houten kap. 

ZUTPHEN 

Stad, gelegen op de rechter IJsseloever 
nabij een oeverwal en de monding van de 
Berkel. De oudste sporen van bewoning 
gaan terug tot de 4de eeuw. De nederzetting werd vermoedelijk in 882 door de 
Noormannen verwoest, waarna graaf 
Everhard van Hamaland in 886 opdracht 
gaf tot de bouw van een ringwalburcht. 
De noordoostzijde van deze burcht 
volgde grofweg het trace van de tegenwoordige marktengordel (Groen-, Houten Zaadmarkt); de zuidwestzijde spoelde 

later gedeeltelijk weg door de meanderende IJssel. In de burcht verrees in de 
lode eeuw een palts, rond 1046 gevolgd 
door een forse romaanse kerk, toen 
Hamaland door keizer Hendrik III aan 
Bernold, bisschop van Utrecht werd 
geschonken. Op het huidige 's Gravenhof kwam in de 11 de eeuw een nieuwe, 
tufstenen palts tot stand. Omstreeks 

1120 werd binnen de ringwalburcht een 
kleinere omwalling opgeworpen. Aan de 
noordzijde ontwikkelde zich in de 12de 
eeuw een handelsnederzetting met de 
Beukerstraat als hoofdstraat en aan het 
oosteinde de Berkelhaven – ter plaatse 
van de huidige Schupstoel. Deze nederzetting werd ter plaatse van de Oudewand versterkt met een wal en een 
gracht. In 1138 ging Zutphen over in het 
bezit van de graven van Gelre. Graaf 
Otto I van Gelre verleende Zutphen tussen 1191 en 1196 stadsrechten. 
De stedelijke economie profiteerde van 
de verbeterde bevaarbaarheid van de 
IJssel rond 1200 en de veenontginningen 
in de omgeving. De stad werd uitgebreid 
door om de cirkelvormige kern een vierkante ommuring op to trekken. Tevens 
werd in de eerste helft van de 13 de eeuw 
aan de noordzijde van de stad (Rijkenhage en Rozengracht) een tweede monding van de Berkel gegraven. Binnen de 
vierkante ommuring van de 'Oude Stad' 
lagen ook de Barlheze (noordwesten), de 
Hagen (noordoosten) en de omgeving 
van Bornhove- en Waterstraat (zuidoosten). Eveneens in de 13 de eeuw stichtte 
men aan de noordzijde van de Berkel een 
planmatige voorstad op door de graaf 
uitgegeven grond. Deze Nieuwstad 
wordt in 1272 voor het eerst vermeld als 
zelfstandige parochie met een eigen kerk. 
In 1312 kwam de voorstad met de oude 
stad onder een bestuur, waarna de 
Nieuwstad werd ommuurd en door 
waterpoorten met de oude stad werd verbonden. 
In de oude stad sloopte men in de 13 de 
eeuw eerst de binnenburcht en waarna de 
laatste resten van de ringwalburcht, waar 
een marktengordel werd aangelegd. In 
de Barlheze werd in 1293 een dominicanerklooster gesticht. De stadsbranden in 

1284 en rond 1305 stimuleerden de verstening van de woonhuizen in de stad. 
Aan de oostzijde van de Oude Stad ontstond in de 14de eeuw een tweede voor


 

ZUTPHEN 

V in 1543 werd de dwangburcht gesloopt. 
In 1572 namen Staatse troepen Zutphen 
bij verrassing in; de daaropvolgende 
Spaanse herovering ging gepaard met 
moordpartijen, plundering en brandstichting. Veel huizen en ook de IJsselbrug werden daarbij verwoest. Na veel 
strijd kwam Zutphen uiteindelijk in 1591 
in Staatse handen. De kloosters werden 
opgeheven en men sloopte de resten van 
de palts. Over de IJssel werd in 1604 een 
schipbrug gelegd. Kort na 1591 ging de 
aanleg van nieuwe verdedigingswerken 
van start, vanaf 1596 onder leiding van 
Dirk Adriaensz Schelven. Ze werden voltooid door Adriaan Anthonisz. De Spittaalstad kwam pas bij de modernisering 
van de verdedigingswerken in 1701-'07, 
naar plannen van Menno van Coehoorn, 
binnen de hoofdverdediging. In 1799 
kwam meer naar het oosten nog de Linie 
van Hooff tot stand. 
In de 18de eeuw was Zutphen een rustige, deftige stad met grote huizen van de 
Graafschapse aristocratie. De in 1795 
feestelijk ingehaalde Franse troepen lie-
ten in 1813 een verarmde stad achter. Pas 
in de jaren dertig van de 19de eeuw 
begon zich enige economische opleving 
of te tekenen. Op de diverse markten 
handelde men in agrarische produkten 

en het – als vanouds – via vlotten over de 
IJssel en de Berkel aangevoerde hout. 
Er waren enkele houtzaagmolens 
(H J. Wijers en H. Ketjen) en er was 
enige grafische nijverheid (drukkerij 
Thieme en boekbinderij Wiihrmann). 
De watermolens op de Berkel werden in 

1886 gesloopt. In 1862 werd de gemeente 
uitgebreid met De Hoven aan de overzijde van de IJssel. Zutphen kreeg in 

1864 spoorverbindingen met Arnhem 
en Deventer, gevolgd door verbindingen 
met Utrecht (1876) en Winterswijk 

(1878). 

Gaandeweg begonnen de vestingwerken 

te knellen. Allereerst werd in 1834 de 

binnengracht verkleind en de Boompjeswal aangelegd. De sloop van het Mars

poortbolwerk aan de IJsselkant in 1850 
was het startsein voor de aanleg van de 

Usselkade (1857-'59). In 1874 werd 

Zutphen als vesting opgeheven. Het ont

mantelingsplan uit 1876, gemaakt door 

EW. van Gendt en DJ. Itz, werd in 1879 

onder leiding van F.H. van Etteger uitgevoerd. Tussen de Grote Gracht en de 

Lunetten aan de noordoostzijde kwam 
bij de Coehoornsingel (1882) een villawijk tot stand. In de nabijheid bouwde 
men in 1889 een nieuw ziekenhuis, terwijl op het bastion ten noorden van de 
Vispoorthaven het nieuwe gerechtsgebouw verrees. Op de plaats van het 
rond 1865 ten noorden van het station 
aangelegde Coenensplantsoen groef men 
in 1900 de Noorderhaven, waar een 
bescheiden industrialisatie plaats vond. 
Op het Hoornwerk ten oosten van de 
Vispoorthaven verrees in 1908 de 
ambachtsschool. 
Afgezien van enige woningbouw langs de 
uitvalswegen, bleef de groei van Zutphen 
in eerste instantie beperkt. Ter vervanging van de slechte 19de-eeuwse woningen in de Polsbroek ontstond na 1915 
ten oosten van de Emmerikseweg yolkswoningbouw en rond 1925 in het 
Deventerwegkwartier. De Baakse overlaat en de daarmee gepaard gaande 
periodieke wateroverlast stonden tot de 
Tweede Wereldoorlog een goed algeheel 
bestemmingsplan in de weg. Bombardementen in 1944-'45 van de spoorbrug en 
gevechtshandelingen in april 1945 leidden tot zware oorlogsschade. De zuidzijde van het 's Gravenhof en de Groenmarkt, maar vooral het gebied rondom 
het station werden zwaar getroffen. 
Op grond van een stedenbouwkundig 
plan van J. Kuiper en W.G. Witteveen 
werd de wederopbouw voortvarend ter 
hand genomen. Het stationsgebied werd 
gereconstrueerd, wat de sloop van het 

Oude- en Nieuwe Gasthuis aan de Gasthuisstraat met zich mee bracht (1958) 
en kort daarop de noordwand van het 
Rijkenhage ten behoeve van een verkeersdoorbraak. Na de dichting van de 

Baakse overlaat in 1958 verrees aan de 
zuidzijde van de stad de wijk Helbergen, 
in de jaren zeventig gevolgd door de 
Zuidwijken en, na de grenswijziging met 
Warnsveld in 1989, het uitbreidingsplan 
Leesten. 
Mede dankzij de gemeentelijke monumentenverordening uit 1927 en het in 

datzelfde jaar opgerichte Wijnhuisfonds 

is de middeleeuwse binnenstad van 
Zutphen goed bewaard gebleven. Van de 
jongere bouwkunst is in het kader van de 
stadsvernieuwing tussen 1975 en 1985 
wel veel verdwenen, waaronder grote 

delen van de Polsbroek, de Oude H.B.S. 

(1864) en het St.-Hubertusgesticht 
(1851). Recente grootschalige ingrepen 
in de fijnmazige binnenstadsstructuur 
zijn de nieuwbouw bij Huize van de Kasteele (1994-'96) en de nieuwbouw van 
het stadhuis (1996-'99). 
De(Herv.) Grote of St.-Walburgiskerk ('s Gravenhof 3) [1] is 
een grote hallenkerk met kooromgang 
en dakruiter, aangebouwde kapellen en 
een forse ingebouwde toren van vijf geledingen voorzien van een achtkantige 
houten lantaarn met klokkenkoepel. De 
kerk, waarvan de bouwdelen elk zijn 
voorzien van een afzonderlijke kap, heeft 
een opvallend silhouet. 
Volgens recente inzichten ontstond op 
de huidige plek rond 1046 een vroegromaanse kapittelkerk. Deze niet-overwelfde tufstenen kruisbasiliek had een 
gedeeltelijk verzonken crypte – vergelijkbaar met die van de Lebuinuskerk in 
Deventer en de Pieterskerk te Utrecht – 
met daarboven een hoogkoor, geflankeerd door zijkoren. Na een brand in 

1105 werd deze aan St. Petrus gewijde 
kerk herwijd aan St. Walburga en Maria. 
In de eerste helft van de 13 de eeuw werd 
de kerk in romano-gotische vormen verbouwd tot een overwelfde kruisbasiliek 
met half zo brede zijbeuken volgens het 
gebonden stelsel; de schippijlers werden 
alternerend zwaar en licht uitgevoerd. 
Bij de herbouw bleven van de oude kerk 
vermoedelijk delen van koor, zijkoren en 
dwarsschip behouden. De oorspronkelijke halfronde koorapsis werd vervangen 
door een driezijdige koorsluiting. De zijbeuken trok men door langs de nieuwe 
westtoren. De benedenruimte van de 
toren gebruikte men als een voortzetting 
van het middenschip; de openingen naar 
de zijbeuken kwamen later tot stand. 
In 1370-'90 verving men de zijkoren 
door een kooromgang met rechthoekige 
straalkapellen en aan de oostzijde een 
veelhoekige Mariakapel. Deze in 1393 
voltooide kapel staat ook als Raadskapel 

bekend. Midden 15de eeuw werden de 

zijbeuken verbreed en verhoogd waar

door een hallenkerk ontstond (voltooid 
in 1456). De verbouwing van het schip 
werd gevolgd door de bouw van een 
rechthoekige noordkapel (voltooid in 

1492) en een vergelijkbare zuidkapel 

(1499 begonnen). Tegen de zuidkapel 
verrees aan beide zijden een overwelfde 


 

ZUTPHEN 

op het terrein van de oude palts – 
gebouwd. Tot 1664 diende het als weeshuis. Ernst van LOben Sels en Petronella 
Cunira (bezitters van de havezate Vel-
horst bij Lochem) lieten in 1733 de huidige gevel bouwen, met een rijke zandstenen ingangspartij in Lodewijk 
XIV-vormen. Uit die tijd zijn verder het 
sierhek met zandstenen hekpalen voorzien van siervazen en de zijkamer aan de 
noordzijde. Het geheel onderkelderde 
pand heeft inwendig een bovendeurstuk 
van Johan Leussinck (1667), een balustertrap en een grote zaal met binnendeuren uit circa 1755 en geschilderd behang. 
Aan de zuidzijde van het huis verrees 
rond 1850 een koetshuis, waarvan de 
ingangspartij met gezaagde windveren 
details in Willem II-gotiek vertoont. Het 
koetshuis zelf is in 1994-'96 grotendeels 
vervangen door een nieuwbouw naar 
plannen van J.D. Mol toen het, evenals 
het hoofdgebouw en Kuiperstraat 9-13, 

deel uit ging maken van de SSR (Stichting Studiecentrum Rechtspleging) als 
Zutphen's Museum Hotel. 
De twee statige patriciershuizen Halterstraat 20-22 hebben een gezamenlijke geschiedenis. Halterstraat 22, dat 
bekend staat als Hof van Flodorf 

[42], verrees rond 1435 en werd rond 

1555 voor Hayo Ripperda verbouwd. In 
opdracht van Adriaan Balthasar van 
Flodorf kwam circa 1675 een achterkamer tot stand. Verder liet hij Halterstraat 
20 bouwen, toen nog als eenlaags pand. 
In 1726 kwam het geheel aan Adriaan 

Balthasar Valck en Maria Helena ten 
Broeck. Zij lieten nummer 20 ophogen 
en voorzien van een rijke zandstenen 
pronkrisaliet in Lodewijk )(1Vvormen, 
in details vergelijkbaar met die van Huize 
van de Kasteele. Predikant Pieter van 
Eys liet in 1734-'39 naar plannen van 
Gerrit Ravenschot een verbouwing uitvoeren, waarbij nummer 22 werd afgesplitst ten behoeve van zijn broer Johan 
Nicolaas van Eys. Dat pand kreeg toen 
een afzonderlijke ingang met bordestrap 
en houten omlijsting in Lodewijk XIVvormen. Inwendig ontstonden een gang 
en een trappenhuis (met balustertrap) 
voorzien van bijzonder rijk stucwerk, 
vermoedelijk uitgevoerd door Italiaanse 
stucwerkers. In 1877 en 1897 kwamen 
beide panden in handen van de Ned. Isr. 
Gemeente, die in 1878 op het achterter

rein de synagoge lieten bouwen. In de 
achterbouw van nummer 20 werd de 
mikwe opgenomen; in 1921 is het pand 
verder inwendig verbouwd. Na de restauratie van 1994-'96 zijn het weer twee 
particuliere woningen. 
Het rond 1740 gebouwde, blokvormige 
patriciershuis Kuiperstraat 1 heeft 
een zandstenen pronkrisaliet in Lodewijk 
XW-stijl. Bij het oorspronkelijk 15deeeuwse hoekpand Zaadmarkt 91 is 
de rond 1760 gebouwde monumentale 
voorgevel voorzien van een zandstenen 
pronkrisaliet in Lodewijk XV-stijl. In 

1815 werd het aan de noordzijde met een 
aangrenzend pand uitgebreid en voorzien van een nieuwe gevel naar plannen 
van Teunis Wittenberg. In de 19de eeuw 
was bier het Grand Hotel Du Soleil in 
gevestigd. Het rond 1790 gebouwde 
blokvormige patriciershuis Beukerstraat 56 heeft een rijke zandstenen 
pronkrisaliet in Lodewijk XVI-stijl, afgesloten door een fronton en gedecoreerd 
met siervazen en eikenbladfestoenen. 
Het pand werd in de 19de eeuw ingericht 
als Rotterdamse Bank. De gevel van het 
huis De Wildeman (Zaadmarkt 88) is 
voorzien van geblokte hoeklisenen en 
een zandstenen pronkrisaliet in Lodewijk 
XVI-vormen (circa 1790), met slanke 
siervazen en een relief met Mercuriusstaf 
en drietand. In dit in oorsprong laatmiddeleeuwse pand richtte de familie 
Haeck in 1628 een katholieke schuilkapel 
in. Van 1942 tot 1959 deed het huis 
dienst als kantongerecht en na een restauratie in 1963 werd er het museum 
Henriette Polak gevestigd. 
Een voorbeeld van een ouder huis dat in-
de 18de eeuw op bescheiden wijze gemoderniseerd werd, is Pelikaanstraat 
I 5 , met zijn opvallende hoge kap 
(mogelijk 15de-eeuws) en rood gesausde 
voorgevel met omlijste ingang. 
Andere eenvoudige voorbeelden zijn: 
Laarstraat 9-11, met een dakkapel in 
Lodewijk XTV-vormen, Franken.s'teeg 
15, met Lodewijk XV-details, en Barlheze 7 (circa 1790). 
Karakteristiek voor de bescheiden 
modernisering van oudere smalle panden 
zijn de klokgevels. Een afgeknotte klokgevel in Lodewijk XIV-vormen (1724) 
heeft Sprongstraat 7. Rijker is de 
klokgevel van Laarstraat 24, opgetrokken in Lodewijk XV-stijl (circa 1760) 

met een fraaie geblokte zandstenen 
omlijsting en een snijraam met rococomotieven. Bescheiden gepleisterde klok

gevels hebben de panden Beukers traat 31, 48 en 71. Een opvallende 
variant vertoont de gevel van Lange 
Hofstraat 1 7 (circa 1740), waar de 
houten kroonlijst aan de bovenzijde klaverbladvormig is afgesloten om ruimte te 

scheppen voor een attiekvenster. Bij eenvoudige 18de-eeuwse lijstgevels blijft de 

decoratie meestal beperkt tot een 

omlijste ingang en een kroonlijst met 

gesneden consoles. Broederenkerkplein 21 heeft een dergelijke gevel 
met Lodewijk XIV-details; Spittaalstraat 3 enHoutmarkt 79 hebben 

Lodewijk XV-consoles. Illustratief zijn 

ook de Brie buurpanden O u d e w a n d 

21, met deuromlijsting in Lodewijk 
XIV-vormen, Oudew and 19 , met 
Lodewijk XV-consoles, en Oudewand 

17 met Lodewijk XV-consoles en een 

deuromlijsting in Lodewijk XVI-vor

men. Het in oorsprong middeleeuwse 
hoekpand Broederenkerkstraat 1-3 
kreeg eind 18de eeuw nieuwe gepleis

terde gevels en een fraaie kussendeur met 

parellijstjes in Lodewijk XVI-vormen. 

Kenmerkend voor de Zutphense archi

tectuur in de 18de eeuw zijn de erkers, 
vanwaar men langs de gevels de straat in 
kon kijken. Het huis Frankensteeg 4 
heeft twee gebogen vensters op de verdieping, Kolenstraat 35 een verge

lijkbaar venster op de begane grond. De 

andere erkers zijn alle rechthoekig of 

met afgeschuinde zijkanten, zoals bij 

Ravenstraatje 3, Kuiperstraat 6 
en Basseroord 4. Drie rond 1790 geheel 
nieuw gebouwde, gepleisterde panden 
hebben een over de volle hoogte van de 
voorgevel doorgaande erker, te weten: 
Rodetorenstraat 18, met een deur in 
Lodewijk XVI-vormen, Rodetorenstraat 24 enSpiegelstraat 6. 

Stilistisch markeren ze de overgang van 
de Lodewijk-stijlen naar het 19de-eeuwse 
neoclassicisme. 

19de-eeuwse huizen 

Rond 1820 trokken de bouwactiviteiten 

in Zutphen weer aan. Toen verrees de 

gepleisterde neoclassicistische gevel van 

Zaadmarkt 93, opgetrokken voor 

twee oudere panden. De gevel heeft 

geblokte hoeklisenen, een erker en een 

kroonlijst met daarop een attiek met 


 

ZUTPHEN 

(Rozengracht), gemaakt door P. Gregoire, en het be e /0/ van de wederopb o u w (Stationsplein) door T Leeser. 
Begraafplaatsen. De Isr. 
Begraafplaats (Weg naar Vierakker 
3) werd in 1797 gesticht. Het poortgebouw annex metaarhuis met neorenaissance-details verrees in 1887 naar plannen van D. Lijsen. DeOude alg. 
begraafplaats (Warnsveldseweg 105) 
werd in 1829 in landschapsstijl aangelegd 
naar plannen van J.D. Zocher jr. met aan 
de oostzijde een afzonderlijk katholiek 
deel. Vanwege de toenmalige ligging in 
het schootsveld van de Linie van Hooff 
werd het poortgebouw in bout opgetrokken. Het neoclassicistische gebouw met 
simpele dorische pilasters werd door 
Zocher of door W. Post ontworpen. In 

1933 werd de begraafplaats aan de westzijde en in 1941 aan de noordzijde uitgebreid. Op het centrale deel van de 
begraafplaats bevinden zich onder meer 
grafkelders van burgemeester H.A.D 
Coenen, EA. baron van Ittersum, H. van 
Woudenberg Hamstra en wijnhandelaar 

H.D. Mispelblom Beijer. Drie gietijzeren 
zerken met wapens (1832-'79) bedekken 
de graven van de familie Van Heeckeren, 
bewoners van het landhuis 't Walien bij 
Warnsveld. Vlakbij ligt de eenvoudige 
zerk voor theoloog-estheticus Allard 
Pierson (t1896). Rijker zijn de graftekens van P. en C.A. Bakker, stichters van 
't Gebroeders Bakkersweeshuis, uit circa 
1880, en A.K.P.ER. van Hasselt (t1908), 
directeur van de H.IJ.S.M., met beeldhouwwerk door L. Vreugde. Het bronzen borstbeeld voor dr. W Mulder 
(t 1922) is van A. Falise. Het katholieke 
deel werd in 1902 omgevormd tot de 
R.K. begraafplaats (Warnsveldseweg 107) en kreeg toen een eigen poortgebouw met dienstwoning en ontvangkamer naar plannen van EA. Ludewig. 
Vijf gietijzeren zerken met wapens (1856'77) bedekken de graven van de familie 
De Bellefroid. Het graf van A.EE Mahler (t 1890) is voorzien van een beeld dat 
de Hoop voorstelt. De 0 o s t e r 
begraafplaats (Voorster Allee 93) 
werd in 1958 aangelegd en heeft een aula 
uit 1960. 
De boerderij 't Meyerink' (Leestenseweg 13), gelegen ten zuidoosten van 
Zutphen, is een fraaie hallenhuisboerderij, waarvan het woongedeelte is voorzien 
van een in- en uitgezwenkte topgevel 
met pilasters. De boerderij is mogelijk 
ontstaan als spieker en begin 17de eeuw 
vergroot, vermoedelijk toen het in 1611 
in bezit kwam van Rodolph de Rijke. De 
huidige voorgevel verrees waarschijnlijk 
na het huwelijk van zijn dochter Anna de 
Rijke met Herman van Dorth in 1628. 
De boerderij is in 1910 en in 1968-'69 
gerestaureerd. 


BEKNOPTE LITERATUUROPGAVE 

Van alle voor dit boek geraadpleegde 
literatuur kan bier slechts een Bering deel 
genoemd worden. De literatuuropgave is 
eerder een hulpmiddel voor de lezer die 
zich verder in de materie wil verdiepen, 
dan een verantwoording van de inhoud 
van dit boek, waar veel meer literatuur 
voor is gebruikt. In de onderstaande lijst 
is de gebruikte algemene literatuur 
opgenomen, aangevuld met een selectie 
van de voor de provincie belangrijkste 
publicaties op architectuurgebied. 

Geschiedenis en archeologie 

Aa, A.J. van der, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, Gorinchem 
1839-1851 (dertien delen). 

Aalbers, P.G. 'De Winterwijkse 
scholtengoederen', in: DJ.G. Buurman, GJ. de Maret Tak & P.N. Ruige, 
Acht zwerfstenen uit het Gelders 
landschap, Arnhem 1979, 141-159. 
Baren, J. van e.a. (red.), Gelderland, 
Arnhem 1926. 
Blok, D.P. e.a., Algemene geschiedenis der 
Nederlanden, Haarlem 1977-'83 
(vijftien delen). 
Bloemers, J.H.F. e.a., Verleden land: 
Archeologische opgravingen in 
Nederland, Amsterdam 1981. 
Ginkel, Evert van & Koos Steehouwer, 
ANWB Archeologieboek Nederland, 
Den Haag 1998. 
Heidinga, H.A., Medieval Settlement and 
Economy North of the Lower Rhine, 
Assen/Maastricht 1987. 

Jappe Alberts, W, Geschiedenis van Gelderland: Van de vroegste tijden tot het einde 
der middeleeuwen, 's-Gravenhage 1966. 
Meij, P.J. e.a., Geschiedenis van Gelderland 
1492-1795, Zutphen 1975. 
Nijhoffi Geschiedenislexicon: Nederland en 
Belgie, 's-Gravenhage/Antwerpen 
1981. 
Romers, H., .7. de Beijer: Achttiendeeeuwse gezichten van steden, dorpen en 
huizen (deel I Overijssel en 
Gelderland), Alphen a/d Rijn 1994. 
Zandvliet, K. (red.) Topografische Kaart 
van de Veluwe en Veluwe-Zoom, door 

M.J. de Man, Alphen aan de Rijn 
1984. 
Historische geografie en 

stedenbouw 

Barends, S. e.a., Het Nederlandse landschap: 
Een historisch geografische benadering, 

Utrecht, 1990. 
Berendsen, HJ.A., Landschappelijk 
Nederland, Assen 1997. 

Berendsen, HJ.A., De vorming van het 
land: Inleiding in de geologie en de 
geomorfologie, Assen 1998 (derde druk). 

Dienst Landinrichting en Landbouw, 
Cultuurhistorisch Landschapsonderzoek 
Gelderland, Nijmegen 1987. 

Keuning, H.J., De Historisch-geografische 
landschappen van Nederland, 
Gorinchem 1946. 

Kuyper, J., Gemeente Atlas van de Provincie 
Gelderland naar officieele bronnen 
bewerkt, Leeuwarden 1867 (herdruk 
1988). 

Steegh, Arthur, Monumenten Atlas van 
Nederland: 1100 Historische 
Nederzettingen in kart, Zutphen 1985 
(tweede herziene druk). 

Taverne, Ed & Irmin Visser (red.), 

Stedebouw: De geschiedenis van de stad 

in de Nederlanden van 1500 tot heden, 

Nijmegen 1993. 

Ven, G.P. van de, Leefbaar laagland: 
Geschiedenis van de waterbeheersing en 
Landaanwinning in Nederland, Utrecht 
1993. 

Vervloet, J.AJ., Inleiding tot de historische 
geografie van de Nederlandse cultuurlandschappen, Wageningen 1984. 

Stijl en verschijningsvorm 

Blijdenstijn, Roland K.M. & Ronald 
Stenvert, Bouwstijlen in Nederland 
(1040-1940), Utrecht/Antwerpen 
1994. 

Fanelli, G., Moderne architectuur in 
Nederland 1900-1940, 's-Gravenhage 
1978. 

Fockema Andrea, SJ. & E.H. ter Kuile, 

Duizend jaar bouwen in Nederland, 

Amsterdam 1948-1957 (twee delen). 
Groenendijk, Paul & Piet Vollaard, Gids 
voor moderne architectuur in Nederland, 

Rotterdam 1998 (vijfde druk). 

Kuyper, W, The Triumphant Entry of 
Renaissance Architecture into the 
Netherlands, Alphen aan den Rijn 
1994 (twee delen). 


 

LITERATUUR 

Looyenga, AJ., De Utrechtse school in de 
neogotiek: De voorgeschiedenis en het 
Sint Bernulphusgilde, Leiden 1991. 
Olde Meierink, B., 'Die Rezeption der 
Friihrenaissance durch den Adel in 
den nOrdlichen Niederlanden', U. 
Gramann (red.), Renaissance in Nord-
Mitteleuropa I, Miinchen/Berlin 1990, 
73-91. 

Vermeulen, EAJ., Handboek tot de 
Geschiedenis der Nederlandsche 
bouwkunst, 's-Gravenhage 1928-1941 
(drie delen). 
Witteveen-Jansen, M., Van het Kerkplein 
naar de Waterstraat: De restauratie van 
vroeg renaissance beeldhouwwerk in 
Zaltbommel, Zaltbommel 1995. 

Materiaal en constructie 

Janse, H., Houten kappen in Nederland 
1000-1940, Delft 1989. 

Janse, H. & DJ. de Vries, Werk en merle 
van de Steenhouwer: Het steenhouwersambacht in de Nederlanden voor 1800, 
Zwolle/Zeist 1991. 

Janssen, G.B., Baksteenfabricage in 
Nederland: Van nijverheid tot industrie 
1850-1920, Zutphen 1987. 

Janssen, G.B., Een krans van steenovens: 
Viff eeuwen baksteenfabricage rondom 
Arnhem, Utrecht 1996. 
Koolen, Anthonie & Ernst van Raaij, 
Glas-in-lood tegen het licht gehouden: 
Glazenierskunst in Nijmegen, 
Nijmegen 1977. 
Maarschalkerwaart, H.M.C.M. van, 

J. Oosterhoff & GJ. Arends, 
Bruggen in Nederland 1800-1940: 

Vaste bruggen van jzer en staal, 

Utrecht 1997. 

Monumenten en bouwhistorie (Jaarboek 
Monumentenzorg 1996), Zwolle 
1996. 

Oosterhoff, J. (red.), Bouwtechniek in 
Nederland I: Constructies van jzer en 
beton: Gebouwen 1800-1940, Delft 1988. 

Slinger, A., H. Janse & G. Berends, 
Natuursteen in Monumenten, Zeist/ 
Baarn 1980. 

Stokroos, M., Bouwglas in nederland, 
Amsterdam 1994. 
Stokroos, M., Gietijzer in Nederland, 
Amsterdam 1984. 
Stokroos, M., Koper in Nederland, 
Amsterdam 1990. 
Stokroos, M., Lood in Nederland, 
Amsterdam 1988. 

Stokroos, M., Terra Cotta in Nederland, 
Amsterdam 1985. 
Stokroos, M., Zink in Nederland, 
Amsterdam 1983. 

Monumenteninventarisaties 

Beaufort, R.P.F. de & Herma M. van den 
Berg, De provincie Gelderland, lste stuk: 
Het kwartier van Nijmegen, De Betuwe, 
's-Gravenhage 1968. 

Groningen, Catharina L. van, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis 
en Kunst: De Viffheerenlanden met 
Asperen, Heukelum en Spijk, Zeist/ 
's-Gravenhage 1989. 

Kuile, E.H. ter, De Nederlandse 
Monumenten van geschiedenis en 
Kunst: Het kwartier van Zutphen, 
's-Gravenhage 1958. 
Schulte, A.G., De provincie Gelderland, 
lste stuk: Het kwartier van Nijmegen, 
Het Rijk van Nijmegen, Westelijk 
gedeelte, 's-Gravenhage 1982. 
Schulte, A. G., De provincie Gelderland, 
lste stuk: Het kwartier van Nijmegen, 
Het Rijk van Nijmegen, Oostelijk 
gedeelte en de Duffelt, 's-Gravenhage 
1983. 
Schulte, A.G., De provincie Gelderland: 
Het kwartier van Nijmegen, onderdeel V 
Het Land van Maas en Waal, 's-
Gravenhage 1986. 

Vermeulen, EA J., De monumenten van 
Geschiedenis en Kunst in de provincie 
Gelderland: Onderdeel van het eerste 
stuk: De monumenten in de Bommeleren de Tielerwaard: Eerste aflevering de 
Bommelerwaard, 's-Gravenhage 1932 
(herdruk 1974). 

Vermeulen, F.AJ., De monumenten van 
Geschiedenis en Kunst in de provincie 
Gelderland: Onderdeel van het eerste 
stuk: De monumenten in de Bommeleren de Tielerwaard: Tweede aflevering de 
Tielerwaard, 's-Gravenhage 1946. 
Voorloopige lijst der'Nederlandsche 
Monumenten voor Geschiedenis en 
Kunst, deel IV De Provincie 
Gelderland, Utrecht 1917. 

Regio's 

Bullinga, Monique & Piet Offermans 
(red.), De Ooij, Nijmegen 1993. 
Dalen, A.G. van e.a., Bergh: Heren, Land 
en Volk, Nijmegen 1979. 
Haak, Bram & Piet Hofman, De Hoge 
Veluwe in de 19e eeuw, Apeldoorn 1995. 

Heiningen, H. van, De historie van het 
land van Maas en Waal, Zaltbommel 
1965. 

Kuijk, A. van, Het Land over de Waal: 
Cultuur-historische beschrijving, 
Arnhem 1995. 

Manders, J.H., Het land van Maas en 
Waal, Zutphen 1982. 

Gelderse architectuur 

Haans, EA.C. & CJ.B.P. Frank, 
De binnenstad: Duizend jaar wonen in 
Arnhem tussen Singels en Rijn, Utrecht 
1996. 

Haans, EA.C. & C.J.B.P. Frank, 

Monumentenboek gemeente Wychen, 

Nijmegen/Wychen 1991. 
Hof, J.C. van 't, Monumenten-Inventarisatie 
Gemeente Ede, Ede 1994. 
Knoop, W.H.,'Architectuur en stedebouw 
in Gelderland 1850-1940, 
Zwolle/Zeist 1995. 

Koolhof, GJ.L., A.LJ. Wijnhoven & 

J.E. Prins, Van Voorburg tot Triowijk: 
Bouwen in Culemborg rond 1900, 
Culemborg 1985. 

Lavooij, Wim, Twee eeuwen bouwen aan 
Arnhem: De stedebouwkundige 
ontwikkeling van de stad, Zutphen 
1990. 

Lavooij, Wim, Gebouwd in Arnhem: 
Jongere bouwkunst vanaf 1840, 

Zutphen 1990. 

Stenvert, Ronald, `Bouwkunst in 
Zutphen: architectuur als kenmerk 
van het stedelijk leven', in: Frijhoff, 
WTh.M. e.a. (red.), Geschiedenis van 
Zutphen, Zutphen 1989, 282-304. 

Tummers, Tijs, Architectuur in Nijmegen: 
Een overzicht van de architectuur en 
stedebouw vanaf 1900, Nijmegen 1994. 

Gelderse architecten 

Frank, Cees-Jan, Architect G.J. Postel 
Hzn.: Moderne bouwkunst in Lochem 
1910-1940, Lochem 1997. 

Helvoort, H. van, 'De kerken van 
architect C. Franssen in Maas en Waal', 
Tweestromenland, (1982)11, 9-15. 

Klein, Philippa & Wilma Kliphuis, 

Van Bouwen en Wonen: Henk Wegerif 
architect van de praktijk, Apeldoorn 
1997. 

Pantus, Willem Jan, Oskar Leeuw 18661944: Een architectuurtocht, Nijmegen 
1997. 

Steur, A.G. van der, `Adrianus van der 


 

Steur jr., de eerste "gemeentearchitect" 
van Wageningen', Oud Wageningen, 
23(1995), 5-13, 39-48. 

Wentink, H., Willem Diehl: Architect in 
Arnhem, Utrecht 1998. 

Gelderse gemeenten 

Akkermans, AJ.M., M.A.M. van den 
Heuvel & G.H.J. Krosenbrink (red.), 
Zevenaar: Stad in de Liemers, Zutphen 
1986. 

Beckering Vinckers, J., De Historische 
Schoonheid van Zaltbommel, 

Amsterdam 1944. 

Beijer, T. en J.P.A. van Dijk, St. Jans dal: 
Van Johanniter Commanderie te 's-
Heerenloo tot streekziekenhuis te 
Harderwijk, Barneveld 1988. 

Bos, C.A. e.a., Geschiedenis van 
Harderwijk, Amsterdam 1998. 

Duk, R.A., Architectuur in Heerde 
1900-1955, Heerde historisch, 
16(1991), 164-186. 

Frank, Cees-Jan, Frank Haans & Huub 
Ummels, Apeldoorn: Architectuur en 
stedenbouw 1850-1940, Zwolle 
1997. 

Garretsen, H.H. e.a., Old Twello: Het dorp 
door de jaren been, Voorst 1995. 

Gast, C.D. & M.E. de Ruiter, In 
moderne(n) stijl opgetrokken: een greep 
uit weer dan 100 jaar bouwen voor het 
rijkslandbouwonderwijs in Wageningen, 

Wageningen 1993. 
Gast, C.D. & M.E. de Ruiter, Van kasteel 
tot villawijk, van melkpad tot woonbuurt, 

Wageningen 1994. 

Gast, C.D. & M.E. de Ruiter, Verwoesting 
en wederopbouw van Wageningen 19401945, Wageningen 1995. 

Jansen, Henk, Van Gerstlo tot Gorssel, 
Gorssel 1984. 
Over stad en scholtambt Lochem 1233-1983: 
Een beschrijvingna 750 jaar, Lochem 
1983. 
Penders, J.M.N., Ten bouwhistorische 
inventarisatie in Harderwijk', Bulletin 
KNOB, 94(1995), 135-142. 
Prins-Schimmel, M., Huize Scherpenzeel: 
de geschiedenis van versterkt huis tot 
gemeentehuis, Scherpenzeel 1983. 
Roelofs, Bob, Vernieling en vernieuwing: 
De Wederopbouw van Arnhem 1945 
1964, Utrecht 1995. 
Ruyten, E.C.W.M. (red.), Van Oosterholt 
tot Oosterhout: Geschiedenis van een 
Betuws dorp, Oosterhout 1989. 

LITERATUUR 

Kerkgebouwen en hun 

interieur, kloosters, 

synagogen 

Agt, J.F. van & E. van Voolen, Nederlandse 
synagogen, Weesp 1984. 
Deijk, Ada van, Romaans Nederland, 
Amsterdam 1994. 
Goorhuis-Wijmans, Astrid e.a. (red.), 

De jacobskerk: Winterswijks mooiste 

erfstuk, Winterswijk 1981. 

Groothedde, M. e.a. (red.), De Sint-
Walburgiskerk in Zutphen: Monumenten 
uit de geschiedenis van een middeleeuwse 
kerk, Zutphen 1999. 

Hoekstra, Gerard, Langs de oude Gelderse 
kerken: Achterhoek, De Liemers, Baarn 
1973. 

Kalf, Jan, De katholieke kerken in 
Nederland, Amsterdam 1906-1912. 
Kolks, Zeno, Langs de oude Gelderse 
Kerken: De Veluwe, Baarn 1978. 
Kolks, Zeno, Kerkenbezoek in de 
Achterhoek, Oldenzaal 1997. 

Mekking, AJJ., Palas, Troonabsis en 
"Camara Santa": De zogenaamde 
Sint-Maartenskapel op het Valkhof te 
Nijmegen', Bulletin KNOB, 
96(1997)3/4, 103-115. 

Mekking, AJJ., De Sint-Nicolaaskapel op 
het Valkhof te Nijmegen: Patrocinia, 
functie, voorbeeld en betekenis, 
Nijmegen 1996. 

Metz, K., De Sint Maarten te Zaltbommel: 
Exponent der Nederrijnse of Gelderse 
gotiek, Zaltbommel 1979. 

Nicolaisen, DOrte (red.), Een Veelkleurig 
Habijt: Kloosters in Nijmegen in de 
negentiende en twintigste eeuw, Grave 
1989. 
Os, Johan van, De kerken van Horssen, hoe 
een klein dorp aan drie kerken kwam, 
Horssen 1981. 

Ploeg, Kees van der, Langs de oude 
Gelderse kerken: Rivierengebied, Baarn 
1977. 
Romers, H., De bouwgeschiedenis van de 
oude kerk te Oosterbeek, Oosterbeek 
1994. 
Rosenberg, H.P.R., De 19de-eeuwse 
kerkelijke bouwkunst in Nederland, 's-
Gravenhage 1972. 
Schulte, A.G., De Grote of Eusebiuskerk in 
Arnhem: IJkpunt van de stad, Utrecht 
1994. 

Smeenk, DJ., De Sint Maartenskerk van 
Zaltbommel, Zaltbommel 1986. 
Tussenbroek, G. van, 'De restauratie van 

de Sint Maartenskerk door AJ. van 
der Steur: Restauratieperikelen en de 
gevolgen voor het gebouw', Tussen de 
Voorn en Loevestein, (1997)99, 1-14. 

Verburg, J., De geschiedenis van de 
Nederlands Hervormde Kerk in Bemmel, 
Elst 1991. 

Torens, klokken en orgels 

Besselaar, J.H., Torens van Nederland, 
Bussum 1972. 
Kuile, E.H. ter, De torens van Nederland, 
Amsterdam 1946 (derde druk). 

Lehr, Andre & J.W.C. Besemer, Zingende 
torens van Nederland: Gelderland en 
Limburg, Zutphen 1990. 

Os, J.E van, Langs Nederlandse orgels: 
Overijssel, Gelderland, Baarn 1978. 

Openbare gebouwen 

Boekwijt, H., 'De vroegste geschiedenis 
van het Groote Bommelsche 
Gasthuis', in: Kleynen, M.P.M. (red.), 
Het Gasthuis in Zaltbommel: Gasthuis, 
ziekenhuis en verpleeghuis, Zaltbommel 
1995, 7-18. 

Dijkerman, P., Scholen: Honderdviifti gjaar 
scholenbouw in Arnhem, Utrecht 1997. 
Kiliaan, Joyce & Willem Jan Pantus, 

Vijfenzeventigjaar Concertgebouw 

`De Vereeniging' , Nijmegen 1990. 

Kleijen, Marc (red.), Van veili gheid tot 
volkshuisvesting: Aspecten van vijf 
eeuwen welzijn in Zaltbommel, 

Zaltbommel 1994. 
Knibbeler, Thieu & Roger Crols, 

Postkantoren: Gelderse Monumenten 
Reeks, Utrecht 1994. 
Lemmens, G.Th.M. (red.), Het Stadhuis 
van Nijmegen, Nijmegen 1982. 

Lemmens, G.Th.M. (red.), Geschiedenis 
van de stedelijke weeshuizen in 
Nijmegen, Nijmegen 1996. 

Leys, Jolanda, 'Het Wijnhuis en de 
Wijnhuistoren te Zutphen: Een 
nieuwe bijdrage tot de geschiedenis', 
Bijdragen en mededelingen Vereniging 
Gelre, 83(1992), 13-50. 

Peet, Corjan van der & Guido 
Steenmeijer (red.), De 
Rijksbouwmeesters: Twee eeuwen 
architectuur van de Rijksgebouwendienst 
en zijn voorlopers, Rotterdam 1995. 
Roos, Jan de & Thea de Roos-Van 
Rooden (red.), Gemeentehuizen in 
Gelderland: Van Aalten tot Zutphen, 
Groningen 1995. 


 

Temminck Groll, C.L., 'Het Sint 
Pietersgasthuis te Arnhem', Bulletin 
KNOB, 56(1957), kol. 193-212. 

Witteveen-Jansen, M. (red.), Zes artikelen 
over het stadhuis aan de Markt en de 
Tolstraat te Zaltbommel, Zaltbommel 
1994. 

Wolk, J. van der, De Kralers en bun 
architecten: H.E.L.J. 

A.G. Kriiller, Otterlo 1992. 
Kastelen, buitenplaatsen, 
parken en tuinen 

Bauer, T.C., `Batenburg', in: Castellogica 
(1994)3, 119-123. 
Beek, Paul M., Huis Sonsbeek: Een 
monument in een monumentaal park, 

Zwolle 1998. 
Bierens de Haan, J.C., Rosendael: Groen 
hemeltjen op Aerd, Zutphen 1994. 

Bierens de Haan, J.C. (red.), Meer om 
Cieraet als Gebruijck: Tuingeschiedenis 
van Gelderse buitenplaatsen en kunstbezit uit Gelderse kastelen, Arnhem 
1990. 

Bierens de Haen, J.C., 'Huis Oldenaller 
te Putten', De woonstede door de Eeuwen 
been, (1986)68, 34-49. 

Buurman, DJ.G. (red.), Ammersoyen: 
Bijdragen tot de geschiedenis van het 
kasteel, de heerlijkheid en de heren van 
Ammersoyen, Zutphen 1986. 

Caminada-Voordam, A.M.G., Loevestein: 
Een fort aan de grens van Holland, 

Zutphen 1989. 
Eliens, EM. & J. Harenberg, 

Middeleeuwse kastelen in Gelderland, 

Rijswijk 1984. 
Eliens, EM., Kasteel Wychen, Zutphen 
1992. 
Eliens, EM., Het slot Loevestein, Zutphen 
1986. 

Eliens, EM., 'Huis Poelwijk en de 
voormalige kastelen te Gendt', in: 
Gendt 750 jaar Stadsrechten, Gendt 
1983. 

Engelen, J.M. van & EM. Eliens, Kasteel 
Hedel, Zutphen 1984. 
Goelst Meyer, A.E, Kasteel de Waardenburg, s.a. s.l. 

Groningen, Catharina van, 'Het kasteel 
van Heukelum', De woonstede door de 
eeuwen been, (1988)78, 12-29. 

Goelst Meijer, A.E van, Het Slot te 
Rossum, Rossum 1973. 
Harenberg, Jan, Adellijke huizen in het 
richterambt Doesborgh, Doesburg 1990. 

LITERATUUR 

Harenberg, Jan, Kastelen en landhuizen 
rond Lochem, Zutphen 1989. 
Harenberg, Jan, Kastelen in Oost-
Gelderland, Zutphen 1993. 
Harenberg, Jan, Kastelen rond Zutphen I, 
Zutphen 1987. 
Harenberg, Jan, Kastelen rond Zutphen II, 
Zutphen 1988. 
Hollanders, G.CJ.M., 'Groot Spriel', 

Jaarboek Puttens Historisch Genootschap, 

(1977), 26-77. 

Hoppenbrouwers, H.W., G.B. Janssen & 
Trudi Woerdeman, De Slangenburg: 
Kasteel, park en bewoners, Doetinchem 
1989 (derde verb. druk). 

Janssen, HJ., J.M.M. Kylstra-Wielinga 
& B. Olde Meierink (red.), 1000 jaar 
kastelen in Nederland: Functie en 
vorm door de eeuwen been, Utrecht 
1996. 
Kalkwiek, K.A., De hertog en zijn 
burchten: Kastelen in de Gelderse 
geschiedenis tot 1543, Zaltbommel 
1976. 
Kamphuis, J., Kasteel Nederhemert: Een 
oriιntatie op de bouwgeschiedenis, Delft 
1985. 
Keverling Buisman, E (red.), Hackfort: 
Huis & landgoed, Utrecht 1998. 
Kok, EH., Kasteel Ruurlo: Geschiedenis, 
restauratie, gebruik, Ruurlo 1987. 
Lammertse-Tjalma, P., 'Hendrik van 
Lunteren (1780-1848):"vermaarde 
aanlegger van landgoederen en wat 
tot verfraaijing in het bouwkundig vak 
daarbij behoort"', Tuinkunst, 3(1997), 
37-73. 
Lemmens, G.Th.M. (red.), Het Valkhof te 
Nijmegen, Nijmegen 1984. 
Meerstad, A., & JJ.T. Moolhuijzen, 'De 
Nijenbroek te Voorst: Burcht, Hoge 
Huijs en Ruine in bouwhistorisch 
perspectief', Castelogica, (1985), 
159-172. 
Meulenkamp, Wim, Follies: Bizarre 
bouwwerken in Nederland en Belgie, 
Amsterdam/Antwerpen 1995. 
Oldenburger-Ebbers, Carla S., Anne 
Mieke Backer & Eric Blok, Gids voor 
de Nederlandse Tuin- en 
Landschapsarchitectuur, Deel Oost en 
Midden (Gelderland en Utrecht), 
Rotterdam 1996. 
Nispen tot Sevenaer, E. van, `Hebben 
onze Geldersche kastelen een eigen 
karakteristiek?', Kastelen in Gelderland, 
1948, 7-15. 

Pantus, Willem-Jan, De Doornenburg, s.a. 

s.l. 
Peeters, CJ.A.C., 'De Doorwerth als 
toetssteen van restauratiebeginselen', 
in: Bouwen in Nederland, Delft 1985, 
331-359. 

Pey, I., 'Het landhuis Heyendaal te 
Nijmegen, stijl en bouwgeschiedenis', 
Numaga, 30(1983), 11-17. 

Quarles van Ufford, C.C.G., Doorwerth, 
Zutphen 1991. 
Reinink, A.W. & J.G. Vermeulen, 

Ijskelders: Koeltechnieken van weleer, 

Nieuwkoop 1981. 

Ronner, Esther B., "t Joppe, een Gelderse 
buitenplaats', De woonstede door de 
eeuwen been, (1991)91, 23-38. 

Ruessink, Hans, 'Bredevoort: de 
ontwikkeling van kasteel tot 
borgmansstad', Jaarboek Achterhoek en 
Liemers, 15(1992), 53-74. 
Schilfgaarde, A.P. van, Het huis Bergh, 
Maastricht 1950. 
Schulte, A.G. (red.), Ruines in Nederland, 
Zwolle/Zeist 1997. 
Schulte, A.G., "t Suideras in Vierakker', 
De woonstede door de eeuwen been, 
(1998)117, 12-25. 
Segers,Y., Ring van ArcadiE Landgoederen 
in Nijmegen, Nijmegen 1999. 

Temminck Groll, C.L. e.a., De 
Cannenburch en zijn bewoners, Zutphen 
1990. 

Tengbergen, Annet & EJ. Tengbergen, 
De acht kastelen van Vorden, Zutphen 
1988. 

Tromp, Heimerinck, Tan Spaen, Piranesi 
en de zaal op Biljoen', De woonstede 
door de eeuwen been, (1985)65, 62-72. 

Vis, L. & M.A. Prins-Schimmel, 
Bouwhistorische documentatie en waardebepaling: Doetinchem Kasteel 
`De Slangenburg', 's-Gravenhage 1989. 

Vliegenthart, A.W. & A.M.L.E. 
Erkelens, Het Loo: Paleis en tuinen, 
Apeldoorn 1988. 
Wilmer, Tolien, `Kasteel Keppel', 
De woonstede door de eeuwen been, 
(1981)51, 2-25. 
Wyck, H.W.M. van der, Atlas van 
Gelderse Buitenplaatsen: Veluwe Alphen 
aan de Rijn 1990. 
Wyck, H.W.M. van der, De Nederlandse 
Buitenplaats: Aspecten van ontwikkeling, 
bescherming en herstel, Alphen aan den 
Rijn 1982. 
Wyck, H.W.M. van der, 'De Schaffelaar', 


 

Bulletin KNOB, 67(1968), 90-99. 

Zijlstra, Bonica, Nederlandse Tuinarchitectuur 1850-1940, Amsterdam/ 
Zutphen 1991. 

Woonhuizen, volkswoningbouw en hofjes 

Beek, Marijke & Marinus Kooiman, Aan 
de dijk gezet: Dijkwoningen vroeger, nu 
en in de toekomst, Rotterdam 1996. 

Cremers, Elisabeth, 'Het villapark 
Overbeek: het ontstaan van een 
villapark in de Veluwezoom', 

Bijdragen en mededelingen Vereniging 

Gelre, 73(1982), 124-143. 

Gijsbers, P.M., 'Otto Barting's villa 
Wylerberg in Beek-Ubbergen', 
Artillerie, 2-3(1985), 28-37. 

Grinten, E.F. van der, Nijmegen benedenstad: Beschrijving van een grotendeels 
verdwenen stadsgedeelte aan de Waal, 

Nijmegen 1980 (drie delen). 

Grinten, E.F. van der, 'Beschrijving van 
Nijmeegse gevels gebouwd tussen ca. 
1780 en ca. 1880', Numaga,21(1974), 
7-136. 

Hermans, D.B.M., 't Welvaere van de 
Stadt Salt Boemel: Een eeuw winkelpuien 
in Zaltbommel, Arnhem 1993. 

Jans, Everhard, Burgerhuizen tussen Ijssel 
en Eems 1400-1850, Zutphen 1989. 

Jetten, Marga e.a., Solide waren, rijke 
keuze, billijke prijzen: Winkelpuien van 
de Lange Hezelstraat in hun historische 
omgeving, Nijmegen 1991. 
Looper, Bert & Harry Mes, Tot nut en 
zegen der arbeidende klasse: De David 
Evekink Stichting te Zutphen 1848-1988: 
Van armenzorg tot sociale woningbouw, 
Zutphen 1988. 
Meischke, R. & HJ. Zantkuijl, Het 
Nederlandse woonhuis van 1300-1800, 
Haarlem 1969. 
Meischke, R., 'Het laat-middeleeuwse 
burgerhuis in het Noorden en Oosten 
van Nederland', in: Thuis in de late 
middeleeuwen: Nederlands 
burgerinterieur 1400-1535, Zwolle 
1980, 11-19. 
Meischke, R. 'Het huis Rosemarijnsteeg 
to Elburg: Een andere bouwgeschiedenis en datering van de stad 
in 1392', Bulletin KNOB, 57(1958), 
71-90. 
Prak, Niels L., Het Nederlandse woonhuis 
van 1800 tot 1940, Delft 1991. 
Prins-Schimmel, Meta A. & Ronald 

LITERATUUR 

Stenvert, Hof van Flodorf to Zutphen: 
Een middeleeuws stadshuis ingrijpend 
verfraaid, Zutphen 1997. 

Weve, W.E, Bouwhistorische documentatie 
en waardebepaling Maarten van 
Rossumhuis Zaltbommel, 's-Gravenhage 
1986. 

Boerderijen 

Berends, G., Historische houtconstructies in 
Nederland, Arnhem 1996. 

Hekker, R.C., `De ontwikkeling van de 
boerderijvormen in Nederland', in: 
Fockema Andreae, SJ., E.H. ter Kuile 
& R.C. Hekker, Duizend jaar bouwen 
in Nederland, dl. 2. De bouwkunst na 
de middeleeuwen, Amsterdam 1957, 
195-316. 

Hekker, R.C., 'Historische boerderijtypen', in: Atlas van Nederland, 's-
Gravenhage vanaf 1963, X-1. 

Krosenbrink, Henk (red.), Oude 
boerderijen in Achterhoek en Liemers, 

Enschede 1983. 
01st, E.L. van, Landelijke Bouwkunst 
Gelderland, Arnhem 1996. 

Prooije, L.A. van, 'Boerderijen in de 
Liemers, de Over-Betuwe en het Rijk 
van Nijmegen', SHBO-jaarverslag, 
1986, 29-43. 

Scholtz, Wim & Willem Wilterdink, 

Boederijen kijken in Winterswijk, 

Winterswijk 1983 (derde druk). 

Industrieel erfgoed en 
molens 

Beukelaer, Hans de, Nijver in het Groen: 
Twee eeuwen industride ontwikkeling in 
Achterhoek en Liemers, Doetinchem 
1990. 

Douma, C., Stationsarchitectuur in 
Nederland 1938-1998, Zutphen 1998. 
Hamelink, M.L. & M. Schroor, De Ijssel 
en haar bruggen, Groningen 1995. 

Heusinkveld, Evert, Lokaalspoorwegen in 
Twente en de Achterhoek, Haarlem 
1998. 

Houwink, P., Watertorens in Nederland 
(1856-1915), Nieuwkoop 1973. 
Nijhof, P., Oude fabrieksgebouwen in 
Nederland, Amsterdam/Dieren 1985. 

Oosterhoff, J. (red.), Bruggen in 
Nederland 1800-1940, Utrecht 
1997-1998 (twee delen). 

Paddenburgh, L. van & J.G.C. van de 
Meene, Spoorwegstations in Nederland: 
Van Outshoorn tot Schelling en Van 

Ravesteyn, Deventer 1981. 
Romers, H., De spoorwegarchitectuur in 
Nederland 1841-1938, Zutphen 1981. 
Spoel, J.A. (red.), Gelders Molenboek, 
Zutphen 1982 (tweede druk). 
Veen, H. van der, Watertorens in 
Nederland, Rotterdam 1989. 
Wezel, Ruud van & Bart Sorgedrager, 

IJzer aan de Oude Ijssel: De ijzer

gieterijen in de Achterhoek, 

Doetinchem 1988. 

Zwijnenberg, E., Het Nederlandse 
Molenbestand: Overzicht van alle nog 
aanwezige wind- en watermolens, 
rosmolens en hondenkarnen gerangschikt 
per provincie en alfabetisch op plaatsnaam, Alkmaar 1997 (tiende druk). 

Verdedigingswerken en 
militaire gebouwen 

Brand, Hans & Jan Brand (red.), 
De Hollandse Waterlinie, Utrecht/ 
Antwerpen 1986. 

Bruijn, C.A. de & H.R. Reinders, 
Nederlandse vestingen, Bussum 1967. 

Finaly, Isja, Doorbroken barrieres: Architect 
EW van Gendt (1831-1900) en de 
negentiende-eeuwse stadsuitbreiding, 
Bussum 1996. 

Hof, J.C. van 't & M.A. Kooiman, 
Onderzoeksrapport Kazernecomplex 
Ede-West, Ede 1994. 
Reijer, E.C. de, De Ijssellinie 1950-1968, 
Zwolle/Zeist 1996. 
Rolf, Rudi, Bunkers in Nederland, 
Den Helder 1982. 

Sneep, J., H.A. Treu & M. Tydeman 
(red.), Vesting: Vier eeuwen vestingbouw 
in Nederland, 's-Gravenhage 1982. 
Stichting Menno van Coehoorn, Atlas 
van historische vestingwerken in 
Nederland: deel II de provincie Overijssel 
en Gelderland, tweede afdeling 
Gelderland, s.a. s.l. 

Veerman, W. e.a. Tiel een versterkte stad: 
Geschiedenis van de wallen en 
stadspoorten, Tiel 1980. 

Kleine monumenten, 
beelden en straatmeubilair 

Beerman, Mirjam, Frans van Burkom & 
Frans Grijzenhout, Beeldengids 
Nederland, Rotterdam 1994. 

Boertjes, Katja, Wees gegroet: Kapellen 
langs velden en wegen in Gelderland, 
Eindhoven 1997. 

Brouwer, T, Grenspalen in Nederland, 


LITERATUUR 

Zutphen 1978. 

Brouwer, T, Stoepen, stoeppalen, 
stoephekken, Zutphen 1985. 
Crols, Roger & Taco Hermans, 

Trafohuisjes: Gelderse Monumenten 

Reeks, Utrecht 1995. 

Harten, J.D.H., Sporen in het landschap: 
Kleine historische landschapselementen in 
de West-Betuwe en de Vijiheerenlanden, 

Utrecht 1997. 
Laansma, S. & T Brouwer, Muziektenten 
in Gelderland, Zutphen 1986. 
Leeuwen, Wilfred van & H. Romers, 

Een spoor van verbeelding: 150 jaar 
monumentale kunst en decoratie aan 
Nederlandse stationsgebouwen, Zutphen 
1988. 

Begraafplaatsen 
Broek, Annet van den & Koos Groen 
(red.), Hun laatste rustplaats, Baarn 
1985. 
Dissel, AJ. van, Moscowa: Geschiedenis van 
de gemeente%ke begraafplaats in 
Arnhem, Utrecht 1992. 

Kisman, A.K., `Begraven en 
begraafplaatsen in Doetinchem', 
Kronyck voor Deutekom en Salehem, 
(1997)83, 20-23 en (1997)84, 28-31. 

Raak, Gees van, Dodenakkers: Kerkhoven, 
begraafplaatsen, grafleelders en 
grafinonumenten in Nederland, 
Amsterdam/Antwerpen 1995. 

Termen en begrippen 

Haslinghuis, E.J. & H. Janse, 
Bouwkundige termen: Verklarend 
woordenboek der westerse architectuuren bouwhistorie, Leider '997 (derde 
bewerkte druk). 

Mohr, A.H., Vestingbouwkundige termen, 
Zutphen 1983. 

Zwiers, L. (red.), Bouwkundig 
woordenboek, Amsterdam s.a. 


VERKLARING VAN ENIGE TERMEN 

De bouwkundige termen worden in de 
tekst zoveel mogelijk gebruikt overeenkomstig de gangbare terminologie in de 
provincie of de regio. 

a e d i c u 1 a klassiek versieringsmotief, 
opgebouwd uit pilasters, hoofdgestel en 
fronton, in geveltoppen of als vensteromlijsting. 
afwolven afschuinen van het uiteinde 
van een zadeldak; het aldus ontstane dakschild boven de dan afgeknotte topgevel 
heet wolfeind. 
afzaat schuin aflopend bovenvlak van 
een horizontale lijst, ter voorkoming van 
inwatering. 
akkerburgerhuis huis in dorp of 
stad met een agrarische functie; tegenhanger van de stadsboerderij waarin vee 
werd gehouden. 
a 11 e e rechte laan tussen twee of meer 
rij en bomen. 
alliantiewapen huwelijkswapen, 
waarin het wapen van de man en van de 
vrouw verenigd zijn onder het helmteken 
van de man. 
alternerend stelsel afwisseling 
van zware en lichte pijlers of van pijlers 
en zuilen. 
ankerbalkgebint gebint waarbij 
de dekbalk door de (iets uitstekende) 
gebintstijlen been wordt gestoken. 
apsidiool kleine apsis, vaak een 
halfronde sluiting van een zijbeuk. 
apsis nisvormige sluiting van schip, 
koor, zijbeuk of kapel op halfcirkelvormige of veelhoekige plattegrond. 
a r a b e s k naturalistisch gestileerde 
plantenrank, vaak ontspruitend uit een 
vaas en toegepast ter decoratie van een 
pilaster. 
arcade rij zuilen of pilaren verbonden 
door Bogen. 
a r c h i t r a a f onderste dragende deel 
van een hoofdgestel, meestal direct 
rustend op kapitelen. 

archivolt geprofileerde omlijsting 
van een boog. 
arkeltorentje uitkragend hoektorentje met spitse bekroning. 
atrium binnenplaats van een Romeinse 
woning op vierkante grondslag, omgeven 
door een overdekte zuilengang. 
attiek verhoging boven de kroonlijst, 
vormgegeven als borstwering voor het 
dak of als lage bovenste verdieping met 
kleine vensters. 

b a a n d e r dubbele inrijdeur bij een 
boerderij die toegang geeft tot de deel 
(zie ook niendeur). 
baandorp nederzetting met een door 
een wegverbreding gevormd marktplein. 
b a a r d versierd stuk bout aan de 
molenkap. 
baluster vaasvormige spijl in leuning, 
hekwerk of balustrade. 
balustrade opengewerkte borstwering bestaande uit een reeks vaak rijk 
bewerkte spijlen. 
bandwerk vlak, als het ware uitgezaagd, bandvormig versieringsmotief 
verwerkt aan geveltoppen of in beslagwerk (zie ook rolwerk). 
basement voetstuk van een zuil, 
kolom of pilaster. 
basiliek kerk waarvan de 
middenbeuk ver boven de zijbeuken 
uitrijst; de middenbeuk ontvangt licht 
door boven de scheibogen aangebrachte 
vensters. 
basse-cour voor- of buitenhof van 
een kasteel of herenhuis. 
bastion bolwerk, vijfhoekige uitbouw 
van een vestingmuur of -wal. 
bekisting getimmerte waarin en 
waartegen (gewapend) beton wordt 
gestort. 
beklampen het aanbrengen van een 
bekleding van metselwerk tegen een 
muur. 
bel-etage hoofdverdieping van een 
aanzienlijk huis, meestal boven een 
souterrain. 

b e r c e a u looftunnel, verkregen door 
het boogvormig over een pad leiden van 
haag- of vruchtbomen. 
beslagwerk een van siermetalen 
verankering van juwelen afgeleide 
decoratie, vaak ook met aanduidingen 
van spijkergaten. 
b e u k zie zijbeuk. 
binnenhaard laag woon- en 
eetvertrek of keuken met stookplaats 
tussen voorhuis en achterhuis. 
blokbepleistering pleisterwerk 
voorzien van getrokken schijnvoegen in 
een bepaald verband, natuursteen 
suggererend. 
blokpilaster weinig uitspringende, 
van een basement, schacht en kapiteel 
voorziene muurpijler, waarbij de schacht 
uit blokken bestaat. 
boogfries horizontale reeks 
uitgekraagde boogjes op kraagstenen; 
een variant is het Ilimmende' boogfries, 
dat met schuin boven elkaar geplaatste 
boogjes de hellende lijnen van de 
geveltop volgt. 
boogveld vulling van een blinde 
boog. Behalve met beeldhouwwerk kan 
het ook verfraaid zijn met bakstenen 
vlechtwerken en mozaiek. Ook timpaan 
genoemd. 
b o r d e s verhoogd platform bereikbaar 
via een aantal treden, dan wel een 
platform ter onderbreking van de trap. 
borgmanshuis veelal stenen huis 
voor een adellijke persoon in dienst van 
een plaatselijk beer (borgman). 
borstwering tot borsthoogte 
opgetrokken muur ter afzetting van 
balkon, terras of galerij. 
b o s s a g e muurvlakken waarbij de 
stukken relief krijgen door een 
verhoging, in de vorm van een kussen of 
diamantkop. 
bouwhuis bedrijfsgebouw behorend 
tot een adellijk huis of buitenplaats, 
dikwijls ter weerszijden van het voorplein, 
geplaatst haaks op de voorgevel van het 
hoofdgebouw. 


 

b o v e n l i c h t raam direct boven een 
voordeur. 
b r a n d m u u r scheidingsmuur, 
doorgemetseld tot aan of buiten het dak, 
ter voorkoming van het overslaan van 
brand. 
buitenhuis buitenverblijf buiten de 
stall, veelal de kern uitmakend van een 
buitenplaats. 
buitenplaats landhuis met 
bijgebouwen en toebehoren gelegen in 
een park, waarin huis en park een 
ondeelbaar geheel vormen. 
bundelpijler pijler bedoeld om 
bogen uit verschillende richting to 
ondersteunen; bestaat uit een kern bezet 
met halfzuilen, colonnetten en schalken. 

cannelure verticale groef in de 
schacht van zuil of pilaster. 
c a r t o u c h e vlak met inscriptie binnen 
een versierende omlijsting. 
cassette verdiept rechthoekig vlak, 
ter indeling van een plafond. 
castellum Romeinse versterkte 
legerplaats of vesting van de Romeinen 
met een vast garnizoen. 
c e n o t a a f grafmonument voor een 
overledene wiens stoffelijk overschot 
zich elders bevindt. 
centraalbouw symmetrisch 
bouwwerk op grond van een cirkel, 
veelhoek of Grieks kruis. 
chazzan voorzanger die in kleine 
Israelitische gemeenten de gebedsdienst 
leidt. 
c i p p u s vierkante spits toelopende 
grafzuil 
colonet (kolonnet) kleine kolom of 
zuil. 
composiete orde combinatie van 
ionische en corinthische orde. 
consistorie ruimte in of bij een 
protestantse kerk; vergaderplaats van de 
kerkeraad. 
console kraagsteen of houten kraagstuk ter ondersteuning van een balk, een 
lijst of een uitstekend deel van een 
gebouw; vaak voorzien van een profiel. 
cordonlijst uitspringende 
horizontale lijst langs de gevel, ter 
accentuering van de verdiepingen. 
corinthische orde slanke orde, 
waarvan het kapiteel versierd is met de 
omgekrulde bladeren van de acanthus. 
corps de logis hoofdpartij van een 
aanzienlijk stalls- of buitenhuis. 

TERMEN 

c ryp t e (krocht), ruimte onder een 
verhoogd koor, plaats voor relieken van 
een bijzonder vereerde heilige. 

dakerker zie Vlaamse gevel. 
dakkap el klein hoog in het hellend 
dakvlak aangebracht uitspringend 
venster met eigen dakdekking. 
d a k m o e t bouwspoor dat aangeeft waar 
ooit een dak tegen een muur eindigde. 
dakruiter siertorentje op nok van een 
zadeldak of viering van een kerk, meestal 
in de vorm van een klokkentorentje. 
dakschild vlak van zadel- of schilddak. 
dekbalkgebint gebint waarbij de 
dekbalk (iets overstekend) op de gebintstijlen ligt. 
dessus-de-porte (bovendeurstuk) 
versiering boven een deur in de vorm van 
een schilderij (vaak een grisaille), stucwerk 
of een gesneden paneel. 
diamantkop vlakke piramidevormig 
bewerkte steen, vaak in het midden van 
beslagwerk. 
d i e p huis huis met zijn nokrichting 
haaks op de straat en de ingang aan de 
korte zijde. 
dijkdorp nederzetting met lintbebouwing langs een waterkerende zeeof rivierdijk. 
doekfestoen (lambrekijn), zie festoen 
donjon hoofdtoren, tevens laatste toevluchtsoord van een middeleeuwse burcht. 
d o n k natuurlijke zandopduiking in 
moerassig gebied. 
d o o p h e k afsluitend hek van de rechthoekige ruimte rondom de preekstoel 
waarbinnen in protestantse kerken de 
loop wordt toegediend (dooptuin). 
dorische orde forse, wat 
gedrongen orde, met een onversierd 
kapiteel en oorspronkelijk in de Griekse 
oudheid met gecanneleerde zuil zonder 
voetstuk. 
d o r p e l horizontale deel van een 
houten of stenen deur- of vensterkozijn. 
Men onderscheidt boven-, tussen- en 
onderdorpels (zie ook kale. 
d r i e p a s een in Brie boogjes verdeelde 
boog als gotisch versieringsmotief; 
evenzo vierpas. 
dubbelkerk kerk of kapel in 
vrouwenkloosters die op het koor na 
horizontaal in tweeen is gedeeld; de 
benedenruimte is bestemd voor leken, 
terwijl op nonnengalerij de kloosterlingen de eredienst volgen. 

dwars huis (langshuis) huis met zijn 
nokrichting evenwijdig aan de straat en 
de ingang aan de lange zijde. 
dwarshuisboerderij (zie T-boerderij). 
dwarsschip (transept) langwerpige 
ruimte die het middenschip loodrecht 
kruist en daarmee in open verbinding 
staat. 

empire-venster venster met 
verdikte middenstijl. 
e n d s k a m e r (ouderkamer) bij een 
boerderij aangebouwde woning voor 
gepensioneerde ouders. 
enfilade reeks aaneensluitende 
vertrekken, verbonden door deuren die 
in een as gelegen zijn. 
entablement zie hoofdgestel. 
enveloppe doorlopende 
beschermingswal rondom een vesting, 
meestal voorzien van een gedekte weg. 
e p i t a a f grafschrift, veelal in gebeeldhouwde omlijsting, boven het graf 
aangebracht tegen muur of pijler. 
e r k e r kleine ronde, veelhoekige of 
vierkante uitbouw aan een gevel, veelal 
beginnend boven de begane grond; 
bedoeld voor meer licht en beter uitzicht 
naar buiten. 
es (enk) gemeenschappelijk bouwland 
bij een dorp. 
esdorp dorp ontstaan op de 
zandgrond nabij het gemeenschappelijke 
bouwland. 
e z e l s r u g rij onder een hoek staande 
bakstenen ter afdekking van een muur of 
geveltop. 

faηade voorgevel, voornaamste 
buitengevel. 
festoen loof- of bloemslinger van 
vruchten, bloemen of draperieen ter 
versiermg boven vensters en ingangen, in 
frontons, tegen pilasters of in plinten en 
onder vensterdorpels. Ook uitgevoerd als 
doekfestoen (lambrekijn). 
flamboyant benaming voor een late 
ontwikkeling in de gotiek, gebaseerd op 
vlamvormige onderverdelingen van de 
vensters. 
fliering (jukplaat) horizontaal 
gelegen langsbalk ter ondersteunig van 
de sporen. 
folly romantisch sierbouwwerk, vaak 
als compositorisch element in een 
landschapspark toegepast. 


 

fort naar alle zijden verdedigbaar, 
gesloten vestingwerk, waarvan de 
verdediging zelfstandig kan worden 
uitgevoerd. 
fries bandvormig gedeelte van het 
hoofdstel, tussen architraaf en kroonlijst; 
versierd met metopen en trigliefen of 
met doorlopend relief; in ruimere zin: 
versierde horizontale band, bijvoorbeeld 
ter afsluiting van een muurvlak. 
frontaal versimpelde wimberg 
(in torenbekroning), zie wimberg 
fronton lage driehoekige, boogvormige of segmentboogvormige 
versiering boven deuren, ramen of 
gevels. Het omsloten boogveld beet 
timpaan. 

galerij overdekte gang waarvan een 
zijde een open arcade vormt; kleine 
decoratieve galerijen aan buitengevels 
heten dwerggalerijen. 
ganzenvoet (patte d'oie) structuur 
in een parkbos van drie of vijf lanen die 
elkaar in een halve cirkel ontmoeten. 
gebint juk met verticaal geplaatste 
stijlen, zie juk. 
g e b 1 o k t voorzien van natuurstenen of 
stucwerk blokken. 
gebonden stelsel bouvv-wijze van 
een kerkgebouw gebaseerd op de maten 
van een travee van het middenschip. 
gekoppelde vensters vensters, 
die slechts door een smalle muurdam, 
stijl of houten tussenlid aan elkaar zijn 
verbonden. 
g e m e n e muur gemeenschappelijke 
muur, waarin de balken van beide 
aangrenzende woonhuizen opliggen. 
gemengde stijl tuinstijl waarbij de 
landschapsstijl gecombineerd wordt met 
geometrische structuren in de nabijheid 
van het huis. 
gereduceerd westwerk westtoren met smalle zijvleugels die in open 
verbinding staan tot de middenruimten. 
De toren bevat een kapel op de 
verdieping. 
gerfkamer zie sacristie. 
gesinterde steen steen waar 
tijdens het bakproces aan een zijde een 
begin van smelting is ontstaan en daar 
gladder en donkerder van kleur is. Vaak 
gebruikt in middeleeuws siermetselwerk. 
gesneden voeg een binnen het 
muurvlak gelegen voeg, die aan bovenen onderzijde is afgeschuind. 

TERMEN 

g e w e 1 f stenen overkluizing van een 
ruimte; ook wel in bout uitgevoerd. 
gootklos horizontale houten of 
stenen, in de muur ingemetselde 
ondersteuning van de goot. 
gordelboog brede ribbenversterking tussen twee gewelfvlakken of 
delen van een tongewelf. 
g o r d i n g licht gekantelde langsbalk 
tussen topgevels of jukken waarop direct 
dakbeschot aangebracht kan worden in 
de schuinte van het dak. 
grafsteen verticaal geplaatste steen 
aan het hoofdeinde van een graf (zie ook 
zerk). 
graten zie kruisgewelf. 
grieks kruis kruis met vier armen 
van gelijke lengte. 
grisaille (grauwtje of witje) schilderij 
in wit en grijs, ter imitatie van een 
gebeeldhouwd marmeren relief. 
g r o t e s k e ornament van rankwerk 
bestaande uit bloemen en dierfiguren, 
oorspronkelijk Romeins, in de 16de eeuw 
herontdekt en ten tijde van renaissance 
en manierisme opnieuw verwerkt. 
guirlande zie festoen. 
g u t t a e druppelvormige versiering, 
bijvoorbeeld onder de trigliefen. 

h a a n h o u t (hanebalk) horizontale 
verbindingsbalk tussen twee tegenover 
elkaar staande sporen. 
hallenhuis gebouw met vrijstaande 
gebintconstructie die het huis in drie 
beuken verdeelt. 
hallenkerk kerk bestaande uit 
schepen van gelijke hoogte waardoor het 
middenschip geen direct licht ontvangt. 
halsgeve1 gevel waarvan het 
middendeel hoger is opgetrokken tot een 
rechthoekige top, meestal gevat tussen 
twee klauwstukken en bekroond door 
een fronton. 
hangkamer zie insteek. 
havezate in opzet versterkt edelmanshuis waarvan het bezit recht gaf op een 
zetel in de Ridderschap. 
h e r m e naar onderen taps toelopende 
pijler of pilaster waarvan het bovenste 
deel de vorm heeft van het bovenlichaam 
van een menselijke figuur. 
hoekrisaliet vooruitspringende 
partij op de hoek van een gebouw. 
hoevenzwerm verspreide boerenhoeven op en nabij het gemeenschappelijke bouwland. 

hogel knop- of bladvormige versiering 
aan luchtbogen, pinakels en wimbergen. 
hoofdgestel (entablement) klassiek 
horizontaal lijstwerk bestaande uit 
architraaf, fries en kroonlijst. 
hoofdschip zie middenschip 
hoogwandige vakwerkhuizen 

huizen met vakwerkanden waarbij de 
ankerbalkgebinten zo hoog geplaatst zijn 
dat inwendig een insteek mogelijk wordt. 
hoornwerk buiten de vesting 
gelegen verdedigingswerk met twee 
halve bastions. 

immuniteit fysiek afgesloten gebied 
met eigen bestuur en rechtspraak, 
behorend bij een (kapittel)kerk. 
impost dekplaat van pijler of kapiteel 
tussen deze en de boog, of plaat bij 
boogaanzet. 
insteek tussenvloer in het achterste 
gedeelte van een hoog stadswoonhuis 
met daaronder de binnenhaard. De 
kamer boven de insteek wordt wel 
hangkamer genoemd. 
Intze-reservoir door Otto Intze 
voor het gebruik in watertorens 
ontwikkeld type ijzeren waterreservoir 
met een (gedeeltelijke) opbollende bodem. 
ionische orde sierlijke orde, vaak 
met cannelures en een kapiteel met krul 
aan weerszij den. 

juk (gebint, spant) dragende houtconstructie, bestaande uit een dekbalk, 
twee verticale of schuingeplaatste stijlen 
(jukbenen) en daartussen schoren 
(korbelen). Bij verticaal geplaatste stijlen 
spreekt men van gebint. 

k a 1 f horizontale tussendorpel van een 
kruiskozijn, schuifvenster of dwarsregel 
tussen een deur en haar bovenlicht. 
kalksinter afzettingsgesteente 
afkomstig uit Romeinse waterleidingen 
in de Eifel, gebruikt als 
marmervervanging. 
k a n t e e l tandvormige muurbekroning. 
k a p i t e el decoratieve verbreding 
boven op zuil of pilaster ter vergroting 
van het draagvlak. 
kapittelkerk (collegiale kerk) kerk 
waaraan een kapittel, een college van 
kanunniken of koorheren, verbonden is. 
kapittelzaal (kapittelhuis) plaats 
waar een kapittel in vergadering 
bijeenkomt. 


 

kariatide dragende zuil in de vorm 
van een gebeeldhouwde vrouwenfiguur. 
k a z e m a t bomvrije ruimte waarin het 
geschut staat opgesteld. 
keel open achterzijde van een rondeel, 
bastion of ravelijn. 
kinderbalken (kinderbinten) 
kleinere balken van een samengestelde 
balklaag die op regelmatige afstand haaks 
op de moerbalken zijn gelegd en de vloer 
dragen (zie ook moerbalk). 
k i s t w e r k muurwerk bestaande uit 
twee evenwijdige vlakken, opgevuld met 
mortel en breuksteen die op gezette 
hoogten onderling verbonden zijn. 
klauwstuk in- en uitgezwenkt zij- of 
vleugelstuk aan weerszijden van een 
topgevel of dakkapel. 
kl e z o o r een kwart metselsteen, 
gebruikt aan het begin van een 
metsellaag opdat de stootvoegen van 
opeenvolgende lagen niet boven elkaar 
komen te liggen. 
klinket kleine deur in grotere deur 
van bijvoorbeeld een stadspoort. 
klinknagelpui winkelpui gedragen 
door buiskolommen van geklonken 
kwadrantprofielen. 
klokgevel gevel waarvan de top 
gevormd wordt door een ingezwenkte 
afdekking in de vorm van een klok. 
kloostergang (kruisgang) galerij 
rondom een vierkante binnenplaats 
aansluitend aan een kloosterkerk. 
kloostermop groot formaat 
middeleeuwse baksteen. 
kloostervenster venster met twee 
openingen boven elkaar; boven met glas 
en onder met een luik gesloten. 
kolom vrijstaande verticale 
ondersteuning voor horizontale liggers. 
kolonnet kleine kolom of zuil. 
k o l o s s a l e o r d e pilasters of 
halfzuilen die tegen de volle hoogte van 
de gevel of tenminste over meerdere 
verdiepingen omhoog gaan. 
koofplafond plafond met rondom 
een koof, een gebogen gedeelte dat de 
overgang vormt naar de dragende 
muren. 
koor aan de oostzijde gelegen 
kerkgedeelte waar zich het (hoofd)altaar 
bevindt. Het kan recht, rond of veelhoekig gesloten zijn en is soms voorzien 
van een kooromgang met straalkapellen. 
koorhek houten hek ter afscheiding 
van koor en schip (zie ook oksaal). 

TERMEN 

korbeel kromme of rechte schoor 
tussen een verticaal en een horizontaal 
onderdeel van een houtconstructie. 
korbeelstel houtconstructie 
bestaande uit een muurstijl, een korbeel 
en een sleutelstuk, die samen een 
onvervormbare driehoek vormen; 
toegepast ter versterking van de 
draagkracht van een balk en ter 
versteviging van de stabiliteit van een 
gebouw. 
korfboo g boog lijkend op een halve 
liggende ellips. 
kozijn omlijsting van een ingang of 
lichtopening bestaande uit een onderdorpel, bovendorpel en twee stijlen, 
waarin een deur, raam of luik is bevestigd. 
k r a a g s t e e n in een muur gemetselde, 
uitstekende steen die dient om een balk 
of een boog te ondersteunen. 
kransakkerdorp een in een krans 
rondom een akkercomplex gelegen groep 
gehuchten die samen een parochiekerk 
onderhouden. 
kroonlijst bovenste licht uitstekende 
horizontale beeindiging van een hoofdgestel. 
kruisgewelf stelsel van elkaar 
loodrecht kruisende rondbogige of 
spitsbogige gewelven; de snijlijnen van 
een kruisgewelf heten graten. Wanneer 
de snijlijnen op tevoren over de traveeen 
gemetselde diagonale en loodrechte 
bogen (ribben) rusten spreken we van 
een kruisribgewelf. Bij een net-, een sterof een waaiergewelf zijn niet-dragende, 
decoratieve ribben toegevoegd. 
kruiskerk kerk met een transept. 
kruisvenster venster in vieren 
verdeeld door middenstijl en tussendorpel (kale; boven met glas, onder met 
luiken gesloten. 
krukhuisboerderij boerderij met 
een L-vormige nok, ontstaan doordat het 
woongedeelte aan een zijde dwars op het 
bedrijfsgedeelte is uitgebouwd. 
kubbing lage zijbeuk van een driebeukige hallenhuisboerderij. 
kwabornament siermotief met 
slappe vorm dat lijkt op uitgerold deeg, 
geintroduceerd door de zilversmid 
Paulus van Vianen (circa 1572-1613). 

lambrisering wandbetimmering, 
meestal bestaande uit panelen aangebracht 
tegen het onderste gedeelte van wand of 
interieur. 

lancetboog langgerekte spitsboog.
landschapsstijl in Engeland
ontstane tuinstijl waarbij een geIdealiseerd
natuurlijk landschap wordt nagebootst.
langschip hoofdruimte van een kerk
in de lengte van het bouwwerk.
lantaarn bekronend torentje of toren
met grote (beglaasde) openingen boven
koepels of schipkruisingen.
1 a t e i langgerekte balk van natuursteen,
bout of ijzer boven een deur of venster;
heeft een dragende functie.
lessenaarsdak dak over een bouw
onderdeel, in een richting afhellend.
librije bij een kerk behorende
boekerij, meestal op de verdieping van
een zijkapel of een portaaluitbouw.
lichtbeuk vensterwand aan de
bovenzijde van het middenschip van een
basiliek.
lijstgevel gevel beeindigd door een
over de gehele breedte doorgaande
kroonlijst.
1 i s e e n vlakke, verticale relief band als
wandgeleding in een muurvlak.
loggia nisvormige, inpandig gelegen,


overdekte ruimte op de verdieping,
voorzien van balustrade.
1 o s hoes hallenhuisboerderij waarbij
inwendig woon- en bedrijfsruimte niet


gescheiden zijn.
luchtboog stenen boog, die de


zijdelingse gewelfdruk van de buiten
muur van het middenschip over het zij


schip been op de steunbeer overbrengt.


maaiveld bovenkant van een terrein
dat een bouwwerk omgeeft.
maaswerk zie tracering.
makelaar decoratieve verticale
bekroning van een houten geveltop.
mansardedak gebroken dak waarbij
de dakschilden geknikt zijn en elkaar aan
de bovenzijde onder een stompe hoek in
de horizontale nok snijden.
marmoriet (marmerglas) aan de
achterzijde beschilderd glas dat daardoor
op marmer lijkt. Vaak gebruikt als
opschrift boven een winkelpui.
m a s c a r o n groteske of fantastische
mensen- of dierenkop op balkkoppen,
boog- en sluitstenen enzovoort.
medallion ronde of ovale gevel
versienng, doorgaans voorzien van
portretkop.
metaarhuis (meta heir) klein gebouw
op een Israelitische begraafplaats,



 

TERMEN 

bestemd voor alle handelingen die aan
een begrafenis voorafgaan.
metope vierkante platte steen, voor
zien van relief, onderdeel van een fries.
metselverband wijze waarop
bakstenen zijn gemetseld teneinde een
goede stabiliteit en samenhang van het
metselwerk te garanderen.
mezzanine lage 'halve' verdieping,
voorzien van een reeks kleine vensters,
meestal direct onder het dak (vergelijk
attiek).
middenrisaliet vooruitspringend
gedeelte in het midden van een
gevelfront.
middenschip (middenbeuk,
langsschip), hoofdschip van basiliek of
hallenkerk.
mikwe ritueel bad nabij de synagoge.
m o e r b a 1 k (moerbint) zware balken
van een samengestelde balklaag, ter
ondersteuning van de haaks daarop
gelegde kinderbalken die de vloer dragen
(zie ook kinderbalk).
m o e t zie dakmoet.
mondklinker baksteen die bij het
bakken te dicht bij het vuur heeft gelegen
en is gaan smteren.
m o t t e verdedigbare vluchtheuvel
opgeworpen in vlak land.
muizentand bakstenen lijst
bestaande uit een laag koppen die onder


een hoek uitsteken waardoor een reeks
spitse tanden ontstaat.
m u u r a n k e r ijzeren constructiedeel
om muren aan balken te verankeren,
waardoor uitwijken van de muur wordt
voorkomen.
m u u r d a m muurgedeelte tussen twee
openingen, waarvan de hoogte groter is


dan de breedte.
muurstijl in of tegen een muur
geplaatste verticale houten stijl die een
balk ondersteunt (zie korbeelstel).


narthex voorhal van een kerkgebouw.
n e g g e zie dagkant.
n e u t stenen of houten onderstuk
waarop een deurstijl rust.
niendeur dubbele inrijdeur bij een
boerderij die toegang geeft tot de deel
(zie ook baander).
nok horizontale snijlijn van twee
vlakken.


obelisk aan de Egyptische of klassieke
oudheid ontleend versieringsmotief,


veelal ter bekroning van een gevel. Wat 
betreft functie een opvolger van de 
pinakel. 
oeil-de-boeuf (oculus, osseoog), 
klein venster van ronde, ovale of achthoekige vorm, doorgaans ter verlichting 
van achtergelegen zolder of trap. 
oeverwaldorp nederzetting ontstaan 
op een zanderige kleiwal evenwijdig aan 
de stroomrichting van de rivier. 
ojiefvorm decoratief profiel met 
boven een holle en onder een bolle 
gewenkte vorm. 
oksaal (doksaal) houten of stenen 
bouwsel ter afscheiding van koor en 
schip. 
onderschoer door het 
terugplaatsen van de baander (niendeur) 
ontstane portaalvormige ruimte aan 
achterzijde van een boerderij. 
ontlastingsboog boog boven 
venster- of deuropening om 
bovenliggend metselwerk te dragen en 

de druk daarvan of te leiden naar de 
muurdammen. 

o p k a m e r kamer die enkele treden 
hoger ligt dan andere vertrekken van 
dezelfde bouwlaag; dikwijls ingericht 
boven een half in de grond gebouwde 
kelder. 
oranjerie zelfstandig gebouw of 
serre waarin sinaasappelboompjes en 
andere zuidelijke gewassen 's winters 
worden ondergebracht; vaak client een 
van de bouwhuizen bij een kasteel of 
buitenhuis tot oranjerie. 
o r d e een in de klassieke bouwkunst 
door volgorde en verhoudingen vastliggende samenstelling van bouwonderdelen. 
overtuin (overplaats) turn of park deel 
uitmakend van een buitenplaats gelegen 
aan de overzijde van de openbare weg. 
palmet palmbladvormig versieringsmotief uit de oudheid en tevens gebruikt 
in het classicisme en het neoclassicisme; 
vaak geplaatst op hoeken van daken. 
paviljoen vrijstaand tuinhuis en/of 
klein aanbouwtje aan groter gebouw. 
pergola loofgang gevormd door een 
reeks pijlers of Palen die raamwerk 
dragen waarover klimplanten worden 
geleid. 
persiennes (louvres of zonneluiken) 
raam waarin schuin geplaatste 
horizontale latten zijn gevat. 

Philibertspant houten boogspant 
samengesteld uit korte planken. 
p i l a a r (pijler) vrijstaande drager van 
een gedeelte van een bouwwerk; heeft 
een vierkante, recht- of veelhoekige 
doorsnede. 
pilaster weinig uitspringende, van 
basement, schacht en kapiteel voorziene 
vierkante muurpijler ter ondersteuning 
van hoofdgestel of boog. 
pinakel in de gotiek gebruikelijke 
kleine spitse, torenvormige bekroning, 
bezet met hogels en bekroond door een 
kruisbloem. Tevens ter verzwaring van 
de steunbeer in verband met het 
opvangen van de zijwaartse druk (zie 
luchtboog). 
p i r o n bekroning van de uiteinden van 
de nok van een dak; gemaakt van lood, 
zink of aardewerk. 
piscina-nis in een der wanden van 
het kerkkoor aangebrachte nis, bestemd 
voor de berging van de piscina, een 
reinigingsbekken voor liturgische 
doeleinden. 
pleisterwerk afdeklaag van metselwerk, bestaande uit een laag mortel, 
waardoor een glad oppervlak ontstaat. 
p 1 i n t onderste deel van een zuilbasement; ook stootlijst onder langs een 
gevel of wand. 
pol zie woerd. 
Polonceauspant ijzeren kapspant 
opgebouwd uit twee onderspannen 
driehoekige liggers, verbonden door een 
trekstaaf; soms ook in bout uitgevoerd. 
portaal uitgebouwde hoofdingang. 
p o r t i c u s aan een zijde gesloten 
zuilengang, waarboven een dak met 
hoofdgestel en fronton. 
p o r t i e k naar de straatzijde geopend 
overdekt portaal, leidend naar de 
ingangsdeur. 
postament (piedestal) voetstuk 
onder zuil of pilaster. 
potdekselen enigszins overlappend 

aanbrengen van planken om inwatering 

te voorkomen. 
pronkrisaliet rijk gedecoreerd 
licht uitspringend gevelgedeelte waarin 

doorgaans de ingangspartij is opgenomen. 
pseudo-basiliek kerk waarvan de 
middenbeuk weliswaar hoger is dan de 

zijbeuken, maar toch geen vensterzone 

bezit.
p u i gevelgedeelte behorend bij de
begane grond van een huis.



 

puntgeve1 gevel waarvan het 
bovendeel driehoekig is, overeenkomstig 
het erbij aansluitende zadeldak. 
p u t t o naakt jongensfiguurtje, meestal 
gevleugeld. 

raam gedeelte van het venster waarin 
het glas is gevat. 
rave1ijn laag voorwerk gelegen 
tussen bastions en voor een stuk courtine 
en dienend om deze te dekken. 
r e d o u t e eenvoudig veldwerk met 
aarden wal ter afsluiting van de toegang 
tot een bepaald gebied. 
r e t a b e 1 achterbouw van het altaar, 
rustend op of hangend boven de 
altaartafel. 
ribber' zie kruisgewelf. 
r i s a 1 i e t een over de gehele hoogte 
van een gebouw licht uitspringend 
gevelgedeelte. 
rocaille asymmetrisch schelpachtig 
ornament. 
roedenvenster (schuif)venster met 
onderverdeling van roeden waarin de 
ruiten worden aangebracht. 
roedenverdeling verdeling van 
een raam door verticale en horizontale 
geprofileerde spijlen, waarin de glasruiten zijn aangebracht. 
r o 11 a a g reeks stenen op hun kant, vaak 
ter afdekking van een muur of topgevel. 
r o 1 w e r k een plastisch motief 
vergelijkbaar met uit leer gesneden en 
omgekrulde vormen (zie ook bandwerk). 
rondboog boog in de vorm van een 
halve cirkel. 
r o n d e e 1 half- of driekwartronde 
torenachtige uitbouw van een stadsmuur. 
r o o i 1 i j n scheiding tussen openbare 
en particuliere grond, die bij het 
optrekken van bouwwerken niet 
overschreden mag worden. 
r o z e t cirkel- of bladvormig 
versieringsmotief. 
ruitdak torenspits met aan vier zijden 
puntgevels, gedekt door een overhoeks 
geplaatst tentdak, waardoor vier 
ruitvormige dakvlakken ontstaan. 
r u s t i c a muurwerk van grote steenblokken, aan de buitenzijde ruw gelaten 
en gemetseld met diepliggende voegen. 

sacramentshuis in het kerkkoor 
aangebrachte nis- of torenvormige 
bewaarplaats voor de geconsacreerde 
hosties. 

TERMEN 

s a c r i s t i e kleine nevenruimte aan een 
kerk bij het koor, ter bewaring van 
gewaden en voorwerpen voor de 
eredienst. 
samengestelde balklaag balklaag bestaande uit moer- en kinderbalken. 
Schacht opgaand gedeelte van zuil of 
pilaster tussen basement en kapiteel. 
schalie (spaan of schindel) houten 
plankje dat als een lei bevestigd wordt. 
schalk tegen muur of pilaar staande 
dunne, veelal ronde drager van boog of 
ribbe van een gewelf. 
scheiboog boog van een arcade 
tussen twee beuken van een kerk of ander 
gebouw. 
schilddak dakvorm bestaande uit 
twee driehoekige aan de smalle en twee 
trapeziumvormige dakvlakken aan de 
lange zijde die elkaar in de horizontale 
nok snijden. 
s c h i p vrijwel altijd aan de westzijde 
gelegen gestrekt deel van een kerk, 
eenbeukig of door in de lengterichting 
lopende arcaden onderverdeeld in 
middenschip en zijbeuken. 
schoon (metsel)werk niet door 
een pleisterlaag afgedekt metselwerk. 
schoudergevel tuitgevel met 
horizontale onderbrekingen in de 
schuine zijde. 
schuifvenster geheel van kozijn, 
raam en ruiten, waarbij het boven- en 
benedendeel van het raam verticaal langs 
elkaar kunnen schuiven. 
schuurkerk schuilkerk ingericht 
in een schuur of boerderij, of met het 
voorkomen van een schuur. 
segmentboog boog met uitsnede 
van minder dan een halve cirkel. 
ser1iana driedelig venster, het middendeel voorzien van een boogvormige en 
de zijkanten van een rechte afsluiting. 
s e r r e met glas dichtgezette houten of 
ijzeren uitbouw van een huffs. 
s h e d d a k (zaagdak) opvolgende reeks 
parallelle daken met dakvlakken onder 
verschillende helling, waarvan de steilste 
van glas voorzien zijn en gericht op het 
noorden. 
sieranker rijker versierd muuranker. 
ske1etbouw wijze van bouwen 
waarbij verticale stijlen en horizontale 
balken met elkaar verbonden worden en 
de krachten op geconcentreerde wijze op 
de onderliggende constructie afgedragen 
worden. 

sleutelstuk langwerpig stuk bout
dat horizontaal op een muurstijl en een
korbeel rust (zie korbeelstel); vaak aan
het uiteinde voorzien van een profiel.
sluitsteen wigvormige steen als
bovenste steen in de kruin van een boog
of gewelf, doorgaans van natuursteen.
snijraam bovenlicht met gesneden
versiering.
s o u t e r r a i n benedenverdieping,
veelal gedeeltelijk beneden het maaiveld
gelegen.
spaarboog boog boven ondiepe nis.
spaarnis nis in metselwerk om
materiaal uit te sparen.
spant zie juk.
spatkrachten horizontale krachten
die door de druk van het boven gelegen
gewelf een zijdelings uitwijken van een
muur veroorzaken en in de middel
eeuwen door middel van steunberen en
luchtbogen en later door trekankers
opgevangen worden.
speklaag horizontale band van natuur
steen of pleisterwerk in metselwerk; ook
wel in stucwerk geimiteerd.
spieker oorspr. vrijstaand en soms
omgracht graanpakhuis, vanaf de 16de
eeuw in Overijssel en Gelderland een
klein buitenhuis.
s p i e t o r e n uitgemetseld wacht- of
uitkijktorentje op de hoek van een
gebouw.
spitsboog boog gevormd door twee
cirkelsegmenten die elkaar aan de
bovenzijde onder een scherpe hoek


ontmoeten.
spoor (dakspoor) rond of rechthoekig
bezaagd bout in de schuinte van het dak,
dienende voor het dragen van de
dakbedekking.
spreng kunstmatige beek
s t a n d v i n k stijl, aan twee zijden
voorzien van korbelen, ter ondersteumng
van een balk.
stapelbouw wijze van bouwen
waarbij stenen elementen op elkaar


gestapeld worden en de krachten op


gelijkmatige wijze op de onderliggende
constructie afgedragen worden.
steekkap klein gewelf boven een
hoog venster dat het schipgewelf


loodrecht kruist.
stekelvarken (S-Kazemat) licht


geconstrueerde gewapend-beton
kazemat met drie of meer schietgaten
voor een lichte mitrailleur.



 

TERMEN 

s t e le grafzuil van Griekse oorsprong. 
s t e r r e n b o s hakhout- of productiebos doorsneden door straalsgewijze van 
een middelpunt uitgaande lanen. 
s t e u n b e e r muurverzwaring ter 
verbetering van de stabiliteit van het 
gebouw; bij kerken soms breed en hoog 
opgemetseld (streefpijler) voor de 
opvang van een luchtboog. 
Stijl verticaal onderdeel van een deurof vensterkozijn. 
straalkapellen een krans van 
kapellen rond de kooromgang; de 
kapellen zijn naar de omgang geopend. 
strang lode rivierarm. 
strengperssteen machinaal 
gevormde steen met een zeer regelmatig 
oppervlak. 
s t u c w e r k ornamentaal pleisterwerk. 

tamboer ronde of veelhoekige 
onderbouw van een koepel. 
tandlijst rij van blokjes onder een 
kroonlijst (vergelijk muizetand). 
T-boerderij (boerderij met dwars 
voorhuis) boerderij waarbij het woongedeelte dwars op het bedrijfsgedeelte is 
geplaatst. 
teerlingkapiteel kapiteel in de 
vorm van een aan de onderzijde 
afgeronde dobbelsteen. 
tentdak dak waarvan de vier 
dakvlakken in een punt bijeenkomen en 
waarbij de nok ontbreekt. 
theekoepel tuinhuis voor het 
drinken van thee en andere dranken, 
vooral opgericht bij buitenplaatsen. 
t i m p a a n zie fronton en boogveld. 
tongewelf tunnelvormig gewelf, in 
de richting van de lengteas van de 
ruimte. 
topgevel gevel waarvan het 
bovendeel een driehoekig beloop heeft 
ter afsluiting van het dak. 
toskaanse orde orde met gladde 
schacht en simpel kapiteel. 
tracering (maaswerk) stelsel van 
geprofileerde, gemetselde stenen banden 
als onderverdeling en versierend element 
van vensteropeningen en muurvlakken. 
transept zie dwarsschip 
trapgevel gevel waarvan de schuine 
zijden van de top een trapvormig beloop 
hebben. 
travee ruimte-, wand- of geveleenheid, 
afgebakend door pilaren, steunberen, 
pilasters of vensters. 

trekbalk horizontale balk tussen de 
zijmuren van een gebouw; kan de 
zijwaartse druk van een kapconstructie 
en/of gewelf opvangen; in ijzer 
uitgevoerd trekanker genoemd. 
tribune boven een zijschip gelegen 
galerij. 
triforium loopgang gelegen in de 
muurdikte tussen arcade (of tribune) en 
vensters van het middenschip. 
triglief versierd veld in fries, in drieen 
gedeeld door twee verticale gleuven. 
trijshuis kleine uitgebouwde kap 
boven een hijsinrichting. 
triomfbalk balk onder de triomfboog in een kerk, waarop beelden van de 
Gekruisigde en Maria en Johannes zijn 
geplaatst. 
triomfboog de boog waarmee in 
een kerk het koor is geopend op schip of 
kruising. 
troggewelf gewelf bestaande uit een 
reeks gemetselde boogvlakken, geslagen 
tussen houten of ijzeren liggers. 
tudorboog boogvorm waarvan de 
segmenten aan de bovenzijde overgaan 
in rechte, elkaar in een stompe hoek 
ontmoetende stukken. 
tuindorp buitenwijk met dorpsgewijze bouw en woningen in kleine 
groepen en met tuinen eromheen. 
tuitgevel puntgevel, waarbij top en 
aanzet zijn voorzien van een smalle 
horizontale beeindiging. 
tussenbalkjuk juk waarbij de 
jukbenen doorsteken en de jukbalk 
ertussen is bevestigd. 
T-venster schuifvenster met boven 
de wisseldorpel een kleiner en onder een, 
door een roede in tweeen verdeeld, 
groter raam. 

uithof op het platteland gelegen 
gebouwencomplex van een klooster, 
bestemd voor agrarische doeleinden. 
uitkragen uitsteken van een bouwdeel om een muurverzwaring of uitspringende bouwmassa te ondersteunen. 

vakwerkwand wand van onderling 
verbonden houten stijlen en regels 
gevuld met vlechtwerk van wilgetenen en 
bestreken met leem. 
veranda (waranda) open maar 
overdekte houten galerij voor of om een 
huis. 
verblendsteen (blindeersteen) 

hardgebakken strengperssteen met een 
gladde en dichte huid. 
vergaarbak zinken of loden bak, 
waarin het water uit een dakgoot wordt 
verzameld, alvorens via een hemelwaterafvoer naar beneden te worden geleid. 
v i e r i n g kruising van midden- en 
dwarsschip, vaak benadrukt door een 
vieringtoren of dakruiter. 
vierschaar plaats in het stadhuis 
waar recht werd gesproken. 
Vlaamse gevel grote stenen dakerker met venster en eigen dakdekking, 
waarvan de voorzijde gelijk ligt met het 
onderliggend muurwerk. 
vlechting wigvormig stuk metselwerk, met liggende voegen loodrecht op 
de schuine zijkant van een bakstenen 
geveltop; toegepast ter versteviging van 
het metselwerk. 
vleugelstuk zie klauwstuk 
vliering op de fliering gelegde vloer 
in een kapconstructie. 
volume onderdeel van een gebouw; 
bouwmassa. 
voluut spiraalvormige versiering van 
ionische kapitelen; ook decoratief 
onderdeel van consoles en klauwstukken. 

waaierzwikken waaiervormige 
versiering in de zwikken van een van een 
rondboog voorzien raam van een 
schuifvenster. 
w a n g e n zijstukken, zoals van een 
schouw of een koorgestoelte. 
waterallee (grand-canal) tot een 
tuinaanleg behorende langgerekte 
waterpartij, gelegen in de as van het huis 
of een ander belangrijk punt. 
waterlijst horizontale, enigszins 
uitstekende lijst langs een gevel, bedoeld 
om het aflopende regenwater van de 
onderliggende constructie weg te 
houden. 
w e e r g a n g meestal uitgekraagde en 
door een gekanteelde borstwering 
beschermde gang op een muur. 
w e g d o r p lineaire nederzetting met 
aaneengesloten bebouwing van huizen of 
boerderijen ter weerszijden van de weg. 
wenkbrauw decoratieve gebogen 
sierlijst aangebracht boven een venster. 
westwerk massief, breed en hoog 
bouwdeel met twee torens aan de westzijde van een kerk, al dan niet voorzien 
van galerijen, altaarruimte, crypte en een 
absis. 


TERMEN 

w e t e r i n g gegraven afwatering groter 
dan een sloot. 
wimberg steile driehoekige siergevel 
boven portalen en vensters, vaak afgezet 
met hogels en bekroond door een 
kruisbloem. 
windschoor schuin tussen juk en 
fliering geplaatst schoor ten dienste van 
de langsstabiliteit van de kapconstructie. 
w i n d v e e r plank aangebracht ter 
bescherming van de zijrand van een 
rieten of pannendak; tevens gebruikt als 
`omlijsting' van de geveltop. 
w o e r d kunstmatig opgehoogde 
stroomrug, vaak in de vorm van een terp. 
wolfdak zadeldak dat boven aan een 
of beide uiteinden is afgeschuind; de 
afschuining zelf is het wolfeind. 

z a a g d a k zie sheddak. 
z a a 1 k e r k rechthoekige, niet door 
reeksen zuilen of pijlers in beuken 
onderverdeelde kerk. 
zadeldak dakvorm bestaande uit 
twee hellende vlakken die elkaar in de 
horizontale nok snijden. 
z a k g o o t goot tussen twee schuine 
dakvlakken. 
z e r k horizontale grafbedekking van 
steen (zie ook grafsteen) 
z i c h t a s zichtlijn in een tuinaanleg 
gericht op het huis of op een ander 
visueel belangrijk punt. 
ziende kap kap waarvan de 
constructie niet door gewelven of een 
plafond aan het oog is onttrokken. 
zijbeuk kerkruimte, parallel aan het 
hoofdschip en daarvan gescheiden door 
zuilen of pilaren. 
z u i 1 dragend element met een 
cirkelvormige doorsnede, doorgaans 
bestaand uit basement, schacht en 
kapiteel. 
zuilenorde zie orde. 
z w i k driehoekig vlak tussen een boog 
en zijn rechthoekige omlijsting. 


TOPOGRAFISCH REGISTER 

In dit register, samengesteld door 
Jeroen van Meerwijk, zijn behalve de 
namen van Gelderse steden, dorpen, 
buurtschappen en gehuchten ook de 

andere Nederlandse plaatsnamen 
vermeld die in de tekst voorkomen. 

De vet gedrukte nummers verwijzen 
naar de bladzijden waarop die kernen 
uitgebreid aan bod komen. De overige 
paginanummers hebben betrekking op 
vermeldingen elders in de tekst. 
Tevens zijn opgenomen de namen van 
forten, kastelen, buitenplaatsen en 

landhuizen. 

Aalst 36, 61, 221
Aalten 27, 31, 32, 35, 46, 49, 51, 54,


61-62, 120 

Aardhuis, Het (Hoog-Soeren) 27, 205 

Acquoy 32, 62-63 

Aerdt 21, 32, 50 63-64 

Aerdt, voorm. havezate 199 

Afferden 25, 56, 64-65 

Ahave, voorm. havezate 62 

Ahof, voorm. havezate 62 

Alem 65 

Alkmaar 222 

Almen 28, 50, 51, 65 

Alphen aan de Maas 66, 335 

Alst zie Ewijk 

Altfors 78 

Amersfoort 46, 48 

Ammersoyen, kasteel 23, 53, 66-67 

Ammerzoden 56, 57, 66-67 

Ampsen, voorm. havezate (Lochem) 24, 
50, 52, 225 

Amsterdam 28, 47, 48, 61, 83, 84, 103, 
158, 293 

Andelst 20, 57, 67-68 

Andries, Sint 47, 56, 59 

Andries, fort Nieuw Sint 59, 196 

Angeren 112 

Angerenstein 97 

Angerlo 32, 36, 50, 68, 218 

Apeldoorn 18, 23, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 
31, 32, 37, 38, 41, 42, 45, 46, 47, 48, 
68-77, 108, 204, 205, 213, 226, 305 

Apeldoornsche Bosch 71 

Apenheul 77 

Appel 238 

Appeltern 55, 77-78, 229 

Appeltern, huis 78 

Arkenheem 41 

Arnhem 12, 13, 15, 16, 18, 19, 21, 22, 24, 
25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 35, 
36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 46, 
47, 48, 50, 53, 59, 78-101, 336 

Asch 352-353 

Asperen 56, 59, 101-103 

Asperen, fort 103 

Avegoor 167 

Avervoorde, voorm. havezate 304 

Avezaath zie Kerk- en Kapel-Avezaath 
Azewijn 195 

Baak 25, 51, 103 
Baak, huis 23, 52, 103 
Baakse overlaat 49 
Baambrugge (U.) 77 
Baank, De 24, 328 
Babberich 52, 103-104 
Bahr, voorm. kasteel 218 
Balgoy 104 
Barchem 226 
Bameveld 25, 31, 35, 41, 104-105, 173, 

223, 294, 315 
Barnheemsterpolder (Gr.) 318 
Batenburg 25, 32, 53, 56, 105-106 
Beaulieu 97 
Beek (Bergh) 106 
Beek (Ubbergen) 25, 27, 51, 57, 107

108 
Beekbergen 29, 32, 34, 45, 48, 108-109 
Beekhuizen 310 
Beerenclaauw, voorm. havezate 183 
Beesd 21, 57, 109-110 
Beinum 140 
Belmonte 323 
Beltrum 49 
Bemmel 110-112, 147 
Bemmel, huis 111 
Beneden-Leeuwen 31, 54, 112 
Bennekom 24, 48, 113-114 
Berencamp, De 237 
Berg en Dal 57, 107, 108, 114 
Berg en Bos (Apeldoorn) 69, 77 
Bergh, gemeente 106, 119, 194, 346, zie 

ook 's-Heerenberg 
Bergh, huis 49, 52, 53, 194 
Bergharen 25, 32, 114-115 
Berghorst (Apeldoorn) 27 
Bergzicht 58 
Bern 233 
Besselinkschans 58 
Bethseda 217 
Beuningen 115-116, 172, 331, 334 
Beusichem 32, 56, 57, 116-117 
Bijstijn 278 
Bijvanck, voorm. havezate 106 


TOPOGRAFISCH REGISTER 

Biljoen 23, 24, 30, 36, 52, 310, 310-311, 
313 
Bingerden, voorm. havezate 68 
Blankenburgh, voorm. kasteel 115,116 
Bockhorst, voorm. havezate De 291 
Boedelhof, voorm. havezate 158 
Boekelo, 113 
Boetselaersborg 195 
Bommelerwaard 54, 55 
Bonenburg, voorm. havezate 193 
Borculo 16, 26, 29, 31, 32, 44, 49, 50, 57, 
117-118, 233 
Born, De 48,113 
Boulenham, De 139 
Boven-Leeuwen 54, 112, 118-119 
Bovenkarspel (NH) 292 
Braamt 119 
Brakel 119-120 
Brakel, huis 59, 119-120 
Bramel, Den 52, 318 
Breda 39 
Bredevoort 13, 35, 49, 50, 61, 120-121, 
228 
Breedenbroek 138 
Breedeweg 182 
Bretange, redoute 143 
Bringenborg 177 
Bronbeek (Arnhem) 38, 86 
Bronckhorst 50, 121-122 
Bruchem 56, 122 
Brugdijk 111 
Bruinhorst, De 228 
Brummen 26, 29, 38, 122-124, 159 
Brunheim 124 
Bunte, De Grote 264 
Buren 22, 23, 32, 46, 54, 56, 124-127, 
116, 154, 170, 209, 210, 220, 230, 279, 
280, 351, 352 
Bussloo 23, 24, 38, 127 
Buurmalsen 57, 127-128 
Bylaer, Groot 295 

Camphuysen, voorm. havezate 275 
Cannenburg 22, 37, 52, 306-307 
Clingelenburg zie Neerijnen 
Cloese, De (Lochem) 26, 225 
Cluse, voorm. kasteel Ter 199 
Cork 51 
Crayestein, kasteel 301 
Culemborg 21, 25, 31, 35, 37, 46, 47, 54, 
56, 57, 58, 128-133 
Culemborg, kasteel 131 

Dalem 200 
Dam, Den 157, 158 

Deelen 274 

Deelerwoud 204 

Deest 32, 57, 64 
Deil 57, 135 
Delft 38 
Den Bosch 46, 48, 124 
Den Helder (NH) 279 
Deventer 38, 46, 47, 48 
Dichteren zie Doetinchem 
Didam 21, 29, 48, 135-136 
Dieren 24, 25, 26, 28, 31, 32, 37, 38, 41, 
47, 48, 53, 57, 136-138 
Dikke Tinne, voorm. kasteel 190 
Dinxperlo 21, 38, 138 
Doddendaal 173 
Dodewaard 20, 45, 54, 56, 138-139 
Doesburg 12, 21, 23, 24, 27, 34, 36, 38, 
40, 46, 48, 49, 50, 53, 58, 59, 139144, 346 
Doesburgerbuurt 157 
Doetinchem 19, 21, 23, 25, 26, 28, 29, 
40, 46, 48, 49, 50, 53, 144-147 
Doornenburg 147-148 
Doornenburg, huis 53, 147-148 
Doornspijk zie ook Elburg 
Doornspijk 24, 148 
Doorwerth 52, 149-150, 192, 268, 339 
Doorwerth, kasteel 149 
Dordrecht 48 
Dorth zie Kring van Dorth 
Dorth, huis 28, 178, 210 
Dreijen, De (Wageningen) 31 
Drempt 21, 50, 51, 150 
Dreume125, 55, 150-151 
Driel 151 
Drumpt zie Tiel 
Druten 24, 25, 57, 64, 151-152, 205 
Duistervoorde, voorm. kasteel 302-303 
Duiven 31, 153, 182, 227 
Duivendaal 26 
Duno, ringwalburcht 203 
Duno, huis Te 203 

Echteld 153-154, 208, 265 
Eck en Wiel 154-155 
Ede 18, 27, 29, 31, 32, 38, 41, 42, 44, 45, 
46, 48, 113, 155-157, 188, 228, 273 
Ederveen 42, 101, 228 
Edese heide 157 
Eefde 23, 32, 157-159 
Eerbeek 42, 46, 159-160 
Eerbeek, huis 159 
Ehze, havezate De 28, 65, 216 
Eibergen 27, 29, 35, 37, 44, 49, 50, 51, 
54, 160-161, 279, 330 
Elburg 12, 18, 21, 24, 32, 36, 40, 41, 42, 
48, 161-166, 148, 336 
Elden 81, 84, 99, 100 zie ook Arnhem 
Ellecom 21, 29, 166-167 

Ellecomsedijk 46 

Elspeet 42, 167, 305 

Elst 20, 21, 31, 56, 57, 81, 168-169, 271 

Empe 44, 46, 124 

Ernst 170 

Engelenburg, Klein 124 

Engelenburg, voorm. havezate 122-123 

Engelse schans 58 

Enghuizen 30, 208 

Enschede 38 

Enspijk 57, 169 

Enzerinck, Het 318 

Epe 41, 43, 46, 48, 169-170, 265, 306 

Epse 178 

Erichem 57, 170 

Ermelo 21, 28, 36, 48, 171-172, 291 

Essenburg, Groot 52, 203 

Essenhoek (Apeldoorn) 28 

Est 273 

Etten 25, 37, 51, 172 

Everdingen, fort 132 

Ewijk 44, 45, 57, 172-173 

Eysden (L.) 85 

Ezerwold, landgoed 65 

Gaanderen 50, 53, 147 
Gameren 57, 173 
Garderen 21, 42, 173-174, 214 
Geertruidenberg 56 
Geesteren 21, 51, 174-175 
Gelder (slot) 12 
Geldermalsen 31, 32, 38, 47, 48, 56, 57, 
62, 109, 127, 135, 169, 175-176, 231, 
285, 301 
Geldersch Spijker 93 
Gelderse Toren 25, 30, 52, 290, 368 
Geldersoord, schans 331 
Gellicum 176 
Gellicum, voorm. huis 176 
Gelselaar 51, 175 
Gendringen 49, 50, 138, 172, 176-177, 
230, 305 
Gendt 56, 177-178 
Giesbeek 68 
Giessen 59 
Ginkel 42 
Ginkelse heide 45, 157 
Gispen 58 
Glind, De 105 
Gorinchem 46, 47 
Gorssel 28, 32, 157, 178, 209 
Gortel 42 
Goudenstein, kasteel 183 
Graffel, Groot 328 
Grave 14, 46 
's-Gravenhage 315 
Grebbeberg 59 


 

TOPOGRAFISCH REGISTER 

Groeneveld 207 
Groenlo 16, 25, 31, 32, 35, 38, 40, 46, 
49, 50, 54, 58, 178-180 
Groesbeek 29, 35, 39, 57, 114, 180-182 
Groessen 21, 182-183 
Groevenbeek, Oud 171 
Groningen 15 

Haaften 25, 29, 57, 183 
Haalderen 29, 111 
Haarlo 44, 118, 160 
Hackfort, voorm. havezate 50, 52, 317318 
Hagen, voorm. havezate 145 
Hall 160 
Halle 49, 51, 347 
Halsaf 103 
Hamerden, voorm. havezate 330 
Hanendorp 170 
Harde, 't 166 
Harderwijk 12, 21, 24, 27, 31, 36, 37, 41, 
42, 46, 50, 183-188, 203 
Harkelbrug 218 
Harreveld 43, 51, 188 
Harselo, voorm. kasteel 113 
Harskamp 45, 188 
Hartenstein 269 
Hatert zie Nijmegen 
Hatert, huis 263 
Hattem 18, 25, 31, 37, 40, 41, 42, 47, 48, 
59, 188-192 
Hazegrietje 27 
Hazerswoude 119 
Hedel 46, 56, 192 
Hedel, kasteel 192 
Heelsum 43, 192 
Heemse (0v.) 222 
Heerde 46, 193-194, 309, 316, 326 
's-Heerenberg 21, 25, 31, 48, 49, 50, 
194-196, zie ook Bergh 
's-Heerenloo 171, 185-186 
Heerewaarden 13, 29, 47, 54, 56, 59, 196 
Hees zie Nijmegen 
Heesselt 45, 309 
Heest, voorm. havezate 226 
Heilig Landstichting 181-182 
Hellouw 32, 183 
Hemelse Berg, De 53, 269-270 
Hemmen 57, 139, 196-197 
Hemmen, huis 197 
Hengelo (G.) 21, 24, 48, 49, 51, 197-198 
Hernen 198-199 
Hernen, huis 198 
Herveld 199 
Herwen 199-200 
Herwijnen 24, 55, 57, 200 
Heteren 25, 58, 151, 200-201 

Heukelum 59, 201-202 
Heukelum, kasteel 201-202 
Heumen 47, 202-203, 229, 232, 275 
Heurne, De 138 
Heusden 56 
Heveadorp 28, 42, 203 
Heyendaal 26, 53, 249 
Hien 139 
Hierden 203-204 
Hinkeloord 53, 323, 324 
Hoekelum, kasteel 24, 113-114 
Hoenderloo 42, 48, 204 
Hoevelaken 204-205 
Hoevelaken, huis 204 
Hof to Dieren 136 
Hoge Veluwe 53 
Hollanderbroek 266 
Hollandsch-Duitsch gemaal (bij 
Nijmegen) 32 
Holthuis 303 
Homoet 56, 169 
Hoog-Keppel 50, 205 
Hoog-Soeren 27, 205 
Hooge Riet, De (Ermelo) 28 
Hoogenkamp, De 65 
Hoogerhuizen 259 
Horssen 56, 205-207 
Horssen, huis 205 
Horst, De 182 
Horst, huis Ter (Loenen) 22, 24, 37, 52, 
226-227 
Hubertus, jachtslot (Otterlo) 27, 31, 37 
Huis ter Heide (U.) 28, 75, 156 
Huissen 25, 54, 56, 81, 207, 221 
Hulkestein 101 
Huisbergen 326 
Hulshorst 32, 207-208 
Hulshorst, voorm. huis 207 
Hummelo 30, 38, 45, 50, 208 
Hummelo en Keppel, gemeente 21,150, 
205 
Hunderen 303 
Hunnenschans 203, 305 

IJssellinie, Nieuwe 59 

IJsselvliedt 332 

IJzendoorn 32, 57, 208-209 

IJzendoorn, voorm. slot 209 

Imbosch 42, 285 

Ingen 56, 209 

't Joppe 25, 51, 53, 209-210 
't Joppe, huis 24, 47, 178, 209-210 

Kalkar 246 
Kallenbroek 295 
Kamp, voorm. havezate De 234 

Kapel-Avezaath 211 
Keienberg 313 
Keijenborg 197 
Kekerdom 231 
Kelder, voorm. havezate 145 
Kell, voorm. kasteel 68 
Kemnade, voorm. havezate 119 
Keppel zie Hoog- en Laag-Keppel 
Keppel, huis 24, 22-23, 26, 53, 216-217 
Keppelse gieterij 53 
Kerk-Avezaath 45, 210-211 
Kerkdrie126, 29, 31, 57, 211-212 
Kerk-wijk 20, 37, 212 
Kernhem 156 
Kervel, voorm. havezate 197 
Kesteren 32, 48, 54, 56, 57, 213, 272 
Keyenberg 280 
Kieftskamp De 24, 52, 318 
Kelder 119 
Kinkelenburg, 111 
Klarenbeek 32, 41, 45, 97, 213-214 
Klarenbeek, huis 24, 213 
Klomp, De 59 
Klooster, Het 300 
Klundert 26, 312 
Knodsenburg, fort Nieuw 264 
Kootwijk 28, 39, 41, 42, 214 
Kootwijkerbroek 105 
Koppel, De 26 
Korenburgerveen 49 
Kronenburg 24, 25, 38, 51, 52, 214-216, 
244 
Kring van Dorth 210 
Kronenburg, voorm. huis 229 
Kruisvoorde, voorm. havezate 303 

Laag-Helbergen, voorm. havezate 
123 

Laag-Keppel 50, 216-217 

Laag-Soeren 42, 48, 217-218 

Laar, De 81 

Lakenburg, 326 

Landfort, 231 

Langerak 53, 147 

Laren 24, 27, 218 

Laren-Almen 31 

Lathmer, De 31, 334 

Lathum 218-219 

Lathum, huis 23, 218-219 

Leerdam 54 

Leeuwen zie Beneden- en Boven-
Leeuwen, huis to 119 

Lent 54, 59, 264 

Leur 219 

Leur, huis 219 

Leuth 268 

Leuvenheim 124 


TOPOGRAFISCH REGISTER 391 

Leuvenum 292 
Lichtenbeek 97 
Lichtenberg, voorm. huis 288 
Lichtenvoorde 28, 31, 32, 49, 50, 54, 58, 

188, 219-220, 318, 350 
Lienden 32, 56, 57, 115, 220-221 
Lieren zie Beekbergen 
Lievelde 43, 220 
Limmen (NH) 155 
Linde 216 
Lingebeek, De (Geldermalsen) 28 
Lingewaal, gemeente 61, 101, 200, 201, 

276, 291, 353 
Linie van Hooft 59 
Lintelo 62 
Lobith 23, 29, 47, 50, 221-222 
Lochem 21, 23, 24, 26, 27, 31, 35, 38, 49, 

50, 54, 218, 222-226 
Loenen 22, 24, 31, 37, 45, 46, 226-227 
Loenen, huis 199, 290 
Loevestein 53, 56, 59, 276-277 
Lou 51, 136 
Lonneker 220 
Loo, het Oude 52, 68, 72 
Loo, het Kleine 74 
Loo, (paleis) het Nieuwe 23, 29, 52, 46, 

68, 72-74 
Loo (Duiven) 25, 227-228 
Loo (bij Eibergen) 160 
Lowaard, voorm. havezate 52, 227 
Lozenoord 171 
Luijnhorst, voorm. havezate 136 
Lunteren 42, 45, 46, 48, 228-229 

Maasbommel 25, 56, 229
Maasdriel, gemeente 65, 192, 196, 211,


282, 330 
Magerhorst, havezate 52, 153 
Malburgen 81 
Malden 57, 58, 229-230 
Mallem 161 
Mallum, Hof to 161 
Malsen, huis Van 330 
Manthena, voorm. havezate 349 
Marialust (Apeldoorn) 69, 74, 77 
Mariendaal 269 
Marienvelde 28, 49, 51, 287 
Marienwaard 110 
Matanze, De 25, 295 
Maurik 56, 57, 230 
Meddo 51 zie ook Winterswijk 
Medler, Het 52, 216 
Meenk, huis 45 
Megchelen 230-231 
Meinerswijk 101 
Mellard, De 308 
Menthenberg 96-97 

Meteren 44, 231 
Meyerink, 't (bij Zutphen) 23, 29, 373 
Michaelshoeve (Brummen) 26 
Middachten 23, 30, 36, 52, 133-134 
Millingen aan de Rijn 58, 231 
Miste 45, 51 zie ook Winterswijk 
Molecaten 190 
Montferland 347 
Morgenster (Nijmegen) 28 
Morren 24, 2 71-2 72 

Nederasselt 232 
Nederhemert-Noord 232-233 
Nederhemert-Zuid 32, 233 
Nederhemert, huis 53, 233 
Neede 29, 48, 51, 54, 233-234 
Neerbosch 67, 152 zie ook Nijmegen 
Neerijnen 25, 31, 183, 234-235, 272, 

273, 308, 318 
Neerijnen, kasteel 235 
Nettelhorst, voorm. havezate 225 
Netterden 177 
Neude, De 238 
Niersen 307 
Nieuw Veldzicht (Apeldoorn) 27 
Nieuw-Dijk 51, 136 
Nieuw-Wehl 330 
Nieuwe Niedorp (NH) 155 
Niftrik 333 
Nijbroek 32, 34, 41, 235-236 
Nijenbeek, ruine 52, 315 
Nijkerk 32, 41, 43, 48, 236-239 
Nijkerkerker gemaal 32 
Nijkerkerveen 239 
Nijmegen 12, 13, 16, 19, 20, 21, 22, 25, 

26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 35, 36, 37, 
38, 39, 40, 46, 47, 48, 50, 53, 54, 56, 
57, 58, 59, 84, 87, 239-264 

Noorddijk 234 
Noordeinde 272 
Noorderheide 53, 167 
Noordijk, Groot en Klein 334 
Nunspeet 26, 32, 41, 46, 48, 101, 167, 

207, 264-265 

Oase (Ede) 28 
Ochten 54, 59, 265 
Oene 21, 34, 265-266 
Olburgen 293 
Old Putten 166 
Oldebroek 43, 266-267, 271, 331 
Oldenaller 52, 277-278 
Oldhorst 266 
01st 59 
Ommeren 221, 245 
Onstein, Het 24, 52, 215 
Ooij 43, 267-268 

Ooij, voorm. kasteel 267 
Oolde (Laren) 31, 52, 218 
Oostendorp zie Elburg 
Oosterbeek 20, 25, 27, 31, 41, 42, 53, 81, 

268-271, 372 
Oosterhof 307 
Oosterhout 28, 271 
Oosterhout, huis 263 
Oosterhuizen 109 
Oosterwolde 24, 41, 271-272 
Oosterwolde (Fr.) 174 
Op de Paschvier (Apeldoorn) 28 
Ophemert 24, 57, 272 
Ophemert, huis 272 
Opheusden 44, 272-273 
Opijnen 273 
Orange, redoute 143 
Oranje Nassau's Oord 48 
Oss 263 
Otterlo 42, 273-274 
Oud-Groevenbeek 53 
Oud-Zevenaar 50, 274-275 
Overasselt 25, 32, 57, 275 
Overbeek 31, 53, 310, 312 
Overhagen 310 

Paasheuvel, De (Ede) 31 
Padevoort 24, 346 
Pannerden 50, 59, 275-276 
Pannerden, sperfort 59, 148 
Parkelaer, De 303 
Pasch, De 69, 72, 77 
Persingen 56, 108 
Planken Wambuis 42 
Ploen, voorm. havezate 153 
Poederoijen 276-277 
Poeldijk 305 
Poelwijk 178 
Polberg, De 326 
Poll, voorm. havezate De 23, 127 
Polsbroek 354 
Posbank 282 
Posterenk 32, 334 
Potjesberg 282 
Praets, De 79, 100 
Puiflijk 25, 56, 152 
Putten 25, 48, 277-279 
Putten, Old 166 
Putter gemaal 32 

Raalte 327 
Randwijk 57, 201 
Ratum zie Winterswijk 
Ravenswaay 279 
Rees, De 124 
Regelink, Het (Hengelo) 24, 197 
Rekken 25, 31, 32, 279-280 


 

TOPOGRAFISCH REGISTER 

Renkum 46, 149, 192, 203, 268, 280-281, 

Rennenenk 97 
Ressen 111 
Reuversweerd 123 
Rha 293 
Rheden 21, 37, 46, 133, 136, 166, 217, 
281-282, 290, 310, 313 
Rhederoord 23, 30, 53, 134 
Rhenoy 63 
Rhienderstein 123 
Rietmolen 29, 234 
Rijkerswoerd 81 
Rijnwaarden, gemeente 63, 199, 221, 
275, 300 
Rijsselt, 't 157 
Rijswijk 47, 282 
Rijswijk, voorm. havezate 183 
Roermond 13, 16, 40 
Roosendael, kasteel 30, 52, 283-284 
Rossum 32, 57, 282-283 
Rossum, huis 25, 282-283 
Rotterdam 71, 141 
Rozendaal 27, 31, 38, 283-285 
Rumpt 25, 57, 285 
Ruurlo 24, 27, 28, 285-287 
Ruurlo, huis 24, 30, 31, 52, 286 

Salatiga (Nijmegen) 27 
Salentein 237 
Salmhuisje (Beek) 27, 107 
Saxon Holme (Nijmegen) 28 
Schaarsbergen 101 
Schaffelaar, De 25, 35, 105 
Schenkenschans 58, 59 
Scherpenzeel 46, 287-288 
Scherpenzeel, huis 25, 287-288 
Schol, 't 303 
Schoonderlogt 168 
Schouwenburg 166 
Schovenhorst 278 
Schuilenburg 288 
Selhorst 183 
Sevenaer 52, 349 
Silvolde 29, 36, 50, 288-289 
Sinderen 289-290 
Sinderen, voorm, huis 289 
Slangenburg 30, 52, 147 
Slichtenhorst 238 
Slijk-Ewijk 57, 290 
Slotje, 't (Nijmegen) 26, 259 
Soelen, 351 
Sonnevanck (Apeldoorn) 27 
Sonsbeek (Arnhem) 95 
Spaensweerd 123 
Spankeren 25, 29, 290-291 
Spees, De 59 

Spijk 29, 54, 222, 291 

Spijkse overlaat 49 

Spoel, fort Het 132 

Spriel, Groot 278 

Sprokkelenburg, fort 264 
Staverden 291-292 

Staverden, huis 30, 292 

Stedum (Gr.) 318 

Steeg, De 23, 27, 36, 53, 133-135 

Steeg, fort de Nieuwe 200 

Steenderen 25, 29, 31, 32, 50, 103, 121, 

292-293 

Steltenberg 303 

Sterreschans, fort De 148 

Stokkum 51, 196 

Stollenberg 114 

Stroe 41, 315-316 

Suideras, Het (Vierakker) 26, 313-314 

Susteren (L.) 84


Swanenburg, voorm. kasteel 231


Teisterbant 210, 211
Terborg 23, 26, 27, 31, 32, 49, 50, 53,


293-294 

Terborg, hof 294 
Terschuur 32, 294-295 
Terschuur, huis 32, 294 
Terwolde 25, 38, 295-296, 314 
Teuge 302 
Tiel 13, 21, 24, 25, 26, 31, 32, 37, 38, 46, 
47, 48, 54, 55, 56, 57, 58, 84, 211, 
296-300, 321 
Tielerwaard 54 
Tiengeboden 267-268 
Tolkamer 26, 31, 47, 58, 221, 300-301 
Toren, Gelderse zie Gelderse 
Tricht 301 
Trutjeshoek 267 
Tuil 320 
Tusculum 132 
Tuut, De 55, 78 
Twello 301-304, 314 

Ubbergen 57, 107, 114, 267, 304-305 
Ubbergen, voorm. huis 305 
Ubbink 53 
Uddel 305 
Uddelermeer 41, 172, 305 
Ugchelen 45, 48, 69, 71, 76 zie ook 
Apeldoorn 
Uithuizen (Gr.) 315 
Ulenpas, voorm. havezate 205 
Ulft 29, 38, 50, 53, 305-306 
Ulft, voorm. huis 305 
Ulftse gieterij 53 
Utrecht 15, 18, 46, 48, 59, 84, 98, 149, 
227, 266, 272, 322 

Vaassen 22, 25, 45, 46, 306-307 
Valburg 56, 57, 58, 67, 196, 199, 271, 
290, 307-308, 348 
Vanenburg 25, 278 
Varik 26, 308-309 
Varsselder 306 
Varsseveld 31, 36, 309 
Vecht, De 304 
Veenkamp, De (Apeldoorn) 74, 77 
Veessen 309-310 
Velddriel 212 
't Velde, voorm. havezate 52, 328, 364 
Veldhoen, Het (Doetinchem) 27 
Veldwijk 48,171 
Velhorst, De 226, 367 
Velp 23, 24, 25, 27, 28, 29, 31, 36, 53, 

310-313 

Venlo 40, 48 
Verwolde, voorm. havezate 24, 30, 50, 
52,218 
Vierakker 25, 26, 51, 313-314 
Vlijt, De (Apeldoorn) 77 
Vogelenzang 332 
Vogelsangh 57, 64 
Vollenhof 266 
Voorn, fort De 59, 196 
Voorst 41, 44, 97, 127, 213, 235, 295, 
301, 333, 314-315 
Voorst, huis De 23, 52, 157, 158, 328 
Voorstonden, voorm. havezate 123 
Voorthuizen 315-316 
Vorchten 21, 316 
Vorden 24, 46, 49, 51, 52, 214, 313, 

316-318 

Vorden, huis 316-317 
Vosbergen, voorm. havezate 193 
Vragender 199, 318 
Vreden 46, 47 
Vredestein 225 
Vuren, fort 59, 200 

Waardenburg 32, 57, 318-320 
Waardenburg, huis 53, 319 
Wadenoijen 20, 37, 45, 320 
Wageningen 12, 19, 24, 26, 28, 29, 31, 
41, 42, 46, 48, 53, 228, 321-326 
Walderveen 59 
Walfort, voorm. havezate 121 
Walien 't (Warnsveld) 28, 328, 339, 373 
Walrick, ruine 275 
Wamel 46, 150, 326 
Wapenveld 46, 326-327 
Warken 328 
Warnsborn 97 
Warnsveld 24, 28, 31, 51, 327-329, 356 
Wassenberg (slot) 12 
Waterberg 101 


 

TOPOGRAFISCH REGISTER 

Waterlinie, Hollandse 59 
Waterlinie, Nieuwe Hollandse 59, 200, 
276, 277 
Watervliedt, spijker 191 
Wehl 21, 29, 31, 32, 37, 329-330 
Weldam 204 
Welgelegen 69 
Well 330 
Well, Slot 35, 56, 57, 330 
Wellseind 232 
Wely 139 
Wenum 77 
Wesenthorst, voorm. havezate 305 
West Maas en Waal, gemeente 66, 112, 
118, 150, 229, 326 
Westerbeek (Beek) 25, 107 
Westerbouwing 41, 203 
Westervoort 47, 50, 59, 330-331 
Westervoort, fort 101 
Westzaan 167 
Weurt 331 
Wezep 266, 331-332 
Wezenveld 303 
Wiel zie Eck en Wiel 
Wielerberg, voorm. havezate 68 
Wiemelink, Het 317 
Wientjesvoort 215 
Wiersse, De 31, 52, 215 
Wijchen 24, 106, 114, 198, 219, 332-333 
Wijchen, huis 53, 332 
Wijk, De zie Terwolde 
Wijnbergen zie Doetinchem 
Wildbaan, De 124 
Wildenborg, De 52, 215 
Wilp 20, 32, 37, 38, 314, 333-334 
Winssen 29, 44, 334-335 
Winterswijk 18, 21, 24, 27, 31, 32, 36, 
37, 38, 45, 48, 49, 50, 51, 54, 310, 

335-339 

Wisch, gemeente 49, 288, 289, 293, 
309 
Wisch, huis 294 
Wittebrink 348 
Woeringen 13 
Woeste Hoeve, De 204 
Wolfersveen 49 
Wolfheze 31, 42, 48, 339 
Wolfsberg 181 
Woold 51 zie ook Winterswijk 
Wordragen 56 
Worth-Rheden 27 
Woudhuis (Apeldoorn) 77 
Wyenburg 153-154 
Wylerberg, De 28, 107 

Zaltbommel 21, 22, 24, 25, 31, 35, 37, 
46, 54, 56, 58, 119, 122, 173, 212, 232, 
233, 339-346 
Zandwijk 13 
Zeddam 24, 32, 38, 49 51, 346-347 
Zeist 38, 46 
Zelhem 36, 146, 347-348 
Zelle, 't 197 
Zennewijnen 300 
Zetten 29, 348 
Zevenaar 21, 23, 26, 29, 31, 32, 38, 48, 
46, 50, 54, 348-350 
Zieuwent 25, 51, 101, 333, 350-351 
Zoelen 56, 351-352 
Zoelmond 352-353 
Zuidveen (0v.) 326 
Zuilichem 32, 353 
Zutphen 12, 13, 15, 16, 19, 20, 21, 23, 
24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 
34, 36, 37, 38, 40, 46, 47, 48, 49, 50, 
53, 58, 59, 353-373 
Zwaluwenburg 24, 166 
Zwiep 38, 226 
Zwijndrecht 180 
Zwolle 37, 46, 48, 96 
Zypendaal 24, 96 

Zaandam 337 
Zaanstreek 229 


REGISTER VAN PERSONEN 

In dit register van personen, 
samengesteld door Jeroen van Meerwijk, 
zijn tevens de namen opgenomen van 
stichtingen, verenigingen, 
maatschappijen en andere groeperingen 
die als opdrachtgevers of uitvoerenden in 
de tekst worden genoemd. 

Aalst, W. van 150 
Aansorgh, Johan 231 
Abbinck, Hendrick 364 
Abbink, H. 316 
Abeelen, H. van den 151 
Achterberg & Zn 346 
Adaman, Hendrick 359 
Adela, gravin van Hamaland 12 
Adema, P.J. 175 
Aelst, Goessen Jansz en Johanna van 61 
Ahrens, H.P. 268 
AKZO 101 
Alard W 124 
Alard, graaf van Nijmegen 247 
Algemeen, Maatschappij tot Nut van het 

223 
Alphen, G. van 346 
Ambrost, J. 219 
Ameshoff, H. 74 
Anderson, A. 94 
Andre, R.E. 134 
Andriessen, M. 262, 269 
Ankersmit, O.A. 145 
Anrooy, Van 346 
Anthonisz van Alkmaar, Adriaan 58, 186, 

240, 184, 342, 356 
Apeldorn, Peter van 127 
Apeldorn, Sweder van 127 
Apelthoern, Margrita van 302 
Appelthom, Anna van 314 
Ardesch van Hamel, HJ. 328, 329 
Arendsen, H. 309 
Arens, R. en J. 246 
Arentsen & Kolling 137 
Arentzen, G. 309 
Ark's Beschuitfabriek 193 
Arkel, Thomas Walraven van 66 
Arkel, Willem van 291 
Armbrost, J. 61 
Arnhem, Jan van 284 
Arnhem, Joseph van 310 
Arnt, beeldhouwer meester 289 
Arps, B. 270 
Artillerie, Korps Rijdende 101 
Asbeck, familie 179 
Asbeck, J.B. baron van 72, 73, 74, 208, 

213 

Asperslagh, A. 116, 298 
Asperslagh, gebroeders 197 
Assen, A.M.A. en E.A. van 312 
Assendelft, P. van 245 
Athlone zie Reede 
Augustus, keizer 12 
Ausems, Th. 132 
Avelingh, C. en H. 311 
Aylva, Hobbe baron van 235 
Aylva, Tjaard van 235 
Aylva van Pallandt, F. van 278 
Aytink van Falkenstein, A. 84, 87 

Baack, Helmert van 228 
Baal, J. van 260 
Baars, J.S. 71 
Bach, F.H. 161 
Bader, Hans Hendrik 358 
Bader, Hermann 311 
Baer, Frederik van 144, 147 
Baer, Frederik Johan van 147 
Baer, Willem van 147 
Baerman, Henricus 219 
Baexen, Wolter van 342 
Baijen, Adriana van 95 
Bahlmann, B. 258 
Bakema, J.B. 156 
Bakker, P. en C.A. 366, 373 
Balderik, graaf van Hamaland 12 
Balen, J.H. van 86 
Balveren familie Van 150, 219, 341 
Balveren, C.WH.E. baron van 219 
Balveren, EJ.W.G. 219 
Balveren, Gerhard Willem van 113 
Balveren, W van 118 
Bamberch, Michael Ernst van 189 
Ban, J. van den 298 
Baneke & Van der Hoeven 324 
Bankvereniging, Nijmeegsche 261 
Bankvereniging, Rotterdamse 261 
Banting, A. 113 
Bartels, H. 257 
Bartning, 0. 28, 107 
Basart, HJ.M. 131 
Basten, familie 179 
Batavi er 337 
Batz, G.T. 171, 201 


REGISTER VAN PERSONEN 

Batz, J.H.H. 266 
Batz, gebroeders 185 
BRz & Witte 130 
Bauer, H. 108, 197 
Bax, mw. E.H. 363 
Bazel, K.P.C. de 27, 75, 94, 98, 187, 191, 
323, 324 
Becker, RoloffJacobsz 366 
Becker & Rueb 239 
Beeftink, B.J. 118, 225 
Beek, M. van 262 
Beers, stucwerker 129 
Beers, H.C.M van 85, 106, 111, 150, 
197, 200 
Beest, J.G. 138 
Beirer, L. 102 
Bel, G. 347 
Beld, G.W. van den 76 
Belderbos, M.L.C. 98 
Beldesnyder, Willem 358 
Belen, Gerard 150 
Bellefroid, familie De 373 
Beltman, A.G. 38, 137, 306, 337 
Beltman, G. 62, 76, 160, 161, 281, 306, 
337 
Beltman jr, G. 137 
Beltman, bureau 234 
Bemmel, Joost van 111 
Bemmel-Buijck, Van 205 
Bennink, J.F. 146 
Bentinck, familie 166, 167 
Bentinck, C.A.E graaf 166 
Bentinck, Johan 72 
Bentinck, W.C.Ph. graaf 134 
Bentinck, Willem 327 
Bentinck en Waldeck Limpurg, W. graaf 
134 
Berends, H.C. 90, 95 
Berendsen, B. 183 
Berendsen, J.C. 2 07 
Beretta, EM. 130 
Berg, Machteld van den 160 
Berge, Herman Graf zu dem 194 
Bergen, Maria Von 194 
Berger, J.G. 134 
Bergh, beer van 346, 347 
Bergh, Albrecht van 329 
Bergh, Hendrik van 163 
Bergh, familie van den 194, 263 
Bergh, Daem en Hector bastaarden van 
den 195 
Bergh, J.G. van den 262 
Bergh, Oswald III van den 347 
Bergh, Willem II van den 194 
Bergh, Willem III van den 195 
Berghuizer papierfabriek 326, 327 
Berkhout, B. 217, 316 

Berlage, H.P. 27, 224, 273, 274 
Berman, Hans 117 
Bernold, bisschop van Utrecht 20, 353 
Berns, familie 160 
Berns, J.H. 159 
Berns-Hensius 123 
Bemts, Wilhelm 83 
Bernulphusgilde 293, 313 
Bessem, D. 369 
Betuwe, jamfabriek De 300 
Beuker, J. 280 
Beuningen, D.G. van 53, 167 
Beusichem, heren van 128 
Beusichem, Hubert van 131 
Bever, C.H. de 192 
Beveren, MJJ. van 148, 178 
Bevervoorde, Hendricka van 286 
Beynhem, Hendrik van 265 
Bieling, J.P.W. 107 
Bier, P.K.R. 143 
Bierens de Haan, J.D. 284 
Biesen, J. van 89, 90, 100, 264 
Bijhouwer, J.T.P. 31, 157, 268, 274, 322, 
323, 325 
Bijlard, H.J.A. 250 
Bijlsma, G. 136 
Bijnen, J. 229 
Bilderbeek, B. van 130, 244 
Bilders, J. 271 
Blaauw, C.J. 28, 323 
Blanckenhagen, Ch. 259 
Blanken, Jan 102 
Blankenheim-Helmich, L.E.M. 123 
Blikkink, J.B. 61 
Bloemendaal, G.W. 149, 150 
Blokhout, Peter van 250 
Blokhuis 278 
Blom, K. 191 
Blommendael, Johannes 175 
Boch, Henricus de 102 
Bodewes, scheepswerf 301 
Boecop, Arent toe 163 
Boeijink, J.H. 338 
Boeken, A. 125 
Boelaard, J.W. 200 
Boellaard-van Tuyll, familie 320 
Boer, R.W. 328 
Boer, 0. de 103 
Boerbooms, J.W. 25, 61, 70, 82, 83, 85, 
87, 89, 101, 168, 310, 329, 351 
Boerlo, Gerrit 358 
Boerlo, Thomas van 124 
Boetzelaar, familie Van 102, 176 
Boetzelaer, Assuerus van 119 
Boetzelaer, Willem Jacob van 195 
Boeyinga, B.T. 82, 83, 258, 322 
Bogaard, J.A J. van de 267, 268 

Bogaardt, EM. 123 
Boinenburg genaamd Honstein, familie 
Van 193 
Bokhoven, M. van 115, 119, 199, 206 
Boks, D. 109 
Bold, W. van der 143 
Boll, H.C. 334 
Bolle, L. 94 
Bollina, I. 129 
Bolsius, A.H.A.M. 116 
Bolten, J. 236 
Bommel, Willem van 194, 217 
Bond van Nederlandsche Onderwijzers 
48 
Boogaard, A. van den 249 
Boort, HJ. van 345 
Boost, A. 72, 158, 186, 332 
Boosten, AJ.N. 259 
Borch, Henricus de 125 
Borch, Frederik Willem van der 218 
Borch, P.A. van der 316 
Borch, W.H. van der 218 
Borchhardt, J. 162 
Bordes, familie De 282 
Boreel de Mauregnault, J.A. 202 
Boreel de Mauregnault, R. 210 
Borro 360 
Borsselen, Jacobus van 175 
Bosboom, Simon 248, 249 
Bosch. J. 222, 223, 224 
Bosch, V.G.A. 95 
Bosch van Drakestein, H.P.E.I. 215 
Boshof, Aleid 226 
Boshoff tot Suideras, Hendrik 327 
Bosscha-Kerkhoven, J. 303 
Boudier, A. 180 
Boudier, C. 180 
Bouman-De Lange, mw. 326 
Bouquie, I.B.P. 160 
Bourbon, Anna Catharina van 245 
Bourgondie, Karel de Stoute van 14 
Bourgondie, Maria van 14 
Bourgondie, Philips de Schone van 277 
Bourgonjon, E. 88 
Bouwens, A.J. 259 
Bouwens, P. 206 
Bouwer, Arnold 209 
Bouwer, K.E. 266 
Bouwman, B. 247 
Bowles, J.S. 324, 325 
Bowles, R.P. 325 
Braam, JJ. van 97 
Braat, firma F.W. 38, 113, 137, 372 
Braicks, W. 107 
Brains & De Jong 369 
Brakell, familie Van 119 
Brakell, Floris van 213 


 

REGISTER VAN PERSONEN 

Brakell, Henriette Philippine van 208 
Brakell, J.A.P. baron van 149, 192 
Brakell, J.A.Z. baron van 124 
Brakell-Van Borssele, familie van 282 
Brand, K. 107 
Brandes, C. 264 
Brands, J.I. 215 
Brandt, A.H. 282 
Brandts, A. 178, 209 
Brandts Buys, L.F. 284 
Brandverzekeringsmaatschappij, Tielse 

298 
Brantsen, C.M. baron 68 
Brantsen, Hendrik Willem 96 
Brantsen, Johan 269 
Brantsen, PJ.Th. 134 
Brantsen, WG. baron 96, 101 
Brantsen, Willem Reinier 134 
Brass, Johan Hendrik 318 
Bray, Salomon de 248 
Brederode, K.H. van 218, 224 
Brekenheimer, J.H. 147 
Bremer, G.C. 28, 89, 124, 294, 312, 336 
Brender a Brandis, WJ. 240 
Brenninkmeyer, A.F. 260 
Breukink, familie 208 
Breukink, C. 293 
Breukink, J.B. 177 
Breukink, J.G. 208 
Breunisse, W. 140 
Brevet, AJ. 226 
Brienen, Hendrik van 153 
Brink Evers, J. 136, 167, 290 
Brink, J.P. van de 369 
Brink, HJ. van den 181 
Brink, familie Ten 309 
Brinkhorst, J.A. 137 
Brinkman, J.A. 121, 292 
Brinkman, J.R. 363 
Brinkman & Niemeijer 372 
Brinks & Zn, Jac. 146 
Broeck, Jan Evert ten 215 
Broeck, Enno Matthias ten 215 
Broeck, Maria Helena ten 367 
Broeckhuysen, Judith van 273 
Broeckhuysen van De Lathmer, Willem 

Harmen baron van 334 
Broeckhuysen-Van Lynden 334 
broeders zie ook paters 
broeders Maristen 259 
broeders Penitenten der Franciscusorde 

71 
broeders van Maastricht 259 
broeders van Oudenbosch 260 
Broek, J.H. van den 372 
Broekhuizen, H.B. van 85, 89, 90 
Broekhuyzen, P. 368, 371 

Broesters-Huijssen, Jan 261 
Brom, J. en E. 144 
Brom, J.H. 85, 177 
Brom, L. 289 
Brom, atelier 179, 246 
Bronckhorst-Batenburg, Gijsbrecht van 

106 
Bronkhorst, familie van 13 
Bronkhorst, Frederik van 160 
Bronkhorst, Giselbert van 219 
Bronkhorst, Joost van 160 
Brons, EM.A. 89 
Brouwer, familie 123 
Brouwer, H. 89, 346 
Brouwer, L.A. 240, 249, 258 
Brouwer, WC. 89, 100, 128 
Bruggeman, Sophia 345 
Bruggen, J.W. ter 312 
Bruggen, E.EJ. van 368, 371 
Bruggen, E.J.H. van 369 
Bruijn-Van Lede, P.J.M. de 268 
Brunswijk, Elisabeth van 15 
Briix, G. 200 
Bruydegom, J. 73 
Bruyn, Maurits de 261 
Buck, Bernardus 121 
Buddingh, J.H. 325 
Buijssen, J.E 66, 173, 231 
Buijtenen, J.C. van 334 
Bulens, J.F. 309 
Bulkley-Bekking, M.C. 71 
Buren, Arndt van 213 
Buren, Elisabeth van 129 
Burgers, familie 101 
Burgers, A. 99 
Burgers, J.G.H. 101 
Burgers, Th.A. 331 
Burgers & Zn, J. 143 
Burgh, PJ.WJ. van der 156 
Burgt, H. van der 268 
Burk, J. van 268 
Buskens, G. 256, 257 
Buskens, J. 298 
Buskens, P.G. 257, 260, 261, 300 
Busselaar, A. 114 
Butendiic, Steven 277 
Butendiic, Willem 154,170 
Buth zie Duithe 294 
Buys, Thomas 245 
Buys, Stijn 247 
Bylandt, Albertina Carolina van 267 
Bylandt, Otto graaf van 110 

Caesar, speelgoedfabrikant 71 
Calshoven 195 
Caltex 261 
Camp, H.EG.N. 74, 86, 205 

Camphusen, Gertruud van 274, 275 

Can van Stellendam, ED. 94 

Canneman, E.A. 68, 294 

Canneman, J.130 

Capellen, Alexander Hendrik van der 
158 

Capellen, Gerlach van der 158 

Capellen, Robert Evert van der 158 

Cardozo N.V. 98 

Carmiggelt, J.C. 122 

Cassner, A. 262 

Cate, GJ. ten 160 

Centraal Beheer 76 

Chapu, H. 77 

Christoph & Unmack 270 

Litters, A. van 303 

Litters, S. van 123 

Civilis, Julius 12 

Claase, BJ. 231, 246 

Claus, L.E. 177 

Clercq, S. de 124, 362 

Clerinx, J.A. 245 

Cloeck, B. 152 

Clovis, koning 12 

Cock, Gijsbert de 235 

Cock, Rudolf de 319 

Cock van Haeften, de 272 

Coehoom, Menno van 143, 240, 356 

Coenen, H.A.D. 368, 373 

Coet, Cornelis van 171 

Coeverden, C. van 118 

Coldenhove, firma 159 

Colenbrander, D.A. 289 

Colenbrander, H.C. 124 

Colette, J. 179, 179, 207 

Coninck, C. 284, 324 

Constant de Rebecque, J.T. baron de 
323, 325 

Cool, Dirck 301 

Cool, Willem 129 

CoOperatie Ons Belang 216 

CoOperatieve 
Landbouwhandelsvereniging 76 

CoOperatieve Landbouwvereniging 109 

CoOperatieve Landbouwvereniging 
Dieren 137 

CoOperatieve Stoomzuivelfabriek De 
Duffelt 268 

CoOperatieve Veilingvereniging 
Midden-Betuwe 68 

Copijn, H. 31, 74, 77, 172, 176, 218, 270 

Coppes, C. 115 

Corbusier, Le 349 

Cordemeyer, A.R. 75 

Comelisz, Hendrick 252 

Cost Jordens, W.H. 303 

Coumans, J. 246 


 

REGISTER VAN PERSONEN 

Courant, Nieuwe Arnhemse 99 
Craats, C. van de 156 
Craekenborg, Jan 361 
Cramer, mw. A.A. 303 
Cramer, B. 327 
Cramer, C.J. 149, 268, 362, 363 
Cramer, W.D. 303 
Cramer-Schmoll, L.C. 287 
Crane, Mattheus de 106, 273 
Crans, Cyprianus 122 
Crommelin 281 
Crommelin, C. 334 
Crommelin, Geertruid Elisabeth 145 
Crommelin, R. 325 
Crouwel, J. 28, 108, 145 
Culemborg, Elisabeth van 130 
Culemborg, Sweder van 130 
Cunira, Petronella 367 
Custers, J. 78, 112 
Cuylenburgh jr, A. van 101 
Cuypers, Ed. 181, 250, 326, 349 
Cuypers, J.ThJ. 25, 61, 70, 82, 95, 149, 
153, 172, 179, 185, 189, 249, 274, 280, 
281, 362 
Cuypers, P.J.H. 25, 72, 84, 96, 151, 177, 
189, 207, 214, 215, 246, 249, 250, 251, 
286, 343, 357, 361 
Cuypers jr, P. 95, 249 
Cuypers & Stoltzenberg, atelier 151, 
177, 199, 310 

Daalderop, firma 58 
Daams, T 300 
Dael, W. van 246 
Daendels, familie 326 
Daendels, H.T. 74 
Dales, R. 76 
Dalwich, Johannes Adolphus van 160 
Dam, firma P. van 155, 211, 351 
Dam & Zn, L. van 119 
Dam van Brakel, Wilhelmus van 119, 
120 
Dam van Isselt, E.W. van 176 
Damen, Th.WA. 329 
Damman, Hermannus 303 
Dedem, Coenradina van 166 
Deelen, familie Van 237 
Dekker, H. 328 
Dekker, H.A.C. 290 
Delen van Druten en Lakenburg, van 152 
Delft, Pieter Ariaensz van 23, 252 
Delft, Ewolt van 184, 295, 302 
Derdack, J.H. 144 
Derix, W. 119, 231 
Deumens, G. 331 
Deur, J.G. 108, 136, 182, 211, 242, 243, 
245, 249, 250, 251, 252, 256, 275 

Deursen, G.E van 371 
Deurvorst, J.A. 294 
Deurvorst, T.T. 89, 346 
Deutekom, J.H. van 117 
Deventer, Matthijs van 205, 236, 247 
Dewald, EL.P. 315 
Dibbets, G.J. 175 
Diehl, W. 27, 93, 98, 99, 100 
Diepenbrock, BJ. 306 
Dieperink, B. 297 
Dijk, C. van 25, 106, 229 
Dijk, J. van 25, 144, 145, 146 
Dijk, J.A. van 327 
Dijk, 0. van 299 
Dijkema, P. 251 
Dijkman, W.P.V. 220 
Dijkmans SJ., Jos 254 
Dijkstra, G. 75 
Dillen, J.EH. 145 
Dinger, A.E. 228 
Dionisius, C.H.B. 175 
Disney, Walt 83 
Dissel, E.E van 346 
Distel-Le Normand, E.M. van 38,179 
Ditshuizen, ThJ. 195 
Ditshuizen, T.H. van 347 
Ditzhuyzen, H.A.Z. van 294 
Dobbelman, J.P. 263 
Dobbelman, firma 58 
Dommer van Poldersveldt, EAJ. 107 
Dommer van Poldersveldt, G.J. 305 
Donck, A.J. 77 
Dongen, J. van 61, 97, 197, 322, 324 
Dongen, J.G.A. van 71, 108, 214, 226 
Doorninck-Van Reede tot der Aa, 

J.P.C.G. baronesse van 328 
Dorenweerd, Robert van 149 
Dorst, L. 310 
Dorst, W. 215 
Dorth, Dirck I en II van 283 
Dorth, Herman van 373 
Dorth, R.E. baron van 215, 216 
Dorth, Theodorus Zeno van 216 
Dorth, T.Z.J.P. van 216 
Dorth tot Medler, familie Van 197 
Dorth tot Medler, Josephina baronesse 
van 214, 215 
Dorth tot Medler, Judith baronesse van 
188, 215 
Dorth tot Medler, ThJ.M.H. baron van 
286 
Doyer, J.W. 143 
Dreesmann, famile 263 
Dreesmann, N. 257 
Dresme, J.144 
Driessen, familie 54 
Driessen, A. 62 

Driessen, H. 62 
Driesum, A. van 27, 71, 72, 75, 76 
Drinen, Wilnersoon van 358 
DRU 38 
Druten, G. van 130 
Dudok, W.M. 28, 99 
Dufour, A. 74 
Duijs, U. 326 
Duithe genaamd Buth, Margrita van 294 
Dulcken, Gaert van 245, 251 
Dull, W. 224 
Dumbar, Gerhard 226 
Dumerey, George 305 
Dungen, A.D.A. van den 260 
Dungen, J.A. van den 107 
Dunselman, J. 246 
Dupuis, A. 263 
Dussen, Catharina Alida van der 129 
Duthay, Lalane de 194 
Duyschot, Jan 279 
Dwars, Heederik & Verheij 88 

Ebben, W.H. en HJ. 250 
Ebbers, G.A. 26 
Eberson, L.H. 68, 74, 109, 218, 269, 
284, 311, 322 
Echteld, Peter van 342 
Edelbroek, gebroeders 179 
Edward III, koning van Engeland 13 
EDY (Emailleerfabriek De Ijssel) 290 
Eeghen, C.P. van 270 
Eggert, E 351 
Egmond, Karel van zie Gelre, Karel van 
Egmond, Margaretha van 318 
Egmond, Maximiliaan van 124 
Eich, J.C. 93 
Eichelsheim, J.H. 115 
Eijck, Th. van 121 
Eijkelenboom, W. 298 
Eijlander, J.G. 228 
Eijnde, H. van den 273 
Eijsbouts, firma 125, 297 
Eijsvogel, C. 252 
Eijsvogel, M. 285 
Elberink, G. 313 
Eldik, B.W. van 368 
Electriciteitsbedrijf Arnhem, 
Gemeentelijk 100 
Electriciteitsbedrijf Nijmegen, 
Gemeentelijk 262 
Electriciteitsmaatschappij 
`De Berkelstreek' 118 
Eleonora van Engeland 13 
Elias Jorzolino 234 
Elmpt, A.Th. van 363, 369 
Eloy, J. 289 
Elst, J. van der 283 


 

REGISTER VAN PERSONEN 

Elverick, Hendric van 349 
Embden, S. van 199 
Embden-Verwaaijen, S. van 200 
Emma, koningin-regentes 48, 76, 326 
Emmen, J. 39, 214 
Empe, Geertruyd 124 
Enckhof, W. 227 
Ende, A. van den 31, 329 
Endt, P.H. 94 
Engelen, J.H. 281 
Engelenburg, L.C. 257 
Engelenburg & Schippers 261 
Engels, Peter 141 
Enka 42, 46 
ENKA-kunstzijdefabriek 156,157 
Enklaar, H. 117, 137, 197, 215, 363 
Enthoven & Co, firma U. 38, 86, 176 
Erp, W.C. van 212 
Eschauzier, F.A. 88, 156, 167 
Essen, A. van 131, 319 
Essen, G.W. van 297 
Essen, L.A. van 172, 187, 278, 292 
Essen, Margriet van 288 
Essen, gebroeders Van der 249 
Essen van de Schaffelaar, L.W. baron van 
105 
Esser, V.P.S. 157 
Estourgie, mw. 259 
Estourgie, Ch. 26, 27, 67, 111, 114, 
178, 247, 249, 253, 254, 258, 259, 260, 
331 
Etmans, J. 221 
Etteger, EH. van 356, 363, 372 
Etteger-Keijser, mw. J. van 363 
Euwens, H.A. 263 
Evekink, D. 369 
Evekink, H.158 
Everaerts, E. 253, 254, 259, 263 
Everdingen, familie Van 135, 294 
Everdingen, NJ.M.E 126 
Evers, A. 258 
Evers, J. 265 
Evers, T. 68 
Evers, Willem 141, 226, 342 
Everts, J.144 
Evertz, Hendrik 155 
Eyck, H. van 146 
Eynde, Gielis van den 358 
Eys, Johan Nicolaas van 367 
Eys, Pieter van 367 
Ezerman, H.A. 357, 364, 368, 372 

Fabri, WA. 73 

Fabricius, jkvr. C.A.E. 201 

Fabricius van Heukelom, familie 201 
Falck van Neurenberg, Hans 231, 272 
Falise, A. 150, 253, 268, 324, 373 

Feenstra, G. 85, 94, 107, 151, 218, 234, 
280, 313 
Feith, Maria Catherina 65, 162 
Fels, H. 99 
Feltz, A.G. baron van der 297 
Feltz, Jkvr. E.G.EJ.R. van der 303 
Feltz, Th.EJ. baron van der 168 
Fernelmont, E. de 105 
Fijnebuik, S.A. 153 
Fijnje, H. 334 
Filips II 15, 16 
Fischer, C.C. 156 
Flaes, P. 301 
Flodorf, Adriaan Balthasar van 367 
Flodorf, Johanna Altea van 119 
Flud, Joris 129 
Fokker, J.H. 261 
Formijne, G. 119 
Foulkes, Charles 322 
Francken, J.E 333 
Francken, J.W. 219 
Francken, W. 243 
Franssen, C. 25, 78, 112, 115, 181, 206, 
232, 267, 331 
Franssen, F. 254 
Franssen, Johannes 202 
Franssen, Jos. 136, 254, 342, 329 
Frederik Barbarossa, keizer 242 
Frederik Hendrik zie Nassau 
Frederiks, Cornelis 297 
Freem, A.R. 28, 85, 124, 312 
Fremy, Johan 153, 289, 336 
Fremy, Mamertus (Mamees) 264, 289, 
336 
Fremy, Wilhelm 120, 336 
Freys van Dolre, Gertrude 273 
Friederichs, J.C. 61 
Fritzen, K.G. 123, 258 
Fromberg, H.W. 92, 97, 113 
Frowein 94 
Fiihren, WJ.K. 220 
Furstenberch, Arnolda en Arnt van 266 

Gaast, K. van der 100, 282 

Gaerts, Gerrit 362 
Gallenkamp, M. 284 

Gansneb gen. Tengnagel, Otto 234 

Gantvoort, J.D. 160, 180, 303 

Garde, Ch.A.A. van de 152 

Garritsen, J.Th. 136 
Garsen, GJ. 370 
Garssen, B. 328 

Gatacre-De Stuers, Alice 31, 215 

Gaymans, Jan 92 

Gazelle, rijwielfabriek 137 

Geelen, H. 106 

Geen, M.L. van 278 

Geerts, Th. 330 
Geesteszwakken, Christelijke Inrichting 
voor 71 
Geld, H. van der 116, 246, 331 
Gelder, J. van 67 
Gelder, Koninklijke Papierfabrieken Van 
280 
Geldersch Genootschap 96 
Geldersch Landschap, Stichting 96 
Geldersche Kasteelen, Stichting 
Vrienden der 96 
Gelre, graven van 353 
Gelre, Arnold van 14 
Gelre, Adolf van 14 
Gelre, Catharina, regentes-hertogin van 
14 
Gelre, Eduard van 13 
Gelre, Gerardus Flamens, graaf van 12 
Gelre, Karel van (Karel van Egmond) 14, 
15, 52, 83, 184, 245, 290, 293, 310, 
324,354 
Gelre, Maria van 13 
Gelre, Mechteld van 13 
Gelre, Otto I, graaf van 353, 358 
Gelre, Otto II, graaf van 13, 239 
Gelre, Philippa van 14 
Gelre, Reinald I graaf van 13 
Gelre, Reinald II, graaf van 222, 235 
Gelre, Reinald II, graaf/hertog van 13 
Gelre, Reinald III, hertog van 13 
Gelre, Reinald IV, hertog van 13 
Gelre, Willem I, hertog van 13 
Gelre, Willem II van Kleef, hertog van 
15 
Gemavo 160 
Gemeentewerken Arnhem 100 
Gemenen Levens, zusters des 162 
Gendt, A.L. van 342 
Gendt, EW. van 94, 356 
Gendt, Margaretha van 235 
Gendt & Nieraad, F.W. van 71, 88 
Genestet, P.A. de 284 
Genk, P.J. van 130 
Geraedts, W. 70, 310, 351 
Gerardus Majella Stichting 161 
Gerbada, M.J. 206 
Gerrevink, L. van 327 
Gerrits, P. 181, 182, 250 
Gerritsen, J.A. 172, 226, 370 
Gerritsen, W.J. 94, 149, 268, 288, 362, 
363 
Gerrtis, P. 181 
Gerzon 261 
Geuer, H. 85, 308 
Geuns, B.C. van 167 
Geyn, A. van 181 
Geyn, K. van 250 


 

REGISTER VAN PERSONEN 

Geysbeek Molenaar, D. 114 
Gheyn, Andreas Josephus van den 144, 
236 
Gheyn, Matthias van den 245 
Gheyn, Peter van den 245 
Gielen, J. 256 
Gier, Willem de 212 
Giesberts, molenbouwer 121 
Gijselaar, G.C.H. de 144 
Gilman, J.T. 222 
Gils, Jac. van 195, 197, 342 
Gimborn Inkt- en Stencilfabriek 348, 
350 
Gladenback and Sohn, H. 77 
Glasbergen, mw. A.M.W. 324 
Glauber, Johannes 73 
Goch, Hendrik van 358 
Goddijn, B.W.A. 107, 231, 267 
Godschalk 263 
Goedhart, J.H. 94 
Goes, A. van der 258 
Goor, C.N. van 137 
Goossens, gebroeders 66, 107 
Goossens & Zn, J.150 
Goot, J. van der 292 
Goris, Martinus 83 
Graadt van Roggen, J.H. 243 
Graaf, C. de 205 
Gradussen, gebroeders 64, 78, 84, 85, 
106, 109, 115, 138, 151, 179, 226, 333 
Graeff, Nicolaes de 233 
Grandjean, J.S. 260, 261 
Granpre Moliere, MJ. 149, 262, 268 
Granpre Moliere, Verhagen & Kok, 
bureau 81, 242 
Gratama, J. 95, 167, 224, 293, 348 
Gratama & Versteeg, bureau 95 
Grave, Jan Albert de 104, 226 
's-Gravenweert, Jan van 271 
Gregoire, P. 373 
Grenslandmuseum 138 
Greven, burgemeester 191 
Greven, Yda 349 
GrijpmaJ, 228 
Groen, familie de 180 
Groenendaal, HJ. 229 
Groenendaal, J. van 197, 304 
Groenendael, J.H.H. van 67, 115, 212 
Groenewegen & Zn, firma 77 
Groninger, Gerard 248 
Groot, C.W.A. de 72, 74, 193, 259 
Groot, W.C. de 360 
Grosman, J. 82 
Grossman, J.P. 350 
Grunsven, J.B. van 75 
Gruyter, firma De 98, 371 
Gucht, Bartholomeus van der 251 

Guillot 105 
Gulden, A.M.A. 183, 344, 345, 346 
Gulick, Willem en Berend van 138 
Guntenaar, B. 372 

Haan, L.A. de 303 
Haanschoten, EJ. 105 
Haanschoten, G. 105 
Haar, B. ter 284, 311 
Haar Remeney, A. ter 303 
Haar, familie Von der 136 
Haaren, H.F.G. van 107 
Habsburg, Maximiliaan van 14 
Hachman, Albert 141, 207 
Hack, MJ. 89 
Hackfort, familie 226 
Hackfort, Bernt van 15 
Hackfort, Berend van 316, 318 
Hackfort, C.F.I.E 226 
Hackfort, Gerrit Van 316 
Hackfort, Henrica van 316 
Hackfort, Jacob van 316 
Hackfort, Johan van 303 
Hackfort, Olivier G.W.J. 226 
Hackfort, Wijnand 226 
Haeck, familie 367 
Haeck, Wolter 365 
Haeften, geslacht Van 320 
Haeften van Verwolde, Kunnegonde van 
222 
Haersma de With 77 
Haffmans, H.AJ. 63, 194, 229 
Hafmans, H. 329 
Hagens, B. 174 
Hague, EH. 260 
Haitsma Mulier 100, 108 
Halbertsma, H.P.N. 100, 118 
Hallo, EJ. 313 
Halteren, J.J.M. van 167, 298, 326 
Ham, J.H.Th.W. van der 41, 228 
Hamaland, Everhard van 353 
Hamburg, D.A. van 315 
Hamburg, L. van 315 
Hamel Baank, P.J.Th. van 328 
Hamer, EH. 262 
Hammes, Ch. 262 
Hana, H. 208 
Hanau, HJ.P. 177 
Hanrath, J.W. 113, 114, 134, 312, 328 
Harbers, familie 161 
Harbers, A. 146 
Hardeman, C. 29, 105, 136, 213, 234, 
271, 277 
Hardenbroek, Van 311 
Hardenbroek, J.F.W.K. baron van 311 
Hardenbroek van Spaen, familie Van 313 
Harderwijker Bouwmaatschappij 187 

Hardeveld, J.M. van 29, 71, 155 
Harmsen, L.W. 314 
Hart, Cornelis van der 92 
Hart, Jan van der 245 
Harte, H. van 302 
Hartman, N. 286 
Hartog, familie 263 
Hartog, J. 260 
Hartogs, J.C. 157 
Hartogs, Jacques 101 
Hartsinck, familie 263 
Harvant, WE d' 300 
Harvant Bigot de Villandry, J. d' 259 
Haspels, D. 227 
Haspels, JJ. 202 
Hassel, Johan van 318 
Hassels, T 294 
Hasselt, A.K.P.ER. van 124, 373 
Hasselt, J.A. van 77 
Hasselti.B.F. van 124 
Hasselt, J.F.B. van 124 
Hasselt, Johan van 360 
Hasselt, N.J.H. van 134 
Hasselt, Mechteld Geertruid van 365 
Hasselt & De Koning, Van 78, 333 
Hassley, E 228 
Hasz, J.S. van 280 
Hatiseren, Segewinus 195 
Havekes, E.W. 303 
Havelaar, M.E. 167 
Hayward 84 
Heath, E. 287 
Hebly, W. 138 
Heeckeren, familie Van 13, 286, 317, 373 
Heeckeren, Adolf Jacob Hendrik van 226 
Heeckeren, Assueer van 286 
Heeckeren, Everhard van 358 
Heeckeren, HJ.CJ. baron van 208 
Heeckeren, Jacob Adolph van 92, 197 
Heeckeren, Jacob Derk van 286 
Heeckeren, J.C.M.E.A. van 145 
Heeckeren, Johanna van 122 
Heeckeren, RJ. van 215 
Heeckeren, WH.A.C. van 286 
Heeckeren van Brandsenburg, familie 
Van 77 
Heeckeren van Enghuizen, HJ.CJ. 
baron van 95, 204 
Heeckeren van Kell, S.W. baronesse van 
287 
Heeckeren van Nettelhorst, Walraven 
van 366 
Heeckeren van Ruurlo, Assueer van 123 
Heeckeren van Wassenaaer, R.E baron 
van 136 
Heek, J.H. van 53, 194 
Heerde, Palick van 275 


 

Heereman, Q.G.N. 234 
Heeswijk, H. van 148, 194 
Heidemaatschappij, Nederlandsche 39, 
41, 96, 98, 99 
Heijden, HJ. van der 322 
Heijdenrijk, U. 324 
Heineman, J.G.A. 110, 137, 144, 272, 
301, 310, 324, 327 
Heineman, WA. 121, 144, 152, 202, 
267, 351 
Hekkelman, E. 232 
Heldoorn, G.A 260, 261 
Heldring, O.G. 42, 48, 204, 348 
Hellendoorn, JJ. 224 
Hellenraet, Emond 23,142, 223, 362, 
363, 366 
Helmich, G.A. 103 
Hemony, Francois 65, 83, 129, 141, 166, 
167, 202, 281, 342, 362 
Hemony, Pieter 83, 141, 129, 281, 310, 
342, 362 
Hendrik III, keizer 242, 353 
Hendrik VI, keizer 242 
Hendriks, H.M. 256 
Henket, H.A J. 329 
Henrycksz, Roelof 265 
Henzen, L. 82 
Hepworth, Ph. 271 
Herder, D. de 326 
Herengrave, Herman van 22, 251, 252 
Herkuleijns, H.W. 98 
Herlaer, Arent van 66 
Herman, J.C. 152 
Herms Courage, Maria 162 
Hermsen, T 275 
Hertel, H. 85 
Hertzberger, H. 76 
Hess, H.H. 221, 310 
Hesselink, D. 220 
Hesselink, E. 316 
Hesselink, G.B.E 158 
Hesselink, J.E. 177 
Hesteren & Janssen, Van 209 
Hethey, A. 305 
Hettersche, Garret 144 
Heuff, G. 128 
Heumen, H. van 106 
Heus, H. de 38, 74 
Heusden, H. van 149 
Heusinkveld, DJ. 228 
Heusinkveld, G.W. 121 
Heutsz, J.B. van 86 
Heuvel, G.T. van 118 
Heuvel, Isaac van den 309, 322, 360 
Heuvelink, C.A.W. 70 
Heuvelink jr, H.J. 81 
Heuvelink sr, HJ. 80, 270 

REGISTER VAN PERSONEN 

Heuvelink, J.A. 28, 75, 84, 90, 315 Hoornbeek, Cornelis 279 
Heuzinkveld, G. 220 Hoorneman, H. 310 
Hevea, Vereenigde Nederlandsche Hoost tot de Rees, Coenraad van 122 
Rubberfabrieken 203 Hooydonk, A.Th. van 260 
Heyden, A.AJ.C. baron van der 313 Hooyer, J.H. 72 
Heyden, A.E.C.C. van der 215 Horleman, J. 366 
Heyden, Gerhard Willem Joseph van der Horn, Jos ten 188, 197 
.

103 Horn, G. ten 179 
Heyneman, A.F.G. 247, 319, 331, 342 Home, Dirk Loef van 276 
Heyninck, E.S. 215 Home, Willem Adriaan graaf van 106 
Hiebendahl, C.A.S. 277 Horst, Hendrick ter 178, 292, 316 
Hillebrand, J.A. 358 Houven van Oordt, H.C. van der 77 
Hinckert, Cornelia 320 Hove, Bart van 105, 262 
Hockey Club Zutphen, Mixed 158 Hove, Ch. Van de 323 
Hoef, G. van der 284 Novell tot Westerflier, C.A.A. baron van 
Hoefer, EA. 149 303 
Hoefhamer, D. 65 HOvell tot Westerflier, EE.A. baron van 
Hoegen, E 195 209, 210 
Hoeke, P.E. 246 HOvell tot Westervlier en Wezeveld, 
Hoemen, Jan en Joachim van 273 familie 302 
Hoemen, Wilhelm van 273 Hoya, Maria van 160 
Hoenders, W.G. 325 Hubert, A.H.P. 225 
Hoerken, Johannes 109, 171, 175, 301 Hugenpoth, Godfried Frans van 199 
Hoerken, Wilhelmus 109, 171, 175, 301 Huigen, M. 205 
Hoes, G.B.F. 300 Huijbers, Th. 229 
Hoet, Gerard 147 Huijskes, E.H. 180 
Hof, GJ.M. 113 Huijssen van Kattendijke, familie 284 
Hofdijk, W.J. 284 Huijssen van Kattendijke, G.O.E ridder 
Hoff, R. van 't 45, 228 van 210 
Hoffman, W. 26, 259 Huinink, J. 220 
Hogenkamp, J.H. 220, 308,330 Hulse, Anton 194 
Hogeweg, H.H. 77 Hulshof, H.A. 220 
Hogeweg, L. 299 Hulshof, firma 219 
Hohenzollern, Franz Wilhelm von 194 Hulshof's Vereenigde Fabrieken 54 
Hohenzollern-Sigmaringen, Von 194 Hulshuizen, J. 325 
Hohenzollern-Sigmaringen, A. von 195 Hulstein, E.A. 261 
Hoijinck, J.C.M. 143 Hulzink, J. 351 
Holt, G.H.M. 260 Hurk, Van der 329 
Holtgrave, J.H. 122, 193, 286 Husly, Jacob 133,147 
Holtman, Herman 166 Hutjens, H. 270 
Homoed, Reinald van 149 Huygens, Rutger 97 
Homoet, Margaretha van 192 
Honcop, P.L. 191 Ibach, R. 63 
Honert, DJ. van den 65 Idiote en Achterlijke Kinderen, 
Honing, W. 68, 134, 310, 312 Vereniging tot Opvoeding en 
Honstein zie Boinenburg Verpleging van 171 
Hoof, Jan van 262 IJsselmuiden, H.G.W. 89 
Hooft, gebr. Van 't 197 IJzergieterij Industrie Vaassen 306 
Hooft Graafland, mw. 328 Ingen, H.A. van 281 
Hoogendijk, 0J.C. 299 Ingenegeren 285 
Hoogenkamp, H. 147 Insula Dei 97 
Hoogevest, T van 102, 201, 341 Isendoorn, Digna van 227 
Hoogevest, G. van 102, 288 Isendoorn, Hendrik van 306 
Hooghe, Romein de 73 Isendoorn, Hendrik Wolter van 219 
Hoogstraten, B. 303 Isendoorn, Herman van 219 
Hoogterp, C.N. 254 Isendoorn a Blois, familie 307 
Hoopen, AJ. ten 234 Isendoorn a Blois, Elbert van 306 


REGISTER VAN PERSONEN 

Isendoorn a Blois, Frederik Johan van 
306 

Isendoorn a Blois-Van Oldeneel tot 
Oldenzeel, vrouwe Ch.Th.M.A. van 
306 

Israelitische Gemeente, Nederlands- 367 

Ittersum, A.P.H. baron van 303 

Ittersum, F.A. baron van 373 

Itz, DJ. 356, 368 

Ivens, C.A.P. 263 

Ivens, Joris 263 

Jacob, F.B. 's 292 

Jacobs, G.J. 358, 368, 371 

Jacobs, Jacob 76 

Jacobs, Joost 245 

Jacobs van den Hof, G. 89, 98, 99, 101 

Jacot, A. 258 

Jagt, W.J. van de 156 

Jalinck, Derk Joost 330 

Jans, J.179 

Jansen, familie 65 

Jansen 256 

Jansen, A. 300 

Jansen, AJ. 28, 65, 157, 178, 210, 238 

Jansen, AJ.G. 310, 312 

Jansen, D. 175 

Jansen, J.H. 312 

Janssen, B. 322 

Janssen, Jorde 125 

Jansz, A.W. 245 

Jeni, E. 310 
jezuieten 195 
Joling, AJ. 349 

Jones, Inigo 257 

Jong, J. de 104 
Jonge van Zwijnsbergen, 132 

Jongh, Daniel de 77 
Jongh, F.A. de 238 

Jongh, Gijsbert Frederik de 173 

Jongman, H. 369 

Jonker, mw. M.E. 191 

Jullien, Alexis 342 

Jungblut, L. 85, 305 

Jurgens, famile 263 

Jurgens, mw. 259 

Jurgens, F. 53, 259 

Jurgens, V 258 

Jurling, C.C. 264 

Jut van Breukelerwaard, P.N. 217, 218 

Kaasjager, A.C. 343, 345 
Kakebeeke, J.C. 303 
Kalff 191 
Kalken, G. van 372 
Kam, G.M. 253 
Kam, W.H. 264 

Kammeijer, C. 212 

Kammeyer, A.C. 334 

Kamperdijk, HJ. 207, 238, 338 

Kanis, Dirck 247 

Kanters, W. 293 

kanunnikessen van het H. Graf 259 

Karel de Grote 12 

Karel V, keizer 15, 79, 354, 356 

Katja, dropfabriek 194 

Kayser, J. 78, 107, 246 

Kayser jr, J. 246 

Keerbergen, Johan 245 

Keerman, Pieter 218 

Keijzer, J.132 

Keijzer, Y. 75 

Kelderman, B. 216 

Kelderman, J.W. 119 

Keldermans, Marcelis 178 

Keldermans, Rombout 131 

KEMA 32, 99 

Kemmeling, P.J. 300 
Kemp, P.J. van der 243, 246, 248, 249, 
256 
Kemper, H. 226 
Kemper, J. 290 
Kempers, Th. 136 
Keppel, Arnold Joost van 158 
Keppel, Derk Jan van 218 
Keppel, Goossen van 218 
Keppel, Johan van 190 
Keppel, Joost van 225 
Keppel, Sophia van 275 
Kerkhoven, J. 303 
Kerkhoven, WO. 303 
Kerstins, Jan 221 
Kervenheim, Sweder van 225, 364 
Kethulle, Johanna Barbara de la 66 
Ketjen, H. 356 
Kets, WH. 293 

Keucken 195 

Keulen, J. G. van 328 

Kinsbergen, J.H. van 71, 164 

Kleef, hertog van 348, 350 

Kleekamp, P. 77 

Klein Starink, B. 312 

Kleinhout, G.H. 322, 341, 359 

Klinge, Geert 188 

Klinkhamer, J.E 167 

Klip, G.A. van der 328 

Klip, H.J. van der 27, 369 

Klok', brouwerij 'De 178 

Klomp, 0. 231 

Kloot, A. van der 180, 231, 267 

Kloot Meijburg, H. van der 101, 137, 
159 
Kloot Meijburg, M.G. van der 137 
Klop Hooghdyk, Echbert 61 

Kloppert, J. de 229 

Klosters, JJ. 71, 75 

Kluys, W. de 260 

Kneppelhout, J. 269, 270 

Kneppelhout-Van Braam, U.M. 270 

Knevel, E. 171, 237, 339 

KNIL (Koninklijk Nederlands-Indisch 
Leger) 86 

Knipscheer, H. 135, 169, 235, 273, 309, 
326 
Knipscheer, gebroeders 313 
Knirsch, F 275 
Knol, R. 174, 271 
Knoop, H.A. 138 
Knoops 343 
Knoops, Joh. 258 
Knoops jr, J. 258 
Knottenbelt, H.H. 205 
KNP 159 
Knuisen, Jac. 162 
Koch, EC. 190 
Koch, Th.KJ. 150, 270, 325 
Koch, W. 190 
Kocken, H.L.D. 161, 351 
Kocken, M. 345 
Koene, EJ.E. 313 
Koenraad II, keizer 242 
Koff, orgelbouwer De 109 
Kohlmannstichting 94 
Kok, A.A. 336, 365 
Kok, D. 164, 187, 264, 266 
Kok, Joost 302 
Kok, Y. 200, 207 
Koker, Th. 326 
Koldewey, BJ. 155, 221, 336 
Koldewey, H.M. 155 
Kolen 371 
Kolenbrander, HJ. 138 
Kolff, W. 259 
Kolling, W. 137 
Kolpingvereniging 249 
Komter, A. 191 
Konig, C.L. 84 
Konig, Ludwig 245 
Konijnenburg, JJ. 88 
Koning, J. 292 
Koningh, M. en J. de 137 
Kool, A. 155, 156, 228 
Koolhaas, B.C. 239 
Koop, H. 322 
Koops, mw. 93 
Kooy, familie 101 
Koppel, A. van de 99, 326 
Kops, EJ. 78, 116 
Kording, J.HJ. 114, 161 
Korswagen, H. 67, 116, 118. 150, 308, 

326 


 

REGISTER VAN PERSONEN 

Kort, G.A.P. de 161, 287 
Kort, gebroeders De 64, 150 
Kortlang, F. 171 
Kortlang, J. 71, 171, 277 
Kortschot, G.H. to 337 
Koster, W.A.O. 128 
Koumans Smeding, P. 326 
Kraaijenhagen, A. 268, 322, 333 
Kraaijenvanger, A. 192 
Kraak, Jan Cornelis 155 
Kraakman, TJ.A. 180 
Kraan, A. van der 171 
Kramer, H.H. 205 
Kranenburg, Gisbert van 135 
Krankzinnigen zie ook Geesteszwakken 
71 
Krankzinnigen zie ook Idiote 171 
Krankzinnigen en Zenuwlijders, 
Vereeniging Verzorging van 48 
Krankzinnigen, Vereeniging tot 
Christelijke Verzorging van 48, 339 
Krankzinnigengesticht, Centraal 
Israelitisch 48, 71 
Krayenhoff 59 
Kreeftenberg, BJ. 289 
Kreeftenberg, W. 309 
Kreynck, Engelbert 360 
Kremers, familie 295 
Krepel, J.R. 213 
Kretschmar van Wijk en Aalburg, W.G. 
van 118 
Kroes, H. 25, 222, 304, 305, 306, 329 
Kr011er, A.G. 53, 188, 273, 274 
mw. H.E.LJ. 31, 53, 274 
Kroon, E. 226, 285, 342 
Krop, Hildo 89, 146, 273 
Kropholler, A. 269 
Kropman, J.C. 258, 259 
Kruisweg, CJ. 292 
Kruizinga, NJ. 150, 272, 326 
Krukziener, M.M. 372 
KTV 161 
Kuerten, A.A. 331 
Kuilboer, C:P.M. 346 
Kuilenburg, E. van 82, 88 
Kuilenburg, W. van 214 
Kuiper, J. 356 
Kuipers, R. 326 
Kuipers, Tj. 27, 336 
Kiithe, F.Ph. 300 

Laak, (Dom) H. van der 345 

Laan, J. van der 94, 220 

Laan, (Dom) N. van der 94, 112, 182 

Laeken, F. van 100 

Lairesse, Gerard de 73 

Lamers, A. 337 

LandbouwcoOperatie Epe 170 
Landschap, Stichting Het Geldersch 269 
Langenberg, A.B.W. 363, 368, 371 
Langenberg, EW. 103 
Lans, J.R. van der 263 
Lansinck, Gherardus 174 
Lasonder, familie 179, 180 
Lasonder, L. 179 
Laudy, E. 342 
Lawick, Jacob van 324 
Lebbink, Hendrik 103 
Lebret, N.M. 204 
Leccius de Ridder, D.L. 326 
Leck, geslacht Van der 194 
Leck, H. van der 334 
Leenders, P. 181 
Leerinck, Willem 364 
Leeser, T 373 
Leeuw, D. de 188 
Leeuwjr, H. 253, 262, 305 
Leeuw sr, H. 262 
Leeuw, 0. 27, 107, 112, 246, 253, 257, 
259, 260, 261, 263, 305 
Leeuw, P.A. 199 
Leeuwen, Cornelis van 236, 342, 343 
Leeuwen, G. van 70, 247 
Leeuwen, Johan Diederik van 300 
Leeuwenberg, G.M. 84, 151, 168, 207, 
247 
Leeuwens, Jacob 245 
Leichel, E. 113, 136, 197, 208, 219, 226, 
281, 284, 289 
Lelieveldt, J.A. 261 
Lenaerts & Houtermans, atelier 209, 226 
Lenderink, J.E 223 
Lennep, Jacob van 270 
Lennep, Maria Catharina van 123 
Lennep, Roelof van 310, 313 
Lensvelt, WA. 193 
Leonora, gravin 292 
Lerinck, Wyllem 358 
Leu de Wilhem, Mauritia Constantia le 
225 
Leur, H.C. van de 64, 150, 268, 333 
Leusen, A. en HJ. van 304 
Leussinck, Johan 367 
Levache, J.B. 304 
Leverman, J.B. 144 
Leyser, N.S. 122 
Lichtervelde, Johan Ferdinand baron van 
67 
Liese, A. 71 
Ligthart, G.J. 138 
Lijsen, D. 103, 328, 363, 360, 370, 373 
Lijssen, HJ. 74 
Limburg, J. 27, 252 
Limburg Stirum, familie Van 317 

Lindenhoud, N.H. van het 116 
Lindenhout, Van 't 249 
Lindsen, C. 313 
Lindsen, H.D. 107 
Lingebeek, W.G. 176 
Linnaeus 186 
Linschoten, A.C. 260 
Lintelo, Derk van 121 
Lith, K. van 262 
Lobe, Wilhelm 162 
LOben Sels, Ernst van 226, 367 
LOben Sels, J.CJ. van 224, 226 
Lockhorst en Overeynder, bureau 116 
Lodder, G.G. 343, 346 
Lode, G.J. 294 
Lodewijk Napoleon 18, 46, 69, 73, 145 
Lodewijk XIV 16 
Loe, familie Van der 227 
Loemans, Wilhelm 245 
Loermans, M.P. 231 
Lofvers, E. 26, 137 
Loggers, T.J. 75 
Loghem, J.B. van 312, 313 
Logteren, Ignatius van 322 
Lohman & Zn, N.A. 316, 360 
Lohn, Herman van 120 
Lokaalspoorweg-Maatschappij 
Dinxperlo-Varsseveld 289 
Lokaalspoorweg-Maatschappij, 
Nederlandsche 109, 160, 307 
Lokaalspoorweg-Maatschappij, 
Geldersch-Overijsselsche 48, 62, 180, 
234, 294, 338, 347 
Lokeren Campagne, W. van 345 
Lokhorst, J. van 26, 323 
London, J. 312 
Lonkhuyzen, HJ. van 187 
Lonkhuyzen, P.H. van 148, 186, 187 
Loo, DJ. van 27, 360, 369, 370, 371 
Loo, J. van 160 
Loo, J. van de 137 
Loo, J.M. van de 37, 138 
Loo, Herman van den 183, 227 
Looman, B. 170 
Loon, Dirck van 342 
Loots, Th. 130 
Lorentz, H.A. 96 
Losecaat Vermeer, L.H.W. 294 
Liicker sr, J.177 
Liicker jr, J.177 
Luden, familie 284 
Ludewig, EA. 107, 219, 332, 359, 373 
Ludger 347 
Lulofs-Umbgrove, J.H. 215 
Lunhorst, Nicolaus Boringer van 179 
Lunteren, H. van 30, 119, 123, 127, 208, 
243, 290, 328 


REGISTER VAN PERSONEN 403 

Lunteren, S.A. van 25, 30, 281, 287, 288, 
290, 303 
Luthmann, L.M. 28, 39, 214 
Lynden, geslacht Van 197, 320 
Lynden, Adrianus graaf van 233 
Lynden, Frans Godard van 197 
Lynden, Otto Frederik graaf van 233 
Lynden-Van Hogendorp, Van 197 

Maaker, A. de 210 
Maarschalkerweerd, M. 84, 195, 209, 
227, 285, 305, 336, 339, 353 
Maas en Waal, stoomtram 48 
Maas, J.F. 129 
Maas, W. 304 
Maaskant, H.A. 372 
Maatschappij tot Exploitatie van 
Sonsbeek 93 
MABEG, ingenieursbureau 338 
Machinefabriek Breda 180 
Mackay 272 
Mahler, A.F.F. 373 
Makkink, A.D. 345 
Mallum, heren van 160 
Manche, A. 84 
Mannay, Andries 248 
March & Siihne, E. 284 
Marechaussee, Koninklijke 72 
Marees van Swinderen, De 181 
Margadant, D.A.N. 348 
Margry, A.AJ. 25, 246, 247 
Margry, EJ. 333 
Margry, Jos. 173, 181, 247 
Maris, Jac. 261, 262 
Markel, Geertruid van 53, 209 
Markvoort, G.B. en E.H. 65 
Marie, C.H. van 124 
Marie-Van der Wijck, mw. Van 334 
Marot, Daniel 23, 29, 73, 74, 158, 215, 
284, 327 
Martens, J. 229 
Marwijk, Van 295 
Masselink, D. 157 
Mast, J. 297, 298 
Maten, H. 310 
Mathot, G. 250 
Maurits zie Nassau 
Maurits W.J. 178, 257, 258, 263 
Mecanoo, bureau 324 
Mecklenburg-Schwerin, prins Hendrik 
van 76 
Meek, E.E. 70 
Meek, H. 253 
Meer, Johannes de 358 
Meere, A. 103, 153, 169, 170, 281, 302 
Meerman, BJ. 261 
Meertens, A. 246 

Meertens, RG. 294 
Mees, A.R.P. 307 
Meier, H.G.J. 324 
Meijer, Jonas Daniel 84 
Meijer, M. 84 
Meijer-Van de Thoorn, N. de 230 
Meijerink, J.W. 337 
Meijerink, M. 194, 326 
Meilink, dr. B. 94 
Mekere, Jan van 122 
Mekerij, E. 297 
Mendes da Costa, J. 274 
Mengelberg, H. 289 
Mengelberg, F.W. 70, 103, 268, 281, 
293, 313, 349, 351 
Mengelberg, 0. 70, 105, 179 
Mengelberg, atelier 85, 172, 176, 195, 
313 
Mensing, H.B. 76 
Mensinga, Jac. 105 
Mensink, J.G. 71, 75, 324 
Mensink, P.K. 71, 75 
Mertens, H.F. 176, 317 
Metelerkamp, AJ.P. 121, 124 
Metzelaar, J.F. 71, 88, 175, 298, 323, 363 
Metzelaar, W.C. 145, 179, 253, 294, 363 
Meurs, familie 199 
Meurs, H.E van 148 
Meurs, Henricus 106, 218, 167, 264 
Meyer, G.A. 186 
Meyer, J. 275 
Meyer Rietjes, J. 243 
Meyers, J.F. 179 
Michael, J.G. 30, 292, 311 
Michielsen, J.W. 256 
Michielsen, P.W. 334 
Middachten, Hendrik van 133 
Middewinter, Robbert 141 
Migchielsen, 0. 334 
Milieu en Openbare Werken Arnhem 99 
Mispelblom Beijer, H.D. 373 
Misset, C. 144, 146 
missionarissen der H. Familie 260 
missionarissen van Scheut 249 
Mitterreither, Johannes 292 
MObius, G. 76 
Moens, Anna Maria 38, 157 
Moer, Gobel 83, 359 
Moer, Jan 232, 297, 330 
Moer, Jasper 232, 342 
Mogendorff, M. 146 
Mol, J.D. 367 
Moiema, J. 204 
Molenaar, Nic. 25, 26, 130, 222, 223, 
225, 246, 253, 330 
Molijn, EA. 264 
Molkenboer, Th. 84 

Moll, L.A. 261 
Mondriaan, P. 336 
Monshouwer, D. 263 
Moorrees, J.P.G. 71 
Moreau, J.E 173 
Moreau, M. 263 
Mortier, F. 325 
Mourik, W.J.G. van 201 
Muelen, W. van der 328 
Muijlwijk, J.P. van 100 
Muis, EJ.M. 284, 312 
Mulder, A. 229 
Mulder, W. 373 
Mulder & Van Wessem 153 
Munster, bisschop van 16 
Munster, Maria van 316 
Munter, C. 280 
Murman, G. 175 
Muysken, C. 87 

Naamen, B.N. van 287 
Naber, C.F.A. 84, 108, 120, 127, 138, 
141, 172, 178, 221, 285, 289, 294, 295, 
314, 336, 342 
Nachenius, J. 113 
Naeff, G. 222, 224 
Naeff, M. 222, 224 
Nagell, familie Van 329 
Nagell, Gerrit Jan van 225 
Nagell, J.A.C. van 225 
Nagell, J.A.L.F.C. baron van 294 
Nagell, Jan Herman Sigismund van 225 
Nahuis, firma J. 180 
Nairac 160 
Nairac, C.A.W. 223 
Napoleon 18, 208 
Nassau zie ook Willem 
Nassau, Emilia van 332 
Nassau, Frederik Hendrik van 16, 58, 
178 
Nassau, Hendrik van 74, 202 
Nassau, Jan van 15 
Nassau, Lodewijk van 202 
Nassau, Maria van 125 
Nassau, Maurits van 58, 240, 245, 348 
Nassau, Wilhelmina van 76 
Nauta, A. 27, 28, 61 
Nederbragt, G.W. 313 
Nederlanden van 1845, De 99 
Nederlandsche Centraal-
Spoorwegmaatschappij 171 
Nering }Rigel, J.E 303 
Nering BOgel, firma 38, 127, 224, 297 
Nes, K.C. van 65, 77 
Neukirchen, G.A. baron van 329 
Neukirchen-Nievenheim, A.M.V.S. 
baronesse van 258 


 

REGISTER VAN PERSONEN 

Nicola, WA. 94 
Nicolas (& Zn), E 78, 106, 116, 151, 
152, 199, 206, 231, 246, 293, 331 
Nicolas, J. 70, 85, 246, 275 
Nieukerken, J. van 108, 169, 204, 218, 
334 
Nieukerken, J.J. van 108, 158, 169 
Nieukerken, MA. van 108, 158, 169, 
204, 218, 334 
Nieuwenhuis, banketbakker 178 
Nieuwenhuyzen, J. 342 
Nieuwenkamp, W.0J. 228 
Nijendijk, J. 328 
Nijmegen, Dionys van 248 
Nijsten, E. 202, 300 
Ninaber, J.C. 148 
Nispen tot Pannerden, familie van 280, 
349, 350 
Nispen tot Pannerden, 0. van 322 
Nispen tot Sevenaer, E.L.D.M. van 260 
Nix, Th. 29, 148, 247 
Nolting, J.D. 177, 346 
Noorden, Claes 104 
Noorduijn, B. 305 
Noorduijn, P.F.I. 256 
Noorman, H. 157 
Noorman, gemeenteopzichter 170 
Norenberg, Willem 251 
Northeimer, S. 301 
NUON 100 
Nut en Vergenoegen, Natuurkundig 
Genootschap tot 90 
Nut voor het Algemeen, Maatschappij 
tot 90 
Nyenhuis, J. 310 
Nyvenheim 329 

Odink, J.118 
Oeckelen & Zn, P. van 230, 336 
Oeckelen, gebroeders Van 309 
Oering, Geertje 166 
Oerle, Van 115 
Oertel 218 
Ogert, H. 130 
Oldenampsen, G. 317 
Oldenhof, P. 70 
Olthof, G. 223 
Onderwijs, Vereniging tot Bevordering 
van Christelijk Onderwijs 89 
Onderwijzers, Bond van Nederlandsche 
228 
Onnes, A.A. 109 
Onstenk, B. 329 
Ooijen, M.H.WJ. 254 
Oor & Zn, J. 115, 253, 333 
Oorschot, J. van 150 
Oorsprong, P.L.M. 294 

Oostfriesland-Rietberg, Leopoldina 347 
Oranje-Nassau, huis 126 
Oranje zie ook Nassau, Willem 
Orges, Marten 45, 108 
Orliens, David van 342 
Orsolino, Francesco 133 
Orville, Frederic d' 129 
Oswald, EM. 247, 304 
Osy, Jan Carel 333 
Otten, C.C.G. 153 
Otten, EH. 248 
Otten, J. 245 
Otters, Josina Christina 92 
Otto zie Gelre 
Oudemans, familie 264 
Ouden, Den 273 
Oudendijck, Adriaen Fredericksz van 22, 
125, 126 
Ouendag, B.J. 113, 371 
Outshoorn, C. 88, 304 
Overeijnder, WE 95 
Ovink, B. 146 
Ovink, H.J.L. 26, 145, 146, 195, 220, 
294 
Ovink jr, H.J.L. 61 
Oxfordbeweging 269 
Ozinga, EK. 95 

Pabst van Bingerden, G.S.A. baronesse 
van 286 
Pallandt, A.W.K.W. van 217 
Pallandt, Frederik Willem Floris van 217 
Pallandt, Johan van 216, 319 
Pallandt, RJ.C. baron van 284 
Pallandt, W.K. baron van 284 
Pallandt, WET. baron van 284 
Pallandt van Walfort, Jan van 97 
Panhuys, C.A.E.A.. van 318 
Pannekoek, H. van 123 
Papierfabrieken, N.V. Vereenigde 159 
Paradijs, A. 105 
Pasqualini, Alexander 124, 125, 126 
Passmann, A. 147 
Passmann, Gertrud 147 
paters zie ook broeders 
paters Benedictijnen 275 
paters Dominicanen 250, 353 
paters van het Heilig Hart 249 
paters Jezukten 249, 253 
paters Karmelieten 250 
paters Maristen 220, 331 
paters MSC 85 
paters Redemptoristen 249 
paters Witte 195 
Paul, H. 328 
Pax, Franciscus de la 342 
Peckel, Rutger 281, 289 

Peddevilla, Joan 248 
Peelen, Pauwels 279 
Peereboom, P. 292 
Peeters, G. 284 
Pelen, Paul 83 
Pels 85 
Pelt, G. van 270 
Pereboom & Leyster 276 
Peretti, Joseph 217 
Perey, E. 116 
Persijn, J. 90 
Pet, C. 88, 89 
Peteri, B. 328, 357 
Peters, C.H. 26, 71, 73, 74, 88, 100, 136, 
152, 156, 177, 179, 190, 223, 252, 262, 
264, 280, 300, 302, 310, 322, 349 
Peterszen, Jan 209 
Petit, Alexius 236 
Petit, Jean 115 
Petit, Henricus 67, 169, 236 
Petit & Fritsen 83, 126, 352 
Petzold, C.E.A. 31, 68, 96, 134, 137, 286 
PGEM 99, 146 
Philips, E 345 
Philips, G.L.E 346 
Philipse, A. 94 
Philipsen, Jan (Johan) 64, 135, 141, 199, 
226, 173, 178, 342 
Philipsen, Willem 135 
Phoenixbrouwerij 261 
Pieck van Zoelen, familie 351 
Pierson, Allard 373 
Pierson, A.C. 145 
Pijll, J. van der 261 
Pijnappel, Th. 214 
Piranesi, G.B. 24, 311 
Pletterij Den Haag 212 
Pliester, EKJ. 350 
Ploegman, J.A.F. 75 
Ploem, H.L 281 
Pluijm, J. van der 256 
Pol, M. van de 230 
Polak, Henriette 367 
Poland, N. 359 
Polet, J. 323 
Politieopleiding Noordoost-Nederland 
225 
Poll, H.H. van den 277 
Polonceau, Camille 38 
Pompe, Walter 131 
Poortman, H.A.C. 31, 96, 124, 134, 147, 
218, 224, 312 
Popping, H.AJ. 325 
Poptie, EG. 187 
Portugal, Emanuel van 332 
Porzelt, W. 263 
Pos, G.A. 282 


REGISTER VAN PERSONEN 

Post, familie 271 
Post, JJ. 27, 220, 336, 337, 339 
Post, Pieter 125 
Post, W. 94, 373 
Post, W.H. 38, 300 
Postel, E. 226 
Postel, GJ. 27, 62, 146, 215, 218, 224, 
226, 306, 324 
Posth, J.P. 30, 68, 74, 134, 205, 218, 286 
Posthumus Meyjes, C.B. 28, 82, 125, 137 
Postma, J.D. 303 
Pothoven, G. 77, 109, 168, 211, 348 
Pothoven, H.A. 109, 168, 211, 238, 288 
Pothoven, J. 239 
Pothoven C van 261 
Pouderoyen, BJ. 249, 252 
Pouderoyen, C. 136, 182, 211, 247, 250 
Prakke, J.E. 160 
Prakke, firma 161 
Presichhaeve, Bernt van de 91 
Priesznitz, V. 218 
Prins 169 
Prins, familie 113 
Prins, G. 131, 132, 352 
Prins, J.A. 334 
Prins, WA. 123 
Prodesse Conamur, Arnhems Historisch 
Genootschap 88 
Proper, J.197, 316 
Publiekhuisen, G.H. 222 
Puffelen, K.M. van 128, 154, 200, 210, 
231, 235, 319 
Purfina 100 
Put, Arent van der 285 
Putten, H. van 67 
Putten, Pelgrim van 163 
Puype, P. 75, 76, 77 

Quellhorst, G.H. 84, 162 
Quist, W.G. 274 

Raaij, J. van 106 

Raan, H.G. van 236 

Rademaker, E.B.W. 89, 95 

Radio Centrale, Nijmeegse 261 

Radstake, J.B. 113 

Raedt van Oldebarneveldt, familie 271 

Raesfelt, Goosen van 316 

Raesfelt, Gosewein van 117 

Raesfeld, JJ.S. van 188 

Raesfelt, Ursula Philipota van 133 

Rambonnet, K.L. 312 

Randag, familie 263 

Randwijck, G.AJ. baron van 282 

Randwijck, Margaretha van 232, 233 

Ranzow, Van 98 

Rappange, H.F. 328 

Rappard, H.A. ridder van 226 
Rauch, C.D. 262 
Rausse 218 
Ranter, H.A. 204 
Ravenschot, Gerrit 23, 65, 103, 127, 134, 
145, 194 217, 293, 367 
Ravenschot, Isabella Geertruid 318 
Ravesteyn, S. van 100, 262, 284 
Rechteren, Sophia Juliana van 218 
Rechteren Limpurg, M.C.E gravin van 
218 
Redeker, J. 346 
Reede, familie Van 166, 167 
Reede van Ginkel, Godard van 133 
Reede tot Ginckel, Reynard van 166 
Reede lady Athlone, W.E. gravin van 167 
Reerink, firma 222 
Reesink, AJ.H. 363, 369 
Reesink & Co., HJ. 372 
Regteren Altena, familie Van 193 
Reigers, TJ. en BJ. 306 
Reijers, Constant 99 
Reijnst, A. 197 
Reinoud II 178, 222 
Reitsma, E. 280 
Remmen, H. van 293 
Rendelers, Jan 194 
Renesse, familie Van 272 
Renesse van den Brink, familie Van 281 
Renesse van Elderen, Adriana Sophia 
van 316 
Repelaer van Driel, 0J.H. 262 
Reuter, Herman J. 260 
Reyn, Th. van 82 
Reynen, W.ThJ. 261 
Reynvaan, AJ. 282, 317 
Rheede, Frederik van 281 
Rhemen, Alexander baron van 290 
Rhemen, C.H. baron van 124 
Ribbius Peletier, A.E. 113 
Richter, L.G. 218, 220, 316, 336 
Richters, H. 325 
Ridder, WPJ. de 328 
Riebeek, Jan van 131 
Rieff, J.M. 24, 113, 152, 298 
Rieff, M. 298, 299 
Riele, G. to 25, 125, 138, 147, 188, 195, 
207, 264, 280, 293, 302, 336, 346, 
Riele, W. to 85, 106, 118, 136, 160, 219, 
231, 268, 302, 349 
Riemersma, HJ. 149 
Riemsdyk, G. van 118 
Rietbergen, M. 136, 201 
Rietstap, T.M.T 138 
Rietveld, G.Th. 75, 90, 94, 145, 274, 313 
Rijcke, Bernard de 327 
Rijcksz, Willem 209 

Rijke, Anna de 373 
Rijke, Rodolph de 373 
Rijken 316 
Rijkse, P.C. 309 
Rijkswaterstaat 262 
Rijnbende, familie 181 
Rijnberk, D.C. 352 
Rijnboutt, K. 363 
Rijsse, K. van 312 
Rijt, N.C.G.M. van de 125, 169, 170, 
176, 297, 352 
Rink, J. 273 
Ripperda, Hajo 316, 367 
Ripperda, Judith 144, 147, 158 
Ripperda, Maurits Herman van 316 
Ripperda van Verwolde, Georgius 83 
Robbers, J.G. 363 
Robbertsen, Gerrit 189 
Rode van Heeckeren, Wigbold de 286 
Roelofs, L. 135 
Roelofsen, A.W. 231 
Roelvink, Bernardus, Andreas 120 
Roelvink, L. 62 
Roes, familie 201 
Roes, Gebr. 324 
Roest, W. van der 256 
Roeters van Lennep, H.C. 303 
Rogge, J.H.E 177 
Roland Holst, R.N. 98 
Roman, Jacob 23, 72, 133, 158 
Rφntgen, EE. 29, 324 
Roodenburg, H. 280 
Roos, J.H. de 95 
Roosegaarde, GJ. 123 
Roosenburg, D. van 159 
Roosendaal, J. van 104 
Roosmalen, Van 280 
Roovers, P. 85 
Rooy, J. de 207 
Rooyaards, C.W. 154 
Rooyaards, H. 287 
Rosa-stichting 152 
Rose, W.N. 86 
Rosenik, J.M. 324 
Rosier, G. 172, 305, 306 
Ross, AJ. 228 
Rosseels, P.L. 30, 243, 262 
Rossum, familie Van 341 
Rossum, Maarten van 15, 22, 87, 306, 343 
Rossum, Johan van 22, 343 
Rothmans 350 
Rothuizen, EJ. 71, 89, 90, 171 
Rothuizen, J. 28, 203 
Rouville de Meux, A.M. de 207, 362 
Rouwenoort, Van 150 
Rouwenoort, Judith Elsabee Anna van 
144 


 

REGISTER VAN PERSONEN 

Rouwenoort, W.H. vrijheer van 205 
Roverso, G. 87, 252 
Royaards, C.W. 72, 125, 126, 164 
Rubens, P.P. 141 
Ruebel van Sinderen, B.A.L. 289 
Ruempol, Goslink en Hendrik 139 
Ruijssenaars, HJ.M. 71, 72 
Ruijssenaers, S.W. 167, 281 
Ruprecht, Conrad 349 
Riiter, Th. 191 
W 199 
Rutgers van Rozenburg, 254 
Rutters, Wilhelmina 358 
Ruyters, Henrick 364 
Ryckevorsel van Kessel, E.EM. van 259 

Saksen-Meissen, Albrecht van 277 
Salesianen van Don Bosco 195 
Salm, A. 107 
Sanatorium voor Longlijders, Eerste 
Nederlandse 326 
Sandberg, CJ. 292 
Sandt, P.J. van de 168 
Sangster, H. 372 
Sarlemijn, G.J.M. 258 
Sasbout, Joost 83 
Sass, Cornelis 251 
Schaaf, H. van der 336, 337, 338 
Schaaf, J. van der 336, 337 
Schaap, W.EC. 81, 98, 134 
Schaars, J.199, 271 
Schaeff, Cornelis Hermansz 245 
Schaep, Albert 346 
Schaffelaar, Jan van 105 
Schairt van Bommel, Gisbert 21, 245 
Scheffer, J.W.E 203 
Scheidius, familie 101 
Schellaert van Obbendorff, Daem 149 
Schellaert van Obbendorff, Johan 
Albrecht 149 
Schelling, H.GJ. 100, 277, 372 
Schelven, Dirk Adriaensz 356 
Schenck, Maarten 251 
Schenck, M.C. 289 
Schenck van Nydeck, Maarten 58 
Schermbeek, J.H. van 172 
Scherpenzeel, Johan van 288 
Scherpenzeel-Heusch, baron Van 263 
Scheuerman, H.B. 272 
Schevichaven, J. van 202 
Schifferstein, H. 351 
Schijvens, J.C.A. 304 
Schill, Th.G. 100 
Schilling, J. 108 
Schilt-Geesink, F. 197 
Schimmel, Gerhard 72, 130, 147, 182, 
168, 188, 222, 225, 279, 265, 302, 314 

Schimmelpenninck, Andries 358 
Schimmelpenninck van der Oye, familie 
123, 127 
Schimmelpenninck van der Oye, Andries 
baron 314 
Schimmelpenninck van der Oye, Jacob 
123 
Schimmelpenninck van der Oye, Willem 
Anne 315 
Schmidt, J.H. 263 
Schmitz, CJJ. 107 
Schmullinck, familie 349 
Schmullinck, Wendelina 349 
Schneemann, C.J.L. 326 
Schneider, H. 318, 348 
Schnethlage J.W.E 169 
Schober, J.H. 278 
Schoemaker, R. 99 
Scholten, G.A.308 
Scholten, H. 348 
Scholten, PJ. 287 
Scholten, WA. 226 
Scholtz, H.A. 268 
Schonck, Philip Willem 74, 218, 284 
Schoonwater, Michiel 333 
Schoorl, G. 262 
Schotel, J. 346 
Schouten, A. 326 
Schrader, Jan 133 
Schrakamp 71 
Schrale, firma 327 
Schrama 115 
Schrieke, J. 324 
Schrijvers, J.C.A. 212 
Schroder, J. 146 
Schultheiss, B. 108 
Schuster-Hibi, M. 107 
Schut, H. 371 
Schut, wed. J.W. 227 
Schut & Berends, firma 159, 227 
Schutz, E 333 
Schutz & Zn, firma I. 38,101 
Schuylenburgh, familie van 294 
Schuylenburgh, J. van 360 
Schuylenburgh, J.H.G. baronesse van, 
douairiere van Brakell 192 
Schwarze, I. 274, 275 
Schweer bey der Becke Stichting 137 
Sebbelee, H.W. 146 
Semmelink, D. 26, 107, 112, 247, 256, 
260, 300 
Sepp & Co 279 
Servatius, 295 
Setten, G. van 125 
Seunties, N. 233 
Sevinck, H. 121 
Sickesz, CJ. 225 

Sidney, Philip 372 

Siebers, A. 242, 246 

Sijmons, K.L. 352 

Sillevis, J. 130 

Sillevis, L. 131 

Simon, F. 150, 279 

Simon, L. 182 

Simon, gebroeders 125 

Simons, L. 70 

Sipkes & Hesselink 287 

Sjollema, J.S. 253 

Slijkhuis, T.G. 71, 155 

Slinger, Th. 68 

Sloet, baron E.W. 312 

Slothouwer, D.E 215 

Sluijmer, Joh.H. 29, 86, 93, 111, 147, 
160, 178, 231, 234, 286, 289, 318, 360 

Smeding, EW. 303 

Smeth, Th. baron de 95 

Smijtink, M.W. 88 

Smink, JJ. 167 

Smit, M.K. 68, 137, 217, 218 

Smits, EC. 64, 151, 334 

Smits jr, EC. 152 

Smits, G.H. 160 

Smits, J.A. 348 

Smits, K. 230 

Smits, N.E 173 

Smits, WF. 328 

Smits, WJ. 231 

Smits, gebroeders 78, 115, 229, 231 

Smulders, familie 263 

Sneek, AJ. 160, 180, 336 

Sobel, A. 369 

Sorg, A.M. 148 

Spaen, Van 311 

Spaen, Alexander van 310 

Spaen, Alexander Diederik van 123 

Spaen, Johan Frederik Willem van 311 

Spaen van Ringenberg, familie Van 281 

Specht, Johannes 273 

Spierinck, Adriaen van 349 

Spijkerboer, J.W. 65 

Spinola 178 

Splendor, firma 58, 261 

Spoorwegen zie ook Locaalspoor en 
Stoom 109 

Spoorwegen, Nederlandse 48 

Spoorwegmaatschappij 'De Veluwe' 157, 
228 

Spoorwegmaatschappij, H.IJ.S.M. 228, 
317 

Spoorwegmaatschappij, Nederlandsch-
Westfaalsche 317 

Spoorwegmaatschappij, Nederlandsche 
Centraal- 32, 238, 264, 307 

Sporck, Berndt 362 


 

REGISTER VAN PERSONEN 

Sprenger, familie 101 

Sprey, J.C. 68, 286, 324 

Springer, L.A. 30, 31, 96, 108, 123, 127, 
134, 158, 205, 235, 281, 323, 325, 328, 
334 

Staal, Stichting Nicolaas 191
Staatskin baron van Brakell tot Brakell,


F.G. 101 
Staatsspoorwegen, Maatschappij tot 
Exploitatie van de 100, 176, 218, 224, 
262 
Staay, E. van der 156 
Staden, C.P. van 73 
Staring, A.C.W. 215, 317 
Staring, C.E.W. 318 
Staring, Hugo Damiaan 215 
Staring, J.A. 223 
Staring, W.C.H. 224, 226 
Starmans, P. 113, 122, 222, 230, 236 
Starmans, P.H.A. en J. 349 
Steen baron van Welteren, generaal 297 
Steen- en kalkgroeve, N.V. 
Winterswijkse 339 
Steenbeek, wasserij 76 
Steenbergen, geslacht Van 303 
Steengracht, Cornelis 147 
Steenhuijs van Hernen, Jacob Ferdinand 
Antonius 199 
Steenhuys, Wairaven van 199 
Steens-Zijnen, B.W.F.A. 94 
Steers, H. 74 
Steiner, Rudolf 315 
Steinert, C.T. 220 
Steinfurt, Ludolf van 120 
Stelling, P. 262 
Stelling, D. 363 
Stenfert Kroese, S. 191 
Stepraedt, Derick van 173 
Sterenborg, B. 220 
Sterenborg, H.B. 220 
Sterenborg, H.W.J. 220 
Sterenborg, firma 219 
Sterkman & Zn, Wed. A. 208 
Steur, A. van der 320, 322, 325 
Steur, AJ. van der 178, 322, 341, 359 
Stichtse Glasmaatschappij Utrecht 370 
Stoeler, J.C. 37 
Stok Wzn, J.P. 98 
Stokkum, P.J.M. van 181 
Stolk, P. van 312 
Stolk, kapitein-ingenieur Van 156 
Stommel, Sophie van 306 
Stoombootmaatschappij, Lobithse 300 
Stoomlijn, Zuiderzee- 65 
Stoomtramlijn Zutphen-Emmerik 178, 
194 
Stoomtrein Maatschappij Apeldoorn-

Dieren, Veluwsche 190, 160 
Stoop, G.J. 313 
Stoop tot Ornstein, M.A.R.B.A. 215 
Stoops 126 
Stordian, S. 134 
Stork & Co 78, 239, 284 
Storm van 's-Gravesande, familie 317 
Storm van 's-Gravesande, I.E 318 
Stornebrink, P.Th. 199 
Straalen, J.F. van 140 
Straalen, G.L. van 138,146 
Straaten, J.A. van 137 
Stracke, L.E 202 
Stralen, J. van 290 
Stramrood 294 
Streek, AJ. 337 
Strommen Traevarefabrik to Oslo 191, 
281 
Struikdam-Baumer, H.W.J. 263 
Strflmpfler, J.S. 83 
Stuers, Victor de 215 
Stuivenberg, RA. 363 
Stuivinga, J. en Th. 348 
Stulemeijer & Co, F.J. 39, 182 
Stuyt, J. 70, 134. 151, 153, 179, 181, 197, 
250, 274, 281, 294 
Suchtelen, Jacob Hendrik van 248 
Suermondt, A.J.P. 305 
Suringar, R.W.H. 324 
Suringar, W.H. 157 
Suter, S.A. 102 
Suyck, H.E 76 
Suys, A. 181 
Syp, familie van der 263 

Taen, Th. 148 
Talens, 76, 77 
Talhout, Udo 72 
Tankens, A. 276, 353 
Tax, B. 77 
Taylor, J. 74 
Taylor & Co., J.188 
Teding van Berkhout, W.P.A. 93 
Teeseling, E. van 262 
Teeuwisse, H.Th. 286 
Teixeira de Mattos, L.F. 69, 108 
Telders, J.M. 262, 346 
Tellegen, J.W.C. 89, 90 
Temme, G.T.J. 113 
Temminck Groll, C.L. 210, 211 
Tengnagell, familie 176 
Tenkink, HJ. 337 
Tepe, A. 25, 61, 85, 103, 105, 109, 117, 
119, 120, 161, 176, 177, 195, 199, 221, 
227, 268, 276, 293, 294, 308, 349 
Termote, A. 251, 262 
Tersteeg, D.F. 137, 228 

Terwindt, familie 222 
Terwindt, H.L. 243, 263 
Terwindt, J.MJ 99 
Tetar van Elven, M.G. 281 
Thate, H. 317 
Thieme, drukkerij 356 
Thissen & Zn, J.106 
Thomassen & Co 227, 281 
Thooft & Labouchere 74 
Thooft-Melssingh, mw. C.E. 346 
Thorwaldsen, B. 141 
Thunnissen, W.H. 258, 259 
Thiiss, B. 197 
Tiemens, HJ. 67, 154, 230 
Tiemens jr, HJ. 89, 95 
Tijen, W. van 324, 372 
Tilleman, T 350 
Tima (Textielindustrie Maatschappij 
Apeldoorn) 76 
Temme, J.H. 302 
Timmers, Johan Jacob 273 
Timpe, J.W. 359 
Tjeenk Willink, H.P. 118 
Tolhuis, Jan 322 
Tolhuis, Willem 83 
Toom, J. van der 210 
Toorop, Jan 136, 246, 268 
Top, J. van der 228 
Torck, familie 324 
Torck, A.L.A. 283 
Torck, Lubbert Adolf 283, 284, 324 
Torck, Maria 358 
Torck baron van Rosendael, Assueer Jan 
285 
Traanboer, J. 94 
Tram Arnhem, Electrische Gemeente 
100 
Tramwegen, Geldersche 48 
Trautwein, A.H. 259 
Trautwein, K. 70, 207 
Tricht, Arnt van 87, 227 
Tricht, H. van 352 
Tricht, J. van 145 
Trier, Henrick van 77, 113, 122, 181, 
226, 245 
Trier, Johan (Johannes) van 77, 120, 122, 
221, 226, 265, 349 
Trier, Peter van 64, 113, 141, 173, 178, 
197, 221, 226, 245, 265, 289, 342, 349 
Trier, gebroeders 206, 207 
Trijssenaar, T.A. 369, 371 
Tulder, HJ. van 25, 150, 212 
Turin, EJ. 156 
Turmac 350 
Tusschenbroek, H. van 325 
Tutein Nolthenius, G.E.H. 210 
Tutein Nolthenius, H.P.J. 77 


 

REGISTER VAN PERSONEN 

Ubbing, J.E 195 
Ubbink, W.H. 38,144 
Ubbink, gieterij 140 
Uda, gravin van Nijmegen 247 
Uijen, Peter van 116 
Uiterwaal, J. 262 
Uiterwijk, GJ. 134, 135, 137, 138, 167, 
217, 281 
Uiterwijk, J. 360, 370 
Uten Engh, Judith 130 
UtermOhlen, firma 170 
Utrecht, bisschop van 162 
Utrecht, kapittel van St. Marie to 183 
Utrecht, Peter van 252 

Vache, Jean Baptiste le 83, 245 
Vaeck, Anna 111 
Vaes, J. 246 
Valck, Adriaan Balthasar 367 
Valk, G.H.E 70, 207 
Valk, H.W. 29, 66, 112, 144, 183, 207 
Valk, Hendrik 120 
Valk, J. van der 104 
Valkis, G.A.A.C. 272 
Valter, P. 303 
Valter, W. 197 
Varick, Maria van 175 
Veen-Valck, CJ. 259 
Veerkamp, familie 263 
Veerkamp-Dees, J.B. 263 
Veeze, G.K. 287 
Veggel, A. van 25, 65, 105 
Vegter, JJ.M. 89, 322 
Vehr, Willem 318 
Velde, H. van der 45, 188, 274 
Velde, R. van der 369 
Ven, W.A.M. van der 313 
Vennecool, Steven 23, 133 
Ver Huell, A.W.M. 144 
Ver Huell, Quirijn Maurits 144 
Verbeek, L. 176 
Verbeeten, 181 
Verburgh, D.A. 151 
Vereeniging zie ook Krankzinnigen 48 
Vereeniging tot verfraaiing van 
Nijmegen 262 
Verhaagen, B. 203 
Verheul, J. 26, 70 
Verheus, D. 344 
Verhoeff, Arien 87 
Verhoeven, Petrus 78, 106 
Verhofstad, Mathijs 129 
Verkennersvereniging, R.K. 108 
Verkerk, Jan 130 
Verkuil, W.T. 353 
Verlaan, Th. 83 
Verloren, J.Ph. 328 

Verloren van Themaat, R. 262 
Verschoor, W. en W.H. 268 
Verschuer, familie 180, 219 
Verschuer, B.E baron van 219 
Verschueren, firma 172, 200 
Verschuyl, E. 295 
Verschuyl, EJ. 295 
Verspeck, Pieter Gerritsz 245 
Versteeg, G. 89, 95, 146, 152, 167, 180, 
224, 293, 348 
Versteeg sr, G. 140, 173, 181, 197, 213, 
230, 330 
Versteegh, M.J. 211 
Verstege, Bernard Joost 124, 368 
Verstegen, familie 135 
Verstolk, familie 351 
Verstolk, Aart Johan 352 
Verstolk, Johan Gijsbert 351 
Verstraaten, HJJ. 116 
Vervest, EJ. 334 
Verwaijen, P. 284 
Vesta, Verzekeringsmaatschappij 98 
Veugelers, M.E. 260 
Viek 218 
Viervant, Anthony 95, 312, 343 
Viervant, Hendrik 88, 92, 96, 134 
Viervant, Leendert 134 
Viervant, Roelof Roelofsz 226 
Vietor 137 
Vijgh, Arndt 351 
Vijgh, Dirk 351 
Vijgh, Gerard 319 
Vijgh van Zoelen, familie 351 
Vingboons, Philips 277 
Vingerhoets, J. 254 
Virieu, familie De 342 
Virieu, F.W. de 283, 342 
Viruly, M.A.M. 134 
Visser, A. 192 
Visser, Dorothea 293 
Visser, PJ. de 134 
Visser, R. 291 
Visser & Smit 132 
Vitringa, EJ. 264 
Vittinghoff, Otto Frederik van 232, 233 
Vittinghoff, Stephania A.A. van 233 
Vlaanderen, A. 137 
Vlaanderen, Margaretha van 358 
Vleugelers, M.E. 260 
Vliet, P.D. van 109, 282 
Vlijt, koperpletterij De 38 
Vloten, W. van 105 
Vlugt, L.C. van der 121, 292 
Voet, Otto 358 
Vogedes, Bernardus 360 
Vogelpoel, W. 285 
Voigt, Christiaan 349 

Voigt, Christian Wilhelm 286 
Voigt, Johannes 230 
Voigt, J.R. 327 
Volcker van Soelen, H.GJ. 158 
Volders, J.L. 247 
Volksbond tegen Drankmisbruik 371 
Volkshuisvesting, Vereeniging tot 
Verbetering van de 337 
Vollebregt & Zn, J.J. 64, 106 
Voogt, J.E. de 220 
Voorhoeve, S. 224 
Voorst, geslacht Van 303 
Voorst, Sweder van 216 
Voorst tot Voorst, J.M. van 313 
Vorkink, P. 113, 312 
Vorstermans, H.M. 212 
Vos, J.172 
Vos van Steenwijk, A.G. baron de 123 
Vosman, AJ.M. 119, 195, 305 
Voss & Zn, B.J. 98 
Vredeman de Vries, Hans 22, 217 
Vreede, D. 324 
Vreeling, HJ. 82, 83 
Vreeswijk, H. van 262 
Vreugde, L. 285, 373 
Vriendt, F. de 199 
Vries, Johannes de 353 
Vries, R. de 201, 324, 325 
Vriezen, GJ. 188 
Vrind jr, W. de 98 
Vroom, familie 263 
Vulcanus, ijzergieterij 147, 307 

Waal, W. de 264 
Waal, A.H. van de 113 
Waarden, W.J.H. van der 257, 260, 263 
Wadenoyen, M.A. van 140, 213 
Wael & Zn, Jan de 185 
Waele, Claes die 251 
Wageningen-Romein, familie Van 101 
Waghevens, Peter 201 
Wagt, G. van der 82 
Wal, S. van der 293 
Wal Perne, G. van der 205 
Walcker & Co, firma E.E 141, 209 
Walle, Arnt van der 123 
Walree-Van Lennep, Judith van 123 
Wamelen, A.H. van 258 
Wamelink, A. 188 
Wamelink, H. 220 
Warnaar, A. 293 
Warninckhoff, Jorien 365 
Wassenaer, Jacob Unico Willem van 156 
Wassenaer, S.W. gravin van 136 
Wassenaer van Hoekelom, familie Van 
113 
Wassenaer Starrenburg, W.L.W. van 218 


REGISTER VAN PERSONEN 

Waterleidingmaatschappij Oostelijk 
Gelderland 62, 161, 306 
Waterleidingmaatschappij, N.V. 
Arnhemsche 100 
Waterman, Israel 101 
Waterschapsbonden, Technisch 
Adviesbureau van de Unie van 61 
Waterstaat, Ministerie van 24 
Wattez, D. 217 
Wattez, P.H. 204, 225, 292 
Wattjes, J.G. 370 
Wauters, Michiel 251 
Waynes van Brakel, W. de 144 
Weatherly, W.S. 134, 286 
Weber, C. 25, 64, 152, 275 
Weber, E.H. 125 
Wechel, J. to 303 
Weeme, familie Ter 54 
Weeme, A.J.G. ter 234 
Weeme & Zn, firma Ter 234 
Weenink, B.A. 220 
Wegerif, Agatha 75 
Wegerif, A.H. 28, 72, 75, 76, 108, 128, 
176, 328 
Wegerif, Chr. 75, 76, 315 
Wegewaert, Henrick 72, 108, 222 
Wegewaert, Willem 212, 302, 359 
Weidtmann, Thomas 194 
Welderen, Johan van 298 
Wellenbergh, T.F.W. 270 
Welsing, W.G. 85, 87, 95, 98, 136, 257, 
260, 371 
Wenckebach, L.O. 96 
Wendelaar, G.S.H. 114 
Wennekers, HJ. 25, 106, 197, 209, 292, 
313, 336, 346, 350 
Wennink, H. 205 
Wentink, E.G. 171, 211, 342 
Wentink, JJ. 326, 350 
Wenzel, K.W. 161, 287 
Werkliedenvereniging Hulp naar 
Vermogen 345 
Wertheim, J.E. en K.A. 325 
Wessel, H. 224 
Wesstra, H.H. 270 
Westerfelt, Heribert 187 
Westerfelt, Anthony van 187 
Westerholt, familie Van 317, 329 
Westerholt, Borchard van 318 
Westerholt, Borchard Fredric Willem 
van 318 
Westerholt, Charlotte Alexandrine van 

Westerholt van Hackfort, AJ.A. baron 
van 328 
Westerholt van Hackfort, B.F.L. en A. 
baron van 317 

Westerop, L. 191 
Westerop, L.HJ. 191 
Westervelt, familie Van 184 
Westervelt, Heribert van 203 
Westraven, Faience- en Tegelfabriek 98, 
345 
Wet, Christiaan de 274 
Wethli, L. 329 
Weve, JJ. 88, 242, 243, 245, 250, 252, 
254, 259, 261, 262, 263 
Wezel, R.W.J. van 294 
Wiardi, JJ. 328 
Wiardi Beckman, H.B. 227 
Wibbelink, J. 372 
Wibrans, Gilis 183 
Wichman, graaf van Hamaland 12 
Wiebenga, J.G. 39, 99. 182 
Wiedijk, J. 223 
Wiegerink, H.T. 262 
Wiel, A. to 138, 177, 178, 318, 339 
Wiel, Van de 331 
Wienecke, C. 253 
Wienicke, Ed. 113 
Wijck, G.A.F. van 144 
Wijck, S.M. van 280 
Wijdeveld, H.Th. 313 
Wijers, A. 263 
Wijers, H.J. 356 
Wijers, M. 261 
Wijhe, geslacht Van 154 
Wijhe, Reinold van 153 
Wijhe van Echteld, Christiaan Reinold 
van 208 
Wijk, DJ. van 175 
Wijma, D. 173, 221, 279, 308 
Wijn, J.A. 70, 71, 72, 75, 77, 76, 204 
Wijnbergen, Ditmar van 127 
Wijnbergen, J.W.A. baron van 127 
Wijnbergen, Johan van 277 
Wijs, W.K. de 337 
Wijtvelt, Henrick 349 
Wikkerink, HJ. 220 
Wilbrenninck, Johan 365 
Wilbrink, GJ. 228 
Wilbrink, Hendrik 226 
Wildschut, D. 207 
Wilhelm II, keizer van Duitsland 77 
Wilhelmi, D.F. 203 
Wilhelmina 372 
Wilhelmius, Wilhelm 119 
Wilhelmus, klokkengieter 213 
Wilke, J.E. 149 
Willegen, J.G. van 353 
Willem II van Holland 12 
Willem zie ook Nassau 
Willem (I) van Oranje 15, 319 
Willem II (stadhouder) 52, 136 

Willem III (koning/stadhouder) 16, 17, 
23, 52, 68, 72, 73, 120, 158 
Willem IV (stadhouder) 17 
Willem V (stadhouder) 17, 18, 117, 219 
Willem I (koning) 18, 59, 69 
Willem II (koning) 151 
Willem III (koning) 73, 76, 86, 112, 220, 
326 
Willink, familie 54, 336 
Willink, A. 338 
Willink, GJ. 38, 337 
Willink, H. 338 
Willink, J. 48, 336 
Willink, J.G. 54 
Willink & Co., H. 335 
Willink & Paschen 337 
Wils, familie 77 
Wils, J.C. 77 
Wind, E 90 
Winssen, firma M.H. van 331 
Winterink, G.J. 68 
Winters, W. 131 
Wisboom, D.W.P. 270 
Wisch van Lichtenberg, familie Van 289 
Wit, Jacob de 204 
Witkamp 279 
Witkop, A.R. 179 
Witte, C.G.F. 71, 116, 125, 272, 277, 
297, 352 
Witte, J.E 70, 125, 129, 282 
Wittenberg, Teunis 103, 292, 329, 358, 
367 
Witteveen, G. 266 
Witteveen, W.G. 356 
Witteveen, gebroeders 176 
Woelmont, Arthur baron van 66 
Woerkom, W. van 310 
Warmann, boekbinderij 356 
Wolf, N. de 118, 140, 145, 141, 142, 324 
Wolff van Westerrode, Reinder de 187 
Wolfferts, A. 342 
Wolterbeek, R.D. 271 
Wolthers, A.L.G. 363 
Woningbouw `De Steeg', Stichting tot 
134 
Woningbouwvereniging Arnhem, 
Algemene 95 
Woningbouwvereniging voor 
Ambtenaren 95 
Woningbouwvereniging 
`De Middenstand', Arnhemse 95 
woningbouwvereniging Openbaar 
Belang 89, 95 
woningbouwvereniging Volkshuisvesting 
95 
woningbouwvereniging Volkswelvaart 
187 


 

woningbouwvereniging Vooruit, Ede 
156 

woningbouwvereniging Zonnewijk 258 

Woningstichting Hu1p naar Vermogen 
345 
Wormgoor, H.W. 363 
Wormmeester, J. 160 
Wormser, J.P. 312 
Wou, Geert van 83, 178, 186, 195, 245, 
306 

Wou, Willem van 130 

Woudenberg Hamstra, H. van 373 

Wright, Frank Lloyd 260, 264, 274 

Wurfbain, J.G. 281 

Wurfbain, J.W. 281 

Wylhelm, beeldhouwer 252 

Ydema, Jac. 144 

Zadelhoff, gebroeders Van 146 

Zalingen, B. van 218 

Zalingen, J.B. van 234 

Zandbargen, E. 144 

Zee, S. van der 310 

Zeeuw, G. de 28, 71, 72, 74, 76 

Zeggeren, J. van 172, 292 

Ziesenis, Anthonie 105 

Ziesenis, B.W. 83 

Zijlstra, J. 98 

Zijthoff & Zn, T. ten 277 

Zocher 126, 373 

Zocher, J.D. jr. 30, 96, 105, 144, 217, 
270, 284, 286, 311, 373 
Zocher, J.D. sr. 30, 65, 79, 132, 137, 243, 
311 
Zocher, K.G. 277, 278, 297, 298, 299, 
300, 322 

Zocher, L.P. 105, 286, 324 

Zoelen, L. van 155 

Zoetmulder, H.M. 349 

Zoetmulder, J. 305 

Zomeren, C.A. van 173 

Zuber, firma 187 

Zuiderhoek, D. 71 

Zuijderhoudt, P.C. 258 

zusters Augustinessen 297, 346 

zusters Dominicanessen 298 

zusters Dochters van O.L. Vrouw van 
het H. Hart 260 
zusters Franciscanessen 333 
zusters, Grauwe 186 
zusters van O.L. Vrouwe Amersfoort 222 
zusters van de Societeit van Jezus, Maria 
en Jozef 249 

zusters Ursulinen 254, 331 

Zuylen van Nievelt, J.H. van 105 

Zuylen van Nyevelt, A. baron van 65 

REGISTER VAN PERSONEN 

Zwanenberg, familie 263 
Zwier van Haersolte, Anthony 166 
Zwiers, H.T. 261, 324 
Zwolsman, J.A. 363 


VERANTWOORDING VAN DE AFBEELDINGEN 

Foto's 

Alle foto's zijn vervaardigd door de 
Rijksdienst voor de Monumentenzorg 
(R.D.M.Z.), met uitzondering van die 
gemaakt door: 

Flying Focus, Castricum: p. 30, 49, 51, 
55, 58, 60, 73, 79, 88bo., 133 bo., 146, 
149bo., 189, 240, 274, 276, 307, 339, 

355. 
Plattegronden en 
opmetingstekeningen 

B. Stamkot, Cart. Buro MAP, 
Amsterdam: achterschutblad, p. 8-9, 69, 
80, 125, 129, 140, 162, 184, 241, 296, 
321, 340, 354. 
R.G. Bosch van Drakestein, Utrecht: p. 
66 (naar tekening D. Wijna, Velp 1976 
en H. Korswagen, Driebergen 1960), 72 
(naar tekening J.A. van Asbeck, 
Driebergen 1977), 133 o. (naar tekening 
D. Wijna, Velp 1966), 216 o. (naar 
tekening R.D.M.Z. 1958), 277 (naar 
tekening Heineman, Vos en Ten Broeke, 
Velp 1973-' 7 4) , 286 (naar tekening 
Heineman, Vos en Ten Broeke, Velp 
1981-'82), 311 (naar tekening 
R.D.M.Z.), 317 o. (naar tekening Vos, 
Ten Broeke en Van Wely, Velp 1983), 
319 b. (naar tekening R.D.M.Z.; 
G. Berends) en tekening Van Hoogevest, 
Amersfoort 1993), 332 li bo. (naar 
tekening R.D.M.Z.; A. Mulder). 
P. Molenaar, Zeist: p. 225 bo. (uit: 
L.H.M. Olde Meierink, Ampsen:
De geschiedenis van een Gelders kasteel en
zijn bewoners, Lochem 1981).
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 
Zeist (B.HJ.N. Kooij): p. 83 (naar 
tekening architectenbureau 

G.M. Leeuwenberg, Utrecht 1953 en 
periodisering A.M. Warffemius), 1280. 
(naar tekening architectenbureau 
C.C. Basters, Dordrecht 1963 en 
tekening R.D.M.Z.; P. Wiersma 1966 en 
eigen waarnemingen), 185 bo. (naar 
tekening architectenbureau T van 
Hoogevest, Amersfoort s.a. (ca. 1972)), 
189 o. (naar tekening Kunsten & 
Wetenschappen 1892, periodisering 
i.s.m. D. Spoel 1999), 242 (naar tekening 
R.D.M.Z.; H. van der Wal 1954 en eigen 
waarnemingen), 244 (naar tekening 
B. van Bilderbeek 1953 en eigen 
waarnemingen), 335 o. (naar tekeningen 
R.D.M.Z.; H. van Beveren 1957 en 
G. Berends 1981), 341 bo. (naar tekening 
Kunsten & Wetenschappen; G. de Hoog 
Hz. 1909 en eigen waarnemingen), 357 
bo. (naar tekening R.D.M.Z.; H.W. van 
der Voet 1953 en eigen waarnemingen), 
359 bo. (naar tekening D. Wijma, Velp 
1981, tekening P. D. van Vliet, 
Loosdrecht 1990 en eigen 
waarnemingen). 
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 
Zeist (A.A.M. Warffemius): p. 82 (uit: 

A.G. Schulte, De Grote of Eusebiuskerk in 
Arnhem: IJkpunt van de stad, Utrecht 
1994, 63), 198 bo. (uit: A.G. Schulte, Het 
Land van Maas en Waal (De Nederlandse 
Monumenten van Geschiedenis en 
Kunst, De Provincie Gelderland), 
's-Gravenhage 1986, 443). 
H.F.G. Hundertmark, Oss: p. 361 (naar 
tekening Openbare Werken Gemeente 
Zutphen s.a.. en eigen waarnemingen, 
periodisering i.s.m. M. Groothedde). 
Historische topografische 
afbeeldingen en kaarten 

J. Kuyper, Atlas van Nederland en de 
Overzeesche Bezittingen, Leeuwarden 
1866 (reproductie Universiteitsbibliotheek Universiteit van Amsterdam): 
voorschutblad. 
J. Blaeu, Tonneel der Steden van de 
Vereenighde Nederlanden, Amsterdam 
1649 (reproductie R.D.M.Z.): p. 78 o., 
239. 
I. Tirion, Hedendaagse of Tegenwoordige 
Staat der Vereenigde Nederlanden, 
Amsterdam 1740 (reproductie 
R.D.M.Z.)., p. 14. 

Valkhofmuseum, Nijmegen: p. 13 

(H. Hoogers, foto R.D.M.Z.). 
Rijksarchief in Gelderland, Arnhem: 

p. 16 (Mg. Verz. nr. 33, proces 33, foto 
R.D.M.Z. 1960). 

412 

COLOFON 

Uitgave: Waanders Uitgevers, Zwolle 
Vormgeving: Roelof Koebrugge bNO 
Druk: Waanders Drukkers, Zwolle 

ISBN 90 400 9406 3 
NUGI 923, 480 

Auteursrecht voorbehouden 
© 2000 Uitgeverij Waanders B.V., Zwolle 
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 
Zeist 

Behoudens uitzonderingen door de wet 
gesteld mag zonder schriftelijke 
toestemming van de rechthebbende(n) 
op het auteursrecht niets uit deze uitgave 
worden verveelvoudigd en/of openbaar 
gemaakt door middel van druk, 
fotokopie, mikrofilm of anderszins, 
hetgeen ook van toepassing is op gehele 
of gedeeltelijke bewerking. 
De uitgever is met uitzondering van 
ieder ander gerechtigd de door derden 
verschuldigde vergoedingen van 
kopieren, als bedoeld in artikel 17 lid 2, 
Auteurswet 1912 en in het K.B. van 20 
juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16b 
Auteurswet 1912 te innen en/of daartoe 
in en buiten rechte op te treden. 

Copyright reserverd. Subject to the 
exceptions provided for by law, no part of 
this publication may be reproduced and/ 
or published in print, by photocopying, 
on microfilm or in any other way 
without the written consent of the 
copyright holder(s); the same applies to 
whole or partial adaptations. The 
publisher retains the sole right to collect 
from third parties fees payable in respect 
of copying and/or take legal or other 
action for this purpose. 


MonumentenII~.~~~~E~~4;~.J?:I

Monumenten 

IN NEDERLAND 

Het vijfde deel in de reeks Monumenten in 
Nederland' is gewijd aan de provincie 
Gelderland. Vanwege hun grote hoeveelheid 
historisch erfgoed krijgen de drie historisch 
helangrijkste steden – Arnhem, Nijmegen en 
Zutphen – veel aandacht. De andere steden en 
de vele dorpen en huurtschappen in de 
provincie komen overigens ook ruimschoots aan 
hod. In totaal worden 300 historische steden, 
dorpen en gehuchten behandeld, evenals de 
drie regio's waarvan zij deel uitmaken: Veluwe, 
Achterhoek en Rivierengebied. 

Van de serie zijn de delen over de provincies 
Utrecht, Noord-Brabant, Overijssel en 
Groningen inmiddels verschenen. Na 
Gelderland volgt het deel over de provincie 
Friesland. 

Vervolgens komen delen uit over: 
Drenthe 
Limburg 
Zeeland 
Zuid-Holland 
Noord-Holland 

Waanders Uitgevers, Zwolle 
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 

Monumenten in Nederland – Gelderland' geeft een 
bondig en informatief overzicht van alle cultuurhistorisch 
waardevolle monumenten in de provincie. Begeleid door 
ruim 475 afbeeldingen komen bekende en minder 
bekende hoogtepunten aan de orde. Van het Rijk van 
Nijmegen tot de Veluwe, van het Montferland tot het 
Rivierengehied. Naast oude steden als Arnhem, Zutphen, 
Harderwijk en Culemborg, worden ook de vooral in de 

19de en 20ste eeuw tot ontwikkeling gekomen plaatsen 
als Ede, Winterswijk en Apeldoorn uitgebreid behandeld. 

201071_010 

sten009monu05 

Monumenten in Nederland: Gelderland 

.4 112, 

111:, ! ,1 II 1. 111 lilt(

4t7 : 4110?"11101 
° 

SBN 90-400-9406

9 789040 94064