Monumenten. Monument `Monumenten in Nederland' is een reeks waarin per provincie een overzicht wordt gegeven van alle cultuurhistorisch waardevolle monumenten in Nederland. De serie komt tot stand in nauwe samenwerking met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Naast de oudere bouwkunst krijgt de bouwkunst uit de periode 1850-1940 ruime aandacht. Per dorp of stad wordt een samenhangend overzicht van de bebouwde omgeving gegeven. De beschrijvingen van de historische kernen worden voorafgegaan door een aantal inleidingen waarin geschiedkundige en architectuur-historische aspecten aan de orde komen. Tevens zullen per afzonderlijke regio de eigen (historische) landschaps- en bebouwingskarakteristieken nader worden uitgewerkt. Plattegronden, tekeningen en vele foto's, grotendeels speciaal voor deze reeks gemaakt, begeleiden de beschrijvingen. Een literatuur- en termenlijst alsmede registers completeren het boek. Waanders Uitgevers, Zwolle Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist Monumenten IN NEDERLAND lIN·NEj)ERLAND ·1 " FRYSLAN ^ to ads n I v \ k ^rt LL I tY i_ kH La a INHOUD Foaropwurd 7 Voorwoord 9 Tengeleide 10 Historie 14 Stiji en verschijningsvorm 24 Materiaal en constructie 37 Regio's 44 Steden, dorpen, monumenten 64 Beknopte literatuuropgave 330 Verkiaring van enige termen 335 Topografisch register 343 Register van personen 350 Verantwoording van de afbeeldingen 363 Af b. pag 2: Rinsumageest, Her'. kerk, interieur crypte (1974) Af b. pag 4: Bolsward, (Hero) Grote of St.-Martinikerk, preekstoel (1976) Aft'. pag 6: Ameland, Grafstenen van een walvisvaarder en zjn vrouw A/ b. pag 8: Franeker, Stadhuis FOAROPWURD Yn de rige Monumenten in Nederland, in mienskiplik inisjatyf fan de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en Waanders Uitgevers, is it seisde Biel wijd oan de provinsje Fryslan. It biedt in rynskyllustrearre oersjoch fan in bysunder part fan us lan. It boek is yn it foarste plak bedoeld as behindich neislachwu k foar in breed publyk. As ynformaasjeboarne is it brukber foar sawol de wittenskiplik ynteressearre lezer as foar dejinge dy't fanut in kultuerhistoaryske of toeristyske belangstelling ferlet hat fan koarte en bunige ynformaasje. De rige Monumenten in Nederland jout in breed oersjoch fan de objekten en struktueren dy't fanut kultuerhistoarysk eachpunt it meast weardefol binne. Net allinnich de aldere en al mear bekende monuminten krije har gerak, ek de boukeunst ut it tiidrek 1850-1940 krijt rom omtinken, sadat it grutte ferskaat oan bouwurken yn dit boek goed to utering komt. Der is derby net allinnich plak ynromme foar it masterwurk, mar likegoed foar de anonime nijbou. Fan hiel aid oant frij nij, fan moai oant bjusterbaarlik, alle kategoryen wurde ien foar ien bydel glen. Mei as risseltaat dat fan eltse sted of fan elts doarp in gearhingjend byld untstiet wat de besteande kultuer­histoaryske wearden oanbelanget. De tanimmende belangstelling foar monuminten blykt ut de konstante fraach nei ynformative boeken en reisgidsen. Meastentiids beflappe sokke boeken allinnich mar in dielgebiet, derfandinne dat der ferlet is fan in breed opsette rige as dizze. Elk Biel sties op himsels en kin unofhinklik fan earder utkommen of takomstige dielen rieplachte wurde. Om de utjefte op to fleurjen en de brukberens to fergrutsjen binne de dielen rynsk yllustrearre mei foto's en tekeningen dy't spesjaal foar dit Joel makke binne. Benammen yn it fotomateriaal komt it eigen karakter fan de provinsje hiel dudlik nei foaren. Fanwege harren grutte ferskaat oan histoarysk erfguod krije de Alvesteden ekstra omflnken. Ek gruttere plakken as it Hearrenfean en Drachten komme rom oan bod. Mei-inoar wurde goed trijehundert histoaryske steden, doarpen en buorskippen behannele. Oan bar komme objekten en struktueren as de let-goatyske Aldehou fan Ljouwert oant de yn wapene beton utfierde belvedere yn Oranjewald. Fan de romaanske tsjerke yn Hijum oant de yndrukwekkende stedhuzen fan Frjentsjer en Boalsert, fan de aide terpdoarpen yn it Noarden fan de provinsje, de klokkestuollen yn it Sudwesten en de jonge feankoloanjes yn it Suden. De rige wurdt gearstald troch in fest team fan arsjitektuer­en bouhistoaryske undersikers. Dit Biel is gearstald troch dr. ing. R. Stenvert, dr. ing. Chr.J. Kolman, mefrou drs. S.T. Broekhoven en mefrou drs. S.G. van Ginkel-Meester. Foar de histoaryske ynlieding koe in berop lien wurde op histoarikus dr. Y.B. Kuiper. It redaksjeteam dat foar dizze rige gearstald is bestiet ut: drs. A.G. Schulte, drs. F.C.A. van der Helm, jhr. R.J.A. van Suchtelen van de Haare, ing. B.H J.N. Kooij en mefrou J.P.M. van den Heuvel ut namme fan de Rykstsjinst foar de Monumintesoarch en de fjouwer skriuwers. Fierder hawwe drs. A. Reinstra en de meiwurkers fan de ofdieling Dokumintaasje en Ynformaasje fan de Rykstsjinst elk op harren eigen wize, ut de eigen saakkundigens wei, bydroegen oan de tastan­komming fan de publikaasje. Drs. B. Stamkot fan it buro MAP stelde de oersjochkaarten en stedsplattegrunen gear, jhr. ir. R.G. Bosch van Drakestein fersoarge de kastielplattegrunen, ing. B.H J.N. Kooij en H.F.G. Hundertmark de tsjerke- en oare plattegrunen, wylst H. IJsseling fan Flying Focus de loftfoto's levere hat. De fotografen fan de Rykstsjinst, benammen IJ.Th. Heins en J.P. de Koning binne ferantwurdlik foar de foto's. Mei dit wurk oer de provinsje Fryslan beeaget de rige Monumenten in Nederland in bydrage to leverjen oan de kennisoerdracht oer us kultureel erfguod en it opwekjen fan belangstelling derfoar. De direkteur fan de Rijksdienst voor de Monumentenzorg Fons Asselbergs ^d^^ ^^ ^^ ^.,^( '}^ ^ ^ ''A 1^, f'^ =., ^^ ^­ t ^^ E 1 1 ... ..., ^?'k ^^.^^„ ^a ^*. VOORWOORD In de reeks Monumenten in Nederland, een gezamenlijk initiatief van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en Waanders Uitgevers, is dit het zesde, aan de provincie Friesland gewijde, deel. Het geeft een geillustreerd over­zicht van de monumenten in een bijzonder deel van ons land. Het boek is in de eerste plaats bedoeld als beknopt naslagwerk voor een breed publiek. Als bron van infor­matie is het bruikbaar voor zowel de wetenschappelijk gelnteresseerde lezer als degene die vanuit een cultuur­historische of toeristische belangstelling kort en bondig geinformeerd wil worden. De reeks Monumenten in Nederland geeft een breed over­zicht van de cultuurhistorisch meest waardevolle objec­ten en structuren. Omdat niet alleen de oudere en al langer vertrouwde monumenten, maar ook de bouwkunst uit de periode 1850-1940 ruimschoots aandacht krijgt, komt een grote verscheidenheid aan bouwwerken in dit boek aan de orde. En daarbij is niet alleen plaats voor het meesterwerk, maar evengoed voor de anonieme utiliteits­bouw. Van zeer oud tot tamelijk recent, van mooi tot merkwaardig, alle categorieen bouwwerken passeren de revue. Het resultaat is dat per stall of dorp een compact samenhangend beeld ontstaat van de aanwezige cultuur­historische waarden. De groeiende belangstelling voor monumenten blijkt uit een constante vraag naar informatieve boeken en reis­gidsen. Over het algemeen bestrijken deze boeken echter slechts deelgebieden en daarom is er behoefte aan een breed opgezette reeks als deze. Elk deel staat op zichzelf en kan onafhankelijk van reeds verschenen of nog uit to geven delen worden geraadpleegd. Om de uitgave visueel aantrekkelijk to maken en de bruikbaarheid to verhogen, zijn de delen rijk ge111ustreerd met speciaal voor dit Joel gemaakte foto's en tekeningen. Het fotomateriaal bena­drukt in elk deel het eigen karakter van het culturele erf­goed van de betreffende provincie. Vanwege hun grote verscheidenheid aan historisch erf­goed krijgen de elf Friese steden uiteraard veel aandacht. Ook komen grotere plaatsen als Heerenveen en Drach­ten ruimschoots aan bod. In totaal wordt het erfgoed van' ruim driehonderd historische steden, dorpen en gehuch­ten beschreven. Aan de orde komen objecten en structu­ ren die varieren van de laat-gotische Oldehove in Leeu­warden tot de in gewapend beton uitgevoerde belvedere in Oranjewoud, van de romaanse kerk van Hijum tot de imposante stadhuizen van Franeker en Bolsward, van de oude terpdorpen in het noorden, de klokkenstoelen in het zuidwesten, tot de jonge veenontginningsdorpen in het zuiden. De reeks wordt verzorgd door een vast team van archi­tectuur- en bouwhistorische onderzoekers. Dit deel is samengesteld door dr.ing. R. Stenvert, dr. ing. Chr j. Kolman, mw. drs. S.T. Broekhoven en mw. drs. S.G. van Ginkel-Meester. Voor de historische inleiding kon een beroep gedaan worden op de historicus dr. Y.B. Kuiper. Het voor deze reeks gevormde redactieteam bestaat uit: drs. A.G. Schulte, drs. F.C.A. van der Helm, jhr. R.J.A. van Suchtelen van de Haare, ing. B.H J.N. Kooij en mw. J.P.M. van den Heuvel namens de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en de vier auteurs. Verder hebben drs. A. Reinstra en de medewerkers van de afdeling Documentatie en Informatie van de Rijksdienst ieder op hun wijze, vanuit zijn of Naar specialisme, bijgedragen aan de totstandkoming van de publicatie. Drs. B. Stamkot van het bureau MAP stelde de overzichtskaarten en stadsplattegronden samen, jhr.ir. R.G. Bosch van Drake-stein verzorgde de kasteelplattegronden, ing. B.H J.N. Kooij en H.F.G. Hundertmark de kerk- en overige platte­gronden en H. IJsseling van Flying Focus de luchtfoto's. De fotografen van de Rijksdienst, met name IJ.Th. Heins en J.P. de Koning, zijn verantwoordelijk voor de foto's. Met dit werk over de provincie Friesland beoogt de reeks Monumenten in Nederland een bijdrage to leveren aan de kennisoverdracht over ons cultureel erfgoed en het wek­ken van de belangstelling daarvoor. De directeur van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg Fons Asselbergs TEN GELEIDE Monumenten in Nederland is een naslagwerk over de cul­ tuurhistorisch gezien waardevolle objecten en structuren in de verschillende provincies, in dit geval de provincie Friesland. Het is geen reisgids en bevat dan ook geen rou­ tebeschrijvingen of wandelingen. De stadsplattegronden in het boek zijn bedoeld om de onderlinge situering van objecten to verduidelijken. Het boek geeft in de vorm van een compact samenhangend overzicht een breed beeld van bestaande, cultuurhistorisch interessante objecten en structuren, waarbij op beknopte wijze de feitelijke infor­matie wordt vermeld. De inleidende hoofdstukken plaatsen de gegevens in een grocer verband en schenken aandacht aan het karakteris­tieke van de provincie Friesland. In deze hoofdstukken worden relaties gelegd met belangrijke ontwikkelingen in het verleden. De eerste inleiding bevat een algemene his­torische schets van de provincie. De twee volgende hoofdstukken besteden respectievelijk aandacht aan de stijlen en vormen van de gebouwen en aan de toegepaste materialen en constructies. Het vierde en laatste inlei­ dende hoofdstuk behandelt de eigenheid van de Brie regio's die samen de provincie Friesland vormen. Daarbij wordt vooral gekeken naar historisch-geografische ont­wikkelingen en de bebouwingskarakteristiek. De hiernaast opgenomen overzichtskaart toont towel de oude als de huidige regio-indeling van de provincie. De kaart geeft verder een overzicht van de gemeenten en de belangrijkste steden en dorpen, zoals die aan bod komen in het op de inleidingen volgende onderdeel Steden, Dorpen, Monumenten. Dit meest omvangrijke deel van het boek bevat een beschrijving van de belangwekkende bouwwerken van alle steden en nagenoeg alle dorpen in Friesland. Dit deel is alfabetisch op plaatsnaam geordend. Voor de indeling zijn niet de gemeentegrenzen bepalend, maar de afzonderlijke bebouwingsconcentraties — de ker­nen — zoals ze historisch zijn gegroeid. Er is onderscheid gemaakt in hoofdkernen, kernen, gein ­corporeerde kernen, omgevingskernen en omgevingsob ­jecten. Hoofdkernen zijn kernen die tevens hun naam aan een gemeente geven (bijvoorbeeld: Heerenveen, Bols­ward). Bij een gewone kern wordt in de aanhef steeds ver­wezen naar de gemeente waartoe deze behoort, bijvoor­ beeld: Dokkum (gemeente Dongeradeel). De zogeheten geincorporeerde kernen zijn in de loop van hun geschiede­nis deel gaan uitmaken van een grotere kern. Zo zijn bij­voorbeeld de dorpen Akkerwoude, Murmerwoude en Dantumawoude in 1971 opgegaan in de kern Dam­woude. Deze geincorporeerde kernen worden behandeld als onderdeel van het grotere geheel, zij het dat bij de vermelding van adressen ook de naam van de oorspron­kelijke kern wordt genoemd. Voor kernen die in de loop van de tijd aan elkaar zijn gegroeid, is deze methode eveneens gehanteerd. Deze kernen zijn in de regel onder hun huidige plaatsnaam to vinden; dit geldt bijvoorbeeld voor Paesens-Moddergat. Omgevingskernen zijn neder­zettingen die wel genoemd worden, maar waarvan de informatie over de bebouwing slechts enkele objecten betreft. Ze worden dan onder een nabijgelegen, vaak grotere kern vermeld: zo staat Abbega bij Blauwhuis, Jislum bij Ginnum en Lioessens bij Morra. De beschrij­vingen van omgevingskernen zijn hierdoor niet direct alfabetisch terug to vinden, maar kunnen via het topo­grafisch register achter in het boek worden gevonden. Omgevingsobjecten zijn op het platteland gesitueerde gebouwen als fabrieken, gemalen, adellijke huizen, molens en boerderijen. Deze worden beschreven bij de meest nabije kern binnen de gemeente, bijvoorbeeld het Trip-gemaal bij Tjalleberd of de Ezumazijl bij Anjum. Bij een omgevingsobject dat het enige vermeldenswaar­dige object van een kern is, wordt steeds ook de kern genoemd; zoals de Herv. kerk van Lichtaard of de klok­kenstoel van Sonnega. Het komt voor, dat meerdere ker­nen eenzelfde naam hebben, zoals Oudega en Nes. Deze zijn in de inleidingen voorzien van (een afkorting van) hun gemeentenaam. Elke kern heeft een eigen inleiding waarin de historische ontwikkeling en de topografische of stedenbouwkundige veranderingen kort worden behandeld. Van de belang­rijkste steden is een stadsplattegrond opgenomen, waarop de meest interessante objecten zijn aangegeven. Typen objecten die veel voorkomen, zoals woonhuizen, winkels of pakhuizen, zijn niet in de plattegronden opge­nomen, tenzij ze als een opvallend groot voorbeeld of als complex de aandacht trekken. De nummers op de platte­ TEN GELEIDE delijke selectie is die van de auteurs. Het is uiteraard mogelijk dat anderen die keuzes niet tot in detail delen. Objecten kunnen zijn opgenomen omdat ze kenmerkend zijn voor een breder voorkomend verschijnsel of juist omdat ze een uniek of zeldzaam voorbeeld zijn. Beslis­sende criteria bij de selectie waren: gaafheid, historische betekenis, architectonische kwaliteit of bouwhistorisch belang. In het algemeen zijn objecten opgenomen die van voor de Tweede Wereldoorlog dateren. Een enkele keer worden gebouwen van na 1940 belicht, bijvoorbeeld als de wederopbouw een duidelijke stempel op een bepaalde kern heeft gedrukt. Met het opnemen van de modernste architectuur is grote terughoudendheid betracht. Het boek geeft een overzicht van de bestaande gebouwde omgeving. Er wordt dus geen aandacht geschonken aan objecten die in het (recente) verleden zijn verdwenen. Cultuurhistorisch waardevolle objecten en structuren die met sloop of totale wijziging bedreigd worden – dat is helaas nog al eens het geval – zijn opgenomen als ze op het moment van het afsluiten van het manuscript nog aanwezig waren. Aan archeologische monumenten wordt geen expliciete aandacht besteed, tenzij dat voor het begrip van de ontwikkeling van een kern noodzakelijk is. De teksten in dit boek zijn grotendeels gebaseerd op de officieel gepubliceerde literatuur, waaronder de vier delen over Noordelijk Oostergo van de Nederlandse Monumenten van geschiedenis en Kunst, en op de bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg voorhanden zijnde gegevens, zoals de per gemeente in het kader van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP) opgestelde rap­porten. Ook is er gebruik gemaakt van het uit het MIP voortgekomen Monumenten Selectie Project (MSP). Voor de beschrijvingen van diverse kerkinterieurs is gebruik gemaakt van informatie berustend bij de Stichting Ker­kelijk Kunstbezit Nederland. Aanvullend bronnenonder­zoek of het uitputtend nalopen van de `grijze literatuur' stelden de auteurs zich niet als opdracht. Wel zijn op grond van eigen waarnemingen ter plekke verbeteringen of aanvullingen op de bestaande literatuur aangebracht. Om het omvangrijke cultuurhistorische erfgoed van de provincie Friesland binnen de voor het boek gestelde ruimte to kunnen behandelen, was het nodig de objecten beknopt to behandelen. De nadruk ligt op feitelijke gege­vens over de bouwgeschiedenis en de huidige situatie van het object, zoals: adres, functie, ontwerp- en bouwdata, namen van opdrachtgevers en architecten, ontwerpers en uitvoerende kunstenaars. Verder wordt waar mogelijk de bouwstijl vermeld, of bij minder typerende voorbeelden de bepalende architectuurelementen. De beschrijving van het uiterlijk van objecten blijft beperkt tot de belang­rijkste kenmerken. Waar nodig voor een beter begrip komen ook de toegepaste materialen en constructies ter sprake. Bij de belangrijkste objecten en structuren wordt de historische ontwikkeling kernachtig behandeld. Infor­matie over interieur en inventaris van de gebouwen words in beperkte mate verstrekt; gegevens daarover zijn slechts opgenomen wanneer ze van uitzonderlijk belang zijn. Musea zijn alleen opgenomen indien het gebouw vermelding verdient; de museale collecties krijgen in dit boek vrijwel Been aandacht. Restauraties en verbouwin­gen aan de objecten zijn in principe alleen vermeld als die tot belangrijke wijzigingen hebben geleid. Bij onder­houdsgevoelige objecten als molens wordt doorgaans enkel de meest recente restauratie aangegeven. De hui­dige functie van gebouwen wijkt vaak of van de oorspron­kelijke bestemming. De nieuwe bestemming wordt alleen vermeld als er sprake is van een opvallend antler gebruik van het object. Aangezien gebouwen tegenwoordig vrij snel van functie veranderen, is hierin terughoudendheid betracht. Een belangrijk onderdeel van het boek wordt gevormd door de foto's, die een representatieve selectie van de objecten en structures in de provincie geven. Belangrijke criteria voor de keuze van de of to beelden objecten en structuren zijn hun ouderdom, hun verspreiding over de provincie en een verdeling over de verschillende soorten objecten. De foto's weerspiegelen steeds zo veel mogelijk het karakter van de desbetreffende kern. De meeste foto's zijn speciaal voor dit boek gemaakt. Waar dit niet het geval is, staat het jaartal van de foto in het bijschrift ver­meld. In het boek is verder van een aantal belangrijke kerken, kastelen en andere objecten een plattegrond met bouwfa­sen opgenomen. In de legenda is voor de aanduiding van die bouwfasen gebruik gemaakt van de verkorte architec­tuurhistorische dateringsmethode, waarbij Romeinse cij­fers eeuwen aangeven, gevolgd door de hoofdletters A en B die staan voor halve eeuwen of de kleine letters a, b, c, d voor kwart eeuwen en m voor midden: XVIIa betekent dus eerste kwart van de 1 7d eeuw. In de tekst zijn de voornamen van personen die leefden voor het jaar 1800 voluit geschreven, daarna zijn de initialen vermeld. De aanduidingen van de plaatsnamen zijn gebaseerd op Elsevier Al fabetische Plaatsnamengids van Nederland ('s-Gravenhage 2000;16de druk). Deze plaatsnamen zijn gecontroleerd en gecorrigeerd conform de Plaknammen yn Plaatsnamen in Fryslan (Ljouwertlll-Iilaard 1997). De officiele naam staat voorop. Dit is niet altijd de Friese naam. De vertaling in het Nederlands, dan wel het Fries, is tussen haakjes toegevoegd. Er zijn enkele aanpassingen: de naamgeving voor Ferwerderadiel is gebaseerd op Plaknammen, er is vanaf gezien om bij gelijkluidende plaatsnamen de naam ook tussen haakjes to plaatsen en bij de plaatsen in Oost- en Weststellingwerf zijn Been TEN GELEIDE Friese plaatsnamen tussen haakjes geplaatst. De spelling van de (Friese) straatnamen is zoveel mogelijk conform de plaatselijke benamingen op de straatnaamborden. Achter in het boek staat een beknopte literatuurlijst met de gebruikte algemene literatuur, aangevuld met de voor de provincie belangrijkste publicaties op architectuurge­bied. Verder zijn een verklarende woordenlijst, een topo­grafisch register en een index op namen toegevoegd. Voor hun hulp bij de totstandkoming van dit boek dan­ken wij als auteurs onze opdrachtgever de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, zijn directie, de leden van de projectgroep, de afdeling cultuurwaardenonderzoek en de fotografen van deze dienst, alsmede de medewerkers van de bibliotheek en van het foto- en tekeningenarchief en ten slotte de uitgever. Voor de hulp die wij vanuit de provincie mochten ont­vangen gaat onze dank uit naar F.R. van Weezel Errens en M.F. Fermo van de Provincie Fryslan, S. ten Hoeve, L. van der Laan, R.J. Wielinga en Yme Kuiper. Daar­naast zijn wij dank verschuldigd aan de Stichting Kerke­lijk Kunstbezit in Nederland en de eigenaars en beheer­ders van kerken en andere gebouwen die ook van binnen zijn bezocht. Tevens aan Onno Wiersma, Gijs van Reeuwijk, Herma M. van den Berg, Leo Dubbelaar, Albert Reinstra, Dirk de Vries en Ben Olde Meierink. Voor hun hulp bij het afwerken van het manuscript bedanken wij onze tekstcorrector Geeske Bakker, Jeroen van Meerwijk en Joos Leistra. Utrecht, augustus 2000 Ronald Stenvert Sabine Broekhoven Chris Kolman Saskia van Ginkel-Meester HISTORIE Frisii Romeinse geschiedschrijvers maakten bijna twee millenia geleden al melding van `Frisii', woonachtig in de kust­streken tussen de rivieren de Oude Rijn in het zuiden en de Eems in het noorden. Bij Tacitus komen we de aan­duidingen `Frisii minores' en `Frisii majores' tegen. Hij situeerde hen in respectievelijk het huidige Noord-Hol­land en het Fries-Groningse terpengebied. Tot een langdurige, permanente Romeinse bezetting van het gebied dat de huidige provincie Fryslan omvat is het nooit gekomen. Wel kwam het eeuwenlang binnen de invloedssfeer van het Romeinse Rijk to liggen. Friezen traden bijvoorbeeld in Romeinse krijgsdienst, betaalden belastingen met runderhuiden, importeerden en verhan­delden Romeinse sieraden, aardewerk of godenbeeldjes en gebruikten daarvoor op bescheiden schaal Romeinse munten. Archeologen schatten dat in dit gebied men circa 30.000 mensen woonden. Rond het jaar 1000 zou­den dat er ongeveer even veel zijn geweest. Het onderlinge verkeer in het Friese terpengebied en de handel naar andere streken vond nagenoeg alleen via water plaats. Vanaf ongeveer de 6de eeuw voor Christus was deze regio bevolkt geraakt vanuit meer landinwaarts gelegen zandgebieden. Grote verschillen in rijkdom bestonden er ten tijde van de contacten met de Romei­nen niet tussen deze vooral uit veeboeren, handelaren en vissers bestaande inheemse bevolking. Wel waren er stamhoofden, een snort adellijke bovenlaag, die op poli­tiek, religieus en juridisch gebied leiding gaven binnen relatief kleine territoria met een voor die tijd aanmerke­lijke bevolkingsdichtheid. Toen het Imperium Romanum in de 2 de eeuw op het toppunt van zijn macht stond, was een groot deel van de welvaart van de Friezen gebaseerd op hun handel met dit rijk. Het uiteenvallen ervan in de volgende eeuwen en vervolgens zijn definitieve ondergang in de 5de eeuw was ongunstig voor de Friese handel. Bovendien werd vanaf de 3 de eeuw tot de 8ste eeuw de zee veel actiever, waar­door vele terpen en terpjes overslibd raakten. Het tijdvak tussen het Frisia van de Romeinse Tijd en de verschijning omstreeks 700 van de eerste missionarissen in het gebied waar toen, volgens schriftelijke bronnen, Friese koningen de scepter zwaaiden, staat bekend als lang en duister. Binnen die periode viel de welbekende volksverhuizingstijd (ode tot ode eeuw). Vestigden zich na verloop van tijd in een inmiddels nagenoeg ontvolkt gebied nieuwe groepen, die naderhand ook weer bestem­peld werden tot Friezen? Under vakgeleerden lijkt die laatste voorstelling steeds meer aanhang to krijgen; het zou daarbij gaan om de migratie van Angelsaksen uit de kustzone tussen Elbe en Wezer. Frisia Magna Na de val van het Romeinse Rijk groeide in West-Europa een nieuwe macht, het Frankische Koninkrijk. De expan­siedrift van deze gekerstende Franken zou lange tijd de drijvende kracht blijven achter de politieke en militaire machtsontwikkeling in het Friese Noordzeekustgebied. Mogelijk is, dat juist zij als eersten weer het Romeinse etiket `Friezen' Bingen gebruiken om de etnisch gescha­keerde bevolking van dit `Friese gebied' to typeren, dat zich inmiddels uitstrekte van het Zwin in Vlaanderen tot de Wezer in Duitsland. Aannemelijk is dat de Frankische expansie en vooral het verzet daartegen grote invloed uit­oefende op de positie van de koningen van het zogeheten `Frisia Magna'. Niettemin blijft de oorsprong en beteke­nis van dit Friese koningschap in nevelen gehuld. Friese koningen als Aldgisl (genoemd in 678), Radboud (overleden in 719) of Bubo (aanvoerder in de slag bij de Boorne in 734) zouden afkomstig zijn uit een elite van regionale politiek-sacrale hoofden. Hun bovenregionaal gezag stoelde op een gekozen koningschap of een geko­zen militair leiderschap. Vermoedelijk sloten deze fami­lies of clans van hoofden ook huwelijksallianties met eli­tes in Noord-Duitsland, Scandinavia en Engeland. Tussen de clans circuleerden prestigegoederen en brui­den, maar werd ook onderlinge strijd gevoerd. In 689 versloeg de Frankische hofineier Pippijn II, de overgrootvader van Karel de Grote, de legers van de Friese koning Radboud bij Dorestad (nabij het huidige Wijk bij Duurstede), centrum van de vroegmiddeleeuwse Friese handel. `Fresia citerior', het deel ten zuiden van de Oude Rijn, kwam toen bij het Frankische Rijk. Pippijns enige wettige zoon trouwde met een dochter van Rad­ HISTORIE boud. Door het winnen van de slag op en bij de Boorne in 734 veroverden de Franken, onder leiding van Karel Martel, bastaardzoon van Pippijn, eveneens het noorde­lijke deel van Friesland, tot aan de Lauwers. De Boorne (Middeizee) was de grensrivier tussen Westergo en Oos­tergo in het Friesland tussen Vlie en Lauwers. De inlijving bij het Frankische Rijk betekende niet dat de Friese elite al haar invloed verloor en de Friese handel verdween. Tot de herhaalde plunderingen door Noor­mannen in de 9de eeuw zou Dorestad centrum van die handel blijven. De Friezen bleven echter ook daarna, tot ver in de 12de eeuw, vermaarde handelaren, die voeren naar Engeland, Scandinavia en het Oostzeegebied. Daarna namen de Duitse Hanzesteden hun positie als vrachtvaarders van Europa over. De vestiging van de Frankische macht betekende op ter­mijn de opkomst van de kerk als machtig instituut binnen de Friese samenleving. In de vroege 8ste eeuw werd de Angelsaks Willibrord tot aartsbisschop van de Friezen gewijd en vanuit Utrecht initieerde hij hun kerstening. Dat gebeurde niet zonder verzet daartegen. Bekend is dat in 754 de Angelsaksische missionaris Bonifatius met zijn gevolg nabij Dokkum door heidense Friezen uit het Humsterland (ten oosten van de Lauwers) werd vermoord. Meer succes had nadien Liudger, van geboorte een Fries. Zowel Bonifatius als hij stichtten in Duitsland kloosters, respectievelijk Fulda en Werden, waaraan veel Friezen naderhand geldpachten en landerijen schonken. Uit de door Karel de Grote aan zijn Friese onderdanen geschonken Lex Frisionum (wet der Friezen), die in 802 op de Rijksdag to Men was opgesteld, valt op to maken dat het Friesland van die tijd uit Brie delen bestond: de gebieden tussen Zwin en Vlie, die tussen Vlie en Lauwers en die tussen Lauwers en Wezer. In het centraal gelegen Westerlauwers Friesland was Westergo wat rijkdom en bevolkingsdichtheid betreft de belangrijkste regio. Opvallend is dat de Lex Frisionum vooral betrekking heeft op Westerlauwers Friesland. Pas in de 11 de eeuw zien we bij de Friezen een houding ontstaan van onverschilligheid en incidenteel verzet tegen een landsheerlijk gezag. Maar dan is het Friesland van Alkmaar tot de Wezer inmiddels sinds 925 definitief opgenomen in het Duitse Rijk. Daarvoor al hadden de Friese kuststreken veel to lijden gehad van de rooftochten van de Noormannen. Hun beruchtste tiran Godfried werd in 885 door de Friese graaf Gerulf doorstoken. Nog in 991 was de handelsplaats Staveren slachtoffer van de Vikingen. Westerlauwers Friesland Zowel geografisch als politiek raakten de verschillende delen van het oorspronkelijke Friese gebied vanaf de lode eeuw meer van elkaar gescheiden. Stormvloeden deden bijvoorbeeld de Zuiderzee ontstaan die Westfries­land van Westerlauwers Friesland scheidde. Ook Oost­friesland kwam meer apart to liggen doordat de Dollard veel dieper het land was binnengedrongen. Na verloop van tijd werd in Westerlauwers Friesland het oude onbe­schermde land bedijkt en nieuw land ingepolderd, waar­onder de Middelzee. De thans nog bestaande, uit de 13 de eeuw daterende Slachtedijk in Westergo kan Belden als de oudste binnendijk van Nederland. Bij de landaanwin­ning en polderzaken speelden de kloosters een grote rol. Deze waren hier vanaf het midden van de 12de eeuw gesticht door met name benedictijnen, norbertijnen (praemonstratenzers) en cistercienzers. Sinds de 13 de eeuw werd Westfriesland door de graven van Holland geregeerd en begon de stall Groningen de bestuurlijke en economische hegemonie in de streek tus­sen Lauwers en Eems naar zich toe to trekken. In Oost­friesland gingen uiteindelijk, na het midden van de 1 5d eeuw, de adellijke Cirksena's als landsheer optreden. Tus­sen 1080 en 1231 kwamen vertegenwoordigers van de Zeven Friese Zeelanden (tussen Vlie en Wezer) inciden­teel bijeen in het Oostfriese Aurich ter bevordering van de rechtszekerheid in deze streken en om zich opdrin­gende niet-Friese machten van het lijf to houden. In de 13 de en 14de eeuw bleek dit verbond van de `Upstal­beam' niet langer de Friese eenheid to kunnen bewaren. Interne twisten tussen lokale machten en de betrokken­heid daarbij van vreemde heersers maakten dat onmoge­lijk. In de hoge middeleeuwen had de eenheid van de Friese landen vooral een cultureel karakter. In het gehele gebied werd min of meer dezelfde taal gesproken, golden dezelfde algemene rechtsregels en werd het denkbeeld van de `Friese Vrijheid' in brede kring gekoesterd. Bij dit laatste beriep men zich op een (overigens vervalst) vrij­heidsprivilege, dat Karel de Grote ooit de Friezen zou hebben geschonken. Onder vrijheid zou dan `vrij van een landsheer' moeten worden verstaan. Deze voor die tijd hoogst uitzonderlijke situatie leidde er toe dat in de late middeleeuwen de fictie van de rijksonmiddellijkheid sterk werd beklemtoond. De Friezen zagen zich toen zelf als directe onderdanen van de keizer, zonder dat een her-tog of graaf als leenheer van de keizer het centrale gezag over hun land toekwam. Gedurende de I 1 d en 12 de eeuw waren Hollandse gra­ven, al dan niet samen met de bisschop van Utrecht, door de Duitse keizers beleend met Friese graafschappen. Met de 13de eeuw begon in Westerlauwers Friesland het tijd­vak van de `Friese Vrijheid', dat zou Buren tot 1498. Wel probeerden Hollandse graven nog in die tijd daadwerke­lijk hun gezag in Friesland to vestigen, maar dat Bing hen HISTORIE oude goen kenden aanvankelijk een onderverdeling in districten en `delen', waaruit zich later de qua omvang kleinere grietenijen zouden ontwikkelen. Uiteindelijk zou in de loop van de lode eeuw, nadat nog de Stelling­werven aan Friesland waren toegevoegd, het Friese plat­teland dertig grietenijen tellen. De grietman sprak recht en zag toe op het onderhoud van wegen, sluizen en dij­ken. Vanaf de 13 de eeuw was de grietman in de plaats getreden van een grafelijke ambtenaar, de skelta (schout). Het grietmansambt werd aanvankelijk vermoedelijk bij toerbeurt door grondeigenaren bekleed. Daarna kwam het steeds meer in handen van hoofdelingen. Voor het midden van de 12 de eeuw waren er in Wester­lauwers Friesland nauwelijks kloosters gebouwd. In de eeuwen daarna volgde een soort bouwexplosie; aan het einde van de middeleeuwen stonden hier meer kloosters (een vijftigtal) dan waar ook in Nederland. Een fors deel van de Friese cultuurgrond – bijna een vijfde deel in Westergo en Oostergo samen – was eigendom van de kloosters geworden. Bedelorden als de dominicanen en franciscanen vestigden hun kloosters in of nabij de wat grotere plaatsen, zoals Leeuwarden en Bolsward. Door patronaatsrecht en incorporatie kregen de kloosters invloed in de parochies. In de 1 5d eeuw telde Friesland ruim driehonderd kerkdorpen. Het zelfstandige karakter van zo'n dorp hield verband met het bezit van een eigen parochiekerk. De oudste parochies waren ooit door een bisschop of een grote abdij buiten Friesland gesticht. De jongere kwamen op initiatief van de plaatselijke edelman of een klooster tot stand. Zo'n hoofdeling had dan vaak het benoemingsrecht (collatierecht) van de pastoor van de kerk. Met uitzondering van Achtkarspelen, dat (tot 1559) onder het aartsdiakonaat Frisia van het bisdom Munster viel, ressorteerden de Brie Friese aartsdiakona­ten onder het bisdom Utrecht. Opvallend is dat na 1300 de grote Friese kloosterabdijen een aantal belangrijke kerken en dekenaten onder zich kregen. De Friese steden kwamen pas vanaf de 14de eeuw tot wasdom. Het platteland, in casu de hoofdelingenstand en de geestelijkheid (van kloosters en parochies), was en bleef de dienst uitmaken in de middeleeuwse Friese samenleving. Van de elf steden die Friesland aan het einde van de middeleeuwen telde, hadden de meeste zich ooit geleidelijk ontwikkeld tot bescheiden marktplaats voor hun agrarische omgeving. De eigen nijverheid had er veel minder betekenis. Bij ontstentenis van een lands­heer noemden sommige plaatsen – Leeuwarden, Frane­ker, Dokkum – zichzelf vanaf de late dertiende eeuw, in oorkonden, stall. Alleen Staveren had al in de 11 de eeuw stadsrechten gekregen en kan Belden als de oudste Friese stall. Het nabijgelegen Hindeloopen werd pas in de 14de eeuw als stadje vermeld. Toen de graaf van Holland rond 1400 enige tijd zijn invloed in Friesland kon doen gelden, verleende hij stadsrechten aan Workum, Bolsward en Harlingen. Het was toen de partij der Vetkopers, met hun grotere aanhang in de steden, die Hollandse steun genoot. Het inmiddels als stadje optredende IJlst stond echter vanwege de aanwezigheid van het hoofdelingen­geslacht Harinxma aan Schieringse zijde. Verder kregen Sneek en Bolsward rond het midden van de 1 5d eeuw stadsrecht, merle door bemiddeling van geestelijken in de conflicten tussen hoofdelingen, grietenijen en steden. Aan het begin van de lode eeuw gingen deze elf steden, die vrijwel alle op of aan de rand van de kleigebieden van Westergo en noordelijk Oostergo lagen, vooral profite­ren van de heel recente aanwezigheid van een centraal bestuur. Dat gold met name voor Leeuwarden. Friesland onder Landsheerlijk bestuur Het jaar 1498 was een breukpunt in de geschiedenis van Westerlauwers Friesland. Toen benoemde keizer Maxi­miliaan I zijn veldheer hertog Albrecht van Saksen tot `erfelijk gubernator en potestaat' van Friesland, inclusief de Stellingwerven en de Groninger Ommelanden. Al voor Albrechts benoeming tot landsheer hadden Schie­ringer hoofdelingen zijn hulp ingeroepen om de door Vetkopers gesteunde machtsuitbreiding in Friesland van de stall Groningen to keren. In de zomer van 1499 kwam Albrecht zelf naar Friesland, waar hij zich liet huldigen als landsheer. Een jaar later sloeg hij een bijna heel Wes­terlauwers Friesland omvattende opstand veer. Aanvan­kelijk fungeerde het Schieringgezinde Franeker, waar de Saksers resideerden op het Sjaardemaslot, als centrum van bestuur en rechtspraak. Nadat Albrechts zoon Hendrik zijn in 1500 overleden varier was opgevolgd als landsheer, droeg deze in 1504 zijn rechten al weer over aan zijn broer George. Onder het bewind van George van Saksen werd het cen­trale bestuur uitgebreid en kwam er een voor het gehele Friese gebied geldend rechtsstelsel. Ook vond toen de inpoldering van Het Bildt plaats en stelde George een grondbelasting in die tot het begin van de 1 9d eeuw gebruikt zou worden. Het regeringscentrum verhuisde van Franeker naar het met een blokhuis versterkte Leeuwarden, dat voortaan hoofdstad was. Zijn trouwe aanhang onder de edelen beloonde George voor bewezen diensten. Omdat de pogingen van de hertog om ook in de hem toegewezen Friese landen buiten Westerlauwers Friesland zijn macht to vestigen mislukten, verkocht hij Friesland in 1515 voor honderdduizend gulden aan Karel V, de latere Duitse keizer en koning van Spanje, die toen reeds heer was van een groot aantal gewesten in de Nederlanden. Pas in 1523 slaagde diens stadhouder Schenck van Toutenburg er in geheel Friesland feitelijk HISTORIE verkiezingsuitslagen voor parlement, provincie en gemeente van landelijke trends. Opvallend in de 19de-eeuwse Friese economie is de een­zijdige concentratie op de agrarische sector. Doordat de lijn Londen-Rotterdam-Ruhrgebied de centrale as was geworden in de Europese handelseconomie kwam Fries­land meer perifeer to liggen dan toen het nog opgeno­men was in de Noordzee-Oostzee-economie. De komst van de spoorwegen in de jaren 1860 kon deze ontwikke­ling niet keren. De nijverheid viel terug en voor indus­trialisatie ontbraken, met uitzondering van de agrarische sector, de grondstoffen. Dus zette men alle kaarten op de landbouw. Juist daardoor kwam de landbouwcrisis van 1878, waaraan een geweldige bloeiperiode van de zuivel­handel vooraf was gegaan, des to harder aan. Daarna werd met succes de zuivelbereiding geIndustrialiseerd en werd de zuivelexport opgezet. Tot in onze tijd bleven zij een aanzienlijk bijdrage leveren aan de Friese economie. Toch is nu nog maar zeven procent van de huidige beroepsbevolking werkzaam in de agrarische sfeer. De verscheidenheid in de economie is na de Tweede Wereld­oorlog sterk gegroeid. Al in de jaren 1980 was een derde van de Friezen werkzaam in de dienstensector. Door de recente verdere ontsluiting van de provincie door infra­structurele investeringen en de komst van bedrijven van elders ligt Friesland thans weer veel minder perifeer dan aan het begin van de 20ste eeuw. Fryslan en Simmer 2000 Vanaf de jaren 1820 had zich, onder invloed van de Romantiek en het al eerder opbloeiende genootschapsle­ven, een door geleerde burgers gelnitieerd Fries cultureel nationalisme gemanifesteerd. De bestudering van de eigen Friese geschiedenis en taal stond daarbij centraal. Misschien compenseerde die belangstelling ten dele het verlies van politieke autonomie. Maar evenzeer lag in dit nationalisme het streven van die burgers opgesloten om himn Friesland een eigen, bijzondere plaats to geven bin­nen de zich vormende Nederlandse natie. Zowel onder­wijzers en journalisten als ook academics zorgden er in de volgende anderhalve eeuw voor, dat de Friese taal en cul­tuur niet geheel werden weggedrukt door de massacul­tuur zoals die zich in Nederland in de 20ste eeuw ontwik­kelde. Sinds 1 januari 1997 is Fryslan de enige officiele naam van de provincie. Duidelijk mag zijn, dat ook het provin­ciaal bestuur grote waarde hecht aan het behoud van de Friese taal in een overigens tweetalige provincie. In de zomer van het eerste jaar van het nieuwe millen­nium vond er in Fryslan de manifestatie `Simmer 2000' plaats. Duizenden Friese emigranten keerden in de zomer terug naar bun geboorteplaats en werden daar onthaald op allerlei festiviteiten, zoals een marathon voor hardlopers en wandelaars op de eeuwenoude Slachtedijk. Bij een bezoek aan `it heitelan' met de oude Friese elf ste­den vonden ze nog vele historische sporen terug. Wat ze zich niet zo zullen hebben gerealiseerd, is dat voor vele andere Nederlanders die steden pas echt bekend zijn geworden door de tot mediaspektakel uitgegroeide Elf­stedentochten van 1985, 1986 en 1997. Grif gaven ze toe hoezeer het Friesland uit het jeugd was veranderd. Hun platteland, zoals dat onlangs is vereeuwigd in de bestsel­ler van Geert Mak over het Friese dorp Jorwerd, bestaat niet meer. 40 MATERIAAL EN CONSTRUCTIE tot in de nok lopende kapbenen de gordingen dragen. Deze kapbenen worden gekoppeld door trekplaten en ondersteund door schuin geplaatste kreupele stolen. De kapconstructies in woonhuizen worden bepaald door jukken met schuin geplaatste jukbenen; boerderijen heb­ben gebinten met verticaal geplaatste stijlen. Men spreekt van een ankerbalkgebint wanneer de dekbalk van het gebint aan de uiteinden lange pennen heeft, die door de gebintstijlen heen worden gestoken en die met toog­nagels zijn geborgd. Bij een dekbalkgebint zijn de gebint­stijlen aan de bovenkant van pennen voorzien, waarop met corresponderende gaten een overstekende dekbalk wordt gelegd. Op voorbeelden van hallenhuisboerderijen in de Stellingwerven na, hebben alle Friese boerderijen dekbalkgebinten. Structuur Het overgrote deel van de gebouwde omgeving bestaat uit woonhuizen, die alle in de loop van de tijd een eigen ontwikkeling hebben doorgemaakt. Het zou to ver voe­ren om hier op de ontwikkeling van het woonhuis in to gaan. De onderstaande beschrijving van het woonhuis beperkt zich tot een bespreking van enkele principes. Karakteristiek voor ons land en ook voor Friesland zijn panden op een smalle, langwerpige plattegrond met hoog opgaande daken. De maximale breedte was afhankelijk van de maximale lengte van de verkrijgbare balken, die van bouwmuur tot bouwmuur werden gelegd; doorgaans een afstand van zes tot acht meter. Daken dienden alleen om het onderliggende huis water- en winddicht to houden. Een behoorlijke dakhelling was nodig om to voorkomen dat regenwater of stuifsneeuw de niet beschoten kap in waaide. Afhankelijk van de plaatsing van het huffs ten opzichte van de straat gaat het om diepe huizen of dwarse huizen. Wan­neer de nokrichting haaks op de straat staat en het panel met zijn kopse Bevel naar de straat is gekeerd, spreekt men van diepe huizen; wanneer de nok evenwijdig aan de straat loopt spreekt men van dwarse huizen. De ingang bevindt zich in het eerste geval in de korte, in het andere geval in de lange Bevel. In de grootste Friese steden werden in de 13de en 14de eeuw verdedigbare vierkante stenen bouwwerken of stin­zen gebouwd. In zuivere vorm zijn daarvan Been voor­beelden behouden gebleven. Vanaf de 14de eeuw bouwde men ook minder defensieve rechthoekige stenen huizen, zoals in Leeuwarden het vroeg- l ode-eeuwse Pastoors­huis (Grote Kerkstraat 2 3 8) en uit de 1 S de eeuw het Camminghahuis in Franeker. In de 1 6d eeuw ontstonden L-vormige huizen zoals in Leeuwarden het Julius van Gheelhuis (Grote Kerkstraat 212) en het Cammingha­huis (Grote Kerkstraat 13), het Martenahuis to Franeker en in Sneek het Waltahuis (Marktstraat 5-9). Vanaf de late middeleeuwen was het meest gangbare Friese burgerhuis een diep huffs onderverdeeld in een voorhuis en een achterhuis. Het voorhuis was in gebruik voor ambacht of handel en had hoge vensters voor zoveel mogelijk licht. Het achterhuis kende een om de schouw gebouwd vertrek, de binnenhaard, met een eigen lage zol­dering – de insteek – om de warmte binnen to houden. Aan de hoofdstraten hadden de huizen vaak een verdie­ping, waar representatieve ruimten, maar ook slaapka­mers konden voorkomen. Op andere plaatsen kwamen boven de begane grond een of meer (halfhoge) pakhuis­verdiepingen voor. Goede 17de-eeuwse voorbeelden zijn de St. Jacobsstraat 13 (1635) en Grote Hoogstraat 14 (1664) to Leeuwarden. In het midden van de 1 7d eeuw ontstond het vierkante of blokvormige huis, dat vaak uit twee, soms Brie, naast elkaar gelegen dwarse of diepe huizen bestaat, maar dat door zijn omgaand schilddak een in beide richtingen gelijkwaardig aanzicht biedt. Een vroeg voorbeeld is zijn de Crackstate (1647-'48) to Heerenveen, waarvan de plattegrond niet geheel vierkant is, maar waar wel een symmetrische uitstraling beoogd werd. Buiten de steden en de vlekken is het eenlaags woonhuis bijna standaard, vaak in de vorm van een vrijstaand blok­vormig huffs met een door kamers geflankeerde midden-gang en een voorgevel met hoger opgaand middenrisa­liet. Dergelijke woonhuizen worden in Friesland wel met pastoriewoningen of notabele woonhuizen aangeduid; bier wordt de term middenganghuis gebruikt. Opvallend zijn de dwarse of vierkante huizen die ter hoogte van het dak een smalle klokgevel hebben (Havenplein 24 to Har­lingen;1728) of naar voren zijn uitgebouwd op consoles (Bleekerhus to Drachten;1806) of waarvan de uitbouw door zuilen wordt ondersteund (Douma State to Tjerk­gaast; circa 1845). Bouwmaterialen Hout is het oudste en misschien wel belangrijkste bouw­materiaal. Bij middeleeuwse gebouwen paste men door­gaans eikenhout toe, dat uit Westfalen en het Rijnland werd aangevoerd. Het grote voordeel van eikenhout was dat men het krom kon laten groeien en dat men het ver­volgens als gekromde jukbenen of korbelen kon toepas­sen. Vanaf het eind van de 16de eeuw werd het schaars geworden eikenhout vervangen door grenenhout uit Scandinavia en de Baltische staten. Bij het huis Twee­baksmarkt 45 to Leeuwarden (1597) zijn de grenen jukken voorzien van gekromde eiken jukbenen. De jaarringen van het hout geven vaak de mogelijkheid om het kapjaar van de boom to bepalen en daarmee het betreffende deel van de constructie to dateren. Deze dendrochronolo­ MATERIAAL EN CONSTRUCTIE gische datering wordt in dit boek aangegeven met (d), zoals bij de kerkkap to Britsum. Natuursteen die als bouwmateriaal geschikt is, komt in Friesland niet voor, behalve een beperkte hoeveelheid zwerfkeien die bier achterbleven na de IJstijd. Zo heeft het schip van de 12de-eeuwse kerk van Dantumawoude (Damwoude) met granieten keien gevuld tufstenen muurwerk (kistwerk); de kerk van Murmerwoude (Dam­woude) is deels gefundeerd op granieten zwerfkeien. Voor de bouw van de romaanse kerken verwerkte men in de l lde en 12de eeuw tufsteen. Deze lichtbruin-beige gekleurde steen van vulkanische oorsprong werd via de Rijn en Zuiderzee nit de Eifel aangevoerd. In Friesland resteren vrij veel kerken met tufsteenwerk, bijvoorbeeld de kerken to Hantum, Hijum, Marssum, Wetsens en Rinsumageest en de torens to Harlingen, Kimswerd, Warns en Burgum. Op een aantal plaatsen komt middel­eeuws werk in rode Bremer zandsteen voor, zoals een tracering to Anjum, kolonetten to Gietsjerk en enkele gedenkstenen en grafzerken. De belangrijkste natuur­steensoort was de Bentheimer zandsteen, die net over de grens bij Twente in Bentheim en Gildehaus werd gewon­nen en vooral in de lode en 1 7d eeuw veel werd toege­past. Deze steen is onder meer toegepast bij de Oldehove to Leeuwarden (1529-'33) en de stadhuizen van Franeker (1 59 1) en Bolsward (1614-'17). De nit de Zuidelijke Nederlanden afkomstige hardsteen, uitstekend geschikt voor het maken van traptreden, vensterdorpels en stoep­palen, werd vanaf het begin van de lode eeuw in Fries­land vooral gebruikt voor fraai bewerkte grafzerken. Hoewel de Romeinen baksteen kenden en ook in onze streken toepasten, duurde het tot in de 12de eeuw voor­dat er weer steen werd gebakken. In Denemarken was vermoedelijk al vanaf 1160 baksteen in gebruik. Vanuit de kleirijke streken van Denemarken en Noord-Duits­land kwam de benodigde kennis naar ons land, waarbij de cistercienzers een belangrijke rol hebben gespeeld. Som­migen dateren de introductie van baksteen in Friesland al vlak na 1160; mogelijk werden bij de bouw van het kort voor 1163 gestichte cistercienzerklooster Klaarkamp bij Rinsumageest bakstenen toegepast. Anderen dateren de introductie van de baksteen kort na 1200. De oudste bak­stenen hebben een groot formaat en worden klooster­moppen genoemd. In Friesland bezigt men de term `tilde Friezen'. In de eerste helft van de 16de eeuw wordt een afwijkend kleiner formaat toegepast: de `rooswinkels'. Vroege voorbeelden van baksteenbouw zijn de midden­ 13 de-eeuwse kerken to Burgum en Jistrum. Kenmerkend voor Friesland is ook de gele baksteen, gebakken van kalkrijke klei, zoals toegepast aan de torens van Bolsward en als `speklagen' bij de laat-middeleeuwse stenen huizen in Franeker. Vanwege de aanwezigheid van goedkope brandstof en arbeidskracht ontstonden er veel steenbak­kerijen in Friesland, vooral langs de lijn Harlingen-Leeuwarden. Met name in de 1 7d en 1 8d eeuw was veel van de baksteen bestemd voor de export naar andere streken in Nederland, maar ook naar het Oostzeegebied. Met kokkels en schelpen uit de Waddenzee als grondstof kende Friesland vroeger ook veel kalkbranderijen voor de productie van metselkalk. Het laatste restant hiervan, de kalkovens aan de Kanaalweg to Harlingen is inmiddels verdwenen. In de late middeleeuwen maakten de met net en stro gedekte daken in de steden gaandeweg plaats voor min­der brandgevaarlijke daken. Naast daktegels paste men ook dakpannen toe, die bestonden nit losse onder- en bovenpannen die ook wel monniken en nonnen genoemd worden. Ze zijn nog to vinden op de kerken to Oostrum en Bornwird. Aan het eind van de 15de eeuw kwam een gegolfde pan in gebruik, die uiteindelijk in de lode en 1 7d eeuw bekend werd als de Hollandse pan. Afhankelijk van de wijze van bakken kunnen deze pannen rood of blauw van kleur zijn en vooral in de 1 9d eeuw bestonden er Friese varianten van deze pan. J ongere bouwmaterialen In het midden van de 19de eeuw raakte de bouwmateria­lenontwikkeling in een stroomversnelling en werden mechanisatie, standaardisering en prefabricage sleutel­woorden. Dit leidde tot meer maatvaste en betere pro­ducten. Ornamenten werden machinaal geproduceerd van cement en terracotta en vooral toegepast bij eclecti­sche woonhuizen en boerderijen. Ook de productie van baksteen maakte een sterke ontwikkeling door. De ont­wikkeling van de ringoven moderniseerde vanaf 1870 het bakproces. De steenfabriek van J. Helder to Oostrum kreeg in 1876 een ringoven. Het mengen en vormen van klei werd gemechaniseerd. De firma Cremer & Co. to Bolsward ging in 1853 als eerste over op de productie van machinaal gevormde steep. Vanaf 1880 kwam de streng­pers in gebruik. Omstreeks 1895 kon ook in Nederland de gladde verblendsteen worden gemaakt. De nit 1904 daterende winkelpui van Wirdumerdijk 31 to Leeuwar­den is uitgevoerd met witte en groene geglazuurde steen. Opvallend zijn ook de groen geglazuurde bakstenen van de villa Nieuw Herbranda to Buitenpost nit 1910. De toepassing van de stempelpers voor het vormen van pannen – rond 1870 – zorgde ervoor dat ook de dakpan maatvaster werd en een betere sluiting kreeg. Al snel kwamen er diverse nieuwe soorten op de markt, waaron­der de verbeterde Hollandse pan, maar ook de krnispan, de muldenpan en de `tuile du nord'. Nauw hieraan ver­want zijn de platte Friese pan (pastorie Oudeschoot; 1881) en de jets dunnere gegolfde Friese pan (pastorie REGIO , S INLEIDING Op grond van de fysisch-geografische gesteldheid kan Friesland grofweg in drieen worden gedeeld; zeeklei in het noorden en het noordwesten, veen in het zuiden en zuidoosten, en enkele zandopduikingen in het oosten, het uiterste zuidwesten en de eilanden. In de voorlaatste ijstijd van het Pleistoceen (het Saalien) baanden uit Scandinavia afkomstige lobben landijs zich een weg door Noord-Nederland. Meegevoerd werden nand, leem en keien (keileem). Deze keileem vermengde zich met de bestaande ondergrond en werd opgestuwd tot langgerekte heuvels of stuwwallen (grondmorenen), waarvan het – voor Friese begrippen golvende – Gaaster­land een restant is. Poolwinden zorgden in de laatste ijs­tijd (het Weichselien) voor een laag ondergrond van pleistocene dekzanden, wat uiteindelijk leidde tot een lichtelijk naar de Noordzee en Zuiderzee (nu het IJssel­meer) afhellend landschap. Na de ijstijden – in het Holoceen – ontstonden omvang­rijke aaneengesloten hoog- en Iaagveengebieden op de plaatsen waar het water slecht weg kon. Met de geleide­lijke stijging van de zeespiegel werd het veen aan de lager gelegen noordelijke en westelijke randen van de provin­cie weggeslagen. Hier kwam een kweldergordel met jon­gere zeeklei tot ontwikkeling. Bij de monding van de Lauwers, de Boorne (Middelzee), Marne- en Rietslenk ontstonden zeeboezems van Pleistoceen nand met daarop een laag klei en een randgebied van veen met een kleidek. Vanaf het eind van de 1Ode eeuw werden de kweldergor­dels door dijken aan banden gelegd, waarna het tussen­liggende gebied werd ingepolderd. Ook historisch-bestuurlijk gezien is er in Friesland, gele­gen tussen Vlie en Lauwers, sprake van een driedeling. Tijdens de Republiek was Friesland verdeeld in Brie Kwartieren: Westergo, Oostergo en Zevenwouden. De kwartieren waren op hun beurt weer verdeeld in dertig grietenijen (of schoutambten) met een grietman aan het hoofd. Daarnaast waren er de bekende elf Friese steden. In volgorde van de tegenwoordig zeer vermaarde schaatstocht langs de Friese steden, de Elfstedentocht, zijn dit: Leeuwarden, Sneek, IJlst, Sloten, Stavoren, Hindeloopen, Workum, Bolsward, Harlingen, Franeker, Dokkum (en als finish opnieuw Leeuwarden). Elke stall had een eigen rechtbank en rechtsgebied in de vorm van de zogeheten klokslag, een gebied buiten de poorten, dat aan de stadsrechten en plichten van de stall was gebon­den. In 1801 werden de (vrije) heerlijkheden Ameland en Schiermonnikoog ingelijfd en in 1942 voegde men Vlie­land en Terschelling aan de provincie toe. Na de instel­ling van het Koninkrijk der Nederlanden (1814) bleef de indeling in grietenijen en steden lange tijd gehandhaafd. De ongelukkige ligging van het snel groeiende Heeren­veen op het snijpunt van Brie gemeenten leidde in 1934 tot een eerste gemeentelijke herindeling. In 1984 volgde een verdere herindeling, waarbij naast de opheffing van enkele kleine grietenijen ook de stadsgemeenten verdwe­nen, met uitzondering van Leeuwarden, Bolsward, Sneek en Harlingen. Hieronder volgt een karakterisering van het gevarieerde cultuurlandschap dat in Friesland ontstond door bodem­gesteldheid en menselijk ingrijpen. De indeling in drie verschillende regio's valt niet samen met de bovenge­noemde indeling op grond van de fysisch-geografische gesteldheid of de historische indeling in Brie kwartieren, maar met de Brie bestuurlijke samenwerkingsverbanden die sinds 1984 bestaan. Bij de Brie regio's komen de negen verschillende landschappen aan de orde die de provincie kent. Bij elke regio worden cultuur-historische aspecten uiteen gezet die in de betreffende regio een belangrijke rol spelen, maar die ook voor de hele provin­cie van belang zijn. Begonnen wordt met de meest uitge­strekte regio, Noord-Friesland. Daar ligt de nadruk op de ontwikkeling van de Wadden, terpen en dijken, wat heeft geleid tot de landschappen van het Waddengebied, (Noordelijk) Westergo, het Terpengebied van Oostergo, en het aangrenzende Bedijkingenlandschap. Bij deze grootste regio komen tevens de verschillende boerderij­typen in de gehele provincie aan bod en is er plaats inge­ruimd voor een behandeling van de provinciale infra­structuur. De tweede regio is Zuidwest-Friesland met zijn grasland en meren en de landschappen van (Zuidelijk) Westergo, het Lage Midden en Gaasterland. Bij deze REGIO'S gordel tot ontwikkeling. De vorming hiervan werd in belangrijke mate bepaald door perioden waarin de zee opdrong en er veel klei en zand werd afgezet, de zogehe­ten transgressiefasen. Deze werden gevolgd door regres ­siefasen waarin de zee zich weer wat terugtrok. Dit kwel ­dergebied strekte zich grofweg nit tot de lijn Dokkum-Leeuwarden-Sneek-Workum. Rond 600 voor Christus bleek het kleidek voldoende opgeslibd voor bewoning van de hoogste delen. Op de randen van de zeeboezems, de kwelderwallen, wierpen de eerste bewo­ners – afkomstig van de hogere Drentse zandgronden – terpen op. Over het algemeen spreekt men van vier generaties ter­pen die tijdens vier verschillende regressiefasen zouden zijn ontstaan. Alhoewel recente onderzoekingen aanto­nen dat er zeer plaatselijk van een afwijkende ontstaans­geschiedenis sprake kan zijn, wordt hier deze, meer op de totale ontwikkeling gerichte opvatting gevolgd. Rond 600 voor Christus werd de eerste generatie terpen opgeworpen: enkele kleine terpen, steeds bestemd voor een huishouden (hnisterpen). Tijdens een volgende regressieperiode ontstond de tweede generatie terpen; enkele huisterpen bij elkaar, die samen een grotere terp vormden. Deze terpen ontstonden in de periode van 200 voor Christus tot 200 na Christus. Hierna dwong de steeds meer binnendringende zee de bewoners het gebied to verlaten. Tijdens deze transgressiefase zette zich op de overgang met het veen een brede strook zware klei af. Deze kalkarme bruine klei (knikldei) bevatte veel zout en had hierdoor een structuur die de grond later slechts geschikt zou laten zijn als hooiland. De klei zou echter zeer geschikt blijken voor het bakken van steen. In de vroege Middeleeuwen ontstond de vorming van de derde generatie terpen zoals die van Sexbierum en Tzumma­rum en volgde een bloeitijd van het terpengebied. Fen markant teken van deze bloei is de gouden mantelspeld die in 1953 in de vroeg-middeleeuwse en later verlaten terp Tjitsma ten oosten van Wijnaldum werd gevonden. Rond het jaar 1000 ontstond tenslotte de vierde generatie terpen. Het zijn onbebouwde terpen, die groene wierden worden genoemd. Naast de huisterpen onderscheiden we vanwege hun vorm drie typen terpen. Het fraaist van vorm zijn de ronde terpen met een straalsgewijs verkavelingpatroon. Voorbeelden van wat in de literatuur vaak radiare (radiale) terpen worden genoemd zijn: Brantgum, Fond-gum, Aalsum, Hegebeintum en Ee. Op de hogere delen legde men de akkers aan, op de iets lagere de weilanden; de kweldergronden werden als hooiland gebruikt. Ken­merkend is de ringweg of ossengang rond de voet van de terp. De boerderijen staan met de schuur naar de ossen­gang en met het woongedeelte naar het centrum van de terp, waar de kerk staat. Bij Ee en Hallum is boven op de terp een extra ringweg die het kerkhof omsluit. Een tweede type dorpsterpen vormen de blokvormig verka­velde rechthoekige terpen, zoals Niawier, Hantum en Nes (D). Een derde type is de langwerpige terp met een hoofdstraat waarlangs de huizen staan. Deze zogeheten handelsterpen liggen langs de rand van de (oorspronke­lijke) zeeboezem. Berlikum en Holwerd zijn hiervan voorbeelden. De handelsterpen van Bolsward en Dok­kum groeiden later uit;tot steden. Door de aanleg van dijken als zeewering werden de ter­pen in de loop van de tijd overbodig en vertrokken veel boeren naar het omringende platteland. Talloze dorps­terpen raakten ontvolkt, zoals die van Aalsum, Wetsens, Bornwird en Hegebeintum. Vanwege de incidenteel voorkomende overstromingen wierp men aanvankelijk op het platteland nog huisterpen op. In Westergo werden toen bijvoorbeeld enkele `hege wierden' opgeworpen, terpen waarop een stenen huffs, een stins, werd gebouwd. Tussen Berlikum en Menaldum bevindt zich nog zo'n stinswier. Anders dan in het Duitse Oost-Friesland wer­den in Friesland vanaf 1840 veel terpen afgegraven. Dit is bijvoorbeeld goed to zien bij de terp van Hegebeintum. De kerk en het pad daar naartoe liggen nog hoog – het was ooit de hoogste terp van Friesland – en ook de ring­weg is nog intact. De rest van de terp is echter verdwe­nen. De grond verkocht men als (fosfaatrijke) meststof. Dit afgraven vond kort na 1900 zijn hoogtepunt. Veel bodemschatten gingen daarbij verloren. Na de Tweede Wereldoorlog is het afgraven van terpen verboden om het verdere verlies van het bodemarchief tegen to gaan. Wa d d e n e i 1 a n d e n Op de overgang van de Waddenzee naar de Noordzee liggen de vier Friese Waddeneilanden, die naast veel overeenkomsten ook elk een eigen karakter hebben. De eilanden ontstonden vanaf de 1Ode eeuw op resten van een strandwal in het Waddengebied en werden door duinvormig opgehoogd. De overwegend noordwestelijke winden vormden aan de westzijde een zware hoefijzer- of sikkelvormige ring van duinen en aan de oostzijde een staart. In en achter de duinen vormden zich waterrijke gebieden, die op Terschelling `plakken' en op Schier­monnikoog `gloppen' worden genoemd. Wind deed de eilanden in de loop der tijden naar het oosten verschui­ven. Hierdoor zijn de dorpen Sier op Ameland, Wester­buren op Schiermonnikoog en West-Vlieland in de gol- De nederzetting Oosterburen op Schiermonnikoog werd in 1756 gesticht toen het westel jker gelegen oudere dorp door de zee werd bedreigd en uiteindel jk daarin verdween. Om het dorp vormde zich een hoefijzervormige ring van hoge duinen REGIO'S per eiland; de commandeurshuizen op Terschelling heb­ben een kamer met voorhuis en een zijkamer, die to Schiermonnikoog zijn soms rug-aan-rug gebouwd en op Ameland is de schouw tegen de voorgevel geplaatst. Het aantal van dergelijke 17de-eeuwse huizen was zo groot dat men op Ameland tot 1845 geen nieuwe huizen bouwde, maar slechts sloopte of de huizen tot boerderij ombouwde. Een opvallend fenomeen op Terschelling zijn de zogehe­ten Schellinger stoepstenen, die aan weerszijden van de ingang en op korte afstand voor de Bevel werden geplaatst, waardoor hier twee houten stoepbanken tussen konden worden geplaatst. De hardstenen stoepstenen stammen alle uit de 1 7d eeuw en hebben een langgerekt model met aan de bovenzijde een ionisch kapiteel ver­bonden met een `Vlaams wortelmotief'. In de halfronde top van de stoepsteen aan de linkerzijde werd het wapen­schild van de mannelijke bewoner aangebracht en aan de rechterzijde voor de vrouw een ruitvorm (Comman­deursstraat 30-32, West-Terschelling). Bij een tweede type ontbreken de ionische krullen (Oosterburen 12, Midsland) en de stenen waarbij het kapiteel door een dia­mantkop is vervangen, rekent men tot een derde type (Burg. Mentszstraat 7, West-Terschelling). De stoepste­nen zijn soms als grafsteen hergebruikt of elders als afscheiding herplaatst (Voorstraat 14 to Utrecht en Oude Delft 224 to Delft). De Schellinger stenen staan in een traditie van vergelijkbare oudere voorbeelden in het Oostzeegebied (Gdansk, Tallinn). Opvallend genoeg staat een dergelijke Steen uit Tallinn bij de ingang van het voorm. stadhuis van Stavoren. Bedijkingen en afwatering Eind lode eeuw kwam aan de zuidzijde van de Marne­slenk een eerste ringdijk gereed, de zogeheten `Pingju­mer gulden halsband'. Omstreeks 1000 werd deze gevolgd door vier `moederpolders' rond iets hoger gele­gen gronden in de Marneboezem: Witmarsum-Bolsward, Hidaard-Easterein, Tzum-Tritsum en het noordelijker gelegen Wijnaldum. Ieder gebied werd afzonderlijk van een ringdijk voorzien. In de 11 de eeuw legde men naast en tussen de moederpolders nieuwe polders aan waar­door een aaneengesloten poldercomplex werd gevormd. Circa 1200 werd het gebied ten oosten hiervan in een keer bedijkt. Bovendien was het zuidelijke deel van de Middelzee inmiddels zover dichtgeslibd dat het gebied rond Nijland op de zee kon worden gewonnen. Hier vond echter Been bedijking plaats, maar inpoldering. Kort daarop werd een volgend stuk Middelzee bij Easter­wierrum afgedamd (de Krinzer Arm). De oostrand van de Middelzee was toen al enige tijd voorzien van een dijk die via Leeuwarden naar Holwerd liep. Met de aanleg van de Hegedyk tussen Beetgumermolen en Cornjum kwam rond 1250 een voorlopig einde aan de inpoldering van de Middelzee. Inmiddels waren ook de Marnemond en de Riedstroom (bij Berlikum) afgesloten. Bij de bedijkingen hebben de Friese kloosters een belangrijke rol gespeeld, waaronder de kloosters van Klaarkamp bij Rinsumageest (gesticht voor 1163), Mariengaarde bij Hallum (1163), Lidlum (1182), Bloemkamp bij Bolsward (1191) en Gerkesklooster (1240). Door de bedijkingen was een noordwaarts gerichte afwa­tering onmogelijk geworden. Voor de afwatering van de Boomn werd een kanaal gegraven van Akkrum naar het Snekermeer, waarna het water bij Lemmer op de Zuider­zee werd geloosd. Voor Westergo dreigde wateroverlast vanuit het zuiden doordat het veengebied van het Lage Midden daalde. Een deel van het regenwater uit dit gebied werd westwaarts afgeleid naar een zijl in de dijk bij Makkum. Tegen wateroverlast en overstromingsge­vaar ging men er in het kerngebied van Westergo toe over om enkele in elkaars verlengde liggende polderdij­ken to versterken. Deze binnendijk, die liep van Ooster­bierum via Wommels en Achlum naar de Dillezijl bij Raerd, werd vanaf 1506 aangeduid als de Slachtedijk. De grootste inpoldering volgde in 1505 door de aanleg van de Oudebildtdijk van Hallumerhoek naar Koehool bij Tzummarum, waardoor de Middelzee definitief werd afgesloten en het gebied van Het Bildt droogviel. Toch Bingen er door stormvloeden in de 16de eeuw, waaronder de Allerheiligenvloed (1570), belangrijke delen land ver­loren vooral aan de zuidwestzijde. Zo verdween een groot deel van de eens bloeiende hanzestad Stavoren in zee. Eind 1 6d eeuw ontstonden aan de noordrand van de provincie nieuwe polders. Ook aan de oostzijde waren al rond 1300 delen van de Lauwerszee bedijkt. De bedij­king van Nieuw Kruisland kwam in 1529-'42 gereed. Het Dokkumer Diep werd uiteindelijk in 1729 afgesloten. Om verdere landafslag in het zuidwesten tegen to gaan, ontstonden daar in de 1 7d eeuw doorgaande zeedijken, waarbij de Makkumer- en Workumerwaard buitendijks bleven. In 1880-'83 zijn deze dijken verbeterd en werden op de Slachtedijk na in heel Friesland de binnendijken opgeheven. Het in 1872 opgeworpen begin van een geplande vaste verbinding tussen Ameland en Holwerd is uiteindelijk als veerdam gaan dienen. Na de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 volgde in 1969 de afsluiting van de Lauwerszee. De plannen tot inpoldering hiervan zijn slechts ten dele uitgevoerd vanwege het belang dat men intussen aan natuurbehoud was gaan hechten. Ook plan­nen om het Waddengebied in to polderen zijn verijdeld en het is inmiddels een belangrijk beschermd natuurge­bied. In het kader van het Deltaplan zijn alle Friese zee­dijken verhoogd tot Deltahoogte. REGIO'SSS uitbreiding van het wegennet noodzakelijk. Dit kreeg vorm in het Rijkswegenplan van 1927. Belangrijk was de opening van de Afsluitdijk in 1932. De hierover aange­legde rijksweg werd verder doorgetrokken over Sneek en Joure naar Heerenveen en verder naar Drachten en Gro­ningen en kwam in 1940 gereed. Met de naoorlogse aan­leg van de rijksweg via de IJsselmeerpolders naar Joure werd deze plaats een belangrijk verkeersknooppunt. Hoewel de eerste plannen al uit 1854 dateerden, werd pas in 1863 de eerste Friese spoorlijn geopend: van Harlingen naar Leeuwarden. De lijn werd in 1866 naar Groningen doorgetrokken. Daarna volgde het traject Leeuwarden-Zwolle (1868). Beide lijnen werden door de Staatsspoorwegen geexploiteerd. Na de wet op de lokaal­spoorwegen in 1878 werd dit `rompnet' uitgebreid met de door de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij in 1883-'85 aangelegde spoorlijn van Leeuwarden naar Stavoren, die aldaar aansloot op het spoorveer naar Enk­huizen. De in 1899 opgerichte Noord Friesche Locaal Spoorwegmaatschappij (NFLS) was verantwoordelijk voor de aanleg van enkele aanvullende spoorlijnen. In 1901 opende men de lijn van Leeuwarden via Stiens en Dokkum naar Metslawier. In 1904 kwam de zijtak van Stiens via Tzummarum naar Harlingen en Franeker tot stand en in 1913 volgde de doortrekking van het trace tot Anjum. Na de overdracht van de exploitatie van deze spoorlijn naar de Staat reed in 1936 het laatste `Dokku­mer Locaalsje'. Voor goederenvervoer bleef de lijn nog geruime tijd in gebruik. De in 1880 opgerichte Nederlandsche Tramweg Maat­schappij verzorgde een paardetram van Dokkum naar de spooraansluiting bij Veenwouden. Hierna ontstonden diverse tramlijnen, die veelal over bestaande wegen lie-pen. De invoering van stoomtractie verliep niet zonder problemen, omdat de slappe bodem de stoomlocomotie­ven niet altijd even goed kon dragen. Vanaf 1908 werd het tramnet verbeterd en rond 1920 bereikte het zijn grootste omvang. Vooral de tramlijn van Drachten naar Groningen had lange tijd een goed rendement. In de jaren twintig ontstonden de eerste particuliere autobus­bedrijven, die gaandeweg alle tramverbindingen vervin­gen. Als laatste verdween in 1968 de tramlijn Heeren­veen-Lemmer. Bestonden er in 193 7 nog circa tachtig busondernemingen, in 1943 waren het er vij£ Uiteinde­lijk gingen deze in 1974 op in de Friese Autobus Maat­schappij (FRAM). ZUIDWEST-FRIESLAND Zuidwest-Friesland wordt aan de west- en zuidwestzijde begrensd door het IJsselmeer en in het zuiden door de Noordoostpolder. De noordelijk begrenzing volgt de gemeentegrenzen langs de spoorlijn Harlingen-Leeu­warden. De oostelijk begrenzing volgt de westelijke gemeentegrens van Boarnsterhim en loopt via de ooste­lijk gemeentegrenzen van Skarsterlan en Lemsterland naar het zuiden. De regio zelf is onder to verdelen in (Zuidelijk) Westergo met de steden Bolsward, Workum en Hindeloopen. Het grootste deel wordt gevormd door het landschap van het Lage Midden met zijn vele meren en de steden Sneek, IJlst. De zuidelijke afsluiting wordt gevormd door het Gaasterland, dat geflankeerd wordt door de steden Sloten en Stavoren. Grondgebruik Het landschappelijke karakter van Zuidwest-Friesland wordt vooral bepaald door open weidegebied afgewisseld met talrijke meren. De regio kent Brie zones of land­schappen. In het zuiden bevinden zich de stuwwalrestan­ten die Gaasterland een voor Friesland opvallend hoogte­verschil geven. Het zuidelijke en meest geaccidenteerde restant wordt gevormd door een tussen grondmorenen (keileem) gelegen dekzandgebied, met als as de weg van Rijs naar Sondel. Het bij Rijs gelegen Rijsterbos is nog in aanleg 17de-eeuws; de ten noorden van de genoemde weg gelegen bossen zijn vanaf 1850 aangeplant. De kei­leemstroken aan de randen van de dekzandrug vormen op enkele plekken op de grens met de voormalige Zuider­zeekliffen. De taaie keileem maakte hier zeedijken over­bodig. Toch sloeg de stormvloed in 182 5 van de Roode Klif bij Skarl acht meter keileemgrond weg. Een minder hoge tweede dekzandrug loopt van Sloten naar Sint Nicolaasga en Langweer. Koudum en Warns zijn op iets hoger gelegen keileemgronden ontstaan. Ten noorden en oosten van Gaasterland ligt het Lage Midden. De ondergrond hiervan wordt gevormd door dunne kleilagen op veen. Dit vee p is in de loop der tijd ingeklonken door een combinatie van ontginningen, oxi­datie en het gewicht van de bovenliggende kleilaag, waar­door het nu een onder de zeespiegel gelegen weidegebied vormt met de grootste concentratie aan Friese meren. Mede door zijn veenondergrond werd dit Lage Midden vroeger grotendeels tot Zevenwouden gerekend. Grof­weg langs de lijn Stavoren-Koudum-Oudega (W)-Sneek-Raerd markeert een strook knipklei de overgang tussen Zevenwouden en het (Zuidelijk) Westergo. Dit is een gebied waar de veenondergrond ontbreekt en knipklei of kweldergrond is afgezet. Veehouderij en zuivelproductie waren van oudsher de belangrijkste bestaansmiddelen in deze regio. Door het vele lage en dus drassige land was slechts een deel van het beschikbare grasland voor beweiding geschikt. De rest diende als hooiland dat onbemest bleef en daardoor STEDEN, DORPEN, MONUMENTEN Hegebeintnm, een radiaal terpdorp g e m a a l (bij Middelzeedijk 14) dateert uit circa 1930. Aan de Hartwerdervaart staat de p o l d e r m o l e n `De Oegekloos­termolen' (Kloosterweg 5), een voor 1830 gebouwde achtkantige houten spin­nenkopmolen die de polder Hartwerd-West bemaalt. De molen is in 1986 gerestaureerd. Aan de Oude Klooster­vaart staat een grote A m e r i k a a n s e w in dm o to r (bij Oldeclooster 4) uit circa 1925. Deze windmotor van het merk Record bestaat uit een stalen vak­werktoren met platform, een windrad met achttien bladen en een windvaan. BRANTGUM (gemeente Dongeradeel) Terpdorp met een radiale structuur, ont­staan enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling op een kwelderwal. Over de terp werd in 1853 de verkeersweg Holwerd-Dokkum aangelegd. Eind 19de eeuw heeft men de terp aan de zuidzijde voor een belangrijk deel afgegraven. De H e r v. k e r k (Ids Wiersmastraat 4) is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een forse geveltoren met ingesnoerde spits. In de 12 de eeuw kwam een romaans tufstenen schip tot stand; het rondboogfries is deels bewaard gebleven. In de 1 5d eeuw werd aan de westzijde van het schip een travee toege­voegd en kort voor 1543 kwamen een oostelijke verlenging en het koor tot stand. De neoclassicistische geveltoren met vleugelmuren heeft men in 1876-'77 opgetrokken naar plannen van P. Helder. De toen aangebrachte bepleistering van de kerk is verwijderd bij de restauratie in 1972-'73, naar plannen van G.M. van Manen en J. Zwart. Het interieur, dat in 1858 geheel is gestuct met velden tussen pilasters, wordt gedekt door een gestuct tongewelf. Tot de inventaris behoren een — in 1858 wit geschilderde — preekstoel (circa 1660), een doophek met gietijze­ren doopboog (1858) en een door W. Hardorff gebouwd orgel (1877). Naast de oude noordingang bevinden zich fragmenten van een 15de-eeuws geschilderd opschrift. Devoorm.openbare lagere S c h o 01 (Roosterwei 1) is rond 1872 gebouwd als een drieklassige gangschool met onderwijzerswoning. BRITSUM Het w o o n h u i s `Zadema' (Ids Wiers­maweg 8) is een neoclassicistische mid­denganghuis uit 1875. P o 1 d e r m o 1 e n `De Miedenmolen' (bij Miedweg 11) is een met net gedekte achtkantige grondzeiler op veldmuren, voorzien van een vijzel. De in 1855 gebouwde molen bemaalt de polder Dwergsmear en is in 1994 gerestaureerd. DeHerv. kerk van Foudgum (Piet Paaltjenspad 1), gelegen op een grotendeels afgegraven terp ten zuidoos­ten van Brantgum en oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een driezijdig geslo­ten zaalkerk met ongelede zadeldakto­ren. De huidige kerk is in 1808 opge­trokken. Van de oorspronkelijke kerk resteert de rond 1200 gebouwde oost­muur van de toren, die deel uitmaakte van een gereduceerd westwerk. De toren is in de 1Sde eeuw grotendeels herbouwd en verhoogd, in 1753 hersteld en ten slotte in 1977 gerestaureerd naar plan­nen van G.M. van Manen en J. Zwart. Het torenuurwerk dateert uit 1640. In de toren hangen een klok uit 1395 en een door Jan Nicolaas Derck gegoten klok (1732). Tot de kerkinventaris behoren een vroeg-l7de-eeuwse preekstoel en een kabinetorgel uit circa 1775, dat in 1924 is overgenomen van de Vrije Evan­gelische gemeente to Leeuwarden. De voorm. p as to r i e (bij (Piet Paaltj enspad 1) is een eenlaagspand met uitbouw, in de ankers gedateerd `1723'. Van 1859 tot 1863 woonde hier ds. F Haverschmidt oftewel de schrijver Piet Paaltjens; een felt waaraan een modern monument bij de kerk herinnert. Waaxens (Waaksens).Terpdorp ten noordwesten van Brantgum. De He r v. kerk (Tjessensweg 6) is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een slanke ingebouwde zadel­daktoren. De rond 1200 gebouwde oost­muur van de toren maakte deel uit van een gereduceerd westwerk. Bij de ver­nieuwing van de kerk in gotische vormen in de eerste helft van de 1Sde eeuw werd de onderkant van de toren ingebouwd. Het opgaande werk van de toren is ver­nieuwd in de 17de eeuw (oostzijde) en in 1815 (westzijde) en ten slotte in 1893 geheel beklampt. In de toren hangt een door Johannes gegoten klok (1441). De kerk is 1962-'63 gerestaureerd en ont­pleisterd naar plannen van A. Baart jr. Tot de inventaris behoren een preekstoel en een overhuifde dubbele herenbank in laat-manieristische vormen — voorzien van het wapen van de familie Harinxma thoe Slooten-Van Burmania —, beide dateren uit circa 1650, en een door Bak­ker & Timmenga gebouwd orgel (1920). Verder bevat de kerk een door Benedic­tus Gerbrandtsz, voor Popke Bonga ver­vaardigde grafzerk (1559) en een opval­lend sierlijke epitaaf (1592) voor Douwe van Aylva (t 1591), toegeschreven aan Pieter Dirxs. Op het kerkhof bevinden zich een zerk uit 1707, enkele grote 19de-eeuwse grafzerken van de familie Harinxma thoe Slooten en een gietijze­ren `puntpoal' voor T Bakker (t 1878). De voorm. p as to ri e (Tjessensweg 8) werd in 1894 gebouwd in neorenais­sance-stijl naar plannen van G.A. van der Meulen. Het p o o r tg e b o u w van de Sjuxsma State (Tjessensweg 7) werd in 1616 gebouwd op een scheefgetrokken plattegrond. Het in 1963 gerestaureerde gebouw heeft een zadeldak tussen tuitge­vels, enkele duivengaten en een gevel­steen met de wapens van Harinxma en Botnia (1668). Op het voormalige kas­teelterrein staat een gedeeltelijk in (her­gebruikte) kloostermoppen opgetrokken 18de-eeuwse b o e rd e ri j (Tjessensweg 3) van het kop-hals-romptype. BRITSUM (gemeente Leeuwarderadeel) Terpdorp met een radiale structuur, ont­staan in de vroege middeleeuwen op een kwelderwal van de Boorneboezem (Mid­delzee). De bebouwing kwam met name aan de noord- en westzijde van de kerk tot stand. Rond 1900 werd de kerkterp deels afgegraven, vooral aan de zuidzijde. Hier is na de Tweede Wereldoorlog een nieuwe woonwijk ontstaan. De H e r v. k e r k (create Buorren 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes, is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een ingebouwde, gepleisterde toren met ingesnoerde spits. Achter een latere ommetseling bevindt zich een opmerkelijk gave romano-goti­sche kerk. Het oudste deel wordt gevormd door een gereduceerd westwerk, dat tus­sen 1180 en 1200 is gebouwd. Het schip met inwendig rondgesloten koor kwam DOKKUM heeft men het schip westwaarts verlengd. Bij het herstel in 1822 is vermoedelijk de oorspronkelijke overwelving vervangen door een balklaag met tongewelf. De huidige vensters zijn in 1829 aangebracht en de westgevel is in 1843 vernieuwd en voorzien van de huidige geveltoren, mogelijk naar ontwerp van R J. Boorsma. In de geveltoren hangt een door Jan Butendiic gegoten klok (1499). De kerk bevat een door de firma W. Vermeulen gebouwd orgel (1906). Op het kerkhof bevinden zich onder meer een zerk voor AF. Klaver (t 1887) en een obelisk voor A J. Wolters (t 1916), geschonken door het Dokkumer muziekkoor. Het toe­gangshek dateert waarschijnlijk uit 1843. DONGJUM (DOANJUM) (gemeente Franekeradeel) Terpdorp, ontstaan rond het begin van de jaartelling op een kwelderwal. Het dorp ligt aan de kruising van de weg van Franeker naar Tzummarum en de weg naar Berlikum. In 1902 kreeg Dongjum een station aan de spoorlijn Leeuwarden­Stiens-Harlingen (opgeheven in 1936). De H e r v. kerk (Dorpsstraat 8) is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een half ingebouwde, ongelede toren met ingesnoerde spits. De huidige kerk werd in 1777 gebouwd ter vervanging van een oudere voorganger. Het muur­werk wordt door spaarvelden tussen lise­nen geleed. In de toren hangt een klok uit 15 5 3 . Tot de inventaris behoren een preekstoel en doophek (circa 1777), een door Jan Baptist Xavery vervaardigd grafmonument voor Sicco van Goslinga (1737; beschadigd in 1777 en 1795) en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1849). Het verhoogde kerkhof rond de kerk heeft een gietijzeren toe­gangshek uit 1870. Het voorm. s t a t i o n (Hovensreed 1) is een bescheiden eenlaagspand met neore­naissance-elementen, opgetrokken in 1902 als haltegebouw derde klasse van de Noord-Friesche Locaalspoorwegmaat­schappij (NFLS) aan de spoorlijn Leeuwarden-Stiens-Harlingen (opgehe­ven in 1936). B o e r d e r i j e n. In de omgeving van Dongjum liggen enkele interessante boerderijen. De kop-hals-rompboerderij Tzummarumerweg 30 heefteen onderkelderd voorhuis uit circa 1850 met zadeldak tussen topgevels en een omgaande kroonlijst. In de lange zijgevel bevindt zich een omlijste ingang met dubbele stoep. Rond 1870 gebouwd is de stelpboerderij Ho v e n s r e e d 3, voorzien van een rieten dak met uileborden en een door fronton en hoekpilasters omlijst middenrisaliet in de voorgevel. De boer­derij Ho v e n s re e d 10 heeft een neo­classicistisch, deels onderkelderd dwars voorhuis uit 1883. B o e r . Terpdorp gelegen ten noordoos­ten van Dongjum. De voorm. Herv. k e rk (Oude Weg 1), oorspronkelijk gewijd aan Maria, is een gepleisterde eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een ongelede toren met inge­snoerde spits. De van oorsprong vermoe­delijkvroeg-l2de-eeuwse kerk is in de lode eeuw verhoogd en voorzien van een gotisch koor met steunberen en een toren. In de nadien beklampte toren hangt een door Willem Wegewaert gegoten klok (1561). Tegen de zuidgevel van het schip staat in rode zandsteen uit­gevoerd classicistisch ingangsportaal uit 1664, gesierd met schilddragende leeu­wen en vaas. Dit portaal is afkomstig van de nabijgelegen, gesloopte Elgersma­state. Het interieur wordt gedekt door een 17de-eeuws tongewelf. Tot de inven­taris behoren een rijk versierde 17de­eeuwse preekstoel, gemerkt I. v Kingma, met doophek, een scheidingswand met deuren en een doodsbaar (1731). Op het verhoogd gelegen kerkhof met voorna­melijk 19de-eeuwse graven bevindt zich de grafkelder van de familie Stinstra-Banga met het graf van Joannes Stinstra (t 1842). De voorm. p a s t o r i e (Mied­weg 2) is een van oorsprong mogelijk 16de- of vroeg 17de-eeuwse onderkel­derde woning, opgetrokken met grote baksteenmoppen. De topgevel is voor­zien van kloostervensters en duivenga­ten. Inwendig bevinden zich balken op gesneden sleutelstukken. DONKERBROEK (gemeente Ooststellingwerf) Streekdorp, mogelijk in de 13 de eeuw gesticht aan de weg van Heerenveen naar Assen. Met het graven van de Opster­landse Compagnonsvaart ontstond op de kruising in 1789 een eerste brag. Don­kerbroek is nooit een veenkoloniaal dorp geworden, wel verrees rond 1900 aan de vaart enige industrie. Na de Tweede Wereldoorlog kwam in het zuidoosten een woonwijk tot stand. De H e rv. k e r k (G. Wolter Smitweg 5) is een driezijdig gesloten zaalkerk met houten geveltoren, gebouwd in 1714 ter vervanging van een oudere, aan St. Lau­rentius gewijde kerk. Daarvan zijn delen van het muurwerk bewaard gebleven. De geveltoren dateert uit 1860. De door een gebeeldhouwde wapensteen uit 1714 bekroonde ingang is in 1918 hersteld. Tot de inventaris behoren een preekstoel uit circa 1700 en een vermoedelijk door Matthijs Verhofstad gebouwd orgel (1720), dat in 1879 is overgebracht uit de R.K. kerk van Jutphaas (Nieuwegein). Op het kerkhof staat een dubbele houten kb o k k e n s t o el met schilddak, herbouwd in 1802 en vernieuwd in 1984. Daarin hangen een klok uit circa 1300 en een door Geert van Wou en Johan Schonen­borch gegoten klok (1520). De G e r e f. kerk (Herenweg 72) is een T vormige kerk uit 1912 met ratio­nalistische details, dakruiter en Lucas IJsbrandpannen. De kerk bevat een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1920), waarin delen van een voor de kerk van Oppenhuizen door A. van Grui­sen gebouwd orgel (1821) zijn herge­bruikt. H u i s 0 n t w i j k (Vaart Westzij de 1) is een breed eenlaags herenhuis gebouwd kort na 1845 in opdracht van R.L. Frui­tier de Talma en J.W. Bergsma. Het gepleisterde neoclassicistische huis heeft een ingangspartij met blokbepleistering en fronton. W o o n h u i z e n. Het zogeheten Ve e r-h u is (Herenwal 2) is een gepleisterde eenlaags brugwachterwoning uit 1848. De in 1865 gebouwde arbeiderswoning Va a r t W Z 6 is een mooi voorbeeld van een klein woonhuis met krimp; de schuur is later toegevoegd. De uit 1918 daterende d i r e c t e u rs w o n i n g (Vosse­heer 7) van de voorm. zuivelfabriek ver­toont chaletdetails. De b o e r d e r i j G. Wolter Smitweg 5 heeft een dwars geplaatst en gepleisterd eenlaags voorhuis met eclectische details uit circa 1850. buurt van de vuurtoren. Opvallend zijn de gekoppelde laat-l9de-eeuwse grafste­nen voor Joseph Pias en Sara Speher. Het monument ter nagedachtenis aan de in de Tweede Wereldoorlog omgekomen joodse Harlingers is in 1963 opgericht. DeR.K. begraafplaats (BarendVis­serstraat 57), aangelegd in 1888, is toe­gankelijk via een gietijzeren toegangshek tussen hardstenen kolommen. Achter op de rechthoekige begraafplaats bevindt zich in de middenas een neogotische kapel uit 1907 met een overhoeks geplaatste dakruiter. Terzijde hiervan is op een kleine heuvel een kruisiginggroep opgesteld. Midlum (Mullum).Ditterpdorp ten noordoosten van Harlingen is ont­staan in de middeleeuwen. De op een verhoogd kerkhof gelegen He r v. k e r k ( Kerkstraat 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een onge­lede toren met ingesnoerde spits. De laat-romaanse kerk werd rond 1200 gebouwd. In de toren, die begin 19de eeuw zijn huidige spits kreeg, hangen twee 15de-eeuwse klokken, waarvan een is gegoten door Reinerus (1476). Bij res­ tauraties en verbouwingen in 1866 en 1906-'07 heeft men grote rondboogven­sters aangebracht, de zuidgevel bepleis­terd en de toren ommetseld. De aange­bouwde consistorie is in 1912 opgetrokken op de plaats van een ouder gebouw, dat tot 1837 de school her­bergde. Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten gewelf. De kerk bevat een door L. van Dam gebouwd orgel (1812). Tegen de toren staat een grote grafzerk uit 1749 met de of beelding van een molen. De voorm. p a s t o r i e (Kerk­straat 5-7) is een deels onderkelderd panel met zadeldak tussen topgevels met vlechtingen. Het van oorsprong 17de­eeuws panel kreeg de huidige vorm bij een vergroting in 1702. De huidige pas­torie, Harlingerstraatweg 31, is een eclectisch middenganghuis uit circa 1870. B o e r d e r i j e n. Van de uit de eer­ste helft van de 19de eeuw stammende kop-hals-rompboerderij Fonteinplaats 2 resteert het deels onderkelderde voor­huis. De stelpboerderij `Frittemastate' (Harlingerstraatweg 28) is begin 20ste eeuw gebouwd in late neorenaissance­stijl. HEEG HAULERWIJK (gemeente Ooststellingwerf) Langgerekt veenkoloniaal dorp, ontstaan fangs de in 1756 door de Drachtster Compagnie gegraven Haulerwijkster­vaart. Het dun bebouwde lint bestaat uit een westelijk deel (Haulerwijk Beneden) een een oostelijk deel (Haulerwijk Boven). Na de Tweede Wereldoorlog is bij de kruising met de weg van Ooster­wolde naar Leek een dorpskern ontstaan. Kerken.Uit 1852 dateertdeHerv. k e rk (Kerkstraat 13), een sobere recht gesloten zaalkerk met houten geveltoren. De D o o p s g e z. k e r k (Norgerweg 49) is een recht gesloten zaalkerk uit 1925. De in1929-'30gebouwdeGeref, kerk (Hoofdweg Boven 77) is een kruiskerk met dakruiter, uitgevoerd in zakelijk­expressionistische vormen naar plannen van F Offringa. De openbare lagere school (Leeksterweg 23) is een drieklassige gangschool uit circa 1930. Wo o n h u i z e n. De arbeiderswoning K e r k s t r a a t 60 met afgewolfde top­ gevel stamt uit circa 1890. Expressionis­ tische elementen hebben de woonhuizen Leeksterweg 14-16(1923)en Leeksterweg 13 (1932). DeHerv. kerk vanHaule (Dorps­straat 76), gelegen ten zuidwesten van Haulerwijk, is een driezijdig gesloten zaalkerk met open dakruiter, gebouwd in 1854 naar plannen van H.J. Noorman. HEEL (HEECH) (gemeente Wymbritseradiel) Dorp, ontstaan in de middeleeuwen aan een knooppunt van doorgaande water­wegen naar Stavoren, Sneek, Woudsend en Lemmer. De nederzetting wordt voor het eerst vermeld in 1132 als Haghe­kercke. De belangrijkste bronnen van bestaan waren scheepvaart en handel in hooi en paling. De bebouwing aan de Harinxmastrjitte en de stegen aan de noordzijde werd in de loop van de tijd verdicht en heeft een overwegend 18de­en 19de eeuws karakter. Na de aanleg van de weg naar Osingahuizen (en Sneek en Lemmer) in 1846 werd De Skatting bebouwd. Vanaf de tweede helft van de 19d eeuw ontstond er bebouwing op de gedempte Suderhaven en rond 1900 op de nieuw aangelegde Nijewal. Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Heeg zich tot watersportcentrum, met aan de zuid- en oostzijde forse jachthavens en aan de zuidzijde een bungalowpark (1971). Aan de noordzijde van Heeg kwam een nieuwe woonwijk tot stand. Heeg is een beschermd dorpsgezicht. De (Herv.) Haghakerk (Tsjerke­buorren 2) is een driezijdig gesloten zaal­kerk voorzien van een houten geveltoren met ingesnoerde spits. De kerk verving in 1840 een kerk uit 1745, die was gebouwd ter plaatse van een middel­eeuwse voorganger. De onderbouw van de geveltoren dateert van 1745, de rest van de toren uit 1797. In de toren hangt een door Johan, Franciscus en Thomas Simon gegoten klok (1616). Tot de kerk­inventaris behoren een preekstoel (circa 1660), een wit geschilderd doophek (17de eeuw) en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1858-'60; gerestau­reerd in 1973). De pastorie (Harinxma­ strjitte 8) stamt uit circa 1935; het ont­werp van J.F. van Deventer vertoont traditionalistische invloeden. De R.K. St.-Josephkerk (Harinxmastrjitte 41) is een eenbeukige kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een doopkapel tegen de toren van Brie geledingen met ingesnoerde spits. De in 1875-'76 naar ontwerp van P.J.H. Cuy­pers gebouwde neogotische kerk is diverse keren gerestaureerd, voor het laatst in 1980. Het interieur wordt gedekt door meloengewelven. De gebrandschilderde ramen zijn vervaar­digd door atelier F Nicolas. Tot de door atelier Cuypers-Stoltzenberg vervaar­digde neogotische inventaris behoren het hoogaltaar uit het laatste kwart van de 19de eeuw, de preekstoel (1881), het doopvont (1884), de kruiswegstaties (1889) en de zijaltaren. Verder bevat de kerk een door J. Hilboesen gebouwd orgel (1904). De pastorie (Harinxma­strjitte 43), met neoclassicistische ingangs­omlijsting, is in 1862 gebouwd naar ont­werp van H J. Wennekers. De (Geref.) Ichtuskerk (De Skatting 30) is een forse kruiskerk met recht gesloten koor en een toren met rijk bewerkte spits, die in een binnenhoek tussen schip en transept is geplaatst. De in 1890-'91 in neorenaissance-stijl 17 Kanselar j (p. 199) 18 Waag (p. 200) 19 Stadhuis en Hoofdwacht (p. 200) 20 Provinciehuis . 201) 21 Prins Frederikkazerne (p. 202) 22 In firmerie (p. 202) 23 Manege (p. 202) 24 Paleis van justitie (p. 202) 25 Strafgevangenis (p. 203) 26 Kantongerecht en jkkantoor (p. 203) 27 Beurs annex Waag (p. 203) 28 Post- en telegraaf eantoor (i. 203) 29 bibliotheek (p. 203) 30 schoolgebouw Groeneweg (p. 203) 31 Middelbare school voor meisjes (p. 203) 32 schoolgebouw Raadhuisplein 25 (p. 203) 33 schoolgebouw St.-Anthonystraat 6 (p. 203) 34 Cemeentel jke school nr. l (p. 203) 35 Oymnastiekschool nr. 4 (p. 204) 36 Joodse school (p. 204) 37 Stedel jk Gymnasium (p. 204) 38 Stadhouderl jk ho f (p. 204) 39 Stadhouderl jke r jschool en stallen (p. 205) 40 Princesseho f (p. 205) 41 Boshuisen Gasthuis (p. 206) 42 Luilekkerlandkameren (p. 206) 43 Marcelis Goverts Gasthuis (p. 206) 44 Gabbema Gasthuis (p. 206) 45 Coulonhuis (Fryske Akademy) (p. 210) 46 Eysingahuis (Fries Museum) (p. 211) 47 Centraal Apotheek (p. 214) 48 C & A (p. 214) 49 kantoorAlgemeene Friesche Levens­ verzekeringsmaatschapp j (p. 215) 50 b jkantoor Levensverzekeringsmaat­schapp j Utrecht (p. 215) 51 telefoonkantoor Ribbing van Bork (p.215) 52 Friesche Bank (p. 215) 53 Friesland Bank (p. 215) 54 pakhuis Nieuweburen 137 (p. 216) 55 jalouziee'nwerkplaats & Water- en Uuurhuisje (p. 216) 56 papierfabriek 't Springend Hert (p. 216) 57 kaashandel Leeuwarder Kaashandel Bodegraven (p. 216) 58 kunstsmeder j J. Kroes (p. 216) 59 Station (p. 216) 60 le Kanaalbrug (p. 217) 61 Oosterbrug (p. 217) 62 Mercuriusfontein (p. 217) 63 Pier Pandertempel je (p. 217) LEEU WARD EN richting doorgetrokken: de Nieuwestad. Eind 14de eeuw was de stall omgracht langs het trace: Naauw, begin Nieuwe­stad, Bagijnesteeg, St.-Anthonystraat, Perkswaltje, Nieuweburen, Voorstreek, Tuinen, Turfmarkt, Tweebaksmarkt, Druifstreek, Zwitserswaltje en Weaze. Direct ten noordoosten van deze stads­kern kwam in de 14de eeuw bij de Cam­minghastins de buurtschap Hoek tot ontwikkeling. Oldehove en Hoek kwa­men tussen 1426 en 1435 onder het­zelfde recht als de stedelijke kern Nij­ehove. Het economisch centrum verschoof in de late middeleeuwen van de Hoogstraten naar de grachtenas Voorstreek, Kelders, Naauw en Nieuwe­stad, waar koopmanshuizen werden gebouwd. Aan de zuidzijde van de Nieu­westad werd de waag gevestigd. Tussen 1481 en 1494 werd een nieuwe stads­gracht gegraven die de 15de-eeuwse uit­breidingen van het oude centrum en de terp Oldehove en de buurtschap Hoek omsloot, waarmee de omvang van de huidige binnenstad was bereikt. De stall kreeg wel enkele land- en waterpoorten, maar geen volledige stenen ommuring. In 1504 riep hertog Albrecht van Saksen Leeuwarden uit tot hoofdstad van Fries­land, hetgeen werd bekrachtigd door de vestiging van het Hof van Friesland. Voor Leeuwarden betekende dit een belangrijke impuls. Aan de Turfmarkt en Tweebaksmarkt kregen in de loop van de lode eeuw enkele gewestelijke instellin­gen hun plaats: de Kanselarij, het Land­schapshuis (gesloopt 1849) en het Colle­gie of provinciehuis. Het blokhuis dat in 1499 door hertog Albrecht aan de zuid­oostzijde van de stall was opgericht, werd in 1580 gedeeltelijk ontmanteld, waarna ten noorden daarvan – in het zogeheten Herenhof – de Kruisstraat, de Nieuwe Oosterstraat en de nieuwe Keizersgracht werden aangelegd. Na de Reformatie in 1580 werd de Jaco­bijnerkerk de hoofdkerk van de stall. De in verval geraakte St.-Vituskerk sloopte men in 1596, met uitzondering van de in 1529-'32 opgetrokken maar onvoltooide kerktoren, de Oldehove. Door confisca­tie van de kloosters kwamen nieuwe ter­reinen voor huizenbouw beschikbaar. Zo werden eind lode en begin 17de eeuw de Bredeplaats, Achter de Grote Kerk, Bol­lemanssteeg, Nieuwesteeg en Heere­ straat aangelegd. Verder moderniseerde men de stadswal door de aanleg van een ring van bastions; rond 1583 de Ame­landsdwinger en het Hoeksterbastion aan de noordoostzijde, de overige bas­tions rond 1620. Ter plaatse van het Zaailand kwam in het eerste kwart van de 17d eeuw een kleine stadsuitbreiding tot stand; bier werd de oude buiten­gracht tot binnengracht (Heerengracht). Het belang van de stall als bestuurlijk centrum werd vergroot door de komst van de eerste Friese stadhouder, Willem Lodewijk van Nassau-Dietz (`Us Heft') in 1 584. Aan het Hofplein werd het stad­houderlijk hof ingericht, dat tot het ver­trek van stadhouder Willem W naar Den Haag in 1747, aan de stall allure ver­leende. Het stadhuis, oorspronkelijk gevestigd aan de Grote Hoogstraat, werd in 1618 verplaatst naar het Raadhuis­plein, tegenover het stadhouderlijk hof. In 1791 verloor Leeuwarden de status van vestingstad, waarna men tussen 1818 en 1859 de stadspoorten afbrak en de omwalling en de bastions afgroef en omvormde tot kaden en wandelgebieden. De vorm van de bastions bleef herken­baar. De Prinsentuin – de voormalige stadhouderlijke lusthof – en de aangren­zende bastions veranderde men in een publiek park. Een ingrijpende wijziging aan de noord­zijde van de binnenstad kwam in 1859­'60 tot stand ten behoeve van de scheep­vaart: bij de Camstraburen werd een korte, rechte verbinding gegraven tussen de Dokkumer Fe en de Noorder Stads­gracht. De gedempte Noorderkade werd de Noorderweg en de Reindersbuurt en de Arendstuin kwamen binnen de stads­gracht to liggen. In de zuidwesthoek van de binnenstad wend de Heerengracht gedempt (1846), waardoor een groot plein ontstond dat vanaf 1894 als Wilhel­minaplein bekend staat. Hier verrees het nieuwe Paleis van Justitie (1846-'51). Uit hygienische overwegingen dempte men verder onder meer de noordtak van de Keizersgracht (1845; rest 1957), de gracht bij Perkswaltje en Nieuweburen (1863-'64), de Oude Gracht (1870) – nu St.-Anthonystraat/Bagijnesteeg – de gracht van Wortelhaven via Eewal tot Nieuwestad (1884) en de gracht van de Turfmarkt-Tweebaksmarkt-Druifstreek-Zwitserswaltje (1894). LEEUWARDEN sloopte St.-Vituskerk. In de zuidgevel is in 1866 de laat-lode-eeuwse manieristi­sche grafzerk van Pieter van Dekama (t 1568) en Catharina van Loo (t 1581) ingemetseld. In de toren hangen twee klokken, de ene gegoten door Hans Falck (1633), de andere door Jacob Noteman (1636). In het torenportaal staat een klok van Cornelis Waghevens (1541), afkomstig uit de Nieuwe Toren (gesloopt 1884). De toren is diverse keren hersteld en gerestaureerd, waaron­der in 1910 -'11 onder leiding van W.C.A. Hofkamp en rond 1975. De H e r v. k e r k van Huizum (Hui­zum-Dorp 67) wordt nu omringd door een zuidelijke buitenwijk van Leeuwar­den. Deze gepleisterde eenbeukige kerk, oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes de Doper, heeft een vijfzijdig gesloten koor en een ongepleisterde zadeldakto­ren van Brie geledingen met topgevels voorzien van blindnissen. De kerk gaat blijkens aangetroffen tufsteenresten mogelijk tot de 12de eeuw terug, maar is in de late middeleeuwen verbouwd en in de 19de eeuw gepleisterd en voorzien van meuwe ramen. De scheefgezakte toren is in oorsprong waarschijnlijk 13 de-eeuws, maar later verhoogd, enkele malen hersteld en in 1958 gerestaureerd. Aan de herstellingen herinneren in de zuidgevel een gevelsteen met het jaartal 1626 en de jaartalankers `1655'. In de toren hangen twee klokken: de ene gego­ten door Geert van Wou II (1529) en de andere door Thomas Both (1582). Het interieur wordt gedekt door een laat-middeleeuws houten tongewelf op trekbalken met korbeelstellen. De gesne­den gewelfschotels zijn voorzien van pas­siesymbolen. Tot de rijke inventaris behoren een renaissance-preekstoel (midden lode eeuw), een doophek (eind lode eeuw), een doopbekken (1604), Brie 17de-eeuwse overhuifde herenbanken, enkele oude kerkbanken en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1849). Op het kerkhof ligt onder meer een fraaie zerk voor Battaerd van Asbeck (circa 1800). De voorm. Wa a 1 s e k r (Grote Kerkstraat 222) [3] hoorde oorspronke­lijk bij het St.-Catharina- of Witte Non­nenklooster en is in 1507 gesticht door Welmoed Hermans, dochter van de Leeuwarder stadssecretaris Herman Oddoz. De eenbeukige kerk werd gebouwd na de opname van het klooster in de dominicanenorde in 1525 en werd rond 1530 voltooid. Geruime tijd na de Reformatie werd het gebouw aan de Waalse gemeente overgedragen. Het koor en het schip van de kerk werden daarbij door een muur gescheiden. In 1839 brak men het koor af. In de dakrui­ ter boven de voorgevel hangt een door Jurjen Balthasar gegoten klok (1661). Het huidige gepleisterde uiterlijk dateert van herstellingen in 1836-'3 7. Verschil­ lende kerkgemeenten gebruiken momenteel het in 1986 gerestaureerde gebouw. Het interieur wordt gedekt door een gestuct tongewelf. Tot de inventaris uit circa 1660 behoren de preekstoel en een overhuifde herenbank. Het door J.M. Schwartsburg gebouwde orgel (1737-'40; verbouwd 1854) staat op een rijk versierde balustrade in Lodewijk XN vormen, voorzien van de wapens van Willem Carel Hendrik Friso (Wil­lem IV) en Anna van Hannover (de schenkster van het orgel). Deze balus­trade heeft men rond 1765 uitgebreid met twee smalle gaanderijen (kraken) fangs de wanden. De buurpanden ten oosten van de kerk bevatten nog restanten van het na de Reformatie opgeheven klooster. Zo heeft het gepleisterde panel Grote Kerkstraat 228 een vroeg-lode-eeuwse kern met muurwerk in kloostermoppen en roos­winkels, samengestelde balklagen, enkele geprofileerde consoles en resten van de kapconstructie uit de bouwtijd. De voorm. We s t e r k e r k (Bagijne­straat 59) [4] bestaat uit twee hoge, drie­zijdig gesloten beuken van gelijke hoogte. De zuidbeuk was oorspronkelijk de kerk van het begin lode eeuw binnen de stall gevestigde St.-Annaconvent van de Grauwe Begijnen. Na de Reformatie kreeg het gebouw diverse bestemmingen om na een verbouwing tussen 1639 en 1643 als protestantse kerk to gaan dienen – nu onder de naam Westerkerk. De noordbeukwerd in 1681-'84 toegevoegd. Bij een verbouwing in 1845-'46, naar plannen van Th.A. Romein, kreeg de zuidbeuk een bepleistering en werden de vensters gewijzigd. Het interieur is ingrijpend gewijzigd bij de verbouwing tot theater in 1991. De 17de-eeuwse kansel is in 1998 na een restauratie teruggekeerd in het gebouw. Uit 1845­ '46 dateren nog de gestucte tongewelven, de corintische zuilen tussen de beuken en de – verkleinde – houten galerij (kraak). Het klooster is na de Reformatie afge­ broken. Het ingrijpend verbouwde Pa t o rs h u i s (Bagijnestraat 57) – oor­ spronkelijk waarschijnlijk een 14de­ eeuws dwars panel – behoorde in de lode eeuw tot het St.-Annaconvent. De twee­beukige kelder met troggewelven op muraalbogen en achtzijdige middenzui­ len is laat-middeleeuws. De zijgevels ver­ tonen restanten van trapgevels; de gepleisterde voorgevel heeft een 19de­ eeuws uiterlijk. DeEvang. Luth. kerk (Nieuwe Oosterstraat 30) [5] is een zaalkerk met sobere tuitgevel, oorspronkelijk gebouwd rond 1681 en in 1774 ver­ bouwd tot een ruime zaalkerk. De voor­ gevel is in de 19de eeuw vernieuwd, waarbij een gebeeldhouwde gedenksteen uit 1774 is herplaatst. Het interieur wordt gedekt door een stucgewelf. Tot de inventaris behoren onder meer een rouwbord voor Andreas Moller (1690), mecenas bij de kerkbouw, een door Wil­lem Groeneveld vervaardigde preekstoel (1774) en een door de firma L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1869) met een orgelkast uit 1774 met snijwerk van Johan Lubach. De naastgelegen p a s t o­r i e (Nieuwe Oosterstraat 2 8) werd in 1843 gebouwd, maar is in 1894 ingrij­pend verbouwd naar ontwerp van W.C. de Groot in neorenaissance-stijl. Inwendig bevindt zich de consistorie met een gemarmerde houten schoorsteen­mantel en dertien houten wapenborden. De D o o p s g e z, k e r k (Wirdumer­dijk 18) [6] is een dwars geplaatste zaal­kerk uit 1760 met een ingangsportiek voorzien van dorische zuilen uit 1832. Het interieur wordt gedekt door gedrukte tongewelven en een centrale, gedrukte koepel. De kerk bevat een preekstoel (1786) en een door Johannes Stephanus Strumphler gebouwd orgel (1786; vernieuwd in 1858), beide afkom­stig uit de Doopsgez. kerk `De Zon' to Amsterdam (1812). Het op een binnen­terrein gelegen gebouw kreeg door de sloop van een huis aan de Wirdumerdijk in 1832 een voorplein, afgesloten door een ijzeren hek met hardstenen posten. w e g 5 7. Het voorhuis met eclectische details van de kop-rompboerderij 0 ra n j e ho e v e (Schoterlandseweg 63) werd in 1867 gebouwd naar plannen van H. Luiking voor J. Bieruma Oosting. De huidige schuur kwam in 1898 na een brand tot stand naar plannen van J.G. Brouwer. Op het erf achter de boerderij bevindt zich een overdekte mestberg­plaats uit 1867, genaamd `de Goudmijn'. Nieuweschoot (Nijskoat). Streekdorp ten westen van Oudeschoot aan de in 1840-'41 ter verbinding van de Heerensloot met de Tjonger gegraven Engelenvaart. De He ry . k e rk (Rot­stergaastweg 43) is een eenbeukige laat­gotische kerk met steunberen en een driezijdig gesloten koor. De kerk werd waarschijnlijk pas in de 1 7d eeuw – maar mogelijk al in de 15de eeuw – uit ouder materiaal opgetrokken. Op het kerkhof staat een enkele k l o k k e n s t o e l met zadeldak uit circa 1930, met daarin een 15de-eeuwse klok. Interessante b o e r d e r i j e n zijn de kop-hals-romp­boerderij Rotstergaastweg 95 uit 1861 en de stelpboerderij `Masoncounty' (Rot­stergaastweg 16) uit circa 1925. OUDWOUDE (ALDWALD) (gemeente Kollumerland en Nieuw Kruisland) Dorp, bestaande uit twee kernen met lintbebouwing aan een vermoedelijk laat­middeleeuwse ontginningsas (Foarwei). Recenter is de bebouwing aan de haaks daarop staande weg (Jan Binneswei) naar Wijgeest. De kernen zijn in het begin van de 20ste eeuw aaneengegroeid. De H e rv. ke rk (Foarwei 46) is een eenbeukige kerk met driezijdige sluiting en een kleine houten geveltoren. De hui­dige laat-gotische kerk werd in de 15 de eeuw gebouwd met gebruik van materi­aal van een voorganger. De westelijke beeindiging kwam in de periode 1689­ '94 tot stand. Rond 1880 heeft men de kerk gepleisterd en voorzien van een nieuwe geveltoren. Bij de restauratie in 1965, naar plannen van A. Baart jr., is de kerk ontpleisterd. De kerk bevat zes gesneden en twee ruitvormige geschil­ derde rouwborden voor de heren van Veenklooster (Fogelsangh state) uit de PAESENS-MODDERGAT periode 1675-1783; Brie hiervan zijn afkomstig uit de kerk van Kollum. Tot de inventaris behoren verder een 18de­eeuwse preekstoel en overhuifde heren­bank en een door U. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1856). Op het kerkhof bevinden zich de 19de­eeuwse grafkelders van de families Van Heemstra en Van Limburg Stirum. De p a s t o r i e (Foarwei 38) is een midden­ganghuis uit 1806, in 1906 voorzien van een hoger opgaande middenrisaliet in jugendstil-vormen. Het v e r e n i g i n g s-g e b o u w (Foarwei 42) is een zaalgebouw uit circa 1900, uitgebreid in 1920. De openbare lagere school (Foarwei 34) is een tweeklassige midden­gangschool met naastgelegen onderwij­zerswoning (Foarwei 36), gebouwd in 1898 en verbouwd in 1953 en 1986. In de gevel bevindt zich een gevelsteen in rococo-vormen van een voorganger uit 1775, gesticht door grietman Hendrik van Hiemstra (Heemstra). B o e r d e r i j e n. De kop-rompboerde­rij F o a r w e i 3 2 stamt uit 1763; verge­lijkbaar maar met zijkamer is de rond 1860 gebouwde boerderij F o a r w e i 3 0. Uit die tijd dateert ook de kop-hals­rompboerderij Foarwei 48. De moderne stelpboerderij S i m m e r w e i 6 is uit 1927. PAESENS-MODDERGAT (gemeente Dongeradeel) Dorp met twee kernen. Het dijkdorp Paesens ontstond kort na de aanleg van de eerste zeedijk in de l lde eeuw bij een zijl in de monding van het stroompje de Paesens, de scheiding tussen Oost- en Westdongeradeel. Tot de tweede helft van de 1 8d eeuw concentreerde de bebouwing zich rond de kerk van Pae­sens. Daarna volgde er een uitbreiding op het gebied van Westdongeradeel. Deze uitbreiding, Moddergat genoemd, bestaat uit de gehuchten De Kamp en De Oere (de oever). Het bij een wadgeul gelegen De Oere is een gaaf bewaarde vissersnederzetting. In de rond 1970 op Deltahoogte gebrachte zeedijk herinnert een monument uit 1958 aan de storm-ramp van 1883, waarbij de vissersvloot van De Oere grotendeels werd wegge­vaagd en waarna de visserij verliep. Mod­ dergat is een beschermd dorpsgezicht. De H e rv. k e rk van Paesens (De Buorren 9), oorspronkelijk gewijd aan St. Antonius, is een licht taps toelopende eenbeukige kerk met even inspringende halfronde koorsluiting en een houten geveltoren met ingesnoerde spits. De laat-romaanse bakstenen kerk werd rond 1200 gebouwd. Na de sloop van de oude toren heeft men in 1792 het schip west­waarts verlengd en een nieuwe gevelto­ren met vleugelmuren opgetrokken. Daarin hangt een door Johannes gegoten klok (1507). Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf, mogelijk uit 1792. De kerk bevat een door J.Th. Gil­mann gebouwd orgel (1758), afkomstig uit de R.K. St.-Laurentiuskerk to Haar­lem (geplaatst in 1908). Op het kerkhof ligt onder meer een zerk uit 1776 als stoepsteen. De G e r e f. kerk van Moddergat (Seewei 40) is een recht gesloten zaalkerk uit 1912 met ingangsomlijsting en hou­ten geveltoren. Wo o n h u i z e n. Vooral in De Oere staat een aantal interessante vissershui­ zen. Deze eenlaagspanden hebben een zadeldak tussen topgevels, waarbij een dakschild lager doorloopt (afluiving) aan de zijde waar de bedsteden waren. De schouw zit aan de kopse zijde. In een van de topgevels zit doorgaans een turfluik. Er zijn een- en tweekamerwoningen. Van beide typen is in 1971-'72 een exemplaar overgebracht naar het Zuiderzeemuseum to Enkhuizen. De dubbele visserswoning D e 0 e re 4 2- 4 4 is gedateerd `1770' en was in de Franse tijd deels als douanehuis in gebruik. De vissershuizen Vissers­p a d 4, 6 en 8 vormen samen het museum `It Fiskershuske'. Nummer 4 – gebouwd in 1794 en gerestaureerd in 1965 – heeft nog de oorspronkelijke inrichting met betegelde wanden en schouw en een houten bedstedenwand. Bij het museum staan twee boethuisjes. De vissershuisjes R e d d i n g b o o t r e e d 2 (1795), 4, 6 (1796) en S vormen even­eens een aardig ensemble. Andere voor­beelden zijn: De Oere 10 , De Oere 50 (1839),De Oere 52a, 't Reedsje 9 en De Buorren 19. De in 1836 opgetrokken visserswoning S e e w e i 49 is in 1863 met een tweede kamer uitge­breid. De indeling met bedstedenwand is bewaard gebleven. Het middenganghuis 258 RAARD koorapsis vervangen door een rechte beeindiging. De rond 1550 opgetrokken kerktoren werd in 1898 gesloopt en ver­vangen door de huidige geveltoren. Daarin hangt een door Eppe van der Arck gegoten klok (1653). Het noorde­lijke dakschild van de kerk wordt gedekt door onder- en bovenpannen. Het poortje van de noordingang, met klok­vormige beeindiging, aanzetkrullen en opschrift, dateert uit 1751 en sierde tot 1906 de pastorie van Hiaure. Bij de res­tauratie in 1989 zijn in het interieur op de triomfboog resten van 13de-eeuwse muurschilderingen aangetroffen. De preekstoel stamt waarschijnlijk uit 1816. Onder de huidige kerkvloer ligt een door Benedictus Gerbrandtsz. vervaardigde zerk (1565) voor Frans van Aylva (t 1563). RAERD (RAUWERD) (gemeente Boarnsterhim) Terpdorp met een radiale structuur, ont­staan in de vroege middeleeuwen. Begin 20ste eeuw kwam enige lintbebouwing tot stand langs de Slotsdyk. De H e r v, k e r k (Buorren 9) is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een half ingebouwde, ongelede toren met ingesnoerde spits. De op een ver­hoogd kerkhof gelegen kerk kwam in 1814 tot stand ter vervanging van een middeleeuwse voorganger. In de toren hangt een door Johan Nicolaus Derck gegoten klok (1762). Tot de kerkinventa­ris uit het derde kwart van de 1 8d eeuw behoren een preekstoel met doophek, twee overhuifde herenbanken en twee rouwborden (1768 en 1793) voor Aedo Johan Heringa van Eysinga en Cecilia van Sminia. Het orgel is in 1816 door J.A. Hillebrand gebouwd (in 1863 gewij­zigd door L. van Dam & Zn.). Verder staan in de kerk vier lode- en 17de­eeuwse zerken opgesteld, waaronder een in vroege renaissance-vormen voor Aede van Jonghama (t 1536), gebeeldhouwd door Benedictus Gerbrandtsz., en een in manieristische vormen voor Aede van Heringa (t 1575). De voorm. p a s t o r i e (Buorren 3 0) is een gepleisterd panel uit circa 1870 met ver­hoogd middenrisaliet. Ook het gepleis­terde panel Buorren 23 (circa 1890) heeft als pastorie gefungeerd. Het voorm, r a a d h u i s van Rauwerder­hem (Buorren 2 8) is een blokvormig panel met bordes en balkon met omlijst venster, gebouwd in 1939-'40 in traditio­nalistische vormen naar ontwerp van P. de Vries. Hetpoortgebouw vandein 1912 gesloopte Jonghemastate (Slotsdyk ong.) heeft rondboogdoorgangen en een zadel­dak tussen tuitgevels met toppilasters. Aan de voorzijde bevinden zich de jaar­talankers `1603' en een wapensteen met de wapens van de families Eysingha en Heringha. Aan de hofzijde zitten duiven­gaten. De voorm. l a g e r e school (Buorren 56) is een gangschool uit circa 1890. Wo o n h u i z e n. Uit de tweede helft van de 19de eeuw dateren de eenlaags huizen Bu o r r e n 7 (circa 1870), een dwars huis met zadeldak tussen topge­vels, B u o r r e n 5 4 (circa 1880), een blokvormig panel met wenkbrauwen, en Buorren 5 (circa 1890), een diep huffs met forse dakkapel. De dubbele arbei­ derswoningSkoallestrjitte 4-6 dateert uit circa 1905. Vanaf omstreeks 1910 kwam aan de oostzijde van de Slots­dyk een reeks eenlaags woonhuizen tot stand. Voorbeelden met invloeden van zowel de chaletstijl als de jugendstil zijn Slotsdyk 26 en 2 8 (beide circa 1910), Slotsdyk 18 (1912)enSlotsdyk 2 2 -24 (1916). Iets jonger zijn de deels gepleisterde villa S o n n e h o e c k (Slots­dyk 20; circa 1915), met samengestelde plattegrond, en het huffs S l o is d y k 36 (circa 1920), dat expressionistische invloeden vertoont. Het woon- en win­kelpand B u o r r e n 2 7 dateert uit circa 1930. S l o is d y k 3 is een woonhuis uit circa 193 5 met zakelijk-expressionisti­sche invloeden. B o e r d e r i j e n. Voorbeelden van kop­hals-rompboerderijen met onderkelderd voorhuiszijnPoppenwiersterdyk 5, met de jaartalankers `1828', en Hege­d y k 10 uit de tweede helft van de 19de eeuw. REDUZUM (ROORDAHUIZUM) (gemeente Boarnsterhim) Terpdorp, ontstaan in de vroege middel­eeuwen. In de 19de eeuw kreeg het dorp een uitbreiding met een lintbebouwing langs de Haedstrjitte. Na de Tweede Wereldoorlog is aan de noordzijde een nieuwe wijk gebouwd. De H e rv. kerk (Haedstrjitte 2), oor­spronkelijk gewijd aan St. Vincentius, is een vierzijdig gesloten zaalkerk voorzien van een toren van Brie geledingen met ingesnoerde naaldspits. De middel­eeuwse kerk (mogelijk uit de 15de eeuw) werd in 1726 aan de zuidzijde beklampt en kreeg een natuurstenen ingangspoor­tje met het gebeeldhouwde wapen van jhr. Tjalling Homme van Kamstra. De in 1878 naar ontwerp van de architect-aan­nemer J.R. Nijdam in eclectische vormen opgetrokken toren heeft een opvallende neogotische ingangspartij. In de toren hangt een door Andries en Nicolaas Rogier Obertin gegoten klok (1628). Het kerkinterieur heeft midden-l9de­eeuws stucwerk als afwerking. Tot de inventaris behoren een kinderzerkje (1627), een preekstoel (midden 17de eeuw) en een door A. van Gruisen gebouwd orgel (1784-'85; gewijzigd 1859-'60 en gerestaureerd 1995-'96). Wo o n h u i z e n. Het dorp heeft voor­namelijk eenlaags woonhuizen. Uit de 18de eeuw dateert het diepe huffs Hoo fdstraat 24, voorzienvan een topgevel met vlechtingen en de jaartal­ankers ` 1743'. Mogelijk rond 1850 is B u o r r e n 15 gebouwd als een koemel­kers- of arbeiderswoning. Het circa 1870 gebouwde panel Ay t t a w e i 7 heeft een aangebouwd pakhuis. Uit circa 1880 dateren de huizen Ha v e n 2,4 en 9. Vroeg-20ste-eeuwse blokvormige huizen met (afgeplat) schilddak zijn het dubbele huffs D e Tr i j e R o m e rs 8 -1 D (circa 1900) enDe Trije Romers 12 en 14 (beide circa 1910); het laatste pand heeft een hoger opgetrokken middenrisaliet. D e Tri e R o m e rs 13 is een notaris­ j kantoor met woonhuis gebouwd rond 1900 met een hoger opgetrokken mid­dendeel. Andere huizen uit het begin van de20steeeuwzijn:Haedstrjitte 48­ 5 0 (circa 1910), het in kalkzandsteen opgetrokken huis Ay t t a w e i 7 7 (circa 1915) en het van een uitbouw voorziene huffs D e Tr i j e R o m e rs 2 (circa 1915). Het dubbele woonhuis De Tr i j e R o m e rs 1-3 uit 1921 heeft erkers en twee hoger opgetrokken geveldelen. Aan de Haedstrjitte dateert een aantal huizen uit de j aren twintig, zoals Ha e d s t r j i t t e 3 9 met gebroken tentdak, het dubbele huisHaedstrjitte 74-76 en Haedstrjitte 45,47 en49. Het d o rp s c a f e (Haedstrjitte 14), mogelijk vroeger een herberg, is een blokvormig wit geschilderd panel uit 1855. Devoorm.cooperatieve zuivel­f a b r i e k `De Eendracht' (Ayttawei 73) dateert uit 1890 en bestaat uit twee haakse bouwdelen met directeurswo­ning. De rond 1900 gebouwde arbeiders­woningen A y t t a w e i 47-69 behoor­den mogelijk ook bij de fabriek. B o e r d e r i j e n. Van de in oorsprong vermoedelijk midden-17de-eeuwse boer­derij Tsienzerbuorren 3 resteert alleen de in 1806 verbouwde `kop' met uitgebouwde melkkelder. Inwendig zijn 19de-eeuwse interieurdelen behouden. Voorbeelden van kop-hals-rompboerde­rijen met onderkelderd voorhuis zijn Ayttawei 2 (1837),Haedstrjitte 23 (1851),'t Eksternest (Ayttawei24; circa 1880) en de Tjepma-State (Overijsselsestraatweg 22; circa 1880). Interessant zijn de kleine stelpboerderij Buorren 8 (circa 1880) en de kop­rompboerderij Ni j e Tw ix e l (Haed­strjitte 70; circa 1920). Ten zuidwesten van Reduzum liggen verder nog onder meer de kop-hals-rompboerderijen Tsienzerbuorren 5, mettle jaartal­ankers `1828', en Tsienzerbuorren 12 (1899) en de stelpboerderij D e R o n de S c h o o rs t e e n (Tsienzerbuorren 14; 1930) met rieten kap. Idaerd (Idaard). Ditterpdorp ten oosten van Reduzum is ontstaan in de vroege middeleeuwen. De He r v. k e r k (Buorren 6), oorspronkelijk gewijd aan St. Gertrudis, is een driezijdig gesloten zaalkerk met ongelede zadeldaktoren. Volgens gedenkstenen werd de 15de­eeuwse toren – die jongere topgevels heeft – in 1541 hersteld en kwam de hui­dige kerk in 1774 tot stand ter vervan­ging van een middeleeuwse voorganger. In de toren hangt een mogelijk 13 de­eeuwse klok. De kerk is in 1981-'82 gerestaureerd onder leiding van R. Kijl­stra. Tot de inventaris behoren een 17de­eeuwse preekstoel met klankbord, een door Dirk Embderveld vervaardigde herenbank in Lodewijk XV stijl van de familie Van Scheltinga (1778) en een RIED door U. van Dam onder toezicht van zijn varier L. van Dam gebouwd orgel met snijwerk van L. Stoffels (1806; gewijzigd in 1886 en gerestaureerd in 1982). Verder bevat de kerk enkele 17de­en 18de-eeuwse grafzerken voor leden van de families Roorda en Van Schel­tinga en enkele 17de- en 18de-eeuwse rouwborden. De zes gebrandschilderde ramen uit 1774 zijn door Ype Staak ver­vaardigd. De voorm. p a s t o r i e (Buorren 11) dateert uit circa 1930. Het voorm. verenigingsgebouw (Buorren 7), nu dorpshuis, is rond 1880 gebouwd. Uit die tijd stamt ook het blokvormige eenlaags w o o n h u is Buorren 4. Interessante b o e rd e r i j e n zijn de kop-hals-romp­boerderij `Sybesma' (Buorren 13;1862) en de stelpboerderij Buorren 2 (1893). REITSUM (gemeente Ferwerderadiel) Terpdorp, ontstaan enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling. Het is een van de vier zogeheten Vlieterpen, met een kerk en slechts enkele huizen. De terp werd eind 19de eeuw voor een belangrijk deel afgegraven. De H e rv. kerk (Flieterpsterdyk 16) is een kleine driezijdig gesloten zaalkerk met noordelijke aanbouw en een houten geveltoren. De kerk werd in 1738 gebouwd en in 1874 vergroot en voor­zien van een geveltoren. Daarin hangt een door Hendrik Wegewaert gegoten klok (1612). De noordelijke aanbouw kwam in 1881 tot stand. De kerk bevat een rijke preekstoel (1638) en een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1885). Op het kerkhof bevinden zich een omhekte zerk van J.J.A. Ploos van Amstel (t 1895), een van de voormannen van de Doleantie van 1886, en een graf­teken met gebroken zuil voor J. Hogen­dijk (1-1909). De voorm. G e r e f, k e r (Flieterp­sterdyk 23) is een recht gesloten zaalkerk uit 1896 met houten geveltoren en aan­gebouwde consistorie. DeHerv. kerk vanLichtaard (Noardermieddijk 3), gelegen ten oosten van Reitsum op een gedeeltelijk afgegra­ven terp, is een eenbeukige kerk met vijf­zijdig gesloten koor en een ingebouwde zadeldaktoren. De kerk kwam midden 16de eeuw tot stand en kreeg in 1642 een omklamping. Bij een verbouwing in 1851, naar plannen van J.G. Rolsma, is waarschijnlijk de zadeldaktoren ver­nieuwd. In de toren, die aan de noord­en de zuidzijde van een houten beplan­king is voorzien, hangen een mogelijk 14de-eeuwse klok en een klok uit 1404. De in 1973 gerestaureerde kerk bevat een preekstoel uit 1642, die verwant is aan die in Reitsum. RIED (RIE) (gemeente Franekeradeel) Terpdorp, ontstaan enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling aan de Ried­stroom op een kwelderwal. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp uitge­groeid tot een dorp met een meer vier­kante plattegrond. De H e rv. k r (Kerkpad 1) is een gepleisterde, driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een toren van twee geledin­gen met ingesnoerde naaldspits. De hui­dige kerk kwam in 1653 tot stand ter ver­vanging van een voorganger. De toren is blijkens een stichtingssteen al in 1625 herbouwd door meester Abe Ede. In de toren hangt een door Hans Falck gego­ten klok (1634). Een andere gevelsteen herinnert aan het bepleisteren van de kerk en het plaatsen van de gietijzeren spitsboogvensters in 1871. Tot de inven­taris behoren een door Poulus Rycles – met snijwerk van Cornelis Cornelisz. – vervaardigde preekstoel (1727) en een door L.J. van Dam gebouwd orgel (1829) in een orgelkast uit circa 1700. Rond de kerk ligt een verhoogd kerkhof, om­streeks 1870 aangelegd door J.B. Roorda, met een gietijzeren toegangshek. De openbare lagere school en voorm. onderwijzerswoning (Hoofd­straat 4-4a) dateren uit circa 1880. Het tweeklassige schoolgebouw met sobere neorenaissance detaillering en de onder­wijzerswoning zijn samengetrokken en aan de achterzijde uitgebreid. Het w o o n h u i s Hoofdstraat 17 uit circa 1910 vertoont een jugendstil-detaille­ring. De bijbehorende werkplaats was mogelijk oorspronkelijk een smederij. Boerderij en. De boerderij Hoo fd­s t r a a t 2 heeft als woonhuis een eclec­tisch middenganghuis uit 1861, voorzien nen dakkapel. Uit de eerste helft van de 20ste eeuw dateren de eenlaagspanden Vo o rs t r a a t 12 8 (circa 1920), met mansardedak, en S c h a n s 4 5- 4 7 (circa 1930) met overstekende zadeldaken. Het c a f e Schans 2 3 is een dwars panel met hoger opgetrokken middendeel, gebouwd rond 1890. Het interieur bevat muurschilderingen van D. Kubbe, die hij in 1913 heeft aangebracht in ruil voor kost en inwoning. De voorm. z e e s 1 u i s (bij Noord 16) stamt in opzet uit 1576 en werd in 1894 verlengd en van ijzeren deuren voorzien. Na de aanleg van de Johan Frisosluis aan de zuidkant van de stall in 1966 heeft men de nude sluis in 1979 gerestaureerd. Toen is ook naar oud model een nieuwe houten ophaalbrug met ronde hamei geplaatst. Hethavenkantoor met sluis­wachterwoning (Noord 16) is een in opzet 18de-eeuws panel dat de huidige vorm in 1894 heeft gekregen. Hetvoorm, rij kspeilschaal­h u i s j e (Havenweg 13) uit 1880 is een klein gebouw met zadeldak en jongere aanbouw. Bij de havenmonding staan op de havenpieren twee lage h a v e n l i c h- t e n (Havenweg ong.) en een hoge l i c k tops to n d (Kooijweg ong.), alle uit circa 1885. De lichtopstand bestaat uit een open gietijzeren constructie van vier etages met daarop een lichtkoepel. HetJ.L. Hooglandgemaal (Zui­derweg ong.), gelegen nabij de Johan Frisosluis (1966) waar het Johan Frisoka­naal in het IJsselmeer uitmondt, is in 1968 gebouwd naar ontwerp van P. de Vries. Het moderne hoge en lichte hoofdgebouw met machinehal heeft een iets gebogen plattegrond. In de machine­hal staan vier horizontale schroefpom­ pen. Molkwerum (Molkwar).Dit dorp ten noordoosten van Stavoren wordt voor het eerst vermeld in 1320 als Molkemannahusen. De (Herv.) L e b u l n u s k e r k (Tsjerkestrjitte 14) is een driezijdig gesloten zaalkerk met ongelede zadeldaktoren. In de uit 1799 daterende toren hangen twee door Jacob Noteman gegoten klokken (1649). De huidige kerk met neoclassicistische invloeden kwam in 1850 tot stand. De pastorie (Tsjerkestrjitte 7) dateert uit circa 1885. Wo o n h u i z e n. Het kleine, STAVOREN in 1697 gebouwde, huffs Hellingstrjitte 8 heeft een topgevel met een siermetsel­werk, vlechtingen en toppilaster. Voor­beelden van middenganghuizen zijn De Wymerts 12 (1886) en Hellingstrjitte 23 (circa 1900). Rond 1890 als onderwij­zerswoning gebouwd is het huffs Tsjerke­strjitte 6, met een tot dakkapel opgetrok­ken geveldeel. Zakelijk expressionistische kenmerken vertoont Stationswei 10 (1937). De voorm. Doopsgez. kerk (De Hellingstraat 11) is een driezijdig gesloten zaalkerk uit 1910. Een moderne s to l p b o e rde ri j is Seelaantsje 1(circa 192 S). Ten oosten van Molkwerum staat aan de Kruisvaart een grote A m e r i- k a a n s e w i n d m o t o r (Stationswei 40) uit 192 S. Deze windmotor van het merk Hercules bestaat uit een onderbouw in beton en baksteen, een stalen vakwerk­toren met platform en een windrad met dertig bladen en twee windvanen. STIENS (gemeente Leeuwarderadeel) Terpdorp met gedeeltelijk radiale struc­tuur, ontstaan enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling op een kwel­derwal van de Boorneboezem (Middel­zee). De ringweg rond de romaanse kerk is nog duidelijk herkenbaar (Smelbrege en P. Jellessingel). Ook aan de zuid- en de noordzijde van de kerkterp bevonden zich terpen. De kerk is excentrisch komen to liggen omdat de westzijde van de kerkterp in later tijden is weggesla­gen. De bebouwing concentreerde zich langs de Stienservaart, waardoor in zui­delijke richting een langgerekte struc­tuur ontstond. Na de aanleg van de spoorlijn naar Dokkum (1901) kwam aan de oostzijde bebouwing tot stand. Stiens is hoofdplaats van Leeuwarderadeel, waarvan na de verkleining in 1943 enkel het zogeheten Noordertrimdeel zelfstan­dig bleef. Na de Tweede Wereldoorlog is Stiens een forensendorp van Leeuwarden geworden en is het dorp flunk uitgebreid, met name aan de zuidzijde. De H e r v. kerk (P. Jellessingel 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Vitus, is een brede eenbeukige kerk met smaller, vijfzijdig gesloten koor en een zadeldak­toren van vier geledingen. Rond 1100 verrees het brede romaanse tufstenen schip met – inmiddels verdwenen – gere­duceerd westwerk. De muren hebben brede rondbogige spaarvelden met smalle, later dichtgezette, rondboogven­sters. Het schip kreeg bij een verhoging in de tweede helft van de 1Sde eeuw een nieuwe kap met trekbalken en korbeel­stellen. Het huidige bakstenen koor stamt uit de 13de eeuw en werd in de 15 de eeuw verhoogd. In de 13 de eeuw zijn de twee kapellen aan het oosteinde van het schip opgetrokken, waarvan sinds de sloop in 1584 alleen dakmoeten nog zichtbaar zijn. Het koor kreeg in de 19de eeuw een nieuwe sluiting. De zware goti­sche toren verrees in de tweede helft van de 15de eeuw en werd in 1898 hersteld. In de toren hangen een klok uit 13 81, een door Arent van Wou gegoten klok (1509) en een klok van Gregorius van Hall (1607). Bij de torenrestauratie in 1955-'57 is de gotische westingang her­steld. De kerk is in 1974-'75 gerestau­reerd. Het interieur wordt gedekt door een opvallend houten tongewelf met ver­hoogd middengedeelte, aangebracht in de lode eeuw. Tot de inventaris behoren Brie 17de-eeuwse overhuifde herenban­ken waarvan een met wapenschild (1635), een preekstoel (tweede kwart 18de eeuw) en een door U. en J. van Dam gebouwd orgel (1829-'30), waarbij gebruik is gemaakt van pijpwerk van de orgelmakers Bader en een oudere orgel­kast met beelden (1776-'77). Verder bevat de kerk grafzerken uit 1 S 80, een zerk voor Georgius van Burmania (t 1634) en Lucia van Dekema (t 1625) en een enorme portretzerk voor Philips Boshuysen (t 1652) en Anna van Eysinga (t 1655). Op het ruime, omhekte k e r k h of bevin­den zich onder meer een zerk uit 1601, hergebruikt in 1828, een zerk met drie­pas voor A.H. Rienks (t 1898) en H.R. de Jong (t 1908) en een stele voor de gereformeerde predikant J.C. Raams­donk (t1903). De pastorie (P. Jellessingel 6) in zakelijk expressionistische vormen dateert uit circa 1935. De voorm. G e r e f. kerk (Uniawei 37) is een zaalkerk uit 1878 met later sterk verbouwde voorgevel met sober neoclassicistische pastorie uit 1878. De Chr. lagere school `Paedwi­zer' (Petterhusterdyk 13) is een school TJERKGAAST TJERKGAAST (TSJERKGAAST) (gemeente Skarsterlan) Wegdorp, ontstaan in de middeleeuwen op een hoger gelegen, langgerekte uitlo­per van de stuwwal van het Gaasterland. Bij de kerk is door verdichting van de lintbebouwing een kleine dorpskern ont­staan. De H e r v. kerk (Gaestdyk 3 7) is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een houten geveltoren met ingesnoerde spits. De kerk werd in 1703 gebouwd ter vervanging van een voorganger, waarvan delen in de westmuur (herbouwd in 1941) zijn behouden. In de geveltoren hangt een door Willem Wegewaert gegoten klok (1577). De kerk bevat een preekstoel met doophek (midden 17de eeuw) en een door Bakker & Timmenga met gebruik van oudere delen gebouwd orgel (1922). B o e r d e r i j e n. Voorbeelden van kop­rompboerderijen met onderkelderd voorhuis zijn; Gaestdijk 58 (1824), G a es t d y k 61 (eerste helft 19de eeuw) en de door J.R. Voetberg ontworpen Solkemastate (Gaestdijk 12;1863). Vroeg-20ste-eeuwse stelpboerderijen zijn: Strjitwei 9 (1911) en Gaestdijk 18 (1927). Expressionistische vormen vertonen de stelpboerderij B u t e n Ma r (Strjitwei 17; circa 1925) en de kop­rompboerderij Gaestdijk 19 met een villa-achtig voorhuis (1937). Devoorm.uitspanning `Het Wapen van Friesland' of `Spannenburg' (Strjitwei 5) is een gepleisterd eenlaags­pand, waarvan de op dorische kolommen uitgebouwde verhoogde middenpartij is uitgevoerd in neoclassicistische vormen. In het fronton is het provinciewapen aangebracht. De verdieping van de mid­denpartij wordt geleed door toskaanse pilasters. Het gebouw is rond 1845 opge­trokken met onderdelen van de in 1845 afgebroken, uit 1793 daterende Douma State in Langweer. Het drinkwaterpompstation (Strjitwei 8) is in 1939-'40 gebouwd naar ontwerp van de firma Kol voor het Inter­communale Waterleiding Gebied Leeuwarden. Het complex bestaat uit een machinekamer, een filtergebouw en een machinistenwoning. TJERKWERD (TSJERKWERT) (gemeente Wunseradiel) Terpdorp met een radiale structuur, ont­staan in de middeleeuwen. Vanaf circa 1850 kwam een lintvormige uitbreiding in zuidelijke richting tot stand langs de oostzijde van de Workumertrekvaart. De H e rv. k e r k (Kerkstraat 8) is een vijfzijdig gesloten zaalkerk met een half ingebouwde toren van Brie geledingen met ingesnoerde spits. De kerk werd mogelijk in de 14de eeuw gebouwd. Het schip is – mogelijk in de 1 7d eeuw – beklampt en het koor is later gepleisterd. De huidige toren en de westgevel zijn in 1888 gebouwd naar ontwerp van J. van Reenen. In de toren hangt een door Gre­gorius van Hall gegoten klok (1604). Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten tongewelf (derde kwart lode eeuw) en heeft een betimmering in Lodewijk XW stijl (1725). Tot de inven­taris behoren een overhuifde herenbank van de familie Cammingha (17de eeuw), een preekstoel (1725) en diverse 17de­en 18de-eeuwse grafzerken. Verder zijn er fragmenten van enkele aan het eind van de 1 8d eeuw vernielde graftomben; de portretbusten van Valerius Franciscus Cammingha (t 1668) en zijn vrouw Rixt van Donia (t 1681) zijn tot een monu­ment samengevoegd. De voorm. ke rk Waltaweg 39 is een zaalgebouw uit 1895, voorzien van een dakruiter met koepeldakje. Wo o n h u i z e n. De voorm. pastorie Ka de 9 is een gepleisterd blokvormig eenlaagspand met hoger opgetrokken middendeel voorzien van een ldokgevel in Lodewijk XV stijl uit 1748. Wa l to ­w eg 2 en Wa l to w eg 4 zijn twee ver­gelijkbare laat-l9de-eeuwse, deels onderkelderde, eenlaags woningen met overstekend zadeldak. Het diepe een­laagspand Wa l to w eg 3 5 dateert uit 1897; ernaast staat een timmerwerk­plaats. In 1922 gebouwd is Waltaw eg 1, een eenlaags huis met een tot topgevel opgetrokken geveldeel. B o e r d e r i j e n. De kop-hals-romp­boerderij S e n s e rb u is (Hemdijk 13) dateert uit 1805 en heeft inwendig rijk betimmerde en betegelde woonvertrek­ken. De kop-rompboerderij B a b u r e n 2 dateert uit 1861 en heeft een onderkel­derd dwars voorhuis. Voorbeelden van stelpboerderijen zijn Ba b u re n 7 (1879­ '80), met verhoogd middendeel, en He m d i j k 15 (circa 1925), dat expres­ sionistische invloeden vertoont. M o 1 e n s. De uit 1882 daterende p o l- d e rm o l e n `De Babuurster molen' (Baburen 9) is een achtkantige grondzei­ler met bakstenen voet, een met leipan­nen gedekte romp en een met zink beklede kap. De molen bemaalde tot 1990 de polder Exmorra-oost. Naast de molen staat het gepleisterde eenlaags molenaarshuis "t Poldehuske' (Baburen 9), dat mogelijk ook uit 1882 dateert. In Jousterp, ten zuidwesten van Tjerkwerd, staateengroteAmerikaanse wind-m o to r (bij Jousterperweg 6), vervaar­digd in 1924. De in 2000 gerestaureerde windmotor bestaat uit een gesloten betonnen onderbouw, een stalen vak­werktoren met platform, een windrad met dertig bladen en twee windvanen. TWIJZEL (TWIZEL) (gemeente Achtkarspelen) Langgerekt wegdorp, ontstaan in de 13 de eeuw. Het bestond uit enkele op enige afstand van elkaar gelegen buurten. De buurt Optwijzel kreeg in 1698 ver­binding met het Kolonelsdiep. Vanaf het begin van de 20ste eeuw zijn de buurten aan elkaar gegroeid. De H e rv. k e r k (Tsjerkebuorren 15), oorspronkelijk gewijd aan St. Petrus, is een zaalkerk met driezijdig gesloten koor en een zadeldaktoren van twee geledin­gen. De romaanse toren verrees begin 13d eeuw en kreeg bij een gedeeltelijk herbouw in 1787 het huidige zadeldak. De onderste zone wordt versierd door een keperboogfries op deels tufstenen kraagstenen, waarop hier en daar gebeeldhouwde maskers to herkennen zijn. De huidige kerk met geheel blinde noordzijde is gezien de datering op de toskaanse deuromlijsting, in 1692 gebouwd ter vervanging van een middel­eeuwse voorganger. De kerk is in 1981 gerestaureerd. Tot de inventaris behoren een preekstoel met rococo-details en een herenbank (beide eind 1 8d eeuw) en een door Bakker & Timmenga gebouwd orgel (1905). Op het kerkhof staan onder meer de grafstenen van de Friese schrij­ UITWELLINGERGA in gele baksteen met vlechtingen van rode baksteen. De dubbele eenlaags woning B u o r r e n 51-53 dateert uit de eerste helft van de 19de eeuw. Het voorm. t r a m s t a t i o n (Breges­leatswei 1) is gebouwd bij de aanleg van de tramlijn Sneek Joure in 1886. Het eenlaags panel met overstekend zadeldak ligt aan de voet van de op een garden wal geplaatste voorm. trambaan. Devoorm.zuivelfabriek met directeurswoning (Bregesleatswei 2) is in 1902 gebouwd naar een neorenaissance­ontwerp van W. de Jong en later gepleis­terd. DetweeAmerikaanse wind-m o t o r e n aan de Dolte (Sjuwedyk ong.), gelegen ten oosten van Uitwel­lingerga, dateren uit 1920 en 1929. De grote molens van het merk Herkules bestaan uit een gesloten betonnen onder­bouw, een stalen vakwerktoren, een windrad en twee windvanen. URETERP (OERTERP) (gemeente Opsterland) Dorp, ontstaan op een zandrug waar in de late middeleeuwen langs de hierop aangelegde Binnenweg (Selmien/Wei­buorren) enkele streekjes boerderijen werden gebouwd. Vanaf de 1 7d eeuw kwam ten noorden hiervan, bij de sluis in de Drachtster Compagnonsvaart, een tweede bebouwingskern tot ontwikkeling (Ureterp aan de Vaart). De H e rv. k e rk (Selmien 47), oor­spronkelijk gewijd aan St. Petrus, is een eenbeukige recht gesloten kerk met ongelede zadeldaktoren. De toren en delen van de noordmuur stammen uit de 13 de eeuw. Rond 1800 werd het koor gesloopt en heeft men de vensters ver­nieuwd. De kerk is in 1913 gerestau­reerd, de toren in 1956. Inwendig heeft de noordwand twee series nissen boven elkaar. De kerk bevat een 17de-eeuwse preekstoelkuip. Op het kerkhof staat een dubbele houten k l o k k e n s t o e l met schilddak, oorspronkelijk gebouwd in 1766 maar herbouwd in 1873 en 1992. Erin hangen twee klokken uit 1948. Bij de ingang van de kerk ligt een 18de­eeuwse grafsteen. WoonhuizCn. Het woonhuis de Pa a p s e L e e r e (De Feart 2) is een een­laagspand met in de nokanker de date-ring `1766'. De twee kopjes uit 1630 en de gevelsteen zijn van elders afkomstig. Het huis is gerestaureerd in 1962. Het woonhuis S e l m i e n 4 9 bevat enkele details uit 1787. Het dubbele eenlaags­pand Weibuorren 60-62 is in de nokanker gedateerd `1801'. Boerderijen. Deboerderij Sel­m i e n 11 heeft een dwars geplaatst voorhuis met neoclassicistische details uitcirca 1870. De Victoria Hoeve (Butewei 18) is een boerderij met krimp uit 1910. De stelpboerderij B u t e w e i 3 dateert uit 1911, de villaboerderij Urn e Sa th e (Selmien 18) uit circa 1932. Frieschepalen (Fryske Peal­1 e n ) . Dorp gelegen ten noordoosten van Ureterp bij de grens met Groningen. Het in 1913 gebouwde cafe Hearsterwei 1 vertoont jugendstil-details. De Gh r. l a g e r e school (Tolheksleane 53) is een drieklassige gangschool uit 1920. De G e ref. k e r k (Tolheksleane 41) is een T vormige gebouw uit 1928 met dakrui­ter en portaal. Op de grens met Gronin­gen bevinden zich restanten van een vierhoekige gebastioneerde s c h a n s (De Scheiding ong.) aangelegd in 1593-'94. VEENKLOOSTER (FEANKLEASTER) (gemeente Kollumerland en Nieuw Kruisland) Gehucht, ontstaan op de plaats waar de landweg van Kollum zich splitst in een westelijke tak naar Kollumerzwaag en een zuidelijke tak richting Twijzel. In de 11 de of 12 de eeuw werd het gebied ont­gonnen en in de 13 de eeuw bouwden de premonstratenzers er het klooster De Olijfberg. De landerijen van dit klooster kwamen in 1644 in bezit van de familie Van Fogelsangh, die bier een state stichtte. Ten westen van de state ont­stond een brinkvormige ruimte. Veen­klooster is een beschermd dorpsgezicht. Fogelsangh State (Kleasterwei 1). Buitenplaats, ontstaan in 1644 ter plaatse van het rond 1 580 gesloopte premon­stratenzerklooster. Vermoedelijk in opdracht van Dirck van Fogelsangh ver­rees een dwars tweelaags huis, dat begin 18d eeuw in bezit kwam van de familie Van Heemstra. Willem Hendrik van Heemstra liet rond 1734 aan de achter­zijde een tweede beuk oprichten en in opdracht van Cecilia van Heemstra werd in 1783-'93 een nieuwe pilastergevel aangebracht. A.T.R. Sixma van Heem­stra, die het bezit voor zijn minderjarige zoon beheerde, gaf in 1843 opdracht voor de bouw van de – aan de achterzijde wat uitstekende – zogeheten koepelka­mer. Zijn zoon, H.L. van Heemstra, liet in 1870 de achtergevel pleisteren en besloot vervolgens – vooruitlopend op een bezoek van koning Willem III in 1873 – de state ingrijpend to verbouwen. Bij deze verbouwing in 1872, naar plan­nen van J.I. Douma en met H.H. Kramer als opzichter, heeft men de overige Bevels bepleisterd, de ionische pilasters verdiept en de ionische kapitelen vervangen door lijstkapitelen. Verder werd de ingangs­partij veranderd en verhoogd, een hordes toegevoegd en de kap verlaagd. Bij een verbouwing van 1934 is de kap weer ver­hoogd. De wapens aan weerszijden van het bordes zijn in 1938 toegevoegd door de nieuwe eigenaar, B.Pb. van Harinxma thoe Slooten. De state is in 1977-'78 geheel gerestaureerd en client momen­teel als een uithof van het Fries Museum to Leeuwarden. Inwendig is vooral de koepelkamer met pseudo-Lodewijk XW stucwerk (circa 1843) bezienswaardig. Hetnoordelijke enhetzuidelijke b o u w h u is zijn blokvormige panden uit de periode 1783-'93, die bun huidige uiterlijk hebben gekregen bij het aan­brengen van omlopende schilddaken in 1872. In het noordelijke bouwhuis ston­den de rijtuigen, in het zuidelijke bevin­den zich de, bewaard gebleven, stallen. De p a r k a a n l e g dateert in opzet uit de 17d eeuw, toen de state een rechthoe­kige omgrachting kreeg die vermoedelijk deels teruggaat op de omgrachting van het voormalige klooster. Tevens werd loodrecht op het huis een hoofdas aange­legd (Kleasterwei-Keningswei) en een parallel aan de achtergevel lopende lin­delaan. De rest van het geometrische lanenstelsel is vermoedelijk rond 1734 tot stand gekomen. In 1838 kreeg L.P. Roodbaard van A.T.R. Sixma van Heemstra opdracht de aanleg tot een romantisch landschapspark om to vor­men. Aan de uitvoering daarvan werd tot 1849 gewerkt onder leiding van L. Vlas­kamp. Belangrijke structurerende ele­ WINSUM De G e r e f, k e r k (Merkebuorren 34) is een L-vormige gebouw uit 1908 met overhoekse dakruiter en rationalistische details. Scholen. Devoorm. openbare l a g e re s c h o o l (bij Merkebuorren 100, Duurswoude) is in 1874 gebouwd als tweeklassige middengangschool met onderwijzerswoning (Merkebuorren 100). Devoorm, openbare lagere s c h o o l (Weinterp 26) kwam rond 1905 tot stand als drieklassige gangschool met onderwijzerswoning (Weinterp 24). De w o n i n g Breeberchspaed 3 is een veenarbeiderswoning met krimp, gebouwd in 1920 naar ontwerp van de aannemers Tj. en D. Keuning. De b o e r d e r i j Merkebuorren 39 heeft een dwars geplaatst voorhuis in eclecti­sche vormen uit circa 1870. WINSUM (gemeente Littenseradiel) Dorp, ontstaan in de middeleeuwen. De bebouwing concentreerde zich ten zui­den en zuidoosten van de kerk en bij de brug over de Franekervaart. Na 1850 groeide het dorp uit, met name langs de Brie uitvalswegen: Kleasterdyk, Meamer­terdyk, Spannumerdyk. Vanaf circa 1930 is Winsum aan de zuidoostzijde gegroeid. De H e r v, k e r k (Tsj erkebuorren 1) is een driezijdig gesloten zaalkerk voorzien van een ongelede toren met ingesnoerde spits. De in de kern 15de- of vroeg-l6de­eeuwse kerk heeft een 18de-eeuwse noordgevel en is verder in circa 1880 ommetseld en van een nieuwe toren voorzien. Scholen. Devoorm. Chr. lagere sch o of (Hegeterp 22-24) en de voorm. openbare lagere school (Kleasterdyk 25) zijn respectievelijk in 1873 en rond 1890 gebouwd als gangschool met naast­gelegen onderwijzerswoning. Boerderij en. Uit de 18de eeuw stamt de kop-hals-rompboerderij B o s k ­d y k 4 ; links naast de kop bevindt zich een jongere aanbouw. De in 1872 opge­trokken schouderstelpboerderij Meamerterdijk 26 heefteennaar links uitgebouwd woongedeelte. Expres­sionistische vormen vertoont de stelp­boerderij G re a t e S t j e l p (Stelpdijk 2) uit 1937. Vandecooperatieve stoomzui­v e 1 fa b r i e k `Klimop' (Kleasterdijk 41-43), opgericht in 1897, resteren de schoorsteen en de directeurswoning (1897). De zuivelfabriek heeft tot 1939 gefunctioneerd en is sindsdien verbouwd tot een fabriek voor landbouwmachines. M o 1 e n s. Ten zuidoosten van Winsum aan de weg Leeuwarden-Bolsward (N 3 59) staat de p o l d e r m o l e n `Langwert' of `Zuidoostermolen', een kleine acht­kantige grondzeiler met bakstenen voet en een met hout beklede romp en kap. De in 1863 gebouwde molen is in 1979 naar de huidige plaats overgebracht ter vervanging van een in 1974 afgebrande voorganger en bemaalt de Meamerter­polder. Aan de Froonackerdijk, ten noor­den van Winsum, staat een grote A m e ­rikaanse windmotor uitcirca 1925, bestaande uit een stalen vakwerktoren en een windrad met achttien bladen en twee windvanen. Huns (H u i n s) . Dit terpdorp ten oosten van Winsum is ontstaan in de vroege middeleeuwen en wordt in 1370 voor het eerst genoemd (Hynnynghe). Ten zuiden van de terp ligt een rechthoe­kige open ruimte (kaatsveld), die aan drie zijden is bebouwd met voornamelijk dwarse eenlaags huizen met een 19de­ eeuws karakter. Huns is een beschermd dorpsgezicht. De He r v. k e r k (bij Huns 28), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een deels gepleisterde een­beukige kerk met halfrond gesloten koor en een houten geveltoren met inge­snoerde spits. De kerk werd in de 13de eeuw gebouwd, in de lode eeuw ver­hoogd en in de 19de eeuw gepleisterd. In de 18de-eeuwse geveltoren hangt een door Hans Falck gegoten klok (1619). Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten tongewel£ Tot de inventaris behoren een preekstoel, doophek en twee kerkbanken (alle 1 7d eeuw) en een door W. Hardorff gebouwd orgel (tweede helft 19de eeuw). Uit 1829 dateert de p o l d e r m o l e n `De Huinser­molen' (Koaidijk 39), een achtkantige grondzeiler met bakstenen voet en een met net beklede romp en kap. De in 1978 gerestaureerde molen bemaalt de Huinserpolder. Interessante b o e rd e-r i j e n zijn de rond 1940 gebouwde moderne stelpboerderij Huns 49, met hoekportiek, en de ten noorden van Huns gelegen stelpboerderij `Groot Rewer' (Rewert 35) uit 1892 met jongere schuur. Wjelsryp (Welsrijp).Ditterp­dorp ten noordwesten van Winsum is ontstaan in de middeleeuwen en kreeg begin 20ste eeuw een lintvormige uit­breiding in zuidelijke richting. De He r v. k e r k (Lytse Buorren 2), oor­spronkelijk gewijd aan St. Ursula, is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een houten geveltoren met inge­snoerde stompe spits. De in oorsprong uit circa 1200 daterende kerk kreeg waarschijnlijk in de 1 8d eeuw nieuwe noordgevel, waarna vermoedelijk in 1892 de rest van de kerk is ommetseld. Toen heeft men ook de huidige geveltoren opgetrokken ter vervanging van de ge­sloopte middeleeuwse zadeldaktoren. Het kerkinterieur wordt gedekt door een houten tongewelf (begin 16de eeuw). Tot het in 1759 door Johannes Hardenberg vervaardigde meubilair behoren de preekstoel met Lodewijk XV kenmer­ken, het doophek, de kerkbanken en enkele memorieborden. De rond 1870 gebouwde pastorie (Galemawei 4) is een groot blokvormig eenlaags huis met hoger opgetrokken middenrisaliet. B o e rd e r i j e n. De kop-rompboerderij Oasterein 4 is voorzien van de jaartalan­kers `1676' en heeft een laag gepleisterd voorhuis, waarvan het achterste gedeelte is onderkelderd. Verder zijn interessant de kop-hals-rompboerderij Oasterein 8 (circa 1865), met onderkelderd dwars voorhuis, en de krimpboerderij Wes­terein 5 (circa 1875) met onderkelderd woongedeelte en omlijste ingang. Aar­dige eenlaags w o o n h u i z e n zijn Gale­mawei 9-11(circa 1875), met portiek en dakkapel, en Galemawei 17 (circa 1920) met jugendstil-details. Het betonnen h o ogh o u t (bij 't Heechhout 1) uit circa 1930 is een hoge voetgangersbrug over de Franeker Vaart. Baaium (Baijum). Ditterpdorp ten noorden van Winsum is ontstaan in de middeleeuwen. De He r v. k e r k (Terp 21) is een driezijdig gesloten zaal­kerk voorzien van een toren van Brie geledingen met ingesnoerde spits. Ter vervanging van de middeleeuwse zadel­daktoren verrees in 1865 de huidige toren naar ontwerp van B J. Sitema. De middeleeuwse kerk heeft men in 1876 BEKNOPTE LITERATUUROPGAVE Van alle voor dit boek geraadpleegde literatuur kan hier slechts een gering deel genoemd worden. De literatuuropgave is eerder een hulpmiddel voor de lezer die zich verder in de materie wil verdiepen, dan een verantwoording van de inhoud van dit boek. In de onderstaande lijst is de gebruikte algemene literatuur opgenomen, aangevuld met de voor de provincie belangrijkste publicaties op architectuurgebied. Enkel indien noodzakelijk zijn de ondertitels van de publicaties toegevoegd. Geschiedenis en archeologie Aa, A.J. van der, Aardr jkskundig woorden­boek der Nederlanden, Gorinchem 1839-1851(dertien delen). Blok, D.P. e.a., Algemene geschiedenis der Nederlanden, Haarlem 1977-'83 (vijftien delen). Bos, Jurjen M., Archeologie van Friesland, Utrecht 1995. Brouwer, J.H. (red.), Encyclopedie van Friesland, Amsterdam/Brussel 1958. Faber, J.A., Drie eeuwen Friesland: Economische en sociale ontwikkelingen van 1500 tot 1800, Wageningen 1972. Frieswijk, Johan e.a. (red.), Geschiedenis van Friesland 1750-1995, Amsterdam/Meppel 1998. Frieswijk, Johan, A.H. Huussen e.a. (red.), Fryslan: staat en macht 1450-1650, Hilversum 1999. Ginkel, Evert van & Koos Steehouwer, ANWBArcheologieboek Nederland, Den Haag 1998. Halbertsma, H., Fries/ands Oudheid, Groningen 1982. Heidinga, H.A., Frisia in the First Millennium: An outline, Utrecht 1997. Jensma, Goffe, Het rode tasje van Salverda: Burgerl jk bewustz jn en Friese identiteit in de negentiende eeuw, Leeuwarden 1998. Kuiper, Yme, Adel in Friesland 1780­1880, Groningen 1993. Mol, J.A. (red.), Zorgen voor zekerheid: Studies over Friese testamenten in de v jftiende en zestiende eeuw, Leeuwarden 1994. N jhoffs Geschiedenislexicon: Nederland en Belgie; 's-Gravenhage/Antwerpen 1981. Spaans, Joke, Armenzorg in Friesland 1500-1800, Hilversum 1998. Vries, Oebele, Het Heilige Roomse R jk en de Friese Vr jheid, Leeuwarden 1986. Woud, Auke van der, De Bataafse hut: Denken over het oudste Nederland (1750­1850), Amsterdam 1998 (tweede herziene druk). Historische geografie en stedenbouw Barends, S. e.a., Het Nederlandse landschap, Utrecht 2000 (achtste druk). Berendsen, H J.A., De vorming van het land, Assen 1996. Berendsen, H J.A., Landschappel jk Nederland, Assen 1997. Bierma, M. e.a. (red.) Terpen en wierden in het Fries-Groningse kustgebied, Groningen 1988. ElsevierAlfabetische Plaatsnamengids van Nederland, 's-Gravenhage 2000 (lode druk). Hendrikx, J.A., De ontginning van Nederland, Utrecht 1998. Huisman, Kerst, Opstand in de turf, Leeuwarden 1984. Huisman, Kerst, Penjumer halsban, Leeuwarden 1994. Karstkarel, Peter, De Friese elf steden, Leeuwarden 1997. Keuning, H J., De historisch-geografische landschappen van Nederland, Gorinchem 1946. Kuyper, J., Gemeente Atlas van de Provincie Friesland, Leeuwarden 1861(herdruk 1979). Plaknammen yn/Plaatsnamen in Fryslan: Standertlist mei alle plaknammen yn Fryslan, Ljouwert/Hilaard 1997. Schroor, Meindert, De wereld van het Friese landschap, Groningen 1993. Sikkens, Keimpe, Terpenland, Leeuwarden s.a. Smook, R.A. F. , Binnensteden veranderen, Zutphen 1984. Steegh, Arthur, Monumenten Atlas van Nederland, Zutphen 1985 (tweede herziene druk). Taverne, Ed & Irmin Visser (red.), Stedebouw, Nijmegen 1993. Vervloet, J.A.J., Inleiding tot de historische geografie van de Nederlandse cultuurlandschappen, Wageningen 1984. Wijnsma, A J., Beschermde dorpsgezichten in Friesland: Ho//urn Ameland, Leeuwarden 1991. Woude, Siem van der, De Slachted jk, Leeuwarden 1990. Stijl en verschijningsvorm Blijdenstijn, Roland & Ronald Stenvert, Bouwst jlen in Nederland (1040-1940), Nijmegen 2000 (tweede druk). Fanelli, G., Moderne architectuur in Nederland 1900-1940,'s-Gravenhage 1978. Fockema Andrea, S.J. & E.H. ter Kuile, Duizend jaar bouwen in Nederland, Amsterdam 1948-1957 (twee delen). Groenendijk, Paul & Piet Vollaard, Gids voor moderne architectuur in Nederland, Rotterdam 1998 (vijfde druk). Vermeulen, FA J., Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandsche bouwkunst,'s-Gravenhage 1928-1941 (drie delen). Materiaal en constructie Janse, H., Houten kappen in Nederland 1000-1940, Delft 1989. Janse, H. & D.J. de Vries, Werk en merk van de Steenhouwer, Zwolle/Zeist 1991. Kroeze, W.G., `Bedehuizen van beton: De gereformeerde kerken van Heerenveen en Tijnje', Keppelstok, (1995)50, 216-224. Monumenten en bouwhistorie (Iaarboek Monumentenzorg 1996), Zwolle 1996. Oosterhoff, J. (red.), Bouwtechniek in Nederland 1: Constructies van jzer en beton, Delft 1988. Oosterhoff, J. (red.), Bruggen in Nederland 1800-1940, Utrecht 1997-1999 (drie delen). Slinger, A., H. Janse & G. Berends, Natuursteen in Monumenten, Zeist/Baarn 1980. Stokroos, M., Zink in Nederland, Amsterdam 1983. Stokroos, M., Giet jzer in Nederland, Amsterdam 1984. Stokroos, M., Terra Cotta in Nederland, Amsterdam 1985. Stokroos, M., Lood in Nederland, Amsterdam 1988. Stokroos, M., Koper in Nederland, Amsterdam 1990. Stokroos, M., Bouwglas in Nederland, Amsterdam 1994. Wielinga, Rudolf, `Vroege betonbouw in Friesland',Jaarboek Monumentenzorg 1994, 45-54. LITERATUUR Monumenteninventarisaties Berg, Herma M. van den, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst: Noordel jk Oostergo: Ferweradeel, 's-Gravenhage 1981. Berg, Herma M. van den, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst: Noordel jk Oostergo: De Dongeradelen, 's-Gravenhage 1983. Berg, Herma M. van den, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst: Noordel jk Oostergo: De gemeente Dantumadeel,'s-Gravenhage 1984. Berg, Herma M. van den, De Monumenten van Geschiedenis en Kunst: Noordel jk Oostergo: Kollumerland en Nieuw Kruisland, 's-Gravenhage 1989. Derks, G J.M., M.F. Fermo & F.R. van Weezel Errens, Architectuur en stedebouw in Friesland 1850-1940, Zwolle/Zeist 1994. Monumenten Inventarisatie Project: Regiobeschr jvingen, Leeuwarden 1993. Voorloopige l jst der Nederlandsche Monumenten voor Geschiedenis en Kunst, deel IX: De Provincie Friesland, Utrecht 1930. Regio's Arkel, G. van & A.W. Weissman, Noord-Hollandsche Oudheden, Amsterdam 1902 (vijfde stuk: Vlieland en Terschelling). Dijkhuis, Roel, Schiermonnikoog, een drieluik, Leeuwarden 1988. Jansma, Lykele, Tussen brek en skuttel: historie van de dorpen Oudega, Idzega en Sandfirden, Buitenpost 1980. Joustra, Hielke G., De Bjirmen: Pietersbierum, Sexbierum en Oosterbierum, Leeuwarden 1995. Molen, S J. van der, Langs karakteristieke Friese dorpen, Baarn 1976. Wijnsma, Arend Jan, Kerken op de Vlieterpen: Janum, Oenum, Reitsum, Lichtaard, Leeuwarden 1989. Friese gemeenten Buitenen, M.P. van, Hindeloopen, Frieslan&c elfde stele, Amsterdam 1946. Fockema Andreae, S J. & G. Bakker, I jlst 1268-1968, Bolsward 1968. Gildemacher, L., G. Jansma & H. Spanninga (red.), Haskerlan, Leeuwarden 1990. Hartsema, David, 2000 jaar levee in een Friese grieten j: Menaldumadeel, Buitenpost 1981. Hoeve, Sytse ten, Sneek gephotographeerd 1863-1900, Leeuwarden 1999. Huisman, Ernst, Een kilometer adell jke huizen in Beetsterzwaag, Leeuwarden 1986. Huizinga, J J., L.G. Jansma & C.H.A, Verhaar (red.), Harlingen, b jdragen tot de geschiedenis van de laatste twee eeuwen, Leeuwarden 1989. Karstkarel, Peter, Bouwkunst in Kollumerland, Kollum 1984. Karstkarel, G.P.. Leeuwarden: 700 jaar bouwen, Zutphen 1985. Karstkarel, Peter, Van SintAnne tot Van Haren, Leeuwarden 1990. Kingmans, Hugo, Aldeboarn, het beschermen waard, Leeuwarden 1990. Kuipers, Maaike, Paesens-Moddergat, Leeuwarden 1987. Kullberg, Jeanet, Bolsward, gebouwd op terpen, Utrecht 1992. Kunst, Rene e.a. (red.), Leeuwarden 750-2000, Franeker 1999. Molen, S.J. van der, Opsterlan, Drachten 1958. Santema, T, Skiednis van Skarnegoutum, Easterein 1991. Spahr van der Hoek, J J. & Y.N. Ypma (red.), Tie jerksteradeel, Leeuwarden 1978. Spanninga, Hotso, Joure, Leeuwarden 1988. Terpstra, Pieter, Havenplaats Lemmer, Leeuwarden 1990. Torenbeek, C., Harlingen: De Noorder­haven, Leeuwarden 1986. Vliet, Hindrik van der, Burgum: Wald- en Wetterdoarp op 'e n j besjoen en beskreaun, Burgum 1993. Wijma, J J., Het Oude Bolsward (713-1955), Bolsward 1994. Woude, Roelof Enno van der, Leeuwarden 1850-1914: De modernisering van een provinciehoo fdstad, Leeuwarden 1994. Friese architectuur Haersma Buma, B. van, Cotisch bouwen in Friesland: Sint Oertrudiskerk Workum, Leeuwarden 1991. Hoeve, S. ten, Rococo in Friesland: Stadhuis Sneek, Leeuwarden 1991. Karstkarel, Peter, Renaissance in Friesland: Stadhuis Franeker, Leeuwarden 1991. Kingmans, Hugo, Romaans bouwen in Friesland: SintAnnakerk Hantumhuizen, Leeuwarden 1991. LITERATUUR Sinderen, Wim van, Art Nouveau in Friesland, Leeuwarden 1981. Vermeer, Gerrit, Kloosters van baksteen: De architectuur van de hervormingsorden in Nederland tot omstreeks 1300, Amsterdam 1999. Yedema, G., Neoclassicisme in Friesland: Terband, Leeuwarden 1992. Zeinstra, Jurjen, De invloed van de Amsterdamse School in Friesland, Leeuwarden 1985. Friese architecten Elzinga, Gert & Rienk Terpstra, Piet de Vries: Architect, Leeuwarden 1980. Karstkarel, Peter & Rienk Terpstra, `De gebroeders Kuipers, architectuur in een overgangstijd', Wonen-TA/BK, (1975)24, 5-15. Ludwig H., Huizen en hoven in Friesland: W.C. de Groot, Cornjum, Leeuwarden 1992. Mulder-Radetzky, Rita, LB Roodbaard (1782-1851): Een tuinarchitect met schildersogen, Rotterdam 1999. Oudsten, Adriaen & Rienk Terpstra, Epke R. Adema, AdrianusAdema . . . , Franeker 1995. Yedema, G., Thomas Romein; Neoclassicisme in Friesland, Leeuwarden 1992. Kerkbouw- en geschiedenis, synagogen Agt, J.F. van & E. van Voolen, Nederlandse synagogen, Weesp 1984. Blaauw, Sible de, De SintMartinuskerk to Sneek, Sneek 1984. Blaauw, Sible de, Bouwen naar boven: De Sint Odulphuskerk van Bakhuizen 1857-1914-1989, Bakhuizen 1989. Brandsma, T., `Koorafscheidingen in Friesland: Voor en na het doxaal van Oosterend', De Keppelstok, (1993)47, 127-138 en (1994)48,151-158. Deijk, Ada van, Romaans Nederland, Amsterdam 1994. Dekker, T.W. & C. Nielssen, Kasteel, kerken, kloosters .., Harlingen 1984. Dijkstra, Lida, Neogotische kerken in Friesland: Rooms katholieke kerk Sint Nicolaasga, Leeuwarden 1991. Hoeve, S. ten, G.P. Karstkarel & Regn. Steensma (red.), Kerken in Friesland: Gebouwen, inrichting en gebruik, Baarn 1985. Hoeve, S. ten, Friese preekstoelen, Leeuwarden 1980. Hoeve, S. ten, De kerk van Hogebeintum, Leeuwarden 1986. Hoeve, S. ten, Kerk en toren van N jland, Nijland 1975. Hofman, Beno, Doopsgezind Friesland, Leeuwarden 1996. Kalf, Jan, De katholieke kerken in Nederland, Amsterdam 1906-' 12. Kingmans, Hugo, Kraak to Oosterend, Leeuwarden 1986. Kingmans, Hugo, Grote kerk van Sint Jacobiparochie, Leeuwarden 1988. Kingmans, Hugo, Rinsumageest: Een kerk met geheimen, Leeuwarden 1989. Molen, S J. van der, Romaanse kerken van het Noordererf Zutphen 1981. Monna, A., De Sint Bonifatiuskerk to Leeuwarden, Leeuwarden 1984. Ozinga, M.D., De Protestantsche Kerkenbouw in Nederland, Amsterdam 1929. Pol, Milo van de, Het gereduceerde westwerk in Nederland, Utrecht 1995 (scriptie). Rosenberg, H.P.R., De 19de-eeuwse kerkel jke bouwkunst in Nederland, 's-Gravenhage 1972. Steensma, Regn., Langs de oude Friese kerken, Baarn s.a. Steensma, Regn., Het Friese kerkinterieur, Leeuwarden 1995. Steensma, Regn., `Middeleeuwse doopvonten in Friese kerken', De Keppelstok, (1999)58,184-204. Verhoeven, G., `De middeleeuwse kerkpatrocinia van Friesland: Een inventaris', in: Arhammer, N.R. e.a. (red.), Fryske Nammen 8, Leeuwarden 1989, 75-108. Vos, Rik, Christien Diamant & Elleke Makkes van der Deijl, Zerken in Friesland 1535-1680, Leeuwarden 1994. Vries, J. de, Vroomheid en vergankel jkheid: De Franeker Martinikerk, s.1.1982. Wassenaar, J.D.Th., De Hervormde kerk van Oudega ('), Oudega 1986. Woude, Siem van der & Sjoerd de Haan, Drie eeuwen joods /even in Friesland, Leeuwarden 1995. Torens, klokken en orgels Besselaar, J.H., Torens van Nederland, Bussum 1972. Boomsma, Bauke, Brandaris: Tot waar­schouwinghe aller seevarende, Assen 1994. Jongepier, J., Orgelbouwers in Friesland, Leeuwarden 1992. Kuile, E.H. ter, De torens van Nederland, Amsterdam 1946 (derde druk). Lehr, Andre & J.W.C. Besemer, Zingende Toren: Friesland, Groningen, Drenthe en Over jssel, Zutphen 1993. Molen, S J. van & Paul Vogt, De Klokke­stoelen van het Noordererf, Zutphen 1978. Nieuwenhoven, H J. van, Klokken­vordering 1942-1943, Huizen 1996. Tempelmans Plat, C.W., Luidklokken, klokluiden en klokkestoelen, Baarn 1974. Verhoeven, Luidklokken in Friesland voor 1650, Amsterdam 1983 (scriptie). Openbare gebouwen Abma, G., Bonifatius hospitaal: De geschiedenis van een ziekenhuis 1883­1983, Leeuwarden 1983. Engwerda, Johannes Tjepke, Postkantoren in Friesland, Utrecht s.a. (scriptie). Fermo, Marina F, Het raadhuis to Grou van architectA.J. Krop holler, Leeuwarden 1989. Hellinga, Onno, Van Blokhus tot Stads­kantoor: 500 jaar overheidsgebouwen in Leeuwarden, Leeuwarden 1998. Hiddema, W, Och, wat een lieve kinderen: Vier eeuwen Klaarkampster weeshuis to Franeker, Franeker 1997. Hoeve, H. ten e.a., SintAnthoon in steno, groen en steen: Aspecten uit de geschiedenis van het SintAnthony Gasthuis to Leeuwarden, Leeuwarden 1990. Hoeve, S. ten, De liefdegestichten van Bo/sward, Leeuwarden 1990. Karstkarel, G.P. & R. Terpstra, Het stadhuis van Bolsward, Leeuwarden 1986. Karstkarel, Peter, Het stadhuis van Dokkum, Leeuwarden 1989. Peet, Corjan van der & Guido Steenmeijer (red.), De R jksbouw­meesters, Rotterdam 1995. Prins-Schimmel, Meta A., Het stadhuis van Franeker, Franeker 1981. Kastelen, buitenplaatsen, parken en tuinen Ewald, Ronald & Peter Karstkarel, Stinsen en States, Drachtenl Leeuwarden 1990. Hoeve, S. ten, Epemastate en de kerk to Ysbrechtum, Leeuwarden 1989. Janssen, H J., J.M.M. Kylstra-Wielinga & B. Olde Meierink (red.),1000 jaar kastelen in Nederland, Utrecht 1996. Kamphuis, bureau voor bouwhistorie, Dekemastatejelsum, Delft 1997. Kingmans, Hugo, Een adelspad in Marssum, Leeuwarden 1987. Kuiper, Yme, De Klinze: Het levee op een buitenplaats in Oudkerk,1681-1966, Leeuwarden 1996. Kuiper, Y., R.L.P. Mulder-Radetzky e.a. (red.), Mensen van macht en aanzien, Heerenveen 1987. Kuiper, Yme & Rita Mulder-Radetzky, Voornaam woven in en rond Leeuwarden, Leeuwarden 1997. Ludwig, H., Huizen en hovers in Friesland, Leeuwarden 1992. Meulenkamp, Wim, Follies: Bizarre bouwwerken in Nederland en Belgie, Amsterdam/Antwerpen 1995. Molen, S.J. van der & Paul Vogt, Stinzen, Borgen en Havezaten van het Noordererf, Zutphen 1978. Mulder-Radetzky, R.L.P., Fogelsanghstate, Leeuwarden 1986. Mulder-Radetzky, R.L.P., Staniastate to Oenkerk, Leeuwarden 1988. Mulder-Radetzky, R.L.P. & B.H. de Vries, Geschiedenis van Oranjewoud, Alphen aan den Rijn 1989. Oldenburger-Ebbers, Carla.S., Anne Mieke Backer & Eric Blok, Cids voor de Nederlandse Tuin- en Landschaps­architectuur, Deel Noord (Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel, Flevoland), Rotterdam 1995. Seeckere voortref l jcke hujsinghen: Voornaam woven in Leeuwarden, Leeuwarden 1997. Vlieger, J., Het Rjsterbos, Leeuwarden 1989. Vos, Klaas, Friese stinzen en staten, Leeuwarden 1991. Wielinga, R J., Langs stinsen, states en andere voorname huizen in Friesland, Baarn 1979. Zijlstra, Bonica, Nederlandse Tuinarchitectuur 1850-1940, Amsterdam/Zutphen 1991. Woonhuizen, volkswoning­bouw en hofjes Jager, Alexander, Aed Lieuwerd: De constructieve en ruimtel jke ontwikkeling van het woonhuis in Leeuwarden tot circa 1650, Leeuwarden 1999. LITERATUUR Karstkarel, Peter & Rienk Terpstra, De late Middeleeuwen aan de Grote Kerkstraat (te Leeuwarden), Leeuwarden 1987. Karstkarel, Peter, Volkshuisvesting in Leeuwarden, Leeuwarden 1992. Meischke, R. & H.J. Zantkuijl, Het Nederlandse woonhuis van 1300-1800, Haarlem 1969. Meischke, R. e.a., Huizen in Nederland: Friesland en Noord-Holland, Zwolle/Amsterdam 1993. Molen, S.J. van der, De stinsen van Franeker, Leeuwarden 1988. Prak, Niels L., Het Nederlandse woonhuis van 1800 tot 1940, Delft 1991. Valk, Lieuwe, Voor ziel en zaligheid, voor l jf en leden: 700 jaar bouwen in Leeuwarden, Drachten 1993. Winters, Willem, A krom, slordig reuzenwerk?: Coopersburg, Welgelegen, Leppeheim, Leeuwarden 1998. Boerderijen Berends, G., Historische houtconstructies in Nederland, Arnhem 1996. Hekker, R.C., `De ontwikkeling van de boerderijvormen in Nederland', in: Fockema Andreae, S.J., E.H. ter Kuile & R.C. Hekker, Duizend jaar bouwen in Nederland, dl. 2. De bouwkunst na de middeleeuwen, Amsterdam 1957, 195-316. Hekker, R.C., `Historische boerderij­typen', in: Atlas van Nederland, 's-Gravenhage vanaf 1963, X-1. Kok, Arjen, Terschelling: Boerderjbouw, historie en ontwikkeling, Assen 1995. Mulder, J.A., `De Oud Friese Greidboerderij to Wartena', Jaarverslag SHBO, (1991),19-39. Molen, S J. van der, Langs Frieslands oude boerderjen, Baarn 1974. 01st, E.L. van, Landeljke Bouwkunst Friesland, Arnhem 1998. Industrieel erfgoed en mo1ens Bokma, A. e.a. (red.), Mokns van Friesland, Leeuwarden 1971. Bokma, A. De molens van Woudsend, Leeuwarden 1986. Crommelin, Liesbeth & H. van Suchtelen, Nederlandse Vuurtorens, Nieuwkoop 1978. Douma, C., Stationsarchitectuur in Nederland 1938-1998, Zutphen 1998. Groot, Elizabeth de, Malen om het peil: Enkele gemalen in Friesland en bun achtergrond, Leeuwarden 1996. Hengst, W.D. & Bergstra, Y., De windmotor als poldergemaal in Friesland, Sneek 1995. Hofstra, J. e.a., Friese Molens, Leeuwarden 1995. Houwink, P., Watertorens in Nederland (1856-1915), Nieuwkoop 1973. Karstkarel, Peter, Watertorens in Friesland, Leeuwarden 1980. Ludwig, Hannah, Sporen van een Friese tegelbakker: J. van Hulst Harlingen, Leeuwarden 1992. Nijhof, P. (red.), Monumenten van bedrjf en techniek, Zutphen 1978. Nijhof, P., Oude fabrieksgebouwen in Nederland, Amsterdam/Dieren 1985. Paddenburgh, L. van & J.G.C. van de Meene, Spoorwegstations in Nederland, Deventer 1981. Romers, H., De spoorwegarchitectuur in Nederland 1841-1938, Zutphen 1981. Veen, H. van der, Watertorens in Nederland, Rotterdam 1989. Wijnsma, Arend Jan, Het stoomgemaal van Tacozjl, Leeuwarden 1987. Zee, P.R. van der, Van winkelnering tot wereldwerk (Douwe Egberts), s.1.1987. Zwijnenberg, E., Het Nederlandse Molenbestand: Overzicht van alle nog aanwezige wind- en watermolens .., Alkmaar 1997 (tiende druk). Verdedigingswerken Abrahamse, Jan, `Luchtwachttorens in Noord-Nederland', Noorderbreedte, 19(1995)5,183-189. Bruijn, C.A. de & H.R. Reinders, Nederlandse vestingen, Bussum 1967. Deventer, Mart van & Marina F Fermo, De Stelling Kornwerderzand, Leeuwarden 1990. Hoeve, S. ten, De Sneker Waterpoort, Leeuwarden 1987. Karstkarel, Peter & Rienk Terpstra, Vestingstad Sloten, Leeuwarden 1988. Rolf, Rudi, Bunkers in Nederland, Den Helder 1982. Rolf, Rudi, DerAtlantikwall, Osnabruck 1998. Roy van Zuydewijn, N. de, Verschanste schoonheid, Amsterdam 1977. Schukking, W.H, e.a., Atlas van historische vestingwerken in Nederland, 's-Gravenhage 1956. LITERATUUR Sneep, J., H.A. Treu & M. Tydeman (red.), Vesting: Vier eeuwen vestingbouw in Nederland,'s-Gravenhage 1982. Stichting Menno van Coehoorn, Atlas van historische vestingwerken in Nederland, s.a. s.1. Kleine monumenten, straat­meubilair en gedenktekens Beerman, Mirjam, Frans van Burkom & Frans Grijzenhout, Beeldengids Nederland, Rotterdam 1994. Brouwer, T., Grenspalen in Nederland, Zutphen 1978. Brouwer, T, Stoepen, stoeppalen, stoephekken, Zutphen 1985. Deodatus, J.A., Terschelling ... Stoeppalen, Terschelling 1978. Visser, S., `Duiventillen in Friesland', Vanellus, 37(1984)4, 87-94. Begraafplaatsen Broek, Annet van den & Koos Groen (red.), Hun laatste rustplaats, Baarn 1985. Dragt, G.I.W., Stof z jtge: Fryslan funerair, Leeuwarden 1999. Faber, Jan, Jaap Falize & Alexander Jager (red.), `Hier wordt U, voor g j sterft, een lusthof aangeboden': Begraven en begraafplaatsen, Leeuwarden 1999. Raak, Cees van, Dodenakkers: Kerkhoven, begraafplaatsen, graf eelders en grafmonumenten in Nederland, AmsterdamlAntwerpen 1995. Termen en begrippen Haslinghuis, E J. & H. Janse, Bouwkundige termen, Leiden 1997 (derde bewerkte druk). Kamps, P.J.M., P.C. van Kerkum &J. de Zee (red.), Terminologie Verdedigingswerken, Utrecht 1999. Zwiers, L. (red.), Bouwkundig woordenboek, Amsterdam s.a. VERKLARING VAN ENIGE TERMEN De bouwkundige termen worden in de tekst zoveel mogelijk gebruikt overeen­komstig de gangbare terminologie in de provincie of de regio. a a n z e t s t e e n eerste Steen aan weerszijden van een gemetselde boog, doorgaans uitgevoerd in natuursteen. a a n z e t v o 1 u u t decoratieve krul aan de voet van de afdekking van een tuit- of klokgevel. a e d i c u 1 a klassiek versieringsmotief, opgebouwd uit pilasters, hoofdgestel en fronton, in geveltoppen of als venster­omlijsting. a f l u i v i n g een aan een zijde van een zadeldak lager doorlopend afdak, vaak rustend op een laagwand. a f w o 1 v e n afschuinen van het uiteinde van een zadeldak; het aldus ontstane dak­schild boven de dan afgeknotte topgevel heet wolfeind. a f z a a t schuin aflopend bovenvlak van een horizontale lijst, ter voorkoming van inwatering. alliantiewapen huwelijkswapen, waarin het wapen van de man en van de vrouw verenigd zijn onder het helmteken van de man. ankerbalkgebint gebintwaarbij de dekbalk door de (iets uitstekende) gebintstijlen heen wordt gestoken. a p s i s nisvormige sluiting van schip, koor, zijbeuk of kapel op halfcirkel­vormige of veelhoekige plattegrond. a r a b e s k naturalistisch gestileerde plantenrank, vaak ontspruitend uit een vaas en toegepast ter decoratie van een pilaster. a r c a d e rij zuilen of pilaren verbonden door bogen. architectuurtractaat geschreven of gedrukt werk over architectuurtheorie en architectonische problemen in algemene zin of beschrijving van de vijf orden. In het laatste geval wordt ook over ordeboek gesproken. a r c h i t r a a f onderste dragende deel van een hoofdgestel, meestal direct rustend op kapitelen. a r k e 1 t o r e n t j e uitkragend hoek­torentje met spitse bekroning. a t t i e k verhoging boven de kroonlijst, vormgegeven als borstwering voor het dak of als !age bovenste verdieping met kleine vensters. b a l u s t e r vaasvormige spijl in leuning, hekwerk of balustrade. b a l u s t r a d e opengewerkte borst­wering bestaande uit een reeks vaak rijk bewerkte spijlen. b a n d w e r k vlak, als het ware uitgezaagd, bandvormig versierings­motief verwerkt aan geveltoppen of in beslagwerk (zie ook rolwerk). b a s e m e n t voetstuk van een zuil, kolom of pilaster. b a s i 1 i e k kerk waarvan de middenbeuk ver boven de zijbeuken uitrijst; de middenbeuk ontvangt Licht door boven de scheibogen aangebrachte vensters. b a s t i o n bolwerk, vijfhoekige uitbouw van een vestingmuur of -wal. b e i t e 1 i n g e n zie vlechtingen b e k i s t i n g getimmerte waarin en waartegen (gewapend) beton wordt gestort. b e k 1 a m p e n het aanbrengen van een bekleding van metselwerk tegen een muur. b e 1- e t a g e hoofdverdieping van een aanzienlijk huffs, meestal boven een souterrain. b e s 1 a g w e r k een van siermetalen verankering van juwelen afgeleide decoratie, vaak ook met aanduidingen van spijkergaten. b e u k zie zijbeuk. b i e m a (bima) verhoging in het midden van de synagoge waarop de lezenaar met de Torarol staat. binnenhaard laagwoon-en eetvertrek of keuken met stookplaats tussen voorhuis en achterhuis. blokbepleistering pleisterwerk voorzien van getrokken schijnvoegen in een bepaald verband, natuursteen suggererend. b 1 o k p i 1 a s t e r weinig uitspringende, van een basement, schacht en kapiteel voorziene muurpijler, waarbij de schacht uit blokken bestaat. b o 1 k o z i j n kozijn met twee naast elkaar geplaatste vensters. b o o g f r i e s horizontale reeks uitgekraagde boogjes op kraagstenen; een variant is het `klimmende' boogfries, dat met schuin boven elkaar geplaatste boogjes de hellende lijnen van de geveltop volgt. b o o gv e 1 d vulling van een blinde boog. Behalve met beeldhouwwerk kan het ook verfraaid zijn met bakstenen vlechtwerken en mozaiek. Ook timpaan genoemd. b o r d e s verhoogd platform bereikbaar via een aantal treden, dan wel een platform ter onderbreking van de trap. b o r s t w e r i n g tot borsthoogte opgetrokken muur ter afzetting van balkon, terras of galerij. b o s s a g e muurvlakken waarbij de stukken relief krijgen door een verhoging, in de vorm van een kussen of diamant­kop. b o v e n 1 i c h t raam direct boven een voordeur. b r a n d m u u r scheidingsmuur, doorgemetseld tot aan of buiten het dak, ter voorkoming van het overslaan van brand. b u i t e n h u i s buitenverblijf buiten de stall, veelal de kern van uitmakend van een buitenplaats. buitenplaats landhuismet bijgebouwen en toebehoren gelegen in een park, waarin huis en park een ondeelbaar geheel vormen. b u r e n (buurten, Fr. buorren) korte rijen huizen aan de weerszijden van een straat. TERMEN c a n n e 1 u r e verticale groef in de schacht van zuil of pilaster. C a r t o u c h e vlak met inscriptie binnen een versierende omlijsting. c a s s e t t e verdiept rechthoekig vlak, ter indeling van een plafond. C e n o t a a f grafmonument voor een overledene wiens stoffelijke overschot zich elders bevindt. centraalbouw symmetrischbouw­werk op grond van een cirkel, veelhoek of Grieks kruis. C h a z z a n voorzanger die in kleine Israelitische gemeenten de gebedsdienst leidt. C i p p u s vierkante spits toelopende grafzuil C o 1 o n e t (kolonnet) kleine kolom of zuil. commandeurswoning woonhuis van een commandeur (kapitein) op de grote vaart en vooral de walvisvaart. composiete orde combinatievan ionische en corinthische orde. consistorie ruimteinofbijeen protestantse kerk; vergaderplaats van de kerkeraad. c o n s o l e kraagsteen of houten kraag­stuk ter ondersteuning van een balk, een lijst of een uitstekend deel van een gebouw; vaak voorzien van een profiel. cordon 1 i j s t uitspringende horizontale lijst langs de Bevel, ter accentuering van de verdiepingen. corinthische orde slankeorde, waarvan het kapiteel versierd is met de omgekrulde bladeren van de acanthus. C r y p t e (krocht), ruimte onder een verhoogd koor, plaats voor relieken van een bijzonder vereerde heilige. d a g k a n t loodrecht op het muurvlak staande dan wel afgeschuinde kant van een venster- of deuropening. d a k e r k e r zie Vlaamse gevel. d a k k a p e 1 klein hoog in het hellend dakvlak aangebracht uitspringend venster met eigen dakdekking. d a k m o e t bouwspoor dat aangeeft waar ooit een dak tegen een muur eindigde. d a k r u i t e r siertorentje op nok van een zadeldak of viering van een kerk, meestal in de vorm van een klokkentorentje. d a k s c h i 1 d vlak van zadel- of schilddak. dekbalkgebint gebintwaarbij de dekbalk (iets overstekend) op de gebintstijlen ligt. dessus-de-porte (bovendeurstuk) versiering boven een deur in de vorm van een schilderij (vaak een grisaille), stucwerk of een gesneden paneel. d i a m a n t k o p vlakke piramidevormig bewerkte steen, vaak in het midden van beslagwerk. d i e p h u i s huffs met zijn nokrichting haaks op de straat en de ingang aan de korte zijde. d o e k f e s t o e n (lambrekijn), zie festoen d o n j o n hoofdtoren, tevens laatste toevluchtsoord van een middeleeuwse burcht. do o p h e k afsluitend hek van de recht­hoekige ruimte rondom de preekstoel waarbinnen in protestantse kerken de loop wordt toegediend (dooptuin). d o r i s c h e orde forse, wat gedrongen orde, met een onversierd kapiteel en oorspronkelijk in de Griekse oudheid met gecanneleerde zuil zonder voetstuk. d o r p e 1 horizontale deel van een houten of stenen dear- of vensterkozijn. Men onderscheidt boven-, tussen- en onderdorpels (zie ook kalO. d r i e p a s een in Brie boogjes verdeelde boog als gotisch versieringsmotief; evenzo vierpas. d w a r s a r m (transeptarm) ter weers­zijden van het middenschip gelegen deel van het dwarsschip. d w a r s h u i s (langshuis) huffs met zijn nokrichting evenwijdig aan de straat en de ingang aan de lange zijde. dwarshuisboerderij (T boerderij) boerderij met dwars geplaatst voorhuis. d w a r s p a n d zie dwarsschip. d w a r s s c h i p (transept) langwerpige ruimte die het middenschip loodrecht kruist en daarmee in open verbinding staat. De beide loodrecht op de middenschip staande delen worden ook wel dwarspanden genoemd. empire-venster venster met verdikte middenstijl. e n t a b 1 e m e n t zie hoofdgestel. e p i t a a f grafschrift, veelal in gebeeldhouwde omlijsting, boven het graf aangebracht tegen muur of pijler. C r k e r kleine ronde, veelhoekige of vierkante uitbouw aan een gevel, veelal beginnend boven de begane grond; bedoeld voor meer Licht en beter uitzicht naar buiten. e s (enk) gemeenschappelijke bouwland bij een dorp. e s d o r p dorp ontstaan op de zandgrond nabij het gemeenschappelijke bouwland. e z e 1 s r u g rij onder een hoek staande bakstenen ter afdekking van een muur of gevekop. fa c a d e voorgevel, voornaamste buitengevel. f e s t o e n loof- of bloemslinger van vruchten, bloemen of draperieen ter versiering boven vensters en ingangen, in frontons, tegen pilasters of in plinten en onder vensterdorpels. Ook uitgevoerd als doekfestoen (lambrekijn). f l a m b o y a n t benaming voor een late ontwikkeling in de gotiek, gebaseerd op vlamvormige onderverdelingen van de vensters. fl i e r i n g (jukplaat) horizontaal gelegen langsbalk ter ondersteunig van de sporen. f o 11 y romantisch sierbouwwerk, vaak als compositorisch element in een landschapspark toegepast. f o r t naar alle zijden verdedigbaar, gesloten vestingwerk, waarvan de verdediging zelfstandig kan worden uitgevoerd. f r i e s bandvormig gedeelte van het hoofdstel, tussen architraaf en kroonlijst; versierd met metopen en triglieven of met doorlopend relief; in ruimere zin: versierde horizontale band, bijvoorbeeld ter afsluiting van een muurvlak. f r o n t a a 1 versimpelde wimberg (in torenbekroning), zie wimberg f r o n t o n lage driehoekige, boog­vormige of segmentboogvormige versiering boven deuren, ramen of Bevels. Het omsloten boogveld beet timpaan. g a 1 e r i j overdekte gang waarvan een zijde een open arcade vormt; kleine decoratieve galerijen aan buitengevels heten dwerggalerijen. g e b i n t juk met verticaal geplaatste stijlen, zie juk. g e b 1 o k t voorzien van natuurstenen of stucwerk blokken. gebonden stelselbouwwijzevan een kerkgebouw gebaseerd op de maten van een travee van het middenschip. gefacetteerd vanfacetten, afgeschuinde vlakken, voorzien. gekoppelde vensters vensters, die slechts door een smalle muurdam, TERMEN stijl of houten tussenlid aan elkaar zijn verbonden. g e m e n e m u u r gemeenschappelijke muur, waarin de balken van beide aangrenzende woonhuizen opliggen. g e m e n g d e s t i j 1 tuinstijl waarbij de landschapsstijl gecombineerd wordt met geometrische structuren in de nabijheid van het huis. gereduceerd westwerk westtoren met smalle zijvleugels die in open verbinding staan tot de midden­ruimten. De wren bevat een kapel op de verdieping. g e r f k a m e r zie sacristie. gesinterde steensteenwaar tijdens het bakproces aan een zijde een begin van smelting is ontstaan en daar gladder en donkerder van kleur is. Vaak gebruikt in middeleeuws siermetselwerk. g e w e 1 f stenen overkluizing van een ruimte; ook wel in hoot uitgevoerd. g e w e 1 fs c h o t e 1 ronde houten schijf op de kruising van de ribben van een houten gewelf. g o r d e 1 b o o g brede ribbenversterking tussen twee gewelfvlakken of delen van een tongewelf. g o r d i n g licht gekantelde langsbalk tussen topgevels of jukken waarop direct dakbeschot aangebracht kan worden in de schuinte van het dak. g r a f p e r k omhekt gedeelte met daarbinnen gelegen zerken. g r a f r i j s t e n e n stenen met nummers in de kerkmuur die de corresponderende rijen met graven op het aangrenzende kerkhof aangeven. g r a f s t e e n verticaal geplaatste steen aan het hoofdeinde van een graf (zie ook zerk). g r a t e n zie kruisgewelf. g r i e onbedijkte opgeslibde grond die enkel bij de hoogste vloed onderloopt, ook kwelder of schor genoemd. g r i e k s k r u i s kruis met vier armen van gelijke lengte. g r i s a i 11 e (grauwtje of witje) schilderij in wit en grijs, ter imitatie van een gebeeldhouwd marmeren relief. g r o t e s k e ornament van rankwerk bestaande uit bloemen en dierfiguren, oorspronkelijk Romeins, in de lode eeuw herontdekt en ten tijde van renaissance en manierisme opnieuw verwerkt. g u i r 1 a n d e zie festoen. h a a n h o u t (hanebalk) horizontale verbindingsbalk tussen twee tegenover elkaar staande sporen. h a 11 e n h u i s gebouw met vrijstaande gebintconstructie die het huis in Brie beuken verdeelt. h a l 1 e n k e r k kerk bestaande uit schepen van gelijke hoogte waardoor het middenschip geen direct licht ontvangt. h a 1 s g e v e 1 gevel waarvan het middendeel hoger is opgetrokken tot een rechthoekige top, meestal gevat tussen twee klauwstukken en bekroond door een fronton. h a n g k a m e r zie insteek. h a r n a s het geheel van stijlen en tracering in een gotisch venster. h e r m e naar onderen taps toelopende pijler of pilaster waarvan het bovenste deel de vorm heeft van het bovenlichaam van een menselijke figuur. h o e k r i s a 1 i e t vooruitspringende partij op de hoek van een gebouw h o g el knop- of bladvormige versiering aan luchtbogen, pinakels en wimbergen. h o o f d g e s t e 1(entablement) klassiek horizontaal lijstwerk bestaande uit architraaf, fries en kroonlijst. h o o f d s c h i p zie middenschip imitatie speklagen inplaatsvan in natuursteen, in stucwerk uitgevoerde horizontale banden in het baksteen­muurwerk. i m mu n i t e i t fysiek afgesloten gebied met eigen bestuur en rechtspraak, behorend bij een (kapittel)kerk. i m p o s t dekplaat van pijler of kapiteel tussen deze en de boog, of plaat bij boogaanzet. I n s t e e k tussenvloer in het achterste gedeelte van een hoog stadswoonhuis met daaronder de binnenhaard. De kamer boven de insteek wordt wel hangkamer genoemd. Intze-reservoir door Otto Intze voor het gebruik in watertorens ontwikkeld type ijzeren waterreservoir met een (gedeeltelijke) opbollende bodem. i o n i s c h e o r d e sierlijke orde, vaak met cannelures en een kapiteel met krul aan weerszijden. j u k (gebint, spant) dragende hout­constructie, bestaande uit een dekbalk, twee verticale of schuingeplaatste stijlen (jukbenen) en daartussen schoren (korbelen). Bij verticaal geplaatste stijlen spreekt men van gebint. k a 1 f horizontale tussendorpel van een kruiskozijn, schuifvenster of dwarsregel tussen een deur en haar bovenlicht. k a 1 k s i n t e r afzettingsgesteente afkomstig uit Romeinse waterleidingen in de Eifel, gebruikt als marmer­vervanging. k a n t e e 1 tandvormige muurbekroning. k a p i t e e 1 decoratieve verbreding boven op zuil of pilaster ter vergroting van het draagvlak. k a p i t t e 1 k e r k (collegiale kerk) kerk waaraan een kapittel, een college van kanunniken of koorheren, verbonden is. k a p i t t e 1 z a a l (kapittelhuis) plaats waar een kapittel in vergadering bijeenkomt. k a r i a t i d e dragende zuil in de vorm van een gebeeldhouwde vrouwenfiguur. k a t h e d r a a 1 hoofdkerk van een bisdom met bisschopszetel (kathedra). k a z e m a t bomvrij e ruimte waarin het geschut staat opgesteld. k i n d e r b a 1 k e n (kinderbinten) kleinere balken van een samengestelde balklaag die op regelmatige afstand haaks op de moerbalken zijn gelegd en de vloer dragen (zie ook moerbalk). k i s t w e r k muurwerk bestaande uit twee evenwijdige vlakken, opgevuld met mortel en breuksteen die op gezette hoogten onderling verbonden zijn. k l a u w s t u k in- en uitgezwenkt zij- of vleugelstuk aan weerszijden van een topgevel of dakkapel. k 1 e z o o r een kwart metselsteen, gebruikt aan het begin van een metsellaag opdat de stootvoegen van opeenvolgende lagen niet boven elkaar komen to liggen. k 1 i n k e t kleine deur in grotere deur van bijvoorbeeld een stadpoort. k 1 i n k n a g e 1 p u i winkelpui gedragen door buiskolommen van geklonken kwadrantprofielen. k 1 o k g e v e 1 Bevel waarvan de top gevormd wordt door een ingezwenkte afdekking in de vorm van een klok. k 1 o o s t e r g a n g (kruisgang) galerij rondom een vierkante binnenplaats aansluitend aan een kloosterkerk. kloostermop grootformaat middeleeuwse baksteen. kloostervenster venstermettwee TERMEN openingen boven elkaar; boven met glas en onder met een luik gesloten. k o 1 o m vrijstaande verticale onder­steuning voor horizontale liggers. k o l o n n e t kleine kolom of zuil. kolossale orde pilastersof halfzuilen die tegen de voile hoogte van de Bevel of tenminste over meerdere verdiepingen omhoog gaan. k o o f p 1 a f o n d plafond met rondom een koof, een gebogen gedeelte dat de overgang vormt naar de dragende muren. k o o r aan de oostzijde gelegen kerkgedeelte waar zich het (hoofd)altaar bevindt. Het kan recht, rond of veel­hoekig gesloten zijn en is soms voor­zien van een kooromgang met straal­kapellen. k o o r h e k houten hek ter afscheiding van koor en schip (zie ook oksaal). k o o r 1 a n t a a r n van vensters voorzien bovenste deel van het koor in een basilicale kerk. kop-hals-rompboerderij boerderij waarbij het woongedeelte met bedrijfsgedeelte verbonden wordt door een smaller tussenlid. kop-rompboerderij boerderij waarbij het woongedeelte in zijn geheel smaller is dan het bedrijfsgedeelte. k o r b e e 1 kromme of rechte schoor tussen een verticaal en een horizontaal onderdeel van een houtconstructie. k o r b e e 1 s t e 1 houtconstructie bestaande uit een muurstijl, een korbeel en een sleutelstuk, die samen een onvervormbare driehoek vormen; toegepast ter versterking van de draag­kracht van een balk en ter versteviging van de stabiliteit van een gebouw. k o r f b o o g boog lijkend op een halve liggende ellips. k o z i j n omlijsting van een ingang of lichtopening bestaande uit een onder­ dorpel, bovendorpel en twee stijlen, waarin een deur, raam of luik is bevestigd. k r a a g s t e e n in een muur gemetselde, uitstekende steen die client om een balk of een boog to ondersteunen. k r a a k galerij in een kerk, gebruikt als orgelgalerij of als afscheiding tussen schip en koor (zie ook oksaal) k r i m p e n (krimpenboerderij) inwaartse sprongen van muurwerk die voor de overgang zorgen van het bredere bedrijfsgedeelte van een boerderij met het smallere woongedeelte. k r o o n 1 i j s t bovenste licht uitstekende horizontale beeindiging van een hoofd­gestel. k r u i s g e w e 1 f stelsel van elkaar loodrecht kruisende rondbogige of spitsbogige gewelven; de snijlijnen van een kruisgewelf heten graten. Wanneer de snijlijnen op tevoren over de traveeen gemetselde diagonale en loodrechte bogen (ribben) rusten spreken we van een kruisribgewelf. Bij een net-, een ster- of een waaiergewelf zijn niet-dragende, decoratieve ribben toegevoegd. k r u i s k e r k kerk met een transept. k r u i s v e n s t e r venster in vieren verdeeld door middenstijl en tussendorpel (kalO; boven met glas, onder met luiken gesloten. krukhuisboerderij boerderij met een L-vormige nok, ontstaan doordat het woongedeelte aan een zijde dwars op het bedrijfsgedeelte is uitgebouwd. k w a b o r n a m e n t siermotief met slappe vorm dat lijkt op uitgerold deeg, gelntroduceerd door de zilversmid Paulus van Vianen (circa 1572-1613). kwartierwapens wapensder stamouders, vaak op zerken of graf­monumenten van adellijke personen afgebeeld. 1 a a g w a n d (`leachwan', `lege weech') lagere zijgevel van een woonhuis aan de kant van een afluiving. 1 a m b r i s e r i n g wandbetimmering, meestal bestaande uit panelen aangebracht tegen het onderste gedeelte van wand of interieur. 1 a n c e t b o o g langgerekte spitsboog. landschapsstijl inEngeland ontstane tuinstijl waarbij een geidealiseerd natuurlijk landschap wordt nagebootst. langhuisboerderij boerderij waarbij woongedeelte en bedrijfsgedeelte in elkaars verlengde onder een dak liggen. 1 a n t a a r n bekronend torentje of toren met grote (beglaasde) openingen boven koepels of schipkruisingen. 1 a t e i langgerekte balk van natuursteen, hout of ijzer boven een deur of venster; heeft een dragende functie. lessenaarsdak dakovereenbouw­onderdeel, in een richting afhellend. 1 i c h t b e u k vensterwand aan de bovenzijde van het middenschip van een basiliek. 1 i j s t g e v el gevel beeindigd door een over de gehele breedte doorgaande kroonlijst. 1 i n t v o e g horizontale voeg tussen stenen in metselwerk. 1 i s e e n vlakke, verticale reliefband als wandgeleding in een muurvlak. lo g g i a nisvormige, inpandig gelegen, overdekte ruimte op de verdieping, voorzien van balustrade. 1 u c h t b o o g stenen boog, die de zijdelingse gewelfdrukvan de buitenmuur van het middenschip over het zijschip heen op de steunbeer overbrengt. m a a i v e 1 d bovenkant van een terrein dat een bouwwerk omgeeft. m a a s w e r k zie tracering. m a k e 1 a a r decoratieve verticale bekroning van een houten geveltop. m a n s a r d e d a k gebroken dak waarbij de dakschilden geknikt zijn en elkaar aan de bovenzijde onder een stompe hoek in de horizontale nok snijden. mansarde puntgevelpuntgevel waarbij de schuine zijden geknikt zijn. mansarde schoudergevel schoudergevel waarbij de schuine zijden geknikt zijn. m a r m o r i e t (marmerglas) aan de achterzijde beschilderd glas dat daardoor op marmer lijkt. Vaak gebruikt als opschrift boven een winkelpui. m a s c a r o n groteske of fantastische mensen- of dierenkop op balkkoppen, boog- en sluitstenen enzovoort. m e d a i 11 o n ronde of ovale gevel­versiering, doorgaans voorzien van portretkop. m e n o r a zevenarmige kandelaar gebruikt in de Tabernakel. Symbool voor het Jodendom. m e t a a r h u is (meta heir) klein gebouw op een Israelitische begraafplaats, bestemd voor alle handelingen die aan een begrafenis voorafgaan. m e t o p e vierkante platte steen, voorzien van relief, onderdeel van een fries. metselverband wijzewaarop bakstenen zijn gemetseld teneinde een goede stabiliteit en samenhang van het metselwerk to garanderen. m e z z a n i n o lage `halve' verdieping, voorzien van een reeks kleine vensters, meestal direct onder het dak (vergelijk attiek). TERMEN m i d d e n r i s a 1 i e t vooruitspringend gedeelte in het midden van een gevelfront. middenschip (middenbeuk, langsschip), hoofdschip van basiliek of hailenkerk. m i kw e ritueel bad nabij de synagoge. m i s e r i c o r d e (`sittertje') vaak versierde houten steun onder tegen de opklappende zitting van een koorgestoelte. m o e r b a 1 k (moerbint) zware balken van een samengestelde balklaag, ter ondersteuning van de haaks daarop gelegde kinderbalken die de vloer dragen (zie ook kinderbalk). m o e t zie dakmoet. m o n d k 1 i n k e r baksteen die bij het bakken to dicht bij het vuur heeft gelegen en is gaan sinteren (zie ook gesinterde steen). m o n t a n t stenen stijl in een kerk­venster. m u i z e n t a n d bakstenen lijst bestaande uit een laag koppen die onder een hoek uitsteken waardoor een reeks spitse tanden ontstaat. m u u r a n k e r ij zeren constructiedeel om muren aan balken to verankeren, waardoor uitwijken van de muur wordt voorkomen. m u u r d a m muurgedeelte tussen twee openingen, waarvan de hoogte groter is dan de breedte. m u u r s t i j 1 in of tegen een muur geplaatste verticale houten stijl die een balk ondersteunt (zie korbeelstel). n a r t h e x voorhal van een kerkgebouw. n e g g e zie dagkant. n e u t stenen of houten onderstuk waarop een deurstijl rust. n o k horizontale snijlijn van twee vlakken. o b e l i s k aan de Egyptische of klassieke oudheid ontleend versieringsmotief, veelal ter bekroning van een gevel. Wat betreft functie een opvolger van de pinakel. oeil-de-boeuf (oculus, osseoog), klein venster van ronde, ovale of acht­hoekige vorm, doorgaans ter verlichting van achtergelegen zolder of trap. o j i e f v o r m decoratief profiel met boven een holle en onder een bolle gewenkte vorm. o k s a a I (doksaal) houten of stenen bouwsel ter afscheiding van koor en schip. ontlastingsboog boogboven venster- of deuropening om boven­liggend metselwerk to dragen en de druk daarvan of to Leiden naar de muurdammen. o p k a m e r kamer die enkele treden hoger ligt dan andere vertrekken van dezelfde bouwlaag; dikwijls ingericht boven een half in de grond gebouwde kelder. o r a n j e r i e zelfstandig gebouw of serre waarin sinaasappelboompjes en andere zuidelijke gewassen'5 winters worden ondergebracht; vaak client een van de bouwhuizen bij een kasteel of buitenhuis tot oranjerie. o r d e een in de klassieke bouwkunst door volgorde en verhoudingen vast­liggende samenstelling van bouw­onderdelen. o r d e b o e k zie architectuurtractaat. o s e n d r o p (soye) druipstrook tussen twee huizen; voert het van de daken afstromend water af. o v e r t u i n (overplaats) twin of park deel uitmakend van een buitenplaats gelegen aan de overzijde van de openbare weg. p aim e t palmbladvormig versierings­motief uit de oudheid en tevens gebruikt in het classicisme en het neoclassicisme; vaak geplaatst op hoeken van daken. p a n d h o f (kloosterho f) tuin die door de Brie of vier armen van een klooster­gang wordt omgeven. p a v i 1 j o e n vrijstaand tuinhuis en/of klein aanbouwtje aan groter gebouw p e n a n t zie muurdam. p e r g o l a loofgang gevormd door een reeks pijlers of palen die raamwerk dragen waarover klimplanten worden geleid. p e r s i e n n e s (louvres of zonneluiken) raam waarin schuin geplaatste horizontale latten zijn gevat. Philibertspant houtenboogspant samengesteld uit korte planken. p ii a a r (pijler) vrijstaande drager van een gedeelte van een bouwwerk; heeft een vierkante, recht- of veelhoekige doorsnede. p ii a s t e r weinig uitspringende, van basement, schacht en kapiteel voorziene vierkante muurpijler ter ondersteuning van hoofdgestel of boog. p i n a k e 1 in de gotiek gebruikelijke kleine spitse, torenvormige bekroning, bezet met hogels en bekroond door een kruisbloem. Tevens ter verzwaring van de steunbeer in verband met het opvangen van de zijwaartse druk (zie luchtboog). p i n g o- r u i n e min of meer ronde zoetwaterpoel (dobbe) ontstaan in de ijstijd door het afsmelten van een achtergebleven ijsbrok. p 1 e i s t e r w e r k afdeklaag van metsel­werk, bestaande uit een laag mortel, waardoor een glad oppervlak ontstaat. p 1 i n t onderste deel van een zuil­basement; ook stootlijst onder langs een gevel of wand. Polonceauspant ijzerenkapspant opgebouwd uit twee onderspannen driehoekige liggers, verbonden door een trekstaaf; soms ook in hout uitgevoerd. p o r t a a! uitgebouwde hoofdingang. p o r t i c u s aan een zijde gesloten zuilengang, waarboven een dak met hoofdgestel en fronton. p o r t i e k naar de straatzijde geopend overdekt portaal, leidend naar de ingangsdeur. p o s t a m e n t (piedestal) voetstuk onder zuil of pilaster. p o t d e k s e 1 e n enigszins overlappend aanbrengen van planken om inwatering to voorkomen. p r o n k r i s a 1 i e t rijk gedecoreerd Licht uitspringend gevelgedeelte waarin door­gaans de ingangspartij is opgenomen. pseudo-basiliek kerkwaarvande middenbeuk weliswaar hoger is dan de zijbeuken, maar toch geen vensterzone bezlt. p u i gevelgedeelte behorend bij de begane grond van een huffs. p u n t g e v e 1 gevel waarvan het boven­deel driehoekig is, overeenkomstig het erbij aansluitende zadeldak. p u t t o naakt jongensfiguurtje, meestal gevleugeld. r a a m gedeelte van het venster waarin het glas is gevat. r a v e 1 i j n laag voorwerk gelegen tussen bastions en voor een stuk courtine en dienend om deze to dekken. r e d o u t e eenvoudig veldwerk met garden wal ter afsluiting van de toegang tot een bepaald gebied. r e f u g i e h u i s vluchthuis binnen de stall van een buiten de muren gevestigd klooster. r i b b e n zie kruisgewelf. TERMEN r i s a 1 i e t een over de gehele hoogte van een gebouw licht uitspringend gevel­gedeelte. r o c a i 11 e asymmetrisch schelpachtig ornament. roedenvenster (schuif)venstermet onderverdeling van roeden waarin de ruiten worden aangebracht. roedenverdeling verdelingvan een raam door verticale en horizontale geprofileerde spijlen, waarin de glas­ruiten zijn aangebracht. r o 11 a a g reeks stenen op hun kant, vaak ter afdekking van een muur of topgevel. r o 1 w e r k een plastisch motief vergelijkbaar met uit leer gesneden en omgekrulde vormen (zie ook bandwerk). romano orde variantopde composiete orde, zoals beschreven in het architectuurtractaat van Scamozzi. rondboog boogin devormvan een halve cirkel. r o n d e e 1 half- of driekwartronde torenachtige uitbouw van een stadsmuur. r o o i 1 i j n scheiding tussen openbare en particuliere grond, die bij het optrekken van bouwwerken niet overschreden mag worden. r o z e t cirkel- of bladvormig versierings­motief. r u g p o s i t i e f (rugwerk) een der onder­delen van een groot kerkorgel, namelijk het deel dat los voor het hoofdwerk is geplaatst, achter de rug van de organist. r u i t d a k torenspits met aan vier zij den puntgevels, gedekt door een overhoeks geplaatst tentdak, waardoor vier ruitvormige dakvlakken ontstaan. r u s t i c a muurwerk van grote steen­blokken, aan de buitenzijde ruw gelaten en gemetseld met diepliggende voegen. S a c r i s t i e kleine nevenruimte aan een kerk bij het koor, ter bewaring van gewaden en voorwerpen voor de ere­dienst. samengestelde balklaag balklaag bestaande uit moer- en kinder­balken. S c h a c h t opgaand gedeelte van zuil of pilaster tussen basement en kapiteel. S c h a 1 k tegen muur of pilaar staande dunne, veelal ronde drager van boog of ribbe van een gewelf. s c h e i b o o g boog van een arcade tussen twee beuken van een kerk of antler gebouw. S c h i 1 d d a k dakvorm bestaande uit twee driehoekige aan de smalle en twee trapeziumvormige dakvlakken aan de Lange zijde die elkaar in de horizontale nok snijden. S c h i p vrijwel altijd aan de westzijde gelegen gestrekt deel van een kerk, eenbeukig of door in de lengterichting lopende arcaden onderverdeeld in middenschip en zijbeuken. schoon (metsel)werk niet door een pleisterlaag afgedekt metselwerk. schoudergevel tuitgevel met horizontale onderbrekingen in de schuine zijde. schuifvenster geheel van kozijn, raam en ruiten, waarbij het boven- en benedendeel van het raam verticaal langs elkaar kunnen schuiven. S c h u n t s j e dakvormige beelndiging van de dwarsdeeldeuren bij een boerderij, ook wel kapel genoemd. S c h u u r k e r k schuilkerk ingericht in een schuur of boerderij, of met het voorkomen van een schuur. s e g m e n t b o o g boog met uitsnede van minder dan een halve cirkel. S e r 1 i a n a driedelig venster, het midden­deel voorzien van een boogvormige en de zijkanten van een rechte afsluiting. S e r r e met glas dichtgezette houten of ijzeren uitbouw van een huffs. S h e d b o u w fabrieksgebouw met sheddak. S h e d d a k (zaagdak) opvolgende reeks parallelle daken met dakvlakken onder verschillende helling, waarvan de steilste van glas voorzien zijn en gericht op het noorden. S i e r a n k e r rijker versierd muuranker. ske1etbouw wijze van bouwen waarbij verticale stijlen en horizontale balken met elkaar verbonden worden en de krachten op geconcentreerde wijze op de onderliggende constructie afgedragen worden. s 1 a k b o e r d e r i j boerderij waarbij waarbij het dak van het smallere voorhuis aan een zijde doorgaat in het bedrijfs­gedeelte. s 1 e u t e 1 s t u k langwerpig stuk hout dat horizontaal op een muurstijl en een korbeel rust (zie korbeelstel); vaak aan het uiteinde voorzien van een profiel. S 1 u i t s t e e n wigvormige steen als bovenste steen in de kruin van een boog of gewelf, doorgaans van natuursteen. S n i j r a a m bovenlicht met gesneden versiering. S o u t e r r a i n benedenverdieping, veelal gedeeltelijk beneden het maaiveld gelegen. S. 0. W. - k e r k (Samen op Weg-kerk) samenwerkingsverband tussen de Hervormde en Gereformeerde kerken. S p a a r b o o g boog boven ondiepe nis. S p a a r n i s nis in metselwerk om materiaal uit to sparen. s p a n t zie juk. s p a t k r a c h t e n horizontale krachten die door de druk van het boven gelegen gewelf een zijdelings uitwijken van een muur veroorzaken en in de middel­eeuwen door middel van steunberen en luchtbogen en later door trekankers opgevangen worden. S p e k 1 a a g horizontale band van natuur­steen of pleisterwerk in metselwerk; ook wel in stucwerk geimiteerd. S p i t k e e t half ingegraven plaggenhut (spitten zijn heideplaggen). S p i t s b o o g boog gevormd door twee cirkelsegmenten die elkaar aan de bovenzijde onder een scherpe hoek ontmoeten. s p o o r (dakspoor) rond of rechthoekig bezaagd hout in de schuinte van het dak, dienende voor het dragen van de dakbedekking. stapelbouw wijzevanbouwen waarbij stenen elementen op elkaar gestapeld worden en de krachten op gelijkmatige wijze op de onderliggende constructie afgedragen worden. S t e e k k a p klein gewelf boven een hoog venster dat het schipgewelf loodrecht kruist. s t e l e grafzuil van Griekse oorsprong. stelpboerderij rechthoekige boerderij waarbij het voorste deel als woongedeelte wordt gebruikt en het achterste deel als bedrijfsgedeelte. S t e r r e b o s hakhout- of productiebos doorsneden door straalsgewijze van een middelpunt uitgaande lanen. S t e u n b e e r muurverzwaring ter verbetering van de stabiliteit van het gebouw; bij kerken soms breed en hoog opgemetseld (streefpijler) voor de opvang van een luchtboog. S t i j 1 verticaal onder deel van een deur­of vensterkozijn. S t o o t v o e g staande voeg tussen stenen in metselwerk. straalkapellen een kransvan kapellen rond de kooromgang; de kapellen zijn naar de omgang geopend. s t r a a t d o r p zie wegdorp. S t r e e k d o r p lineaire nederzetting met strokenverkaveling en lint­bebouwing van huizen of boerderijen op regelmatige afstand van elkaar. strengperssteenmachinaal gevormde Steen met een zeer regelmatig oppervlak. S t u c w e r k ornamentaal pleisterwerk. S t y 1 o b a a t (zuilenstoel) verhoogd gedeelte waarop een reeks van zuilen is geplaatst. t a n d 1 i j St rij van blokjes onder een kroonlijst (vergelijk muizetand). T- b o e rd e r i j (boerderij met dwars geplaatst voorhuis) boerderij waarbij het woongedeelte dwars op het bedrijfs­gedeelte is geplaatst. teerlingkapiteel kapiteelinde vorm van een aan de onderzijde afgeronde dobbelsteen. t e n t d a k dak waarvan de vier dak­vlakken in een punt bijeenkomen en waarbij de nok ontbreekt. t h e e k o e p e 1 tuinhuis voor het drinken van thee en andere dranken, vooral opgericht bij buitenplaatsen. t i m p a a n zie fronton en boogveld. t i m p e b o e r d e r i j boerderij waarbij de kopse Bevels van het bedrijfsgedeelte Been afgewolfde gevels, maar puntgevels hebben. t o n g e w e 1 f tunnelvormig gewelf, in de richting van de lengteas van de ruimte. t o p a n k e r sieranker, aangebracht in de punt van een tuitgevel met een in smeed­werk uitgevoerd jaartal. t o p g e v e 1 Bevel waarvan het boven­deel een driehoekig beloop heeft ter afsluiting van het dak. t o s k a a n s e o r d e orde met gladde schacht en simpel kapiteel. t r a c e r i n g (maaswerk) stelsel van geprofileerde, gemetselde stenen banden als onderverdeling en versierend element van vensteropeningen en muurvlakken. t r a n s e p t zie dwarsschip t r a p g e v e 1 gevel waarvan de schuine zijden van de top een trapvormig beloop hebben. t r a v e e ruimte-, wand- of geveleenheid, afgebakend door pilaren, steunberen, pilasters of vensters. TERMEN t r e kb a 1 k horizontale balk tussen de zijmuren van een gebouw; kan de zij­waartse druk van een kapconstructie enlof gewelf opvangen; in ijzer uitgevoerd trekanker genoemd. t r i b u n e boven een zijschip gelegen galerij. t r i g 1 i e f versierd veld in fries, in drieen gedeeld door twee verticale gleuven. t r i o m f b a 1 k balk onder de triomf­boog in een kerk, waarop beelden van de Gekruisigde en Maria en Johannes zijn geplaatst. t r i o m f b o o g de boog waarmee in een kerk het koor is geopend op schip of kruising. t r o g g e w e if gewelf bestaande uit een reeks gemetselde boogvlakken, geslagen tussen houten of ijzeren Jiggers. t u d o r b o o g boogvorm waarvan de segmenten aan de bovenzijde overgaan in rechte, elkaar in een stompe hoek ontmoetende stukken. t u i t g e v e 1 puntgevel, waarbij top en aanzet zijn voorzien van een smalle horizontals beeindiging. T- v e n s t e r schuifvenster met boven de wisseldorpel een kleiner en onder een, door een roede in tweeen verdeeld, groter raam. U i t h o f op het platteland gelegen gebouwencomplex van een klooster, bestemd voor agrarische doeleinden. U i t k r a g e n uitsteken van een bouwdeel om een muurverzwaring of uitspringende bouwmassa to ondersteunen. v a k w e r k w a n d wand van onderling verbonden houten stijlen en regels gevuld met vlechtwerk van wilgetenen en bestreken met leem. v e r a n d a (waranda) open maar over­dekte houten galerij voor of om een huffs. verb 1 e n d s t e e n (blindeersteen) hardgebakken strengperssteen met een gladde en dichte huid. V e r j o n g i n g versmalling van opgaand muurwerk; ook naar boven afnemen van de horizontale doorsnede bij zuilen (vereenvoudigde vorm van de entasis). V i e r i n g kruising van midden- en dwars^chip, vaak benadrukt door een vieringtoren of dakruiter. v i e r s c h a a r plaats in het stadhuis waar recht werd gesproken. V i 11 a b o e r d e r i j boerderij waarvan het woongedeelte als losstaande villa voor het bedrijfsgedeelte is gebouwd. vi a a m s e g e v e 1 grote stenen dak­erker met venster en eigen dakdekking, waarvan de voorzijde gelijkligt met het onderliggend muurwerk. vi e c h t i n g wigvormig stuk metsel­werk, met liggende voegen loodrecht op de schuine zijkant van een bakstenen geveltop; toegepast ter versteviging van het metselwerk (in Groningen ook beitelingen genoemd). vleugelstuk zieklauwstuk vii e r i n g op de fliering gelegde vloer in een kapconstructie. v o l u m e onderdeel van een gebouw; bouwmassa. V o 1 u u t spiraalvormige versiering van ionische kapitelen; ook decoratief onderdeel van consoles en klauwstukken. waaierzwikken waaiervormige versiering in de zwikken van een van een rondboog voorzien raam van een schuifvenster. w a n g e n zijstukken, zoals van een schouw of een koorgestoelte. w a n g e w e 1 f tongewelf dat aan de beide uiteinden door een gewelfkap wordt afgesloten. w a t e r 1 i j s t horizontale, enigszins uitstekende lijst langs een gevel, bedoeld om het aflopende regenwater van de onderliggende constructie weg to houden. w a t e r s t a a t s k e r k neoklassicistisch kerkgebouw uit het tweede kwart van de 19de eeuw, zo genoemd omdat kerken in deze periode door (of tenminste onder toezicht van) een ingenieur van Waterstaat moesten worden gebouwd. w e e r g a n g meestal uitgekraagde en door een gekanteelde borstwering beschermde gang op een muur. w e g d o r p lineaire nederzetting met aaneengesloten bebouwing van huizen of boerderijen ter weerszijden van de weg. w e n k b r a u w decoratieve gebogen sierlijst aangebracht boven een venster. w e s t w e r k massief, breed en hoog bouwdeel met twee torens aan de west­zijde van een kerk, al dan niet voorzien van galerijen, altaarruimte, crypte en een absis. w i j k gegraven zijvaart in een veen­gebied. w i m b e r g steile driehoekige siergevel boven portalen en vensters, vaak afgezet met hogels en bekroond door een kruisbloem. w i n d s c h o o r schuin tussen juk en fliering geplaatst schoor ten dienste van de langsstabiliteit van de kapconstructie. w i n d v e e r plank aangebracht ter bescherming van de zijrand van een rieten of pannendak; tevens gebruikt als `omlijsting' van de geveltop. w o 1 f d a k zadeldak dat boven aan een of beide uiteinden is afgeschuind; de afschuining zelf is het wolfeind. woudboerderij eenvoudige keuterboerderij in het Friese veengebied. w o u d h u i s j e simpele stenen en niet ingegraven variant van de spitkeet. z a a g d a k zie sheddak. z a a 1 k e r k rechthoekige, niet door reeksen zuilen of pijlers in beuken onderverdeelde kerk. z a d e 1 d a k dakvorm bestaande uit twee hellende vlakken die elkaar in de horizontale nok snijden. z a k g o o t goot tussen twee schuine dakvlakken. z e r horizontale grafbedekking van steen (zie ook grafsteen) zeslichtsvenster schuifvenster met boven een kleiner, door een roede, in tweeen verdeeld raam en onder een, roeden in vieren gedeeld, raam. In geval van een verdikte middenstijl een empire­venster genoemd. z i c h t a s zichtlijn in een tuinaanleg gericht op het huis of op een antler visueel belangrijk punt. z i e n d e k a p kap waarvan de constructie niet door gewelven of een plafond aan het oog is onttrokken. z i j b e u k kerkruimte, parallel aan het hoofdschip en daarvan gescheiden door zuilen of pilaren. z u i 1 dragend element met een cirkel­vormige doorsnede, doorgaans bestaand uit basement, schacht en kapiteel. zuilenorde zieorde. z w i k driehoekig vlak tussen een boog en zijn rechthoekige omlijsting. TERMEN TOPOGRAFISCH REGISTER In dit register, samengesteld door Jeroen van Meerwijk, zijn behalve de namen van Friese steden, dorpen, buurtschappen en gehuchten ook de andere Nederlandse plaatsnamen vermeld die in de tekst voorkomen. De vet gedrukte nummers verwijzen naar de bladzijden waarop die kernen uitgebreid aan bod komen. De overige paginanummers hebben betrekking op vermeldingen elders in de tekst. Tevens zijn opgenomen de namen van kastelen, buitenplaatsen en landhuizen. De aanduidingen van de plaatsnamen zijn gebaseerd op ElsevierAlfabetische Plaats­namengids van Nederland ('s-Gravenhage 2000;16de druk). Deze plaatsnamen zijn gecontroleerd en gecorrigeerd conform de Plaknammen yn Plaatsnamen in Fryslan (Ljouwert/Hilaard 1997). De officiele naam staat voorop. Dit is niet altijd de Friese naam. De vertaling in het Nederlands dan wel het Fries is tussen haakjes toegevoegd. Er zijn enkele aanpassingen. De naamgeving voor Ferwerderadiel is gebaseerd op Plaknammen. Er is vanaf gezien om bij gelijkluidende plaatsnamen de naam ook tussen haakjes to plaatsen en bij de plaatsen in Oost- en Weststellingwerf zijn geen Friese plaatsnamen tussen haakjes geplaatst. De tussen haakjes geplaatste namen zijn via verwijzing ontsloten. Aalsum (Ealsjum) 46,111-112 Aasterein zie Oosterend (T) Abbega (Abbegea) 57, 83 Abbegea zie Abbega Achlum 36, 49, 63, 65-66, 301, 316 Achtkarspelen 17, 59, 62, 98,116,141, 262, 290, 294 Adelenburgh 268 Aegum zie Eagum Aekinga 72 Aengwirden zie Heerenveen Afsluitdijk 33, 49, 55, 56, 58,153, 219, 321 Akkerwoude 62 Akkerwoude zie Damwoude Akkrum 28, 35, 36, 42, 49, 60, 66 Akmarijp (Eagmaryp) 52, 56, 68 Aide Ouwer zie Oldeouwer Aldebiltsyl zie Oudebildtzijl Aldeboarn (Oldeboorn) 35, 56, 58, 68-69 Aldegea zie Oudega Aldehaske zie Oudehaske Aldeleie zie Oude Leije Aldemardum zie Oudemirdum Aldhoarne zie Oudehorne Aldskoat zie Oudeschoot Aldtsjerk (Oudkerk) 25, 31, 34, 52, 69-70, 242 Aldwald zie Oudwoude Algeraburen 321 Allingawier 128 Almenum 151 Amelan, It zie Ameland Ameland (It Amelan) 27, 42, 44, 45, 48, 49, 52, 70-71, 77,171, 235 Amersfoort 295 Amsterdam 19, 22, 72, 87,196 Andringastate 68 Anjum (Eanjum) 24, 41, 55, 58, 71-72 Appelscha 32, 53, 60, 61, 72 Arnhem 63, 301 Arum 29, 31, 33, 72-73,131, 316 Augsbuurt-Lutjewoude (Augsbuurt­ Lytsewald)186 Augsbuurt-Lytsewald zie Augsbuurt- Lutjewoude Augustinusga (Stiensgea) 25, 38, 73-74 Aysmastate 69, 70, 291 Baaiduinen 232 Baaium (Baijum) 29, 313-314 Baard 123-124 Baijum zie Baaium Bakhuizen (Bakhuzen) 30, 57, 75 Bakhuzen zie Ba khuizen Bakkefean zie Bakkeveen Bakkeveen (Bakkefean) 58, 60, 61, 75-76 Balk 28, 30, 35, 36, 56, 76-77 Ballum 70, 71, 77-78 Bantega (Bantegea) 246 Bantegea zie Bantega Bargebek 311 Barradeel 268 Bartlehiem 328 Bears (Beers) 25, 306 Beers zie Bears Beetgum (Bitgum) 50, 78-79 Beetgumermolen (Bitgummole) 49, 78-79 Beetstersweach zie Beetsterzwaag Beetsterzwaag (Beetstersweach) 28, 32, 34, 35, 36, 51, 60, 61, 62, 79-81, 297 Bekhofschans 58, 242 Bennemastate 174 Bergum zie Burgum Bergumerburen 100 Bergumerdam 100 Berlikum (Berltsum) 28, 31, 42, 46, 49, 50, 81-83 Berltsum zie Berlikum Bethanie 130 Bethlehem 328 Bildt, Het zie Het Bildt Binnendijken 265 Birdaard zie Burdaard Bitgum zie Beetgum Bitgummole zie Beetgumermolen Blauhus zie Blauwhuis Blauwhuis (Blauhus, Wymbritseradiel) 30, 83-84 Blauwhuis (Blauhus, Bakkeveen) 75 Blesdijke 53, 59, 84, 318 Blesse, De zie De Blesse Blessum 25, 74, 84 Blija zie Blije Blije (Blija) 84-85, 233 Bloemkamp 49 Boalsert zie Bolsward TOPOGRAFISCH REGISTER Boarnburgum zie Boornbergum Boarnsterhim 45, 55, 59, 66, 68,145, 166, 179, 257, 258, 269, 305 Boarnwert zie Bornwird Boazum (Bozum) 25, 38, 85-86 Boelenslaan (Boelensloane) 62, 291 Boelensloane zie Boelenslaan Boer 39,112 Boerestreek 72 Boerum zie Burum Boij1240-241 Boksum 25, 52, 86 Bolsward (Boalsert)17, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 38, 41, 44, 46, 49, 53, 54, 55, 56, 57, 62, 63, 86-97, 168,171, 223, 239 Bongastate 173 Bontebok 104 Boornbergum (Boarnburgum)115 Borch, De 266 Bornwird (Boarnwert) 41, 46, 257 Bozum zie Boazum Brandaris 28, 36, 48, 308 Brantgum 3 5, 46, 97 Britsum 24, 25, 38, 41, 97-98 Britswerd zie Britswert Britswert (Britswerd)123 Broek-Noord 182 Broeksterwald zie Broeksterwoude Broeksterwoude (Broeksterwald)104 Brongerga 247, 248 Bueren zie Buren (A) Buitenpost (Butenpost) 3 5, 41, 98-99 Burchwerd (Burgwert) 96 Burdaard (Birdaard) 36, 99-100 Buren (A) (Bueren) 70, 2 3 5, 237 Burgum (Bergum) 2 5, 30, 3 3, 3 5, 3 8, 41, 62, 63,100-101, 201 Burgwert zie Burchwerd Burum (Boerum) 36, 101-102 Butenpost zie Buitenpost Camminghahuis 136 Camminghaslot 77 Camminghastate 69, 242 Camminghastins 191 Camstrastate 297 Clantstate 186 commanderij, johannieter 285 Coopersburg 35, 36, 42, 66 Cornjum (Koarnjum) 31, 49,102 Cornwerd (Koarnwert) 321 Crackstate 27, 40,164 Damwald zie Damwoude Damwoude (Damwald) 32, 35, 36, 41, 42, 62, 63,102-104 Dantumadeel 50, 99, 102, 111, 115, 177, 241, 260, 299, 329 Dantumawoude zie Damwoude De Blesse 84 De Gaastmar zie Gaastmeer De Gordyk zie Gorredijk De Harkema zie Harkema De Himrik zie Hemrik De Hoeve 141 De Hommerts zie Hommerts De Houtigehage zie Houtigehage De Jouwer zie Joure De Kamp 253 De Klinze 34, 70 De Knipe 43,104 De Lemmer zie Lemmer De Lytse Jouwer zie Hiaure De Nijhorst 32, 252 De Oere 253 De Pein zie Opeinde De Pomp zie Kollumerpomp De Rottefalle zie Rottevalle De Tynje zie Tijnje De Westerein zie Zwaagwesteinde Dearsum (Deersum) 257 Dedgum (Dedzjum) 254 Dedzjum zie Dedgum Deersum (bij Achlum) 66 Deersum (bij Poppenwier) zie Dearsum Deinum 104-105 Deinum 26 Dekemahuis 137,164, 204 Dekemastate 178 Delfstrahuizen (Dolsterhuzen)126 Delft 49,180,198 Delfzijl 285 Den Oever 58 Den Haag tie's-Gravenhage Dijken (Diken)189 Dijksterhuizen 78 Diken zie Dijken Doanjum zie Dongjum Dokkum 15,17,19, 27, 28, 29, 30, 33, 35, 36, 39, 42, 43, 44, 45, 46, 50, 55, 58, 62, 63,105-112 Dolsterhuzen zie Delfstrahuizen Dongeradeel 71, 97, 105, 126, 127, 149, 172, 230, 237, 244, 253, 257, 291, 310 Dongjum (Doanjum)112 Doniaga (Dunega) 275 Doniawerstal 188 Donkerbroek 42, 59, 60,112-113 Dorestad 14,15 Douma State (Tsjerkgaast) 34, 40 Douma State (Harlingen) 31 Doumastate 294 (Langweer) Doumastins 189 Drachten 28, 31, 32, 33, 36, 40, 55, 59, 60, 62, 63, 79,113-115 Drachtstercompagnie (Drachtsterkompenije)115 Drachtsterkompenije zie Drachtstercompagnie Driesum (Driezum) 34, 35, 53,115-116 Driezum zie Driesum Droegeham zie Drogeham Drogeham (Droegeham)116-117 Dronrijp (Dronryp) 25, 36, 52,117-118 Dronryp zie Dronrijp Drylts zie IJlst Duinkersoord 301 Dunegea zie Doniaga Duurswoude zie Wijnjewoude Eagmaryp zie Akmarijp Eagum (Aegum) 307 Ealahuzen zie Elahuizen Ealsjum zie Aalsum Eanjum zie Anjum Earnewald (Eernewoude) 59, 62,120 East-Flylan zie Oost-Vlieland Easterbierrum zie Oosterbierum Easterein (Oosterend, Littenseradiel) 26, 49, 52, 53,120-122 Easterlittens (Oosterlittens)122-124 Eastermar (Oostermeer) 29, 31, 62, 124 Easternijtsjerk zie Oosternijkerk Eastersee zie Oosterzee Easterwierrum (Oosterwierum) 49, 124-125 Easthim zie Oosthem Eastrum zie Oostrum Echten (Ychten)125-126, 245 Echtenerbrug (Ychtenbrege)126 Edens zie Iens Ee (le) 38, 46,126-127 Eernewoude zie Earnewald Eesterga (Jistergea) 221 Eestrum zie Jistrum Eijsingastate 261 Eksmoarre zie Exmorra Elahuizen (Ealahuzen)150 Elsloo 59, 222 Engelum (Ingelum) 79 Engwierum (Ingwierrum) 28, 3 7,106, 127 Enkhuizen 55 Enschede 110 Epemastate 328-329 Eslawald 299, 300 Exmorra (Eksmoarre)127-128 Eysingastate 241 TOPOGRAFISCH REGISTER Feankleaster zie Veenklooster Feanwalden zie Veenwouden Feinsum zie Finkum Feitsmastate 186 Ferwalde zie Ferwoude Ferwerd zie Ferwert Ferwerderadiel 84, 99, 12 8,142,147, 166, 177, 226, 259, 303 Ferwert (Ferwerd) 25, 35, 39, 42, 51-52, 128-130,167 Ferwoude (Ferwalde)140-141 Finkum (Feinsum)130 Firdgum (Furdgum) 297 Fiswerd 217 Flylan zie Vlieland Fochteloo 245 Fogelsanghstate 29, 31, 34, 35, 253, 298 Follega (Follegea) 51, 221 Follegea zie Follega Folsgare (Folsgeare) 57, 240 Folsgeare zie Folsgare Formearum zie Formerum Formerum (Formearum) 48, 53,130-131, 293 Foswerd 130 Foudgum 24, 46, 97 Franeker (Frentsjer) 1 7, 19, 25, 26, 28, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 50, 55, 62, 63, 65,132-140 Franekeradeel 65,131, 254, 259, 267, 295, 297 Frentsjer zie Franeker Friens 179 Frieschepalen (Fryske Peahen) 58, 298 Froubuorren zie Vrouwenparochie Fryske Peahen zie Frieschepalen Furdgum zie Firdgum Gaast 140-141 Gaasterlan-Sleat 75, 77,150, 251, 260, 275,286,311 Gaastmar, De zie Gaastmeer Gaastmeer (De Gaastmar) 52, 56, 57, 163 Garijp zie Garyp Garyp (Garijp)142 Gau zie Gauw Gauw (Gau)142 Gdansk 49 Genum zie Ginnum Gerkeskleaster zie Gerkesklooster Gerkesklooster (Gerkeskleaster) 49, 61, 74,101,141-142,235 Gersloot 43, 293 Giekerk zie Gytsjerk Giethoorn 61 Ginnum (Genum) 3 8,142 Glinstrastate 101 GoaiIngahuzen zie Goengahuizen Goaiingaryp zie Goingarijp Goaiingea zie Goenga Goenga (Goaiingea) 57,142 Goengahuizen (Goaiingahuzen)115 Goingarijp (Goaiingaryp) 68 Goor 110 Gordyk, De zie Gorredijk Gorredijk (De Gordyk) 30, 35, 36, 58, 59, 60, 62,142-144,145,197 Gorreveen 142 Goslingastate 148 Goutum 144-145 's-Gravenhage 20, 203, 302, 308 's-Gravesande 103 Greonterp 83 Griend 293 Groningen 53, 54, 55, 58, 59, 242 Groot Botnia 137 Grou (Grouw) 24, 33, 35, 145 -147, 285 Grouw zie Grou Gytsjerk (Giekerk) 24, 41, 63,147 Haarlem 243, 253 Haersmastate 29, 98,114, 249 Hallum 32, 42, 46, 49,147-149 Hallumerhoek 49 Hantum 35, 41, 46, 52,149-150 Hantumhuizen (Hantumhuzen) 25, 38, 149-150 Hantumhuzen zie Hantumhuizen Hardegarijp zie Hurdegaryp Harich 150 Harinxmastate 79,178 Harkema (De Harkema) 32, 62, 290 Harkstede (Gr.) 99 Harlingen (Harns)17,19, 25, 27, 28, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 50, 53, 54, 55, 58, 62, 78, 81,106, 151-161, 311 Hams zie Harlingen Harstastate 28, 166, 167 Hartekamp 111 Hartwerd (Hartwert) 96-97 Hartwert zie Hartwerd Haskerdijken 166 Haskerdiken zie Haskerdijken Haskerhoarne zie Haskerhorne Haskerhorne (Haskerhoarne) 251 Haskerland 180, zie verder Heerenveen Haulerwijk 60, 62,161 Hearrenfean, It zie Heerenveen Heech zie Heeg Heechsan, It zie It Heechsan Heeg (Heech) 28, 30, 34, 56, 57, 161-163 Heemstede 111 Heemstrastate 241 Heerenveen (It Hearrenfean) 27, 28, 35, 40, 43, 54, 55, 58, 59, 60, 62, 63,104, 163-166,177,198, 232, 238, 247, 248, 252, 293 Hegebeintum (Hogebeintum) 28, 46, 166-167 Heidenschap, Het zie It Heidenskip Heidenskip, It zie It Heidenskip Hem 104 Hemelum (Himmelum) 260, 304 Hempens-Teerns (Himpens-Tearns)145 Hemrik (De Himrik) 60,167-168 Hengelo 285 Hennaard zie Hinnaard Herbaijum (Hjerbeam)140 Herbranda, Nieuw 41 Herbrandastate 98 Heremastate 181, 252 Heringastate 27, 227 's-Hertogenbosch 114 Het Bildt 17, 233, 248, 269, 271, 303 Het Heidenschap zie It Heidenskip Het Oerd 70 Hiaure (De Lytse Jouwer)149, 258 Hichtum 96 Hidaard 49,122 Hieslum 254 Hijlaard zie Hilaard Hijum 24, 36, 41,168 Hilaard (Hijlaard)168-169 Hillemastate 100 Himmelum zie Hemelum Himpens-Tearns zie Hempens-Teerns Himrik, De zie Hemrik Hindeloopen (Hylpen)17, 27, 28, 35, 44, 55,56,169-171,323 Hinnaard (Hennaard)123 Hitsum zie Hitzum Hitzum 140 Hjerbeam zie Herbaijum Hoarne zie Hoorn (T) Hobbemastate 119 Hoek 191 Hoeve, De zie De Hoeve Hoge Huys 100 Hogebeintum zie Hegebeintum Hollum 25, 36, 42, 48, 53, 70, 71, 171-172 Holwerd (Holwert) 28, 36, 37, 46, 49, 50,172-173 Holwert zie Holwerd Hommerts (De Hommerts) 57,173-174 Hoog-Appelscha 72 Hoogzand zie It Heechsan Hoorn 38,174, 293 TOPOGRAFISCH REGISTER Hoorn (NH)164 Hoornsterzwaag 60,183, 233 Houtigehage (De Houtigehage) 62, 262 Hums zie Huns Huizum 63, 264 zie verder Leeuwarden Huns 313 Hurdegaryp (Hardegarijp) 62,174-175 Hylpen zie Hindeloopen Hynnynghe 313 Idaard zie Idaerd Idaerd (Idaard) 259 Idsegahuizum (Skuzum) 224 Idskenhuizen (Jiskenhuzen)181, 274 Idszengha gude 300 Idzard, Ter zie Ter Idzard Idzega (Idzegea) 251 Idzegea zie Idzega Ie zie Ee Iens (Edens) 320 IJlst (Drylts)17, 29, 32, 33, 35, 43, 44, 55, 56, 62,175-177 Indijk (Yndyk) 327 Ingelum zie Engelum Ingwierrum zie Engwierum Irnsum zie Jirnsum It Amelan zie Ameland It Hearrenfean zie Heerenveen It Heechsan (Hoogzand) 29,124 It Heidenskip (Het Heidenschap) 326 It Waltsje 124 Itens 121-122 Jachtlust, Klein 29 Jannum (Janum) 38,177 Janum zie Jannum Jellum 168-169,177 Jelsum 24, 31, 39,178-179 Jeruzalem 141 Jirnsum (Irnsum) 29, 51,179 Jiskenhuzen zie Idskenhuizen Jislum 142 Jistergea zie Eesterga Jistrum (Eestrum) 25, 38, 41, 62, 179-180 Jobbegea zie Jubbega Jonghemastate 258 Jorwerd zie Jorwert Jorwert 23, 225-226 Joure (De Jouwer) 27, 29, 30, 33, 55, 56, 59, 63, 72, 96, Joure 180-183 Jousterp 294 Jouswier 231 Jouwer, De zie Joure Jouwer, de Lytse zie Hiaure Jubbega Derde Sluis 62,183 Jubbega-Schurega (Jobbegea­Schuregea)183 Jutphaas 112 Jutrijp (Jutryp) 173, 174, 176 Jutryp zie Jutrijp Kamp, De 253 Kampen 48, 308 Katlijk (Ketlik) 60,163, 233 Keimpemastins 206 Kerkeburen 321 Ketlik zie Katlijk Kimswerd (Kimswert) 24, 41,183-184 Kimswert zie Kimswerd Kingmastate 255 Kippenburg 252 Klaarkamp 41, 48, 49,134, 261, 262, 265, 299 Klein Botnia 137 Klemburg 248 Klinze, De 34, 70 Kloosterlidlum 267 Knipe, De 43,104 Koarnjum zie Cornjum Koarnwert zie Cornwerd Koarnwertersan zie Kornwerderzand Koartehimmen zie Kortehemmen Koatstertille zie Kootstertille Koehool 49 Kollum 25, 30, 32, 33, 35, 36, 38, 50, 184-186,253 Kollumerland en Nieuw Kruisland 50, 101, 184, 187, 235, 253, 298, 310, Kollumerpomp (De Pomp)186 Kollumersweach zie Kollumerzwaag Kollumerzwaag (Kollumersweach)187 Kooten 62, 295 Kootstertille (Koatstertille) 62, 290, 295 Kornwerderzand (Koarnwertersan) 33, 58,321 Kortehemmen (Koartehimmen) 2 5,115 Kortezwaag 60,142 zie verder Gorredijk Koudum 35, 55, 187-188 Koufurderigge 173 Kubaard zie Kubaard Kubaard (Kubaard) 53, 319-320 Kuinre 90 Landerum 130 Langedijke 245 Langelille 234 Langezwaag (Langsweagen) 36, 60,144 Langsweagen zie Langezwaag Langwar zie Langweer Langweer (Langwar) 55, 57,188-189, 294 Latsmastate 268 Lauswolt 35, 80 Leeuwarden (Ljouwert) 17, 19, 20, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 49, 45, 50, 54, 55, 59, 62, 63, 70, 71, 90, 97, 102,129,144,177,178,180,189-218, 233, 263, 298, 314, 329 Leeuwarderadeel 97,102,130,168,178, 288 Legemeer 189, 273 Lekkum 218 Lemmer (De Lemmer) 30, 35, 36, 42, 49, 53, 54, 55, 56, 58, 218-221 Lemsterland 55, 12 5, 245 Leons (Lions)123 Lettinghe 121 Liauckemastate 268 Lichtaard 259 Lidlum 49,174 Lies 130 Lindenoord 317 Lioessens (Ljussens) 63, 234 Lions zie Leons lippenhuizen (Lippenhuzen) 36, 60, 221-222 Lippenhuzen zie Lippenhuizen Littenseradiel 85, 120, 122, 124, 168, 226, 305, 313, 318 Ljouwert zie Leeuwarden Ljussens zie Lioessens Loaiingea zie Loenga Loenga 286 Lollum 222 Longerhou zie Longerhouw Longerhouw 128 Loppersum 184 Ludingakerk 65, 301 Luinjeberd (Lunbert) 43, 293 Lunbert zie Luinjeberd Lutjewoude zie Augsbuurt Lutkewierum zie Lytsewierrum Lycklamahus 80 Lycklamastins 222 Lycklamastins 317 Lyndenstein 28, 34, 35, 79 Lytse Jouwer zie Hiaure Lytsewald zie Augsbuurt Lytsewierrum 36,121 Maggenheim 223 Makkinga 28, 42, 58, 62, 222-223 Makkum 27, 42, 49, 56, 62, 87, 223-225 Mantgum 28, 29, 226-227 Mariendal 174 Mariengaarde 49,148 Marienhof 75 Marrum 43, 226-227 TOPOGRAFISCH REGISTER Marssum 27, 28, 36, 39, 41, 42, 227-229 Martenahuis 136 Martenastate 31,102 Martenshoek (Gr.) 280, 286 Mechelen 129 Meerenstein 311 Menaam zie Menaldum Menaldum (Menaam) 27, 29, 35, 36, 46, 229-230 Menaldumadeel 78, 81, 84, 86,104,117, 227, 229 Mermerwoude 41 Metslawier (Mitselwier) 35, 52, 55, 230-231 Midlum (Mullum) 65,161 Midslan zie Midsland Midsland (Midslan) 42, 49, 231-232, 293 Miedum 218 Mijdrecht 318 Mildaam zie Mildam Mildam (Mildaam) 53, 232 Minnertsga (Minnertsgea) 25, 233 Minnertsgea zie Minnertsga Mirns (Murns) 75 Mitselwier zie Metslawier Moarre zie Morra Moddergat zie Paesens Moerborch 164 Moleneind zie Munein Molkwar zie Molkwerum Molkwerum (Molkwar) 56, 288 Monsmastate 93 Morra (Moarre) 25, 53, 233-234 Mullum zie Midlum Munein (Moleneind) 241 Munnekeburen 234-235 Munnekezijl (Muntsjesyl) 36, 235-236 Muntsjesyl zie Munnekezijl Murmerwoude 2 5, zie verder Damwoude Murns zie Mirns Musselkanaal 266 Nes (Ameland) 27, 30, 70, 71 23 5-237 Nes (Boarnsterhim, bij Akkrum) 51, 66 Nes (Dongeradeel) 24, 46, 237-238 Niawier (Nijewier) 46, 231 Nieuw Kruisland 49 Nieuw-Appelscha 72 Nieuwe Bildtdijk 252 Nieuwebrug (Nijbrege)166 Nieuwehorne (Nijhoarne) 60, 62, 238 Nieuweschoot (Nijskoat) 253 Nieuwstad 100 Nij Beets 238 Nij Althoenae 270-271 Nijbrege zie Nieuwebrug Nije Trijne 238-239 Nijeberkoop 62, 243 Nijebuorren 128 Nijefurd 169,187, 286, 304, 321 Nijega (Nijegea) 62, 250 Nijehaske 63, zie verder Heerenveen Nijeholtpade 243 Nijeholtwolde 244 Nijehove 189,190 Nijelamer 33, 244 Nijemardum zie Nijemirdum Nijemirdum (Nijemardum) 252 Nijewier zie Niawier Nijhoarne zie Nieuwehorne Nijhorst, De 32, 252 Nijhuizum (Nijhuzum) 326 Nijhuzum zie Nijhuizum Nijlan zie Nijland Nijland (Nijlan) 26, 35, 39, 49, 50, 239-240 Nijskoat zie Nijeschoot Noardburgum (Noordbergum) 62, 240 Noordbergum zie Noardburgum Noorder-Drachten 113,115 Noordwolde 31, 36, 59, 240-241 Nyegea zie Nijega Oenemastate 164 Oenkerk zie Oentsjerk Oentsjerk (Oenkerk) 34, 39, 241-242 Oerd, Het 70 Oere, De 253 Oerterp zie Ureterp Offenwier zie Offingawier Offingawier (Offenwier) 29, 286 Offringastate 147 Oldeberkoop 24, 58, 59, 62, 242-243 Oldeboorn zie Aldeboarn Oldeholtpade 243 Oldeholtwolde 243 Oldehove 189,190,195 Oldelamer 244 Oldeouwer (Aide Ouwer) 273 Oldetrijne 244 Olijfberg 298 Olterterp 62, 81 Ontwijk 112 Oost-Vlieland (East-Flylan) 36, 301-303 Oostenburg 185 Oosterbierum (Easterbierrum) 49,169, 268-269 Oosterburen zie Schiermonnikoog Oosterend (Littenseradiel) zie Easterein Oosterend (Aasterein, Terschelling)174 Oosterhout 285 Oosterlittens zie Easterlittens Oostermeer zie Eastermar Oosternijkerk (Easternijtsjerk) 244 Oosterwierum zie Easterwierrum Oosterwolde 32, 33, 59, 60, 62, 63, 222, 244-245 Oosterzee (Eastersee) 29, 245-246 Oosthem (Easthim) 29,177 Oostmahorn 58, 72 Oostrum (Eastrum) 36, 41,126-127 Ooststellingwerf 72,112,161, 222, 244 Opeinde (De Pein) 246 Oppenhuizen (Toppenhuzen) 27, 29, 57, 112, 246-247, 265 Opperkoten 295 Opsterland 75, 79,142,167, 221, 238, 293, 298, 312 Optwijzel 62, 294 Oranjestein 31, 247, 248 Oranjewald zie Oranjewoud Oranjewoud (Oranjewald) 28, 29, 31, 32, 34, 43, 61, 247-248 Orxmastate 229 Osingastate 118,188 Oud-Appelscha zie Appelscha Oud-Beets 62, 79,143, zie verder Beetsterzwaag Oude Leije (Aldeleie)130 Oudebildtzijl (Aldebildtsyl) 28, 35, 52, 248-249 Oudega (Aldegea, Gaasterland)150 Oudega (Aldegea, Smallingerland) 24, 35, 60, 62, 249-250 Oudega (Aldegea, Wymbritseradiel) 36, 55, 250-251 Oudehaske (Aldehaske) 60, 251 Oudehorne (Aldhoarne) 43, 59, 62, 238 Oudemirdum (Aldemardum) 57, 59, 251-252 Oudeschoot (Aldskoat) 32, 41, 59, 60, 252-253 Oudkerk zie Aldtsjerk Oudwoude (Aldwald) 53, 253 Ousterhaule zie Ouwsterhaule Ousternijegea zie Ouwster-Nijega Ouwster-Nijega (Ousternijegea) 273 Ouwsterhaule (Ousterhaule) 273 Overburen 256 Paesens-Moddergat 253-254, 300 Parrega 254 Parregea zie Parrega Pathmos 266 Pein, De, zie Opeinde Peins 254-255 Penjum zie Pingjum Peperga 25, 30, 59, 60, 255-256 Piaam 57, 224 TOPOGRAFISCH REGISTER Pietersbierum (Pitersbierrum) 267, 268 Pingjum 49, 57, 256-257, 316 Pitersbierrum zie Pietersbierum Pomp, De 186 Popmastins 174 Poppenwier (Poppingawier) 257 Poppingawier zie Poppenwier Poptaslot 227 Poptastate 150 Raard 257-258 Raerd (Rauwerd) 28, 33, 35, 37 49, 55, 258 Rauwerd zie Raerd Ravenswoud 72 Readtsjerk zie Roodkerk Reahus (Roodhuis) 30,122 Reduzum (Roordahuizum) 63, 258-259 Reitsum 259 Pie zie Ried Ried (Pie) 259-260 Rien 122 Riis zie Rijs Rijperkerk zie Ryptsjerk Rijs (Riffs) 55, 260 Rijsbergen 265, 266 Ringiastate 84 Riniastate 251 Rinsmastate 34,116 Rinsumageast zie Rinsumageest Rinsumageest (Rinsumageast) 32, 36, 41, 59,134, 260-262 Rinsumageest zie ook Klaarkamp Rodenburg 277 Roodhuis zie Reahus Roodkerk (Readtsjerk) 1 1 1, 241-242 Roordahuizum zie Reduzum Roordastate 142 Roptastate 34 Roptastins 231 Rotstergaast 59, 273 Rotsterhaule 272-273 Rottefalle, De, zie Rottevalle Rottevalle (De Rottefalle) 262 Rottum 273 Rugahuzen zie Ruigahuizen Ruigahuizen (Rugahuzen) 77 Ryptsjerk (Rijperkerk) 35, 54, 262-264 Rys 260 Sandfirden (Sanfurd) 250 Sanfurd zie Sandfirden Schalsum (Skalsum) 255 Scharl (Skarl) 55, 304 Scharnegoutum (Skearnegoutum) 29, 57, 264-265 Scharsterbrug (Skarsterbrege) 51,182-183 Schatzenburg 117,118,119 Scheltemastate 85,163 Scherpenzeel 234-235 Schettens (Skettens) 26, 316 Schiermonnikoog (Skiermuntseach) 32, 26, 44, 45, 46, 48, 58, 72, 265-267 Schierstins 58, 299, 300 Schillaard zie Skillaerd Schingen (Skingen)119 Schokland 271 Schoterland zie Heerenveen Schraard (Skraard) 57, 320-321 Schurega zie Jubbega Schuregea zie Jubbega Seeryp 232 Seisbierrum zie Sexbierum Sexbierum (Seisbierrum) 28, 46, 52,115, 267-269 Sibrandabuorren (Sijbrandaburen) 269 Sibrandahus zie Sijbrandahuis Sier 46, 70 Sijbrandaburen zie Sibrandabuorren Sijbrandahuis (Sibrandahus) 25, 262 Sint Anne zie Sint Annaparochie Sint Annaparochie (Sint Anne) 27, 35, 51, 269-271 Sint Jabik zie Sint Jacobiparochie Sint Jacobiparochie (Sint Jabik) 29, 67, 271-272 Sint Jansgea zie Sintjohannesga Sintjohannesga (Sint Jansgea) 57, 272-273 Sint Johanneswald 299, 300 Sint Nicolaasga (Sint Nyk) 31, 55, 273-275 Sint Nicolaasklooster 201 Sint Nyk zie Sint Nicolaasga Sjaerdemahuis 136 Sjaerdemaslot 17,131,140 Sjuxsmastate 97 Skalsum zie Schalsum Skarl zie Scharl Skarsterbrege zie Scharsterbrug Skarsterlan 55, 68,180,188, 251, 272, 273, 294 Skearnegoutum zie Scharnegoutum Skettens zie Schettens Skiermuntseach zie Schiermonnikoog Skillaerd (Schillaard) 225 Skingen zie Schingen Skraard zie Schraard Skuzum zie Idsegahuizum Skylge zie Terschelling Slachtedijk 15, 23, 49, 65 Slappeterp 230 Sleat zie Sloten Slijkenburg 58 Sloten (Sleat) 27, 28, 33, 35, 44, 55, 56, 58, 275-277 Slotplaats, De 75 Slotsje, It 30, 233 Smallebrugge (Smelbrege)173 Smallingerland 113, 246, 249, 262 Smelbrege zie Smallebrugge Smerenburg (Spitsbergen) 48 Sminiastate 69, 70, 319 Snakkerbuorren zie Snakkerburen Snakkerburen (Snakkerbuorren) 218 Sneek (Snits) 27, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35, 36 40, 42, 43, 44, 53, 54 55, 56, 57, 58, 62, 63,175, 277-286, 328 Sniksweach zie Snikzwaag Snikzwaag (Sniksweach)182 Snits zie Sneek Sondel 55, 57, 58, 286 Sonnega 244 Spanga 235 Spannum 230, 320 Stadskanaal 72 Staniastate 34, 241 Starum zie Stavoren Stavoren (Starum) 1 5, 16, 1 7, 3 5, 44, 49, 53, 55, 56, 57,179, 286-288 Steenwijk 54 Steggerda 42, 53, 256 Stiens 24, 25, 31, 36, 39, 55,171, 288-289 Stiensgea zie Augustinusga Stobbegat 251 Stroobos 106,141 Stryp 231, 232 Suameer zie Sumar Suawoude zie Suwald Sumar (Suameer) 32, 53, 62, 289-290 Surch zie Zurich Surhuisterveen (Surhusterfean) 2 7, 28, 29, 31, 59, 61, 62, 290-291 Surhuizum (Surhuzum) 74 Surhusterfean zie Surhuisterveen Surhuzum zie Surhuizum Suwald (Suawoude) 54, 62, 291 Sweins zie Zweins Swichum 38, 315 Sytsingawier 285 Tacozijl 56, 221 Tallinn 49, 287 Talmahuis 30 Teams zie Hempens Teems zie Hempens Ter Idzard 243 Terband 29,107,166, 293 Terherne (Terhorne) 29, 67 Terhorne zie Terherne TOPOGRAFISCH REGISTER Terkaple 68 Ternaard 35, 36, 291-292 Teroele 274 Terschelling (Skylge) 27, 36, 38, 44, 45, 46, 48, 49, 52,130, 231, 308, 235, 240, 292-293 Tersoal (Terzool) 269 Terwisga 72 Terwispel 144 Terzool zie Tersoal Tie! 285 Tietjerk zie Tytsjerk Tijnje (De Tiynje) 43, 293 Tilburg 198 Tirns (Turns) 57, 264-265 Tjaardastins 260 Tjalhuizum (Tsjalhuzum) 329 Tjalleberd (Tsjalbert) 32, 61, 293 Tjerkgaast (Tsjerkgaast) 34, 40, 57, 294 Tjerkwerd Tsjerkwert) 294 Tjitsma 46 Toppenhuzen zie Oppenhuizen Tritsum 49 Trondheim 197 Tsjalbert zie Tjalleberd Tsjalhuzum zie Tjalhuizum Tsjerkebuorren Tsjerkgaast zie Tjerkgaast Tsjerkwert zie Tjerkwerd Tsjom zie Tzum Tsjummearum zie Tzummarum Turns zie Tirns Tutgum 81 Twellingea zie Uitwellingerga Twijze127, 31, 62, 294-295 Twijzelerheide 62, 295 Twizel zie Twijzel Twizelerheide zie Twijzelerheide Tynje, De, zie Tijnje Tytsjerk (Tietjerk) 30, 62, 218, 263-264 Tytsjerksteradiel 45, 59, 69,101,120, 124, 141, 147, 174, 179, 240, 241, 262, 289, 291, 327 Tzum (Tsjom) 36, 49, 295-296, 305 Tzummarum (Tsjummearum) 25, 36, 46, 49, 55,174, 296-297 Uithoorn 110 Uitwellingerga (Twellingea) 27, 247, 297-298 Uniastate 230, 306 Ureterp (Oerterp) 62, 298 Utrecht 15, 49, 223 Veendam 186 Veenklooster (Feankleaster 29, 31, 34, 35, 253, 298-299 Veenwijk 252 Veenwouden (Feanwalden) 30, 55, 63, 299-300 Vegelinsoard zie Vegelinsoord Vegelinsoord 251 Vijversburg 34, 35, 263 Vinkega 241 Vlieland zie ook Oost-Vlieland Vlieland (Flylan) 32, 33, 36, 42, 44, 45, 48, 301-302 Voormeer 165 Vrouwbuurstermolen 130 Vrouwenparochie (Froubuorren) 303 Waaksens (bij Brantgum) zie Waaxens (D) Waaksens (Littenseradiel) 319 Waaxens (Dongeradeel) 24, 97 Waaxens (bij Wommels) zie Waaksens (L) Waldsein zie Woudsend Waltercome 321 Walterswald zie Wouterswoude Waltsje, It 124 Wanswerd 99 Wanswerd zie Wanswert Wanswert (Wanswerd) 303-304 Warga zie Wergea Warkum zie Workum Warniahuizen 69 Warns 16, 41, 55, 304 Warstiens 307 Warten (Wartena) 51, 305 Wartena zie Warten Wasserman 58, 267 Wedzebuorren 62 Weidum 25, 36, 305-307 Welsrijp zie Wjelsryp Wergea (Warga) 29, 30, 63, 242, 306-307 West-Skylge zie West-Terschelling West-Terschelling (West-Skylge) 28, 49, 130, 293, 301, 308-310 West-Vlieland 46, 48, 301 Westenstein 30 Wester-Nijkerk zie Westernijtjerk Westerburen (Schiermonnikoog) 46 Westergeast zie Westergeest Westergeest (Westergeast) 25, 310 Westermeer zie Joure Westernijtjerk (Wester-Nijkerk) 227 Westhem (Westhim) 83 Westhim zie Westhem Westrein, De, zie Zwaagwesteinde Weststellingwerf 59, 84, 234, 238, 240, 243, 244, 255, 317 Westzaan 182 Wetsens 24, 41, 46, 231 Wiardastate 144 Wier 35, 82-83 Wierum 310-311 Wieuwerd zie Wiuwert Wijckel (Wikel) 311 Wijk bij Duurstede 14 Wijnaldum (Winaam) 30, 34, 46, 49, 311-312 Wijnjeterp zie Wijnjewoude Wijnjewoude (Wynjewald) 35, 60, 12-313 Wijns zie Wyns Wikel zie Wijckel Wildinghe 320 Willemstad 27, 270 Winaam zie Wijnaldum Winsum 313 Wirdum (Wurdum) 314-315 Witmarsum (Wytmarsum) 49, 315-317 Wiuwert (Wieuwerd)125 Wjelsryp (Welsrijp) 233, 313 Woldericham 321 Wolsum 83 Wolvega 27, 34, 35, 36, 54, 59, 60, 62, 63, 317-318 Wommels (Wuns) 49, 318-320 Wons 28, 320-321 Wonsstelling 58 Workum (Warkum)17, 25, 27, 30, 35, 39, 44, 55, 56, 87, 302, 321-326 Woudoord 32 Woudsend (Waldsein) 28, 36, 56, 62, 326-327 Wouterswoude (Walterswald) 32,116 Wuns zie Wons Wunseradiel 72, 96, 127, 140, 183, 222, 223, 254, 256, 294, 315, 320 Wurdum zie Wirdum Wymbritseradie183,142,161,173,175, 239, 246, 250, 264, 281,297, 326, 328 Wynjewald zie Wijnjewoude Wyns (Wijns) 327-328 Wytgaard 314 Wytmarsum zie Witmarsum Ychten zie Echten Ychtenbrege zie Echtenerbrug Yndyk zie Indijk Ypecolsga 51, 283, 327 Ypekolsgea zie Ypecolsga Ysbrechtum 29, 297, 328-329 Zandt, 't (Gr.)184 Zuider-Drachten 113,115 Zurich (Surch) 316-317 Zwaagwesteinde (De Westerein) 63, 329 Zweins (Sweins) 255 Zwolle 54, 55, 77 REGISTER VAN PERSONEN In dit register van personen, samengesteld door Jeroen van Meerwijk, zijn tevens de namen opgenomen van stichtingen, verenigingen, maatschappijen en andere groeperingen die als opdrachtgevers of uitvoerenden in de tekst worden genoemd. Abbema, Richte Jacobs 320 Abinga, Wick van 230 Acronius, familie 98 Acronius, Martinus 141 Adam, Robert 28 Adelen, Klaes van 255 Adelen, Seerp Fetze van 255 Adema, gebr. (orgelbouw) 75, 76,129, 146, 164, 198, 231, 306 Adema, G J. 217 Adema, J.A. 92 Adema, N J. 31, 32, 34, 134, 138, 139, 216 Adema, P.J. 153, 323 Adiva, Isaak Merijn van 323 Admiraliteit van Amsterdam en Noorderkwartier 302 Admiraliteit van Friesland 106,108,151 Aebinga, Douwe van 85 Aelten, Willem van 306 Aenea, Nanne 219 Aerschot, A. 323 Aggama, Pieter 315 Aggema, Sijds van 123 Agricola, Gerardus 134 Ahrend, J.180 Aken, Jacob van 195 Akersloot-Berg, Betzy 302 Albada van Hettinga, Idzert 123 Alberda, familie 130 Alberts, Bonne 184 Albertsz, Dirck 208 Albisetti, Gianbatista 200 Aldgisl 14 Algera, Sjoukje Jacobsdr 93 Algra, Pyttie 91 Alma Tadema, Lourens 118 Airing, B. 282 Airing, Berend Harmens 282 Alssema, L. 250 Altena, familie Van 289 Alva, hertog van 18,19 Amsterdamse Bank 93 Anders, Johan 146 Andreae, Arnold 80 Andreae, D.H. 185 Andriesz, Paulis 233 Andringa, Livius Theodorus 68 Andringa, Regnerus 68 Andringa de Kempenaer, T.A.M.A. van 167 Andringa de Kempenaer, familie Van 167 Andringa, T.S. 328 Andringen, Dijdo van 79 Andringha, Gatze van 279 Anema, firma G. 160 Anskes, Nolle 326 Anthonisz, Adriaen 151 Anthony Gasthuis 291 Architecten Werkplaats, Kooperatieve zie Kooperatieve Arck, Eppe van der 258 Aremberg, Karel van 292 Arendsma van Idsinga, Gijsbert 148 Arnhem, Hermannus van 198 Arnolda, Etta 81 Arntzenius van Burmania, R J.102 Arntzenius Quaestius, R J.102 Asbeck, Battaerd van 196 Auckema, Jacob Sybrants 207 Auckema, familie 199, 200 augustijnen 315 Aukes, Bauke 162 Aukes, Jan 178 Aukes, Gepke 279 Autobus Maatschappij (FRAM), Friese 55 Aylva, familie Van 69,123,172, 261, 291, 306 Aylva, Douwe van 60, 97,172 Aylva, Eppo van 186, 315 Aylva, Ernst van 291 Aylva, Frans van 258 Aylva, Frouck van 168 Aylva, Hobbe van 168 Aylva, Johan van 187 Aylva, Julia Augusta van 102 Aylva, Lucia van 186 Aylva, Rienck van 142 Aylva, Sicco Douwe van 172 Aylva, Tjaerd van 75,183, 315 Aylva-Meckema, familie 291 Aylva Rengers, Ulbo 150 Aysma, Focko van 167 REGISTER VAN PERSONEN Aysma, Hessel van 70 Aysma, Jaco van 96 Baarda, familie 318 Baarsma, firma 329 Baart, Alexander 100, 101, 123, 165, 180, 200, 245 Baart sr, A. 93,150, 204, 213, 215, 217, 281 Baartjr, A. 89, 97,103,187, 205, 208, 253, 300, 302 Baart, J. 250 Bach, EH. 306 Bader, orgelmakers 288 Bader, Arnold en Tobias 117, 291 Bader, Conradus 71 Badvereeniging Hindeloopen 170 Baerdt, Hobbe van 180 Baerdt, familie Van 180 Bakema, Nel 107 Bakker & Timmenga, orgelbouwers 69, 79, 83, 97, 103, 104, 112, 115, 116, 117, 123, 141, 142, 147, 150, 162, 163, 168, 171, 172, 173, 175, 187, 198, 222, 224, 227, 230, 240, 246, 247, 249, 251, 259, 261, 262, 264, 267, 269, 286, 289, 291,294, 300, 307, 310, 320, 326, 328 Bakker, J.C.154 Bakker, F en M J.110 Bakker, J.C.198 Bakker, J.R. 232 Bakker, T 97 Balck, Claes Bockes 96,127,172, 200, 210 Balen, S.G. van 139 Balhan, A. 92 Balkius, B. 98 Balthasar, Jurrien 98,101,145,167,172, 179,196, 234, 244, 255, 315 Banck, J.E. 265 Bangama, familie 177 Bangma, K. 246 Bank zie Amsterdamse en Friesche Bansema, N. 235 Barberino, Joseph 200 Barels, Arent 242 Barentsz, Willem 48,130 Barentsz, Hans 171 Barraconvent 100 Bauer, Nicolaas 155 Bazel, K.P.C. de 32, 248, 252 Becker, J.C.W. 219 Beckering Lankhorst, A. 81 Beek, K. van der 177 Beerns, Dirck 165 Beers, H.C.M. van 164,198 begijnen 87,196, 217 Bekenkamp, Lubbertus 188 Bekink, C.H. 113 Bekker, Balthasar 178 Bekkerk, Wouter Harmen 200 Bellot, dom. P. 3 3, 90 benedictijnen 15, 13 0 Berentsz, Thomas 281 Bergen, klokkengieters gebr. Van 66, 232, 244, 245 Bergen, A.H. van 141 Bergsma, G.K. 33, 244, 318 Bergsma, Johannes Casparus 230 Bergsma, J.W.112 Bergsma, Lucia Petronella 231 Bergsma, Willem 231 Bergsma 319 Bergsma, Pieter Adrianus 103 Bergsma-Doitsma, Dodonea Jacoba 103 Berkebijl, Hermannus 90, 91,184, 225 Berkenbosch, familie 84 Berlage, H.P. 32 Berlicum, Jan Harmensz 323 Bernstorff-Wehningen, graaf H. von 265, 266 Best, J.A.F. 214 Betonmaatschappij H. Vriens 96 Beyama, Frowck 233 Beyma thoe Kingma, familie van 166 Bienema, Fokke 252 Bienema, familie 252 Bieruma Oosting, G.F. 233 Bieruma Oosting, J. 80, 212, 248, 253 Bijl, H. van der 326 Bijlsma, A. 271 Binnerts, T 248 Bleeker, Jac. 80 Blinde, L.WA. de 283 Blockvan Scheltinga, Daniel de 163, 238 Block-Lycklema a Nijeholt, Daniel de 245, 312 Blocq van Scheltinga, H.W de 247 Bloembergen, G.R. 238 Blok, E 283 Blok, J. en P. 284 Blom, J. 76 Bodegraven, kaashandel 216 Boedijn, A.C. 146 Boef, Aeltje Cornelis 301 Boeikema, Aarnt 281 Boelens, familie (Van) 81, 291 Boelens, A. 81 Boelens, A.P. 81 Boelens, B.A. 81 Boelens, Jan Hendrik van 241 Boelens, J.P. 237 Boelens, Hanso 281 Boelstra, 0.178 Boer, H.J. 174 Boer, J.A. 284, 285 Boer & Zn, firma N. 77 Boer, C.R. de 33,114, 246, 289 Boer, H.W. de 172 Boer, Johannes de 140 Boer, Otto de 117,122, 323, 326 Boer, P.M. de 138 Boerbooms, J.W 286 Boersma, familie 85 Bogarda, Titia 134 Boister, Aelt 321 Bokma, J.A. 287 Bokma, S. 284 Bokma de Boer, M. 63, 300 Bolhuis, G. 111 Bolleman Passchier Hendriks 113 Bolman, Ype 211 Boltje & Buwalda, firma 43, 248, 293 Bomen, Johannes van 72,188, 238, 273, 307,315 Bonga, Popke 97 Bonifatius 15 Bonnema, A. 101, 175 Booijenga, W.D. 71, 72 Boomstra, H.G. 264 Boonstra, M. en J.P. 229 Boorsma, A.W. 270 Boorsma, R.J. 112, 234 Booyenga, J. 230 Booyinga, D.W. 230 Borchhardt, Jacob 115 Borchhardt, Johan 101, 182, 187, 226, 262, 281, 295 Borger, J.H.181, 252 Bos, J. 213 Bos, P.S. 130 Bosboom, Simon 28 Bosch, A.D.110 Bosch, D. van den 308 Bosch, J. van den 72 Bosgra, TO.35,111 Boshuisen, Philip van 206, 288 Bosklopper, J. 104 Bosma, J.104,113, 165,246 Both, Thomas 155, 196, 306, 320 Botma, Gerrit Sakes 234 Botma, Y K.110 Botnia, familie 97 Botnia, Julius 134 Botnia, Sydts van 26, 239 Bouma, H. 91 Bouma, S.111 Bouman, J. 94 Bouricius, familie 98 Bouricius, Martinus 166, 293 Bouwens, H.J. 300 REGISTER VAN PERSONEN Bouwkunst, Maatschappij ter Bevordering van de 92 Bouwma, G. 214 Bouwman, J. 93 Bouwmeester Jongestall, familie 227 Bouwtechniek, Adviesbureau voor 166 Bouwvereeniging, Gemeentelijke 110 Bouwvereniging Harlingen 158 Brandsma, Titus 111 Brandwaarborg Maatschappij, Onderlinge 215 Brederode, K.H. van 160, 216, 318 Bredow, G.A. 217 Bremen, Johan van 96 Brenninkmeyer, August 63, 214, 286 Brenninkmeyer, Clemens 63, 214 Brenninkmeyer, M J. 286 Brenninkmeyer & Zn 284 Breunissen Troost, A. 29, 67,163,176, 177, 239, 279, 247, 281, 282, 283, 284, 285,286 Britzel, familie 224 Broek, G. van der 242 Broekema, G.B. 31, 214 Brom, J. en L.198 Brom, gebroeders 180, 256, 274 Bronckhorst, Andriese Lucia van 148 Brouwer, A.G.180 Brouwer, F 102 Brouwer, G. 31, 248 Brouwer, H.W. 160 Brouwer, J.G. 32, 233, 248, 252, 253 Brouwer, Th. 286 Brouwer, W.C. 160, 183, 230, 281 Brugman, Jan 87 Bruins Slot, A. 114 Bruinsma, Abraham 28, 326 Bruinsma, Auke 79, 247, 279, 281, 282, 283 Bruinsma, H J. 96 Bruinsma, Jacob Sydzes 68, 90,167,195, 226 Brunings, WO. 2 84 Brunings & Ten Cate, firma 284 Brunn, R. 197 Bruns, J.D.133, 211, 212, 213, 314, 306 Bruynsma, Cyprianus 277 Bubo 14 Buitinga, H.K. 243 Buitinga, T.K. 243 Bullhorst, R. 203 Buma, familie 306 Buma, Antje 210 Buma, G. 70 Bundens, H. 280 Burgerhuys, Jan 274 Burmania, familie Van 74, 97, 98,117, 199, 305 Burmania, B okte van 320 Burmania, D.G. 247, 264, 297 Burmania, E.H. van 75 Burmania, E.S. 102 Burmania, Georgius van 288 Burmania, Laes van 102 Burmania, U. van 218 Burmania Vegelin van Claerbergen, D.M. van 102 Burmania Vegelin van Claerbergen, P.M. van 102 Burum, Allard van 188 Busch, Hendrick 249 Butendiic, Aernt 275 Butendiic, Gerrit 133 Butendiic, Jan 112 Butendiic, Steven 83,120, 251, 255, 273, 279 Buwalda, familie 96 Buwalda, H. 270 Buwalda, P. 245 Buygers, Ydt 306 C & A (Clemens en August Brenninkmeyer) 32 calvinisten 18 Cammingha, familie Van 48, 70,117, 145, 294 Cammingha, Minno van 134 Cammingha, Sits van 90 Cammingha, Tiete van 205 Cammingha, Valerius Franciscus 294 Cammingha, Watse Frans van 235 Cammingha, Wytzo van 78 Camp, Harmen Jansz 169 Camp, Jan Harmensz 169, 323 Camphuyzen, Dirck Rafaelsz 111 Camstra, familie 229 Camstra, Reynsck 178 Camstra van Heringa, Sakser van 228 carmelitessen 114 Carpentier, familie De 286 Carstedochter, Wemme 244 Castelli, Anthoni 107 Cate, G.J. ten 284 Cate, J. ten 283 Cath en Zonen, G.P. 182 Cats, M.M.114 Cats, P. 211, 248 Cavaille-Coll, A. 198 Cirksena, geslacht 15 cistercienzers 15, 38, 41, 48, 74,141, 262, 265, 300 Claesz, Cornelis 296 Claesz, Dirck 241 Claesz, Jelle 78,123 Claesz, Pieter 26, 12 3,172,184, 306, 316 Clerq, P. de 301 Clercq, S. de 222 Coehoorn, Roeland Buwetus 167 Coehoorn, Gideon van 167 Coehoorn, Hendrik Casimir van 311 Coehoorn, Menno van 252, 311 Coehoorn, Theodora van 311 Coehoorn-van Scheltinga, C. 69 Colette, J.180, 219 Collot d'Escury, jkvr. 267 Compagnie, Noordse 48 Cooper, F 66, 67 Cooperatieve zie ook Zuivel cooperatieve aankoopvereniging `Friesland' 113 cooperatieve aankoopvereniging Oosterwolde 245 Cooperatieve Condensfabriek Friesland 63 Cooperatieve Handelsdrukkerij 216 Cooperatieve Bildtsche Stoomzuivelfabriek De Broederschap 249 Cooperatieve Vereeniging voor Electrische Verlichting 316 cooperatieve zuivelfabriek Concordia 188 cooperatieve zuivelfabriek Helpt Elkander 305 cooperatieve zuivelfabriek Klimop 313 cooperatieve zuivelfabriek De Lege Geaen 269 cooperatieve zuivelfabriek Mei Inoar Ien 115 cooperatieve zuivelfabriek Trynwalden 63,147 cooperatieve zuivelfabriek Warga 306 Cooperatieve Vereniging Woningbouw 214 Coopmans 137 Copijn, H. 35, 217 Cornelis, Gertie 266 Cornelisz, Cornelis 222, 259 Cornelisz, Jacob 184 Coulon, Anthony 188, 205, 210 Courtain, J. 301 Crack, Johannes van 164,166 Crans, Cornelis 79 Crans, Cyprianus 77 Crans, Jan 189, 300 Crasburg, Volkert 282 Cremer & Co 41 Crevels, H. 280 Crombosch, Alewijn 117 Cronenburgh, Adriaan van 194 REGISTER VAN PERSONEN Crouwel, J. 32,156, 245 Cupido, F j.174 Cuyck, Johan van 163 Cuypers, P.J.H. 30, 83, 107, 135, 161, 197,198, 236, 280 Cuypers, Ed. 90,198 Cuypers jr, P. 317 Cuypers-Stoltzenberg, atelier 83,161, 236, 280, 306 Daalder, M. 231, 303, 309 Daan, Gunnar 211, 244 Dalhuizen, firma H. 160 Dam & Zn, L. van 65, 66, 68, 71, 79, 85, 90, 98, 101, 107, 112, 113, 117, 120, 121, 123, 125, 126, 127, 128, 140, 144, 145, 13 3,145,161,163,166,167,168, 169, 173, 175, 177, 178, 180, 187, 188, 196, 218, 221, 225, 235, 236, 240, 242, 246, 249, 250, 253, 254, 255, 258, 262, 269, 271, 273, 279, 288, 291, 293, 296, 303, 304, 305, 306, 312, 314, 315, 319, 321, 323 Dam, L. en L.J. van 103, 259 Dam, P. van 83 Damste, H.M. 116 Danser, Dirk J. 69 Dekema (Dekama), familie 123, 225 Dekama, Albert van 178 Dekema, Anna Catharina van 178 Dekema, Hette van 178 Dekema, Lucia van 288 Dekama, Pieter van 163,196 Dekker, orgelfirma 304 Dekkers, J. 212 Derck, Jan Nicolaas 97,128, 223, 258 Deventer, J.E van 33,161,176,284 Deventer, Johannes van 229 Dicky, Jan Willems 209 Diepenbroek, H. 43,164, 293 Dijk, O.W. 74 Dijk, J.K. van 129,148 Dijk, J.P.102 Dijk, Van arch 251 Dijk, W. 266 Dijkhuis 99 Dijkshoorn, Ph. 221 Dijksma, R.W. 223 Dijkstra, firma 216 Dijkstra, Benjamin 200 Dijkstra, J. 91, 96 Dijkstra, R.H. 212 Dijkstra, R.W. 293 Dionisius, Jacob 199 Dircks, Pieter 26, 68, 97,104, 226, 291, Dirks, Eibert 279 Dirks, Tjeerd 126 Disma, Auke Bouwes 219 Doesburg, Th. van 33, 114 Domans, Sophia Maria 300 dominicanen 17, 190, 193, 196 Dominici, Marten 92 Donia, Rixtvan 70, 235, 294 Donia-Van Groesbeek, familie Van 184 Donselaar, Antje 283 Doodkorte, Th.W 284 doopsgezinden 18 Dotinga, S.Th. 264 Douma, Edzerd van 98 Douma, F.R. 180 Douma, J.I.29, 76,106,148, 213, 229, 248, 298, 299 Douma, J.I. en J.K. 246 Douma, K. 77 Douwe Egberts, firma 63,181 Douwes, Egbert 181 Douwes, Jacob 316 Douwes, Outger 107 Douwes, Willem 28, 81,153,172 Draaisma, C. 164, 293 Draisma, familie 65 Draisma, Ulbe Piers 65 Draisma de Vries, F 65, 296 Drieling 251 Dudok, W.M. 32 Duif, A.D. 28, 326 Duijff, J.W.103 Duursma, D.D. 29,124, 250, 290 Ede, Abe 259 Edes, W. 236 Edinga, H. 243 Eeblis, Syte 264 Eeltjes, Jelte 250 EGM architecten 212 Egmond, Arend van 70 Eijk Bijleveld, Th.C. van 248 Eijsbouts, firma 326 Eise Eisinga 117,118,13 8 Eldering, C.H. 31, 32,124, 290 Eldus, Cornelis 186 Elektriciteitsbedrijf, Provinciaal 188, 233,303 Elgersma, Franciscus 90, 91 Elgersma, Nicolaus 91 Elmpt, A.Th. van 266 Elsinga, J.101 Elzinga, H. 329 Embderveld, Dirk 68, 91, 126, 129, 148, 201, 259 Eminga, Pybo van 150 Endt, P.H. 75 Engels, E. 300 Ennes, Janke 162 Ens, Pieter Augustinusz 135 Enthoven & Co, firma L.I. Van 129, 234, 307 Epes, Catrijn 91 Eschauzier, P. 309 eskes h 186 Eskes, B. 184, 186 Eskes, Focko Hylkes 185 Eskes, H. 185 Evers, G J. 83 Eysinga, familie Van 69,188, 227, 258, 314 Eysinga, freules Van 274 Eysinga, Aede van 241 Eysinga, Anna van 205, 288 Eysinga, C. van 274 Eysinga, Frans Julius Johan van 211 Eysinga, F.J. van 314 Eysinga, Jelte van 241 Eysinga, Junius van 314 Eysinga, Tjalling van 228 Eysinga, W.C.G. van 274 Falck, Hans 65, 74, 92, 96,116,123,133, 168, 184, 196, 200, 226, 227, 229, 259, 261, 287, 291, 293, 305, 313, 320 Fast, J.D. 314 Feddema, A.J. 198 Feddema, Z.S. 31, 214, 216 Feddema, H. 43,101, 209, 214, 215, 216 Feenstra, Douwe 249 Feenstra, G. 130 Feenstra, Thijs 300 Feer, L. van der 283 Feickema, Maicke 156 Feikema, S. 118 Feith, J.A. 202 Ferensij, Jacob 116 Fereres, Petronella 279 Ferf, A.E.101 Ferf, H. 101 Fernelmont, E. de 274 Fernhout, H J. 99 Fetses, Jouke 162 Feytsma, Hessel van 26,104 Feytsma, Jelger van 105 Feytsma, Ofko van 26,105 Flentrop, orgelfirma 323 Floris, Cornelis 26,120 Fluitman, B. 323 Fluitman-Ydema, S. 323 Fockema Andreae, S.J. 80 Fockema, Geeske 80 Fockens, familie 79 Foeijts, Floris 163 Fogelsangh, familie Van 101,184, 298 REGISTER VAN PERSONEN Fons, Hottio 226 Fontein de Jong, D. 103 Forstenburgh, Tj aard Lous 328 franciscanen 17, 87, 90,113 Franck, Christoffel Frederik 91 Franckena, Abel 134 Frederiksz, Cornelis 195 Freeks, Gabe 235 Freercks, Jan 323 Fremy, Claude 200 Freytag, H.H. 90 Frico 245 Fries Rundvee Stamboek 217 Friesche Levensverzekering Maatschappij, Algemeene 215 Friesche Bank 215 Friesland, Staten van 18, 19, 20, 21, 204 Fries/Friesland zie ook Admiraliteit, Autobus, Cooperatieve, Locaalspoor, Vlasindustrie, Werktuigenfabriek, Zuivel Frieswijk, Hendrik 208 Frieswijk, Jacobus Albertus 282 Frisius, Cornelis Franciscus 147 Frowein, J.F.L. 228 Fruitier de Talma, R.L. 112 Fryske Tael en Skriftekennis, Selskip foar 101 Gaasterland, Maatschappij 260 Gaastra, Tj.123 Gaastra, T.D. 243 Gabbema, Abbe Freerks 206 Gabes, Freek 235 Gabriel, P.J. 90,195 Gabry 243 Galema, familie Van 225 Galen, Berend van 58 Galtema, Simon 323 Gazzeri, E. 217 Geer, Louis de 301 Geerts, Lieuwe 103,116,172 Gelders, B. 148 Gelre, hertog van 16,18 Gerards, W 198 Gerbrandtsz, Benedictus 26, 84, 85, 90, 97, 106, 134, 148, 172, 178, 226, 233, 239, 257, 258, 315, 316, 319 Gerlsma, T.170 Gerretsen, W.J. 75, 79, 80 Gert, klokkengieter 237 Gerulf 15 Geuer, H. 198, 223 Gezondheidskolonie, Leeuwarder 301 Gheel, Julius van 207 Ghein, Peter van den 221 Gillet, E. 220 Gilmann, J.Th. 253 Glinstra, familie van 105 Glinstra, Johannes van 100 Godfried de Noorman 15 Goed, L. de 80, 81 Goes, Van der 75 Gonggrijp, Thomas 66 Gonggrijp, Tjalling 66 Goodijk, A. 225, 284, 285 Gorp, mathijs 142 Goslinck, Ulbe Agge Winiedr. 286 Goslinga, Sicco van 112 Goslingha, Sipt van 303 Goslinga-Andringa, familie 227 Gosschalk, I.2 81 Goverts, Marcelis 206 Graaf, H.H. de 113 Graaff, A.F. de 67 Gratama, J. 204 Gratinga, Yda 178, 226 Grave, Jan Albert de 107,140, 262, 304, 314 Greidanus 98 Grevenstein, Johannes 308 Grijpma & De Hosson, firma 216 Groeneveld, Willem 148,196 Grofsmederij, Koninklijke Nederlandse 217 Grombach, Maria von 78 Grondmij 111 Groningen, stall 16 Grons, familie 96 Groot, WC, de 30, 31, 34,102,176, 188, 196, 198, 199, 206, 213, 239, 246, 264,284,291 Groot, Jan Jacobsz 164, 308 Gros, B J.124,189 Grovestins, familie Van 13 0, 319 Grovestins-Asscheberg, familie 79 Gruisen, A. van 84, 96,112,148,176, 226, 242, 258, 275, 280, 326 Gruisen, W, van 177,184, 239, 244 Gruisen & Zn, A. van 227 Gruyter, firma De 110, 284 Gysberts, Jacob 92 Haardeman, H. 91 Haer, Nicasia van der 150 Haersma, familie Van 74, 98,101,12 7, 249 Haersma, Eelco van 74 Haersma, Hans Hendrik van 241 Haersma de With, J.H. van 230 Haersma-Clant, familie 116 Haga, P. 283 Hagart, Hein 26,120 Halbertsma, E. 146 Halbertsma, Eeltsje Hiddes 146 Halbertsma, G. 285 Halbertsma, H.P.N. 143 Halbertsma, J. 285 Halbertsma, Joost 146 Halbertsma, T 146 Hall, Gregorius van 69,179,180, 264, 288, 294, 303, 307, 310 Hanechroot, Melchior 102 Hania, familie Van 74 Hania, Wattie van 178, 226 Hannema, familie 156 Hannover, Anna van 196, 204, 281 Hansma, S.I.110 Hansz, Barent 171 Harckema, familie 74 Hardenberg, Johannes 68, 107, 108, 123, 313 Harder, Q.172, 303 Hardeveld, J.M. van 117,118 Hardorff, W 97, 98, 104, 107, 120, 122, 123, 140, 142, 148, 149, 150, 183, 229, 232, 252, 264, 303, 314, 313, 319, 328 Haren, familie Van 303, 317 Haren, Duco van 317 Haren, Ernst Willem van 164 Haren, Willem van 27, 270, 317 Haren, Onno Zwier van 317 Haren-Hemmema, familie Van 270 Haring, M. van de 138 Harinxma, familie 17, 97 Harinxma van Donia, Bonno 223 Harinxma thoe Heeg, Feijo Haring 242 Harinxma thoe Slooten, familie 75, 79, 81, 97 Harinxma thoe Slooten, Adriana Janke 80 Harinxma thoe Slooten, B.Ph. 298 Harinxma thoe Slooten, M.P.D. baron 79 Harinxma thoe Slooten, R. baron 80, 81 Harkema, Gerke 141 Harmens, Douwe 116 Harmens, H. 160 Harmens, Piebe 249 Harmens, Wiebe 123 Hartsinck-Wouters, Julia 252 Hatiser, Frans van 262 Haven, Gerbrand van der 195, 200, 323, 324 Haven, W. van der 155 Havenwerken, Kon. Ned. Mij voor 285 Haverkamp, L. 103, 180,182,197 Haverschmidt, F 97 Hayema, Freerk 200 Haytzma, Bonno van 223 REGISTER VAN PERSONEN Hazeu, J.P. 32,114 Heeckeren, D.W.C. baron van 237 Heeg, waterschap 83 Heemstra, familie Van 183, 241, 253, Heemstra, Cecilia van 298 Heemstra, Fye van 241 Heemstra, H.L. van 298, 299 Heemstra, Tzietske van 242 Heemstra, Willem Hendrik van 298 Heerema, Dodschalk van 90 Heerema, Ydt van 291 Heerma, Tydt 90 Heineman, G. 86 Helder, E. 230 Helder, J. 41,127 Helder & Co 42 Helder, P. 97,110 Heldoorn, G.A. 213 Hellema 103 Heloma, familie 239, 317 Heloma, J.A. van 318 Heloma, Marcus van 81,165 Heloma, Nicolaas van 165 Hemmema, Elisabeth 270 Hemminga, familie 81 Hempel, Johann(es) George 81,153, 267, 279, 281, 296 Hendriks, Engbert 235 Henrieux 202 Herema, Johan Tjerks van 93 Herema, Hylck van 134 Heringha, familie Van 258 Heringa, Aede van 258 Heringa, Binnert van 150 Heringa Cats, P. 248 Heringa Cats, R. 212 Heringa van Eysinga, Aedo Johan 258 Heringa-Eysinga, familie 228 Herman(nus), klokkengieter 143,149, 168, 226, 231, 241, 254 Hermana, Hobbe 233 Hermans, Welmoed 196 Hero Jelbethsdr, Hid 91 Hertel, C. 122 Hertoghe, Elisabeth de 119 Hessels, Foppe 107 Hessen Kassel, Maria Louise van 201, 205,247 Hettinga, Klaas Jacobs 83 Hettinga, Nicolaas van 123 Hettinga Tromp, familie 218 Heuvel, J.L. van den 279 Hiddama, Goslick 83 Hiddes (de Fries), Tsjerk 157,160, 267 Hiemstra, Hendrik van 253 Hieronimus, Syuert 133 Hilboesen, J.161 Hillebrand, J.A. 66,113, 226, 231, 244, 258 Hinsz, A.A. 90,103,115,116,153, 267, 296 Hoek, E.V. 287 Hoekstra, familie 178 Hoekstra, A. 282, 284 Hoekstra, D. 216 Hoekstra, E 66, 67 Hoekstra, H. 199 Hoekstra, Nicolaas 283 Hoekstra, S. 67 Hoekstra, S.P. 290 Hoekstra, TA. 178 Hoekstra, W. 317, 318 Hoff, L.H. van der 126 Hoffer, M.117 Hofkamp, W.C.A. 196, 204, 217 Hofstra, G.F. 285 Hofstra, M. 140 Hogendijk, E.C. 246 Hogendijk, J. 259 Hogendijk, J.P. 281, 282, 283, 284, 285, 286 Hogeveen, M.R. 104 Holdinga, familie 130 Holland, graven van 15,16,17 Holland, Staten van 292, 301, 308 Hollandsche IJzeren Spoorweg zie Spoorweg Holsteyn, Pieter Jacobsz 302 Hooisma, W. 318 Hopperus Buma, B. 212 Hora, J.175 Hora Adema, P.J. 175 Hora Siccama, familie 306 Horst, J. ter 285 Hospes, R. 233 Hottinga, Jarich 239 Hottinga, Kempo 26, 239 Houten, L. van 165 Houth, familie 178 Hove, B. van 217 Hoxwier, familie 225 Hoytema, familie 250 Huber, Agnes Alida 118 Huber, Hermanus 119 Huber, Ulrich Joan 119 Huitema, H. 274 Hulsbergen, H.M. 242 hulst tegel 158 Hulst, J. van 42 Hulst, tegelfirma Van 80, 138, 139, 160 Humalda, Bets van 126 Humalda, familie 98 Humalda, C J.A. van 80 Humalda, Frans van 126 Humalda, Teet 126 Husley, Jacob Otten 153 Huurman, P.M.A. 32, 214 Huygh, Margaretha 167 Huyghes, Hessel van 96 Hylckama Vlieg, L.H.E. van 218 Hylkama, familie 286 Iarla, Aucke 150 Idzaerda, familie Van 243 IJsbrand, firma Lucas 42 Ingwersen, W. 252 Jaarsma, G. 30, 312 Jaarsma, H J.177 Jacobs, Abraham 92 Jacobs, Gijsbert 90 Jacobs, Michiel 66 Jaffa, machinefabriek 221 Jager, familie 144 Jager, G. 103, 237 Jans, Benedictus 188 Jans, Johannes 264 Jans, Pyter 328 Jansen, K. 99 Jansen, Pieter 314 Janssen, H.G. 267 Jansz, Bartholomeus 199 Jansz, Benedictus 279 Jansz, Claes 306 Jantzen, P. 31, 95 Japiks, Gysbert 94 Jelgerhuis, Rienk 201 Jelgerhuis, Sjouk van 83 Jellema, S. 285 Jelles, Claes 26, 78, 105, 13 5, 223 Jelsma, C. 160 Jeltinga, Ymck 167 Jeltinga-Van Aysma, familie 184 Jeugdbond voor Onthouding 72 jezuieten 197 Johan Willem Friso 70 Johannes, klokkengieter 97, 98, 234, 253 Johannes, Eilof 175 johannieters 278, 285 Johans, Paulus 264 Jong, Anna Maria de 165 Jong, A.R. 241 Jong, B.J, de 175 Jong, B.R. de 241 Jong, C J. de 181 Jong, D.G. de 91 Jong, E de 145, 279, 283, 284, 285 Jong, H.R. de 288 Jong, J. de 216 Jong, J.B. de 256 REGISTER VAN PERSONEN Jong, Klaas Teunis de 69 Jong, P. de 173 Jong, W. de 162,284,298 Jong, W.D. de 126 Jong, W.U. de 96 Jong Posthumus, G. de 98 Jongema, Boucke van 319 Jongema, Sijts Goslinck van 93 Jonghama, Aede van 258 Jorna, E K. 96 Jouckes, Joucke 195 Jouckes, Jentje 324 Jouwsma, familie 314 Jouwstra, Pier Ekkes 282 Juckema, Eduarda Lucia van 328 Juckema van Burmania Rengers, Sjuck Gerrolt 328 Jurjen, W. 104 Jurjensz, Pieter 90 Kaas- en Boterfabrieken, Nederlandsche Maatschappij van 284 Kallen, M.M. van der 286 Kalma, D. 99, 213 Kalverboer, gebroeders 143 Kammen, S.O. van 290 Kamp, Jan Harmensz 275 Kamstra, Tjalling Homme van 258 Karel V, keizer 17,18 Karel Martel 15 Karel de Grote 14,15 Karsten, Pals 108 Karstens, Ede 227 Katholieke Arbeiders Beweging, Utr. Diocesane Bond 260 Keestra, Y.R. 119 Keimpema, Worp 207 Kerling, EWE 308 Keuning, G.P. 149, 291 Keuning, J. 291 Keuning, Tj. en D. 313 Keverling, metaalfirma 63 Keverling, P.S. 181 Keyert, Rienk 201 Keyser, Hendrick de 27 Keyser, Willem de 27, 164 Kiers, R. 120 Kijlstra, R. 29,124, 259, 262, 306, 310 Kilsdonk, P.A.M. van 318 Kingma, familie 224 Kingma, Ignatius van 112, 255 Kingma, J.T. 226 Kinnema, familie 98 Kinnema, Johannes 90 Kinnema van Scheltinga, Martha van 252 Klaarkamp, cistercienzerklooster 261, 262, 299 Klases, Anderske 146 Klaver, A.E 112 Klaver, S. 111 Klazes, Marijke 69 Klazinga, R. 74,142, 290 Kleef, N. van 92 Kleffens, familie Van 257 Kleffens, Syds Klaases van 257 Kleffens-Botnia, familie Van 103 Klemrink, Jan 210 Klemrink-Wesselius, familie 210 Klijnsma, J.L. 318 Kloes, J.A. van der 91 Kloos, firma 318 Kloosterman, B. 249 Kloosterman, J.R. 295 Kloosterman, Simke 295 Kloot Meyburg, H. van der 133 Klumpkens 83 Knevel, E. en Th.R.135 Knipscheer, H.144,180 Knock, Anton 295 Knol, R.12 5 Knoop, Johann Hermann 241 Kock, Boele Christoffelsz de 93 Kocken, H.L.D. 317 Koelstra & Dolle, firma 142 Kok, J. de 32, 278, 284, 285 Kok, J.E.101 Kok, J J. 329 Kok, H.H. 165 Kokenbacker, Henricus 126,129 Kol, firma 294 Koldijk 300 Koning, Jacob Cornelisz 291 Koo, N.P. de 217 Kooi, T van der 143, 262, 295 Kooi, W van der 213 Kooijstra, C.113 Kooiman, Y.0.160 Kool, G. en J. 91 Kool van Heerens 165 Kooperatieve Architecten Werkplaats 199, 202 Koopman's, firma 63 Koopmans, K.H. 126 Kooreman, A. 303 Koornstra, H. 187 Koot & Wildeboer, betonbouw 235 Korenstra, H.H. 115 Koster, Gerard 76 Koster, Gheraert 243 Koster, firma R. 160 Kramer, H.H. 29, 30, 31, 34, 70,126, 129, 145, 165, 173, 179, 186, 202, 203, 211,212,213,214,215,216,223,230, 242, 248, 252, 263, 274, 280, 283, 298, 301, 307 Kramer, P.J. 72 Krijger, J.M.174 Krijnsen & Co, W. 96 Krimpen, L. van 217 Kroes, E 121,125 Kroes, H.181,326 Kroes, J. 216 Krop, H. 241 Kropholler, A J. 3 3,146, 215 Kruizenga 186 Kruse, J.E 174, 243 Kubbe, D. 288 Kuhlmann, familie 218 Kuiken, R. 119 Kuikstra, E. 98,125 Kuiper, K. 267 Kuipers, EH. 66 Kuipers, H. 98 Kuipers, Tj. 30, 32, 34, 1 16, 148, 162, 198, 219, 222, 261, 290 Kuipers, hereboer 98 Kuipers, aannemer 98 Kuipers-Siccama, familie 98 Kuse, J.F 124 Lairesse, Gerard de 202 Lammerts, Marten 266 Lampe, familie 218 Lampe, M. 286 Lange, Jochem 201 Langemeyer, G.H.D. 218 Lanting, architect 181 Lauswolt, Jan Jansz 80 Lautenbach, S. 239 Leenderts, Grietke 237 Leeuwenberg, G.M. 33, 180 Lehmann-Menald, D. 218 Leichel, E. 73, 74, 257, 295 Leij, J. van der 140 Lelienberg, Willem 323 Lenning, J. van 266 Leopold, H J. 237 Lettinga, A.138 Leur, H.C. van der 33, 90 Levoir, L. 91 Levy, Salomon 63, 329 Lewtha, Jel 83 Lieuwes, Dirck 78 Lieuwes, Gerrit 135 Lijnden, familie Van 79 Lijnden, Cornelia van 80 Lijnden, E G.A.B, baron van 79 Lijnden, Reinhard baron van 79 Limburg Stirum, familie Van 248, 253 REGISTER VAN PERSONEN Limburg Stirum-De Blocq van Scheltinga, familie 248 Limburg Stirum, Frederik Willem graaf van 311 Linden, Hendrik Antonius van der 134 Linstra, E J. 312 Lion Cachet, C.A. 203 Liudger 15 Locaalspoorwegmaatschappij, Noord-Friesche 36, 55, 85, 112, 130, 132, 168, 231, 234, 289, 292, 297, 312 Lofvers, 0.158 Logeman 276 Logteren, Ignatius van 80 Lohman, gebr. 76 Lohman, N.A. 226 Lokhorst, J. van 93,199, 201 Lonkhuyzen, P.H. van 183 Loo, Boudewijn van 204, 303 Loo, Catharina van 196 Loo, Damas van 205 Loo, P. van 113 Looman, WE 165 Looxma, Age Binses 263 Looxma, T.M.T. 241 Lore, Willem 127 Lous, Arjen 312 Lous, Jacob 68,107,183, 281 Lubach, Johan 196 Lubberts, Sicce 156 Lucas, Vincent 26, 78, 82, 85, 96,104, 134,148, 239, 241, 279, 306 Luden Anthz, Joh. 81 Lugtiens, Anna 244 Luiking, H. 150, 220, 253, 277 Luitjes, Albert 185 Lunia, Jan Teekes 229 Lunsingh Tonckens, J. 80 Lunter, P. 95 Lunteren, S.A. van 35, 80 lutheranen 18 Lutsens, Aede 283 Luyn, Jan van 129 Lycklama, familie 68 Lycklama, Ansckien van 164,166 Lycklema, Suffridas 242 Lycklama a Nijeholt, familie 79, 81, Lycklama a Nijeholt, Augustinus 60, 72, 79, 80 Lycklama a Nijeholt, J.A. 80 Lycklama a Nijeholt, Romelia Margaretha 166 Lycklama a Nijeholt, T.M. 80 Lycklema a Nijeholt, TM.F.M. 317 Lycurgus Sparta Combinatie LSC 285 Lykles, Claes 169 Maarschalkerweerd, M. 280 Maas Loos, J.P. 117 Maas & Zn, J. 326 Maasdijk, C. van 166 Maaskamp, J. 211 Maatschappij tot Exploitatie kruidenierswinkel Eigen Hulp 214 Mak, Geert 23 Manen, G.M. van 71, 97,123,149, 202, 246,290, 323 Manger Cats, S.G. 317 Marcus, A. 216 Maris, J.111 Marot, Daniel 204, 247, 311 Marswal, Petrus 266 Martena, Hessel van 136 Martena van Burmania, Duco 148, 328, 329 Martena van Burmania Vegelin van Claerbergen, D. 212 Martens, G. 185 Martens, J.E. 200, 267 Martens, Pijter 71 Martin, familie 148 Mastenbroek, Pieter 282 Maximiliaan I, keizer 17 Meckema, Snelliger 126 Meckema, Hessel van 184 Meckema, familie Van 184 Meek, O.M. 32, 72, 80,113,115, 242, 245 Meenes, Kornelis 262, 289 Meer, Tj. van der 165 Meer, W.G. van der 110 Meer, molenmaker Van der 172, 237, 316 Meij, Maayke Hendriks van der 244 Meijer, A. 214 Meijer, E. 302 Meijer, J. de 323 Meijer, J.N.H. 248 Meijer, Hendrik 243 Meijer, M. 35, 96 Meijer, arts 186 Meijes, Meije en Wiebe 287 Meintema, D. 176, 213, 214, 216, 225, 306, 314 Meintema, K.D. 225 Meister, Johan 195 Melkproductenfabriek, Koninldijke Nederlandsche 88 Mellema, Herman 127 Mellema, J. 226 Mellema, Petrus 300 Menalda, H.H. 205 Mendes da Costa, J. 215 Mengelberg, atelier F.W. 75, 76,107, 122, 153, 164, 198, 219, 286, 317, 323 Mentz, A.B.174, 309 Methardus 235 Metz, A.B. 302 Metz, J. 236 Metzelaar, J.F 93, 203 Metzelaar, W.C. 155, 203 Meule, G.A. van der 97 Meulen, F.H. van der 212 Meulen, H.H. van der 70 Meulen, J. van der 138 Meulen, Tjibbe Gearts van der 101 Meulen, firma Fokke van der 114 Meurs, Henricus 174, 221 Mey, J.M. van der 217 Meylama, Mary Sybesdr 120 Meynderts, Cornelis 171 Meynerts, Willem 84 Middeldorp, A. 285 minderbroeders zie franciscanen Minnema, familie 199 Minneman, Hans en Hendrik 92 Mittenreither, Johan 82 Mockema, Botte 108 Moer, A.J, van der 117,158 Moer, Gobel 179 Mohrman, B.E. 160, 225 Molen, J.D. van der 123 Molen, S. van der 310 Molenaar, F.C. 237 Molenaar, Nic. 30, 34, 219, 280, 281, 282, 284 Molenaar, M. 29, 30,175, 264, 328 Molkenboer, Th. 30, 91 Molkenboer, W.B.G. 217 Moller, Andreas 196 Monsma, familie 90 Monsma, Agge Jans 85, 296 Monsma, Sipke Jansz 93 Mulder, A. 125, 300 Mulder, B. 306 Muller, Christiaan 195 Mullier, P. 96 Munster, bisschop van 17, 58 Munster, bisschop zie ook Galen Naber, C.F.A. 223 Nannes, Jantje 234 Nannes, Hendrik 91 Nannes, Tetj e 219 Napoleon 22 Nassau, zie ook Willem Nassau, huffs Van 19 Nassau(-Dietz), Friese huis Van 195 Nassau, Albertine Agnes van 247 Nassau, Frederik Hendrik vin 247 Nassau, Johan Maurits van 134 Nassau, Johan Willem Friso van 247 REGISTER VAN PERSONEN Nassau, Willem Carel Hendrik Friso Willem TV) 191,196, 200, 204, 235, Nassau(-Dietz), Willem Lodewijk van 19, 134, 191, 195, 204, 217 Nassau(-Dietz), Willem Frederik van 217 Nassau, Willem V van 201 Nauta, A. 32, 79, 164, 171, 176, 204, 317 Nauta, B. 168 Nauta, Gerben Jelles 162, 219, 281 Nauta, I.216 Nauta, Jan Thomas 116 Nauta, Pieter 195, 200 Nauta, Roelof 210 Nering Bogel, gieterij 42,111,172 Nessingh, Pietje Pieters 282 Nestle, firma 88 Neuhusius, Eduard 171 Neurenberg, Hans Falck van, zie Falck 200 Nicolai, A.C. 198 Nicolas, F 161, 280 Nicolas, J. 83, 219 Nicolas, atelier F 75,198, 202 Niesten, P. 106 Nieukerken, J. van 80 Nieukerken, J J. van 80 Nieukerken, M.A. van 80 Nieuwland, H. 147 Nieuwland, S.A. 314 Nieuwoldt, J.H. 195 Nijdam, J.R. 258 Nijhoff, Gerryt 229 Nijs, Jan van 92, 281 Nijsloot, P. 279 Nijsten, Barthold van 167 Nijsten, Johanna Maria van 167 Nijsten, Sophia Lucretia van 167 Nol, Rudolf 86 Nooitgedagt, firma 43, 62 Nooitgedagt, J J.176 Noorden, Claes 304 Noordendorp, J.E.G. 200, 204, 217 Noordhof, Harm 245 Noorman, H.J. 161, 245 nooteboom jan 91 Nooteboom, Jan 90, 91,107, 200 Nooteboom, Sjouke 106,108 norbertijnen (premonstratenzers)15, 105, 116, 117, 141, 174,298 Norel, H J.155 Norel, J.15 7 Noteman, Jacob 83, 99, 120, 140, 142, 148, 180, 196, 235, 266, 293 Obertin, Andreas 85,173, 250 Obertin, Andreas en Nicolaas Rogier 141, 226, 256, 258 Obertin, Nicolaas Rogier 244 Ockinga, familie 96 Oddoz, Herman 196 Oeckelen, P. van 78,175, 241, 316 Oeckelen & Zn, firma P. van 66 Oenema, Amelius van 164 Oenema, Ath van 123 Oenema, Catharina van 164 Oenema, Jaan 96, 269 Oenema, Jan 116 Oenema, Keimpe en Doutje van 68 Oenema-Cammingha, familie 314 Oerle, J J.W van 114 Offringa, E. 161 Offringa, P.B. 126,231 Okma, H. 286 olij, J. 284 Ommen, J. van 84 Ooiman, A. 216 Oostendorp 156 Oosterbaan, G. 312 Oosterhuis, J. 291 Oosterzee, Epeus 276-277 Oosterzee, familie 275 Oppedijk, S. 326 Oranje, Anna van 195 Osinga, familie Van 316 Osinga, D. 195 Osinga, NJ. 119 Osinga, Sybrandt van 26 Ostheim, Jel van 136 Ottema, Nanne 205, 210 Otten, J. 284 Otto, H.115 Oud, H. 260 Ouderzorg, firma 146 Ouwendag 233 Overney, Petrus 69, 92, 144, 150, 168, 169,175,178,188, 200, 224, 230, 233, 237, 254, 257, 269, 275, 293, 306, 319 Overwijk, B. 233 Ovitius van Abbema, Pibo 68 Oyen, Jacob van 151 Ozinga, K.F. 71,126 P.T.T. 72 Paaltjens, Piet 97 Pander, Pier 166, 217 Pars, Wiltje 140 Paulusz, Gerardus 135 Payaar, Gerrit 305 Peek & Cloppenburg, firma 214 Pelckum, Matthias van 164 Penaat, W. 281 Penning, firma WE 160 Peters, C.H. 30, 83, 101, 156, 181, 185, 203, 219, 302 Petit & Fritsen, firma 180, 252 Petri, Cunerus 201 Philips, firma 63,113 Philips II, koning 18, 19, 204 Pias, Joseph 161 Piebes, Tjepke 324 Piers, Jelte 281 Pieters, Trijntje 309 Pijkstra, A. 329 Pijnacker, J.186 Pippijn II 14 Piters, Claes 169 Plas, Pieter van der 311 Pletterij, firma De 285 Ploeg, schildersgroep De 185 Ploos van Amstel, J J.A. 259 Poederbach, H.M. 90, 93, 94 Poelman, F.H. 33, 284 Poelstra, Attie Zeppe 130 Poggeman, Hermannus 201 Polonceau, Camille 42 Poortinga, J.L. 148 Popma, J. 235 Popma, Klaas 292 Popma, Vrouck van 307 Popma Jaersma, familie 307 Poppe 76 Popta, familie 227 Popta, A. van 182 Popta, Henricus 206, 228 Por, J. 249 Post, K.R. 163 Posthuma, Pieter Pietersz 90 Posthumus, gebroeders 154 Posthumus, H. 147 Posthumus, O.R. 184 Postma, J.P. 91 Postma, J.P. 96 Pothoven, H.A. 74 Poutsma, familie 275 praemonstratenzers zie norbertijnen Prak, tegelschilder 139 Prakken, K J. 80 Prins van Oranje, gieterij De 160 Prins, familie 242 Provinciaal Elektriciteitsbedrijf (PEB) 188, 233, 303 Prummel, J. 214 Pyters, Jan 92 Raadsma, F 321 Raamsdonk, J.C. 288 Rab, F 302 Radboud14 Radeker, Johannes 270 Radersma, J. 230 Radersma, P J. 264, 319 REGISTER VAN PERSONEN Reclair, F 202, 280 Reederij tot Nut der Inwoners 71 Reenen, J. van 91, 212, 254, 294 Reiding, F.S. 115 Reijnders, Juntien 325 Reinalda, L. 33, 73, 154, 165, 198, 204, Reiners, G. 84 Reinerus, klokkengieter 130,161 Reisma, C. 195 Reisma, H.S. 79 Reitsma, C.S. 118 Reitsma, E. 32, 184, 198, 235 Reitsma, L. 316, 321 Reitsma, P.S. 283 Rengers, familie 328 Rennenberg 107 Reynes, Daniel 108 Rhenen, J. van 223 Rholfind, firma 219 Ribbing van Bork, firma 215 Riddersma, S. 66 Riele, firma wed. L. to 286 Riele, W. to 30, 75,111,198, 246, 256, 317, 326 Riemers, Johan 281 Riemers, Jelte, Pier en Johan 327 Rienks, A.H. 288 Rijpkema, H. 274 Rijpstra, G.H. 110 Ringia (Rinia), familie 84 Rinse, familie 184 Rintjes, Yge 103, 106, 107, 172, 178, 230,237,244 Ripperda, Jurjen 178 Ritzema, H.F. 254 Robles, Caspar di 18,160 Rochefort, familie De 286 Roegholt, L.P. 218 Roels, Sijben 233 Rohling, firma 164 Rollema, P.J. 28, 279, 281, 283, 285 Rolsma, J.G. 259 Romein, J. 28 Romein, Th.A. 28, 29, 34, 66, 73,107, 110, 114, 116, 15 8,166,192,196,199, 200, 201, 202, 203, 204, 212, 217, 218, 229, 251, 268, 270 271 Roo & Zn, firma J.A. de 286 Roodbaard, L.P. 34, 70, 79, 80, 81,116, 119, 137, 160, 167, 185,217,241,248, 217, 241, 248, 263, 298, 312, 318, 329 Roolvink, G. 111 Roorda, familie 175, 259 Roorda, Care! van 145 Roorda, Fokel 168 Roorda, Frans van 279 Roorda van Genum, Frouck 234 Roorda, Harinck van 178 Roorda, Jan van 175 Roorda, J.B. 259 Roorda, Reynts 172 Roorda van Eisinga, Schelto Hesse! 211 Roorda, Sixtus van 186 Roorda, Sybo van 142 Roorda, Watze van 175 Roosenburg, D. 33, 321 Rooswinkel, J.W. 286 Ropta, Cunera van 153,230 Ropta, Kinsck van 306 Ropta, Worp van 230 Rosema, familie Van 184 Rosenberg, H. 136 Rouwkema, B. 241, 256 Rozenburg, firma 72 Ruige, K.I.174 Runia, A.L. 82 Ruys, Mien 175 Rycles, Poulus 259 Rynghe, Aike 84 Rynghe, Doca van 84 Saagman, Wybe 119 Saegman, Roelof 76 Saksen, hertog Albrecht van 17, 58,136, 191 Saksen, George van 17 Saksen, Hendrik van 17 Salverda, J.C.P. 320 Sandberg, R. 81 Sandberg van Boelens, B.WT 81 Sandberg van Boelens, H.H. 81 Scamozzi 28 Schaack, Adolph 91 schaatsenfabriek Frisia 177 schaatsenfabriek Nooitgedagt 176 Schaik, A.J. van 315 Scheenstra, F.W. 72 Scheenstra, WA. 243 Scheepstra, firma L. 216 Scheepvaart en Steenkolen Maatschappij 32,159 Scheltema, Wopke van 234 Scheltinga, familie 79, 98, 259, 307 Scheltinga, Catrijne van 186 Scheltinga, Jetske van 186 Scheltinga, Martinus van 183,185 Schenck van Toutenburg 17, 262 Schenk, M.C. 75 Schepper, familie De 184 Schepper, A.G. de 167 Schepper, Abraham de 209 Schepper, Aemilius Josinus de 167 Schepper-Coehoorn van Scheltinga, familie De 167 Scheuer, J.C. 242, 280, 326 Scheuer & Zn, J.C.172 Scheuer-Braams, Josina Wilhelmina 160 schieringers 16,17,13 6 Schiff, WC. 103 Schik, Petrus Adriaanus 210 Schik, Remelia 231 Schilden, M J. van den 260 Schimmel, Gerhardt 323 schippersvereniging Het Wakend Oog 309 Schnitger, Arp 279 Schnitger, Frans Caspar en Johan Georg 312 S cholten, O.A. 236 Schonck, P.W. 204, 247 Schonenborch, Johan 112, 121, 143, 145, 163,184, 218, 267, 296 Schonenborch, Wolter 257 Schotanus, Bernardus 123 Schotanus, Christianus 123 Schots, Pieter Jacob 237 Schouwen, Albertus 273 Schretlen & Co, gieterij D.A. 303 Schreur, J.126 Schroder, J.H. 67, 92,146 Schuilenga, J.D.124 Schuyneman, Hans Lourens 90, 92 Schwartzburg, Johan Michael! 196, 234, 306 Schwartzenberg thoe Hohenlandsberg, familie 70, 77, 78 Schwartzenberg thoe Hohenlansberg, Georg Wolfgang van 116 Schwartzenberg, Johan Onuphrius 78 Schwartzenberg thoe Hohenlansberg, Isabella 78 Schwartzenberg, Johann Michael! 96 Seeger, J. 280 Seghebodi, klokkengieter 129 Semler, J.G.165 Setten, D.H.F. van 102 Sickema, Sjouck van 315 Sickinga, familie 318 Sicker, J.H. 74 Sieckema, Tieth van 241 Sijdsma, Jacob 119 Sijtsma, P.G. 254 Simon, stucwerker 210 Simon(sz), Franciscus 173, 250, 256 Simon(sz), Johan, Frans en Thomas 107, 149,161 Simons, Menno 316 Singer, Jean Baptist 136, 201, 281, 324 Sinkel, Hermann 63 REGISTER VAN PERSONEN Sinkel, J.M.A. 323 Sinkel, Joseph 63 Sinnema, W 118 Sioerda, Biueck 150 Sipkis, Sibble 120 Sirtema van Grovestins, familie 164 Sitema, B J. 313 Sixma baron van Heemstra, H.L. 274 Sixma van Heemstra, A.T.R. 298 Sjaerdema, Sicke 136 Sjoerds, F 244 Skynner, Lancelott 301 Sleeswijk, S. 318 Sloterdyck, J.L. 212 Sloterdyck-Andreae 212 Sluis, familie Van der 167 Sluis, J.A. van der 167 Sluis, L.A. van der 185 Sluiter, D J. 231 Smeding, Douwe Andries 105 Smilde, vetsmelterij 63 Sminia, familie Van 69, 319, 320 Sminia, A J. van 69 Sminia, Cecilia van 258 Sminia, Hobbe Baerdt van 70,141 Sminia, Maria van 165 Smit, R. 94 Smits, EC. 195 Smitsen, Jan Willem 233 Smulders, L. 221 Solarno, Antonio 86 Sonnega, C. 214 Sonnema, firma EJ.111 Sorgdrager, Pieter C. 171 Souren, Jos. 248 Speher, Sara 161 Spoorman, Johan 84, 271 Spoorweg Maatschappij (H.IJ.S.M.), Hollandsche IJzeren 36, 55, 216 spoorwegen zie ook Locaalspoorweg, Staatsspoorwegen, Tram, Autobus Springer, L.A. 35, 80,103, 263 Staak, Ype 68, 74,113,127,215,235, 250, 251, 259, 289, 305 Staat der Nederlanden 265 Staatsbosbeheer 72 Staatsspoorwegen 55,160, 216, 318 Stachouwer, Johan 265 Stachouwer, familie 266 Stania, Auck van 172 Stania, Jeppe van 241 Stapensea, G. 32, 113, 123, 183, 215, 281, 284, 285, 325 Starckenborch Stachouwer, familie Van Starkenborg Stachouwer, Tjarda van 266 Starmans, J. 223 Starmans, P. 232, 270 Statema, P 119 Staten zie Friesland en Holland Steen, klokkengieter 101, 262, 295 Steen, G. 98,141 Steenhuisen & Zonen, K. 100 Steensma, firma 139 Steghe, Johan ter 68,104,125,148,149, 175, 200, 240, 269, 279, 296, 305 Stelmaker, Jurjen 127 Stephanus, klokkengieter 89,122,142, 314 Sternsee, Christoffel van 153, 230 Stevens, Gerard 296 Stinstra, Johannes 112 Stinstra, P. 134 Stinstra-Bangma, familie 112 Stockmann, Carel 284 Stoett, E 123, 185, 197, 199, 203 Stoett, H.R. 29, 30, 79, 80,134,145, 203, 204, 205, 206, 212, 214, 215, 225, 248, 296 Stoffels, L. 259 Stoombootmaatschappij, Groninger-Leeuwarder 285 Storm van's-Gravesande, E.C. 222 Straaten, C. van 326 Stracke, L.P.160 Strak, R. 156 Straten, J.A. van der 160 Straten, W. van 88, 204 Stripe, scheepswerf De 120 Strumphler, Johannes Stephanus 196 Stuivinga, J.115 Stuyvesant, Pieter 235 Suster van der Vegt 67 Swalue, Eylardus 201, 306 Swalue, Jacob 314 Swart, Frans Jurj en 228 Swart, Johannes Tjalling 172 Swart, Pieter de 200, 201 Swinderen, familie Van 221, 260 Switters 266 Sybel, Adam 224 Sybersma, Sybrandes 273 Sythama, Moedt van 261 Sytsma-Kuiken, Klaasje 78 Sytties, Antje 171 Sytzama, familie Van 179 Sytzama, Anna van 116 Sytzama, D J.V. van 116 Sytzama, W.H. van 185 Sytzama-Clant, familie 116 Tacitus 14 Tacoma, firma Johan 139 Taconis, familie 252 Tadema, familie 245 Tadema, J.M. 274 Talmastichting 301 Teernstra 77 Teijens, familie Van 79 Teijens, Oene van 79, 81 Telenga, drukkerij 31,140 Telgenhof, H. 273 Tepe, A. 30, 76, 122, 153, 154, 323 Terpstra, A. 261, 266 Terpstra, D J. 96 Terwischa, Eyso van 242 Themmen de Lang 69 Thiebbes, Claes 323 Thijsses, Akke 181 Thoden van Velzen 240 Thomas, Gerrit 279 Thomasz, Theunis 222 Thorbecke 22 Tiara, famile 183 Tichelaar, firma Koninklijke 224 Tichelaar, familie 224 Tieken, J. 301 Tielens, IJdt 178 Tijmstra, firma 184 Timmer 266 Timmerman, J. 110 Tjaarda zie ook Tyarda en Zyaerda Tjaarda, familie 247, 261 Tjaarda, A. 107, 248 Tjaarda, Syds 261 Tjallings, Haye 101 Tjebbes, Albert 221 Tjebbes, Eite 250 Tjebbes zie ook Thiebbes Tjessens, Ulbe 172 Tolhuis, Jan 263 Tonnema, firma 43, 278, 285 Torenbeek, L. 158 Tour van Bellinchave, G.M. du 148 Tramweg Maatschappij, Nederlandsche 55,216 Troelstra, P.J. 289 Tromp, K. 93 Tuijnhout, Wybo Hayoszoon 323 Tuinenga, J.A.122 Tulleners, familie 218 Tutein Nolthenius, A. 202 Twentrop, F 86 Twijnstra, Ulbe 63,140 Tyaerda van Starkenborg, Bartel 85 Tyarda, Maria van 261 Tyarda, Tjaert 306 Unckel, Engelbertina Barbera 323 Unema, Janke van 85 UTD, firma 140 REGISTER VAN PERSONEN Utrecht, bisschop van 15,17, 30 Utrecht, Levensverzekeringsmaatschappij De 215 Valckenier, Johannes 137 Valk, A J. 279 Valk, H.W.111 Valk, W. 215 Veen, familie Van der 301 Veen, A. 283 Veen, A.T van 110 Veen, H.G. van der 103 Veen, J. van der 91, 239 Veen, S. van der 314, 320 Veen, Y. van der 241 Veeninga, A.A. 291 Veenstra, G J. 80, 91,121,188, 249, 271, 290, 291, 297 Vegelin van Claerbergen, familie 180 Vegter, J J.M. 33, 93, 98, 107, 111, 115, 167, 177, 184, 208, 256, 275, 277, 280, 310 Velding, A. 31, 81, 99,110, 290 Velding, J.C. 74,182, 295 Veldman, Rika 166 Vellema, A.D. 311 Veltman, S. 33 Venstra, P. 266 Venstra, T 33,111, 237 Vereniging voor Evangelisatie 91 Vereniging tot Hulp aan Onbehuisden 72 Verhofstad, Matthijs 112 Verlaan, Th.G. 77 Vermaas, S J. 220 Vermaten, Pieter 66 Vermeulen, J.198 Vermeulen, firma W 112 Vervou, Frederik 136 Vervou, Jan 134 Vesinus, Abraham 301 Vestdijk, Simon 156, 217 vetkopers 16,17 Viersen, A.O.261 Vierssen, familie Van 98 Vierssen, Jaeycke van 255 Vierssen, Willem van 202 Vietor, J.A.103 Vincents, Bartold 279 Visser, familie 162 Visser, Anne Wiegers 162 Visser, A.H. 145 Visser, A.N. 285 Visser, H. 301 Visser, M. 318 Visser, R J. 286 Visser, T 146, 218, 289, 323 Visser, U. 187, 188, 304 Visser 327 Visser's & Zn, firma 284 Vlasindustrie, Friesche maatschappij van 175 Vlaskamp, G.L. 35,146, 217, 285, 299 Vlaskamp, L. 35, 263, 298 Vlieger, H.13 8 Vliet, Elia Eliasz 187 Voetberg, J.R. 294 Volharding, firma De 149 Vonk, P. 213 Voorhoeve, S. 35, 80 Vos, H. de 274 Vos, H.A.M. de 107 Vos, J. 95 Vredeman de Vries, Hans 26, 207, 225 Vreugde, M.166 Vriens, Bredase Betonmaatschappij 96 Vries, A.C. de 107 Vries, D. de 237 Vries, F de 117 Vries, H.P.J. de 33, 198 Vries, J.M. de 153 Vries, J.S. de 107 Vries & Zn, K.E. de 177 Vries, P. de 33,101,160, 213, 272, 288 Vries, R.I. de 42,111 Vries, T.D. de 254 Vrieze, P.L. de 127,171, 320 Vrijman, J.A.W. 31, 32,114, 240 Wadenoyen, M.A. van 285 Wageningen, familie Van 178 Wageningen, Gerard van 178 Wageningen, J.H J. van 178 Wageningen, S.R.D. van 178 Waghevens, Cornelis 196 Waghevens, Jacob 252 Wal, J. van der 316 Walcke, Georg 210 Waling Dijkstra 303 Walinga, F 176 Walinga, S. 85, 284 Walta, familie 125 Walta, Catharina van 187 Walta, Frans Pieter 125 Walta, Hessel en Age 85 Walta, Tako van 282 Walta, Tyerck van 90 Wamel, C. van 144 Waning & Co, Kon. Rott. Cementsteenfabriek Van 43,160 Warnerus, klokkengieter 297 Warnsinck, I.29, 218, 281 Wartena, W 141 Wasa, Zweeds koningshuis 301 Wassenaar, A.G. 252 Wassenaar, Tj. 271 Wassenaer van Twickel 160 Waterlander, architect 251 Waterleiding Gebied Leeuwarden, N.V. Intercommuna e 96,140, 222, 294 Waterschap Contributie Zeedijken 71 waterschap Heeg 83 Waterschap Oude Bildt 272 waterschap Zeedijken van Oostdongeradeel 311 Waterstaat, Ministerie van 29 Watkens, Syardus 131 Weener 247 Weerd, A. de 246 Weerman, J.B. 218 Wegewaert, Hendrik 128, 182, 239, 259, 318, 320, 323 Wegewaert, Willem 81,112,12 3, 243, 244, 256, 294, 321 Weide, J.D. van der 197,198, 211, 273 Weijhrother, familie Von 218 Weiss, M.107 Welderen, Odilia Amelia van 328 Welderen baron Rengers, B. van 274, 329 Welderen baron Rengers, M.Th. van 241 Welderen baron Rengers, S. van 328 Welderen baron Rengers, W.J. van 217, 329 Wellenbergh, P. 281 Welsing, AG. 110, 284 Welvelde, Josina Suzanna van 329 Wendt, Eyso de 184,185 Wennekers, H J. 29, 30,161,180, 306 Wenthin, Johan 255 Werf, D.J. van der 102 Werf, G.H. van der 29, 95 Werf, J. van der 246 Werf, R. van de 231 Werff, scheepswerf Van der 95 Werff, P. van der 158 Werff, S. van der 266, 267 Werktuigenfabriek Friesland 119 Wesseling, J. 90, 91 Wesselman van Helmond, A.P. 67, 272 Westerhuis, Suffridius 134,136 Westra, G.W 66 Westra, J J.175 Westra, J.H. 229, 316, 321 Westra, K.J. 140 Wiarda, familie 199 Wibbelink, R. 114 Wielen, G. van der 197, 202, 211, 212 Wielen, J. van der 218 Wielenga, F 129 REGISTER VAN PERSONEN Wierda, C J. 32, 72, 73,159, 252, 293 Wieren, G.R. van 71,104,149 Wiersma, familie 102 Wiersma, H. 326 Wiersma, J.E. 210, 215, 325 Wiersma & Brugman, bureau 194 Wiggerts, Auke 170 Wijbeling, M.R. 184 Wijckel, Frouk van 96 Wijk, Pytter P van 264 Wijkmans, J.H. 225 Wijmenga, R J.175 Wijn, S. 32, 79 Wijngaarden, A.T. van 198 Wijs, W.K. de 110 Wildt, Hiob de 260 Wilhelmina, koningin 285 Willem II, graaf van Holland 301 Willem III, graaf van Holland 292 Willem IV, graaf van Holland 16, 70 Willem I (koning) 22, 204 Willem III (koning) 298 Willibrord 15 Willinge, J.A. 242 Willinge Prins, E. 242, 243 Willinge Prins, J.A. 242 Willinge Prins, P.L. 242 Wilsing, Aelcke Karstdr 123 Winkels, J.H.180 Wissema, familie 84 Wissen, H J. van 134, 143, 179, 273 Wit, Jan de 241 Wit, WC. en K. de 293 witheren 87 Witte, J.Fr. 308 Witteveen, A. 33, 96, 99,114,198, 213, 276, 304 Witteveen, C.K. 83 Wobma Speelma, J.M. 212 Woerden, kaashandel Van 67 Wolters, A J.112 Woltman, J.D.165 Woningbouw Achtkarspelen, Stichting 290 woningbouwvereniging Eigen Brood Bovenal 213 woningbouwvereniging Eigen Haard is Goud Waard 77 woningbouwvereniging Beter Wonen 114 woningbouwvereniging Werkmanslust 181 woningbouwvereniging Pierre Louis 309 Woningstichting Smallingerland 262 woningstichting Stellingwerf 318 Woningvereeniging Leeuwarden 214 Wopckesz, Gerben 90 Worm, NJ. van der 266 Wou, Arent van 288 Wou, Geert van 68,112,117,120,121, 143, 144, 148, 149, 163, 167, 175, 183, 218, 225, 240, 245, 247, 267, 288, 296, 318 Wou, Geert II van 125, 134, 196, 218, 222, 269, 296, 305, 315 Wou, Johannes van 142 Wouda, D.F. 203, 221 Wouda, H.,121 Wouters, familie 252 Wouters, I.B. 283 Wouters, Beernt Wybes 282 Wybes, Biense 227 Wyboltsma, Tet 85 Wyckel, familie Van 98,127, 311 Wykmans, J.101 Wytses, Hylck 162 Xavery, Jan Baptist 112 Ydema, J.M. 75, 76, 236, 276, 326 Ydema, S.Y. 83 Yges, Oeds 264 Ygrams, Hans 77 Ykema, familie 83 Ypey, A.L. 263 Ypey, Nicolaas 240, 263 Ypma, D.S. 73, 219 Ypma, L. 274 Ypma, N. 111 Ysenbeek, J.S. 312 Zaag, E.E. van der 102 Zael, Goebel 89 Zandstra, L. 218 Zee, G. van der 121, 320 Zee, M.D. van der 115 Zeehandels- en Houtkopersvereniging 158 Zeepkat, W. 222 Zeper, Jan 210 Zeyl, L. 203 Zijlstra, H.13 5 Zondag, H.A. 33, 73,185,186, 235 Zuidema, J. 204, 205, 217 zuivel zie ook Melk en Cooperatieve Zuivel Export Vereeniging Frico, Friesche Cooperatieve 63 Zuivelfabriek Achlum 63 zuivelfabriek Bartlehiem 328 zuivelfabriek Damwoude 63 zuivelfabriek De Eendracht 141 zuivelfabriek De Hem 176 zuivelfabriek De Harste 290 zuivelfabriek De Toekomst 262 zuivelfabriek Dokkumer Walden en Omkriten 104 zuivelfabriek Freia 63, 301 zuivelfabriek Hollandia 88, 95 Zuivelfabriek Lioessens 63 zuivelfabriek Lollum 222 zuivelfabriek Nestle 88 zuivelfabriek Normandia 278 zuivelfabriek Oldeboorn 69 Zuivelfabriek Reduzum 63 zuivelfabriek Tzummarum 297 zuivelfabriekWarga 63 Zundendorp, L. 301 Zwaagstra, M. 233, 252 Zwaagstra jr, M. 233 Zwage, R. 244 Zwart, J. 71, 97, 116, 123, 149, 202, 323 Zwart, H. 144 Zwarts, S.H. 32, 248, 293 Zweege, Jacob ten 224 Zwolle, Hendrick Hansen van 92 Zyaerda, Paerck 303 VERANTWOORDING VAN DE AFBEELDINGEN Foto's Alle foto's zijn vervaardigd door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ), met uitzondering van die gemaakt door: Flying Focus, Castricum: p. 45, 47, 50, 54, 56, 57, 59, 60, 61, 64, 87,131,151, 166, 171, 175, 192, 221, 227, 265, 275, 278, 287, 292, 328. Plattegronden en opmetingstekeningen B. Stamkot, Cart. Buro MAP, Amsterdam: achterschutblad, p. l 1, 88, 105, 132, 152, 163, 190, 279, 322. R.G. Bosch van Drakestein, Utrecht: p. 136 (naar tekening architectenbureau Bosch van Drakestein 1999),147 (naar tekening WJ. Berghuis 1987),164 (naar tekening Gemeentewerken Heerenveen 1976),178 (naar tekening architecten­bureau Bosch van Drakestein 1997), 228 (naar tekening architectenbureau J. Grunstra, Bolsward 1971), 299 (naar tekening A. Baart jr., Leeuwarden 1955), 300 (naar tekening WJ. Berghuis 1983). Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist (getekend en naar eigen waar­nemingen bijgewerkt door B.H J.N. Kooij): p. 85 (naar tekening S.G. Walinga, Sneek 1941; WJ. Berghuis 1955), 89 (naar tekening A. Baart jr., Leeuwarden 1955),100 (naar tekening RDMZ; WJ. Berghuis 1955; gemeente­werken Tytsjerksteradie11972),132 (naar tekening Stichting `Behoud Kerkelijke Gebouwen in Friesland' 1997),147 (naar tekening W.J. Berghuis 1979),149 (naar tekening WJ. Berghuis 1981),154 (naar tekening W.J. Adema, Franeker 1979), 162 (naar eigen opmeting),184 (naar tekening WJ. Berghuis 1984),193 (naar tekening A. Baart jr., Leeuwarden 1961), 261 (naar tekening WJ. Berghuis 1982), 310 (kerk naar bouwtekening uit 1911, toren naar tekening W.J. Berghuis 1981), 322 (kerk naar tekening G. de Hoog Hz. en L. Reinalda 1936, toren naar tekening Gemeentewerken Workum 1957), 323 (naar tekening A. Baart sr. 1946; A. Baart jr. 1955). H.F.G. Hundertmark, Oss: p. 197 (naar tekening van P.J.H. Cuypers ca. 1880 en eigen waarnemingen), 201 (naar tekening ingenieursbureau M.U.G. en eigen waarnemingen, periodisering i.s.w. met L. van der Laan). Historische topografische afbeeldingen J. Kuyper, Atlas van Nederland en de Overzeesche Bezittingen, Leeuwarden 1866 (reproductie Universiteits­bibliotheek Universiteit van Amsterdam): voorschutblad. J. Blaeu, Tonneel der Steden van de Vereenighde Nederlanden, Amsterdam 1649 (reproductie RDMZ): p. 20. I. Tirion, Hedendaagse of Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden, Amsterdam 1740 (reproductie RDMZ)., p. 18. Frieswijk, Johan e.a. (red.), Geschiedenis van Friesland 1750-1995, Amsterdaml Meppel 1998., p. 16. Gemeentearchief Leeuwarden, p. 21, 189. Fries Museum Leeuwarden, p. 21. COLOFON Uitgave: Waanders Uitgevers, Zwolle Vormgeving: Roelof Koebrugge bN0 Druk: Waanders Drukkers, Zwolle ISBN 90 400 9476 4 NUGI 923 Auteursrecht voorbehouden © 2000 Uitgeverij Waanders B.V., Zwolle Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, mikrofilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing i op gehele of gedeeltelijke bewerking. De uitgever is met uitzondering van ieder antler gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen van kopieren, als bedoeld in artikel 17 lid 2, Auteurswet 1912 en in het K.B. van 20 juni 1974 (Stb. 3 51) ex artike116b Auteurswet 1912 to innen en/of daartoe in en buiten rechte op to treden. Copyright reserved. Subject to the exceptions provided for by law, no part of this publication may be reproduced and/or published in print, by photocopying, on microfilm or in any other way without the written consent of the copyright holder(s); the same applies to whole or partial adaptations. The publisher retains the sole right to collect from third parties fees payable in respect of copying and/or take legal or other action for this purpose. Fan dit boek mei neat fermannichfaldige en/of iepenbier makke wurde troch printsjen, fotokopiearjen, it meitsjen fan mikrofilm of op hokker oare wize dan ek, sunder dar de utjouweryn't foar skriftlik tastimming jun hat. Monumenten Het zesde deel in de reeks `Monumenten in Nederland' is gewijd aan de provincie Fryslan / Friesland. Naast de historische Friese steden komen uitgebreid de oude terpdorpen en de jongere veenontginningsdorpen aan bod en natuurlijk de Friese Waddeneilanden, evenals de drie regio's waarvan dit alles deel uitmaakt: Noord-Friesland, Zuidwest-Friesland en de Friese Wouden. Van de serie zijn de delen over de provincies Utrecht, Noord-Brabant, Overijssel, Groningen en Gelderland inmiddels verschenen. Na Fryslan / Friesland volgt het deel over de provincie Drenthe. Vervolgens komen delen uit over: Limburg Zeeland Zuid-Holland Noord-Holland `Monumenten in Nederland — Fryslan / Friesland' geeft een bondig en informatief overzicht van alle cultuurhistorisch waardevolle monumenten in de provincie. Begeleid door ruim 480 afbeeldingen komen bekende, maar ook minder voor de hand liggende hoogtepunten uit de rijke historie van Friesland aan de orde. Van de schitterende steden tot de Friese Waddeneilanden, en van de oude terpdorpen in het noorden tot de jonge veenontginningsdorpen in het zuiden. Waanders Uitgevers, Zwolle Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist