IN NEDERL `Monumentet waarm per Pr (Teo-even van a mon umenten stand in nauw Rijksdienst vo de oudere hot de period 18 (1()rp of star] w overzicht van 1)e beschrijvh worden voora inleit in ;en w architectuur-1 komen. ri'even de eigen (hist( bebouwings a uitgewerkt. 1 foto's, grotend (Temaakt, be ;e literatuur- en completeren h Ri.k.sdienst vooaanders Lit 11110111111011111111111r,, GRONINGEN MO. tare rarmr. ererpl, to f ihmstelovi Planirmr2 1 Avidiarrw lark STIC DEN. mei mina , Medea,. rfrItitira, • finpow...1,01.0oran throw...ton dou n ,z tt „1:1 11e+dirt kr," ran attire,* arA van &ark,. Zkre a r Pan jiltOr irt0re 4h 00 Arook r;r0 iffiActirk Monumenten DRENTHE Monumenten DRENTIIE Ronald Stenvert Sabine Broekhoven Saskia van Ginkel-Meester Chris Kolman Redmer Alma foto's: Rijksdienst voor de Monumentenzorg RIJKSDIENST VOOR DE MONUMENTENZORG, ZEIST WAANDERS UITGEVERS, ZWOLLE WAANDERS UITGEVERS, ZWOLLE • INHOUD Voorwoord Ten geleide Historie 1 Stijl en verschijningsvorm 1 Materiaal en constructie 3 Regio's 3 Steden, dorpen, monumenten 5 Beknopte literatuuropgave 222 Verklaring van enige termen 226 Topografisch register 233 Register van personen 237 Verantwoording van de afbeeldingen 245 Alb. pag 2: Rolde, Herv. kerk, interieur (1972) Afb. pag 4: Ansen, esdorp vanuit het zuidoosten Afb. pag 6: Echten, Huis to Echten, duff (1982) r ::!!k ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^\^^ c^^^^ 7 VOORWOORD In de reeks Monumenten in Nederland, een gezamenlijk Emmen en Roden en de veenkolonie Hoogeveen hadden initiatief van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en aanvankelijk slechts een bescheiden omvang. Op de arme Waanders Uitgevers, is dit het zevende, aan de provincie zandgronden was vooral sprake van eenvoudige bebou- Drenthe gewijde deel. Het geeft een geillustreerd over- wing en dit bleef zo na de grote heide- en veenontginnin- zicht van de monumenten in deze provincie en is in de gen in de 19de en vroege 20ste eeuw. Uiteindelijk leidde eerste plaats bedoeld als beknopt naslagwerk voor een dit tot een vaak imponerend landschap met daarin aardige breed publiek. Als bron van informatie is het bruikbaar kerken, charmante esdorpen en fraaie boerderijgroepen, voor zowel de wetenschappelijk geinteresseerde lezer onder meer te Schoonebeek, Zweeloo en Orvelte, maar als voor degene die vanuit een cultuurhistorische of toe- ook schier eindeloze kanaaldorpen met grote ontginnings- ristische belangstelling kort en bondig geinformeerd wil boerderijen, zoals in Nieuw-Buinen, Valthermond of worden. Tweede Ddooermond. De reeks Monumenten in Nederland geeft een breed over- zicht van de cultuurhistorisch meest waardevolle objecten De reeks is samengesteld door een vast team van archi- en structuren. Omdat niet alleen de oudere en al langer tectuur- en bouwhistorische onderzoekers. Dit deel is vertrouwde monumenten, maar ook de bouwkunst uit de samengesteld door dr.ing. R. Stenvert, mw. drs. S.T. periode 1850-1940 ruimschoots aandacht krijgt, komt de Broekhoven, mw. drs. S.G. van Ginkel-Meester en grote verscheidenheid aan bouwwerken in dit boek goed dr.ing. Chrj. Kolman. Voor de historische inleiding is tot uitdrukking. Daarbij is niet alleen plaats voor het een beroep gedaan op de historicus drs. R.H. Alma. Het meesterwerk, maar evengoed voor de anonieme utiliteits- voor deze reeks gevormde redactieteam bestaat uit: drs. bouw. Van zeer oud tot tamelijk recent, van mooi tot A.G. Schulte, drs. F.C.A. van der Helm, jhr. R.J.A. van merkwaardig, alle categorieen bouwwerken passeren de Suchtelen van de Haare, ing. B.H.J.N. Kooij en mw. revue. Het resultaat is een compact samenhangend beeld J.P.M. van den Heuvel namens de Rijksdienst voor de per stad of dorp van de cultuurhistorische waarden. Monumentenzorg en de vier auteurs. Verder hebben de De groeiende belangstelling voor monumenten blijkt uit medewerkers van de afdeling Documentatie en Informa- een constante vraag naar informatieve boeken en reis- tie van de Rijksdienst ieder op hun wijze, vanuit zijn of gidsen. Over het algemeen bestrijken deze boeken slechts haar specialisme, bijgedragen aan de totstandkoming van deelgebieden. Daarom is er behoefte aan een breed opge- de publicatie. Drs. B. Stamkot van het bureau MAP zette reeks als deze. Elk deel staat op zichzelf en kan stelde de overzichtskaarten en stadsplattegronden samen, onafhankelijk van de overige delen worden geraadpleegd. jhr.ir. R.G. Bosch van Drakestein verzorgde de kasteel- Om de uitgave ook visueel aantrekkelijk te maken en de plattegronden, ing. B.HJ.N. Kooij en H.F.G. Hundert- bruikbaarheid te verhogen, zijn de delen rijk geillustreerd mark de kerk- en overige plattegronden en H. IJsseling met speciaal voor dit Joel gemaakte foto's en tekeningen. van Flying Focus de luchtfoto's. De fotografen van de Het beeldmateriaal benadrukt steeds het eigen karakter Rijksdienst, met name IJ.Th. Heins, J.P. de Koning, van het culturele erfgoed van de provincie. K. Roderburg en A.J. van der Wal, zijn verantwoordelijk voor de foto's. Het aanzien van Drenthe werd tot ver in de 19de eeuw bepaald door onafzienbare heidevelden en uitgestrekte Met dit werk over de provincie Drenthe beoogt de reeks venen. In een paarse heidegloed gelegen hunebedden Monumenten in Nederland een bijdrage te leveren aan de deden eenzame reizigers onwillekeurig denken aan ver- kennisoverdracht van ons cultureel erfgoed en het wek- halen over reuzen. Bij de toegangen tot dit door ontoe- ken van de belangstelling daarvoor. gankelijke veenmoerassen omgeven gebied lagen van oudsher de steden Meppel – in het westen – en Coevor- De directeur van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg den – in het oosten. De tegenwoordige provinciehoofd- stad Assen, ontstaan als middeleeuwse kloosternederzet- Fons Asselbergs ting, werd pas in 1809 tot stad verheven. Ook de esdorpen 8 TEN GELEIDE Monumenten in Nederland is een naslagwerk over de cul- tuurhistorisch waardevolle objecten en structuren in de Peize verschillende provincies, in dit geval de provincie Drenthe. Roden Eelde- Paterswolde Het is Been reisgids en bevat dan ook geen routebeschrij- Tynaarlo:fa Noorden ur Vries vingen of wandelingen. De stadsplattegronden in het Norg Anloo veld boek zijn bedoeld om de onderlinge situering van objec- • Gieten AssenAssen AaNpn Hunze ten te verduidelijken. Het boek geeft in een compact, DR TS a% Gasselte samenhangend overzicht een breed beeld van bestaande Roide •• Smilde Borger- cultuurhistorisch interessante objecten en structuren, Borger OOST- Midden-Drenthe waarbij beknopt de feitelijke informatie wordt vermeld. Odoom Diever PLATEAU Viedder Odoorn De inleidende hoofdstukken plaatsen de gegevens in een Westerbork Beilen ZUIDWEST- groter verband en schenken aandacht aan het karakteris- , Dwingeloo Westervelci, Zweeloo DRENTHE tieke van de provincie Drenthe. Hier worden relaties Havelte Sleen DRE E gelegd met belangrijke ontwikkelingen in het verleden. Ooster- Emmen Ruinen hesselen ijevee Ruiner- • De eerste inleiding bevat een algemene historische schets mkt De Hoogeveen paten Me. el Walden van de provincie. De twee volgende hoofdstukken beste- qk Coevorden Schoonebeek • Zuidwoide den respectievelijk aandacht aan de stijlen en vormen van de gebouwen en aan de toegepaste materialen en con- structies. Het vierde en laatste inleidende hoofdstuk behandelt de eigenheid van de Brie regio's die samen de GEBIEDSINDELING rijksgrens provincie Drenthe vormen. Daarbij wordt vooral geke- huidige gemeentenaam MINED ••• gebiedsgrens Assen ken naar historisch-geografische ontwikkelingen en de Vledder voormalige gemeentenaam 1^11.11111^11. gemeentegren bebouwingskarakteristiek. 0 15 30 km De hiernaast opgenomen overzichtskaart toont de regio- indeling van de provincie. De kaart geeft verder een overzicht van de gemeenten en de belangrijkste steden en dorpen, zoals die aan bod komen in het op de inleidingen zijn in de loop van hun geschiedenis deel gaan uitmaken volgende onderdeel Steden, Dorpen, Monumenten. Dit van een grotere kern. Zo is Gasselternijveenschemond meest omvangrijke deel van het boek bevat een beschrij- onderdeel gaan uitmaken van Gasselternijveen. Deze ving van de belangwekkende bouwwerken van alle steden geincorporeerde kernen worden behandeld als onderdeel en nagenoeg alle dorpen in Drenthe. Dit deel is alfabe- van het grotere geheel, zij het dat bij de vermelding van tisch op plaatsnaam geordend. Voor de indeling zijn niet adressen ook de naam van de oorspronkelijke kern wordt de gemeentegrenzen bepalend, maar de afzonderlijke genoemd. Voor kernen die in de loop van de tijd aan bebouwingsconcentraties – de kernen – zoals ze historisch elkaar zijn gegroeid, is deze methode eveneens gehan- zijn gegroeid. teerd. Deze kernen zijn in de regel onder hun huidige Er is onderscheid gemaakt in hoofdkernen, kernen, gein- plaatsnaam te vinden, dit geldt bijvoorbeeld voor Eelde- corporeerde kernen, omgevingskernen en omgevings- Paterswolde. Omgevingskernen zijn nederzettingen die objecten. Hoofdkernen zijn kernen die hun naam aan een wel genoemd worden, maar waarvan de informatie over gemeente geven (bijvoorbeeld: Assen, Emmen). Bij een de bebouwing slechts enkele objecten betreft. Ze worden gewone kern wordt in de aanhef steeds verwezen naar de onder een nabijgelegen, vaak grotere kern vermeld: zo gemeente waartoe deze behoort, bijvoorbeeld: Zuidlaren staan Balloo en Deurze bij Rolde, Peest bij Norg en (gemeente Tynaarlo). De zogeheten geincorporeerde kernen Schipborg bij Annen. De beschrijvingen van omgevings- TEN GELEIDE 9 kernen zijn hierdoor niet direct alfabetisch geplaatst, betekenis, architectonische kwaliteit en bouwhistorisch maar kunnen via het topografisch register achter in het belang. In het algemeen zijn objecten opgenomen die van boek worden gevonden. Omgevingsobjecten zijn op het voor de Tweede Wereldoorlog dateren. Een enkele keer platteland gesitueerde gebouwen als fabrieken, gemalen, worden gebouwen van na 1940 belicht, bijvoorbeeld als adellijke huizen, molens en boerderijen. Deze worden de wederopbouw een duidelijke stempel op een bepaalde beschreven bij de meest nabije kern binnen de gemeente, kern heeft gedrukt. Met het opnemen van de modernste bijvoorbeeld het Kamp Westerbork bij Hooghalen of de architectuur is grote terughoudendheid betracht. openbare lagere school van 't Haantje bij Noordsleen. Bij Het boek geeft een overzicht van de bestaande gebouwde een omgevingsobject dat het enige vermeldenswaardige omgeving. Er wordt dus geen aandacht geschonken aan object van een kern is, wordt steeds ook de kern genoemd; objecten die in het (recente) verleden zijn verdwenen. dit geldt bijvoorbeeld voor de rooms-katholieke kerken Cultuurhistorisch waardevolle objecten en structuren die van Steenwijksmoer en Zandberg. Het komt voor, dat met sloop of totale wijziging bedreigd worden – dat is meerdere kernen eenzelfde naam hebben, zoals Eursinge helaas nog al eens het geval – zijn opgenomen als ze op (Midden-Drenthe, De Wolden en Westerveld). Deze zijn het moment van het afsluiten van het manuscript nog in de inleidingen voorzien van (een afkorting van) hun aanwezig waren. Met uitzondering van de hunebedden gemeentenaam. wordt aan archeologische monumenten geen expliciete Elke kern heeft een eigen inleiding waarin de historische aandacht besteed, tenzij dat voor het begrip van de ont- ontwikkeling en de topografische of stedenbouwkundige wikkeling van een kern noodzakelijk is. veranderingen kort worden behandeld. Van de belang- De teksten in dit boek zijn grotendeels gebaseerd op de rijkste steden is een plattegrond opgenomen, waarop de officieel gepubliceerde literatuur en op de bij de Rijks- meest interessante objecten zijn aangegeven. Typen dienst voor de Monumentenzorg voorhanden zijnde objecten die veel voorkomen, zoals woonhuizen, winkels gegevens, zoals de per gemeente in het kader van het of pakhuizen, zijn niet in de plattegronden opgenomen, Monumenten Inventarisatie Project (MIP) opgestelde rap- tenzij ze als een opvallend groot voorbeeld of als complex porten. Ook is er gebruik gemaakt van het uit het MIP de aandacht trekken. De nummers op de plattegrond ver- voortgekomen Monumenten Selectie Project (MSP). Voor wijzen naar het bijschrift, dat weer een verwijzing bevat de beschrijvingen van diverse kerkinterieurs is gebruik naar de pagina van de objectbeschrijving. De nummers gemaakt van informatie berustend bij de Stichting Ker- uit de plattegrond staan ook vermeld bij de beschrijving kelijk Kunstbezit in Nederland. Aanvullend bronnenon- zelf. derzoek of het uitputtend nalopen van de `grijze litera- Per kern is gezocht naar de meest geeigende indeling en tuur' stelden de auteurs zich niet als opdracht. Wel zijn volgorde om de objecten te beschrijven. De gekozen op grond van eigen waarnemingen ter plekke verbeterin- rangorde in de beschrijvingen wordt bepaald door het gen of aanvullingen op de bestaande literatuur aange- historische centrum van een kern en begint met het oud- bracht. ste en/of voor de ontwikkeling van de kern belangrijkste Om het cultuurhistorische erfgoed van de provincie gebouw. Doorgaans gaat het daarbij om de kerk, soms is Drenthe binnen de voor het boek gestelde ruimte te kun- het een kasteel. Afzonderlijke objecten en structuren nen behandelen, was het nodig de objecten beknopt te worden als het ware in ‘schillen' vanuit de dorpskern karakteriseren. De nadruk ligt op feitelijke gegevens over besproken, waarbij Brie hoofdregels zijn aangehouden: de bouwgeschiedenis en de huidige situatie van het object, van publiek naar particulier, van oud naar jong en van zoals: adres, functie, ontwerp- en bouwdata, namen van binnen naar buiten. Vergelijkbare objecten en gebouw- opdrachtgevers en architecten, ontwerpers en uitvoerende typen zijn zoveel mogelijk na elkaar geplaatst of tot een kunstenaars. Verder wordt waar mogelijk de bouwstijl lemma verzameld. vermeld, of bij minder typerende voorbeelden de bepa- Het boek bevat in principe alle waardevolle objecten en lende architectuurelementen. De beschrijving van het structuren in de provincie. De breedte van het spectrum, uiterlijk van objecten blijft beperkt tot de belangrijkste met name ook ontstaan door het opnemen van de jongere kenmerken. Waar nodig voor een beter begrip komen bouwkunst uit de periode 1850-1940, maakt het uiter- ook de toegepaste materialen en constructies ter sprake. aard onvermijdelijk om keuzes te maken. De uiteindelijke Bij de belangrijkste objecten en structuren wordt de his- selectie is die van de auteurs. torische ontwikkeling kernachtig behandeld. Informatie Objecten kunnen zijn opgenomen omdat ze kenmerkend over interieur en inventaris van de gebouwen wordt in zijn voor een breder voorkomend verschijnsel of juist beperkte mate verstrekt; gegevens daarover zijn slechts omdat ze een uniek of zeldzaam voorbeeld zijn. Beslis- opgenomen wanneer ze van uitzonderlijk belang zijn. sende criteria bij de selectie waren: gaafheid, historischeMusea zijn alleen opgenomen indien het gebouw vermel- 10 TEN GELEIDE ding verdient; de museale collecties krijgen in dit boek Kunstbezit in Nederland, aan de eigenaars en beheerders vrijwel Been aandacht. Restauraties en verbouwingen aan van kerken en andere gebouwen die ook van binnen zijn de objecten zijn in principe alleen vermeld als die tot bezocht en aan Leo Dubbelaar, Ben Olde Meierink, Jean belangrijke wijzigingen hebben geleid. Bij onderhouds- Penders (Utrechts Documentatie Systeem), GJ. van gevoelige objecten als molens wordt doorgaans enkel de Reeuwijk (molens), O.B. Wiersma en R.W. van Straten meest recente restauratie aangegeven. De huidige functie (orgels). Voor hun hulp bij het afwerken van het manu- van gebouwen wijkt vaak of van de oorspronkelijke script bedanken wij Geeske Bakker, Jeroen van Meerwijk bestemming. De nieuwe bestemming wordt alleen ver- en Joos Leistra. meld als er sprake is van een opvallend ander gebruik van het object. Aangezien gebouwen tegenwoordig vrij snel van functie veranderen, is hierin terughoudendheid Utrecht, februari 2001 betracht. Een belangrijk onderdeel van het boek wordt gevormd door de foto's, die een representatieve selectie van de Ronald Stenvert objecten en structuren in de provincie geven. Belangrijke Sabine Broekhoven criteria voor de keuze van de of to beelden objecten en Saskia van Ginkel-Meester structuren zijn hun ouderdom, hun verspreiding over de Chris Kolman provincie en de verdeling over de verschillende soorten objecten. De foto's weerspiegelen steeds zo veel mogelijk het karakter van de desbetreffende kern. De meeste foto's zijn speciaal voor dit boek gemaakt. Waar dit niet het geval is, staat het jaartal van de foto in het bijschrift vermeld. In het boek is order van een aantal belangrijke kerken, kastelen en andere objecten een plattegrond met bouwfa- sen opgenomen. In de legenda is voor de aanduiding van die bouwfasen gebruik gemaakt van de verkorte architec- tuurhistorische dateringsmethode, waarbij Romeinse cij- fers eeuwen aangeven, gevolgd door de hoofdletters A en B die staan voor halve eeuwen of de kleine letters a, b, c, d voor kwart eeuwen en m voor midden: XVIIa betekent eerste kwart van de 17de eeuw. In de tekst zijn de voorna- men van personen die leefden voor het jaar 1800 voluit geschreven, daarna zijn de initialen vermeld. De aandui- dingen van de plaatsnamen zijn gebaseerd op Elsevier Alfabetische Plaatsnamengids van Nederland ('s-Gravenhage 2000; 16de druk). Achter in het boek staat een beknopte literatuurlijst met de gebruikte algemene literatuur, aan- gevuld met de voor de provincie belangrijkste publicaties op architectuurgebied. Verder zijn een verklarende woor- denlijst, een topografisch register en een index op namen toegevoegd. Voor hun hulp bij de totstandkoming van dit boek dan- ken wij als auteurs onze opdrachtgever de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, zijn directie, de leden van de projectgroep, de afdeling cultuurwaardenonderzoek en de fotografen van deze dienst, alsmede de medewerkers van de bibliotheek en van het foto- en tekeningenarchief en tenslotte de uitgever. Voor de hulp die wij vanuit de provincie mochten ont- vangen gaat onze dank uit naar Johan Kruiger. Daarnaast zijn wij dank verschuldigd aan de Stichting Kerkelijk 11 HISTORIE Drenthe onderscheidt zich van van andere provincies 3500 jaar geleden veranderde de levenswijze langzamer- door haar geisoleerde ligging en lage bevolkingsdicht- hand door de introductie van de veeteelt en de landbouw. heid. Die eigenschappen bepaalden de geschiedenis en de Door bossen te kappen werd land ontgonnen voor begra- cultuur en bepalen nog steeds het karakter van de Drentse zing en men bemestte de zandgronden om deze voor bevolking en het landschap. akkerbouw geschikt te maken. Aanvankelijk was perma- Met de nadelen van deze geschiedenis wordt de provincie nents bewoning slechts mogelijk op de hogere gronden. nog dagelijks geconfronteerd. Drenthe wordt dikwijls Uit de periode van het Neolithicum of Nieuwe Steentijd aangeduid als de kleinste of de minst bevolkte provincie dateren de bekendste monumenten uit de Nederlandse van Nederland, maar geen van beide is waar. Het isole- prehistorie: de hunebedden, megalithische gemeenschap- ment en het lage bevolkingstal heeft ertoe bijgedragen pelijke graven die werden gebouwd door het yolk van de dat Drenthe in de historiografie als een arme provincie te Trechterbekercultuur (3400-2850 jaar voor Christus). boek staat, waar de bewoners in romantische solidariteit Megalithische graven zijn overigens in verschillende vor- hun armoede droegen. De zwakke economische positie men in geheel West-Europa bekend. Vele hunebedden gold inderdaad vanouds voor het gewest als geheel, maar zijn in de loop van de eeuwen verdwenen. Vaak zijn de op individueel niveau kende het een even rijke schakering enorme zwerfkeien hergebruikt, bijvoorbeeld voor de aan sociale en economische gelaagdheid als elders. Ook verharding van wegen. Tegenwoordig telt Drenthe nog in Drenthe waren arme en rijke bewoners, hutten en 53 hunebedden. Uit de IJzertijd (vanaf circa 800 voor havezaten, kleine keuterboeren en welgestelde eigenerf- Christus) stammen de zogenaamde celtic fields, sporen den. En ook de veronderstelde saamhorigheid in vroeger van vroege akkers. Vanwege hun regelmatige patroon eeuwen bestond even weinig of even veel als in andere zijn deze lange tijd als legerplaatsen gezien. In deze streken van Nederland. Deze gedachte is vooral ontstaan periode kwamen de vroegste nederzettingen tot ontwik- door het opkomend Drents zelfbewustzijn in de 20ste keling, waarvan huisplattegronden en grafvelden reste- eeuw. De ongerepte natuur was inderdaad vroeger van- ren. De ontbossing had het ontstaan van heide en gras- wege de gelsoleerde ligging van het gewest en de geringe land tot gevolg, die grote delen van de hoger gelegen dichtheid van de bevolking ruim voorhanden. Tegen- gronden bedekten. Verreweg het grootste gedeelte van woordig trekt deze rust veel toeristen en Drenteniers' het huidige Drenthe bleef echter bestaan uit ongerepte voor korte of langere tijd naar d'Olde Landschap. woeste gronden en uit veenbos, ontstaan na veenvorming ten gevolge van de stijging van de zeespiegel, waardoor Prehistorie de afwatering vertraagd werd. De in het veen aangetrof- Voor het behoud van archeologische en landschappelijke fen veenlijken stammen uit de Romeinse Tijd en de monumenten is het een gelukkige omstandigheid dat vroege Middeleeuwen. Ze zijn opvallend gaaf bewaard Drenthes economie door de eeuwen heen achterbleef bij gebleven. Voorts blijkt uit archeologische vondsten dat die van andere streken in Nederland: veel sporen uit het de Drentse nederzettingen, vooral die op de hoge gron- verleden bleven behouden. De oudste sporen die duiden den, ten tijde van de kerstening in de achtste eeuw de op de aanwezigheid van mensen zijn afkomstig van vorm hebben gekregen die zij eeuwenlang zouden jagers, die zich hier ophielden tijdens de minder koude behouden. perioden tussen de ijstijden, vooral in het Paleolithicum of Oude Steentijd, tot circa 10.000 jaar geleden. Hierna Middeleeuwen verbeterde het klimaat en werd bewoning continu Vanaf 820 – met de eerste vermelding van Threane – mogelijk. De bewoningssporen uit deze periode zijn dan begint zich de geschiedenis van het gewest in schriftelijke ook veel talrijker dan die uit de Oude Steentijd. De bronnen of te tekenen. In 1024 werd het graafschap bevolking bleef nog nomadisch. Tussen circa 5000 en Drenthe door de Duitse keizer Hendrik II geschonken 12 HISTORIE aan de bisschop van Utrecht. Het graafschap omvatte destijds ook nog de stad – voor zover daarvan dan al gesproken kan worden – Groningen, het omliggende Gorecht en een deel van de Stellingwerven. Deze schen- king, die in 1046 geeffectueerd werd, luidde een periode van bijna 500 jaar in, waarin de bisschop van Utrecht zowel geestelijk als wereldlijk zijn gezag uitoefende. De Drenten stelden zich tegenover deze landsheer wei- nig volgzaam op. De pogingen van bisschop Otto II van Lippe om zijn greep op Drenthe en Coevorden te ver- sterken, leidden in 1227 tot een groot conflict, dat uitge- vochten werd bij Ane nabij Coevorden. De bisschop kwam bij deze strijd – met de nodige trotse overdrijving de `Drentse Guldensporenslag' genoemd – om het leven. Enige jaren later werden de Drenten door Otto's opvol- ger weer onderworpen en gedwongen om een klooster te stichten nabij het slagveld ter nagedachtenis aan de gesneuvelden. In 1258 werd dit klooster verplaatst naar het huidige Assen. Vergeleken met de omliggende gewes- zandgrond ten was Drenthe, ook in verhouding tot de bevolkings- D' OLDE LANTSCHAP (d' Olde Lantschap dichtheid, spaarzaam met geestelijke huizen bedeeld. ti veengrond Slechts de bovengenoemde cistercienzerinnenabdij te Assen en de eveneens in de 13 de eeuw te Ruinen 0 15 30 km Sleen dingspelnaam gestichte en in 1325 naar Dickninge verplaatste benedic- ^ dingspelgrens tijnenabdij kenden een aanzienlijke omvang en bezit. Het enige andere klooster, het kleine vrouwenklooster van de Duitse Orde te Bunne, bleef daarbij ver achter. oorspronkelijk een deel van het graafschap Drenthe, ging In de middeleeuwen tekende zich de buurschap als orga- haar eigen weg, terwijl de hoogste bisschoppelijke amb- nisatievorm af. Deze kleinste bestuurlijke eenheid werd tenaar, de drost van Coevorden en Drenthe, in de prak- gekenmerkt door een grote autonomie. De stemgerech- tijk een zelfstandige positie innam ten opzichte van zijn tigde leven van de buurschap kondigden besluiten en landsheer. voorschriften af zonder goedkeuring van derden. De Behalve verschillende kerken, waarvan die te Anloo en buurschap bestuurde en beheerde het gemeenschappe- Vries de oudste zijn, zijn gebouwde herinneringen aan lijke agrarische grondgebied. In later eeuwen verschoof het middeleeuwse verleden van Drenthe nauwelijks het accent van de bemoeienis meer naar de marke, de bewaard gebleven. De duidelijkste verwijzingen naar onverdeelde, meest woeste gronden. Ten onrechte is middeleeuwse structuren vinden we in het landschap en daardoor het beeld ontstaan dat het beheer van de marke in een aantal buurschappen waarvan het stratenpatroon de basis van de buurschap als organisatie zou zijn in en de verkaveling herinneren aan de agrarische praktijk plaats van het totaal van economisch relevante, agrari- en de sociale structuren die het Drentse leven in de mid- sche grond met alle sociale plichten en rechten die daar- deleeuwen kenmerkten. uit voortvloeiden. Door de markescheidingen, met name in de 19de eeuw, nam het areaal aan gemeenschappelijke Zestiende eeuw gronden steeds meer af, om in de meeste buurschappen Aan het oppergezag van de bisschop van Utrecht als beer teruggebracht te worden tot enkele gemeenschappelijke van Drenthe kwam in 1522 een einde toen hertog Karel percelen of geheel te verdwijnen. van Gelre het gewest veroverde. Door zijn stadhouder Op het hoogste rechtsniveau fungeerde de Etstoel, die werd de vesting Coevorden ingrijpend verbouwd en ver- werd samengesteld uit de etten, vertegenwoordigers van sterkt. In 1536 nam keizer Karel V de positie als lands- de zes dingspelen. De uitspraken van dit college, dat heer van de hertog van Gelre over, waarna het lot van doorgaans vergaderde te Anloo en Rolde, zijn bewaard Drenthe definitief verbonden zou blijven met dat van de gebleven vanaf 1399. In de 15de eeuw begon het eigen andere Nederlandse gewesten. Er kwam een einde aan Drentse bestuur zich af te tekenen en voerde het gewest enige onrustige decennia waarin verschillende landshe- hoofdzakelijk haar eigen politiek. De stad Groningen, ren streden om de heerschappij over de noordelijke HISTORIE 13 gewesten. Een gevolg van het centraliserende bestuur Kaart van de provincie Drenthe in 1740. Goed zichtbaar zijn de was dat de staatsinrichting van Drenthe een duidelijker uitgestrekte veengebieden in het zuiden, oosten en noordwesten vorm begon te krijgen die meer overeenkwam met die van de omliggende gewesten. Als hoogste gewestelijke lijk het tij niet kunnen keren. Anders dan in de meeste bestuursorgaan ontstond de Landdag, bestaande uit de andere gewesten is in Drenthe echter in de 16de eeuw Ridderschap en vertegenwoordigers van de eigenerfden. nog geen noemenswaardige actieve reformatorische stro- Het lidmaatschap van de Ridderschap werd verbonden ming waarneembaar en bleef men trouw aan de Spaanse, aan de eigendom van een havezate, die daardoor staats- katholieke overheid, ondanks het optreden van krachtige rechtelijke betekenis kreeg. De militaire en technologi- individuen als de reformator Menso Alting, aanvankelijk sche ontwikkelingen maakten dat het defensieve karakter pastoor te Sleen. Zolang de Spaanse, katholieke overheid van de adellijke huizen naar de achtergrond verdween: in het zadel zat, had zij van Drenthe geen opstand te meer dan tevoren werd aandacht besteed aan een repre- duchten. Een gewest dat door zijn uitgestrektheid en lage sentatief uiterlijk van de havezaten en de bijbehorende bevolkingsdichtheid al zo verdeeld was, was gemakkelijk tuinen. te beheersen. In een poging om een dam op te werpen tegen de voort- Door het open karakter – beschermende stadsmuren schrijdende Reformatie werd de bisschoppelijke indeling zocht men vruchteloos in dit gewest – was de bevolking van de Nederlanden in 1559 herzien. Drenthe werd een makkelijke prooi voor plunderende soldaten van ver- onder de nieuw aangestelde bisschop van Groningen schillende partijen. Drenthe werd dan ook tot in de 17de geplaatst. Zoals bekend heeft deze reorganisatie uiteinde-eeuw door deze ongenode gasten zwaar geteisterd. Aan 14 HISTORIE Gezicht op Dwingeloo in de 18de eeuw. De theekoepel behoorde bij de havezate Batinge deze periode herinneren nog enkele schansen, aan het Zeventiende en achttiende eeuw eind van de 16de eeuw opgericht om de grenzen tegen de Nadat Drenthe in 1596 definitief tot het Staatse kamp Spaanse troepen te beschermen. Politieke en militaire was toegetreden, ondernam het gewest pogingen om een ontwikkelingen elders hebben het politieke en geestelijke volwaardige positie in de Republiek der Zeven Verenigde leven in Drenthe uiteindelijk bepaald. Na de verovering Nederlanden in te nemen. Het dunbevolkte Drenthe was van de stall Groningen door Maurits in 1594 werd ook echter niet in staat de nodige belasting op te brengen om Drenthe in 1596 onder het stadhouderschap van Willem een Republiek van Acht Verenigde Nederlanden te Lodewijk geplaatst, die daarmee de huidige drie noorde- rechtvaardigen. In 1603 werd de staatkundige plaats van lijke provincies onder zich kreeg. Krachtdadig nam hij de Drenthe geregeld, waarbij het gewest financieel onder reformatie in Drenthe persoonlijk ter hand. Na de toezicht van de Staten-Generaal bleef staan, maar intern nodige aanvangsmoeilijkheden — met name het aantrek- zelfstandig werd. ken van geschikte predikanten en schoolmeesters ging Het bestuur van de Landschap, de Staten, werd gevormd uiterst moeizaam — verliep de hervorming formeel gezien door de Ridderschap met een en de Eigenerfden met uiterst succesvol. Het officiele aantal niet-hervormden twee stemmen. De Ridderschap bestond uit edelen die op was in de latere eeuwen nergens in Nederland zo klein als grond van het bezit van een havezate toegelaten werden. in Drenthe. De strenge toelatingseisen maakten dat het aantal leden Net als elders ontfermde de overheid zich over de kloos- nooit meer dan tien bedroeg. Het college van Eigenerf- tergoederen. Vergeleken met de bezittingen van kloos- den werd gevormd door volmachten namens de kerspe- ters in andere streken in de Nederlanden waren de bezit- len, een namens ieder kerspel, behalve die in de heerlijk- tingen van de abdijen Assen en Dickninge weliswaar heden (zoals Ruinen en Coevorden) en de na de klein, maar zij vormden wel degelijk een welkome aan- Reformatie ontstane kerspelen Assen en Gasselternijveen. vulling op de beperkte financiele middelen van de arme Door Ridderschap en Eigenerfden werden de vier gede- provincie. Uit de opbrengsten van de geconfisqueerde puteerden gekozen die tezamen met de drost het dage- goederen werden onder meer prebenden (lijfrenten) ver- lijks bestuur vormden. De twee colleges benoemden ook leend aan vrouwelijke leden van de Drentse adel. Dit de stadhouder. Diens politieke macht werd voornamelijk onder druk van de Drentse edelen. Ze voerden als argu- bepaald door zijn vaardigheid om aansluiting te vinden ment voor deze aanspraken op de opbrengsten aan, dat bij facties die het bestuur op een bepaald moment de kloosters destijds vooral waren gesticht om vrouwe- beheersten. lijke, vooral adellijke, geestelijken onderdak te bieden. De rechtspraak werd in hoogste instantie uitgeoefend HISTORIE 15 door de Etstoel, gevormd door de etten, vier uit elk van de zes dingspelen, tezamen met de drost, die tevens kas- telein van Coevorden was en formeel onder de stadhou- der stond. Zaken werden aangebracht op de `goorsprake', een dingspelsgewijze vergadering, en op het laagste niveau fungeerde de schulte (schout). Rechtsprekende bevoegdheid had deze nauwelijks, maar als een soort combinatie van notaris, burgemeester en commissaris van politie vervulde hij op locaal niveau een sleutelposi- tie. Het ambt was in de praktijk min of meer erfelijk en werd de basis voor de steeds hechtere oligarchie van enkele tientallen eigenerfde regentenfamilies, die tot in de 19de eeuw het Drentse bestuur domineerden, teza- men met het slinkende aantal edelen. Naast de genoemde functionarissen trad een aantal ambtenaren in het poli- Boerderij met onderschoer in Eext aan het eind van de 18de eeu tieke leven op de voorgrond, waarvan de secretaris en de landschrijver de invloedrijkste waren. Ook die werden agrarische tegenslag brachten dit gevaar dikwijls zeer dikwijls geselecteerd uit de kleine kring van Drentse nabij. regentengeslachten. Toch wist Drenthe tot 1795 haar zelfstandigheid te bewa- Na de toetreding tot de Republiek was er op Drents ren. Zo koos het gewest zelf de stadhouder. Het Drentse grondgebied nauwelijks meer sprake van oorlogsvoering, bestuur koesterde afwisselend de meeste verwachtingen maar doordat de Republiek in de 17de en 18de eeuw van leden van de Friese Nassaus en van Hollandse stad- regelmatig in staat van oorlog verkeerde, bleef de belas- houders, terwijl na het overlijden van Willem III in 1702, tingdruk onverminderd hoog. Door de Staten-Generaal net als in Holland, van het benoemen van een stadhouder werden aan het door plunderingen, brandstichtingen en werd afgezien. In 1748 werd Willem IV het erfstadhou- misoogsten geteisterde Drenthe dusdanig hoge schattin- derschap aangeboden, waarna Drenthe in de pas bleef gen opgelegd, dat ze nauwelijks op te brengen waren. lopen met de andere Nederlandse gewesten. Pas vanaf het tweede kwart van de 17de eeuw deelde de Ook in de Nieuwe Tijd bleef Drenthe het minst verste- Landschap in de gunstige conjunctuur, maar de Gouden delijkte Nederlandse gewest. Slechts Meppel en Coevor- Eeuw leverde Drenthe lang niet de bloei van Holland op. den hadden vanouds een stedelijk karakter met een eigen Het culturele leven was weinig ontwikkeld. Pas in 1695 bestuur dat zich onderscheidde van dat van het omlig- vestigde zich in Drenthe de eerste drukker, die voorna- gende platteland, en dat dan nog met beperkte bevoegd- melijk overheidspublicaties uitgaf. Kunstenaars en bouw- heden. In de loop van de 17de en 18de eeuw ontwikkelde meesters werden meestal van buiten het gewest aange- Assen zich tot het gewestelijke bestuurscentrum. De trokken. Het aantal opdrachten was te klein om gebouwen van de voormalige abdij dienden als bestuurs- voedingsbodem aan een eigen kunstenaarstraditie te gebouwen. Tot 1973 zou het provinciehuis in de voorma- geven. Pas aan het eind van de 18de eeuw zou het lige abdij gehuisvest blijven. In 1710 kreeg Assen een Drentse landschap door schilders en tekenaars als inspi- eigen kerk, de voormalige abdijkerk. Tot de Franse Tijd ratiebron worden ontdekt. bleef Assen in juridisch-bestuurlijk opzicht behoren tot In 1665 werd Drenthe wederom geconfronteerd met het schoutambt Rolde. In de tweede helft van de 18de haar kwetsbare militaire positie: de vorst-bisschop van eeuw werd de uitbouw en verfraaiing van Assen voort- Munster, Christoph Bernhard van Galen, beter bekend varend ter hand genomen. Leden van de oligarchie ves- als Bommen Berend, viel met zijn verwoestende troepen tigden zich er in toenemende mate en gaven Assen het Drenthe binnen. Pas na de inneming van Coevorden aanzien van een deftige kleine residentiestad. Ook de door Carl Rabenhaupt baron van Sucha in 1672 trok bevolking van Meppel nam in die periode sterk toe. Bommen Berend zich terug, de Landschap met enorme Grote veranderingen in het Drentse landschap voltrok- schulden achterlatend. Voortdurend moest Drenthe ken zich door de grootschalige en systematische verve- ervoor ijveren haar soevereiniteit te behouden en niet, als ning vanaf het begin van de 17de eeuw. Een compagnie de andere gebieden die op de vijanden van de Republiek van Amsterdamse investeerders nam de exploitatie van de waren heroverd, als generaliteitsland onder curatele van Smildeger venen op zich en de Drentse edelman Roelof de Staten-Generaal te komen. De zware lasten en de van Echten kocht een enorm complex veen ter plaatse geregeld terugkerende perioden van laagconjunctuur en van het huidige Hoogeveen en stichtte een compagnie 16 HISTORIE voor de exploitatie. Tezamen met de ontginning van de bouwden. Ook het aantal Nederlands Hervormde kerken Drents-Groninger Veenkolonien ten noordoosten van de groeide, doordat verscheidene jonge bevolkingskernen Hondsrug werd het bewoonbare grondgebied door deze van oude kerspels werden afgesplitst. Daarbij kwam nog activiteiten aanzienlijk vergroot. Met de turfproductie de toename van de verschillende protestantse gezindten nam het aantal veenarbeiders, turfschippers en handela- in de tweede helft van de 19de eeuw. Dit alles maakte dat ren toe. Veranderingen voltrokken zich ook in de infrast- tegen het eind van de eeuw het kerkelijke landschap van ructuur. Kanalen als de Drentsche Hoofdvaart en de voor Drenthe compleet was veranderd. veenkolonien typerende verkaveling, bepalen nog steeds Tijdens het bezoek van koning Lodewijk Napoleon in het landschap en de dorpstypen in de vanaf de 17de eeuw 1809 werd aan Assen niet alleen de rang van stad ver- ontgonnen gebieden. De sterke bevolkingsgroei maakte leend, maar werden er ook grootse plannen ontvouwd de bouw van nieuwe kerken noodzakelijk, zoals de karak- om Assen naar ontwerp van de architect Giudici uit te teristieke koepelkerk te Smilde. breiden tot een stad met zesduizend inwoners. De plan- Ook in Drenthe werd in de tweede helft van de 18de nen voorzagen ook in de bouw van een paleis, concert- eeuw de opmaat voor de Nieuwste Tijd gegeven door de zaal, kerken en de aanleg van een haven. Van alle toen- patriottenbeweging: nieuwe ideeen in combinatie met malige plannen kwam slechts de doorbraak van de Brink onvrede over de conservatieve structuren die de toenma- naar het Asser Bos, de huidige Torenlaan, tot stand. lige politiek beheersten. Prinsgezinden en patriotten wis- Toch groeide Assen in de loop van de 19de eeuw uit tot selden elkaar in de bestuurscolleges af, totdat de Bataafse een volwaardige stad met een sterke regionale centrum- omwenteling in 1795 het pleit in het voordeel van de functie. laatsten beslechtte. Met de verveningen van de voorgaande twee eeuwen was het `zwarte goud' in Drenthe nog geenszins uitgeput. De negentiende eeuw Vooral de ontginning van de veenkolonien in het noord- In de twintig jaar na 1795 maakte Drenthe achtereenvol- oosten van de provincie kreeg een impuls door het gra- gens deel uit van de Bataafse Republiek, het Koninkrijk ven van nieuwe kanalen en het verlengen van het Stads- Holland, het Keizerrijk Frankrijk en het Verenigd kanaal. De groter wordenden werkgelegenheid bracht Koninkrijk der Nederlanden onder Willem I. Na deze bevolkingsgroei met zich mee. Tot diep in de 19de eeuw woelige jaren treffen we onder de oligarchie die het bleef de turfafvoer in verschillende Drentse venen nog bestuur van de Landschap vormde, nog steeds vele toenemen. namen van lieden die daarvoor reeds op het regerings- In het westen van de provincie werd in 1818 de Maat- pluche verkeerden. Een belangrijke verworvenheid van schappij van Weldadigheid gevestigd, een ideele stichting de Bataafse omwenteling in 1795 was de geloofsvrijheid, die werk verschafte aan personen en gezinnen die het die een einde maakte aan de achterstelling van niet-her- elders in den lande niet konden bolwerken. Duizenden vormden. Aanvankelijk leidde dit niet tot grote verande- bedelaars, wezen, vondelingen en veteranen werden vrij- ringen. Andersdenkenden kwamen in Drenthe destijds willig of gedwongen naar de gestichten in Veenhuizen, nog weinig voor. Er was slechts een kleine katholieke Frederiksoord en Willemsoord gezonden. De gestichten gemeenschap te Coevorden en een gering aantal joden in werden strak georganiseerd en de bouwwerken kwamen Coevorden, Meppel, Hoogeveen en Assen. Voor de laat- volgens een sterke ordening tot stand. Dit drukte een ste bevolkingsgroep had de opheffing van beperkende duidelijk stempel op de omgeving. Het bijzondere karak- maatregelen de grootste invloed: voortaan konden de ter van met name Veenhuizen wordt de laatste jaren in joden zich vrij vestigen en waren ze vrij in hun beroeps- toenemende mate door het toerisme ontdekt. keuze. In de vestingstad Coevorden, die vanouds een meer pluriforme bevolking kende, waren overigens al in 1786 een rooms-katholieke kerk en een synagoge opge- richt. In de loop van de 19de eeuw nam de godsdienstige verscheidenheid echter sterk toe. De immigratie van veenarbeiders leidde tot een verveelvoudiging van het aantal rooms-katholieken en joden en daarmee van het aantal kerken en synagogen. De Afscheiding van 1834 vond onder de Drentse predikanten Been weerklank, maar des te meer onder de lidmaten van verschillende Drentse kerken. Binnen tien jaar ontstonden zestien afgescheiden gemeenten, die al spoedig eigen kerken Opschrift van een dienstwoning (type IV) in Veenhuizen HISTORIE 17 Een belangrijke invloed op de vorming van het Drentse Bedrijvigheid aan de Prinsengracht te Meppel rond 1900 landschap heeft de wetgeving ten aanzien van de marke- delingen gehad: in vrij korte tijd werd het grootste .enkele belangwekkende streekgebonden boeken geschre- gedeelte van de uitgestrekte woeste gronden die nog yen zoals Drenthe in vlugtige en losse omtrekken geschets door markegerechtigde buren gemeenschappelijk (1843) door D.H. van der Scheer, H. Boom en A.L. gebruikt werd, onder dezen verdeeld en ontgonnen. Lesturgeon (De Brie Podagristen), Ot en Sien (1906) door Hierdoor, zo verwachtte men, was een efficienter gebruik J. Ligthart en Bartje (1935) door Anne de Vries. Beeldjes van de grond mogelijk. Voor de verdere ontsluiting en van de Podagristen en van Ot, Sien en Bartje staan ontwikkeling van Drenthe werd de infrastructuur aange- respectievelijk in Coevorden, Roden en Assen. pakt. In 1870 werd de spoorlijn Zwolle-Groningen vol- tooid. De twintigste eeuw Mede door de landbouwcrisis in de jaren tachtig besefte In de periode 1880-1920 maakte de vervening in Zuid- men dat de oude structuren zichzelf overleefd hadden. oost-Drenthe een grote bloei door. Vaste arbeiders huur- Vooral ook door de invoering van kunstmest en de den een huis van een vervener, met wie zij een contract opkomst van de cooperaties veranderde het landbouwbe- sloten om jaarlijks een bepaalde hoeveelheid turf te win- drijf ingrijpend. Gedurende de 19de eeuw was de bevol- nen. Regelmatig kwam het tot onrust door de moeizame king vooral door een hoog geboorteoverschot sterk toe- loononderhandelingen en de slechte verhoudingen tus- genomen. Velen gingen nu hun hell elders in Nederland sen de vaste arbeiders en hun bazen. De situatie van de zoeken en aan de overkant van de oceaan. Drenthe als losse en seizoensarbeiders was veel slechter. Zij moesten geheel gezien was echter aan het einde van de 19de eeuw buiten het seizoen elders werk zoeken. Zolang zij daarin weliswaar niet rijk, maar toch ook Been echt arme pro- slaagden, bleef Drenthe een massale werkloosheid vincie. De culturele ontwikkeling bleef, evenals in voor- bespaard. gaande eeuwen, gedurende de 19de eeuw achter bij die in De crisis in het veengebied na 1920 had tot gevolg, dat de meeste andere gewesten van Nederland. Wel werden veel meer mensen dan voorheen de provincie verlieten. 18 HISTORIE Er was weliswaar nog een geboorteoverschot, maar de bevolking nam door de grotere emigratie minder toe dan voorheen. Na de Tweede Wereldoorlog verdween de GRONINGEN Groningen werkgelegenheid in de vervening geheel doordat turf sHeillgerle door andere brandstoffen werd vervangen. Ook de werk- gelegenheid in de landbouw nam sterk af, vooral door de Oude-Pelieln mechanisatie. Om de armoede te bestrijden was veel eu we .Pekela steun van elders nodig. In de media werd de malaise sterk benadrukt, wat het beeld van het arme Drenthe tot op •Stad anaal heden bepaald heeft. In 1939 werd in Drenthe te Westerbork een doorgangs- kamp gebouwd voor uit Duitsland gevluchte joden. Het deed als zodanig niet lang dienst. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd dit kamp door de Duitse bezetters ingericht als halteplaats voor Nederlandse joden die naar de vernietigingskampen in het oosten werden vervoerd. Direct na de bevrijding diende het kamp voor de interne- z ring van NSB-ers en anderen die van oorlogsmisdrijven werden verdacht. Later heeft het nog gediend voor tijde- lijke opvang van Molukkers. Sinds 1983 is er een herin- DRENTHE neringscentrum gevestigd als indrukwekkende getuigenis DOOR W OAKKER en H RUSCH ED WEILAND ED ROUWLAND 111TUINGROND maEM.0BENDRUF aan deze zwarte bladzijde in de geschiedenis. ONVER GRAVE: HelGyEEND" In de tweede helft van de 20ste eeuw werd de lang nage- ROS &MID MEELFABR HUNEBED DIERENPARK streefde ontsluiting van de provincie Drenthe voltooid. IlitEXPOJARRIMN VEEMAR/CT SCHAAL I 465 ROO INGERERil ZeIST N De industrie, met name in de kernen Hoogeveen, Mep- pel, Roden, Coevorden, Assen en Emmen, breidde zich Drenthe zoals afgebeeld in een schoolatlas uit 1961 sterk uit met alle veranderingen van dien. De verbeterin- gen in de infrastructu' ur verhoogden de transportmoge- lijkheden en het forensenverkeer nam toe. De populari- teit van de provincie als vestigingsplaats en het geboorteoverschot maakte veel nieuwbouw noodzakelijk. Met name de laatste jaren is de discussie over de aantas- ting van het Drentse landschap door detonerende nieuw- bouw, de zogenaamde `witte schimmel' en de verbouwing van boerderijen tot `boerderettes' op gang gekomen. Er wordt nu een evenwicht gezocht tussen de historische waarden van D'Olde Landschap en de eisen van de moderne tijd. 19 STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM Inleiding Elk gebouw heeft een eigen vorm, indeling en decoratie en is op een bepaalde wijze geconstrueerd met de beschikbare bouwmaterialen. Al die elementen zijn in de loop der tijd aan verandering onderhevig. Ms vingeraf- drukken van hun tijd tonen ze gezamenlijk een architec- tonische ontwikkeling, waarin smaak en functie, ofwel stiji en verschijningsvorm, bepalend zijn. Om de belang- rijkste in dit boek gebruikte architectonische termen in een breder kader te plaatsen, wordt in dit hoofdstuk de stilistische ontwikkeling beknopt geschetst. Er is daarbij gekozen voor een naamgeving conform Bouwstifien in Nederland 1040-1940 (tweede druk 2000) en de Architec- tuur- en tuinstijlen thesaurus van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. De begrippen intentie en verwatering verdienen hier enige aandacht. Vormen zijn zelden louter decoratie. Niet altijd kan achteraf de intentie worden achterhaald, maar veel vormcombinaties zijn bewust met een bepaalde betekenis toegepast. Verwatering treedt op als het uitdrukkingsmid- del sleets wordt. Hiermee hangt samen een onderscheid tussen een bovenstroom met toparchitectuur waarin de makers zich zeer bewust zijn van hun vormentaal, en een onderstroom waarin deze minder duidelijk aanwijsbaar is. Het onderscheid wordt echter ook bepaald door de beschikbare financiele middelen die, indien ruim voor- Het rijk versierde doopvont van de Herv. kerk te Roden, daterend uit handen, tot stijlzuivere architectuur kunnen leiden, ter- het eerste kwart van de 13de eeuw (1991) wijl men zich in andere gevallen moet beperken tot het realiseren van gebouwen met stilistische invloeden of (circa 1200). De oudste Drentse kerk is die te Anloo. ontwerpen waarin slechts details in stijl aanwijsbaar zijn. Het in tufsteen uitgevoerde schip (circa 1100) heeft een De trendsettende bovenstroom krijgt in dit boek ruime sobere geleding in de vorm van een bovenzone met aandacht, maar de trendvolgende onderstroom wordt brede, rondbogige spaarvelden met daarin kleine romaanse niet vergeten. Immers, het gros van de gebouwde omge- vensters. Bij het eind-l2de-eeuwse schip van de kerk te ving behoort tot deze laatste categorie. Vries zijn de schipvensters gevat in een breed en door- gaand spaarveld, dat aan de bovenzijde afgesloten wordt Romaans en gotiek door een rondboogfries. Ook aan de romaanse toren te Op de hunebedden na, zijn in Drenthe geen zichtbare Vries komt dit motief voor. Tufsteen komt verder nog resten van menselijke bouwactiviteiten bewaard gebleven voor in de noordmuur van de als benedictijner klooster- van voor circa 1100. Zwerfstenen uit deze hunebedden kerk gebouwde kerk te Ruinen (12de eeuw) en in herge- heeft men verwerkt in de eerste romaanse gebouwen, bruikte vorm bij de kerken te Diever en Eelde. zoals de onderbouw van de toren van Emmen (eind 12de Opvallend is het aantal in Bentheimer zandsteen uitge- eeuw) en het recht gesloten romaanse koor te Odoorn voerde romaanse doopvonten. In Norg staan een kleine 20 STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM De Herv. kerk te Havelte, voorbeeld van een gotische kerk. De toren verrees rond 1410, het koor werd eind 15de eeuw voltooid (1986) uit circa 1150 en een grotere uit de 13de eeuw. Een en wordt wel gezien als vroegste van een serie torens van mooie groep doopvonten met versierde schacht en door de Drentse torenfamilie'. Kenmerkend voor deze torens leeuwen- of mensenbeelden gedragen voet zijn die te is dat ze aan elke vrijliggende zijde van de tweede, derde Peize, Roden en Vries, alle uit het eerste kwart van de (en vierde) geleding een hoge spitsboognis hebben met 13 de eeuw. Andere 13de-eeuwse doopvonten bevinden een eenvoudige bakstenen tracering. Op grond van deze zich te Sleen, Rolde en Emmen. formele overeenkomst worden de torens van Beilen, Vanaf het tweede kwart van de 13 de eeuw ontstaan in het Oosterhesselen, Dwingeloo, Ruinen, Ruinerwold en noorden van het land kerken in romano-gotische stijl. Deze Rolde wel toegeschreven aan de uit Ruinen afkomstige zijn geheel in baksteen uitgevoerd en vertonen een voor- Johan die Werckmeister. Hoewel deze toeschrijvingen liefde voor kraalprofielen en siermetselwerk. De toren een wat magere onderbouwing hebben, worden ze wel bij van de kerk van Norg is nog romaans, maar de overwel- de betreffende kerken vermeld. Rijker van vorm zijn de ving van het koor is romano-gotisch van vorm. Ook de 15de-eeuwse kerktorens te Sleen en Meppel, die in de kerken te Peize, Roden en Gasselte hebben waarschijnlijk tweede en derde geleding zijn voorzien van Brie langge- dergelijke gewelven gehad. Bij de kerken van Peize en rekte spitsboognissen. De kerk te Sleen is een van de wei- Zweeloo, daterend uit de tweede helft van de 13 de eeuw, nige Drentse kerken met een driebeukige opzet. Aan de is de romano-gotische detaillering nog zichtbaar. De kerk van Diever heeft men een laat-gotische zijbeuk toe- toren van Vledder (14de eeuw) heeft een simpele laat- gevoegd. Een evenwichtig laat-gotisch voorbeeld is de in romaanse detaillering. De overgang naar de gotiek is 1471 gereed gekomen kerk te Kolderveen. De nabijgele- zichtbaar bij de vroeg-gotische kerktoren van Borger uit gen kerk te Nijeveen (1477) heeft inwendig een opval- het begin van de 14de eeuw, en de iets jongere torens te lende gebintconstructie, die overeenkomsten vertoont Kolderveen en Westerbork. Vroeg-14de-eeuws is ook het met die in de kerk van Paaslo (0v). koor van de kerk te Anloo; die te Sleen en Diever zijn Oude schilderingen bevinden zich nog in de kerken te laat-14de-eeuws. Norg (lade-eeuws), Anloo (14de, 15de en 17de eeuw) en In de 15de eeuw worden veel Drentse parochiekerken Ruinen (16de-eeuws). Van de Drentse kloosters zijn gebouwd of vergroot in laat-gotische stijl. Rijzige koren slechts restanten bewaard gebleven in Assen (Ontvan- met steunberen en spitsboogvensters voorzien van trace- gershuis, deel kloostergang) en Ruinen (pastorie). Ook ringen gaan het aanzicht bepalen. Voorbeelden hiervan van de middeleeuwse profane architectuur resteert bij- zijn te vinden bij de kerken van: Zuidlaren, Havelte, zonder weinig, met uitzondering van het kasteel van Vledder, Westerbork, Ruinen en Rolde. De uit 1410 Coevorden en enig 15de- of 16de-eeuws muurwerk in de stammende toren van Havelte is sober gotisch van vorm havezaten te Roden en Echten. STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM 21 Renaissance en manierisme Het fraaiste voorbeeld uit deze periode is echter het huis Vanaf het tweede kwart van 16de eeuw paste men in ons Friesestraat 9 te Coevorden (1631), gebouwd in laat- land de eerste renaissance-vormen toe. Deze uit de klas- manieristische stijl. De niet meer ronde maar ovale volu- sieke oudheid afgeleide vormen werden in de loop der ten in de klauwstukken en de zogeheten haakvoluten aan tijd geregeld herschikt en aangepast. Door de spaarzame weerszijden op de bovenste lijst zijn hierbij kenmerkend. bouwactiviteiten in Drenthe in deze periode zijn van de De schelpvormige boogvullingen en de klauwstukken vroege renaissance geen voorbeelden aan te wijzen. Het met gevleugelde vrouwsfiguren vertonen een opvallende kasteel van Coevorden is mogelijk de enige uitzondering; stilistische verwantschap met manieristische Bevels in de van de verbouwing in 1530 resteert een samengestelde stall Groningen. De plattegrond van de Herv. kerk van balklaag met gotische en renaissance-consoles. Coevorden (1641-'44) is gebaseerd op die van de Amster- De Opstand bracht de bouwactiviteiten in Noord- damse Noorderkerk (1620-'23). De kerk heeft een classi- Nederland vrijwel geheel tot stilstand. Men hervatte ze cistische opbouw, maar het ingangsportaal is duidelijk pas na circa 1590 in een stijl die manierisme heet; een assi- laat-manieristisch uitgevoerd, met postamenten aan milatie van Italiaanse renaissance-vormen met de tradi- weerszijden en daarop diamantkoppen in cartouches. Het tionele bouwwijze. Kenmerkend voor deze stijl zijn de geheel wordt schijnbaar gedragen door dorische conso- afwisseling van baksteen met natuursteenlagen, de trap- les. Het is opvallend dat het manierisme in het noorden gevels met klauwstukken en het band- en rolwerk. De van het land nog zo lang toegepast werd, niet enkel in het segmentbogen boven de (gereconstrueerde) vensters van exterieur, maar ook bij interieuronderdelen, zoals de het Schultehuis in Diever (1604) getuigen van deze afwis- preekstoelen in de kerken van Coevorden (1647), Vries seling van baksteen met natuursteen. Van de schaarse (1661), Oosterhesselen (1662; Jan Jansz. Decker) en manieristische voorbeelden is verder de met gesneden Sleen (1668). De laatste vertoont al meer classicistische cartouches en diamantkoppen uitgevoerde preekstoel in elementen. Dit geldt ook voor de Brie door de Groninger de Herv. kerk te Eelde (1621) een goed voorbeeld; die in kistenmaker Dirck Jans Bijmolt gesneden preekstoelen de Herv. kerk van Gasselte (circa 1630) is bescheidener voor Zuidlaren (1675), Rolde (1677) en Norg (1678). van vorm. In Meppel staan enkele woonhuizen met een manieristische trapgevel met kleine treden en zandstenen Classicisme en Lodewijkstijlen afdekplaten, bijvoorbeeld Kruisstraat 15 (circa 1600). De Drenthe kent weinig uitgesproken voorbeelden van treden van de trapgevel van Hoofdstraat 50 zijn voorzien gebouwen in (Hollands)classicistische stijl met zijn kenmer- van een extra natuursteenblokje als 'pars pro toto' voor kende strakke en symmetrische vormen met frontons en een complete natuurstenen band. kolossale pilasters. De bouwactiviteiten in Drenthe in De fraaie geveltop uit 1631 van het huis Friesestraat 9 te Coevorden vertoont een grote rijkdom aan laat-manieristische vormen (1901) 22 STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM deze stijlperiode waren beperkt. Wel is de voor zijn tijd Het interieur van de Herv. kerk te Smilde (1780-'88) is een goed ruim opgezette bordestrap van het landhuis Overcinge te voorbeeld van een ensemble in Lodewijk XVI-stijl (1984) Havelte, ontstaan bij een verbouwing tussen 1645 en 1666 classicistisch van karakter. De voorgevel (1630-'42) (1690) een bescheiden illustratie. Voorbeelden van classi- vertoont echter nog laat-manieristische details. De uit cistische preekstoelen bevinden zich in de kerken van 1654 daterende smalle halsgevel van het Nijsinghuis te Meppel (1696), Zweeloo (1702) en Roden (1717). Eelde, met fronton en klauwstukken op een geveldeel dat Aan het eind van de 17de eeuw verschoof het culturele geflankeerd wordt door ionische pilasters met hangende zwaartepunt in Europa van Italie naar Frankrijk en het festoenen, is classicistisch van vorm. Ook het woonhuis Franse hof. In Nederland wordt daarom de architectuur De Winsinghhof te Roden (1672) en het middendeel van van de 18de eeuw ingedeeld in drie Lodewijkstijlen. Tot de havezate Laarwoud te Zuidlaren (1688) kunnen wor- 1740 gaat het om de zware, maar symmetrische en deco- den genoemd. Een interessant – maar laat – voorbeeld is ratieve vormen van de Lodewijk XIV-stijl, gevolgd door de de in 1717 gebouwde gevel van de havezate Oldegaerde Lodewijk XV-stijl of rococo, met zijn zwierige asymmetri- te Westeinde. De imposante gevel – de ingangspartij en sche rocaille-motieven. Van 1775 tot 1815 kenmerkt de het fronton zijn van later datum – wordt geleed door vormgeving zich door de elegante, slanke en symmetrische kolossale ionische pilasters, waartussen ter halver hoogte vormen van de Lodewijk XVI-stijl, later overgaand in de festoenen zijn aangebracht. Mogelijk gaat het ontwerp empire-styl. In Drenthe toont de Lodewijk XIV-stijl zich terug op voorbeelden in de herdruk van het voorbeeld- vooral in de detaillering van het kerkinterieur, zoals bij de boek van Philips Vingboons uit 1715. Van de in het laat- orgels te Meppel (1712-'16), Anloo (1718-'19) en Wes- ste kwart van de 17de eeuw ontstane strakke stij1 van het terbork (1726), de herenbanken te Anloo en Zuidlaren en classicisme is het poortje van het weeshuis te Coevorden de preekstoel te Nijeveen (1744). Vermeldenswaardig is STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM 23 de uit circa 1720 stammende dakruiter van de Herv. kerk rond 1850 overging in het neoclassicisme. Het belangrijk- te Hoogeveen, die in 1806 vanuit Haarlem is overge- ste voorbeeld van deze stijl is het Paleis van Justitie te bracht. Naast enkele boerderijen met een 18de-eeuwse Assen (1838-'40), gebouwd naar ontwerp van A. Kom- kern staan in Meppel ook verschillende 18de-eeuwse mers. De brede sobere gevel wordt in het midden geac- woonhuizen: Keizersgracht 33 (1733) en 10 (1736), en de centueerd door een risaliet van vier ionische pilasters met met klokgevels uitgevoerde huizen Woldstraat 66 (1786) fronton. Ook het nabij gebouwde Huis van Bewaring en Molenstraat 23 en Hoofdstraat 105. vertoont eenzelfde sobere neoclassicistische vormgeving. Ook de Lodewijk XV-vormen werden vooral in het kerk- Begin 19de eeuw vonden veel kerkverbouwingen plaats. interieur toegepast, getuige de preekstoelen te Peize Naar plannen van Hendrik Caspar Dekker werd de Herv. (1751; Jan de Brugman) en Roswinkel (1759), en de fami- kerk van Hoogeveen in 1801-'04 fors uitgebreid. In 1803 liebank in Vries (1762). Bescheiden, maar duidelijk in verrees een nieuwe kerk te Wapserveen. Nieuwe torens Lodewijk XV-stijl uitgevoerd zijn de toegangen tot de al kregen de kerken te Peize (1803) en Gieten (1804) en de genoemde havezate Oldengaerde en het Nijsinghhuis, Abdijkerk in Assen (1817) voorzag men van een nieuwe beide uit het midden van de 18de eeuw. Havezate De koorsluiting. Klencke bij Oosterhesselen kreeg in 1760 zijn huidige De wettelijke gelijkstelling van de godsdiensten in 1798 vorm met een smalle klokgevel voorzien van klauwstuk- leidde in 1824 tot een Koninklijk Besluit dat een subsi- ken en een omlijste ingang in Lodewijk XV-vormen. dieregeling introduceerde voor de kerkenbouw en dat de Explicieter is de vormgeving van de havezate De Havix- beoordeling van de bouwplannen door het Ministerie van horst bij De Wijk (1753), met een volledige pronkrisaliet Waterstaat verplicht stelde. Deze toetsing was beleids- in Lodewijk XV-stijl. In de nabijgelegen landhuizen matig van aard en had geen invloed op de stijl; reden om Voorwijk (1791-'92) en Dikninge (1813) is de overgang in dit boek de elders vaak gebruikte term `waterstaatsstijr naar de soberder Lodewijk XVI-vormen zichtbaar. voor bouwwerken uit deze tijd te vermijden en ook voor De in Sappemeer (Gr) geboren architect Abraham Mar- deze periode de termen te gebruiken die stijlkenmerken tinus Sorg (1738-1825) heeft een belangrijke stempel onderscheiden. gedrukt op de architectuur van de late 18de eeuw in Op het Koninklijk Besluit volgde een golf van verande- Drenthe. In opdracht van De Landschap ontwierp hij het ringen aan de bestaande kerken, maar ook nieuwbouw. Drostenhuis te Assen (1774-'78) met een geblokt pronk- Het ging hierbij vooral om hervormde kerken. De in risaliet en een snijlicht met doekfestoenen. In opdracht 1813 zwaar beschadigde kerk van Dalen werd in 1824 van ontvanger-generaal Johannes van Lier bouwde hij herbouwd, gevolgd door die van Borger (1826; toren jets verderop Huize Overcingel (1777-'78), een heren- 1840), Roderwolde (1831), Koekange (1834), Annerveen- huis met een vergelijkbare opzet; hier gaat de pronkrisa- schekanaal (1835), Hollandscheveld (1851) en Odoorn liet echter over in een dakerker in gelijke vormen. Het (1856). Het rijkste voorbeeld van nieuwbouw in neoclas- door hem in eigen beheer gebouwde Hofstedehuis sicistische stijl is de (Herv.) Jozefkerk te Assen (1848) (1783-'84) is eveneens een fors en statig pand, maar dan naar plannen van C.J. Spaan. Onderling vergelijkbare zonder pronkrisaliet en enkel met een omlijste ingang. voorbeelden van eenvoudige neoclassicistische zaalker- Zijn belangrijkste werk is evenwel de Herv. kerk te ken zijn die te Gieterveen (1840), Eext (1841) en Grollo Smilde, een imposante achtzijdige centraalbouw (1780- (1853). De kerk van Gasselternijveen (1858-'59) is een '88) met geblokte hoekpilasters en vier dorische toegangs- voorbeeld van een dwars geplaatste zaalkerk, zoals die poortjes met attieklijst en vazen met eikenbladfestoens. later ook in andere veenkolonieen gebouwd werden Het is niet ondenkbaar dat Sorg zich bij het ontwerp (Stadskanaal 1863; Appelscha 1869). Van de eerste heeft laten inspireren door de achtzijdige kerk in zijn rooms-katholieke kerken is enkel de neoclassicistische geboorteplaats (1655-'67). De naar ontwerp van H. toren van de kerk te Nieuw-Schoonebeek (1855-'56) Wind gebouwde Herv. kerk van Veenhuizen (1825-26) is bewaard gebleven; de andere kerken zijn later vernieuwd. op zijn beurt weer sterk geInspireerd op het werk van Sorg Verder verrees in die tijd nog de forse neoclassicistische in Smilde, zij het dat deze kerk soberder van vorm is. synagoge te Hoogeveen (1865-'66). Het woonhuis Witte Huis te Assen (1821-'23) heeft een Neoclassicisme en eclecticisme opvallend klassiek fronton, maar herinnert door het Na de Franse tijd trok de economie pas enige jaren na de gebruik van eikenloof-festoenen nog aan de empire-stijl. vorming van het Koninkrijk der Nederlanden (1813) aan. Het als woonhuis gebouwde, maar later als raadhuis in Met de empire-stijl ontstond een hernieuwde orientatie gebruik genomen pand Hoofdstraat 22 te Meppel (1831) op de klassieke vormen, met name de strengere Griekse. heeft een fors fronton en is een goed voorbeeld van sober Dit leidde tot een stijl die we nu neo-Grec noemen en die neoclassicisme. Voorbeelden van neoclassicitische bui- 24 STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM De (Here.) jozefkerk te Assen (1848) is naar plannen van C.J. Spaan rijk uitgevoerd in neoclassicistische stifl (1986) Het villa-achtige voorhuis van de boerderij Dijkhuizen 13-15 te Het wit gepleisterde woonhuis Greveling 195 te Annerveensche- Ruinerwold (1892-'93) vertoont een staalkaart aan eclectische kanaal (1878) vertoont een combinatie van eclectische en vroege vormen chaletstifi-vormen tenhuizen zijn Vosbergen te Eelde (circa 1813), Wester- Naarmate meer stijlinvloeden naast elkaar zijn toegepast, broek te Paterswolde (1842), Vennebroek te Paterswolde is het moeilijker te bepalen of het nog om neoclassicisme (1848) en Terheyl te Nietap (circa 1855). of om eclecticisme gaat. Eclecticisme is strikt genomen het Classicistische vormen gecombineerd met rondbogen en op een originele wijze verwerken van de beste elementen wenkbrauwen worden ook wel aangeduid als romantisch uit vroegere stijlen. In de praktijk gaat het veelal om classicisme of aundbogenstir In Drenthe komt deze stijl gebouwen met een neoclassicistische hoofdvorm, waarbij vrijwel niet voor, enkel de armenwerkhuizen te Sleen de geprefabriceerde decoratieve elementen — zoals con- (1855) en Odoorn (1860) zijn mogelijk als zodanig te soles en vensteromlijstingen — het eclectische karakter karakteriseren. bepalen. Een rijk voorbeeld is de Rijks Hogere Burger STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM 25 School te Assen (1867) naar ontwerp van H.C. Winters. Hij ontwierp ook de sobere kerken in Nieuw-Amsterdam (1873) en Nieuw-Dordrecht (1874). Andere voorbeelden zijn Huis De Marsch te Paterswolde (1867-'68) en de herenhuizen Hertenkamp 1 (1875) en Villa Aschwing (1877) te Assen. Uitgevoerd in een opvallende combina- tie van eclectische vormen en vroege chaletstijl-elemen- ten zijn de villa Dr. Nassaulaan 7 te Assen (1876) en het woonhuis Greveling 195 te Annerveenschekanaal (1878). Een relatief laat eclectisch voorbeeld is de rijke heren- boerderij Dijkhuizen 13-15 (1892-'93) te Ruinerwold naar ontwerp van P. Janzen. Voorbeelden van laat eclecti- cisme – met de uitdrukkelijke bedoeling om in het straat- beeld op te vallen – zijn de Asser winkels Gedempte Sin- gel 34-36 (1891; J. van Houten), en Gedempte Singel 2-4 (circa 1900), voorzien van grote torenvormige erkers. De meest opmerkelijke staaltjes van eclecticistische vormge- ving zijn de boerderijen Noorderdiep 115 te Nieuw-Bui- nen (circa 1890) en Haakswold 8-10 te Ruinerwold (circa 1924), beide met een orientalistische inslag. Neogotiek en neorenaissance De rond 1830 uit Engeland overgekomen decoratieve en sterk romantisch getinte vorm van de neogotiek, ook wel Willem II-gotiek genoemd, kent in Drenthe geen voor- beelden. Het post- en telegraafkantoor Brink 41 te Assen (1874) is mogelijk de enige uitzondering. Het heeft bak- steenspitsbogen en een bovenlicht met in hout uitge- Het opmerkelijke post- en telegraafleantoor van Assen (1874) is voerde spitsboogvormen boven de ingang. uitgevoerd in romantisch getinte neogotische vormen Kort na 1850 verscheen de neogotiek, een op Franse voor- beelden geInspireerde stijl, waarbij een `archeologisch' ontwerp van rijksbouwmeester J. van Lokhorst. Ook zuiver gebruik van gotische vormen werd nagestreefd. andere uitingen van de neogotiek werden door een rijks- De neogotiek werd bij uitstek de stijl voor rooms-katho- bouwmeester bepaald, te weten de, naar plannen van lieke kerken. In de provincie Drenthe werden in die tijd C.H. Peters opgerichte postkantoren te Coevorden echter weinig katholieke kerken gebouwd, deels omdat er (1892), Assen (1895), Frederiksoord (1901), Meppel – afgezien van de veengebieden – bijna geen katholieken (1907) en Nieuw-Amsterdam (1908). woonden, maar ook omdat de in de eerste helft van de Tegen 1875 ontstond de derde belangrijke neo-stijl, de 19de eeuw gestichte kerken nog voldeden en pas later neorenaissance, die teruggreep op de (manieristische) door grotere kerken vervangen werden. De oudste architectuur van de late 16de en vroege 17de eeuw. Een neogotische rooms-katholieke kerk (1891-'93) staat in relatief vroeg voorbeeld is de Rijks Hogere Burger Veenhuizen. Deze is ontworpen door de ingenieur-archi- School te Meppel (1881). Toch duurde het in Drenthe tect der gevangenissen en rechtsgebouwen W.C. Metze- tot na 1890 voordat er andere belangrijke voorbeelden laar. Andere voorbeelden van neogotische gebouwen zijn ontstonden. Neorenaissance werd de stijl voor Geref. het karmelietenklooster te Hoogeveen (1904-'05; K.L. kerken. Het rijkst uitgevoerde voorbeeld is de Geref. Croonen), de St.-Gerardus Majellakerk te Barger-Ooster- kerk van Meppel (1896) naar ontwerp van R. Kuipers. veld (1905-'06; H. Kroes), de St.-Willibrorduskerk te Het plan is sterk verwant aan de Ichtuskerk te Heeg (Fr.) Coevorden (1913-'14; W. te Riele) en de St.-Josephkerk van zijn broer Tj. Kuipers uit 1890-'91. In 1901 verrees te Barger-Compascuum (192 3 -'2 5; J.Th.J. Cuypers en in Assen een nieuwe synagoge met neorenaissance-ele- P. Cuypers jr.). menten naar plannen van J. Smallenbroek. De Groninger Behalve voor kerken achtte men de neogotiek bij uitstek architect K. Hoekzema ontwierp in 1895 het hoofdge- geschikt voor overheidsgebouwen. Het rijkste Drentse bouw van de psychiatrische inrichting Dennenoord te voorbeeld is het provinciehuis te Assen (1882-'86) naar Zuidlaren in deze stijl, evenals het bejaardencomplex 26 STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM Rustoord I te Wilhelminaoord (1893-'95). Verder kregen gevels, met als goede voorbeelden: Wilhelminastraat 7 de meeste overheidsgebouwen in deze tijd een neorenais- te Assen (1909; H.A. Zondag), Veenhoopsweg 24 te sance-vormgeving. Fraaie voorbeelden zijn de gebouwen Smilde (circa 1910) en de dokterswoning De Beukenhof Wilhelmina (1893) en Emma (1894) van de Johan Wil- te Diever (1918). lem Frisokazerne te Assen. De al genoemde W.C. Metze- laar drukte zijn stempel op veel gebouwen in Veenhuizen. Jugendstil, rationalisme en De sluitsteen boven de ingang van de gestichtswachtka- nieuw historiserende stijl zerne draagt zijn initialen. De beide Rijkswerkinrichtin- Omstreeks de eeuwwisseling maakten de neostijlen gaan- gen (1897-1903,1898-1900) zijn door hem in neorenais- deweg plaats voor andere stromingen. Een toenemend sancestiji ontworpen en hebben een voor zijn werk geloof in de vooruitgang stond aan de wieg van een karakteristiek fries met bolletjes. De meest interessante nieuwe stijl, met vormen gebaseerd op gestileerde plant- woonhuisvoorbeelden in neorenaissance zijn Zuideinde aardige motieven: de art nouveau of jugendstil. De art 37 te Meppel (1897, H. Witzand), Villa Gomarus te Rui- nouveau kent een wat zwieriger vormgeving dan de meer nerwold (1899, H. Witzand) en Hoofdstraat 24 te Hooge- geometrische jugendstil, die in Nederland beter aan- veen (1902; J. Smallenbroek). Een opvallend voorbeeld sloeg. Harde en licht gekleurde bouwmaterialen spelen van late neorenaissance-stijl is het trafohuis met boven- een belangrijke rol. De jugendstil is vooral toegepast bij woning te Meppel (1921) naar ontwerp van D. Monsma. winkels, cafes en destijds nieuwe gebouwtypen. In Mep- In combinatie met neorenaissance-elementen werd vaak pel zijn het hotel-restaurant Stationsweg 51(1908-'09; de chaletstifi – met zijn op de houtbouw geinspireerde J. Janzen) en de veevoederfabriek van de CoOperatieve decoraties – toegepast. Voorbeelden van woonhuizen met Landbouwersbank Meppel (1910; H.W. Hulsbergen) elementen uit de chaletstijl zijn de villa Hoofdweg 274 te goede voorbeelden. Te Assen zijn dat het `magazijn voor Paterswolde (1892), de brugwachterswoning Steenwijker- glas, aardewerk en luxeartikelen' (1905; M. de Vries) en straatweg 1 te Meppel (circa 1900) en de dokterswoning de met opvallende hoekoplossingen uitgevoerde winkels Maj. Van Swietenlaan 2 te Frederiksoord (1910; R. van Groningerstraat 1 (1905) en 'Borneo' (Oostersingel 19; der Woerd). De door rijksbouwmeester J.A.W. Vrijman circa 1915). De door J. Carmiggelt ontworpen slijterij te ontworpen Rijks Hogere Burger School te Coevorden Hoogeveen (1912) wordt gekenmerkt door tegeltableaus (1909-'10) is een voorbeeld van late chaletstijl. Een en groengeglazuurde pilasters. variant op de chaletstijl is de toepassing van vakwerktop- In de woonhuisarchitectuur komt de jugendstil vooral in Het in 1908 gebouwde woonhuis Kasteel 8 met kantoor (Kasteel 6) te Coevorden is uitgevoerd in jugendstil-vormen STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM 27 Bij het in 1913-'14 gebouwde Rijkskantoor te Assen zijn met name in de geveltoppen rationalistische invloeden herkenbaar Huize De Lariks te Assen is in 1914-'15 opgetrokken in `Um 1800' -vormen. Karakteristiek zijn het geknikte schilddak en de grote klokvormig afgesloten dakerker het kleuriger materiaalgebruik tot uitdrukking. Voor- beelden hiervan zijn de villa's Java te Paterswolde (1907; G. Nijhuis), Zuideinde 46 te Meppel (1908; G. Otten) en Van Heutszsingel 37 te Coevorden (circa 1910; W. Wie- ringa). Ook het door J.H. Prummel in 1914 voor zichzelf ontworpen woonhuis Zuiderdiep 192 te Tweede Exlooer- mond vertoont jugendstil-vormen. Kenmerkend voor de late jugendstil zijn de aan de bovenzijde wit gepleisterde gevels, zoals te zien bij Emmastraat 13 en Witterstraat 39 te Assen (circa 1910). Aan het rationalisme is vooral de naam van H.P. Berlage verbonden. Kenmerkend zijn een rationele vormentaal en robuuste bakstenen bouwvolumes. In 1914 werd door hem de modelboerderij 'De Schipborg' bij Anloo ont- worpen. Zijn invloed is ook herkenbaar bij het Rijkskan- internationale traditie van barok en classicisme. De stijl toor te Assen (1913-'14). Andere voorbeelden van het werd vooral toegepast bij kantoorpanden, villa's en land- rationalisme zijn de Rijkskweekschool te Meppel (1915) huizen en er zijn onder meer Engelse en Duitse invloe- en de woonhuizen Torenlaan 11 te Assen (1906; J. Smal- den in te onderscheiden. De Engelse invloed staat lenbroek) en Mr. Ovingstraat 39 te Klazienaveen (1906). bekend als cottagestifi en de Duitse als Um 1800-stifi. Ook het werk van K.P.C. de Bazel wordt tot het rationa- Goede voorbeelden van deze laatste stijl zijn de landhui- lisme gerekend. Zelf heeft hij niet in Drenthe gebouwd, zen De Lariks te Assen (1914-'15; J. Stuivinga) en Hae- maar zijn invloed is merkbaar in de hoofdvorm van de genaarskamp te Smilde (1912-'13; S. de Clercq). Het villa Wilhelminapark 3 te Meppel (circa 1920) en in de laatstgenoemde huis heeft eveneens een voor de cottage- details van het woonhuis Kanaal 5 te Assen (circa 1925) stijl karakteristieke plattegrondvorm met centrale 'hall'. met de voor zijn werk kenmerkende meanderende ban- Andere voorbeelden van de nieuw historiserende stijl zijn den in baksteen. de bouwhuizen van het Huis te Roden (1912) en de villa Als reactie op de jugendstil en het rationalisme ontstond Dr. Nassaulaan 20 te Assen (1915; G. Knuttel). In 1918 een stroming die wordt aangeduid als nieuw historiserende werden de raadhuizen te Gasselternijveen (H. de Vries) stijl (of herorientatie). De vormgeving sloot aan bij de en Rolde (J. Neisingh) in deze stijl verbouwd. 2 8 STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM Expressionisme, functionalisme en tershuis 't Hospershuis te Emmen (1934; J. Kruger). traditionalisme Andere opvallende voorbeelden, uitgevoerd in gewapend Na de Eerste Wereldoorlog werd vooral in Amsterdam beton en met stalen vensters, zijn het paviljoen De Bloe- volkswoningbouw gerealiseerd in een expressieve bak- mert te Midlaren (rond 193 5) en het huis Elsburger steenarchitectuur, waarin de structuur van de hoofdvorm Onland te Paterswolde (1937-'38) naar ontwerp van voorop stond. De hieruit voortvloeiende stijl staat J.W.C. Boks. bekend als expressionisme, maar wordt ook Amsterdamse Naast het functionalisme ontstond in de jaren twintig het School genoemd. Een bijzonder voorbeeld in Drenthe is traditionalisme, ook wel bekend als de Delftse School. Niet de villa Dennenrode te Hooghalen (1922) naar ontwerp de strakke lijnen en het platte dak, maar de traditionele van de Rotterdamse architect M. Brinkman. Plastische baksteenbouw en het hoog opgaande dak stonden cen- rieten daken en deels gepotdekselde gevels omsluiten een traal. Een vrij vroeg voorbeeld hiervan is het raadhuis van interieur met cottage-achtige 'hall'. Opvallend plastisch Westerbork (1927) naar plannen van J. Boelens. In 1938 van vormgeving zijn de met riet gedekte villa's Plataan- ontwierp hij in dezelfde stijl een raadhuis voor Eelde- weg 33 (192 7-'2 8; A. van Oosten) en Port Natalweg 2 Paterswolde. De Friese architect A. Baart maakte plan- (1934; T de Haan) te Assen en in Meppel Wilhelmina- nen voor de raadhuizen van Sleen (1938) en Dwingeloo park 48 (circa 1920) en 10-14 (1923). Eenvoudig expres- (1939). Het meest imposant is evenwel het raadhuis van sionistisch uitgevoerd zijn de woningen met parabool- Hoogeveen van CJ. Blaauw (1940). De in 1880 in Rui- vormige daken, zoals Kasteel 18 te Coevorden (circa nerwold geboren Th. Stuivinga ontwierp met zijn broer 1925), Carstensdijk 158 te Elim (circa 1935) en Panne- J. Stuivinga in 1923 een Herv. kerk aan de Kapelstraat te koekendijk 90 te Erica (circa 1935). Ook de in 1925 naar Emmen en in 1930 een aanbouw van het Wilhelminazie- plannen van W. van Straten gebouwde Geref. kerk te kenhuis te Assen. Ook ontstond er een aantal katholieke Nieuw-Amsterdam heeft dergelijke daken. kerken in traditionalistische vormen, zoals te Zorgvlied Na 1925 werden de vormen soberder en strakker en ont- (1923-'24; J.W. Bijl), Erica (1933; C. Hardeman) en stond onder invloed van het werk van W.M. Dudok het – naar ontwerp van J. van Dongen – te Steenwijksmoer zakelijk (of kubistisch) expressionisme met krachtige bouw- (1931) en Assen (1933). Eveneens door hem ontworpen volumes en platte daken. Het beste Drentse voorbeeld is is de op een vroeg-chistelijke basiliek geinspireerde het Noordersanatorium te Zuidlaren bestaande uit vier St.-Pauluskerk te Emmen (1948-'49), een van de eerste geknikte vleugels die aansluiten op een hoger opgaand wederopbouwkerken in Drenthe. Andere belangrijke middenvolume, uit 1935, ontworpen door E. Reitsma. voorbeelden zijn de Geref. kerk te Schoonebeek (1948; Veel scholen zijn in deze stijl gebouwd, zoals te Meppel A.C. Nicolas) en de Herv. kerk te Klazienaveen met een de openbare lagere school aan de Prinses Margrietlaan opvallende toren (1959; H. Knijtijzer). Een combinatie (1929; D. Monsma) en in Assen onder meer de Emma- van traditionele en functionele vormen hebben de Brie school (1928-'29, J. Jansen van Galen). Verder is het cafe door H. Eldering ontworpen Geref. kerken te Emmen Marktzicht te Assen (193 5; J. Jansen van Galen) een goed (1954), Aalden (1954) en Beilen (1957). voorbeeld. Karakteristiek zijn de door J.F.A. Gael ont- worpen villa's Plataanweg 3 (1931) en Vaart 41a (1934) te Assen. Decoratieve onderdelen uit die tijd worden wel tot de art deco gerekend, bijvoorbeeld de interieurschilderingen in de keuken van het buitenhuis Lemferdinge te Paters- wolde en de tegeltableaus in de Rijks Hogere Burger School te Coevorden die de verschillende vakken en de jaargetijden weergeven. Beide voorbeelden dateren uit de jaren twintig. Een ander art deco-voorbeeld is het door A. van Os ontworpen altaar (1925) in de kerk te Weite- veen. Tussen 1920 en 1935 kwam de internationale moderne stijl tot ontwikkeling, in Nederland bekend onder de naamfunctionalisme of Het Nieuwe Bouwen. Van de ken- merkende elementen als wit gepleisterde gevels, stalen ramen en platte daken werden in Drenthe de platte In een combinatie van traditionele en functionele vormen uitgevoerd daken en witte gevels voor het eerst toegepast in het dok- is de Geref. kerk te Beilen uit 1957 STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM 29 Het streekeigene Door de geringere mobiliteit in het verleden komen in de lokale gebruiksarchitectuur (Vernacular') plaatselijk afwijkende vormen voor. Deze verschillen zijn niet altijd even eenvoudig te benoemen, laat staan te verklaren. Plaatselijke bouwtradities en bouwmeesters, afgeleide architectuurtheorie en materiaalgebruik spelen hierin een rol. Bovendien zijn door de immer voortschrijdende architectonische erosie belangrijke voorbeelden verdwe- nen. Door de kleine verschillen, samen met het voorko- men of juist ontbreken van bepaalde stijlvormen of groe- pen bouwwerken, blijkt het architectonische beeld per provincie te verschillen. In detail beschouwd heeft elke provincie een eigen bebouwingskarakteristiek. Opvallend in Drenthe is de verderop nog te bespreken variatie aan boerderijen, die in de voor Drenthe zo karak- Het woonhuis Brink 38-39 te Assen is met zijn brede, hoger teristieke brinkdorpen liggen of een langgerekte ketting opgetrokken middenpartij een lokale variant van het middenganghui vormen langs wegen en (gedempte) kanalen. Deze varia- tie, maar ook de rijkdom van individuele boerderijen lijkt afgedekt wordt door een fronton. Ze worden wel 'huizen het algemene beeld van het arme Drenthe te weerspre- van het Asser type' genoemd, maar dat is een iets te wijde ken. Bedacht moet echter worden dat in rijke tijden benaming voor deze lokale variant van het middengang- gebouwde panden veelal meer solide van constructie zijn huis. Ook kan het werk van plaatselijke architecten voor en daarom in het algemeen beter de tijd hebben getrot- een lokaal onderscheid zorgen. Voorbeelden zijn de door seerd. De in bepaalde tijden voor het arme Drenthe zeer J. van Houten rond 1910 ontworpen scholen in Zuid- karakteristieke plaggenhutten en keten zijn als gevolg van Drenthe (Zeyen, Orvelte, Zwiggelte en Echten). Andere latere ontwikkelingen en de armoedige bouw geheel ver- beeldbepalende Drentse architecten zijn J. Boelens, J. en dwenen. Die plaggenhutten waren in het veen ingegra- A. Smallenbroek, G. Otten, H.M. Hulsbergen, H.E. ven onderkomens met een bedekking van heideplaggen; Hoegsma en J. Carmiggelt. keten waren de half ingegraven variant hiervan. In arme veenontginningen als Nieuw-Roden, Weiteveen of Elim Tuinstijlen zal men ze nu tevergeefs zoeken. Wel staan ze nog als Ook tuinaanleg is onderhevig aan stijl- en smaakverande- reconstructie in Echten en in de openluchtmusea te ring. Net als het geringe aantal bewaard gebleven have- Schoonoord en Barger-Compascuum. zates is ook het aantal bewaard gebleven historische tuinen Een verwant aspect betreft de `gecontroleerde' ontgin- en parken in de provincie beperkt. Van de classicistische ningen aan de westkant van Drenthe. In Frederiksoord- stijl resteert vrijwel niets. Enkel de grachten en het zicht- Wilhelminaoord en Veenhuizen bevinden zich nog de kanaal van de havezate Oldengaerde te Westeinde zijn tastbare resten van de in het begin van de 19de eeuw hier restanten van. In het begin van de 19de eeuw is een door de Maatschappij van Weldadigheid ondernomen deel van die aanleg gereorganiseerd in vroege-landschaps- pogingen tot opvoeding en verbetering van de laagste stijl. In 1764-'84 werd het Asserbos aangelegd, een ster- groepen in de maatschappij. De (vermeende) maakbaar- renbos bestemd als wandelpark. Hierin kwamen twee heid van de maatschappij is een thema dat ook in de begraafplaatsen te liggen – de Noorderbegraafplaats modernistische architectuur van de 20ste eeuw heeft (1823) en de Zuiderbegraafplaats (1892) – en in 1841 een gespeeld en vooral bij de – velen tot voorbeeld gestelde – Hertenpark. Een deel van het bos werd in 1875 gebruikt na-oorlogse woonwijken van Emmen opnieuw tot uit- voor de aanleg van het Van der Feltzpark naar ontwerp drukking is gebracht. van J. Copijn. Het in opzet 18de-eeuwse sterrenbos bij De woonhuizen in Drenthe worden in het algemeen niet huize Westerbeek te Frederiksoord werd in 1818 uitge- gekenmerkt door hun individuele rijkdom. Net als voor breid door de Maatschappij van Weldadigheid. enkele andere provincies zijn de middenganghuizen ook Vanaf 1810 ontstond de rijpe landschapsstijl, gekenmerkt karakteristiek voor Drenthe. In de eerste helft van de door hoogteverschillen, boomgroepen, slingerpaden, 19de eeuw ontstond er in Assen een groep van dergelijke grote open weiden en zichtlijnen naar punten buiten het eenlaags huizen met een verhoogde middenpartij die niet park. De in Rolde geboren autodidact L.P. Roodbaard een maar enkele vensterassen breed is, en al dan niet (1782-1851) ontwierp in deze stijl en drukte vanaf 1820 30 STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM een belangrijk stempel op de tuinarchitectuur in Noord- Nederland. De tuin van Huize Overcingel te Assen (circa 1823) wordt aan hem toegeschreven. Zeker is dat hij in Eelde-Paterswolde de tuinen van de buitenhuizen De Braak (1827) en Oosterbroek (1836) heeft ontworpen. Van zijn herinrichting van de Brink in Assen tot wandel- park in 1844 is echter weinig bewaard gebleven. Tuinen in de late landschapsstiji zijn in Drenthe zeldzaam. Enkel de ontwerpen van J. Vroom sr. voor de tuin van huis Vos- bergen te Eelde-Paterswolde (1890) en de Zuiderbe- graafplaats te Assen (1892) zouden hiertoe gerekend kun- nen worden. Zijn zoon J. Vroom jr. ontwierp meer in de rond 1900 ontstane gemengde tuinstijl met een regelma- tige aanleg rondom het gebouw en landschappelijke ele- menten verderop. Voorbeelden zijn het Van Heutzpark te Coevorden (1900) en de tuin van het Noorder Sanato- rium te Zuidlaren (193 5). Ook L.A. Springer ontwierp in deze stijl getuige zijn plannen voor het Wilhelminapark Het in 1903 gebouwde raadhuis van Ruinerwold heeft geveltoppen in te Meppel (1915). Voor huis Dikninge bij De Wijk ont- neogotische stijl en een opmerkelijke dakkapel met wijzerplaat wierp hij een bloementuin in de nieuw architectonische tuinstijl. Kenmerkend voor deze stijl is een geometrische Gieten (1896) en Oosterhesselen (1912) dienden tevens aanleg die als het ware is opgezet met `buitenkamers' van als burgemeesterswoning. Opvallende wijzerplaten heb- het huis. Van de jongere tuinen dient het door G. Boots- ben de raadhuizen van Vledder (1901) en Ruinerwold man ontworpen Pinetum Ter Borgh (1954) genoemd te (1903). Traditionalistisch van vorm zijn de raadhuizen worden. van Peize (1917-'18), Westerbork (1927), Eelde-Paters- wolde (1938-'39), Steen (1938) en Dwingelo (1939). Gebouwtypen Vroege marechausseekazernes bevinden zich vooral in de Naast een onderscheid in bouwstijlen bestaat er een veenkolonien, zoals te Nieuw-Amsterdam (1891), Klazie- functionele differentiatie in gebouwtypen. Gebouwen naveen (1903) en Eexterveenschekanaal (1910). Later met een godsdienstige of woonfunctie zijn verspreid in bouwde men in Groningen en Drenthe volgens een stan- dit boek uitvoerig aan de orde. De bouwkundige weer- daardontwerp, zoals te zien is in Coevorden (1921), slag van de agrarische functie is dermate streekgebonden Zweeloo (1923) en Hoogeveen (circa 1930). De mare- dat ze bij de regio's behandeld wordt. chaussee diende in Veenhuizen ook als gestichtswacht en De gebouwen van de overheid zijn in Drenthe overwe- had daar een kazerne (1886). Veenhuizen is op zichzelf gend van jongere datum. De westvleugel van het voor- een ware staalkaart van penitentiaire gebouwtypen, met malige kloostercomplex `Marienkamp' diende vanaf 1603 werkgestichten, werkinrichtingen, cellengebouwen, als vergaderplaats voor het College van Gedeputeerden. scholen, hospitalen en zelfs een eigen elektriciteitscen- In 1882-'86 werd dit gebouw vervangen door een nieuw trale (1912). provinciehuis in neogotische vormen. Eerder al was in Het oudste – eenklassige – schooltje van Drenthe (circa Assen het Paleis van Justitie (1838-'40) gebouwd met het 1750) staat in het Openluchtmuseum te Arnhem en is naastgelegen Huis van Bewaring (1842-'44). Kantonge- afkomstig uit Lhee. Pas na de onderwijswet van 1806 rechten kwamen tot stand in Emmen (circa 1840), kwam de bouw van scholen mondjesmaat op gang. In de Hoogeveen (1900) en Meppel (1910). huizen Kerkenkavel 14-16 te Hollandscheveld was van Voor 1811 werd op plaatselijk niveau recht gesproken 1819 tot 1895 een school gevestigd en in 1821 werd een door schulten (schouten). Goed behouden is het schulte- school in Wilhelminaoord gebouwd (vernieuwd 1873). huis te Diever (1604). Het Nijsinghhuis in Eelde (1654) Latere scholen zijn die in de koloniedorpen Boschoord was ook als zodanig in gebruik. In Vledder en Anloo (1874) en Veenhuizen (1876), en die te Een (1877). Het waren delen van een boerderij als schultehuis in gebruik. Schoolbesluit van 1880 en de Leerplichtwet van 1901 De eerste raadhuizen dienden niet zelden tevens als her- leidden tot belangrijke nieuwe impulsen in de scholen- berg, zoals te De Wijk (1882) te Rolde (nu cafe Gemeen- bouw. Voorbeelden hiervan zijn onder meer de gave vier- tehuis). In Ruinen werd een school uit 1856 in 1900 tot klassige school te Roden (circa 1890) en de scholen te raadhuis omgebouwd. De raadhuizen van Annen (1895), Wachtum (1891), Geesbrug (1895) en Tiendeveen STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM 31 (1897). Met enige vertraging gaf de Schoolwet van 1920 Het van rijkswege in 1892 gebouwde postkantoor van Coevorden is aanleiding tot de bouw van confessionele scholen, zoals uitgevoerd in de voor het werk van C.H. Peters karakteristieke, op de de Geref. scholen te Drijber (1929), Nieuw-Roden neogotiek geente vormen (1930) en De Kiel (circa 1930) en de R.K. school te Steenwijksmoer (1931). 1905), Emmer-Compascuum (1913) en Klazienaveen Van de gebouwen voor voortgezet onderwijs is het Gym- (rond 1930). nasium te Assen (1924) van belang. Daar verrees ook een Door de toegenomen mobiliteit verrezen er vanaf circa Rijks Hogere Burger School (1867). Scholen van dit type 1860 in diverse grotere dorpen logementen, zoals te volgden in Meppel (1881) en Coevorden (1910). Andere Assen (1781), Smilde (1856), Meppel (circa 1890) en opvallende scholen zijn de tuinbouwschool te Frederiks- Veenoord (circa 1880), waar Vincent van Gogh in 1883 oord (1884), de Volkshuishoud- en Industrieschool te Brie maanden logeerde. Daarnaast kwamen stationsge- Hoogeveen (1917) en de Technische School te Emmen bouwen tot stand. Bij de voor rekening van de Staat aan- (1937). bestede stations bestond oorspronkelijk een systeem van De postkantoren vallen in twee groepen uiteen. De oud- vijf klassen. Daarvan is het station 3de klasse te Meppel ste werden gebouwd in opdracht van gemeentes. Assen (1867) bewaard gebleven. Behouden bleven ook enkele heeft een vroeg-neogotische variant (1874), die te Mep- kleine stations uit 1903-'04 van de Noord-Ooster Lokaal pel is uitgevoerd in neoclassicistische vormen (1874). De Spoorwegmaatschappij (NOLS) te Weerdinge, Exloo, meeste postkantoren zijn echter van staatswege gebouwd Valthe, Eext en Rolde en dat van de Bentheimer Eisen- in een eigen neogotische variant, waaronder het op een bahn te Coevorden (circa 1910). Van de diverse tramlij- V-vormige plattegrond opgetrokken nieuwe postkantoor nen resteren het tramstation te Coevorden (rond 1897), te Assen (1895). Andere voorbeelden zijn die te Coevor- de tramremise te Hijkersmilde (1915) en de overslag- den (1892), Frederiksoord (1901), Meppel (1907), plaats te Frederiksoord (circa 1915). Nieuw-Amsterdam (1908) en Hoogeveen (1911). Meer Oorspronkelijk waren in elk groter dorp wel een of meer bescheiden zijn de hulppostkantoren te Peize (circa korenmolens te vinden. De oudste bewaarde korenmo- 32 STIJL EN VERSCHIJNINGSVORM Typerend voor de vele laat-19de-eeuwse tolhuizen in de provincie is het in 1884 gebouwde tolhuis met krimp en chaktstijl-sierspant te Peize denswaardig zijn ook de aardappelmeelfabriek te Eexter- veenschekanaal (1903), de veevoederfabriek te Meppel (1910), de puritfabriek te Klazienaveen (1921) en de turf- strooiselfabrieken te Nieuw-Amsterdam (1913) en Schoonebeek (1926). In Drenthe staan twee typen trafo- huisjes; het ene type heeft een zadeldak (Tynaarlo, Lan- gelo, Westervelde), het andere is blokvormig (Peize, Sleen, Gees). Letterlijke hoogtepunten zijn de waterto- rens te Meppel (1893), Zuidlaren (1895), Coevorden (1914), Hoogeveen (1928) en Assen (1960). Ook de weg- en waterbouw heeft enkele vermeldens- waardige bouwwerken opgeleverd. Interessante sluizen bevinden zich nog in de Kolonievaart bij Veenhuizen (1823-'26), in de Drentse Hoofdvaart te Meppel (Paradijssluis, 1892) en in het Eexterveenschekanaal In 1914 gebouwd is de watertoren van Coevorden (circa 1895). Aan de beide uiteinden van het Annerveen- sche/ Eexterveenschekanaal staan laat-19de-eeuwse rol- lens zijn die te Dalen (1814), Gieten (1833) en Oudemo- palen. Langs de Drentse kanalen bevinden zich nog len (1837). Het mooiste voorbeeld is de molen te Roder- diverse sluis- en brugwachterswoningen, die over het wolde (1852) met aangebouwde woningen en bedrijfs- algemeen ouder zijn dan de huidige bijbehorende sluizen ruimten. Met uitzondering van een poldermolen in De en bruggen. Goede voorbeelden zijn de sluiswachters- Groeve (1871) zijn alle Drentse exemplaren korenmo- woning te Vries (1895) bij het Noord-Willemskanaal en lens. Enkele molens dienden tevens als oliemolen de brugwachterswoningen uit circa 1860 te Oosterhesse- (Roderwolde) of pelmolen (Dalen, Gieten en Norg). len en Zwinderen bij de Hoogeveensche Vaart. In de Net als in de meeste andere provincies zijn in Drenthe in Drentsche Hoofdvaart bevindt zich een aantal sluiscom- verhouding tot andere soorten gebouwen weinig gebou- plexen bestaande uit een sluis, een sluiswachterswoning wen van industrie en nijverheid bewaard gebleven. Voor- en twee pompgebouwen uit diverse tijden, zoals de Die- beelden van industrieel erfgoed zijn onder meer de zui- versluis, de Haveltersluis en de Uffeltersluis. In het laat- velfabrieken te Vries (1912), Zuidwolde (1924), ste kwart van de 19de eeuw werden er in Drenthe aan Ruinerwold (1925) en Bunne (1936). Opvallend voor diverse wegen tolhuizen gebouwd, zoals te Eelde (1877), Drenthe is dat ze vaak gecombineerd werden met een Peize (1884), Roderwolde (1884), Eext (circa 1870) en korenmaalderij, bijvoorbeeld te Gees, Diever, Hoogers- Gasselternijveen (circa 1870). milde (1913), Hijken (1915) en Halen (1916). Vermel- 33 MATERIAAL EN CONSTRUCTIE Inleiding spatkrachten. Om ervoor te zorgen dat gewelven en bogen Behalve door uiterlijke kenmerken als stijl en verhoudin- niet door hun eigen gewicht uit elkaar worden gedrukt, gen en de functie wordt elk gebouw bepaald door ele- zijn tegenkrachten nodig. Bij gebouwen dienen steunberen menten van meer bouwtechnische aard als de gebruikte als drukschoren aan de buitenzijde. Daarnaast kunnen materialen en constructies. Van deze bouwsubstantie is spatkrachten ook inwendig worden opgenomen door achter de direct zichtbare buitenkant van een historisch houten trekbalken of smeedijzeren trekankers. Beide gebouw vaak meer bewaard gebleven dan men over het materialen kunnen goed trekkrachten opnemen. Natuur- algemeen aanneemt: muren, balklagen, kappen en kel- en baksteen kunnen dat niet. ders die inzicht geven in de vaak complexe bouwgeschie- denis. Deze bouwkundige structuur belichaamt een ver- Houtconstructies zijn vanouds opgebouwd volgens de steende geschiedenis, een bouwkundig archief in weer en principes van de skeletbouw, waarbij de houten balken wind, waar ondanks latere verbouwing nog veel aan afge- zowel druk- als trekkrachten op kunnen nemen. De dak- lezen kan worden, maar dat zelden al zijn geheimen prijs bedekking wordt gedragen door een kapconstructie die de zal geven. In dit hoofdstuk zal kort gekeken worden naar krachten op geconcentreerde wijze afdraagt. De oudste enkele belangrijke technische aspecten bij de bouw van kapconstructies bestaan uit een groot aantal sporenparen, vooral kerken en woonhuizen. Hierbij komen zowel waarvan de sporen op een of meer plaatsen gekoppeld vroege als ook meer recente ontwikkelingen aan bod. zijn door haanhouten. In Drenthe zijn enkele zuivere spo- renkappen uit de 13 de eeuw bewaard gebleven, waaron- Stapelbouw en skeletbouw der die van de kerk van Zweeloo met oorspronkelijk per Het eigen gewicht van een constructie resulteert in verti- sporenpaar drie boven elkaar geplaatste haanhouten (de cale krachten die naar de fundering afgevoerd moeten onderste haanhouten zijn in 1929-'30 verwijderd). In de worden. De twee belangrijkste constructieprincipes, sta- kerken te Peize en Norg zijn de beide haanhouten per pelbouw en skeletbouw, doen dit elk op hun eigen wijze. sporenpaar met elkaar verbonden door een tot in de nok Zoals de naam al zegt, worden bij de stapelbouw materia- doorgaande stijl of makelaar. In Norg zijn de onderste len op elkaar gestapeld en gaat het om een gelijkmatige hanebalken tevens afgeschoord op de sporen. krachtenafdracht waarin drukkrachten een hoofdrol spe- In het midden van de 14de eeuw ontstonden de eerste len. Stapelbouw is een kenmerk van de romaanse archi- jukkenkappen, waarbij het gewicht op geconcentreerde tectuur. De gebruikte rondboogopeningen kunnen niet wijze wordt afgeleid naar op regelmatige traveemaat te breed zijn, omdat antlers de druk van de bovengelegen dwars geplaatste jukken. Door het bevestigen van een muurdelen te groot zou worden. korbeel tussenjukbeen en juk(dek)balk ontstaat aan beide Geconcentreerde krachtenafdracht is het principe achter de zijden van het juk een onvervormbare driehoek die voor skeletbouw. De door het eigen gewicht veroorzaakte verti- de dwarsstabiliteit zorgt. Voor de stabiliteit in de lengte- cale krachten worden op regelmatige afstanden gecon- richting brengt men haaks daarop windschoren aan. De centreerd via pijlers. Het tussenliggende vak wordt travee sporen worden opgevangen door langsbalken, de zogehe- genoemd. Belangrijk is het onderscheid dat zo ontstaat ten wormen offlieringen. De hierop gelegen vloer heet tussen scheidende en dragende constructiedelen. Voor de dan ook vliering. Om de constructie nog meer stabiliteit gotische architectuur is dit van wezenlijk belang. De te geven, liep het houtskelet doorgaans door tot de krachten van de gewelven worden via de gewelfribben op ondergelegen verdieping. Het bestond daar uit een moer- onderliggende pijlers afgedragen waardoor in de muren balk met aan beide uiteinden sleutelstukken, gedragen grote openingen aangebracht kunnen worden. door muurstijlen en versterkt door korbelen (korbeelstel- In een constructie met bogen of gewelven komen behalve len). De moerbalken lagen te ver van elkaar om direct verticale ook horizontale krachten voor, de zogeheten een vloer te dragen en daarom bracht men eerst haaks op 34 MATERIAAL EN CONSTRUCTIE Kapconstructie van het koor van de Herv. kerk te Nijeveen in de situatie net voor de restauratie in 1976, waarbij het houten tongewelf is gereconstrueerd tegen de als gewelfribben dienende gebogen en geprofileerde jukbenen en korbelen (1976) de moerbalken kinderbalken aan en daarop de vloer. Een constructie van moer- en kinderbalken wordt een samen- gestelde balklaag genoemd. Door het relatief kleine aantal middeleeuwse kerken en oudere woonhuizen komen der- gelijke oude kap- en vloerconstructies in Drenthe weinig voor. Bovendien zijn de oude kappen gewoonlijk bij res- tauraties vernieuwd, zoals de 15de-eeuwse kap van de kerk te Dwingelo. Het best bewaard is de kap van de kerk te Nijeveen uit 1477. Tegen de jukken is een houten spitstongewelf angebracht. Ter plaatse van het schip heeft de kap een ondersteunende constructie met gebin- ten, waarvan de stijlen vrij in de kerkruimte staan (verge- lijkbaar met de kerk van Paaslo, Ov). De kerk te Kolder- veen heeft een jukkenkap uit het tweede kwart van de 16de eeuw en de kerk te Ruinen heeft een l7de-eeuwse kap. Mogelijk bevinden zich in de woonhuizen Hoofd- straat 50, Kruisstraat 12 en 15 te Meppel en Friesestraat 9 (1631) te Coevorden nog samengestelde balklagen. In de loop van de 16de eeuw worden de kappen eenvou- diger uitgevoerd en verschijnen er constructies met zowel flieringen als gordingen (langsbalken die licht zijn gekanteld). De achtkantige centraalbouw van de kerk in Smilde (1780-'88) en de hierop gebaseerde kerk te Veen- huizen (1825-'26) bevatten goede voorbeelden van jon- gere kapconstructies in Drenthe. Begin l9de eeuw ontstaan schenkel- of Philibertspanten – Doorsnede van de in 1780-'88 gebouwde Herv. kerk te Smildehouten boogspanten samengesteld uit korte planken. MATERIAAL EN CONSTRUCTIE 35 Gaandeweg winnen de gordingen het van de flieringen of blokvormige huis, dat uit twee, soms Brie, naast elkaar als ondersteuning van de sporen. Dit is het geval bij het gelegen dwarse of diepe huizen bestaat, maar dat door eind 19de eeuw veel gebruikte `verbeterde Hollandse zijn omgaand schilddak een in beide richtingen gelijk- spant', waarbij de op de borstwering rustende en tot in de waardig aanzicht biedt. De havezaten Westrup (Dwinge- nok lopende kapbenen de gordingen dragen. Deze kapbe- loo, 1721) en Havixhorst (De Wijk, 1753) zijn hier voor- nen worden gekoppeld door trekplaten en ondersteund beelden van. door schuin geplaatste kreupele stolen. Buiten de stenen is het eenlaags woonhuis bijna stan- De kapconstructies in woonhuizen worden bepaald door daard, vaak in de vorm van een vrijstaand blokvormig jukken met schuin geplaatste jukbenen; boerderijen heb- huis met een door kamers geflankeerde middengang en ben gebinten met verticaal geplaatste stijlen. Men spreekt een voorgevel met hoger opgaand middenrisaliet; het van een ankerbalkgebint wanneer de dekbalk van het middenganghuis. Oudere voorbeelden van belangrijke gebint aan de uiteinden lange pennen heeft, die door de huizen met een hoger opgaand middenrisaliet zijn het gebintstijlen heen worden gestoken en die met toogna- Schultenhuis te Eelde (1654) en de havezate De Klencke gels zijn geborgd. Bij een dekbalkgebint zijn de gebintstij- (Oosterhesselen, 1760). Karakteristieke voorbeelden van len aan de bovenkant van pennen voorzien, waarop met 19de-eeuwse middenganghuizen zijn Dr. Nassaulaan 1 te corresponderende gaten een overstekende dekbalk wordt Assen (1809), Broek 5 te Gieterveen (circa 1840) en gelegd. De oudere Drentse hallenhuisboerderijen heb- Hoofdstraat 52 te Borger (1862). Vanaf circa 1830 verre- ben ankerbalkgebinten, de meeste krimpenboerderijen zen in Assen diverse eenlaags middenganghuizen met een en moderne ontginningsboerderijen zijn voorzien van vaak enkele vensterassen brede – maar met een niet tot de dekbalkgebinten. nok doorlopende – middenpartij. Vroege voorbeelden hiervan zijn Vaart 48, Brink 38-39 en Vaart 26. Het fron- Structuur ton, toegepast bij de oudere voorbeelden, ontbreekt bij Het overgrote deel van de gebouwde omgeving bestaat latere varianten, zoals: Vaart 28 (circa 1860), Markt 4-6 uit woonhuizen, die alle in de loop van de tijd een eigen (circa 1860) en Dr. Nassaulaan 4 (circa 1870). ontwikkeling hebben doorgemaakt. Het zou te ver voe- ren om hier op de ontwikkeling van het woonhuis in te B ouwm a terialen gaan. De onderstaande beschrijving van het woonhuis Hout is het oudste en misschien wel belangrijkste histori- beperkt zich tot een bespreking van enkele principes. sche bouwmateriaal. Bij middeleeuwse gebouwen en Karakteristiek voor ons land zijn de panden op een smalle oudere boerderijen paste men doorgaans eikenhout toe. en langwerpige plattegrond met hoog opgaande daken. Omdat de inlandse voorraden snel uitgeput waren De breedte werd bepaald door de maximale lengte van de geraakt, moest het hout worden ingevoerd. Het kwam verkrijgbare balken, die van bouwmuur tot bouwmuur vooral uit Westfalen. Eiken kon men krom laten groeien, gelegd werden; doorgaans een afstand van zes tot acht zodat het hout als gekromde jukbenen of korbelen kon meter. Daken dienden alleen om het onderliggende huis worden toegepast. Vanaf het eind van de 16de eeuw ging water- en winddicht te houden. Een behoorlijke dakhel- men over van het schaars geworden eikenhout op gre- ling is nodig om te voorkomen dat regenwater of stuif- nenhout uit Scandinavia en de Baltische staten. sneeuw de onbeschoten kap in waait. Natuursteen die als bouwmateriaal geschikt is, komt in Afhankelijk van de plaatsing van het huis ten opzichte van Drenthe niet voor, met uitzondering van de zwerfkeien de straat spreekt men over diepe of dwarse huizen. Wan- die hier achterbleven na de IJstijd, waaruit ook de hune- neer de nokrichting haaks op de straat staat en het pand bedden bestaan. Op enkele plekken zijn deze granieten met zijn kopse gevel naar de straat is gekeerd, spreekt zwerfkeien als bouwmateriaal verwerkt. De toren van de men van diepe huizen; wanneer de nok evenwijdig aan de kerk in Borger is op onbehakte granietkeien gefundeerd. straat loopt van dwarse huizen. De ingang bevindt zich in De onderbouw van de toren in Emmen is opgebouwd uit het eerste geval in de korte, in het andere geval in de behakte zwerfkeien. Het recht gesloten koor van de kerk lange gevel. Slechts in Meppel en Coevorden komt een in Odoorn is het beste voorbeeld van een gebouw waarin – beperkt – aantal oudere diepe huizen voor. De naast zwerfkeien zijn verwerkt. Ter plaatse van de voegen tus- elkaar staande huizen in Meppel hebben overwegend een sen de behakte zwerfkeien zijn nog de restanten van de gemene (gemeenschappelijke) muur. Sommige diepe hui- boorgaten zichtbaar die gebruikt werden bij het kloven zen zijn gescheiden door een osendrop: een `watersteeg' of van de stenen. Vermoedelijk heeft men bij de bouw van druipstrook waarlangs het water weg kan lopen, zoals te dit koor materiaal van enkele hunebedden in de omge- zien is bij het huis Friesestraat 9 te Coevorden. ving gebruikt. In het midden van de 17de eeuw ontstond het vierkante Voor de bouw van de romaanse kerken verwerkte men in 36 MATERIAAL EN CONSTRUCTIE Hoewel de Romeinen baksteen kenden en ook in onze streken toepasten, duurde het tot in de 12de eeuw voor- dat er weer Steen werd gebakken. In Denemarken was vermoedelijk al vanaf 1160 baksteen in gebruik. Vanuit de kleirijke streken van Denemarken en Noord-Duits- land kwam de benodigde kennis naar ons land, waarbij de cistercienzers een belangrijke rol hebben gespeeld. De oudste bakstenen, in Nederland vermoedelijk kort na 1200 geintroduceerd, hebben een groot formaat en wor- den kloostermoppen genoemd. Vanaf de 13 de eeuw wer- den de bakstenen geleidelijk kleiner. Uit bronnen is bekend dat de abdij van Aduard (Gr.) in 1264 baksteen leverde voor de kerk van Zuidlaren. Ook Andere kerken in Noord-Drenthe betrokken hun baksteen uit de kleige- bieden in Friesland en Groningen. De baksteen voor het klooster Marienkamp te Assen kwam eveneens uit Gro- ningen. Voor de meeste kerken zal de baksteen gebakken Het koor van de Herv. kerk te Odoorn is opgebouwd met gekantrechte zijn in veldovens in de buurt van de bouwplaats. Leem in granieten zwerfkeien. Van de bij het kloven van de stenen de buurt van Erm werd in de eerste helft van de 15de aangebrachte boorgaten zijn bij de voegen nog sporen zichtbaar eeuw in een veldoven gebruikt voor het maken van de 31 centimeter lange bakstenen voor de kerk van het nabijge- de llde en 12de eeuw tufsteen. Deze lichtbruin-beige legen Sleen. Toch bleef baksteen in Drenthe lange tijd gekleurde Steen van vulkanische oorsprong werd via de een schaars product, zeker in het klei-arme zuidoosten. Rijn en Zuiderzee uit de Eifel aangevoerd. Het mooiste Met kokkels en schelpen uit de Waddenzee als grondstof voorbeeld in Drenthe is de kerk van Anloo, waarvan de en met turf uit de eigen bodem als brandstof werden in muren van het tufstenen schip (circa 1100) bestaan uit Drenthe diverse kalkbranderijen opgezet voor de pro- twee in verband gemetselde muren met daartussen vul- ductie van metselkalk. Restanten hiervan zijn te vinden werk (kistwerk). Andere voorbeelden zijn het 12de- langs de Drentsche Hoofdvaart in Meppel en Diever- eeuwse schip van de kerk te Vries en het tufsteenwerk van brug. de kerken te Ruinen, Diever en Eelde. In de late middeleeuwen maakten met riet en stro Op enkele plaatsen komen 12de-eeuwse sarcofaagdeksels gedekte daken gaandeweg plaats voor minder brandge- in rode Bremer zandsteen voor, zoals te Anloo en Rui- vaarlijke daken. Naast daktegels paste men ook dakpan- nen. De belangrijkste natuursteensoort in de bouw was nen toe. In het begin bestonden die uit losse onder- en de Bentheimer zandsteen, die net over de grens bij bovenpannen, ook wel monniken en nonnen genoemd. Twente in Bentheim en Gildehaus werd gewonnen en in Aan het eind van de 15de eeuw kwam een gegolfde pan in eerste instantie (12de-13de eeuw) gebruikt werd voor het gebruik, die uiteindelijk in de 16de en 17de eeuw bekend maken van doopvonten. Voorbeelden daarvan zijn te vin- werd als de Hollandse pan. Afhankelijk van de wijze van den in de kerken van Vries, Peize, Roden, Rolde, bakken kunnen deze pannen rood of blauw van kleur zijn. Emmen, Zweeloo en Sleen. Vooral in de 16de en 17de eeuw werd de Bentheimer zandsteen veel toegepast voor Jongere bouwmaterialen decoratieve bouwonderdelen, zoals de klauwstukken van In het midden van de 19de eeuw raakte de ontwikkeling de gevel van Friesestraat 9 te Coevorden en het zandste- van (nieuwe) bouwmaterialen in een stroomversnelling nen poortje van het weeshuis te Coevorden. Opvallend is en werden mechanisatie, standaardisering en prefabri- dat enkele boerderijen in het zuidoosten van Drenthe een cage sleutelwoorden. Dit leidde tot meer maatvaste en achterbaander hebben met een zandstenen omlijsting. beter gemaakte producten. Ornamenten werden machi- Dit is onder meer het geval bij de boerderijen Europaweg naal geproduceerd van cement en terracotta. Bij eclec- 12 te Schoonebeek (1834), Weijerswold 8 te Weijerswold tisch vormgegeven woonhuizen werd vooral terracotta (1851) en Europaweg 30 te Vlieghuis (1870). toegepast, zoals bij de villa 't Groote Holt te Assen (1874) De uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstige hardsteen, en de zeer rijk uitgevoerde herenboerderij Dijkhuizen uitstekend geschikt voor het maken van traptreden, ven- 13-15 te Ruinerwold (1892). Ook de Rijks Hogere Bur- sterdorpels en stoeppalen, werd vanaf het begin van de ger School te Assen (1867) heeft kuifvormige vensterbe- 16de eeuw in Drenthe gebruikt. kroningen in terracotta. Opmerkelijk zijn de eclectische MATERIAAL EN CONSTRUCTIE 37 Het dak van het rond 1900 gebouwde voorhuis van de boerderij Haakswold 12-14 te Ruinerwold is gedekt met de op leien gelijkende Lucas Ijsbrandspannen Opmerkelijk mozalekwerk in bricorna-stenen boven de ingang van de Geref kerk te Nieuw-Weerdinge uit 1907 prefab pilasterkapitelen van het huis Zuideropgaande 2 te Hollandscheveld (circa 1870). Moderner van vorm zijn de door W.C. Brouwer gemaakte terracotta gevelsculptu- ren aan het Wilhelminaziekenhuis te Assen (1930). Ook de productie van baksteen maakte een sterke ont- wikkeling door. De ontwikkeling van de ringoven model-- niseerde vanaf 1870 het bakproces. Het mengen en vor- men van klei werd gemechaniseerd, waarbij vanaf 1880 de strengpers in gebruik kwam. In het klei-arme Drenthe werden slechts bij Hoogeveen twee steenfabrieken geexploiteerd. De grootste, de firma 'Jansen & Boogerd' te Noordscheschut, kreeg in 1875 een stoommachine. Omstreeks 1895 kon ook in Nederland de gladde ver- blendsteen werden gemaakt. Voorbeelden van toepassin- gen zijn het in gele verblendsteen opgetrokken kanton- kwamen er diverse nieuwe soorten op de markt, waaron- gerecht te Hoogeveen (1900) en de villa Veenhoopsweg der de verbeterde Hollandse pan, maar ook de kruispan, 24 te Smilde (circa 1910). Een variant is de in 1905 door de muldenpan en de 'wile du nord'. Zo heeft de vroeg- de Dierense steenfabrikant J.M. van de Loo geintrodu- 20ste-eeuwse boerderij M.A.V. Naamen van Eemneslaan ceerde bricorna-steen. Deze 'bri(que) orna(ta)' was voor- 2 te Wilhelminaoord muldenpannen. Het meest opmer- zien van patroonschilderwerk in kleiverf. Het meest kelijk is de in Makkum geproduceerde Lucas IJsbrands- opmerkelijke voorbeeld is de boogvulling boven de pan, die zijn naam ontleent aan de firma die de pannen ingang van de Geref. kerk te Nieuw-Weerdinge (1907), maakte. Deze pan doet in vorm en kleur aan een lei den- waar alle varianten en kleuren in een mozaiek zijn ver- ken. Voorbeelden van pannen met dergelijke dakpannen werkt. Andere voorbeelden zijn te vinden aan de voorge- zijn de woonhuizen Haakswold 12-14 en Dijkhuizen 107, vel van het huis Dijkhuizen 17 te Ruinerwold (1909) en beiden te Ruinerwold (circa 1900), en het huis Verl. het raadhuis te Gasselternijveen (1918). De slijterij Hoogeveensche Vaart 94-96 te Zwinderen (1912). Een Brinkstraat 22 te Hoogeveen (1912) valt op door zijn variant op de Lucas IJsbrandspan is de in Achlum (Fr.) rijke tegeltableaus en groen geglazuurde pilasters. gemaakte Draisma de Vriespan. Deze is in Drenthe te Tableaus van sectieltegels (waarbij de vorm van de tegel vinden op de boerderij Heirweg 4 te Westenesch (1895). de afbeelding helpt vormen), vervaardigd in 1903-'04 Bijzonder zijn ook de ruitvormige, geribde platte pannen door de firma J. Thooft & Labouchere, zijn te vinden aan van de firma Helder & Co. te Dokkum, die zijn toegepast de voormalige stations te Rolde, Valthe, Edo() en Weer- bij het douanegebouw te Coevorden (1891-'92). dinge. Kalkzandsteen – dat rond 1900 beschikbaar kwam – werd De toepassing van de stempelpers voor het vormen van in Drenthe gemaakt in de in 1904 door P.R. Roelfsema pannen – rond 1870 – zorgde ervoor dat ook de dakpan opgerichte kalkzandsteenfabriek Albino te Hoogersmilde. maatvaster werd en een betere sluiting kreeg. Al snel Naast de bekende witte soort produceerde men ook een 38 MATERIAAL EN CONSTRUCTIE Bepalend voor het uiterlijk van het douanegebouw te Coevorden (1891-'92) is de dakbedekking met ruitvormige Helderse pannen rode kalkzandsteen, zoals toegepast bij het woonhuis Tramweg 71 te Smilde (circa 1905). Vanaf 1825 werd veel zink gebruikt, zowel voor orna- menten als voor het bedekken van daken. De eclectische herenboerderij Dijkhuizen 13-15 te Ruinerwold (1892) heeft in zink uitgevoerde 'oeil-de-boeufs'. Een rijk in gietijzer uitgevoerd grafmonument met - gedeeltelijk Gietijzer, dat vanaf 1825 in Nederland werd toegepast, verdwenen - baldakijn (circa 1881) op de Noorderbegraafplaats te ontwikkelde zich tot een belangrijk bouwmateriaal. In Assen eerste instantie werd het veel gebruikt bij grafmonumen- ten. Hierbij nam de Deventer ijzergieterij Nering Bogel Men bouwde volledig stalen spanten, waarvan alle onder- een belangrijke positie in. Zo werd het gietijzeren hek delen door middel van klinknagels met elkaar werden met doodsymbolen van de Noorderbegraafplaats te verbonden. Interessante voorbeelden zijn de paraplu- Assen (1859) door Nering Bogel gegoten. In 1865 spanten van de perronoverkapping van het station te stichtte R. Hunse de Asser IJzergieterij. Deze fabriek, die Assen (circa 1920) en de ophaalbrug over het kanaal Bui- tot 1895 functioneerde, leverde vooral gietijzeren grafte- nen-Schoonoord te Westdorp (circa 1927). kens. Het meest opvallend zijn twee grafmonumenten op Kort na 1900 ontstonden de eerste gewapend-betoncon- de Asser Noorderbegraafplaats uit 1872 en 1881. Vooral structies, waarin wapeningsstaal was verwerkt om de die voor H.A.M. Brumsteede (f 1881) heeft een uniek trekkrachten op te nemen. Vanaf 1907 paste men — van- neogotisch gietijzeren baldakijn (dat gedeeltelijk is wege de hoge brandveiligheid — vooral bij fabrieksgebou- bewaard). Ook produceerde men diverse gietijzeren zer- wen en pakhuizen constructies in gewapend beton toe. ken, zoals te zien is op de begraafplaatsen te Borger, Een voorbeeld hiervan is het pakhuis Vaart 58 te Assen, Norg, Veenhuizen en Wilhelminaoord. In de Bevel van met een constructie van gewapend beton uit 1915-'16 Villa Flora te Nieuw-Buinen staat een uit 1877 daterend naar plannen van Y.D. Havermans. Hier werd de buiten- gietijzeren beeld van Flora, godin van de lente. zijde nog wel met baksteen bekleed. Vooral voor functio- Door nabewerking werd het brosse gietijzer verwerkt tot nalistische gebouwen werd ervoor gekozen om het gewa- gewalst ijzer. Dit was taaier en kon bovendien trekkrach- pend beton niet te verstoppen achter een bakstenen ten opnemen, zodat er bruggen en kapconstructies mee bekleding, maar om deze in het zicht te laten. Voorbeel- gebouwd konden worden. Het werd onder meer toege- den hiervan zijn het paviljoen 'De Bloemert' te Midlaren past bij het station te Meppel (1868), waar het luifeldak (circa 193 5) en het huis Elsburger Onland te Paterswolde wordt ondersteund door een rij gietijzeren kolommen (1937). met consoles. Ook de Statenzaal van het provinciehuis te Vooral na de Tweede Wereldoorlog nam de betonskelet- Assen heeft een kapconstructie met zowel ijzeren trek- bouw een grote vlucht. Opmerkelijke voorbeelden zijn als drukstaven. onder meer de watertoren te Assen (1960) en de lucht- Vanaf 1900 nam de kwaliteit van het gewalste ijzer zozeer wacht-uitkijktorens bij Echten en Schoonebeek (circa toe, dat men aan het materiaal een eigen naam gaf: staal. 1953). 39 REGIO'S INLEIDING moerasbosveen met daarop veenmosveen (rond Meppel en Coevorden). Het grootste aaneengesloten veengebied Op grond van zijn fysisch-geografische gesteldheid kan ontstond evenwel in het brede Hunzedal ten oosten en Drenthe vergeleken worden met een omgekeerd soep- zuiden van de Hondsrug. bord. Het door hogere zandgronden gevormde midden- gedeelte wordt geologisch aangeduid als het Drents Pla- Dankzij de natuurlijke begrenzing van het zandplateau teau. De lagere randen bestaan voornamelijk uit door veenmoerassen, in het zuiden, oosten en westen, (voormalige) veengebieden. werd Drenthe vanouds gezien als een ondeelbaar land- In de voorlaatste ijstijd van het Pleistoceen (het Saalien) schap: D'Olde Landschap. In de lode of llde eeuw ont- baanden uit Scandinavia afkomstige lobben landijs zich stond een eerste bestuurlijke verdeling in de vorm van zes een weg door Noord-Nederland. Meegevoerd werden dingspelen, met als hoofdplaatsen: Sleen (Zuidenveld), zand, leem en keien (keileem). Deze keileem vermengde Beilen, Diever, Rolde, Vries (Noordenveld) en Anloo zich met de bestaande ondergrond en werd daarnaast (Oostermoer). Coevorden was lange tijd in feite de enige opgestuwd tot langgerekte heuvels of stuwwallen (more- echte stad, hoewel Meppel door zijn strategische ligging nen). Het zo gevormde keileemplateau werd aan de zuid- ook als stad aangemerkt kan worden. Net als Assen werd zijde begrensd door stuwwallen bij Steenwijk en ten zui- het pas in 1809 tot stad verheven. Een jaar na de instel- den van Hoogeveen en Coevorden. Aan de oostzijde ling van het Koninkrijk der Nederlanden (1814) kreeg werd het oorspronkelijk begrensd door de Groningse Drenthe een indeling in 33 gemeenten. Doordat stuwwallen bij Winschoten en Onstwedde. Door erosie Schoonebeek in 1884 van Dalen werd afgesplitst, werden verweerden grote delen van het keileemplateau tot kei- het er uiteindelijk 34. Dit bleef gehandhaafd tot de zand, waarbij de grote keien – die later voor de bouw van gemeentelijke herindeling van 1998. hunebedden gebruikt zijn – aan de oppervlakte kwamen. Regenwater werd afgevoerd in diverse beken. In de op Hieronder volgt een karakterisering van het cultuurland- het Saalien volgende warmere periode van het Eemien schap dat in Drenthe ontstond door bodemgesteldheid drong de zee de beekdalen in en op deze wijze verdween en menselijk ingrijpen. De relatieve fysisch-geografische in het diepe oerstroomdal van de Hunze alle keileem. homogeniteit van het Drentse landschap maakt het Poolwinden zorgden in de laatste ijstijd (het Weichselien) moeilijk om tot een nadere indeling in regio's te komen. voor een enkele meters dikke laag van pleistocene dek- De driedeling is gevolgd zoals die is gehanteerd bij de zanden en tevens voor de vorming van de nagenoeg inventarisatie ten behoeve van het Monumenten Inventari- noord-zuid gerichte Hondsrug. Uiteindelijk leidde dit satie Project (MIP), te weten: het Drents Plateau', Zuid- tot een door beken doorsneden en lichtelijk in noordwes- west-Drenthe en Oost-Drenthe. Begonnen wordt met telijke richting afhellend zandplateau. het kerngebied, het Drents Plateau'. Daar komt het ont- Door de grondwaterstijging na de ijstijden – in het Holo- staan van de hunebedden aan de orde en wordt ingegaan ceen – ontstonden omvangrijke hoog- en laagveengebie- op het grondgebruik en de vorming van de nederzettin- den op de plaatsen waar het water slecht weg kon. Zand- gen op het zand. Bij deze grootste regio worden tevens afzettingen hadden er al voor gezorgd dat enkele de verschillende, in de gehele provincie voorkomende beekdalen afgesnoerd waren en in de zo gevormde meren boerderijtypen behandeld en verder is er plaats inge- ontstond hoogveen (bij Hoogeveen, Smilde en Odoor- ruimd voor een behandeling van de provinciale infra- nerveen). In de beekdalen aan de randen vormde zich structuur. De tweede regio is Zuidwest-Drenthe, waarin 40 REGIO'S vooral de ontwikkeling van de Maatschappij van Welda- Het bij Borger gelegen hunebed D27 is bet grootste in zijn soort. Goed digheid en de verdedigingswerken worden besproken. zichtbaar is de opbouw in trilithons, bestaande uit tegenover elkaar Tenslotte komt de regio Oost-Drenthe aan bod, met gelegen draagstenen met daarop een deksteen daarin ruime aandacht voor het ontstaan van de Drentse veenkolonien. Tevens wordt hier gekeken naar de nijver- Hunebedden heid in de gehele provincie. Tot de belangrijkste en meest aansprekende archeologische monumenten van Nederland behoren de hunebedden; gemeenschappelijke graven gebouwd van grote granieten `DRENTS PLATEAU' zwerfkeien, die zijn aangevoerd door het landijs tijdens het Saalien. Hunebed is de Nederlandse benaming voor Deze regio omvat het centrale deel van Drenthe, maar is megalitische grafmonumenten uit het Neolithicum hier geografisch smaller dan het gelijknamige geologi- (Nieuwe Steentijd) die ook in Spanje, Italie, Engeland, sche gebied. De regio wordt begrensd door de provincies Denemarken en elders in Europa voorkomen. Op een na Groningen aan de noordzijde, Friesland aan de noord- liggen alle – in totaal 53 – hunebedden in de provincie westzijde en Overijssel aan de uiterste zuidzijde. De Drenthe. Verder is de plaats bekend van 25 verdwenen westflank van de Hondsrug vormt de begrenzing in het hunebedden, overwegend gelegen in Drenthe, maar ook oosten en in het westen loopt de scheiding grofweg langs in een enkele geval op de hogere zandgronden van Fries- de lijn van Hoogersmilde naar Elim. Op het zuidelijke land, Groningen en Overijssel. De grootste concentratie deel na, komt de regio overeen met de oude dingspelen van hunebedden bevindt zich op de oostflank van de van Beilen, Rolde en Vries. Dit laatste, ook Noordenveld Hondsrug. genoemde dingspel heeft landschappelijk enige verwant- Van deze steenhopen ging eeuwenlang een fascinerende schap met het aangrenzende Groningse gebied. of zelfs dreigende werking uit. Men dacht dat ze REGIO'S 41 gebouwd waren door barbaarse reuzen of 'huynen'. Tot bedden de status A-hunebed gekregen (D1, D10, D13, begin 20ste eeuw werden de 'hunebedbouwers' gezien als D14, D15, D17-D18, D19-D20, D27, D30, D43, D46, de eerste bewoners van ons land. Onderzoek door J.H. D47, D49, D52, D53-D54). Bij deze hunebedden zijn Holwerda, A.E. van Giffen en recent door J.N. Lanting panelen geplaatst die informatie geven over de graven en heeft aangetoond dat de hunebedden gebouwd zijn door de Trechterbekercultuur in het algemeen en het mensen van de zogeheten Trechterbekercultuur, betreffende hunebed in het bijzonder. genoemd naar de vorm van de aardewerkpotten die veel als grafgift zijn aangetroffen. Van deze over heel Noord- Grondgebruik Europa voorkomende bevolkingsgroep vestigde de zoge- Het Drents Plateau is een relatief droog zandgebied met heten Westgroep zich rond 3400 voor Christus in onze in het oosten de van Zuidlaren tot Emmen lopende streken. Over de datering van de Nederlandse hunebed- Hondsrug en ten westen hiervan een wat lagere rug op de den bestaan verschillende meningen, maar recent onder- lijn van Rolde naar Sleen. Door dit gebied met uitge- zoek plaatst ze tussen 3400 en 2850 voor Christus. Rond strekte heidevelden, zandverstuivingen en laagten liepen dat laatste jaartal kwam er een eind aan het gebruik om enkele beken, waaronder de oost-west lopende Beiler/ de doden in hunebedden to begraven. Westerborker-stroom en het Looner- en het Rolderdiep, De basis van een hunebed bestaat uit zogeheten trilithons, die bij Gasselte samenvloeien. Verder het Eelder- en het twee tegenover elkaar geplaatste draagstenen die licht Peizerdiep in het noorden en in het zuiden het via Coe- naar binnen hellen en gezamenlijk een grote deksteen vorden in de Overijsselse Vecht uitmondende Drosten- torsen. Een aantal van deze naast elkaar geplaatste trili- diep. thons omsluiten de grafkamer; in Nederland bestaan de Langs deze beken en hun vertakkingen lagen de groen- hunebedden uit vier tot zeven van dergelijke trilithons. gronden (of broekgronden) met op de nattere delen in de Aan de voor- en achterzijde bevindt zich een sluitsteen, stroomdalen de hooilanden en op de wat drogere delen terwijl met stopstenen de ruimten tussen de grote zwerf- de weidegebieden. Op de nabij gelegen hogere gronden stenen werden opgevuld. Dergelijke kleine zwerfkeien bevonden zich open, aaneengesloten complexen bouw- vormden ook de vloer van de grafkamer. In de lange zijde land, die in Drenthe bekend staan onder de naam essen bevindt zich een ingang, bestaande uit twee poortzijste- (elders: engen of akkers). Deze essen lagen als schijnbaar nen afgedekt door een poortdeksteen. Dit meest voorko- ordeloze eilanden temidden van uitgestrekte heidevelden mende type wordt portaalgraf genoemd. Goede voor- – het veld genoemd -, die werden gebruikt als werden beelden hiervan zijn de hunebedden D21 (Bronneger bij voor schapen en koeien. Bij kleine nederzettingen Drouwen) en D30 (Exloo). Varianten hierop zijn het beyond zich een es, maar twee essen voldeden beter voor ganggraf, waarbij niet een maar twee paar poortzijstenen het vanaf de 16de eeuw gebruikelijke `tweeslag-systeem de poortdeksteen dragen (D53/Havelte) en het trapgraf, zonder braak' waarbij alternerend zomerrogge en winter- dat Been poortzijstenen heeft, maar waar de grafkamer rogge werd gezaaid. De grootste dorpen hadden nog bereikt wordt door enkele uit stenen bestaande treden meer essen: Valthe (5), Westerbork (4) en Exloo (3). Pas (D13/Eext). De meest afwijkende variant is het langgraf met de intensivering van de akkerbouw in de loop van de (D43/Schimmeres bij Emmen), een hunebed bestaande 18de eeuw werden de essen verrijkt met een plaggenbe- uit twee grafkelders met afzonderlijke ingangen, gelegen mesting – heideplaggen vermengd met dierlijke mest -, binnen een langgerekte – met stenen afgezette – heuvel. waardoor ze in de loop van de tijd een lichte Bolling heb- Een aantal hunebedden wordt (nog) omringd door een ben gekregen. De geringe bodemvruchtbaarheid leidde niervormige krans van kleinere stenen – de kransstenen –, tot een overheersend extensieve landbouw. Een uitzon- die met de vlakke kant naar buiten zijn geplaatst. Binnen dering hierop vormden de noordelijke uitlopers van het deze krans werd oorspronkelijk een dekheuvel van nand Drents Plateau, waar onder invloed van de stall Gronin- en plaggen aangebracht, waarbij de grootste dekstenen gen op intensieve wijze hop werd geteeld. In het midden zichtbaar bleven. Voorbeelden van hunebedden met van de 17de eeuw was Peize het centrum van deze teelt. kransstenen zijn D53 (Havelte), D15 (Loon), D50 In de loop van de 18de eeuw verving men in Drenthe de (Noordsleen) en D45 (Emmen). Van het hunebed D13 teelt van zomerrogge gaandeweg door de teelt van aard- (Eext) is de dekheuvel nog voor een belangrijk deel intact. appelen, haver en veenboekweit. Zo ontstond er naast de Bij het hunebed 'De Papeloze Kerk' (D49/Schoonoord) beide essen van Eext een stuk bouwgrond dat nog steeds heeft men in 1958-'59 de dekheuvel gedeeltelijk weer de haverlanden genoemd wordt. opgeworpen, wat een unieke hunebedreconstructie heeft Aan de zuidzijde van de regio waren de ontginningen opgeleverd. Vanwege hun educatieve waarde en vanwege geringer van omvang en tegen de grens met Overijssel de grote publieke belangstelling hebben achttien hune- hadden ze de vorm van kampgehuchten, dat wil zeggen 42 REGIO'S Het esdorp Orvelte gezien van vanuit de lucht met boven in beeld de waren aanvankelijk in bezit van de marken. Slechts de grote met bomen omzoomde Noordesch `gewaarde' boeren bezaten weiderecht op de woeste gronden en mochten daar een gereglementeerd aantal kleine aaneenschakelingen van eenmansessen, ook kam- heideplaggen steken. Rond 1800 waren er in Drenthe pen of hoeven genoemd. Ten Aarlo bij Zuidwolde is een ongeveer honderd marken; het oorspronkelijke aantal lag voorbeeld van een kampontginning. In het gebied rond rond de zeventig. De grenzen werden vaak zorgvuldig Schoonebeek hebben deze kampontginningen, zoals het vastgesteld, bijvoorbeeld in de marke Anloo met Westerse- en Oostersebos, een relatie met de op de ver- gemerkte zwerfkeien. Aan de randen van deze gebieden derop gelegen groengronden staande zogeheten booen. – en later op sommige brinken – werd de vestiging van Een boo is een nachtverblijf en woonruimte voor een koe- keuterboeren oogluikend toegestaan. In 1848 werden de herder of booheer. Een goed voorbeeld is Wilms' Boo to markegenootschappen opgeheven; de Markewet van Nieuw-Schoonebeek. 1886 zorgde voor een rechtmatige verdeling van de Door de afhankelijkheid van de gebruikers van de essen woeste gronden. Door de beschikbaarheid van goedkope van de omringende woeste gronden ontstonden marken. kunstmest kon men vanaf 1890 de beste delen van de Dit waren aaneengesloten gebieden van niet in cultuur woeste gronden omzetten in weilanden. Bij deze ontgin- gebrachte woeste grond die gezamenlijk werden beheerd ning speelde ook de in 1888 opgerichte Heidemaatschap- door de eigenaren van de `gewaarde erven' – de marke- pij een belangrijke rol met als eerste Drentse project in genoten of geerfden. Deze gebieden waren van groot 1907 de ontginning van het Zeyerveld. De meest schrale belang vanwege de heideplaggen en de mest van de daar delen – vaak met zandverstuivingen – werden bebost, gehouden schapen die de cultuurgronden vruchtbaar merle onder invloed van Staatsbosbeheer, dat in 1899 was hielp houden. Ook grote delen van de groengronden opgericht. Dit gebeurde bijvoorbeeld bij Dwingeloo en REGIO'S 43 De Wilms' Boo te Nieuw- Schoonebeek is een van de weinige overgebleven voorbeelden van een zogeheten boo, een nachtverb%f met woonrumite voor een koe- h erder Odoorn (1911). De aangeplante dennenbossen dienden aan de brink (kerkbrink), dus buiten de kern (Vries, voor de productie van stuthout voor de mijnen in Lim- Anloo). De brinken vervulden een centrale functie in het burg en Belgie en later voor telegraaf- en elektriciteits- dorp, als verzamelplaats voor het vee, als vergaderplaats palen. Momenteel is 10% van de provincie bebost. Rond en als markt – activiteiten waarvoor in de gesloten kern 1900 was slechts 40% van de provincie Drenthe in cul- geen plaats was. In de loop der tijd zijn veel brinken bin- tuur gebracht, vijftig jaar later was dit 75%; een toename nen de bebouwing komen te liggen en ontstonden er die overeen komt met bijna twee maal de oppervlakte van nieuwe boerderijen langs de randen van de brinken de Noordoostpolder. (Annen), maar ook langs de uitvalswegen (Rolde, Gees) en langs de randen van de es (Balloo, Arisen). Vroege uit- Nederzettingen breidingen konden ook het karakter hebben van korte De basis van het voor Drenthe karakteristieke esdorpen- streekdorpen, zoals het Grotenend te Gasselte. landschap wordt gevormd door de ruim zeventig oor- Het bijzondere van de Drentse esdorpen is dat de brin- spronkelijke markedorpen met hun dorpsgebied. Meer- ken zolang intact zijn gebleven, zelfs na de opheffing van dere markedorpen vormden samen een kerspel. Deze de marken. Daarom spreekt men ook vaak over 'brink- kerspels kwamen vanouds overeen met de zes dingspelen. dorpen'. In dit boek wordt echter van esdorpen gesproken Zo behoorden tot het kerspel Vries de dorpen Vries, onder vermelding van de belangrijkste brinken. In de Zeyen, Taarlo, Tynaarlo, Rhee, Donderen, Bunne en grotere dorpen vonden de veemarkten op de brink of Winde. Met name Zeyen en Tynaarlo zijn redelijk grote brinken plaats, zoals te Vries, Norg en natuurlijk in het dorpen, maar ze hebben geen eigen kerk. Men kerkte in nu nog om zijn paardenmarkt bekende Zuidlaren. Aan de Vries. Waar elders in Nederland een nederzetting zonder randen van het Drents Plateau, waar de groengronden kerk een gehucht wordt genoemd, geldt dit niet voor uitgestrekter zijn, is de brinkruimte ook veelal groter. Drenthe. Hier kende men veel markedorpen in de vorm Yde, Eext en Annen zijn hier goede voorbeelden van. van esdorpen zonder kerk. De kern van deze aan de rand Ook komen daar meer brinken per dorp voor; Zuidlaren van een es gelegen dorpen bestaat uit twee stel parallelle (10), Eext (7), Annen (4) en Odoorn (4). Centraler op het wegen, die elkaar loodrecht kruisen, zodat daartussen plateau zijn de brinken kleiner. Gave voorbeelden zijn de vierkante of rechthoekige percelen overblijven, oor- brinken van Oud-Alden, Orvelte, Zuidbarge bij Emmen spronkelijk ter grootte van een boerenerf, maar later en vooral Taarlo bij Tynaarlo. De brink van de laatstge- veelal opgesplitst. Goede voorbeelden zijn Norg, Vries noemde plaats heeft ook nog een dobbe; een kuil met blus- en vooral Zeyen. Aan de rand van de oude kern liggen water en drinkwater voor het vee. In Odoorn en Zuidla- een of meer brinken. Ms er een kerk is, ligt die meestal ren zijn de dobben nu als eendenvijver in gebruik. De 44 REGIO'S Voor Drenthe kenmerkend zijn de driehoekige dorps- brinken. Die van het gehucht Ees (bij Borger) is een plantsoenbrink met haag Het eind 19de eeuw aangelegde bos van de boswachterij Hooghalen met daarin het voormalige kamp Westerbork (1939) en het gedeeltelijk daar doorheen snijdende langgerekte complex uit 1970 van de radiotelescoop Westerbork meeste brinken, vooral de kleine, hebben een driehoe- hout voor de boerderijen van het dorp. In Hijken, kige vorm. Soms vormen twee driehoekige brinken Tynaarlo en Een zijn brinken als weilandbrink in gebruik. samen een dubbel-driehoekige (zandlopervormige) Ees en Westdorp, beide bij Borger, hebben een plant- brink, zoals to Lhee en Westdorp bij Borger. Enkele soenbrink met haag. brinken zijn rechthoekig van vorm (Zeyen, Vries) en Aan de noordrand en in mindere mate aan de zuidrand sommige veelhoekig (Roden). De meeste brinken zijn van de regio liggen wegdorpen met – een vaak licht slinge- beplant met bomen, die van pas kwamen als constructie-rende – lineaire structuur, zoals Weijerswold (zuidrand) REGIO'S 45 en Paterswolde en Roderwolde (noordrand). Bij de Het naar Orvelte overgebrachte 17de-eel/we boerderijcomplex laatstgenoemde kern is de latere verplaatsing van de Bruntingerhofbestaat uit een los hoes met onderschoer en een bewoningsas nog goed te zien. Zwinderen tenslotte ont- langgerekte hooischuur met decoraties in geknoopt stro wikkelde zich van esdorp tot kanaaldorp langs de Ver- lengde Hoogeveensche Vaart. een voorbeeld bewaard gebleven: het 'Bruntingerhof, een 17de-eeuwse boerderij die van Bruntinge naar Boerderij en Orvelte is overgebracht. De voorkamer – uitgevoerd in De vele boerderijen in het Drentse landschap kunnen al vakwerk met baksteenvulling – werd in 1728 toegevoegd, naar gelang hun ouderdom of streek verschillen. Een het bedrijfsgedeelte heeft beleemd vlechtwerk. Vanaf de boerderij is bij uitstek een functioneel gebouw, waarin 17de eeuw werden het woon- en het bedrijfsgedeelte woon-, bedrijfs- en opslagfuncties verenigd zijn. Het is gescheiden door een tussen- of brandmuur en werd de vrijwel onmogelijk om een sluitende indeling in boerde- schouw naar de kopse (voor)gevel verplaatst. rijtypen te geven, omdat deze zowel kan geschieden op Binnen deze driebeukige boerderijvorm zijn, afhankelijk functionele als op uiterlijke kenmerken, of op een combi- van de plaats van de deel (de dors- en werkvloer), enkele natie van beide. Ook zijn de afzonderlijke kenmerken in hoofdtypen te onderscheiden. Wanneer de middenbeuk de loop der tijd aan verandering onderhevig geweest. als deel dienst deed en in de beide lage zijbeuken smalle Het belangrijkste en oudste boerderijtype dat op de potstallen waren gemaakt (kuilen waarin het vee op de zandgronden in de gehele provincie voorkomt is het hal- eigen mest stond) heet het type: hallenhuis met midden- lenhuis. Het gaat om een boerderij met een driebeukige langsdeel. Bij een hallenhuis met middenlangsdeel bevin- opzet, waarbij een ankerbalkgebintconstructie zorgt voor den de deeldeuren of baanders zich in de achtergevel. Bij een onderverdeling in een brede middenbeuk en twee enkele 17de-eeuwse, maar voornamelijk 18de-eeuwse – smallere zijbeuken (de buitenstijlruimten). Aanvankelijk boerderijen zijn de baanderdeuren vaak enigszins terug- waren inwendig het woongedeelte en de bedrijfsruimte geplaatst en staan de baanderstijlen onder het laatste niet gescheiden. Van dit zogeheten los hoes is in Drenthe gebint. Hierdoor ontstaat een `baandernis'. Wanneer het 46 REGIO'S De uit circa 1850 daterende hallenhuisboerderij Pieperij 7 in het gehucht Pieperij heeft een aangebouwde schuur en een voor Zuidwest-Drenthe karakteristieke baander met loopdeur (1980) De 19de-eeuwse boerderij Dorpsstraat 7 te Uffelte is een voorbeeld van een hallenhuis- boerderij met dubbele dwars- deel voorzien van terug- liggende zijbaanders bouwde hooischuur. Deze langgerekte houten aanbouwsels — ook staart genoemd — dienen vaak alleen als hooi- schuur, maar bestaan ook wel uit een opslagruimte, een kleine dwarsdeel en aan het eind een schaapskooi. Vaak hebben deze schuren decoraties in de vorm van geknoopt stro. De 18de-eeuwse boerderij Hogebrinksweg 1 te Elp is hier een voorbeeld van, evenals Dorpsstraat 1 te Orvelte (1758), Hoofdweg 3 te Westervelde (1811), Veenvoort 3 te Anderen (1846) en Oude Steeg 32 te Gees. In het zuidwesten, waar men meer aan veeteelt deed, werd een gedeelte van de deel — meestal het achterste deel — gebruikt voor het optasten van hooi in de vorm van een grondtas. De baanderdeuren werden verplaatst naar dak hier gedeeltelijk over doorloopt is er sprake van een de zijgevel en doordat de deel dwars op de lengterichting onder- of underschoer. Aan weerszijden van de baandernis kwam te liggen, spreekt men van hallenhuis met dwarsdeel. bevinden zich vaak een paarden- en varkensstalling. Een vroeg voorbeeld is de boerderij Midden 78 te Wap- Voorbeelden met een l7de-eeuwse kern zijn de boerde- serveen (1734). In de Drentse variant kreeg het bedrijfs- rijen Klooster 17-19 te Zweeloo, Lunsenhof 20 te Anloo gedeelte een vierdeling, met vanaf de brandmuur een vak en Middendorpsstraat 2 te Meppen (1699), en met een met pompstraat en aan de baanderzijde de paardenstal, l8de-eeuwse kern Esweg 29 (1717) en Esweg 25 (1762) daarnaast een vak met de dwarsdeel, dan het hooivak met te Norg en Beilerweg 2 te Wijster. In Zuidwest-Drenthe grondtas en langs de achtergevel een potstal voor jong- en bij de meeste jongere boerderijen ligt de baander in vee. Deze indeling is nog aanwezig in de 18de-eeuwse het vlak van de achtergevel. Soms zit naast de baander- boerderij Busselterweg 2 te Eursinge (Westerveld). deuren een loopdeur met bovenlicht. Voorbeelden hier- Tevens komt er een variant voor met een dubbele dwars- van zijn te vinden bij de boerderijen Van Helomaweg 25 deel, bestaande uit dwarsdeel, potstal, tasvak, dwarsdeel te Havelte, Lhee 71 te Lhee en Dorpsstraat 111 te Nije- en jongveestal; de boerderijen Brink 1 te Zuidvelde en veen. Dokter Larijweg 163 te Ruinerwold (1868) zijn hier Door uitbreiding van de veestapel was extra opslagruimte voorbeelden van. De meeste boerderijen met dwarsdelen voor het hooi noodzakelijk. In centraal Drenthe ontstond hebben een iets terugliggende toegang met baandernis daardoor het hallenhuis met middenlangsdeel en aange- en inspringend dakvlak (Linderweg 2 te Nolde bij Zuid- REGIO'S 47 Karakteristiek bij de uit 1912 daterende boerderij annex caf้ Hoofdweg 118 te Oudemolen (bij Tynaarlo) is het lang- gerekte tweelaags voorhuis De boerderij Dorpsstraat 29 te Gees kreeg begin 19de eeuw de huidige vorm met langgerekt dubbel voorhuis wolde). Daarnaast zijn er vergelijkbare boerderijen waar de baanderdeuren in het gevelvlak liggen en de met riet gedekte kap boven de deuren is opgelicht (Dwingelerweg 9 te Ansen bij Ruinen). Bij boerderijen wordt ook onderscheid gemaakt naar de vorm van het woongedeelte en de relatie met het bedrijfsgedeelte. Liggen woon- en bedrijfsgedeelte in elkaars verlengde dan spreekt men van een langhuisboer- derij. Deze komen zowel voor met een steil wolfdak (Middendorp 15 te Schoonebeek; 1780, Van Helomaweg 23 te Havelte) als met een puntgevel (Eerste Laan 1 te Norg; 1801). Doorgaans hebben langhuisboerderijen de ingang van het woongedeelte aan de voorzijde. Dit is in Drenthe niet altijd het geval, mede vanwege het feit dat het daar gebruikelijk was om de schouw aan de kopse deelte tegen elkaar aangebouwde, boerderijen. Bij beide Bevel te plaatsen. Hierdoor plaatste men de ingang aan woongedeelten is aan de voorzijde de buitenstijlruimte de zijkant en verviel bij het woongedeelte de buitenstijl- vervallen. De aan de uiteinde liggende bedrijfsgedeelten ruimte aan een zijde. Dit maakte het mogelijk om die zij- zijn zelden geheel gelijkwaardig en bestaan vaak uit een gevel hoger op te trekken, de achterliggende keuken en grotere versie met langsdeel en een kleinere met dwars- kamer kregen hierdoor grotere roedenvensters. In de zij- deel; mogelijk was oorspronkelijk de grotere boerderij beuk aan de andere zijde kwamen de bedsteden. Een voor de jonge boer en de kleinere voor zijn vader. Een vroeg voorbeeld van een dergelijk langgerekt voorhuis goed voorbeeld is Oostersebos 13-15 te Schoonebeek. heeft Asserstraat 78 te Zuidvelde. Andere voorbeelden Verder noemen we Westersebos 12-14 te Schoonebeek, zijn de boerderijen Bebingehorst te Exloo en Schaaps- Westenesscherstraat 87-88 te Westenesch bij Emmen en kuilweg 2 te Valthe. Opmerkelijk zijn de boerderijen met Europaweg 62 te Padhuis bij Weijerswold (1771). langgerekt tweelaags voorhuis, zoals Oude Rijksweg 10 te Op andere plaatsen komen boerderijen met dubbel woonhuis Vries (circa 1810), Brink 2 te Tynaarlo (1901) en Hoofd- voor. Bij de bouw – maar ook vaak pas later – bouwde weg 118 te Oude Molen bij Tynaarlo (1912). Dergelijke men aan de kopse zijde van het woongedeelte een tweede boerderijen dienden vaak tevens als herberg. woonhuis, dat als ouderwoning kon dienen. Voorbeelden Karakteristiek voor Zuid-Drenthe is de dubbele boerderij, zijn Brink 21-22 te Norg uit 1717 met een tweede woon- bestaande uit twee, met de kopgevels van het woonge- huis uit 1816, Schaapveenseweg 8-10 te Gees en Kruis- 48 REGIO'S groot worden dat er sprake is van boerderijen met blokvor- migwoonhuis, zoals bij de boerderijen Hoofdweg 23 te Peest bij Norg (circa 1855) en Hoofdstraat 23 te Roder- wolde (circa 1890) Door de veen- en heideontginningen ontstaat er vanaf het begin van de 19de eeuw ook een flink aantal nieuwe boerderijen. De oudste daarvan staan in de eerste veen- ontginningen. Het gaat hierbij om boerderijen met een zo groot bedrijfsgedeelte dat de deel in een van de zijbeu- ken gelegd kon worden. Deze boerderijen met zijlangsdeel kunnen zowel een doorrit met baanderdeuren aan voor- en achterzijde hebben, als enkel baanderdeuren aan de achterzijde. Voorbeelden van boerderijen met een door- rit zijn Lonerbroekweg 11 te Loon (1867), Europaweg Kenmerkend voor de ontginningen in Drenthe zijn de 29 te Weijerswold (1911) en Zuidlaarderweg 61 te Annen krimpenboerderijen, zoals de rond 1910 gebouwde boerderij (1913). Het woon- en het bedrijfsgedeelte hebben een Hoofdstraat 24 te Zweeloo doorlopende nok, maar de boerderijplattegrond vertoont een sprongsgewijze versmalling (krimp) bij de overgang straat 21 te Gees. Wanneer deze aangebouwde woonhui- van het bedrijfsgedeelte naar het woonhuis. Dergelijke zen wat smaller zijn, spreekt men ook wel van eindkamer op Groningen voorbeelden gebaseerde boerderijen wor- (of ouderkamer). Voorbeelden zijn Zuiderstraat 7 te den krimpenboerderijen genoemd. Vroege voorbeelden Zeyen (1774), waar rond 1850 een eindkamer werd aan- zijn zijn Greveling 46 (circa 1800) en Greveling 36 (circa gebouwd, Dorpsweg 6 te Taarlo bij Tynaarlo en Scha- 1830) te Annerveenschekanaal. Beide hebben een ver- pendrift 1 te Orvelte. Bij de rijkere boerderijen in de smald middendeel, voorzien van een puntgevel met (oor- omgeving van Ruinerwold maakte men dwarse aanbou- spronkelijk) twee series zogeheten zaadzoldervensters (in wen als ouderwoning. Voorbeelden zijn Dokter Larijweg Drenthe gebruikte men de zolder echter vooral voor de 60 (1735), met ouderwoning uit 1790, Boerpad 8-9 en opslag van pootaardappelen). De krimpenboerderij Haakswold 10; de laatste heeft een zeer bijzondere Kruisstraat 20 te Annen (circa 1890) heeft zaadzolder- ouderwoning in de vorm van een Chinees paviljoen. vensters, een dak met wolfeind en een ingangsomlijsting. Tegen het einde van de 19de eeuw werd het voorhuis rij- In Drouwenermond bij Drouwenerveen is de ontwikke- ker van vorm en ontstonden boerderijen met dwars geplaatst ling goed te volgen van de vroege variant met doorrit voorhuis. Voorbeelden van dit type zijn Brinkstraat 30 te (Zuiderdiep 3 8; circa 1880) via de gebruikelijke variant Hoogeveen (1890) en de rijke boerderijen te Ruinerwold: met wolfeind (Zuiderdiep 60; circa 1900) naar de Haakswold 12-14 (circa 1900), Haakswold 29 (1901) en moderne krimpenboerderij (Zuiderdiep 33; circa 1935). Dijkhuizen 107 (1905). De voorhuizen konden zelfs zo Een opvallende orientalistische decoratie heeft de krim- penboerderij Noorderdiep 115 te Nieuw-Buinen (circa 1890). Het woongedeelte kan ook terzijde van de boerderij-as geplaatst worden, overeenkomstig de veel in Friesland voorkomende kop-rompboerderijen of kop-hals-rompboerde- rjen. Voorbeelden hiervan zijn de boerderijen Brink 2 te Tynaarlo (1901), Minister Cremerstraat 5 te Zeyerveld bij Zeyen (1916) en Schultestraat 7 te Vries (1921). Ten slotte kon het woonhuis als losstaande villa voor de schuur gebouwd worden. Voorbeelden van dergelijke villaboerde- rjen zijn Hoofdstraat 10 te Eext (1922) en Kavelingen 33 (1932) en Noorderdiep 57 (1937) te Valthermond. Ver- der kunnen de rond 1890 door W.C. Metzelaar voor Veenhuizen ontworpen middenhuisboerderjen met aan beide zijden bedrijfsgedeelten en de door H.P. Berlage De rond 1930 gebouwde boerderij J.B. Kanweg 5 te Witteveen is een ontworpen carre-vormige modelboerderij 'De Schipborg' voorbeeld van een moderne kop-rompboerderij bij Anloo (1914-'15) niet onvermeld blijven. REGIO'S 49 Infrastructuur De in 1767-'80 gegraven Drentsche Hoofdvaart doorsnijdt de Over het Drents Plateau liepen vanouds enkele handels- Smilder- en de Kloostervenen. Langs de vaart is later het bier vanuit routes. De doorgaande route vanuit Overijssel via Coe- de lucht zichtbare dorp Smilde gesticht vorden naar het noorden vertakte zich na Coevorden in een weg via Zweeloo, Schoonloo en Rolde naar Gronin- toename van het gemotoriseerde verkeer maakte vanaf gen en een tak over de Hondsrug, langs Emmen, Gieten circa 1920 continue verbetering en uitbreiding van het en Zuidlaren naar Groningen. Een andere belangrijke wegennet noodzakelijk. Dit kreeg vorm in het Rijkswe- landweg liep van Zwolle naar Meppel en via Havelte, genplan van 1927. In 1971-'75 kwam de belangrijkste Diever en Assen eveneens naar Groningen. In 1811 gaf verkeersweg tot stand, de R3 7 (nu A2 8) van Zwolle, Napoleon opdracht tot de aanleg van een net van hoofd- onderlangs Meppel, via Hoogeveen naar Assen en Gro- wegen. In dit plan ging de weg van Meppel naar Gronin- ningen. gen langs de Drentsche Hoofdvaart lopen. De verhar- Afgezien van het gebied rond Meppel, dat in de late mid- ding van deze Rijksweg kwam in 1839 gereed. Ze werd deleeuwen uitgroeide tot een centrum voor de scheep- voorafgegaan door de verharding van de weg van Assen vaart, was het grootste deel van Drenthe tot ver in de naar Groningen over De Punt. Door de verharding van 18de eeuw over water niet bereikbaar. Hierin kwam ver- de Trieseweg' van Zwolle via Meppel naar Steenwijk en andering door de aanleg van de Drentsche Hoofdvaart, Leeuwarden in 1827-'29 werd Meppel 'de Poort van die in 1767-'80 van Meppel door de Smilder- en de Drenthe'. Een belangrijke dwarsverbinding was de in Kloostervenen naar Assen werd gegraven. Als aftakkin- 1841-'48 aangelegde weg van Assen via Rolde en Bare- gen kwamen in 1790 de Beilervaart en in 1808 de Nor- veld naar Veendam. Andere belangrijke dwarsverbindin- gervaart gereed. Belangrijker was echter in 1857-'61 de gen waren de wegen van Meppel via Hoogeveen naar doortrekking van Drentsche Hoofdvaart als Noord-Wil- Coevorden en van Emmen naar Beilen. De aanzienlijke lemskanaal naar Groningen. Via de Witte Vaart kwam in 50 REGIO'S De huidige sluis met ovale sluiskom bij Eexterveensche- kanaal werd rond 1895 gebouwd ter vervanging van een oudere sluis in dit oudste Drentse veenkanaal, dat in 1771-'75 werd gegraven van Annerveenschekanaal naar Bareveld 1894 de verbinding tot stand met de Opsterlandse Com- Gasselternijveen om daar aan te sluiten op de in 1905 pagnonsvaart bij Appelscha. gereedgekomen lijn van dezelfde maatschappij tussen Aan de zuidzijde van de provincie was al in 1626-'27 een Assen en Stadskanaal. Uiteindelijk zou deze spoorlijn in schipsloot gegraven van Meppel tot in de venen rond het 1909-'10 van Stadskanaal via Veendam naar Delfzijl huidige Hoogeveen. Pas in 1851 werd dit trace aanzien- doorgetrokken worden. Na de overname van alle spoor- lijk verbeterd en verruimd, waarna het in 1857-'60 als wegmaatschappijen door de Nederlandse Spoorwegen in Verlengde Hoogeveensche Vaart werd doorgetrokken tot 1938 werden diverse lijnen of delen daarvan opgeheven, de hoogveengebieden bij Nieuw-Amsterdam en Klazie- waaronder de lijn Assen-Stadskanaal. In 1947 staakte naveen. Uiteindelijk bereikte het kanaal in 1894 de men ook het personenverkeer tussen Emmen en Stads- Duitse grens. Coevorden kreeg in 1860 via het Coevor- kanaal, in 1963 gevolgd door het goederenverkeer. Van den-Vechtkanaal aansluiting op de Overijsselse kanalen de NOLS-lijnen bleef alleen het baanvak Emmen- en via het in 1884 gereed gekomen Stieltjeskanaal bij Zwolle in gebruik (in 1976 geelektrificeerd). Nieuw-Amsterdam aansluiting op de Verlengde Hooge- In 1892 ging een eerste paardentram van start tussen veensche Vaart. Net boven Hoogersmilde begon in 1851 Groningen en Zuidlaren, in 1896 gevolgd door een tram de aanleg van het Oranjekanaal, dat dwars over het van Groningen naar Eelde. De eerste stroomtram reed in Drents Plateau en via het Odoornerveen werd gegraven 1897, toen de Dedemsvaartsche Stoomtram Maatschap- om in 1858 uit te komen bij het Oostveen ten zuiden van pij (DSM) de lijn Dedemsvaart-Coevorden opende. In Emmen. In 1889 kreeg ook dit kanaal een verbinding 1899 werd deze doorgetrokken naar Nieuw-Amsterdam met de Verlengde Hoogeveensche Vaart. In het grote en in 1906 naar Emmen. Via Klazienaveen en Emmer- veengebied ten oosten van de Hondsrug begon men in Compascuum liep deze lijn in 1907 tot Ter Apel. De Eerste 1660 met het bevaarbaar maken van de Hunze, waarna Drentsche Stoomtram Maatschappij (EDM) exploiteerde gaandeweg een – bij de regio Oost-Drenthe te bespreken vanaf 1903 een lijn tussen Hoogeveen en Nieuw-Amster- – stelsel van veenkanalen ontstond. dam, die bij Erm een afslag kreeg naar Emmen (1909) en De in 1868 geopende spoorlijn van Zwolle via Meppel Ter Apel (1910). Mede door de koppeling aan het net van naar Leeuwarden werd in 1870 gevolgd door de lijn van de Bentheimer Kreisbahn naar Neuenhaus en vandaar Meppel via Hoogeveen en Assen naar Groningen. Lange Bentheim (1910) ontwikkelde Coevorden zich tot een tijd bleven de spoorwegen in Drenthe beperkt tot dit regionaal industriecentrum. De Nederlandsche Tramweg rompnet. Pas in 1903-'06 liet de Noord-Ooster Lokaal- Maatschappij (NTM) exploiteerde de tramlijnen van Spoorwegmaatschappij (NOLS) een spoorlijn aanleggen Drachten via Roden en Peize naar Groningen (1913), van Zwolle via Ommen en Coevorden naar Emmen. Van van Steenwijk naar Noordwolde en die van Oosterwolde Emmen ging de lijn verder via Exloo en Buinen naar via Appelscha naar Assen (1915) en Meppel (1916). Ms REGIO'S 5 laatste kwam de tramlijn Assen-Schoonoord-Coevorden het westen (het Overijsselse Land van Vollenhove). Zo is gereed (1918). In de jaren twintig ontstonden de eerste de kerk van Ruinen de moederkerk van de kerken in particuliere autobusbedrijven, waarna de busdiensten Steenwijk en Vollenhove. Anderzijds is het gebied van de gaandeweg alle tramverbindingen vervingen. voormalige gemeenten Nijeveen en Ruinerwold een wei- degebied dat verwantschap vertoont met het aangren- zende Overijsselse gebied. ZUIDWEST-DRENTHE Zand en veen De regio Zuidwest-Drenthe wordt in de kern gevormd Ook het zuidwestelijke deel van het Drents Plateau is een door het westelijke deel van het geologische gebied met relatief droog zandgebied, met daarin twee van zuidwest de naam Drents Plateau. Aan de noordoostzijde wordt de naar noordoost lopende lagere zandruggen, to weten regio begrensd door de provincie Friesland, aan de west- langs de lijn Havelte-Diever en bij Vledder. Een zuide- en zuidzijde door Overijssel. Aan de oostzijde loopt de lijke uitloper van het plateau verheft zich tussen Echten scheiding grofweg langs de lijn van Hoogersmilde naar en Zuidwolde. Door dit gebied lopen enkele beken, Elim. De regio komt in grote lijnen overeen met het waaronder in het noorden de Steenwijker Aa. De Wold oude dingspel van Diever, ook wel Westerveld genoemd, Aa en de Reest – de grensrivier met Overijssel – monden en kende vroeger een sterke relatie met de aangrenzende beiden bij Meppel in het Meppelerdiep uit, evenals de gebieden in het noorden (de Friese Stellingwerven) en Beilerstroom en de Echtenerstroom. Beide laatstge- noemden werden begin 17de eeuw gebruikt voor de eerste Langs het sterk kronkelende riviertje de Reest werden enkele hoogveenontginningen. In 1614 werd de Beilerstroom of buitenplaatsen gesticht, zoals bier de voormalige havezate Dikninge Havelter Aa tot de venen bij Hoogersmilde bevaarbaar bij De Wijk gemaakt als Oude Vaart. De verbeterde Echtenerstroom 52 REGIO'S of Wetering liep vanaf 1626-'27 als Oude Stroom rich- ze van belang omdat het bezit ervan recht gaf op een ting Hoogeveen. Parallel aan de Oude Vaart groef men in zetel in de Ridderschap en daarmee toegang gaf tot het 1767-'80 de Drentsche Hoofdvaart en in 1851 werd de bestuur van de Landschap. In 1698 waren er in Drenthe Oude Stroom verbeterd tot Hoogeveensche Vaart. achttien erkende havezaten, die alle of aan de noordrand Ten noorden en westen van Meppel beyond zich een of aan de zuidzijde van de provincie waren gelegen. Hier- laagveengebied dat in de middeleeuwen is ontgonnen tot van resteren er nog zeven, te weten Laarwoud (Zuidla- weidegebied. Op een zandrug ontwikkelde zich hier het ren) en Mensinghe (Roden) in het noorden, en in het zui- wegdorp Kolderveen, dat oostwaarts overgaat in Nije- den De Klencke (Oosterhesselen), De Havixhorst (De veen. Het wegdorp Ruinerwold kwam eveneens op een Wijk), Echten, De Oldengaerde (Westeinde) en Westrup smalle langgerekte zandrug tot ontwikkeling. De door- (Dwingeloo). Het 17de-eeuwse huis Overcinge (Havelte) gaande weg van Meppel naar Ruinen lag echter zuidelij- kreeg niet de status van havezate; de huizen Westerbeek ker, waardoor de boerderijen oorspronkelijk via lange (circa 1766) te Frederiksoord, Voorwijk (1791) en Dik- opritten met deze weg verbonden waren. Pas in 1924 ninge (1813) in De Wijk zijn voorbeelden van de werd het voetpad dat de boerderijen onderling verbond schaarse latere adellijke woonhuizen in Drenthe. een verharde weg (Dokter Larijweg). Opmerkelijk is dat deze weg ter weerszijden beplant is met hoogstam pere- Maatschappij van Weldadigheid bomen. Wapserveen, Nijensleek en Koekange zijn Na de Franse tijd was – vooral in de Hollandse steden – andere wegdorpen in dit gebied. het aantal armen dermate groot dat daar dringend iets Melkveehouderij zorgde ervoor dat Meppel in de 19de aan gedaan diende te worden. Op initiatief van generaal- eeuw na Leeuwarden en Sneek tot de grootste boter- majoor Johannes van den Bosch werd daarom in 1818 de markten van Nederland ging behoren. Ook werd er vet- Maatschappij van Weldadigheid opgericht. Zij beoogde mesterij bedreven en al vanaf de 17de eeuw vetweiderij de behoeftigen door middel van maatschappelijk nuttige (slachtrunderen), vooral in het voormalige laagveenge- arbeid tot zelfstandige landarbeiders op te voeden. Voor bied dat slechts weinig arbeidsintensieve veehouderij toe- dit Joel werden de kolonien Frederiksoord-Wilhelmina- stond. Daar werden ook paarden gefokt; een profijtelijke oord, Veenhuizen en Ommerschans (0v) gesticht. In zaak getuige de rijke herenboerderijen in Ruinerwold. Frederiksoord werd in 1818 een eerste `volksplanting' Op het zand ontstonden vooral esdorpen. De grootste gebouwd, een proefkolonie (kolonie 1) met ruim vijftig daarvan hebben een kerkbrink, zoals te Ruinen en Dwin- koloniewoningen. Deze kleine woningen bestonden uit een geloo. In Diever bevindt zich aan de brink ook het recht- woonkamer met twee bedsteden en daarboven twee huis (1604). In Vledder ligt de kerk aan de rand van het slaapkamertjes, en een schuur met dorsdeel en kleine stal. dorp. Te Diever is de bewoning gaandeweg opgeschoven Elk gezin had voor haar levensonderhoud de beschikking van het esdorp Oudendiever naar de iets noorderlijker over een stuk grond. In 1819 kwam ten noorden van de gebouwde kerk. In Havelte staat dat de kerk nog steeds weg Vledder-Steenwijk kolonie II tot stand en in 1820 een fors eind uit het centrum; deze kerk deed ook voor de kwam op Overijssels grondgebied kolonie III gereed bewoners van Uffelte dienst. Wapse is een voorbeeld van (Willemsoord). Kolonie IV (1821-'22) kreeg de naam een kransesdorp. Ook in deze regio komen de verschil- Wilhelminaoord, kolonie V ontstond bij Ommerschans lende soorten Drentse brinken voor: driehoekig in Rhee- en de kolonies VI en VII (Boschoord) verrezen in 1824 bruggen, Lheebroek, Uffelte en Echten, dubbel-driehoe- ten noordoosten van Wilhelminaoord. In totaal werden kig in Nuil en Lhee en een weilandbrink in Kraloo en er ongeveer 400 koloniewoningen gebouwd. Om diverse Leggelo. redenen bleef het succes echter beperkt, niet zozeer door Ten zuiden van de Hoogeveensche Vaart gaat het esdor- het ontbreken van voldoende werkpaarden en mest, maar penlandschap over in kampontginningen. Vanuit horsten vooral door de gebleken onmogelijkheid om stadspau- – hoger gelegen oevergronden – ontstonden kleinscha- pers tot landarbeiders op te voeden. Al spoedig werd er lige ontginningen in de vorm van eenmansessen, ook wel onderscheid gemaakt tussen vrijwillige en gedwongen kampen of hoeven genoemd. Met name langs de Reest kolonisten. Voor deze laatste groep werden gestichten levert dit hoevenlandsch ap een fraai gebied op met daarin gebouwd te Ommerschans en Veenhuizen. In Veenhui- gehuchten als Schiphorst, Haalweide, De Stapel en Pie- zen verrezen in 1823-'26 Brie omgrachte gestichten, twee perij. Enkele ontginningen groeiden uit tot landgoederen voor bedelaars en landlopers en een derde voor vondelin- waarop havezaten werden gebouwd. Deze edelmanshui- gen en wezen. Voor de werkverschaffing richtte men hier zen dienden in eerste instantie een militair belang. Toen onder meer al in 1839 een stoomkatoenspinnerij op. ze die waarde verloren, werden ze ver- of herbouwd tot Gaandeweg raakte de Maatschappij van Weldadigheid in eenvoudige landhuizen. Als `adellijk getimmert' bleven financiele moeilijkheden en in 1859 werden Ommer- REGIO'S 53 Door de Maatschappij van Weldadigheid werd in 1818 de kolonie Frederiksoord- Wilhelminaoord gesticht met als Joel bet opvoeden van behoeftigen tot zelfstandige landarbeiders. Zoals te zien op deze gravure bouwde men op regelmatige afstand een groot aantal koloniewoningen, elk voorzien van een eigen stukje grond Een redelijk goed bewaarde koloniewoning is Koningin Wilhelminalaan 85 te Frederiksoord-Wilbelmina- oord schans en Veenhuizen door de regering overgenomen. Vanaf 1875 viel Veenhuizen onder het ministerie van Jus- titie dat het als strafgesticht en rijkswerkinrichting aan- wees, waarna er drie nieuwe gestichtsgebouwen verrezen met de daarbij behorende gebouwen, woningen en ker- ken. Dit heeft Veenhuizen gemaakt tot een `penitentied dorp. In de vrije kolonie Frederiksoord-Wilhelminaoord besloot men in 1860 tot schaalvergroting door de bouw van vijf grote boerderijen. Door een legaat kon bier in 1884 ook de Gerard Adriaan van Swieten tuinbouw- school gesticht worden. P.W. Janssen, een andere wel- doener, zorgde ervoor dat er in 1893 in Wilhelminaoord een huis voor oudere koloniebewoners (Rustoord) werd geopend. In 1923 werd Willemsoord verkocht. Grote met wallen. Met de komst van kanonnen werd een andere delen van Frederiksoord en Wilhelminaoord behoren verdedigingsstrategie noodzakelijk en in 1605-'13 echter nog steeds tot de Maatschappij van Weldadigheid. bouwde men de stad om tot een vesting met de vorm van Ter gelegenheid van hun 180-jarig bestaan werd in 1998 een regelmatige zevenhoek. Meppel kreeg begin 16de het themapark `Frederiksoord, land van Weldadigheid' eeuw bescheiden verdedigingwerken en in 1580 opnieuw. geopend, waar ook een in originele staat teruggebrachte Vanwege het nabijgelegen, strategisch belangrijker koloniewoning te bezichtigen is. Steenwijk ging een plan tot versterking in 1672 niet door. De vesting Coevorden werd eind 17de eeuw wel verbe- Verdedigingswerken terd. Tot ver na de middeleeuwen zorgden de ondoordring- Op enkele andere plekken verrezen kleine schansen, bare venen aan de oast- en zuidzijde van Drenthe voor waaronder de Zwartendijkster Schans bij Een, aangelegd een natuurlijke verdedigingslinie. Aan de uiteinden van in 1593-'94 in opdracht van de Friese stadhouder Willem de zuidelijke veengordel gaven Meppel en vooral Coe- Lodewijk van Nassau ter verdediging van de weg van vorden toegang tot de noordelijk gelegen hogere zand- Groningen naar Oosterwolde. Na het Twaalfjarig gronden. Het kasteel van Coevorden wordt in 1143 voor Bestand ontstonden schansen bij Valthe en Erica; deze het eerst vermeld. In 1522 omgaven de Geldersen het zijn inmiddels verdwenen. Naar aanleiding van de aanval 54 REGIO'S op Groningen in 1672 door troepen van de Munsterse 1768 wist de Annerveensche compagnie van Lambertus bisschop Berend van Galen (`Bommen Berend') wierp Greveling een overeenkomst te sluiten met de stad Gro- men in allerijl de Van Galen-schans op ter bescherming ningen voor de afvoer van veen over Gronings gebied via van Assen. Door de ontginning en verdroging van de het Kieldiep. In 1771-'75 groef men aan de Drentse zijde venen werden in de 18de eeuw ook schansen aan de evenwijdig aan de provinciegrens het Grevelinkskanaal oostrand van de provincie noodzakelijk, zoals die bij De tot het gehucht Bareveld aan de Semslinie. Hier kwam in Groeve, en vooral de Emmerschans op de weg naar Ter 1775 ook het bijna haakse en vanuit Wildervank gegra- Apel. Drenthe heeft echter nagenoeg geen rol gespeeld ven Oosterdiep uit. Al in 1615 was door de landmeters in de landsverdediging. Uit de Tweede Wereldoorlog Jan Sems en Jan de la Haye de grens tussen Drenthe en stammen nog enkele Duitse bunkers te Oosterbroek bij Groningen vastgesteld. Deze zogeheten Semslinie liep – Eelde en op Kamp Westerbork. In het kader van de uitgaande van de Groninger Martinitoren – tot Ter Haar naoorlogse verdediging richtte men in Nederland een boven Ter Apel. Parallel hieraan groef men vanaf circa stelsel van luchtwacht-uitkijktorens op. Deze torens wer- 1775 aan de Groninger zijde het Stadskanaal, dat in 1784 den met de komst van de straalgevechtsvliegtuigen over- gevorderd was tot de hoogte van het latere Nieuw-Bui- bodig. In Drenthe zijn die bij Echten en Schoonebeek nen. Over het verdere verloop van de Semslinie bestond bewaard gebleven. onenigheid. Dit werd pas in 1817 opgelost door een convenant tussen de stad Groningen en de Drentse veen- gebieden. Vanaf het tweede verlaat in het Stadskanaal OOST-DRENTHE werd de zogeheten `Koningsraai' vastgesteld, die was gericht op de kloosterkerk van Ter Apel. De strook hoog- Oost-Drenthe is landschappelijk gezien de jongste regio veen die hierdoor voor Drenthe verloren ging (het latere en bestaat in feite uit twee langgerekte stroken; aan de Groningse Musselkanaal) werd gecompenseerd door de westzijde de Hondsrug met op het zand enkele oude dor- toestemming voor het graven van haakse kanalen op het pen en aan de oostzijde het lager gelegen voormalige Stadskanaal, zogeheten monden voor de afvoer van turf veengebied. De westflank van de Hondsrug is de weste- via het Groningse kanalenstelsel. Het Stadskanaal was in lijke begrenzing van de regio, aan de noordoostzijde 1853 gevorderd voorbij Musselkanaal en werd in 1856 wordt zij begrensd door de provincie Groningen, aan de – met een knik – verlengd tot Ter Apel. oost- en zuidzijde overgaand in de grens met Duitsland. In de eerste helft van de 19de eeuw, vanaf 1819, werden De regio komt grofweg overeen met de dingspelen Anloo de haakse kanalen ter ontsluiting van de Drentse hoog- en Sleen (oostelijk deel). Vanaf de late 18de eeuw werd veengebieden gegraven, te weten: Gasselterboerveen- het uitgestrekte hoogveengebied Oostermoer, dat tot in schemond (1819), gevolgd door Gasselternijveensche- Groningen en Duitsland doorloopt, systematisch ont- mond (1820), Drouwenermond (1823), Nieuw-Buinen gonnen, gevolgd door het Boertangermoor in het zuidoos- (1823), Eerste Exlooermond (circa 1835), Tweede ten. De grens met Duitsland was in 1765 gemarkeerd Ddooermond (circa 1840) en Valthermond (1853). langs de Runde, de veenbeek die liep van het Zwartemeer Waren deze commercieel belangrijke hoogveenontgin- naar Ter Apel. In het `tractaat van Meppen' (1824) werd ningen alle overwegend oost-west gericht, vanaf de oost- de grens definitief vastgesteld langs het Schoonebeeker- flank van de Hondsrug ontstonden begin l9de eeuw ook diep in het zuiden en in het oosten volgens de lijn tussen overwegend noord-zuid gerichte randveenontginningen: de torens van Twist (D) en Ter Apel. Eexterveen, Gieterveen, Drouwenerveen en Buinerveen. Grenzend aan het Oostermoer lag in het zuidoosten het Schier eindeloze venen Boertangermoor, dat het grootste gedeelte van de Aan de zuid- en westzijde van Drenthe begon men al in gemeente Emmen omvatte. De hogere delen van het de 17de eeuw met de systematische ontginning van de veen werden vanaf de tweede helft van de 18de eeuw hoogveengebieden (Hoogeveen en Hoogersmilde). De gebruikt voor de verbouw van veenboekweit. Delen van eerste poging om toen het uitgestrekte Oostermoer ten het veen werden oppervlakkig ontwaterd door het graven oosten van de Hondsrug aan snee te brengen mislukte. van greppels, waarna het veen in brand werd gestoken. Een in 1660 opgerichte veencompagnie maakte de Op de hierdoor ontstane vruchtbare grond verbouwde Hunze vanaf Gasselternijveen wel voor de turfvaart men boekweit. Het hoogtepunt hiervan lag rond 1875 bevaarbaar. Na veel juridisch touwtrekken kreeg deze toen tweederde van de Nederlandse productie in Zuid- verbinding – de Oostermoersevaart – in 1667 via het oost Drenthe was geconcentreerd. De veenrook leidde Drentse Diep ook aansluiting op het Groninger kanalen- wel tot zure regen, die weer voor problemen zorgde op stelsel, maar toen was de compagnie zelf al falliet. In de nabijgelegen, toch al weinig vruchtbare essen. De ker REGIO'S 55 • nen Zandberg, Zwartemeer, Barger-Compascuum en Overzicht van het Annerveenschekanaal (voorgrond) en het haaks Erica zijn als boekweitkolonies ontstaan, in de periode daarop gelegen verbindingskanaal naar het Kieldiep (achtergrond). voorafgaand aan de systematische veenontginning. Ter De verbinding tussen beide kanalen werd gelegd op basis van een herinnering aan de boekweitcultuur met zijn witte bloe- overeenkomst tussen de stad Groningen en Lambert Greveling, van semvelden kreeg Nieuw-Schoonebekerveld nog in 1954 wie het grote huis zichtbaar is op de kop van het Annerveensche- de naam Weiteveen. kanaal Vanaf het midden van de 19de eeuw begon men vanaf drie kanten met de systematische ontginning van het kanaal, dat in 1858 de Emmervenen bij Nieuw-Dor- Boertangermoor. Het belangrijkste initiatief tot verve- drecht bereikte. Het kanaal lag echter in eerste instantie ning ging uit van de in Amsterdam gevestigde Drentsche to hoog en de ontginningen bleven beperkt. Kanaal Maatschappij (DKM) met daarin de Drent A.W Bij het derde initiatief werden met een schaarbeweging van Holthe tot Echten. De Hoogeveensche Vaart werd vanuit het noorden – om de zandopduiking van Roswin- als Verlengde Hoogeveensche Vaart oostwaarts doorge- kel been – de Weerdingermond (1872) en het Stads- trokken en aan het (voorlopige) einde werd in 1851 Compascuumkanaal (1878-'80) naar Emmer-Compas- Nieuw-Amsterdam gesticht. De vaart was in 1867 gevor- cuum gegraven. Van Emmer-Compascuum ging de derd tot Erica, bereikte met een knik (het Van Echtens- ontginning in twee richtingen; westwaarts richting kanaal) in 1889 Klazienaveen en in 1894 de Duitse grens Emmen en zuidwaarts richting Barger-Compascuum en bij Zwartemeer. Het tweede initiatief, van de in Dor- Zwartemeer. Een deel van dit gebied, het Smeulveen, drecht opgerichte Drentsche Veen- en Middenkanaal werd in 1874 gekocht door de Groningse industrieel Maatschappij (DVMKM), was duidelijk minder succesvol. WA. Scholten, maar kwam pas begin 20ste eeuw aan Men groef vanaf de Drentsche Hoofdvaart het Oranje- snee, evenals het in 1909 door de gebroeders Van der 56 REGIO'S De herenboerderij Villa Flora te Nieuw-Buinen werd in 1877-'79 gebouwd in opdracht van de glasfabrikant J.C.A. ThOne Griendt gekochte Amsterdamscheveld. Vanwege de toe- op de kanalen groef men de `wijken' op een onderlinge nemende beschikbaarheid van steenkool als brandstof, afstand van 185 meter, waarna de tussengelegen `dwars- werd hier naast turf vooral turfstrooisel geproduceerd. plaatsen' aan snee kwamen. Na de vervening kregen de Uiteindelijk verloor de turf het als brandstof van de veenkoloniale dorpen een agrarisch karakter met een steenkool en later het aardgas. Hierdoor zijn in het uiter- boerderij per dwarsplaats. Dit is nog goed te zien in ste zuidoosten nog enkele onontgonnen stukken hoog- Nieuw-Buinen, Valthermond en Emmer-Compascuum. veen bewaard gebleven. Ook nabij het Nationaal Veen- Meer naar het zuidoosten werken de dwarsplaatsen min- park te Barger-Compascuum resteert een stuk hoogveen. der diep uitgezet en heten ze blokplaatsen. In de vanuit Het park zelf is gewijd aan het — overwegend zware en het westen ontgonnen delen was het verkavelingspatroon armoedige — leven en werken in het veen van het Ooster- overwegend onregelmatig en was men in eerste instantie moer en het Boertangermoor. gericht op de ontginning en minder op de landontwikke- ling daarna. De nederzettingen kwamen hier vooral tot Nederzettingen ontwikkeling op de aanwezige zandopduikingen, waar De eerste veenkoloniale nederzettingen, zoals Anner- zich op het kruispunt van kanaal en doorgaande weg veensche- en Eexterveenschekanaal, bestonden uit een dorpskernen vormden. Voorbeelden hiervan zijn Nieuw- kanaal en een naastgelegen doorgaande weg waarlangs de Dordrecht, Erica en Klazienaveen. Door de latere indus- meeste bebouwing stond. Bij Tweede Exlooermond werd trialisatie ontwikkelden Klazienaveen en Nieuw-Amster- het kanaal aan beide zijden geflankeerd door wijken (zij- dam zich tot bescheiden regionale centra. vaart). De meeste `monden' hadden echter een dubbel kanalenstelsel met de dorpsbebouwing als een eiland in Handel en nijverheid het midden en aan de buitenzijde van de kanalen op De hoofdzakelijk agrarische provincie Drenthe heeft regelmatige afstand boerderijen, die per paar met een Been rijke industriele traditie gekend. Wel hebben de brug over het kanaal bereikbaar waren. Nieuw-Buinen is belangrijkste economische activiteiten, de turfwinning en hier een goed voorbeeld van. Bij een dergelijke ontgin- de landbouw, in enig industrieel erfgoed geresulteerd. ning zette men eerst een sloot uit — de rooi of looilijn -, Anders dan in de omringende provincies wordt in waarna men aan weerszijden in het veen zogeheten split- Drenthe weinig klei gevonden. Enkel in Noordscheschut tingen maakte om in het onderliggende zand de beide bestond een, inmiddels verdwenen, steenfabriek. Aan een kanalen te kunnen graven. Het stuk tussen de kanalen — tekort aan brandstof heeft dit niet gelegen. Door de de `vooraffen' — werd het eerst ontgonnen. Hier bouw- mime aanwezigheid van turf ontstonden in Zuidwest- den de veenarbeiders hun plaggenhutten en keten. Haaks Drenthe enkele kalkbranderijen, waarvan die te Meppel REGIO'S 57 (1875) en Dieverbrug (1925) nog resteren. Turf werd ook Van de langs de Drentsche Hoofdvaart gestichte kalkbranderijen gebruikt bij de glasfabricage. In 1838 en 1840 werden in resteert het nit 1875 daterende kalkovencomplex bij Meppel Nieuw-Buinen twee glasfabrieken opgericht, waarvan de ene in 1938 werd gesloten en de andere in 1967 op de fles (1898). Al snel volgde de stichting van kleine stoomzui- ging. Ook in de kalkzandsteenfabriek 'Albino' te velfabrieken, die in Drenthe niet zelden werden gecom- Hoogersmilde (1904) werd turf verstookt. Daarnaast bineerd met een maalderij. Voorbeelden hiervan zijn de diende de turf ook als grondstof. Vooral in perifere veen- fabrieken te Gees (eind 19de eeuw), Hooghalen (1915) gebieden van Zuidoost-Drenthe, zoals Dalerpeel en en Hoogersmilde (1913). Als gevolg van een concentratie Amsterdamscheveld vestigde men enkele turfstrooiselfa- van activiteiten werden diverse zuivelfabrieken vergroot brieken. Turfstrooisel werd vooral gebruikt ter vervan- en voorzien van een moderner uiterlijk, zoals te Zuid- ging van stro in stallen. Bewaard zijn de fabrieken te wolde (1924), Ruinerwold (1925) en Bunne (1936). In Klazienaveen (1890), Amsterdamscheveld (1913) en 1938 werd overgegaan tot de oprichting van de Drentse Schoonebeek (1926). De Puritfabriek te Klazienaveen Ondermelk Organisatie (DOMO), in eerste instantie een (1921) gebruikt turf voor de productie van actieve kool, bundeling van vijftien fabrieken. Na de Tweede Wereld- dat als geneesmiddel (Norit) op de markt wordt gebracht. oorlog werd de totale productie in Beilen geconcen- Landbouw was de andere economische kurk van Drenthe treerd. Ook de coOperatieve zuivelfabriek te Hoogeveen en ook hieruit vloeide nijverheid voort. Vanouds waren (opgericht in 1894) heeft de concentratie aan het eind er de traditionele molens. De oprichting van de Drentse van de 20ste eeuw overleefd. zuivelbond in 1897 resulteerde in de oprichting van In 1909 werd de Drentse Landbouwersbank opgericht en kleine zuivelfabriekjes verspreid over de provincie. Vele deze coOperatieve bank maakte het de boeren mogelijk daarvan zijn begonnen als handkracht-fabriekjes. Voor- om gezamenlijk benodigdheden als veevoer en kunstmest beelden hiervan zijn de eind-l9de-eeuwse coOperatieve in te kopen. In Meppel ontstond hieruit de `CoOperatieve zuivelfabriek 'De Onderneming' te Orvelte en de hand- Landbouwbank en Aan- en Verkoopvereniging Meppel' kracht-zuivelfabrieken te Nijensleek (1891) en Anderen (CLM), waarvan het imposante silocomplex aan het 58 REGIO'S Voor de in 1921 te Klazienaveen gestichte Puritfabriek diende de in topproductie. In 1996 werd de oliewinning gestaakt, het nabijgelegen veen gewonnen turf als grondstof waarna op twee na alle jaknikkers zijn verdwenen. Na de Tweede Wereldoorlog voltrokken zich in de Meppelerdiep nog getuigt; momenteel bekend onder de nijverheid belangrijke veranderingen, waarbij de kleine naam ACM. In 1993 fuseerde men met de Verenigde traditionele nijverheid in snel tempo verdween en de Landbouw Cooperatie (VLC), waarvan te Veenoord nog (nieuwe) industrie vervolgens in enkele industriekernen een silo (circa 1935) bewaard is gebleven. werd geconcentreerd, waaronder Roden, Assen, Hooge- Van de strokartonfabriek in Coevorden (circa 1910), de veen, Coevorden, Meppel, maar vooral Emmen. De ves- enige die buiten de provincie Groningen werd opgericht, tiging van de AKU kunstzijdefabriek in 1949, gevolgd resteert enkel de directeursvilla. In 1913 werkten er in door de Danlon-fabriek in 1953, leidde voor Emmen en Drenthe acht aardappelmeelfabrieken; na Groningen het voor de rest van de provincie een nieuw tijdperk in. grootste aantal in ons land. De in 1913 te Oranje bij Hij- ken gestichte fabriek is na zijn sluiting in 1980 vooral bekend geworden als Speelstad Oranje. Andere fabrieks- gebouwen resteren nog te Coevorden en Eexterveen- schekanaal (1903). De coOperatieve aardappelmeelfabriek `Oostermoer' te Gasselternijveenschemond (1903) is de enige nog werkende aardappelmeelfabriek in de provincie. In 1943 begon bij Schoonebeek de winning van aardolie, maar pas met de oprichting van Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) in 1947 kwam dit goed op gang. De vele jaknikkers (putpompen met een bewegende balans) gingen het landschap bepalen. Zij haalden in 1955 hun Ruinerwold, interieur van de boerderij Vaakswold' (1962 STEDEN, DORPEN, MONUMENTEN59 60 AALDEN AALDEN traalbouw met tentdak, opgetrokken in schuur die deels in vakwerk met leemvul- (gemeente Coevorden) 1954 naar ontwerp van H. Eldering ter ling is uitgevoerd, en de boerderijen met vervanging van een voorganger uit 1901 een vrijstaande bijschuur Oud Aalden Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen op aan de Aelderstraat. 5,Oud Aalden 12 en Oud Aalden de hogere zandgronden van het Drents Boerderijen. In de oude dorpskern 13. Jets jongere voorbeelden zijn Ael- Plateau. Dit dorp zonder kerk heeft aan staan diverse boerderijen van het type derstraat 60 (circa 1870) en Oud de zuidzijde een es en wordt door de hallenhuisboerderij met langsdeel. Oud Aalden 9 (circa 1880). De in 1896 Westerstroom van Zweeloo gescheiden. Aalden 19 heeft een deurkalf met het gebouwde boerderij Aelderhooge De oudste dorpskern wordt gevormd jaartal '1654'. Deze boerderij, die een (Aelderstraat 2 7) heeft een dwars door de bebouwing rondom de grote onderschoer had, is in de tweede helft geplaatst woonhuis met eclectische driehoekige brink (Oud-Aalden). Vanaf van de 19de eeuw gewijzigd. In de kern details. het eind van de 19de eeuw groeide het mogelijk 18de-eeuws is Oud Aalden Woonhuizen. Het rond 1915 dorp uit in noordoostelijke richting langs 11. De deels in vakwerk met baksteen- gebouwde eenlaagspand A elderstraat de Aelderstraat. Na de Tweede Wereld- vulling uitgevoerde boerderij heeft een 19 heeft een hoger opgetrokken gevel- oorlog kwam aan de noordzijde hiervan onderschoer en aangebouwde en vrij- gedeelte met erker en balkon. Zakelijk- een nieuwbouwwijk tot stand. Aalden is staande bijschuren, die deels zijn bekleed expressionistische vormen vertoont het tegenwoordig een tweelingdorp met met geknoopt stro. De in zijn huidige huis Aelderstraat 17 (circa 1925). Zweeloo. Oud Aalden is een beschermd vorm uit de eerste helft van de 19de eeuw De w i n d m o l e n Jantina Helling- dorpsgezicht. daterende boerderij Oud Aalden 8 molen' (Molenwijk 13) is een met riet De Geref. kerk 'De Drieklank' heeft een oudere kern. De boerderij bezit gedekte achtkantige beltmolen met (Kerkstraat 16), is een achtzijdige cen- een diepe onderschoer en een vrijstaande gemetselde voet. Deze korenmolen werd schuur. Uit de eerste helft van de 19de in 1891 gebouwd door L. Reinds ter ver- Aalden, De brink van Oud-Aalden vanuit eeuw dateren verder Oud Aalden 6, vanging van een afgebrande voorganger het zuiden Oud Aalden 22, met een houten bij- uit 1835. Bij een restauratie in 1952 is ' • ANLOO 61 gebruik gemaakt van onderdelen van de poldermolen `De Bolderij' uit Noord- broeksterhamrik (Gr.) De laatste restau- ratie is uitgevoerd in 1983. Meppen. Dit esdorp zonder kerk ten zuidwesten van Aalden is ontstaan in de middeleeuwen op de hoger gelegen zandgronden van het Drents Plateau. Het dorp heeft twee essen aan de oost- zijde en twee brinken aan de Mepper- straat (bij de Middendorpstraat en aan de Hovinghoek). Boerderijen. De hallen- huisboerderij Middendorpsstraat 2 heeft een langsdeel en onderschoer. Het voor- huis is uitgevoerd in vakwerk met bak- steenvulling en kruiskozijnen. Op de bovendorpel van de deur staat het jaartal `1699'. Waarschijnlijk zijn ook in 1711 werkzaamheden uitgevoerd. De boerde- Anderen, Zuivelfabriek Bedrijfsgebouwen. De voorm. rij is in 1954 en in 1966 onder leiding zuivelfabriek (Nijend 6) is een een- van H. Nijenhuis en A.E. Ebbinge geres- rug en voor het eerst genoemd in 1217. laags dwars pand dat in 1898 werd taureerd. A. Bogtman vervaardigde in Het dorp zonder kerk – met aan de gebouwd als handkracht-zuivelfabriek. 1966 enkele gebrandschilderde boven- noord- en oostzijde essen en aan de west- Rond 1915 aangebouwd is het schuurge- lichten. Voorbeelden van de 19de- zijde groengronden – heeft een grote deelte met opvallend, fronton-achtig eeuwse hallenhuisboerderijen met langs- centrale brink ('t Loeg) en twee brinkres- overstek. In 1950 volgde de aanbouw van deel zijn: Mepperstraat 18 (circa 1820; tanten. De aanleg van de spoorlijn een tweede schuurdeel. Het oudste deel gewijzigd in 1864), met vrijstaande Assen-Stadskanaal in 1905 leidde niet tot is in 1966 verbouwd tot woonhuis. De schuur, en Mepperstraat 22 (circa 1860) uitbreidingen. voorm. smederij (Nijend 12) dateert met dubbel voorhuis. Boerderijen. Een mogelijk laat- uit circa 1915. Het sobere woonhuis is in Wezup. Dit esdorp zonder kerk ten 17de-eeuwse kern heeft de in 1985 1930 gebouwd. Uit circa 1930 dateert de noorden van Aalden is ontstaan in de gerestaureerde hallenhuisboerderij voorm. bakkerij (Oldend 24) met middeleeuwen op de hogere zandgron- Hagenend 2. In 1785 werd een nieuw sober woon- en winkelgedeelte. den van het Drents Plateau. Het dorp voorhuis aangebouwd en rond 1830 trok heeft een es aan de zuidzijde en een men een nieuwe achtergevel op. Het kleine brink aan het Westeinde. Boer- voorhuis werd verbouwd in 1854 en in ANLOO derijen. Een mogelijk 18de-eeuwse 1885. De naastgelegen schuur heeft ver- (gemeente Aa en Hunze) kern bezit de hallenhuisboerderij Wezu- sieringen van geknoopt stro. In aanleg perstraat 2. Het langgerekte voorhuis 18de-eeuws is de zeer lange hallenhuis- Esdorp, ontstaan in de vroege middel- heeft een steil met riet gedekt wolfeind. boerderij Hagenend 3 met achter- eeuwen op de westflank van de Honds- Uit de 19de eeuw dateren de hallenhuis- baander. De aangebouwde schaapskooi is rug. De kerk van het dorp wordt voor het boerderijen Wezuperstraat 3 (circa 1830) mogelijk ook 18de-eeuws. Rond 1800 eerst in 1139 vermeld. Anloo ontwik- en Westeinde 14, 16 en 18 (alle circa gebouwd zijn de op een kop-rompboer- kelde zich tot de hoofdplaats van het 1850). Boerderijen uit de 20ste-eeuw derij lijkende boerderij Hagenend 5 dingspel Oostermoer. De essen bevon- zijn: Wezuperstraat 12 (circa 1925), met en de dwars geplaatste boerderij 't Loeg den zich aan de noord- en de zuidzijde dwarsdeel, en de moderne kop-romp- 5, waarvan de ingang zich bevindt in de van het dorp. Er zijn nog twee brinken: boerderij Brugstraat 16 (circa 1930) met langszijde van het woonhuis. De hallen- de fraaie, nagenoeg rechthoekige, kerk- schuur met zijlangsdeel. Het trafo- huisboerderij Ve e n v o o r t 3 werd in brink met aan de oostzijde de verhoogd huisje (bij Wezuperstraat 12) is een 1846 met bedrijfsdeel met achterbaander gelegen kerk en de langwerpige brink blokvormig gebouwtje uit circa 1930 met gebouwd. Het heeft een aangebouwde aan de Brinkstraat, die is ontstaan uit de expressionistische details. schaapskooi versierd met stro-vlecht- oprijlaan van de havezate Elentsborg, die werk. Het voorhuis dateert uit 1899. in 1838 is afgebroken. Na de Tweede Voorbeelden van krimpenboerderijen Wereldoorlog is het dorp aan de noord- ANDEREN zijn 't Loeg 6 (1906) en 't Ander- zijde enigszins uitgebreid. Anloo is een (gemeente Aa en Hunze) huis ('t Loeg 9; 1908). Voorbeelden van beschermd dorpsgezicht. moderne ontginningsboerderijen zijn: De Herv. kerk (Kerkbrink 3), oor- Esdorp, ontstaan in de vroege middel- Nijend 8 (circa 1930), Oldend 6 spronkelijk gewijd aan St. Magnus, is een eeuwen op de westflank van de Honds- (1930) en Oldend 4 (1932). forse eenbeukige kerk met een langge- 62 ANLOO Ell CA. 1100 MI xi' m 1936—'44 spronkelijk uit 1719 en bij de restauratie in 1941-'44 iets rijziger herbouwd. De IRE CA.1100? XIV a scheidingswand tussen koor en schip dateert uit circa 1860. De kerk bevat Z ' a voor Drenthe unieke muurschilderingen. Op de noordmuur zijn episoden uit het leven van Maria afgebeeld (circa 1300) en op het fries boven de triomfboog zijn restanten zichtbaar van apostelfiguren (15 de eeuw) en een later aangebrachte •::;,.....,:::::::.A----,`::::;:.$i:.::::;:::::::::::,A, . ',,,,ii:::::,::' grotere figuur. Uit het begin van de 17de eeuw stammen geschilderde cartouches met bijbelteksten. Tot de inventaris 0 5 10 15 20M behoren enkele opmerkelijke 12de- 1 eeuwse, in gele zandsteen uitgevoerde sarcofaagdeksels; een met ingegroefde Anloo, Herv. kerk, plattegrond grotendeels in baksteen uitgevoerde versiering, een fragment van een tweede toren bevat mogelijk nog een kern uit deksel, een afgesleten deksel van rode rekt, driezijdig gesloten koor en een circa 1100. De huidige vorm ontstond zandsteen en een in 1599 als grafzerk zadeldaktoren van Brie geledingen. Het midden 12de eeuw, waarschijnlijk in twee voor Roedolf Wolters hergebruikte tufstenen schip met muren in kistwerk en fasen. In de toren hangt een door Jan altaarsteen. Andere interessante grafzer- een eenvoudige romaanse gevelgeleding Albert de Grave en Nicolaus Muller ken zijn die voor Cornelia Rembertina kwam rond 1100 tot stand ter vervanging gegoten klok (1732). Het spitsje op de Maria Ellents-Van Iddekinge (t 1712) en van een houten kerk, die meerdere keren zadeldaktoren stamt oorspronkelijk uit Wolter Henrick Ellents (t 1724) en die was herbouwd. De bovenzone van het 1757, de trapgevels zijn in 1893-'94 aan- voor W.R. Grevijlink (t 1806). Van de muurwerk heeft brede, rondbogige gebracht. De kerk werd in 1615 hersteld vroegere preekstoel zijn een laat-17de- spaarvelden met daarin kleine romaanse en bij een reparatie in 1859 bepleisterd. eeuwse koperen lichtarm en een zand- vensters. Boven de romaanse ingang aan Naar plannen van G. Feenstra heeft men loperhouder hergebruikt. Verder bevat de noordzijde bevindt zich een 12de- in 1936-'37 het koor ontpleisterd en de kerk een offerblok met ijzerbeslag eeuws zandstenen sarcofaagdeksel met gerestaureerd, waarbij smalle rondboog- (1716) en twee 18de-eeuwse herenban- biddende mannenfiguur. Begin 14de vensters zijn aangebracht. In 1941-'44 ken in Lodewijk XIV-stijl van de familie eeuw verving men de romaanse apsis volgde de restauratie van schip en toren Ellents – de ene voorzien van het allian- door een vroeg-gotisch koor. Waar- naar plannen van G. Feenstra, J. Boelens tiewapen Ellents-Jullens, de andere van schijnlijk zijn in dezelfde tijd de muren en H.B. van Broekhuizen. een overhuiving met vazen. Het orgel van het schip in baksteen verhoogd. De Het kerkinterieur wordt gedekt door werd in 1718-'19 gebouwd door Rudolf koepelvormige kruisribgewelven (koor) Garrels en Johannes Radeker in opdracht Anloo, Herv. kerk en een houten tongewelf (schip), oor- van Anna Geertruid Sichterman, weduwe van Coenraad Ellents. Na een brand tij- dens de restauratie in 1995 is het pijp- werk grotendeels verloren gegaan. De grafstenen op het kerkhof zijn rond 1820 verwijderd. Aan de overzijde van de kerkbrink werd rond 1890 de eclectische pastorie (Kerkbrink 6) gebouwd, in 1902 gevolgd door de sobere kosterswoning (Kerkbrink 1) bij de kerk. Beide zijn mid- denganghuizen met een hoger opgaand middendeel. Het voorm. a r m e n h u i s (Lunsenhof 2-4) is een met riet gedekt, langgerekt eenlaagspand uit circa 1850 met daarin enkele kleine woningen en een schuurge- deelte. Boerderij en. Een mogelijk 17de- eeuwse oorsprong heeft de hallenhuis- boerderij Homansh of (Lunsenhof 20), bestaande uit een langgerekt voorhuis en ANNEN 63 in 1922-'30 aangeplante landgoed Ter- Het voorm. raadhuis (Spijker- borgh, waar de familie Everts in 1954 boorsdijk 3) is een dwars eenlaagspand in naar plannen van G. Bootsman het sober neoclassicistische vormen, Pinetum Ter Borgh liet aanleggen gebouwd in 1895 als gemeentehuis annex (uitgebreid in 1993) met vierhonderd burgemeesterswoning. De gevelbekro- verschillende coniferen. ning boven de ingang dateert uit 1953. Hunebed. Ten zuidoosten van Anloo Het raadhuis is in 1935 en in 1989 ver- in het Evertsbos nabij het Pinetum Ter bouwd. Borgh bevindt zich het hunebed Dll, De voorm. openbare lagere dat bestaat uit tien draag- en vier dekste- school (Schoolstraat 2-4) dateert uit nen. Van de ingangspartij resteert een circa 1925 en is een L-vormig gebouw poortsteen. In 1878 zijn eerste onderzoe- met sobere zakelijk-expressionistische kingen gedaan. Het hunebed is in 1952 vormen. gerestaureerd. In de nabijheid bevindt Boerderijen. De forse hallenhuis- zich een tumulus-vormige grafheuvel. boerderij Kruisstraat 18 stamt uit Gasteren. Dit esdorp ten westen van circa 1830 en heeft een lang voorhuis Anloo is ontstaan in de middeleeuwen. met aan de langszijde de ingang. Een Anloo, Alg.begraafplaats, graftekens De langgerekte vorm van het tussen twee variant hierop is de rond 1860 opgetrok- C.E. en M.M.J.J. Kniphorst essen gelegen dorp wordt bepaald door ken boerderij Bartelaar 2, met twee de weg van Anloo naar Assen, waarlangs woningen in het voorhuis. De krimpen- een bedrijfsgedeelte met onderschoer. drie brinken liggen. Boerderijen. De boerderij Kruisstraat 20 (circa 1890) Vergelijkbaar zijn de boerderijen hallenhuisboerderij 'Roelof Gerardus heeft zaadzoldervensters en een neoclas- Annerweg 2, mogelijk eveneens van Jantiena Hoeve' (Oosteinde 1) is geda- sicistische ingangsomlijsting. Vergelijk- 17de- of 18de-eeuwse oorsprong, en teerd '1798' en heeft een voorhuis met baar, maar met neorenaissance-details, Kerkbrink 12 (1768). De hallenhuis- roedenvensters en een bedrijfsgedeelte zijn De Wolderhoeve (De Wolden 7; boerderij Br in kstr aa t 5 heeft een met middenlangsdeel. De boerderij circa 1905) en de boerderij Kruis- gepleisterd voorhuis met daarin een dub- Westeinde 11 (circa 1850) is hiervan een straat 2 (1912). De ontginningsboer- bele woning. De boerderij heeft waar- kleinere variant. Voorbeelden van ont- derij Zuidlaarderweg 61 (1913) schijnlijk enige tijd als schultenhuis ginningsboerderijen van het krimpen- heeft een zijlangsdeel met baander in de dienst gedaan. In de neuten van de toe- type zijn Brink 12 (1890) en Oosteinde 8 voorgevel. De krimpenboerderij Barte- gangsdeur in de langszijde staat de date- (circa 1905). Ten noorden van het dorp laar 4 (circa 1915) vertoont jugendstil- ring '1733'; de kopse gevel heeft de jaar- in 't Voorste Veen, nabij de weg Gaste- details. talankers '1818'. Het bedrijfsgedeelte is ren-Oudemolen, ligt het hunebed Hunebedden. Aan de westzijde van rond 1900 herbouwd. De gepleisterde D10, dat bestaat uit zeven draag- en de Zuidlaarderweg ligt hethunebed boerderij Esw eg 1, een hallenhuisboer- twee dekstenen. De eerste beschrijving D9, waarvan vijf draagstenen, twee dek- derij met dwarsdeel, dateert in opzet uit van dit hunebed dateert van 1694. Het stenen en een van de poortzijstenen res- circa 1870. De rond 1900 gebouwde werd in 1869, 1878, 1952 en in 1996 teren. Oorspronkelijk was het hunebed boerderij Kerkbrink 4 heeft eveneens gerestaureerd. ongeveer twee keer zo groot als nu. een dwarsdeel. Onderzoek en restauratie vonden plaats DeAlg. begraafplaats (Bosweg in 1952. Ten noordwesten van Annen in ong.) werd in het midden van de 19de ANNEN het Kniphorstbos ligt op een schotelvor- eeuw gesticht. Opvallend zijn de door D. (gemeente Aa en Hunze) mige verhoging het h u n e b e d D 8, Kalk vervaardigde rijke marmeren graf- bestaande uit acht draag- en vier dekste- tekens voor C.E. Kniphorst (f 1901), Esdorp, ontstaan in de vroege middel- nen. Van de ingangspartij is nog een met omfloerste gebroken zuil, en mw. eeuwen op de oostflank van de Honds- poortzijsteen aanwezig. Het in 1711 voor M.MJJ. Kniphorst (t 1902) met bid- rug. De essen bevonden zich aan de het eerst vermelde hunebed werd tussen dende engel. noord- en de zuidzijde van het dorp. Het 1848 en 1875 ondeskundig gerestau- Terborgh (Gasterenseweg 1). Deze uitgestrekte dorp zonder kerk wordt reerd. In 1952 en 1965 zijn opnieuw res- ten westen van Anloo gelegen recreatie- gedomineerd door een zeer grote drie- tauraties uitgevoerd. woning is rond 1925 voor de familie hoekige brink (Brink-De Wolden) met Schipborg. Dit esdorp ten noord- Everts gebouwd naar een ontwerp in aan de zuidwestzijde de oudere bebou- westen van Anloo is ontstaan in de mid- expressionistische stiji van J. van Houten. wing. Aan de zuidkant liggen een brink- deleeuwen aan de weg van Anloo naar Het met riet gedekte huis heeft een restant en op driesprongen twee kleine Zuidlaren. Voorbeelden van moderne hoger opgaand middendeel en een ver- brinken. Annen kende in de 19de eeuw ontginningsboerderijen zijn Borg- hoogd terras. Uit dezelfde tijd dateren de een vrij sterke groei. Na de Tweede weg 29 (circa 1930) en Borgweg 24 (circa garage en de dienstwoning (Gasterense- Wereldoorlog is de Noordes volge- 1935). Ten zuiden van het dorp ligt de weg 3). Ten zuidoosten hiervan ligt het bouwd. modelboerderij 'De Schipborg' 64 ANNEN (Borgweg 66). In 1913 kocht A.G. Kral- ler-Miiller een 200 hectare groot terrein om voor haar oudste zoon, A.G. Kr011er jr., deze volledig zelfvoorzienende boer- derij to laten bouwen. De naar ontwerp van H.P. Berlage in rationalistische vor- jun men uitgevoerde boerderij werd gebouwd en ingericht in 1914-'15. De afwerking volgde in 1917. De U-vormige boerderij had oorspronkelijk in de oost- vleugel een enorme koeienstal en in de westvleugel een varkens- en paardenstal. De binnenplaats — met paardenwed — wordt afgesloten door een muur met toe- gangspoort, voorzien van de naam van de boerderij. Tot 1920 voerde rentmeester J.H. Memelink van de H. Muller & Co's Algemene Exploitatie Mij. het beheer over de ontginning. In 1926 vertrok A.G. Kr011er jr. naar een nieuwe modelboer- Schipborgbij Annen, Modelboerderij Schipborgbij Annen, Modelboerderijderij in De Harskamp en werd de boer- De Schipborg, plattegrond De Schipborg derij verkocht aan graaf M.E Droste zu Vischering uit Darfeld. In 1933 kwam de boerderij in het bezit van P.R. Willinge Prins. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd 'De Schipborg' door de Duitsers gevorderd. In 1947 verviel de boerderij aan de Nederlandse staat. In 1949 werd deze verkocht aan F. Goossen. Bij de boerderij behoorden enkele dienstwoningen naar plannen van H. van der Velde, in 1921 uitgevoerd in een houten prefabsysteem door de firma Christoph & Unmack uit Silezie. Voor- beelden zijn de arbeiderswoning Borg- weg 56 en de opzichterswoning 'De Hunneborg' (Borgweg 64). In het bos De Strubben tegenover 'De Schipborg' ligt het h u n e b e d D7 , dat bestaat uit acht draag- en vier dekstenen. De ingang bestaat uit twee poortzijstenen. Het in 1822 voor het eerst vermelde hunebed is in 1952 gerestaureerd. ANNE RVEENS C HE - KANAAL (gemeente Aa en Hunze) Langgerekt kanaaldorp, ontstaan in de 18de eeuw. In 1764 begon de Anner- veensche Heeren Compagnie de verve- ning van het gebied, met de landmeter Lambartus Grevijlink als initiator. In 1768 werd met de stad Groningen een overeenkomst gesloten voor de afvoer ANNERVEENS CHEKANAAL 65 Annerveenschekanaal, Herv. kerk meter en vervener Lambartus Grevijlink. Annerveenschekanaal, Huis Grevelink met Rond 1990 is het gebouw aan de achter- rolpaal van de turf via een aansluiting op het zijde uitgebreid. Kieldiep. Evenwijdig aan de provincie- Woonhuizen. Het rijk uitgevoerde, brugdek gedragen door spankabels die grens met Groningen groef men in wit gepleisterde huis Greveling I 95 samenkomen bij een ijzeren pyloon op 1771-'75 het Grevelinkskanaal. Het werd in 1878 gebouwd en is in 1991 het draaipunt van de brug. De bijbeho- veenkoloniale dorp, oorspronkelijk gerestaureerd. Het pand vertoont zowel rende brugwachterswoning (Greveling Nieuw-Annerveen genoemd, gaat aan de eclectische details als vroege chaletstijl- 42) in zakelijk-expressionistische vormen zuidzijde over in de bebouwing langs het vormen. Het huis Greveling 24 dateert ook uit 1930. Ouder is de noor- Eexterveensche kanaal richting Bareveld. (1910) heeft neorenaissance-details en delijker gelegen brugwachterswo- Rond 1850 is men gestopt met de verve- een ingangsportiek. Late jugendstil- ning Eppinge 2 (circa 1880). Deze heeft ning. Het beschermde Annerveensche- details bezit het gepleisterde woonhuis een terugliggende portiek met op de kanaal is een van de weinige niet Greveling 18 (circa 1915). Het woon- hoek een gietijzeren zuil onder een voor- gedempte Drentse veenkanalen. en winkelpand Greveling 111 (circa uitstekende gevelpunt. De H e rv. kerk (Greveling 117) is 1925) vertoont traditionalistische ele- DeAlg. begraafplaats (Molen- een dwars geplaatste zaalkerk met een menten. wijk ong.) werd in 1856 gesticht voor de aangebouwde pastorie (Greveling 119) Boerderijen. Voorbeelden van inwoners voor Annerveen en Annerveen- en een toren van twee geledingen met vroege krimpenboerderijen zijn Greve- schekanaal. Interessante graftekens zijn ingesnoerde spits. De sober neoclassicis- ling 46 (circa 1800) en Greveling een opvallend forse grafkelder met acht- tische zaalkerk met rondboogvensters 3 6 (circa 1830). Beide hebben een – kantige pyloon (circa 1910) en een door werd in 1835 gebouwd door de plaatse- later nogal verbouwd – woongedeelte R.J. de Wijs vervaardigde stele voor R. lijke timmerman Kliphuis. Vooral van- met versmald middendeel, voorzien van Kammer (I- 1926). wege de aangebouwde pastorie vertoont puntgevel en (oorspronkelijk) twee series Spijkerboor-Annerveen. Van de kerk enige overeenkomst met de zaadzoldervensters. Een latere variant is deze gehuchten ten westen van Anner- nabijgelegen kerk van Kielwindeweer. Greveling 16 (circa 1905) met wolf- veenschekanaal is Spijkerboor tot ont- De toren verrees in 1860 voor de oor- dak, gepleisterde voorgevel en eclecti- wikkeling gekomen bij een 18de-eeuwse spronkelijke ingang. In de toren hangt sche details. Voorbeelden uit de periode sluis in de Hunze. De al in 1457 een klok uit 1949. De in 1982-'83 geres- 1910-'15 zijn: Greveling 15,34 en genoemde randveennederzetting Anner- taureerde kerk bevat een preekstoel en 4 0 . veen is ontstaan op een langgerekte banken uit de bouwtijd en een orgel uit De rolpaal (bij Greveling 1) aan het zandopduiking evenwijdig aan de Hunze 1916. jaagpad van de trekvaart op de hoek van en bestaat uit Oud-Annerveen (noord) Deopenbare lagere school het Grevelinkskanaal en het Kieldiep en Nieuw-Annerveen (zuid). De forse (Greveling 137) is een goed gedetail- dateert uit het eind van de 19de eeuw. hallenhuisboerderij Hunzeweg 30 leerde tweeklassige gangschool met Bruggen. Interessante bruggen over heeft een voorhuis met puntgevel en ingangsportaal, gebouwd rond 1955. het Annerveensche kanaal zijn de uit zaadzoldervensters en een structuur die Huis Grevelink (Ellentshoek 2) is 1922 daterende ijzeren h e brag (Gre- doet denken aan de Groningse boerde- een sober maar statig tweelaags pand met veling ong.) nabij de kop van het kanaal rijen. De volgens de jaartalankers in 1810 souterrain, gebouwd in 1785 – naar ver- en de getuide draaibrug (bij Grevelin- gebouwde boerderij is in de tweede heeft luidt in zeventien dagen – voor de land- gen 42) uit 1930. Bij de laatste wordt het van de 19de eeuw uitgebreid. Uit circa 66 ANNERVEENSCHEKANAAL Spijkerboor-Annerveen,Boerderij rijen zijn: Ke r k dijk 36 (1911), Ansen, Boerderij Dwingelerweg9 Hunzeweg 30 Broekdijk 1 (1912), Voorlanden 12 (1913) en Dwingelerweg 31 (1923). het cistercienzer nonnenklooster 'Sancta 1880 dateert de forse herberg 'Caf้ 't Uit 1933 dateren de moderne hallen- Maria de Campe' of `Marienkamp'. Dit Keerpunt' (Oostermoer 1) in sobere neo- huisboerderij Dwingelerweg 33 en klooster werd oorspronkelijk in 1227 classicistische vormen. Vermeldenswaar- de moderne kop-rompboerderij D e nabij Coevorden gesticht als zoenoffer dige woonhuizen zijn: Veenweg 1 Dollard (Dwingelerweg 45) met voor de slag bij Ane, maar werd in 1258 (circa 1880), met eclectische elementen, expressionistische elementen. vanwege wateroverlast verplaatst. Aan de en Molenwijk 4 (circa 1910), met neore- Woonhuizen. De voorm. onderwij- westzijde van de kloosterhof liep een naissance-details en een ingangsportiek. zerswoning D w in g e le rw eg 1 is een beek (de Weiersloop). Aan de overige Het trafohuisje (bij Molenwijk 13) is middenganghuis uit 1912 met jugendstil- zijden werden singels gegraven. Bij de rond 1930 gebouwd met een zadeldak op elementen. Het met een tentdak gedekte huidige Kruisstraat stond de sierkorbelen. eenlaags woonhuis Kerkdijk 23 (circa Peeloerpoort. De voorhof van het 1925) heeft een naastgelegen smederij. klooster groeide uit tot de huidige, Het restaurant 'De Huiskamer' veelhoekige Brink. Het kloostercomplex ANSEN (Kerkdijk 2) is een dwars huffs uit circa werd herbouwd na een brand in 1418. (gemeente De Wolden) 1880 met een achteraanbouw uit 1938. De bouwvallige toren van de klooster- Rheebruggen. Dit esgehucht ten kerk stortte in 1601 in, waarbij ook een Esdorp zonder kerk, ontstaan in de 12de westen van Ansen is ontstaan in de mid- deel van de kerk werd verwoest. Het eeuw bij een rond 1800 afgebroken have- deleeuwen als kampontginning bij een in klooster werd een jaar later opgeheven. zate. De dorpsbebouwing ligt aan de weg 1835 gesloopte havezate. Het dorp heeft Het hoofdgebouw nam men in 1603 om de es (Om de Kamp, Voorlanden). enkele h a Ile n h u is b o e rde rije n met gebruik als vergaderplaats voor het Vanaf de 19de eeuw heeft aan de ooste- een oude kern. Mogelijk 18de-eeuws is College van Gedeputeerden van de lijk esrand enige verdichting plaatsge- het bedrijfsgedeelte met dwarsdeel van Landschap Drenthe en vanaf 1688 ook vonden. de tussen 1832 en 1840 verbouwde boer- voor de vergaderingen van de Etstoel, Boerderijen. Uit circa 1840 dateert derij Rheebruggen 8. Bij die verbouwing het belangrijkste rechtscollege van de hallenhuisboerderij Dwingelerweg heeft men materiaal van de gesloopte Drenthe. 25, uitgevoerd met twee dwarsdelen. Op havezate hergebruikt. De detaillering In de 17de eeuw ontstond er enige het erf staan een hooischuur met drie van het voorhuis dateert waarschijnlijk bebouwing aan de Brink en de Kruis- roeden en een vakwerkschuur met bak- uit circa 1880. Mogelijk laat-18de-eeuws straat. De nederzetting werd in 1676 steenvulling. Andere 19de-eeuwse hal- is de kern van Rheebruggen 6 en Rhee- geteisterd door een grote brand. Vanaf lenhuisboerderijen met dwarsdeel zijn bruggen 10. Deze boerderijen hebben het midden van de 18de eeuw werd Dwingelerweg 9 (circa 1840) en een voorhuis uit circa 1880. Uit die tijd is Assen uitgebreid. In 1758-'59 groef men Dwingelerweg 19 (1873); met een ook de hallenhuisboerderij Anserweg 8 vanaf de Noordersingel een gracht rich- langsdeel uitgevoerd zijn Kerkdijk 5 met dwarsdeel. ting Brink. Deze in 1912 gedempte (1849) met aangebouwde houten schuur, gracht is de tegenwoordige Brinkstraat. en Voorlanden 2 0 (circa 1865). De in Als eerste pand buiten de singels verrees 1862 opgetrokken boerderij Ruiner- ASSEN Huize Overcingel (1777-'78). Op initia- dijk 20 bezit een haaks aangebouwde tief van Wolter Hendrik Hofstede ont- ouderwoning (circa 1890). Voorbeelden Hoofdstad van de provincie, ontstaan op stond in 1764-'84 aan de zuidwestzijde van 20ste-eeuwse ontginningsboerde- een dekzandrug in de marke Witten bij van Assen het Asserbos. Verder zorgde ASSEN 67 Assen, Binnenstad vanuit het zuidwesten aan de Brinkstraat verrees in 1838-'40 Vaart met het Noord-Willemskanaal het Paleis van Justitie. De Brink werd in naar Groningen. Assen kreeg in 1870 hij ervoor dat de Drentsche Hoofdvaart 1844 naar een plan van L.P. Roodbaard een station aan de spoorlijn Groningen- van Smilde via de Kloostervenen tot in ingericht tot wandelpark. Aan de zuid- Meppel, gevolgd door een spoorverbin- Assen werd doorgetrokken (1780). Daar westzijde kreeg Assen in 1870 een uit- ding met Stadskanaal (1905). Verder eindigde het kanaal in een zwaaikom, breiding. Er werd een weg aangelegd waren er tramverbindingen met Fries- `De Kolk', met aan de oostzijde de Tangs het in 1842 gestichte Hertenkamp land (1895) en Coevorden (1906). Aan Markt. Voor een goede verbinding met (Dr. Nassaulaan). Haaks daarop werd een het Noord-Willemskanaal werd in 1865 de Brink werd in 1782 de Marktstraat deel van het Asserbos gekapt voor de door R. Hunse de Asser IJzergieterij verbreed. aanleg van het Van der Feltzpark (1875). opgericht (gesloten in 1895). Andere – Door toedoen van Lodewijk Napoleon De kloostergebouwen aan de Brink ver- inmiddels verdwenen – industriele werd Assen in 1807 eerst een zelfstandige ving men in 1883 door een provincie- bedrijven waren: een zeepziederij (1875), gemeente en vervolgens in 1809 een huis. Assen was vanaf 1881 een garni- een azijnfabriek (1878), een sigarenfa- stad. Hij koos Assen uit als zomerresi- zoenplaats; het Witterveld werd als briek (1884), een exportslagerij (1887) en dentie en liet door C.G.F. Giudici een militair oefenterrein benut en langs de de Mustang Fietsenfabriek (1917). ambitieus stedenbouwkundig plan Vaart verrees een imposant kazernecom- Op grond van een in 1913 door P.M.A. maken. Behalve de Torenlaan is daarvan plex (1893-1905). Huurman ontworpen en in 1917 door J. niets gerealiseerd. Daarnaast stelde hij Belangrijk voor Assen waren de infra- Jansen van Galen verbeterd uitbreidings- een bedrag beschikbaar voor de bouw structurele verbeteringen, zoals de ver- plan bouwde men aan de oostzijde van de van zestien – wel gerealiseerde – wonin- harding van de rijksweg Groningen- stad en de spoorlijn enkele complexen gen (Nieuw Huizen). Assen werd in 1814 Assen-Meppel (1825-'29) en de weg woningwetwoningen, zoals het Rode formeel hoofdstad van de provincie. Ter Assen-Bareveld-Veendam (1841). In Dorp (1916), het Blauwe Dorp (1919) en plaatse van een begraafplaats uit 1760 1857-'61 volgde de verbinding van de het Witte Dorp (1920). Voor de meer 68 ASSEN gegoede burgers kwamen aan de rand Over 't Spoor (1948-52) en – ten westen telo (1970-'75), Baggelhuizen (1972-'77) van het Asserbos in 1913 huizen aan de van het Asserbos – het Westerpark en Peelo (1979-'88), met als recente uit- Emmastraat tot stand. De in 1917 aange- (1948-'50). Verder werd in 1952 De Kolk lopers Marsdijk (1987-'99) en Klooster- legde Parkstraat vormde de ruggengraat gedempt en ontstond er aan de noord- veen (1998-2001). De forse uitbreidin- van de wijk Oud-Zuid tussen het Asser- oostzijde van de binnenstad een indus- gen hebben hun weerslag gehad op het bos en de spoorlijn. Ook aan de noord- trieterrein (1952-'58). noordelijke deel van de binnenstad, waar zijde raakte het gebied tot aan het De aanleg van de Roldertunnel onder een stadssanering in 1971-'74 onder Noord-Willemskanaal volgebouwd. Een het spoor was een kernpunt in het door meer leidde tot de aanleg van het Koop- door J. Jansen van Galen opgesteld en in J.A.M. den Boer opgestelde Structuur- mansplein met een nieuw winkelcen- 1937 vastgesteld uitbreidingsplan voor- plan (1964), dat verder voorzag in een trum. De omgeving van Brink, Markt, zag onder meer in woningbouw ten omlegging van het Noord-Willemska- Torenlaan, Beilerstraat, delen van de noorden van het Noord-Willemskanaal. naal in noordelijke richting (1971). Vanaf bebouwing langs de Vaart en verder het Pas na de Tweede Wereldoorlog kon dit de jaren zestig kwam nog een gordel van Asserbos zijn beschermd stadsgezicht. plan worden uitgevoerd en ontstonden uitbreidingswijken tot stand: De Lariks De voorm. abdijkerk (Brink 2) [1] is de wijken Over't Kanaal (1953-'57), (1960-'69), Noorderpark (1968-'74), Pit- een driezijdig gesloten zaalkerk, voorzie Assen, Binnenstad 11 psychiatrisch centrum Licht en Kracht 23 Rijkskantoor (p. 73) (p. 70) 24 Gymnasium (p. 73) 1 Abdijkerk (zie p. 68) 12 Ontvangershuis (p. 71) 25 Rijks Hogere Burger School (p. 73) 2 (Herv.) jozeikerk (p. 70) 13 Drostenhuis (p. 71) 26 Gymlokaal (p. 73) 3 Synagoge (p. 70) 14 Stadhuis (p. 71) 27 Emmaschool (p. 74) 4 (Geref) Zuiderkerk (p. 70) 15 Paleis van Justitie (p. 71) 28 Huize Overcingel (p. 74) 5 R.K. kerk O.L. Vrouwe Hemelvaart 16 Huis van Bewaring (p. 71) 29 landhuis De Lariks (p. 74) (p. 70) 17 Provinciehuis (p. 72) 30 hotel 't Wapen van Drenthe (p. 78) 6 (Geref.) Noorderkerk (p. 70) 18 Johan Willem Frisokazerne (p. 72) 31 drukkerijgebouw Drentsche en Asser 7 kerk voor Baptisten en Doopsgezinden 19 post- en telegraafkantoor Brink 41(p. 73) Courant (p. 78) (p. 70) 20 post- en telegraafkantoor Zuidersingel 32 Watertoren (p. 78) 8 Herv. kapel (p. 70) 12 (p. 73) 33 Station (p. 78) 9 Leger des Heils (p. 70) 21 cultureel centrum De Kolk (p. 73) 34 Hertenkamp (p. 78) 10 Wilhelminaziekenhuis (p. 70) 22 Rijksarchief (p. 73) 35 Noorderbegraafplaats (p. 79) ASSEN 6 Assen, Abdijkerk Assen, Abdijcomplex, plattegrond. (a) Abdijkerk, (b) Ontvangershuis, (c) Drostenhuis, (d) Provinciehuis, (e) Rijksarchief 11111 XIIIc 1774-1778 IRE XV 1817 1661-1664 1882-1886 1111 XVII d 1897-1901 XVIII Mj Modern Ionian/owl I II Allardair.41111111111_ 111111111 B E re*Wereee...74 -11111ili \\\ I ii 0.0,41.4) • 0.411•..--,- A 115M 70 ASSEN van een dakruiter met opengewerkt acht- en in 1934 met de kerk verbonden. Het zijdig koepeltje. Van de na 1258 bij parochiehuis (Dr. Nassaulaan 3 b) is klooster `Marienkamp' gebouwde kerk een sober pand in traditionalistische vor- resteert het onderste deel van de zuid- men, opgetrokken in 1934-'35 naar ont- muur, met daarin een 13de-eeuws ro- werp van J. van Dongen. maans portaal. De noord- en de west- Overige kerken. De (Geref.) muur werden verwoest bij het instorten Noorderkerk (Oude Molenstraat 16) van de oorspronkelijke kerktoren in 1601. [6] is een kerk met T-vormige platte- In 1661-'64 heeft men de ruine her- grond, gebouwd in 1876 onder de naam bouwd en als hervormde kerk in gebruik `De Kandelaar'. Bij een ingrijpende ver- genomen. Toen is ook het ingangspoortje bouwing rond 1900, naar plannen van J. aan de westzijde gemaakt; dat aan de Smallenbroek, heeft het gebouw zijn noordzijde stamt uit de 18de eeuw. De huidige aanzien gekregen. De kerk huidige koorsluiting kwam in 1817 tot Assen, Synagoge voor Baptisten en Doopsgezinden stand bij een verlenging van de kerk. De (Oranjestraat 13) [7] is een zaalkerk uit kerk werd in 1848 gesloten. Het gebouw ter vervanging van een voorganger uit 1909 naar ontwerp van T Boonstra, met werd gepleisterd en in 1851 tot raadhuis 1832 (5592), waarvan de stichtingssteen een ingangsportaal voorzien van jugend- ingericht, waarbij vertrekken en een ver- met Hebreeuwse tekst (Psalm 118:19) is stil-details. De voorm. He r v. kapel dieping werden aangebracht. Men ingemetseld in de linker zijgevel. Boven (Oosterhoutstraat 5) [8] is een sobere sloopte de westelijke topgevel en bouwde het ingangspoortje met ionische pilasters kruiskerk met rationalistische elementen. de huidige dakruiter. Tot 1904 diende staat ook een Hebreeuwse tekst (I Konin- De kerk verrees in 1913 naar plannen het gebouw tevens als politiebureau. De gen 8:33). In 1930 zijn gebrandschil- van H. Enklaar voor de Tereeniging noordmuur werd in 1906 ontpleisterd derde ramen van A. van Oosten aange- voor Christelijke Belangen'. Deze zoge- en beklampt met kloostermoppen. Het bracht. Na een verbouwing in 1947 werd heten Christelijke Unie vond de Herv. gebouw, dat tot 1951 als raadhuis in het gebouw in gebruik genomen door de kerk to vrijzinnig, maar ging in 1967 gebruik is geweest, is in 1982 gerestau- Gereformeerde-Vrijgemaakte kerk en weer op in de Herv. kerk. Sinds 1994 reerd en maakt deel uit van het Drents vanaf 1980 dient het als Christelijk- maakt het gebouw deel uit van een cen- Museum. Gereformeerde kerk. trum voor kunst en cultuur. Het gebouw De (Herv.) Jo z efkerk (Kerkplein De(Geref.) Zuiderkerk (Zuider- voor het Leger des Heils (Rolder- 1) [2] is een dwars geplaatste neoclassi- singel 79-81) [4] is een kruisvormige straat 104) [9], opgetrokken in 1914-'15 cistische zaalkerk, voorzien van een uit- kerk met toren in de binnenhoek, naar plannen van A. de Vries, lijkt op een springend, gepleisterd middenrisaliet gebouwd in 1923-'25 in sober expressio- woonhuis. De Nieuw Apostolische met dorisch zuilenportiek, fronton en nistische vormen naar plannen van A. kerk (Prins Hendrikstraat lb) is een een vierkant torentje met opengewerkte Smallenbroek. Het interieur verkeert sobere zaalkerk uit circa 1925. Interes- lantaarn. De kerk werd in 1848 gebouwd nog grotendeels in oorspronkelijke staat. sante naoorlogse kerken zijn die van het naar plannen van CJ. Spaan. Na een DeR.K. kerk O.L. Vrouwe Apostolisch Genootschap (Selma brand in 1910 heeft men het torentje in ten Hemelopneming (Dr. Nas- Lagerloflaan 9; circa 1963), naar plannen 1910-'11 in licht gewijzigde vormen her- saulaan 3a) [5] is een eenbeukige, recht van A. Visser en J. Zondag, en de bouwd naar plannen van P.M.A. Huur- gesloten kerk met ongelede zadeldakto- (Geref.) Marturiakerk (Thorbecke- man. In 1980-'82 is de kerk gerestau- ren, gebouwd in 1933-'34 ter vervanging laan 195) met een vrijstaande, openge- reerd door J.D. Nieman, S.F. Steeneken van een voorganger aan de Vaart (1836). werkte toren, gebouwd in 1965 naar ont- en G. Tangerman. Het kerkinterieur J. van Dongen maakte het ontwerp in werp van CJ. Groen. heeft kapelachtige nissen tussen de sobere traditionalistische vormen. Als Het voorm. Wilhelminazieken- muurdammen en wordt gedekt door een opzichter werkte de Asser architect J.F.A. h u i s (Oosterhoutstraat 9) [10] is een koofplafond. In 1932 is een inwendige Gael, die ook het hoofdaltaar schonk. tweelaags gebouw met eenlaags aan- verbouwing uitgevoerd naar plannen van Tot de inventaris behoren verder een bouw. Dit in traditionalistische stijl H. van der Kloot Meijburg en J. Boelens. kleine gepolychromeerde houten krui- gebouwde pand verrees in 1930-'32 naar Die wijziging is in 1982 deels terugge- singingsgroep (circa 1520) en de door plannen van J. en Th. Stuivinga als bracht naar de situatie van 1848. De kerk J. Collette in mozaiek uitgevoerde kruis- hoofdgebouw van het al bestaande zie- bevat een door L. van Dam & Zn. wegstaties (1937). Uit dezelfde tijd date- kenhuis (1907-'09). De gevel wordt gebouwd orgel (1896, gerestaureerd in ren enkele gebrandschilderde ramen van geleed door kolossale ionische pilasters. 1986). J.O.C. ten Horn en verder onder meer De vijf terracotta gevelsculpturen zijn De voorm. s y n a g o g e (Groninger- enkele door H. van der Burght ontwor- van WC. Brouwer. Na de sloop van de straat 14) [3] is een fors zaalgebouw in pen ramen (1947). In 1971 is de kerk overige ziekenhuisgebouwen heeft men eclectische stij1 met neorenaissance-ele- inwendig ingrijpend gewijzigd. het hoofdgebouw in 2000 gerestaureerd. menten. Het gebouw verrees in 1901 De voorm. p a s t o r i e (Dr. Nassaulaan 3) Hetpsychiatrisch centrum (5661) naar plannen van J. Smallenbroek, werd rond 1890 gebouwd als herenhuis `Licht en Kracht' (Dennenweg 9) [11] is ASSEN 71 een tweelaags gebouw met middenrisa- liet met topgevel en dakruiter. In opdracht van de `Vereeniging Ned. Herv. Stichtingen voor Zenuw- en Geesteszie- ken' (VNHSZG) kwam dit hoofd- en administratiegebouw in 1933-'34 tot stand naar een ontwerp in traditionalisti- sche stijl van J.G. en P.K. Mensink. In 1994 is het pand verbouwd. Het voorm. Ontvangershuis (Brink 5-7) [12] bestaat uit een onderkel- derd dwars bouwdeel en een zijvleugel die overgaat in een bouwhuis. Het hoofd- gedeelte heeft aan de voorzijde een bouwlaag en aan de achterzijde twee bouwlagen. Een middeleeuws huis ter plaatse – vermoedelijk een priesterswo- ning – deed sinds 1631 dienst als ambts- woning voor de ontvanger-generaal. Het brandde in 1676 of en werd in 1698 her- bouwd met gebruik van de 15de-eeuwse Assen, Paleis van Justitie souterrain-kelder met een op een mid- denzuil rustend vierdelig gewelf. Van huis met aan de Kloosterstraat een 1730 tot 1791 deed het gebouw tevens natuurstenen pronkrisaliet in Lodewijk dienst als Prinsenhof. Het in 1957-'59 XVI-stijl. Het gebouw is in 1976-'77 gerestaureerde huis maakt deel uit van gerestaureerd en maakt deel uit van het het Drents Museum. Authentieke onder- Drents Museum. delen in het interieur zijn de 18de- Van de bouwhuizen aan de overzijde eeuwse lambrisering met muurbuffet en van de Kloosterstraat aan weerszijden schoorsteenmantel in de eetkamer en de van een voorplein, is het oostelijke Lodewijk XV-schouw in de slaapkamer. bouwhuis (Kloosterstraat 2) nog groten- Verder zijn de vertrekken ingericht met deels in oorspronkelijke 18de-eeuwse Assen, Huis van Bewaring interieuronderdelen van elders. toestand. In het westelijke bouwhuis Aan de achterzijde bevindt zich een in (Brink 42) werd in 1806 de `Heeren tatieve functies. Het interieur bevat een Lodewijk XIV-stijl aangelegde tuin met Societeit' gevestigd (tot 1941). Het na gang met stucwerk en een zaal met vier symmetrische loofwerken uit 1962 een brand in 1900 herstelde pand is in beschilderde wandbespanning. naar plannen van G.C. Helbers. In de 1973 herbouwd. De dienstwoning HetPaleis van Justitie (Brink- tuin staat een beeld van Venus en Amor, Kloosterstraat 3, een huis met trapgevel straat 4) [15] is in 1838-'40 gebouwd gemaakt in 1781 door Francesco Righetti en eclectische details, werd rond 1885 naar een ontwerp in neoclassicistische voor Henri Hope voor zijn Paviljoen gebouwd. In de naastgelegen muur, stijl (neo-Grec) van A. Kommers. Het Welgelegen in Haarlem. Het toegangs- opgetrokken uit hergebruikte klooster- middendeel van de voorgevel is voorzien hek in Lodewijk XVI-stijl is afkomstig moppen van het klooster, bevindt zich van een fronton en vier kolossale ioni- uit de Touwstraat te Meppel, de tuinhek- een in 1895 aangebrachtepomp . sche pilasters. In het gebouw werden het ken (1756) komen van Huize Laarwoud Het stadhuis (Brink 8) [14], ook wel Provinciaal Hof, de arrondissements- te Zuidlaren. `Huize Tetrode' genoemd, is een statig rechtbank en het kantongerecht (vanaf Het voorm. D r o s t e n h u i s (Klooster- neoclassicistisch pand met ingangsom- 1841) ondergebracht. Vanaf 1875 valt het straat 1) [13] is een fors pand uit 1774- lijsting, gebouwd in 1822 als woning Provinciaal Hof onder het Hof van '78 naar ontwerp van Abraham Martinus voor notaris A. Homan. Rond 1880 Leeuwarden. Aan de zuidoostzijde werd Sorg. Bij de bouw maakte hij gebruik van kwam het huis in bezit van C.M. Tet- in 1842-'44, eveneens naar plannen van de zuidvleugel van het voormalige kloos- rode. Na de aankoop door de gemeente A. Kommers, het Huis van Bewa- tercomplex `Marienkamp', dat in 1676 in 1930 deed het eerst dienst als depen- ring (Brink 9) [16] gebouwd. Dit was afgebrand, maar in 1679 herbouwd. dance van het stadhuis en vanaf 1951 als bestaat uit een sober neoclassicistische Deze 17de-eeuwse resten zitten verbor- stadhuis. Sinds de opening van een hoofdgebouw met poort en cipierswo- gen in het iets terugliggende bouwdeel nieuw stadskantoor in 1996 aan de ning, en daarachter een tweelaagse cellu- aan de Kloosterstraat. Op de hoek van Noordersingel-Doevenkamp (ontwor- laire gevangenis. De beide gebouwen Kloosterstraat en Brink ontstond een pen door Karelse Van der Meer Archi- zijn in 1954-'56 inwendig verbouwd en naar voren springend blokvormig heren- tecten) vervult het uitsluitend represen- opnieuw in 1994-'95. Toen is ook aan de 72 AS SEN Het rijk gedecoreerde interieur bevat onder meer kleurrijke beschilderingen in de vestibule en de gangen. De sleutel- stukken in de bovenvestibule hebben gebeeldhouwde kopjes, waaronder mogelijk de portretten van J.P. Havelaar, aannemer T Boonstra en opzichter Van Otterloo. Opvallend zijn ook de schilde- ringen op de oostwand van de voorm. Statenzaal, ontworpen door G. Sturm en uitgevoerd door de gebroeders Florack. Ze stellen belangrijke episodes uit de Drentse geschiedenis voor. Na het gereedkomen in 1973 van het nieuwe provinciehuis (Westerbrink 1) naar plannen van de architectengroep • Duintjer, Istha, Krayer en Van Willigen, heeft men het oude provinciehuis inge- richt als Drents Museum. DeJohan Willem Frisokazerne Assen, Provinciehuis jaartal 1885. In de geveltop van het (Wtterstraat 126) [18] is een militair ingangsrisaliet wordt het rijkswapen complex dat vanaf 1893 in gebruik is. Op achterzijde een uitbreiding tot stand geflankeerd door de portretten van een rij langs de Vaart verrezen de kazer- gekomen naar plannen van W. Quist. koning Willem III en koningin Emma. nes Wilhelmina (1893), Emma Het voorm. provinciehuis (Brink Geveldelen met versierde boogvullingen (1894) en Hendrik (1904), elk voor een 1-3) [17] is een fors gebouw in rijke en spekbanden flankeren het ingangs- bataljon infanterie. Samen vormen deze neogotische vormen, opgetrokken in risaliet. Het meest linkse geveldeel heeft in neorenaissance-stijl uitgevoerde 1882-'86 naar ontwerp van rijksbouw- een over twee bouwlagen doorlopende kazernes een imposante gevelwand. De meester J. van Lokhorst in samenwer- erker, bij de verdieping versierd met vijf langgerekte voorgevels zijn voorzien van king met J.P. Havelaar. Het kwam tot hoogreliefs, die de visserij, het bouwbe- een middenpartij met topgevel. De stand ter plaatse van de al als Gouverne- drijf, het boerenbedrijf, de schone kun- kazernes Wilhelmina en Emma hebben mentsgebouw fungerende westvleugel sten en de turfwinning voorstellen. Het aan de achterzijde vier dwarsvleugels, de van het voormalige kloostercomplex beeldhouwwerk is waarschijnlijk afkom- kazerne Hendrik heeft twee dwarsvleu- `Marienkamp'. Boven de ingang bevin- stig van het atelier van P.J.H. Cuypers en den zich het wapen van Drenthe en het F. Stoltzenberg. Assen, Johan Willem Frisokazerne (1995) ASSEN 73 gels. Op het terrein bevinden zich verder opgetrokken gebouw is in 1997 ver- de woning van de militair gouver- bouwd tot woningen. neur (circa 1895), een bureel annex Scholen.HetGymnasium (Dr. gymnastiekgebouw (circa 1910) en Nassaulaan 5) [24] is een sober gepleis- een co mp agn i eg ebouw (1938). Ook terd tweelaags pand met ingangsomlijs- zijn er het stoottroepenmuseum en het ting, gebouwd in 1824 als Franse school onderkomen van de Johan Willem Friso- met dr. H.J. Nassau als rector. In 1825 kapel. Aan de Vaartzijde wordt het ter- werd het een Latijnse school en in 1863 rein afgesloten door een hekwerk, met een gymnasium. In 1853 kreeg het een wachthuisjes bij de oorspronkelijke toe- uitbouw en werd de inpandige rectors- gang. woning bij de school getrokken. Vanaf In relatie tot de kazerne kwam een aantal 1972 is het pand bij Justitie in gebruik dienstwoningen tot stand. Voor offi- geweest en sinds 1998 is het een regio- cieren werden in 1895 de neorenais- kantoor van Staatsbosbeheer. De voorm. sance-woningen Hertenkamp 4-8 opge- Rijks Hogere Burger School (Bei- trokken. De `Onderofficieren lerstraat 30) [25] is een fors tweelaags Woningbouwstichting Arbeid Adelt' liet pand met fronton en gepleisterde mid- in 1921 de boven- en onderwoningen dentravee, gebouwd in 1867 naar een Oranjestraat 36-118 bouwen naar plan- eclectisch ontwerp van H.C. Winters. nen van M. de Vries. In 1972 werd het een onderdeel van de Postkantoren. Het voorm. post- en Assen, Rijksarchief Openbare Scholengemeenschap Assen, telegraafkantoor Brink 41 [19] is een het Dr. Nassaucollege. De concierge- rijzig drielaags gebouw uit 1874, met die gang stortten echter bij de bouw- woning (Beilerstraat 32) uit 1911 is hoekrisalieten die overgaan in dakerkers werkzaamheden in en werden vervangen gebouwd naar plannen van J.A.W. Vrij- in vroeg-neogotische stijl. In 1905 werd door een vlakke zoldering. Tot 1973 man. Het gy m lokaal (Vaart 83) [26], hier de Rijks Dagnormaalschool gehuis- deed het archief tevens dienst als Drents een sober neoclassicistisch eenlaagspand vest, waarvoor het in 1907 inwendig Museum. In 1980 heeft men het oude uit 1879, kwam tot stand voor de Asser werd verbouwd. Na 1926 hood het onder depotgebouw vervangen door nieuw- Gymnastiek Vereniging. De voorm. meer onderdak aan de openbare leeszaal. bouw. Aan de oostzijde staat het in 1954 landbouwhuishoudschool `Rozen- Het voorm. post- en telegraafkantoor door S. Berkhout ontworpen beeldje van burg' (Groningerstraat 107) is een laat- Zuidersingel 12 [20] is een fors vrij- Bartje . 19de-eeuws woonhuis, waar in 1895 staand tweelaags pand met haaks bouw- Het voorm. Rijkskantoor (Wilhel- door S. en L. Broers een particulier jon- deel, voorzien van topgevels en een drie- minastraat 10-12) [23] is een fors twee- gensinstituut werd begonnen. Dit insti- zijdige sluiting met trappartij. Het werd laags gebouw met hoger opgetrokken tuut werd in 1926 omgevormd tot land- in 1895 gebouwd naar plannen van rijks- middenrisaliet en aan de linkerzijde een bouwhuishoudschool. Van de diverse bouwmeester C.H. Peters in de voor zijn tot hoektoren opgetrokken gedeelte. Dit openbare lagere scholen in Assen zijn werk zo kenmerkende, op de neogotiek in 1913-'14 naar een ontwerp met ratio- geente vormen. Het behield zijn oor- nalistische en jugendstil-elementen Assen, Rijks Hogere Burger School spronkelijke functie tot 1972. Hetcultureel centrum `De Kolk' (Vaart 4) [21] werd in 1851 gesticht als concerthuis J. Schut. Na diverse verbou- wingen en moderniseringen resteert de – inwendig fraaie – grote concertzaal uit 1898. HetRijksarchief (Brink 4) [22] is een langgerekt gebouw tussen trapgevels met ezelsruggen. Op de noordhoek staat een ronde hoektoren met ingang. Het gebouw kwam in 1897-1901 tot stand naar plannen van C.H. Peters en J. van Lokhorst op de plaats van een toen afge- broken oude pastorie. Bij de bouw werd een deel van de oostelijke vleugel van de kloostergang van het voorm. klooster- complex `Marienkamp' in het plan opge- nomen. De middeleeuwse gewelven van 74 AS SEN Assen, Huize Overcingel (1989) stijl. Tot de buitenplaats behoorde ook Assen, Boschhuisje de T-vormige, wit gepleisterde tuin- drie exemplaren uit 1928-'29 bewaard manswoning Stationsstraat 28 uit Huize Nassau (Hoofdvaartsweg 73), gebleven, te weten de voorm. Erica- 1909. een rond 1820 opgetrokken, wit gepleis- school (Rodeweg 23), de voorm. Ver- Overige buitenplaatsen. terd, fors landhuis. Het landhuis D e meerschool (Wethouder Buningstraat Rondom de oude kern Assen – maar bin- Lariks (De Lariks 1) [29] is een fors wit 50) en de Emmaschool (Prinses Irene- nen de huidige buitenwijken – bevindt gepleisterd pand met `Um 1800'-details, straat 6) [27]. Deze eenlaagse scholen in zich een aantal buitenplaatsen, waarvan gebouwd in 1914-'15 naar plannen van J. zakelijk-expressionistische vormen zijn de parken in de loop der tijd (deels) zijn Stuivinga. De opdrachtgever was mr. J.T. ontworpen door J. Jansen van Galen, de volgebouwd. De in opzet 17de-eeuwse Cremer, maar jhr. mr. H.E.E. Roell was toenmalige directeur van gemeentewer- havezate Vredeveld (Amelte ong.) de eerste bewoner. ken van Assen. – in de 19de eeuw bekend als `Valken- Woonhuizen. De oudste woonbe- Overcingel (Oostersingel 27) [28]. stein' – werd in 1966 gesloopt. Een deel bouwing van Assen dateert uit het eind Deze buitenplaats heeft als kern het sta- van het terrein heeft men in 1979 inge- van de 18de eeuw, hoewel het niet uitge- tige tweelaags landhuis Hu i z e Over- richt als wandelpark. Hier bevindt zich sloten mag worden dat enkele huizen, cingel met natuurstenen pronkrisaliet de grafkelder van de laatste bewoners van met name aan de Kruisstraat, in de kern in Lodewijk XVI-stijl, overgaand in een het huis, A. van Valkenstein (t 1882) en nog 17de- of 18de-eeuwse onderdelen dakerker. Het werd in 1777-'78 als eerste zijn vrouw L. Aubry d'Arancy (t 1871). bevatten. Dit geldt bijvoorbeeld voor het huis buiten de singel gebouwd naar plan- De grafkelder is voorzien van een door dwarse dubbele eenlaags woonhuis nen van Abraham Martinus Sorg in de Asser IJzergieterij vervaardigd gietij- Kloosterstraat 6-8, waarvan het hui- opdracht van ontvanger-generaal Johan- zeren grafteken. Vlakbij staat de rond dige aanzien stamt uit de vroege 19de nes van Lier en zijn vrouw Roelina 1850 gebouwde neoclassicistische bos- eeuw (ingrijpend gerestaureerd in 1972). Johanna Hofstede. Het huis, dat in de wachterswoning Amelte 1. Aan de Ter plaatse stond echter al in 1610 een 19de eeuw aan de achterzijde met een oostrand van het Asserbos verwierf Jan tot het klooster behorende boerderij. verdieping is verhoogd, is rond 1970 Haak Oosting in 1789 het landgoed 'De De toenemende betekenis van Assen als gerestaureerd. Het interieur bevat een Eerste Steen'. In 1813 liet hij hier de bestuurscentrum leidde vanaf het eind gang met stucwerk in Lodewijk XVI-stijl boswachterswoning Beilerstraat 84 van de 18de eeuw tot de bouw van en een kamer met geschilderde behang- bouwen, waarvan de jaartalankers '1789' nieuwe woningen. Een rijk voorbeeld is sels, voorstellend een landschap met verwijzen naar de stichting van het land- het Hofstedehuis (Markt 11-12), een schepen. goed. In 1829 kwam het goed aan burge- fors blokvormig pand met omlijste De oorspronkelijke geometrische tuin- meester HJ. Oosting (t 1879). Na diens ingang, dat in 1783-'84 in eigen beheer aanleg werd in opdracht van H.H. van flood werd het ten oosten van de Beiler- werd gebouwd door Abraham Martinus Lier rond 1823 deels omgevormd in weg gelegen gedeelte – Port Natal Sorg en in 1784 werd verkocht aan Fre- landschapsstijl, met slingerpaadjes en een genaamd – afgesplitst. Hier bevindt zich derik Otto baron van Dornberg Heiden. bescheiden Grand-canal. Het ontwerp nog een houten duiventil. Aan de zijde In 1816 kwam het in bezit van mr. C.W. hiervan wordt toegeschreven aan L.P. van het Asserbos liet de kleinzoon H.J. Ellents Hofstede, wiens naam sindsdien Roodbaard. In de tuin staan een door Oosting in 1907 naar plannen van G. aan het pand is verbonden. Na vanaf Johanna Smit vervaardigd bronzen Stel een eenlaags dwars 'boschhuisje' 1927 gediend te hebben als hotel-cafe- borstbeeld van J.H.P. van Lier (t 1823) (Beilerstraat 82) bouwen, met dakruiter restaurant 'Royal' is het in 1978 geres- en – op een na 1860 ontstaan heuveltje – en aangebouwde achtkantige theekoepel. taureerd. Een vergelijkbare vorm, maar een zeszijdig latwerk-koepeltje in Chinese Bij de Drentsche Hoofdvaart staat met een meer bescheiden pronkrisaliet, ASSEN 75 Assen, Witte Huis bescheidener variant met een dakerker Assen, Woonhuis Vaart 48 van een venster breed. Andere voorbeel- bezit het in 1811 voor mr. S. Gratama den hiervan zijn: Brink 30-31 (circa terde villa Beilerstraat 5-7 (circa opgetrokken Gratamahuis (Vaart 1850), met attieklijst, Vaart 51 (circa 1875). De in 1875 in sobere eclectische 11-13). De pui rechts van de ingang is uit 1860) en Vaart 53 (circa 1860) en stijl gebouwde, wit gepleisterde villa 1924. Een zelfde opzet heeft het rond Vaart 128 (circa 1880). 't Groote Holt (Van der Feltzpark 4) 1840 gebouwde Pelinckshuis (Markt Door zijn tot boven de nok opgetrokken is een dwars tweelaags panel voorzien van 7). Het rijkst uitgevoerd is evenwel het middenpartij met fronton behoort het een middenrisaliet met balkon en tuitge- blokvormige Witte Huis (Vaart 36), woonhuis D r. Nassaulaan 1 niet tot vel. Het meest opvallende Asser paleis' met een fronton voorzien van eikenloof- het `Asser type'. Dit eenlaagse midden- is de wit gepleisterde villa D r. Nas- festoenen in empire-stijl. Dit in 1821 ganghuis met ingangsomlijsting kwam in saulaan 7, gebouwd in 1876 in een voor de latere burgemeester H.J. Oos- 1809 tot stand voor de latere burgemees- combinatie van eclectische vormen, ting gebouwde huis heeft zijn huidige ter mr. I. Collard in een strenge variant vroege-chaletstijl (balkon met loggia) en aanzien gekregen bij een verhoging in van het neoclassicisme. Andere voorbeel- neogotische details (vierpassen). Andere 1823 en is in 1978 gerestaureerd. den van neoclassicistische middengang- voorbeelden van grote eclectische villa's, Vooral langs de Vaart verrezen in de eer- huizen zijn: Stationsstraat 9 (circa maar dan met gepleisterde hoekpilasters ste heeft van de 19de eeuw diverse een- 1870), Kloosterstraat 7 (circa 1880) en middenrisaliet, zijn: Hertenkamp 1 laagse middenganghuizen met een ver- enAlteveerstraat 104 (circa 1875), (1875), gebouwd voor mr. C.L. Knip- hoogde middenpartij van vaak enkele het voorm. kantoor van de havenmeester. horst naar ontwerp van J. ten Horn, vensterassen breed. Deze worden wel Jets rijker van vorm en met eclectische Groningerstraat 63 (circa 1875) en `huizen van het Asser type' genoemd. details is het in 1882 voor de familie Oostersingel 25 (circa 1885). Veel Een door zijn onderkeldering rijker, Albarda gebouwde woonhuis D e Hof- eclectische villa's zijn geheel wit gepleis- maar wel kenmerkend voorbeeld is het stede (Vaart 116). terd, zoals de in 1878 voor dr. E.PJ.W. Huis met het Stoepie (Vaart 66b- Vanaf het midden van de 19de eeuw werd Hartogh Heijs van Zouteveen gebouwde 68), gebouwd in 1819 voor W.H. Hof- Assen in toenemende mate een woonstad villa Oakland (Beilerstraat 41). Andere stede. De huidige ingangspartij heeft voor de gegoede burgerij. Langs de voorbeelden zijn: Boschlust (Beiler- men bij een verbouwing in 1903 aange- Vaart, en in het naar een tuinontwerp straat 173) en Beilerstraat 20 (beide bracht. De oudste, rond 1830 gebouwde, van J. Copijn aangelegde Van der Feltz- circa 1870), Van der Feltzpark 2 voorbeelden hebben een breed verhoogd park, verrezen forse villa's, die ook wel middendeel met fronton en daarmee een `Asser paleizen' worden genoemd. Een strak neoclassicistisch aanzien. Het beste goed voorbeeld is de in 1877 voor J.J. voorbeeld is Vaart 48; andere voor- Bolman in eclectische stijl gebouwde beelden zijn Brink 38-39 en Vaart Villa Aschwing (Dr. Nassaulaan 9). 26. Het fronton ontbreekt bij latere Deze villa heeft een souterrain, twee varianten, zoals: Vaart 28 (circa 1860), bouwlagen en een mezzanino-verdieping Markt 4-6 (circa 1860), D r. Nassau- ter plaatse van het driezijdige gesloten, laan 4 (circa 1870) en Sluisstraat uitgebouwde middenrisaliet. Vergelijk- 1- 3 (circa 1890). Het rond 1830 bare villa's met een driezijdig gesloten, gebouwde huis Vaart 66 kreeg rond uitgebouwd middenrisaliet, maar met 1880 een verdieping. Het huis Burma- alleen twee bouwlagen zijn: Zonnehoek nia (Vaart 30; circa 1840) toont een (Vaart 88; circa 1870) en de wit gepleis- Assen, Herenhuis Dr Nassaulaan 7 76 ASSEN (circa 1875), gebouwd voor H. van staat bekend als het 'Huis met de Vazen' Meurs, Vaart 25a-27 (circa 1875) en en is een voorbeeld van een eenlaagspand Beilerstraat 24 (circa 1885). Van- in rijke neorenaissance-stijl. Andere een- wege zijn eclectische details boven de laagspanden met elementen in die stijl vensters wordt het rond 1880 verbouwde – alle uit circa 1895 – zijn: Stations - woonhuis Vaart 55 , het 'Huis met de straat 27 en 2 9 , Vaart 131-133 Wenkbrauwen' genoemd. Voorbeelden en de onderling zeer vergelijkbare hui- yen gepleisterde woonhuizen met een zen R o 1de rs tra at 96-98 en Wit- attiekvormig opzetstuk zijn Vaart terstraat 72-74. 23b-25 (huidige vorm circa 1875) en 20ste-eeuwse woonhuizen Vaart 42 (circa 1880). Rond 1900 kwamen veel grote villa's en Ook herenhuizen werden in eclectische herenhuizen tot stand in neorenaissance- stiji gebouwd, met als belangrijkste ken- stijl, chaletstijl of jugendstil, dan wel in Assen, Woonhuis Kanaal 5 merk de geprefabriceerde kuiven boven combinaties daarvan. Opvallende voor- de vensters, zoals te zien bij: Noorder- beelden met een mengvorm van neore- lenbroek. Rationalistische ontwerpen singel 45 (1870), Oostersingel 3-5 naissance- en jugendstil-elementen zijn zijn Oranjestraat 25-27 (1910), (circa 1870), Vaart 6 (circa 1875) en de herenhuizen Torenlaan 1 (1903), Oosterhoutstraat 60-62 (circa Vaart 67 (1881). Latere eclectische Vaart 43-45 (circa 1905), Brink 1910) en Vaart 65 (1913). Op de voorbeelden met neorenaissance-details 36-37 (circa 1905) en Vaart 19 architectuur van K.P.C. de Bazel geo- zijn Zuidersingel 3 (circa 1890), (1902-'05), gebouwd voor graanhande- rienteerd is het woonhuis Kanaal 5 Beilerstraat 9 (circa 1895) en de ver- laar GJ. de Waard, evenals de gevelwan- (circa 1925), met meandervormige bak- moedelijk naar plannen van J. van Hou- den B e i le rs tra a t 61-65 (1905) en steendecoraties. 'Um 1800'-architectuur ten gebouwde herenhuizen la v as t r a a t Beilerstraat 149-155 (circa 1910). vertonen Vaart 41 (circa 1915) en de 5-7 en 9-11 uit 1896. Voorbeelden van Een vakwerktopgevel heeft de door H.A. door G. Knuttel voor A. Dorhout Mees eclectische middenganghuizen zijn Bei- Zondag voor J.M.A. van Nes ontworpen in 1915 ontworpen villa D r. Nas- lerstraat 29 enBeilerstraat 37, villa Wilhelminastraat 7 (1909). saulaan 20. Zowel nieuw-historise- beide opgetrokken rond 1890. Late neo- Een chaletstijl-sierspant bezit 0 ranje- rende vormen als expressionistische classicistische vormen vertonen de in straat 33 (circa 1910). Opvallend is de details hebben de huizen Bosstraat 3- dezelfde tijd gebouwde herenhuizen gelijkenis van de rond 1905 met gepleis- 5 (1920-'21), naar ontwerp van J. Jansen Hertenkamp 2-3, Torenlaan 4b, terde velden en baksteendecoraties van Galen, Iepenlaan 10 (1925) en Zuidersingel 7 en Collardslaan 2. gebouwde villa's Torenlaan 3-5 en Oranjestraat 21-23 (circa 1925). Opvallend is de gepleisterde villa Sta- Groningerstraat 149. Uit dezelfde Opvallend plastische expressionistische tionsstraat II met een driezijdig tijd is de met enkele jugendstil-tegelta- vormen vertonen de door een fors rieten gesloten, uitgebouwd middenrisaliet. De bleaus versierde villa javastraat 1. In tentdak gekenmerkte villa Plataanweg gepensioneerde kapitein ter zee G.F. 1910 ontwierp H. Enklaar de villa 33 (1927-'28), gebouwd voor J. Levie Servatius liet het pand in 1873-'75 bou- 0 ranjestraat 15-17 . Andere voor- naar ontwerp van A. van Oosten, en het wen onder de naam 'Huize Ebbenerve'. beelden uit circa 1910 zijn: met een gebogen rieten dak gedekte huis Naar plannen van J. Smallenbroek Wilhelminastraat 25, Wilhelmi- De Pa u w (Port Natalweg 2; 1934), volgde in 1906-'07 voor jhr. mr. H.G. nastraat 27-29, ontworpen door J. opgetrokken naar plannen van T de van Holthe tot Echten een ingrijpende van Houten, en 0 ranjestraat 45- Haan. Minder uitgesproken, maar wel verbouwing. Daarbij werd een tweede 47. De in 1916 voor en door D.S. kenmerkend zijn de rond 1930 tot stand bouwlaag toegevoegd en kreeg het Geurtsen ontworpen villa 0 ranje- gekomen expressionistische woonhuizen geheel door een koepelbekroning op het straat 49-51 heeft een opvallende Steendijk 144-146, Vaart 152- middenrisaliet zijn huidige Frans-neo- oranje baksteenkleur. Eenlaagse burger- 154,Emmastraat 22 en Oranje- classicistische aanzien. woningen met jugendstil-elementen zijn straat 53-55 . Een horizontaal bena- De villa Rustica (Vaart 114) en de door onder meer: ju li anast ra a t 4-6 drukte kubistische architectuur – met T Boonstra ontworpen villa Betsy (Dr. (circa 1900), Witterstraat 3 (circa platte daken – hebben de zakelijk-expres- Nassaulaan 12), beide uit 1897, hebben 1900) en Groningerstraat 83 (1907). sionistisch vorm gegeven woonhuizen een neorenaissance-vormgeving. Andere Kenmerkend voor de late jugendstil zijn Emmastraat 10 (1921) enEmma- voorbeelden in die stijl zijn de villa's D r. de aan de bovenzijde wit gepleisterde straat 29-43 (1922-'23), naar ont- Nassaulaan 8 (circa 1885) en Dr. gevels, zoals te zien bij Emmastraat werpen van M. de Vries, het woonhuis Nassaulaan 10 (circa 1900) en de 13 en Witterstraat 39 (beide circa Beilerstraat 45 (1926) en de voor herenhuizen Stationsstraat 23-25 1910) enKanaal 207-209 (circa J.G.F. Benes naar een ontwerp van A. van (circa 1890), Ke r k s t ra a t 9 (circa 1915). Oosten gebouwde villa Pa rkstraa t 25 1890) en Torenlaan 12-14 (circa Rationalistische details vertoont het (1932-'33). Het meest karakteristiek zijn 1895). Het voor zeepzieder H. Westra herenhuis Torenlaan 11, dat in 1906 de door J.F.A. Gael ontworpen villa's gebouwde woonhuis Vaart 76 (1883) ingrijpend werd verbouwd door J. Smal- Plataanweg 3 (1931) en Vaart 41a ASSEN 77 winkel gebouwd pand. Het kwam tot stand in opdracht van drogist J.A. Steen- meijer. Vooral op de straathoeken kregen meijer. Vooral op de straathoeken kregen de winkels torenvormige erkers in eclec- tische vormen, zoals to zien is bij Gedempte Singel 34-36 uit 1891 naar ontwerp van J. van Houten, Gedempte Singel 56 (circa 1895) en – als fraaiste voorbeeld – Gedempte Singel 2-4 (circa 1900). Eclectisch van vorm is ook de rijke winkelpui van Noordersingel 23 (circa 1885). Neo- classicistische details hebben Kerk- straat 15-17 enKerkstraat 27, beide daterend uit circa 1890. Neore- naissance-details vertoont het voor M.M. Assen, Woon- en winkelpand Gedempte Singel 2-4 Assen, Woningen Oosterhoutstraat 15-21 (1934). Voorbeelden van forse, sobere zakelijk-expressionistische villa's met kap zijn: Em mast ra a t 19,Emmastraat 61 en Vaart 120-122 (alle circa 1930), en Bosstraat 2-4 (1935). Tra- ditionalistische vormen vertonen de ver- gelijkbare dubbele huizen Vaart 12- 16 (circa 1935) en Torenlaan 6a-6c (1937). Het rond 1960 opgetrokken flat- gebouw op deBrink, hoek Markt- straat is een karakteristieke uiting van wederopbouwarchitectuur. Volkswoningbouw. Vroege voor- beelden van arbeiderswoningen in Assen zijn Steendijk 52-58, gebouwd in 1883 voor de Cooperatieve Vereniging Eigen Haard. Vergelijkbare vroege voor- beelden zijn de huizen Groninger- straat 136-144 (1885), Gasfabriek- straat 16-22 (1887) en Wethouder Buningstraat 36-45 (circa 1902). Eveneens op basis van de woningwet gebouwd zijn de drie in opdracht van de Rijksambtenaren Woningbouw Stichting opgetrokken woningblokken Ooster- houtstraat 15-39. Deze expressio- nistisch vorm gegeven huizen kwamen in 1921-'22 tot stand naar plannen van Y.D. Havermans. Winkels. Vanaf het eind van de 19de eeuw werden in het centrum van Assen de eerste panden tot winkel ingericht of als zodanig gebouwd. De sobere eclecti- sche winkel Ni e u w e h u i z e n 8 uit 1864 is een vroeg voorbeeld van een als 78 AS SEN gebruik zijn. Van het openbaar slacht- huis bleef de directeurswoning (Paul Krugerstraat 74-76) uit 1934-'35 behou- den. Deze is uitgevoerd in sobere zake- lijk-expressionistische vormen. Hetpompfiltergebouw (Loner- straat 122) is een eenlaagspand met neo- renaissance-details, gebouwd in 1898 voor de N.V. Asser Bronwaterleiding. Hetbrandspuithuisje (Marsdijk ong.) is een eenvoudig gebouwtje uit circa 1916. Het was het onderkomen van de brandspuit van het gehucht Peelo, dat tegenwoordig geheel in de buitenwijken van Assen is opgenomen. De w a t e r t o r e n (Troelstralaan ong.) [32] verrees in 1960 naar ontwerp van W ter Braake ter vervanging van een voorganger uit 1897. De toren heeft een Assen, Hotel 't Wapen van Drenthe gedaan. Jugendstil-elementen vertoont slanke, opengewerkte, betonnen schacht het rond 1910 opgetrokken cafe-restau- en een fors betonnen vlakbodemreser- Godschalk in 1901 gebouwde woon- en rant D e Passage (Gedempte Singel 1). voir. winkelpand Rolderstraat 22-24. F.G. Thfirkow liet in 1935 cafe D e Het station (Stationsplein 4) [3 3] is Een door jugendstil geinspireerde vorm- Pelikaan (Vaart 79-81) bouwen naar een postmodernistisch gebouw met geving bezit het in 1905 naar plannen een ontwerp in zakelijk-expressionisti- kubusvormige stationshal, voorzien van van M. de Vries gebouwde `magazijn sche vormen van J.H. van Houten. Meer door het dak stekende hoekzuilen, een- voor glas, aardewerk en luxeartikelen' uitgesproken van vorm is cafe Markt- laags aanbouwen en een vrijstaande Kerkstraat 20-24. Andere jugend- zicht, dat in datzelfde jaar naar plannen opengewerkte toren. Het station is in stil-voorbeelden zijn Oudestraat 3 van J. Jansen van Galen werd gebouwd 1989 gebouwd naar plannen van (circa 1910) enNieuwehuizen 7-11 (Van Riebeeckstraat 35) en tevens als R.MJ.A. Steenhuis ter plaatse van een (1913). Ook in deze periode komen marktgebouw en zalencentrum diende. voorganger uit 1870. Deperronover- opvallende hoekoplossingen voor zoals Pakhuizen. Langs de Vaart staan kapping met paraplu-spanten dateert bij het voorm. warenhuis voor de firma enkele pakhuizen, waaronder het Pak- uit circa 1920. G.B. Postema G ro n ing e rs tra a t 1 huis van Benes (Vaart 69), een sober De voorm. Va n Galen-schans (1905) en het door M. de Vries voor de drielaags gebouw uit circa 1885, en het (Van der Muijzenbergpad ong.), gelegen weduwe J. Lamberts ontworpen hoek- voorm. graanpakhuis Vaart 58 . Dit in het Amelterbos nabij het Loonerdiep, pand Borneo (Oostersingel 19). Ratio- laatste is een vijflaags pakhuis met wordt ook wel Poepenhemeltje' nalistische details heeft het hoekpand nieuw-historiserende details en een con- genoemd. Deze kleine vierkante redoute Weiersloop 2 (circa 1915) en het voor structie van gewapend beton uit 1915- is waarschijnlijk opgeworpen ten tijde C.C.H. Looman gebouwde hoekpand '16 naar plannen van Y.D. Havermans van het beleg van Groningen in 1672. Gedempte Singel 50-56 (1935) is voor G.J. de Waard. Het is in 1998 tot HetAsserbos (Hoofdlaan ong.) [34] door A. van Oosten ontworpen in zake- appartementen verbouwd. is een sterrenbos uit 1764-'84 met twee lijk-expressionistische vormen. Karakte- Bedrijfsgebouwen. De Asser nij- stervormige padenpatronen. Het is aan- ristiek traditionalistisch is het hoekpand verheid bleef bescheiden. Relatief gezien gelegd in opdracht van Wolter Hendrik Kruisstraat 40-42 (circa 1940), ter- resteren er weinig bedrijfsgebouwen. Uit Hofstede als uitbreiding van een noord- wijl de betonnen raatvorm en de winkel- 1899 dateert het voorm. drukkerijge- oostelijker gelegen, thans verdwenen pui met ver terugliggende portiek bij bouw van de Provinciale Drentsche en kloosterbos. Zowel aan de noord- als aan Marktstraat 13 kenmerkend zijn Asser Courant (Torenlaan 18-20) [31], de zuidzijde van het bos ligt een begraaf- voor wederopbouwwinkels. een drielaags gebouw met neorenais- plaats. Aan de oostzijde heeft men in Horeca. Het voorm. hotel 't Wapen sance-elementen. Uit het eind van de 1836 een vijverpartij aangelegd en bij de van Drenthe (Vaart 1) [30] werd in 19de-eeuw stammen aan de Rembrandt- herstructurering in 1895, naar plannen 1781-'82 gebouwd voor Jan Hendriks laan (nr. 38) Brie industriele gebou- van J. Vroom sr., terzijde een vijver Stooker. Rond 1885 kreeg het zijn hui- w e n – de Conservenfabriek Wilco, de gegraven. In de nabijheid hiervan staat dige neoclassicistische aanzien met blok- exportslachterij firma Thompson en een in 1939 onthuld bronzen relief op bepleistering. De bekroning ontstond in de Coไperatieve Landbouwersbond en een granieten kei voor Wolter Hendrik 1905 naar plannen van J. Smallenbroek. Handelsvereniging 'Ons Belang' – waar- Hofstede. Tot 1973 heeft het pand als hotel dienst van delen momenteel bij Holland Tyre in Het h e r t e n k a m p (Hertenkamp ASSEN 79 stenen grafzerk met krans van eikenbla- deren voor de voormalig gouverneur van Drenthe P. Hofstede (t 1839) en zijn vrouw S.C. Kymmell (t 1825), het mar- meren medaillon voor mevr. H. de Stop- pelaar Blijdenstein (t 1874) en de gebro- ken zuil op postament voor J. van Druten (t 1895). De oude R.K. begraaf- plaats (bij Vaart 116) werd in 1894 gesticht achter de oude R.K. kerk (ge- sloopt in 1935) en in 1957 gesloten. De Zuider- ofNieuwe begraafplaats (Beilerstraat 86), gelegen in het zuide- lijke deel van het Asserbos en aangelegd in Engelse landschapsstijl naar plannen van J. Vroom sr., werd in 1892 in gebruik genomen. Het baarhuisje en hekwerk dateren van de eerste uitbreiding in 1912. Er volgden nog uitbreidingen in 1925 en 1937-'41, de laatste naar plannen van J.W. Verdenius. Vermeldenswaardige Assen, Hertenverb%f (1982) gietijzeren postament met obelisk. Het graftekens zijn het postament op sokkel in 1879 ontworpen monument voor voor D. Bosscher (t 1901), vermoedelijk ong.) [35] werd in 1841 aan de rand van H.A.M. Brumsteede (t 1881) heeft een gemaakt door J. Kalk, het granieten graf- het Asserbos aangelegd op initiatief van gepleisterde onderbouw met daarop een teken met geemailleerd portret en bron- burgemeester H.J. Oosting. Het uit circa op een altaar gelijkend postament voor- zen engel voor S.G. Dinkgreve (t 1927) 1875 daterende hertenverblijf is een zien van doodssymbolen. Uniek is het en de verhoogde zerk met achterwand rijzig houten gebouw met een concaaf, hier overheen geplaatste neogotische voor dr. J. Koetsier (t 1943), naar ont- met riet gedekt zadeldak en aan de beide gietijzeren baldakijn (momenteel zonder werp van architect C.C. Brandes. Opval- lange zijden afdaken met daaronder rui- dak), dat rust op bundelpijlers met kelk- lend is het grafteken voor M.A. von der ven. kapitelen en pinakels, met daartussen Malen (-r 1955), dat bestaat uit een Begraafplaatsen. Delsr. gietijzeren traceerwerk. Gietijzeren zer- zandstenen basement in Lodewijk XIV- begraafplaats (Oude Haarweg ong.) ken zijn er voor C.W. Rensing (t 1870) stijl met daarop de koperen bol van de werd in 1778 gesticht op het Twijfelveld. en voor W.G.F. van Dalen (1- 1881). Ver- voorm. pomp in de tuin van het Ontvan- De oudste grafsteen stamt uit 1793. meldenswaardig zijn verder de natuur- gershuis. Op de begraafplaats D e Bos- Opvallend zijn de obelisk op postament kamp (Boskamp ong.), aangelegd rond voor dr. D. Cohen (t 1896) en de graf- 1954, bevindt zich een door H. Krop stenen voor mevr. S. Hirsch (t 1925/ vervaardigd grafteken voor H.F. Faber- 5685) en M. Nathans (t 1929/5689), die Harsema (t 1956) in de vorm van een op door middel van een hardstenen boog een hoge sokkel zittende vrouwenfiguur. met elkaar zijn verbonden. Het metaar- Boerderij en. De in de buitenwijken huis dateert uit circa 1910. De Noor- van Assen opgenomen 19de-eeuwse derbegraafplaats (Kerkhofslaan boerderijen Ma rsdijk 3 enMarsdijk ong.) [36], gelegen in het noordelijke 5 – de laatste met onderschoer – zijn res- deel van het Asserbos, werd in 1823 in tanten van het gehucht Peelo. Rondom gebruik genomen. Het door Nering Assen liggen nog meer vermeldenswaar- Bogel gegoten gietijzeren hek met dood- dige boerderijen. Aan de zuidwestzijde symbolen is uit 1859; het baarhuisje bevinden zich de fraai gelegen hallen- dateert uit 1891. Het oudste deel van de huisboerderijen Witterhaar 11 en begraafplaats wordt gekenmerkt door Witterhaar 1 3, beide met onder- veel omhekte graven. Het meest opval- schoer en een woongedeelte met bakste- lend zijn twee door de Asser IJzergieterij nen topgevel. Deze boerderijen hebben gemaakte gietijzeren grafmonumenten. een mogelijk midden-18de-eeuwse kern. Uit 1872 dateert het monument voor Een dwarsdeel heeft de ten zuidoosten mevr. C.M. van Bulderen (t 1872) en van Assen gelegen 19de-eeuwse boerde- G.P. Tetrode (t 1860), bestaande uit een Assen,Isr.Begraafplaats, grafteken S. Hirsch rij Anre ep 6-8. In de 19de-eeuwse omhekte hardstenen onderbouw en een en M. Nathans boerderij D r. P i c a rd t w eg 6 to Rhee 80 ASSEN bevindt zich een plaquette uit 1947 voor R.K. St.-Josephkerk. Hier bevinden zich de dominee en historicus Joh. Picardt enkele gietijzeren graftekens. De kerk (t 1670). De rond 1860 gebouwde forse zelf werd in 1936 gesloopt en in 1985-'86 ontginningsboerderij Hoofdvaarts- wat westelijker in gewijzigde vorm her- w e g I 62 te Kloosterveen is een krim- bouwd. penboerderij met zijlangsdeel. Neoclassi- cistische elementen zijn de wenkbrauwen boven de rondboogvenster op de verdie- BEILEN ping van het voorhuis. (gemeente Midden-Drenthe) De he r b e r g `Nieuw Ubbena' (Asser- straat 125), gelegen te Ubbena ten noor- Esdorp, ontstaan in de vroege middel- den van Assen, werd gebouwd in 1819 en eeuwen op de hogere zandgronden nabij verbouwd in 1851. De herberg bestaat de Berkelstroom. Het aan de weg van uit een tweelaags woonhuisgedeelte en Meppel naar Groningen gelegen kerk- een met riet gedekte schuur. dorp ontwikkelde zich tot hoofdplaats Het T T- ci r c u it (De Haar ong.), van het gelijknamige dingspel. Door een gelegen bij De Haar ten zuiden van grote brand in 1820 verloor Beilen een Assen, is ontstaan nadat in 1925 de eerste belangrijk deel van het oorspronkelijk Tourist Trophy races verreden werden. agrarische karakter. Veel boerderijen In 1955 werd een nieuw stratencircuit werden niet weer opgebouwd, maar wer- aangelegd dat in de jaren negentig tot den herbouwd als woonhuizen en een prive-circuit is omgebouwd. Barger-Compascuum, Oude Bovenveen- bedrijfsgebouwen. Na het midden van de kerkhof 19de eeuw heeft Beilen een meer regio- nale centrumfunctie gekregen. De in BARGER- forse p a s t o r i e (Verlengde Oosterdiep 1921 in Huize WAM ingerichte psychia- COMPASCUUM W.Z. 67) stamt uit 1923. trische inrichting Beileroord is uitge- (gemeente Emmen) De R . K . lagere school (Postweg breid tot een groot modern complex, 131), nu `Theresia Basisschool', is een gelegen tussen de oude dorpskern en de Langgerekt kanaaldorp, gesticht in 1866 L-vormige, achtklassige school uit circa spoorlijn ten oosten van het dorp. Na de door katholieke verveners uit Hannover 1925. Tweede Wereldoorlog is het dorp met in het ten oosten van de Runde gelegen Het R . K . dorpshuis `De Collink' name aan de oost- en zuidzijde uitge- veengebied van Barger-Compascuum. (Postweg 127), een L-vormig gebouw breid. Na de eerste opzet als boekweitkolonie met expressionistische details, dateert uit De H erv. kerk (Prins Bernhardstraat kwam de systematische ontginning van 1932. 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Stepha- dit gebied pas rond 1910 op gang na de HetNationaal Veenpark (Ber- nus, is een eenbeukige kerk met driezij- doortrekking van het Oosterdiep. De kenrode 4) is in 1966 gesticht ter gele- dig gesloten koor, een schip met versne- dorpskern verschoof daarbij in oostelijke genheid van het honderdjarig bestaan den steunberen en een toren van vier richting. Na de Tweede Wereldoorlog van het dorp. In het oostelijke deel werd geledingen met traptoren en ingesnoerde werd het dorp vooral uitgebreid bij de toen het museumdorp "t Aole Compas' spits. De kerk wordt voor het eerst ver- kruising van het Verlengde Oosterdiep gebouwd, dat een beeld geeft van de situ- meld in 1139. De huidige gotische kerk met de Postweg. Nabij het kerkhof van atie in het gebied rond 1870. In het wes- kwam eind 14de, begin 15de eeuw (koor) de oude dorpskern werd in 1966 een telijke, rond 1985 gestichte, deel 'Bar- tot stand. De toren wordt stilistisch gere- museumdorp ingericht, dat is uitge- germeer' wordt de situatie in 1920 kend tot de zogenaamde Drentse toren- groeid tot het Nationaal Veenpark. verbeeld. Tot de collectie behoort een familie van Johan die Werclaneyster. In de De R.K. St.-Josephkerk(Ver- fors aantal veenhuizen, waaronder toren hangt een in 1883 door A.H. van lengde Oosterdiep W.Z. 65) is een drie- diverse gereconstrueerde of verplaatste Bergen hergoten klok. Na een brand in beukige kerk met recht gesloten koor en plaggenhutten, keten en krimpenwonin- 1607, waarbij het gebouw op de muren een ongelede toren met zadeldak. Deze gen. De oorspronkelijk 19de-eeuwse na werd verwoest, volgde herstel. De kerk met neogotische details verrees in korenmolen 'De Berk', een met riet kerk is gerestaureerd in 1937-'38 en in 1923-'25 naar plannen van J.ThJ. Cuy- gedekte achtkantige stellingmolen met 1990, respectievelijk ander leiding van pers en P. Cuypers jr. ter vervanging van stenen onderbouw, is in 1983 op de hui- J. Boelens en S. Deinum. Aan de zuid- de katholieke kerk (1875) in de oude dige plaats herbouwd. Verder zijn ook zijde van het schip bevindt zich een dorpskern. In 1952 heeft men het schip een tweeklassige lagere school (1901) en moderne achtzijdige consistorie. Het in stijl verlengd en voorzien van een een aardappelmeelfabriek herbouwd. kerkinterieur wordt gedekt door een zadeldaktoren naar plannen van J. Star- Een oorspronkelijk element in het park is houten tongewelf (schip) en stenen mans. Het interieur bevat schilderingen het Oude Bovenveenkerkhof, lauisribgewelven (koor). Tot de inventa- van J. Lelyveld op een triomfboog. De gesticht in 1875 op hoogveen bij de oude ris behoren een orgel, gebouwd in het BEILEN 81 eerste kwart van de 19de eeuw door P. van Oeckelen voor de Broerkerk in Groningen (1840 overgebracht), en een preekstoel uit 1938. DeR.K. St.-Willibrordus- k e r k (Hekstraat 40) werd in 1835 gebouwd als Geref. kerk en ingrijpend verbouwd in 1883 en nogmaals in 1923 onder leiding van J.M. Hardenveld. Na de aankoop in 1956 door de nieuw gevormde rooms-katholieke parochie heeft men in 1959 de oorspronkelijke zaalkerk aan de achterzijde uitgebreid met een dwarsschip, koor en kleine vijf- zijdige apsis. De voorm.pastorie (Hek- straat 36) is een tweelaags pand uit 1901 met gemetseld fries en dakkapel met trapgevel. Hetkerkgebouw van de Nederlandse Protestanten Bond (Weijerdstraat 9) is een sober neogotisch gebouw op T-vormig grond- plan, gebouwd in 1902 naar plannen van H. de Jonge. Aan de achterzijde bevindt zich een lagere aanbouw, oorspronkelijk bestemd als catechisatielokaal. De Geref. kerk (De Vos van Steen- wijkstraat 26c) is een wederopbouwkerk uit 1957, gebouwd naar plannen van H. Eldering. De dwars geplaatste, zeszijdige zaalkerk heeft een breed voorportaal met steekkappen, grote glas-in-lood-ramen en een klokkentorentje op de nok. Bij de kerk staat een vrijstaande klokkenstoel. Woonhuizen. Het neoclassicistische Beilen, Herv. kerk (1990) Beilen, Hero. kerk, orgel (1990)middenganghuis Kruisstraat 6 is gebouwd rond 1875 en is vermoedelijk rond 1890 vergroot. De dakkapel aan de voorzijde, met hoekpilasters en fronton, dateert uit 1910. Rond 1890 gebouwd zijn de eenvoudige eenlaagspanden Hekstraat 25 -27 , het forse pand Bisschopstraat 5 –met eclectische detaillering, blokbepleistering en een afgeschuinde en hoger opgetrokken hoekpartij – en het dubbele woonhuis De Paltz I- 3 met klokgevels. Het herenhuis Huize WA M (Prins Hendrikstraat 2) is in 1917 gebouwd naar plannen van H. de Jonge voor bur- gemeester H. de Jong van Beek en Donk en genoemd naar diens dochtertje Wille- mina Adriana Maria. Na aankoop in 1921 door de Stichting Beileroord heeft het gediend als psychiatrische inrichting en later als woonhuis voor artsen en als directiegebouw van de zich uitbreidende 82 BEILEN Beilen, Kantoor Waterschap 'De Oude Vaart' inrichting. In 1994 kwam het huis weer in particulier bezit. Het voorm. woon- en winkelpand Weijerdstraat 1-3 dateert uit 1922 en heeft een samenge- steld dak met topgevels en een winkel- ingang in de gevelhoek. De villa Prins Bernardstraat 3 (circa 1925) ver- toont expressionistische elementen en bezit een houten erker over twee bouw- lagen. ju li anast ra a t 28 (circa 1930) is een woon- en winkelpand in expressio- nistische vormen, samengesteld uit een tweelaags gebogen bouwdeel met plat dak tussen twee hoekvolumes met zadel- dak. Het voorm. hotel 'Koopman' (De Paltz 7) is een sober neoclassicistisch pand uit circa 1870, uitgebreid rond bouwde hallenhuisboerderij Klatering Beilen, Windmolen Makkum 40 1925. Het is thans in gebruik als zalen- 12 uit circa 1790, met rieten dak en aan- centrum. gebouwde houten bijschuur. Rond 1860 BORGER Het k a n t o o r Waterschap De Oude gebouwd is de boerderij Klatering (gemeente Borger-Odoorn) Vaart' (Schoolstraat 6) is rond 1935 14, eveneens met rieten dak en met een gebouwd in zakelijk-expressionistische vrijstaande, met riet gedekte schuur. Esdorp, ontstaan in de vroege middel- vormen. Karakteristieke boerderijen in Ter Horst, eeuwen op de oostflank van de Hondsrug De voorm. C ()Op e r at i eve Land- gelegen ten zuiden van Beilen, zijn de langs de weg van Coevorden naar Gro- bouwbank (De Paltz 21) is gebouwd rond 1870 gebouwde hallenhuisboerde- ningen. Begin 13 de eeuw werd hier een in 1956 en bestaat uit een tweelaags rijen Ter Horst 7 en Ter Horst 10. dochterkerk van de kerk van Anloo (kantoor)gedeelte met plat dak en daar- Beide zijn uitgevoerd met een dwarsdeel, gesticht. Borger, dat voor het eerst wordt achter een fabrieksgebouw met zadeldak, een zijbaander en een deels met riet vermeld in 1381, was het centrale kerk- hoger opgetrokken, gepleisterde mid- gedekt, afgewolfd zadeldak. dorp van de dochternederzettingen Bui- denpartij en een laadperron met luifel. De windmolen Makkum 40, gelegen nen, Drouwen en Westdorp. Er waren Boerderijen. In het buitengebied ten zuidoosten van Beilen in de esneder- twee essen: de Ooster- en de Zuideres. van Beilen liggen langs het Linthorst zetting Makkum, is een achtkantige Het dorp heeft enkele brinkrestanten. Homankanaal verschillende karakteris- grondzeiler op gemetselde veldmuren, De brinken aan de Brinkstraat – hoek tieke ontginningsboerderijen uit circa voorzien van een met riet beklede romp Kleine Brinkstraat – en bij de splitsing 1925. Goede voorbeelden zijn D e en kap. De molen is in 1906 herbouwd Lemmerstraat-Hunebedstraat zijn het Wijde blik (Kanaalweg 17) en Wei door L. Reinds als opvolger van de laat- meest herkenbaar. De bebouwing heeft voor He i (Kanaalweg 21). Rond Beilen ste standerdmolen in Drenthe en stond to leiden gehad onder dorpsbranden in bevindt zich een aantal kleinere esneder- oorspronkelijk als poldermolen in De 1828, 1841 en 1885. Na de Tweede zettingen met een voornamelijk agrari- Groeve (gemeente Zuidlaren). De molen Wereldoorlog is Borger vooral in zuid- sche bebouwing. In Klatering, ten oosten is nu als korenmolen in gebruik en is in oostelijke richting uitgebreid. Bij ingrij- van Beilen, staat de tot woonhuis ver- 1998 gerestaureerd. pende saneringen in de dorpskern vanaf BORGER 83 De rond 1895 gebouwde villa Hoofd- heeft enkele vermeldenswaardige 19de- straat 1 9, eveneens een middengang- eeuwse en vroeg 20ste-eeuwse grafte- huis met hoger opgaand middendeel, kens, waaronder een gietijzeren zerk heeft neorenaissance-elementen. voor EA. Beins (f 1866), een zerk met Momenteel is in de villa een architecten- een afbeelding van een gebroken zuil bureau gevestigd. Het woon- en winkel- voor G. Lubbers (t 1886), gemaakt door pand Esserstraat 2 (circa 1935) is G. Stuvel, en een grafsteen voor J. Nij- ontworpen met zakelijk-expressionisti- boer (t 1903), vervaardigd door J. Kalk sche elementen. & Zn. De schaapskooi (bij Hunebedstraat Hunebedden.Aan de noordrand 2) is mogelijk oorspronkelijk 18de- van Borger ligthunebed D2 7, het eeuws. Het houten gebouw heeft versie- grootste en – merle door het naastgele- Borger, Schaapskooi (1980) ringen in de vorm van geknoopt stro en gen Nationaal Hunebed Informatiecen- een overstekend rieten schilddak met een trum – drukst bezochte Drentse hune- de jaren zeventig zijn onder meer de stronok en -toef. bed. Het bestaat uit zesentwintig draag- Geref. kerk (circa 1900) en het postkan- Boerderijen. Uit de 19de eeuw en negen dekstenen en wordt ontsloten toor (1916) gesloopt en is naast de Herv. dateren de hallenhuisboerderijen door twee paar poortzijstenen. In 1685 is kerk een raadhuis opgetrokken (1994). Hoofdstraat 8 enHunebedstraat het hunebed voor het eerst onderzocht. De Herv. kerk (Hoofdstraat 34), 9. De rond 1910 gebouwde boerderijen In 1937 en 1992 hebben restauraties oorspronkelijk gewijd aan St. Willibrord, Koesteeg 1 en 12 vertonen neorenais- plaatsgevonden. Ten oosten van Borger is een driezijdig gesloten zaalkerk voor- sance-details. liggendehunebedden D28 en D29, zien van een forse toren van twee gele- De voorm. smederij (Hunebedstraat de 'Borger Tweeling'. Hunebed D2 8 dingen met tentdak. De vroeg-gotische 14) werd rond 1895 gebouwd en bestaat bestaat uit acht draag- en drie dekstenen. toren stamt uit het begin van de 14de uit een eenlaags woonhuis met bedrijfs- De oorspronkelijke poortzijstenen zijn eeuw. Deze is op granieten zwerfstenen deel en een aangebouwde ouderwoning. niet zichtbaar. Uit onderzoek in 1927 en gefundeerd en in kloostermoppen opge- Begraafplaatsen. Delsr. 1985 bleek, dat de (nu verdwenen) dek- trokken. De tweede geleding heeft dub- begraafplaats (bij Marslanderweg 4) heuvel in een keer is opgeworpen en niet bele galmgaten in spitsboognissen. Het is vermoedelijk in het begin van de 19de hoger heeft gereikt dan de bovenzijde tentdak dateert van 1690. De toren is in eeuw gesticht. Negen grafstenen, waar- van de zijstenen. Het zuidelijker gelegen 1840 naar plannen van A. Kommers her- onder die voor M. Boekbinder (f 1865) hunebed D2 9 bestaat tegenwoordig steld. In de toren hangt een door de en voor J. Stern (t 1886), liggen op een uit acht draagstenen, twee dekstenen en gebroeders Van Bergen gegoten klok door middel van een hek afgescheiden twee poortzijstenen. (1949). In 1826 heeft men de middel- ruimte. DeAlg. begraafplaats Westdorp. Dit esdorp ten zuidwesten eeuwse kerk vervangen door de huidige (Hoofdstraat 34), gesticht rond 1880, van Borger ontstond in de vroege middel- kerk, waarvan het muurwerk met rond- eeuwen als dochternederzetting van Bor- boogvensters wordt geleed door lisenen. Borger, Hunebed D27 ger. De bier in de 14de eeuw gebouwde Het kerkgebouw is in 1976 gerestau- reerd. Tot de kerkinventaris behoren: een 17de- eeuwse zerk boven de grafkelder van de broers ds. J.A. Erkelenswijk (t 1820) en mr. W.H. Erkelenswijk (t 1820), een in 1833 met ijzer beslagen laat-17de-eeuws offerblok en een door H.E. Freytag gebouwd orgel (1855; gerestaureerd in 1979). De gebrandschilderde ramen dateren uit 1939, 1945 en 1956. Op het kerkhof bevinden zich een ijzeren duivelsrooster en een replica (1990) van een obelisk op een postament, ver- sierd met festoenen in late Lodewijk XVI-stijl, voor de onderwijzer A. Stevens (t 1857). Woonhuizen. De in 1862 gebouwde notabelenwoning Hoofdstraat 52 is een neoclassicistisch middenganghuis met breed, hoger opgaand middendeel. 84 BORGER havezate Westrup van het geslacht De noemde dorp wordt gekenmerkt door Boerderijen. De forse kop-romp- Mepsche is kort na 1725 afgebroken en een vrij open bebouwingsstructuur aan boerderijHoofdweg 220 uit circa in 1742 vervangen door een boerderij. weerszijden van de vaart. Na de Tweede 1860 heeft een wit gepleisterd neoclassi- Bepalend voor het huidige, vrij gaaf Wereldoorlog is Bovensmilde aan de cistisch woonhuisgedeelte met zoldere- bewaard gebleven dorp is een dubbele oostzijde uitgebreid. tage en ingangsomlijsting en een grote, driehoekige brink, waarvan het noorde- De Herv. kerk (Hoofdweg 186) is deels met riet gedekte schuur. Het even- lijke deel een plantsoenbrink is, omringd een dwars geplaatste zaalkerk met uitge- eens wit gepleisterde woonhuis van de door een meidoornhaag. Aan de oost- bouwd portaal bekroond door een hou- boerderij Kanaalweg 15 0 bezit een zijde ligt de Houtesch. Een vermeldens- ten klokkentoren. Deze neoclassicisti- eclectische detaillering. De schuur is ver- waardige boerderij is Brink 9, een hal- sche kerk verrees in 1868-'69. De in nieuwd. Kanaalweg I 30 is een kop- lenhuisboerderij met onderschoer en een 1902 aangebouwde consistoriekamer is rompboerderij uit circa 1910, voorzien laat-18de-eeuwse kern. Bij de sterk bij de restauratie van de kerk in 1975-'76 van een met riet gedekte schuur. gerestaureerde boerderij Borgerderstraat grotendeels vernieuwd. De kerk bevat 1 staat een in aanleg mogelijk 18de- een vermoedelijk in 1684 voor de Waalse eeuwse houten hooischuur met schaaps- Kerk to Kampen gebouwd orgel (in 1743 BUINEN kooi, deels rustend op een bakstenen hersteld door A.A. Hinsz en in 1809 (gemeente Borger-Odoorn) voet en voorzien van decoraties van ingrijpend gewijzigd), dat in 1897 door J. geknoopt stro. In 1926-'31 groef men Proper is overgebracht naar Bovensmilde Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen als langs het dorp het kanaal Buinen- en vergroot (gerestaureerd in 1988). dochternederzetting van Borger. Buinen Schoonoord. Over het kanaal ligt een De p astorie (Hoofdweg 185) is een ligt tussen het Voorste en het Achterste ranke ijzeren oph aalbrug (bij Schoon- gepleisterde villa uit 1862 voorzien van Diep, twee beken die aan de noordzijde loerstraat 3) met een van klinknagels een hoger opgetrokken middenpartij met van het dorp in de Hunze overgaan. Het voorziene hamei en balans. eclectische detaillering. langgerekte dorp zonder brink en zonder Ees. Dit esdorp ten zuiden van Borger De G e r e f. kerk (Ds. Luitzen Dijk- kerk bevindt zich tussen een noorder- en ontstond in de middeleeuwen langs de strastraat 2 3) is een wederopbouwkerk een zuideres. De aansluiting van het dorp weg van Coevorden naar Groningen. uit 1953, opgetrokken naar plannen van in 1905 op de spoorlijn Emmen-Stadska- Waar deze weg (Dorpsstraat) de schei- A. Smallenbroek in de vorm van een naal (opgeheven in 1963) leidde niet tot dingsweg van de beide aan de westzijde zaalkerk met uitgebouwd ingangsportaal noemenswaardige uitbreidingen. Aan- gelegen essen (Noord- en Zuidesch) ont- onder welvend dak. sluitend op het in 1905 tot Buinen door- moet, ligt een gave plantsoenbrink Devoorm.School met den Bij- getrokken Zuiderdiep groef men in omringd door een beukenhaag. Uit circa b e 1 (Kanaalweg 139-140) is rond 1900 1926-'31 aan de noordzijde om Buinen 1840 dateert de boerderij Dorpsstraat gebouwd als een drieklassige lagere been het kanaal Buinen-Schoonoord. 15, een hallenhuisboerderij met afge- school met aangebouwde onderwijzers- Boerderijen. Uit circa 1865 dateren wolfd bedrijfsdeel. Het trafohuisje woning. Ho ofdstraat 57 , een hallenhuisboer- (Dorpsstraat ong.) is rond 1930 gebouwd derij met onderschoer en voorhuis met en heeft een zadeldak met sierkorbelen Bovensmilde, Herv. kerk zij-ingang, en de vergelijkbare maar zon- op de hoeken. Eeserveen. Dit ontginningsgehucht ten zuiden van Borger is rond 1900 ont- staan. De voorm. op enbare lagere school (Brammershoopstraat 16) is een drieklassige gangschool uit 1914. De sluis in het kanaal Buinen-Schoonoord (bij Kanaalstraat 3) – nu in gebruik als stuw – dateert uit 1927. De sluiskolk is opgebouwd uit bekapte veldkeien. De brugwachterswoning (Kanaalstraat 3) stamt uit dezelfde tijd. BOVENSMILDE (gemeente Midden-Drenthe) Langgerekt kanaaldorp, gesticht in de eerste helft van de 19de eeuw als veen- kolonie langs de Drentsche Hoofdvaart. Het vroeger ook Nieuw-Smilde ge- COEVORDEN 85 de inname in 1594 door Staatse troepen onder leiding van prins Maurits werd Coevorden omgevormd tot een vesting- stad. Tussen 1605 en 1613 kwam naar ontwerp van Paulus Simonsz een omgrachte stervormige vesting tot stand met zeven bastions en zeven ravelijnen, en daaromheen een tweede gracht en contrescarpen in de vorm van een ster met veertien punten. Het kasteel, dat rond 1590 al van vijf bolwerken was voorzien, kwam binnen deze vesting to liggen. Het middeleeuwse stratenpatroon werd grotendeels vervangen door een vanuit de Markt radiaal uitlopend staten Buinen, Boerderij Hoofdstraat 86 der onderschoer uitgevoerde boerderij Hoofdstraat 84. De voorgevel van de in 1914 gebouwde krimpenboerderij Hoofdstraat 86 heeft jugendstil-vor- men. Eenvoudiger voorbeelden van krimpenboerderijen zijn Lindenlaan 1 uit 1884 en de rond 1910 gebouwde boerderijen Hoofdstraat 1 ,Hoofd- straat 53 enLindenlaan 4. Woonhuizen. Deuitcirca 1910 stammende notabelenwoningen Ho ofd - straat 76 en 82 vertonen jugendstil- vormen. Het trafohuisje (Hoofdstraat ong.) is rond 1930 gebouwd en heeft een zadeldak met sierkorbelen op de hoeken. COEVORDEN Stad, ontstaan in de middeleeuwen op een zandopduiking en gelegen bij de plaats waar het Drostendiep, het Schoone- beekerdiep en het Loodiep samengaan in de Kleine Vecht. In 1159 wordt de aan- wezigheid van een kasteel voor het eerst vermeld. Het is niet bekend wanneer Coevorden stadsrechten kreeg, maar in 1407 is er een stedelijke bestuursvorm. De ligging op een hogere zandrug in uit- Coevorden, Binnenstad 9 Kazerne (p. 88) gestrekte ontoegankelijke veenmoeras- 10 Postkantoor (p. 88) sen was zeer strategisch; Coevorden was 1 Kasteel (zie p. 86) 11 Rijks Hogere Burger School (p. 89) de enige toegang van de noordelijke pro- 2 Herv. kerk (p. 87) 12 Vakschool voor Meisjes (p. 89) vincies vanuit het zuidoosten en lag aan 3 Synagoge (p. 88) 13 Van Heutszpark (p. 91) de oude handelsroutes Stavoren-Bent- 4 Geref. kerk (p. 88) 14 Tramstation DSM (p. 91) heim-Keulen en Deventer-Ommen- 5 R.K St.-Willibrorduskerk (p. 88) 15 Station van de Bentheimer Eisenbahn Groningen. 6 Weeshuis (p. 88) (p. 91) Aanvankelijk werd de stad slechts door 7 Stadhuis (p. 88) 16 Watertoren (p. 91) een gracht en palissade beschermd. Na 8 Arsenaal (p. 88) 86 COEVORDEN ,^0 Coevorden, Binnenstad met radiaal mede met Nordhorn en Bentheim en een gracht, voltooid rond 1590 in uitlopend stratenplan, gezien vanuit het (1910). Ten behoeve van de fabrieksar- opdracht van de Spaanse stadhouder zuiden beiders werd tijdens de industrialisatie in Francesco Verdugo, zijn geen resten het begin van de 20ste eeuw een groot behouden. Het huidige, donkerrood patroon, vermoedelijk naar ontwerp van aantal arbeiderswoningen gebouwd. geschilderde, complex bestaat uit een Jan Suermondt. Van de middeleeuwse Vanaf circa 1910 ontwikkelde Coevorden onderkelderd 15de-eeuws zaalgebouw structuur resteren de Keizersgracht, het zich als regionaal industrie- en onder- met rechts een lager, mogelijk laat 16de- Pannenkoekendijkje en de route Wees- wijscentrum. Na de Tweede Wereldoor- eeuws, bouwdeel en links een ronde lage huisstraat-Botersteeg. Eind 17de eeuw – log, waarin de stad vrij veel schade leed, toren met tentdak en een achtkantige na de herovering van de stad op de bis- zijn industrieterreinen ingericht aan de traptoren met ui-vormige bekroning. In schop van Munster in 1672 – verbeterde west- en zuidzijde. Aan de noord- en de voorgevel bevindt zich een wapen- men de verdedigingswerken onder lei- oostzijde kwamen nieuwe woonwijken steen uit 1527 van Karel van Egmond, ding van Menno van Coehoorn. De ves- tot stand. Bij de ingrijpende sanering van hertog van Gelre. Het interieur bevat ting werd ontmanteld vanaf 1870. de binnenstad rond 1970 zijn de laatste een kelder met kruisgewelven, een hal uit De vervening van zuidoost-Drenthe in stadsboerderijen verdwenen. 1530 met daaronder een kelder gedekt de tweede helft van de 19de eeuw leidde Het kas te el (Kasteel 29) [1] wordt in met dwarse tongewelven, en verder een tot de aanleg van een uitgebreid netwerk 1159 voor het eerst genoemd als motte- samengestelde balklaag met gotische en van kanalen en de verharding van wegen. kasteel in bezit van de bisschop van renaissance-consoles. Bij een ingrijpende Dit resulteerde in een versterking van de Utrecht. Het kasteel is in de loop van de restauratie in 1968-'72 zijn onder meer economische positie van Coevorden. Er eeuwen diverse keren verwoest, ontman- de ronde toren, die was gesloopt in 1832, kwam een tramlijn naar Dedemsvaart teld en herbouwd. Van een in 1579 onder en de achtkantige traptoren gereconstru- (1897) en spoorverbindingen met leiding van Johan van den Kornput eerd. Zwolle, Emmen, Stadskanaal (1905), als- begonnen versterking met vijf bastions Het kasteel huisvest momenteel een res- COEVORDEN 87 kens; een bronzen borstbeeld van de in 1851 in Coevorden geboren J.B. van Heutsz, de latere gouverneur-generaal van Nederlands-Indie, en een door C. Hammes in 1968 vervaardigd bronzen beeldengroepje van 'De Drie Podagris- ten' (Van der Scheer, Boom en Lestur- geon). De H e r v. k e r k (Kerkstraat 6) [2] heeft de vorm van een Grieks kruis met in de hoeken lagere aanbouwen en op de kruising een forse achtkantige dakruiter met omloop en spits. De classicistische grondvorm van deze kerk, die in 1641- '45 werd gebouwd ter vervanging van een middeleeuwse voorganger, is geba- seerd op de Amsterdamse Noorderkerk (1620-'23). Het laat-manieristische ingangsportaal heeft dorische zuilen op een door consoles gedragen postament. De kerk had door oorlogsgeweld in 1672 Coevorden, Kasteel (1985) taurant en maakt deel uit van het com- plex van het gemeentehuis, waartoe ook 1641-'45 het in 1989-'91 gebouwde stadskantoor (A. Kramersingel 4) en het voorm. 1952 Landschrijvershuis (Kasteel 31) behoren. Dit gepleisterde gebouw was in oorsprong een van de 17de- en 18de- eeuwse garnizoensgebouwen. Na in de 19de eeuw als militair hospitaal to heb- ben gediend, heeft het zijn huidige vorm gekregen rond 1900, toen het als gemeentehuis in gebruik werd genomen. \TO& het kasteel staan tweegedenkte- 16 41 Coevorden, Herv. kerk (1981)Coevorden, Herv. kerk, plattegrond 88 COEVORDEN staties van W. Geraedts (1934). De gebrandschilderde ramen zijn vervaar- digd door E Nicolas & Zn. (1914-'18). DeBaptistenkerk (Aleida Kramer- straat 9) is een zaalgebouw met aangren- zende woning. De kerk heeft zijn huidige vorm gekregen bij een verbouwing in 1957 naar ontwerp van H. Bennink. Het voorm. weeshuis van de Herv. diaconie (Weeshuisstraat 22) [6] is een gepleisterd tweelaags dwars pand met schilddak en classicistisch zandstenen poortje met fronton uit 1690. Het voorm. stadhuis (Kerkstraat 1) [7] is een gepleisterd dwars pand, gebouwd tussen 1630 en 1642 en van 1672 tot 1900 in gebruik geweest als stadhuis. De omlijste ingangspartij Coevorden, Synagoge Van Heutszpark. Twee gebrandschil- dateert uit circa 1840. derde ramen zijn vervaardigd door J. Het voorm. arsenaal (Haven 4-6) [8] sterk te lijden en werd rond 1682 her- Dijkstra (1953 en 1965). bestaat uit twee diepe drielaags pakhui- steld. De huidige dakruiter heeft men De voorm. s y n a g o g e (Kerkstraat 36) zen met puntgevels, gebouwd in de 17de rond 1890 geplaatst ter vervanging van [3] is een rechthoekig dwars pand met eeuw. Aan de achterzijde staat een jonger een kleinere, door brand verwoeste voor- rondboogingang, gebouwd in 1840 en tweelaags haaks bouwdeel. Na de restau- ganger. Erin hangen twee door Willem ingrijpend gewijzigd in 1879 (5639). ratie in 1974-'76 zijn de openbare biblio- Wegewaert gegoten klokken (1588). Aan Toen is ook de leraarswoning (Kerkstraat theek en het museum 'Drenthe's Veste' de zuidwestzijde werd in 1952 een con- 38) aangebouwd, een eenlaags diep huis. in het complex ondergebracht. Het aan- sistorie aangebouwd. De kerk is in 1982- Bij een restauratie in 1975 zijn de ven- grenzende, minder diepe, drielaags pak- '84 gerestaureerd. sters gereconstrueerd en heeft men huis Haven 2 is een uitbreiding van het Inwendig wordt de 'cruising gedekt door inwendig het verdwenen balkon weer arsenaal uit circa 1900. Hier is thans de een achtdelig houten koepelgewelf en aangebracht. Het gebouw dient nu als VVV gevestigd. hebben de kruisarmen een vlakke zolde- muziekschool. Tegen de zijgevel van het De voorm. kazerne (Friesestraat 42) ring. Er zijn twee vermoedelijk van de woonhuis bevindt zich een sculptuur van [9] is in oorsprong een 17de-eeuws diep voorganger afkomstige laat-gotische W. van Rossem (1985). pand met trapgevel. De in het verlengde zandstenen ingangsomlijstingen. Tot de De G e r e f. kerk (Van Heutszsingel van de kazerne gebouwde rij huizen inventaris behoren een offerblok met 21) [4] is een recht gesloten kruiskerk uit Molenstraat 5-31 diende voor de huis- ijzerbeslag (1636), een laat-manieristi- 1912 voorzien van een geveltoren met vesting van het garnizoen. De voorgevel sche preekstoel (1647), een rond een vie- achthoekige lantaarn en spits. van de kazerne werd in 1765 gewijzigd ringpijler gebouwde officiersbank (circa De R.K. St.-Willibrordus- en gepleisterd; behalve het jaartalcartou- 1645) en een uit Lehrort (D) afkomstig kerk (Wilhelminasingel 2B) [5] is een che dateren de boogvullingen mogelijk 17de-eeuws koperen doopbekken. Van driebeukige kerk met driezijdig gesloten ook uit die tijd. Rond 1890 kreeg het het in 1897 door J. Proper vervaardigde koor en een asymmetrische voorgevel pand een winkelpui. Het complex huis- orgel is de kast behouden, maar heeft met een ingebouwde toren van drie gele- vest nu winkels, woonhuizen en een caf้. men het instrument in 1973 vervangen. dingen met ingesnoerde piramide-vor- Hetvoorm.postkantoor met In de kerk liggen grafzerken uit verschil- mige spits. Deze neogotische kerk kwam directeurswoning (Kasteel4) [10] lende perioden. De oudste – een kinder- in 1913-'14 tot stand naar ontwerp van is een fors dwars pand met een tot topge- graf – dateert uit 1585. Aan de predi- W. te Riele ter vervanging van een voor- vel opgetrokken middenrisaliet. Dit in kant-geschiedschrijver Johan Picardt ganger uit circa 1786. In de toren hangen 1890-'92 naar ontwerp van rijksbouw- (t 1670) herinneren een grafzerk en een drie na de Tweede Wereldoorlog door de meester C.H. Peters opgetrokken gedenkplaat. Verder zijn er gedenkstenen firma Eijsbouts gegoten klokken. De gebouw vertoont op de neogotiek en de voor burgemeester Meindert van der kerk is in 1982-'83 gerestaureerd. neorenaissance geente vormen. Het is Thijnen (1922) en generaal Carl Raben- Het interieur wordt gedekt door kruis- het enige postkantoor dat geheel is uitge- haubt (1929), die beiden een belangrijke ribgewelven. Tot de inventaris behoren voerd volgens de door Peters en J.P.E. rol speelden bij het ontzet van Coevor- een verguld koperen tabernakel (1922), van Hoeufft van Velsen ontworpen stan- den in 1672. Ook is er een gipsen afgiet- gemaakt door de firma Cox & Charles, daardplattegrond (1884). sel van het bronzen monument uit 1924 een achtzijdig doopvont van de firma Het douanegebouw (Esschenbrug- voor Meindert van der Thijnen in het A.H. Smits & Zn. (1922) en kruisweg- gerdijk 8) is een eenlaags pand met over- COEVORDEN 89 Coevorden, Woonhuis Friesestraat 9 Coevorden, Arsenaal De voorm. Rijks Hogere Burger Meisjes (Meindert van der Thijnen- School (Churchilllaan 13-75) [11] is singel 10) [12] is een onderkelderd, stekend zadeldak op consoles, gebouwd een U-vormig tweelaags schoolgebouw tweelaags pand met hoger opgetrokken in 1891-'92 naar een ontwerp met cha- met enkele topgeveltjes en eenvoudige middenrisaliet, gebouwd in 1923 naar letstijl-elementen van C.H. Peters. Het chaletstijl- en neorenaissance-elementen. een ontwerp in nieuw historiserende stijl gebouw is in 1986-'88 gerestaureerd en Het kwam in 1909-'10 tot stand naar van H. Bennink. Bij de restauratie in uitgebreid onder leiding van M.L. ontwerp van rijksbouwmeester J.A.W. 1999, onder leiding van G. Daan, zijn Schijve. Vrijman. In 1916, 1920 en 1950-'51 zijn onder meer de door de firma Heystee & De voorm. marechausseekazerne uitbreidingen in aangepaste vormen uit- Co. in art deco-vormen uitgevoerde (Esschenbruggerdijk 10-14) dateert uit gevoerd. Momenteel bevat het gebouw tegellambriseringen en tegeltableaus – 1921 en is ontworpen door de to Zwolle appartementen. De voorm. concierge- die de verschillende vakken en de jaarge- gevestigde majoor-eerstaanwezend-inge- woning (Churchilllaan 77) is in 1911 tijden weergeven – behouden gebleven. nieur in opdracht van het Eerste Corn- opgetrokken, eveneens naar ontwerp van Thans bevat het gebouw kantoorruimten mandement Groningen. Het forse pand Vrijman. en appartementen. heeft een vooruitspringend tweelaags Devoorm.Vakschool voor Woonhuizen. Het radiale stratenpa- middendeel geflankeerd door eenlaags troon uit het begin van de 17de eeuw is zijvleugels. Coevorden, Vakschool voor meisjes thans nog duidelijk herkenbaar, maar van de 17de- en 18de-eeuwse woonhuizen in Coevorden resteert weinig. Een uitzon- dering is het diepe huis Friesestraat 9 met een zeer rijk gedecoreerde natuur- stenen gevel uit 1631 in manieristische stijl. De rijk bewerkte klauwstukken met gevleugelde vrouwsfiguren en de schelp- vormige boogvullingen vertonen een sti- listische verwantschap met manieristi- sche gevels in de stad Groningen. Op de gevel staan tekstbanden met stichtelijke teksten. De kopjes in het onderste fries stellen de Drie Koningen voor. De onderpui is later gewijzigd. De gevel is gerestaureerd in 1971. In een nis in de geveltop is later nog een sterk geero- deerd borstbeeld vervangen door een beeld van een meisje. 90 COEVORDEN In neorenaissance-stijl uitgevoerd is het diepe eenlaagspand Van Heutszsin- gel 1 7, waarvan de trapgevel ondanks de jaartalsteen '1870' uit circa 1895 zal dateren. Veel huizen zijn in het begin van de 20ste eeuw gebouwd, toen het aantal inwoners van Coevorden sterk groeide. Uit circa 1900 dateren het eenlaags mid- dengangshuis Stationsstraat 26, uit- gevoerd met portiek en tot topgevel opgetrokken middendeel, en de huizen Stationsstraat 20-24 met neore- naissance-detaillering. Rond 1905 gebouwd zijn de dubbele woning Looweg 7-9, het woningblok Van Heutszsingel 76-84 – met toren- achtige hoekopbouwen – en de huizen Van Heutszsingel 22-24 met erkers op de verdieping. Door W. Wie- Coevorden, Woonhuizen Kasteel 13-21 sche stijl gebouwd is het huis Ch ur- ringa in jugendstil ontworpen is de chilllaan 11 (circa 1940). gepleisterde villa Van Heutszsingel liet in 1922 de deels gepleisterde mid- Winkels. Voorbeelden van 19de- 37 (circa 1910) met een rijk vorm gege- denstandswoningen B u rg e m e e s t e r eeuwse woon- en winkelpanden zijn de ven hoektoren. Jugendstil-invloeden ver- Van der Lelysingel 1-39 bouwen voorm. apotheek Ma r k t 19 (circa tonen ook het woningblok A leida naar ontwerp H. Bennink. Deze serie 1885), gebouwd in eclectische vormen, Kramersingel 1-5/Coehoorn- dubbele woningen bestaat uit vijf ver- enFriesestraat 37 (circa 1895). Uit straat 1-3 (1908), ontworpen door H. schillende typen. De dubbele eenlaags circa 1900 dateren de woon- en winkel- Roseman, de topgevel van Kasteel 14 woningMeindert van der Thij- panden Bentheime rs tra a t 16, met en het rijke herenhuis Marie (Kasteel nensingel 2-4 (circa 192 5) heeft twee neorenaissance-trapgeveltje, en Friese- 8) met hoektoren. G. Levie liet het tot topgevels opgetrokken geveldelen straat 29, met jugendstil-details. laatstgenoemde pand bouwen in 1908 met een erker. De zogeheten Noorse Ma r k t 15 is een goed voorbeeld van naar een ontwerp van J.D. Meppelink. villa Van Heutszpark 10 is een een fors winkelpand. Dit drielaags Hij ontwierp ook het bijbehorende kan- geprefabriceerde chaletachtige houten gebouw met hoektorentje werd in 1907 toor met hoektoren (Kasteel 6), dat is woning, oorspronkelijk gebouwd in gebouwd als meubelfabriek met toonzaal gebouwd in het verlengde van een pak- Emlichheim (D), maar in 1926 verplaatst en woning in opdracht van de gebroeders huis uit circa 1880. De voorm. direc- naar Coevorden toen de eigenaar W. Kramer. Voorbeelden van woon- en win- teurswoning van de zuivelfabriek, Driessens bier zijn strokartonfabriek ves- kelpanden met jugendstil-vormen uit Melkkade 2, is rond 1910 gebouwd. tigde. Expressionistische vormen hebben circa 1910 zijn Friesestraat 59, Uit die tijd zijn ook Wilhelminasin- de woning Kasteel 18 (circa 1925), Friesestraat 1-3,Friesestraat 30 gel 20-24, de huizen Spoorsingel met paraboolvormige daken en de dub- (venstertraceringen), Markt 10 (gevel- 6-7 – met uitgebouwd topgevelgedeelte bele woning Van Heutszsingel 72- top); rond 1915 gebouwd is Benthei- -,Churchilllaan 5 en het rijtje arbei- 74 (circa 1925). Voorbeelden van rond merstraat 43. Uit circa 1910 dateren derswoningen Coehoornstraat 21- 1930 gebouwde villa's in expressionisti- verder nog Van Heutszsingel 18- 31 met mansardedak. Mansardedaken sche stijI zijn Heutszsingel 31 en 20 en het hoekpand Eendracht- hebben ook de eenlaags twee-onder-een- Van Heutszsingel 106, beide uitge- straat 2. Van veel panden is de onder- kapwoningen Biezenburgstraat 3- voerd met rieten dak. Een meer zakelijk- pui in de loop van de 20ste eeuw gewij- 13 en de dubbele woning Krimweg 1- expresionistische invloed vertonen de als zigd. Zakelijk-expressionistische vormen 3, alle tot stand gekomen rond 1915 net twee-onder-een-kap opgetrokken mid- hebben de hoekpanden Eendracht- als de eenlaagspanden Coehoorn- denstandswoningen Van Heutszsin- straat 11-13 (circa 1925) enMarkt straat 12-18 met bakstenen dakka- gel 60-70 (circa 1930), de villa Van 9 (circa 1930). Het woon- en winkel- pellen. Uit circa 1910 is verder het met Heutszpark 6 (circa 1930), de wonin- pand Eendrachtstraat 5 (circa 1940) hoektoren en erker uitgevoerde pand gen Kasteel 13-21 (circa 1935), met is uitgevoerd in traditionalistische vormen. Robertweg 2, de voorm. directeurswo- markant hoekpand, en Krimweg 62 Verdedigingswerken. Na het ning met kantoor van de strokartonfa- (circa 1935). Uit deze periode dateren definitieve vertrek van het garnizoen in briek Hollandia. Uit dezelfde tijd stamt verder nog Van Heutszsingel 1 1854 heeft men de vestingwerken vanaf het woonhuis Me in de rt van der (circa 1930), Churchilllaan 4-6 en 1870 ontmanteld. Het verloop van de Thijnensingel 8. 7-9 (circa 1930) enEmmastraat 2-8 stadsgracht is deels behouden. Op het Woningbouwvereniging `De Eendracht' en I- 7 (circa 193 5). In traditionalisti- westelijke en zuidwestelijke deel van de COEVORDEN 91 ontmantelde vesting (Gramsbergerstraat, uit circa 1935 is uitgevoerd in zakelijk- Krimweg, Parallelweg en Spoorsingel) expressionistische vormen. Interessant werden bedrijven gevestigd. Het in 1900 zijn de grafsteen van de familie Slingen- door landschapsarchitect J. Vroom sr. berg uit circa 1850 en het naastgelegen opgestelde plan voor de herinrichting graf uit circa 1890 van mr. A. Slingen- van de vestingwerken werd vanaf 1907 berg (t 1890) en zijn vrouw J.A. Slingen- uitgevoerd. Aan de noordzijde van de berg-Rikkers (t 1886) met een neogo- stad kwamen een villapark en het Van tisch gietijzeren hek en een omfloerste Heutszpark (Van Heutszpark ong.) natuurstenen vaas op een natuurstenen [13] tot stand. De vestinggracht ter sokkel. Op het israelitische gedeelte plaatse is geintegreerd in dit park in (Ballastweg 8) bevindt zich een metaar- Engelse landschapsstijl. Het park werd in Coevorden, Alg. begraafplaats, baarhuisje huis uit circa 1935. 1915 naar ontwerp van landschapsarchi- Boerderijen. Ten zuidwesten van tect L.A. Springer in oostelijke richting schoorsteen en enkele gedeeltelijk in Coevorden ligt de hallenhuisboerderij uitgebreid. In het park staat een door A. hout uitgevoerde loodsen, zijn na de ver- De Kleine Scheere (De Hulteweg 2). Falize vervaardigd bronzen beeld van woesting in de Tweede Wereldoorlog Van deze boerderij met langsdeel en in Meindert van der Thijnen (1924), die diverse onderdelen herbouwd. Vlakbij zandsteen omlijste achterbaander dateert een belangrijke rol speelde bij het ontzet staan enkele bijbehorende arbeiders- de schuur in de huidige vorm uit 1862 en van Coevorden in 1672. woningen (Gramsbergerstraat 51-69; het voorhuis uit 1895. De kern van de Windmolen 'De Arend' (Krimweg circa 1910) en twee directeurswonin- boerderij is echter ouder. De ten noor- 58) is een met riet gedekte achtkantige g e n (Gramsbergerstraat 71-73; circa den van de stad gelegen boerderij L o o - stellingmolen met gemetselde onder- 1940). sche Mars 9-11 dateert uit circa 1910 bouw. Deze mogelijk in 1888 gebouwde Het trafohuisje (Van Heutszpark 2) en bestaat uit een dwars geplaatste korenmolen werd in 1894 naar Coevor- is een blokvormig gebouwtje uit circa schuur en een eenlaags woonhuis met den verplaatst door de molenmakers Rit- 1930 met tentdak en gepleisterde spaar- hoger opgetrokken middengedeelte en sema in opdracht van J.B. Soppe. In velden. enige jugendstil-detaillering. 1977-'78 is de molen voor het laatst Begraafplaatsen. De ommuurde De R.K. kerk St. Franciscus gerestaureerd. oude R.K. begraafplaats (bij De van Assisi van Steenwijks- Het voorm. tramstation van de Loo 54) heeft een kapel met zadeldak moer (Hoofdweg 32) is een driebeu- Dedemsvaartse Stoomtram Maatschappij tussen topgevels en spitsboogingang, kige kerk met aangebouwde doopkapel (Krimweg 8) [14] is een eenlaags stations- gebouwd rond 1870. De Al g . en sacristie en een ingebouwde zadeldak- gebouw met dienstwoning, uitgevoerd begraafplaats (Ballastweg 6) [17], toren boven het koor. De kerk is in 1931- met overstekend zadeldak en een uitge- aangelegd rond 1900 naar ontwerp van '32 gebouwd naar een traditionalistisch bouwd middendeel met puntgevel. In de L.A. Springer, bestaat uit een algemeen, ontwerp van J. van Dongen. Het portaal zijgevel zijn de letters D.S.M. aangege- een katholiek en een israelitisch gedeelte. ven. Het station kwam in 1897 tot stand Het baarhuisje met neorenaissancedetails Steenwijksmoer bij Coevorden, R.K kerk toen het gedeelte Lutten-Coevorden van dateert uit circa 1900. Het entreegebouw St. Franciscus van Assisi en pastorie het traject Hardenberg-Coevorden werd opengesteld. Het voorm. station van de Bentheimer Eisenbahn (Parallelweg 20) [15] dateert uit 1910. Het sobere langgerekte gebouw, met enkele jongere uitbreidingen en een laadperron met luifel, is nu in gebruik als goederenstation. De watertoren (Van Heutszpark 8) [16] verrees in 1914 naar ontwerp van J.P. Hazeu. Boven een ronde, taps toelo- pende en met baksteen beklede, schacht bevindt zich een uitkragende, wit geschilderde, bovenbouw met tentdak en lichtkoepeltje. In de bovenbouw zit een ijzeren Intze-reservoir. De voorm. aardappelmeelfabriek (Gramsbergerstraat 75-77) dateert uit circa 1920. Van het complex, dat bestaat uit productiehallen, kantoorruimten, een 92 COEVORDEN aan de zuidwestzijde heeft door J. Ydema De H erv. kerk (Hoofdstraat 25) is Boerderijen. Voorbeelden van hal- en Jos. Lelyveld vervaardigde schilderin- een recht gesloten zaalkerk met een lenhuisboerderijen met langsdeel uit de gen met voorstellingen uit het leven van toren van Brie geledingen met inge- tweede helft van de 19de eeuw zijn Christus. Op de toren bevindt zich in snoerde spits. De gotische toren verrees Kruisstraat 21 (circa 1850), met mozaiek het wapen van Drenthe. Uit de in de tweede helft van de 15de eeuw. In dubbel voorhuis, Noordwijk 43 (circa bouwtijd zijn onder meer het altaar en de toren hangt een door Francois Simon 1870) en Emmerweg 62 (circa 1870). de door A. Verschuuren vervaardigde gegoten klok (1639). De bij het beleg van De hallenhuisboerderij Reindersdijk kruiswegstaties. Bij de kerk horen de Coevorden in 1813 zwaar beschadigde 33 (circa 1860) heeft een dwarsdeel en gelijktijdig gebouwde en eveneens door kerk werd in 1824 herbouwd, waar- een vernieuwd achterhuis. De brede hal- J. van Dongen in traditionalistische schijnlijk naar plannen van G. Hagels uit lenhuisschuur van D e Brinken 5 stijl ontworpenp as t o rie (Hoofdweg Gildehaus (D). In 1907 kreeg de kerk een dateert uit 1889. Het huidige woonge- 30) en de R.K. St.-Theresiaschool nieuwe koorsluiting. Deze is bij de res- deelte op de noordwesthoek is rond 1915 (Kerkweg 4), een gangschool met zes tauratie in 1973-'76 in de 19de-eeuwse gebouwd met jugendstil-motieven. Met lokalen en de onderwijzerswoning vorm herbouwd. zijlangsdeel en kelder uitgevoerd zijn de (Hoofdweg 28). Het interieur wordt gedekt door een krimpenboerderijen Stationsstraat 9 Stieltjeskanaal. Dit langgerekte houten tongewelf. Tot de inventaris (circa 1895) en Hoofdstraat 67 (circa kanaaldorp ten oosten van Coevorden behoren onder meer een laat-l7de-eeuwse 1910); de laatste heeft een tweelaags ligt aan het in 1880-'84 gegraven Stiel- preekstoel, een laat-l7de-eeuwse heren- woongedeelte. Rond 1915 tot stand tjeskanaal, dat de verbinding vormt tus- bank met gesneden opzetstuk – voorzien gekomen zijn de kop-rompboederij sen Coevorden en de Verlengde Hooge- van de wapens van Johan BOttichius en Achterbente 13, met schuur met zij- veensche Vaart bij Nieuw-Amsterdam. zijn vrouw Maria Brachtesende –, een langsdeel, en D e Bente 18, met dwars Het kanaal is vernoemd naar T.J. Stiel- herenbank uit 1762 en fragmenten van voorhuis voorzien van een tot topgevel tjes, ingenieur-directeur van de Overijs- 17de- en 18de-eeuwse banken. Het in opgetrokken middendeel met portiek. selse Kanaalmaatschappij. Interessante 1850 door J.C. Scheuer gebouwde orgel De moderne krimpenboerderij Daler- boerderijen zijn de ontginningsboer- is 1857 door P. van Oeckelen uitgebreid hoeve (Kruisstraat 18), met zijlangsdeel, derij Stieltjeskanaal 41 (1907), met villa- (gerestaureerd in 1971). en de moderne boerderij Emmerweg achtig dwars voorhuis en zijlangsdeel, de Woonhuizen. Voorbeelden van 19, met vrijstaand woongedeelte in kleine ontginningsboerderij Stieltjeska- 19de-eeuwse eenlaags dorpshuizen zijn expressionistische vormen, dateren van naal 125 (circa 1910), en de moderne Hoofdstraat 47 (circa 1860), dat circa 1925. kop-rompboerderij Stieltjeskanaal 55 mogelijk rond 1890 is verlengd, en het Ten westen van Dalen liggen ook enkele (circa 1915) met schuur met zijlangsdeel. met een ingang opzij uitgevoerde huis interessante boerderijen. De onderkel- De dubbele veenarbeiderswoning Hoofdstraat 35 (circa 1885), dat is derde hallenhuisboerderij Iemakkers- Stieltjeskanaal 123 dateert uit 1917. voorzien van eclectische elementen en steeg 1 (circa 1865) heeft een langsdeel een tot topgevel opgetrokken dakkapel. en een gedeeltelijk met geknoopt stro Het middenganghuis Stationsstraat beklede bijschuur. Aan het Kanaal Coe- DALEN 2 - 2 a (circa 1905) heeft een tot topgevel vorden-Zwinderen staan de opvallende (gemeente Coevorden) opgetrokken middendeel met portiek. moderne kop-rompboerderij Burg. Rond 1910 gebouwd zijn de onder-een- Ten Holteweg 49 (circa 1935), met Esdorp, ontstaan in de vroege middel- kap-woningen Hoofdstraat 55 -59, schuur met zijlangsdeel, en de in 1936 eeuwen op een zandrug tussen de beek- uitgevoerd met een bakstenen dakkapel, gebouwde moderne boerderij D e Ben- dalen van het Drostendiep en het en het huis D e Bente 9 met uitsprin- tehoek (Burg. Ten Holteweg 3 9), met Loodiep. Dalen wordt in 1225 voor het gend topgevelgedeelte en achteraan- zijlangsdeel en villa-achtig woonhuis. eerst vermeld. Het dorp ontwikkelde bouw. Rationalistische details vertoont Deze laatste twee boerderijen vertonen zich langs de weg over de zandrug van het in 1916 gebouwde huis Hoofd- zakelijk-expressionistische vormen. Coevorden naar Groningen. In de 19de straat 50 met erker en topgevels bij de Windmolens. De windmolen De eeuw was Dalen een langgerekt dorp met voor- en de zijgevel. Voor spoorbeamb- Bente (De Bente 40) is een met riet twee driehoekige brinken; de Keuter- ten gebouwd is de dubbele woning gedekte achtkantige stellingmolen met brink (Thyakkerstraat, Noordwijk) en Reindersdijk 5-7 (circa 1920). Uit een gemetselde onderbouw. Deze koren- een brink Verbindingsweg hoek Noord- circa 1925 dateren de woon- en winkel- molen werd in 1814 gebouwd door C.J. wijk. Een dorpscentrum vormde zich bij panden Schoolstraat 7-9 en het huis Volkers en M. Kars, ter vervanging van De Brinken, de Emmerweg en de Schoolstraat 5. Karakteristieke huizen een in 1813 afgebrande voorganger. In Hoofdstraat en aan de zuidzijde was er uit circa 1930 zijn onder meer Wester- 1976 is de molen gerestaureerd. De een bebouwingsconcentratie in het wijk 59-61,Hoofdstraat 28 –met windmolen ja n Pol (Molenwijk 8) is gehucht De Bente. Vanaf 1850 is Dalen zakelijk-expressionistische vormen – en een met riet gedekte achtkantige stel- aan de oostzijde uitgebreid, na de de villa's Bente (De Bente 2),De Bente lingmolen met een hoge gemetselde Tweede Wereldoorlog in westelijke en 4,Emmerweg 21 enEmmerweg onderbouw. Deze koren- en pelmolen noordoostelijke richting. 23. werd in 1876 gebouwd door molenmaker DE WIJK 93 bouwde bakstenen schuur met anker- ligging ontwikkelde de buurtschap De balkconstructie. Andere voorbeelden van Wijk zich tot een grotere nederzetting. hallenhuisboerderijen met langsdeel zijn Vanuit De Wijk kerkte men in het nabij- Ho ofdstr a a t 139 (circa 1800), gelegen IJhorst (0v.). De dorpsbebou- NAM- w eg 23 (circa 1840), met dub- wing stond vanouds hoofdzakelijk langs bel woonhuis en bijschuur, en Ho o fd- de doorgaande Dorpsstraat. Na 1850 s tr a a t 108 (circa 1885), met dubbel kwam een uitloper in noordelijke richting woonhuis. De in 1923 gebouwde boerde- tot stand langs de Molenstraat en na de rij Ho o fds tra a t 141 heeft een dwars Tweede Wereldoorlog is het dorp vooral geplaatst voorhuis met portiek en een tot in noord- en noordoostelijke richting topgevel met chaletstijl-elementen opge- uitgebreid, in mindere mate in zuidelijke trokken middenrisaliet. richting. Hetwoonhuis Hoofdstraat 122 is Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat rond 1930 gebouwd in zakelijk-expres- 74) bestaat uit twee bouwdelen. Het oud- sionistische vormen als directeurswoning ste gedeelte is de in 1882 naar ontwerp bij de cooperatieve stoomzuivelfabriek van S.H. van der Veen tot raadhuis annex `De Hoop'. Deze in 1894 gestichte veldwachterswoning verbouwde herberg fabriek is inmiddels verdwenen. het `Roode Hert'. Het linker bouwdeel met topgevel werd in 1910 gebouwd ter Dalen, Windmolen De Bente vervanging van de afgebrande veldwach- DE WIJK terswoning. In 1987-'89 is naar ontwerp Schiller ter vervanging van een voorgan- (gemeente De Wolden) van H. Klunder een nieuw raadhuis ger uit 1820. De molen is in 1993 voor gebouwd (Dorpsstraat 78). het laatst gerestaureerd. Esdorp zonder kerk, ontstaan in de 12de De voorm. openbare lagere De voorm smederij (De Bente 51) is eeuw op een reeks zandopduikingen ten school (Dorpsstraat 57) werd in 1913 een eenlaagspand met zadeldak, gebouwd noorden van het Reestdal. In de middel- gebouwd als een een achtklassige mid- rond 1910. eeuwen lagen hier boerderijen van waar- dengangschool met jugendstil- en chalet- uit ontginningen in noordelijke richting stijl-elementen. De naastgelegen onder- plaatsvonden. Enkele hoeven ontwikkel- wijzerswoning (Dorpsstraat 55) dateert DALERVEEN den zich tot landgoederen (Havixhorst, eveneens uit 1913. (gemeente Coevorden) Dikninge en Voorwijk), andere vormden Huis Voorwijk (Dorpsstraat 4) is gezamenlijk kleine buurtschappen, zoals een landhuis met schilddak en omlijste Dorp, ontstaan in de middeleeuwen als Schiphorst, Havixhorst, Dikninge, De ingang met Lodewijk XVI-details, een randveenontginning vanuit Dalen en Wijk, Haalweide, Oosterwijk en De Sta- gebouwd in 1791-'91 in opdracht van gelegen op de overgang van het beekdal pel. Mede door de vestiging in 1325 van Wijncko Tonckens. Het huis is via gebo- van het Drostendiep naar het oostelijke het benedictijner dubbelklooster Dick- hoogveengebied. De dorpsbebouwing ninge (gesloopt in 1796) en de gunstige De Wile, Openbare lagere school kwam tot ontwikkeling aan de oostzijde van de noord-zuid lopende Dwarsdijk (thans deels Hoofdstraat). In het noorde- lijke deel van het dorp (De Haar) ligt de bebouwing direct aan de dijk, in het zui- delijke deel (Dalerveen) ver van de dijk. Rond 1940 zijn delen van het dorp aan elkaar gegroeid. Boerderij en. De hallenhuisboerde- rij De Haar 3 , met langsdeel en bij- schuur, dateert in oorsprong uit 1698. In aanleg 18de-eeuws en gewijzigd in de 19de eeuw is de hallenhuisboerderij Noorderakkers 18. De aange- bouwde, eveneens tot de 18de eeuw teruggaande kleine houten hooischuur met schaapskooi heeft decoraties van geknoopt stro. Mogelijk uit 1712 stamt de hallenhuisboerderij De Lichten- b u rg 7, die is voorzien van een aange- 94 DE WIJK De Wijk, Woonhuizen Professor Blinkweg 1925 daterenjulianaweg 16, het De Wijk, Boerderij Commissieweg 17-19 9-11 woon- en winkelpand Dorpsstraat 36 – beide met mansardedak – en de serie 1925 toegevoegde ouderwoning. Het gen muren verbonden met de bouwhui- twee-onder-een-kap-woningen J u ha - dwarse voorhuis van de boerderij Com- zen op het voorplein. naw eg 3-1 7. Het woon- en winkel- missieweg 7 (1905) vertoont eclecti- Huis Dikninge (Schiphorsterweg pandProfessor Blinkweg 18 is in sche vormen, dat van Commissieweg 42), gelegen nabij de Reest, is een blok- 1926 gebouwd. Zakelijk-expressionisti- 17-19 (1909) bezit jugendstil-vormen vormig neoclassicistisch landhuis met sche vormen vertoont het dubbele woon- en een torenvormig middenrisaliet met souterrain, omlopend schilddak en huis Professor Blinkweg 9-11 uit portaal. Rond 1910 gebouwd zijn ionisch zuilenportiek met fronton. Aan 1936. Molenstraat 12,Dorpsstraat de achterzijde bevindt zich een driezij- Windmolen 'De Wieker Meule' 106-108, met aangebouwde houten dige uitbouw en aan de rechterzijde een (Dorpsstraat 65) is een achtkantige stel- schuur, en Commissieweg 21, voor- gietijzeren serre. Het huis werd in 1813 lingmolen met een bakstenen onder- zien van een dwars voorhuis met een tot gebouwd voor Reint Hendrik de Vos van bouw en een met riet gedekte romp en topgevel opgetrokken middenrisaliet. Steenwijk op het terrein van het in 1796 kap. Rond de onderbouw is een houten Een moderne hallenhuisboerderij met gesloopte benedictijner klooster, dat hier schuur met rieten zadeldak opgetrokken. langsdeel en een tweelaags voorhuis met vanaf 1325 was gevestigd. Deze uit 1829 daterende korenmolen is omlijste ingang is Commissieweg 31 De tuin in Engelse landschapsstijl werd in 1978 gerestaureerd. (circa 1920). De moderne kop-romp- rond 1820 aangelegd. In 1910 voegde Boerderijen. In De Wijk en de boerderij D e Ha a lw e i d e (Commissie- L.A. Springer bier een bloementuin aan directe omgeving staat een flink aantal weg 11) dateert uit circa 1925. toe in nieuw architectonische tuinstijl. hallenhuisboerderijen. Een mogelijk Interessante hallenboerderijen bevinden Op het terrein staan een ijskelder met 18de-eeuwse kern hebben de boerderijen zich ook richting het buurtschap Schip- kruisgewelven (mogelijk circa 1820), een Haalweide (Haalweidigerweg 12), horst ten westen van De Wijk. Boerderij houten duifhuis en een dubbele Professor Blinkweg 5 en Commis- De Schiphorst (Schiphorsterweg 14) dienstwoning (Schiphorsterweg 40), sieweg 22. Een tweelaags herenhuis- is voorzien van een topgevel met de jaar- gebouwd rond 1885 in sobere neoclassi- achtig dwars voorhuis met omlijste talankers '1714' en vier kleine ovale cistische vormen. ingang bezit Commissieweg 9 (circa lichtopeningen. Het schuurgedeelte met Woonhuizen.Burgemeester 1840). Het bedrijfsgedeelte is uitgevoerd langsdeel is lager en heeft een aange- Veenhovenplein 1 is een dwars met twee dwarsdelen. Een omlijste bouwde houten bijschuur. De boerde- eenlaags huis met een gevelsteen uit ingang en een bakstenen dakkapel ken- rijen hebben hier vaak een monumentaal 1844. De voorm. dokterswoning merken het voorhuis van Dorpsstraat karakter, zoals het vroeg-l9de-eeuwse Dorpsstraat 43, een gepleisterd 5 (circa 1880). De boerderijen D orps- complex Schiphorsterweg 12, met tweelaags panel met rechts een langge- straat 29 (circa 1890), Dorpsstraat een zuilenportiek bij het voorhuis en rekt eenlaags bouwdeel, kreeg zijn hui- 27 (circa 1900) en Dorpsstraat 82 diverse (aangebouwde) schuren, waarvan dige vorm bij een verbouwing in 1913. (circa 1900) hebben een ingezwenkte een met het jaartal 1809. Uit circa 1850 Rond 1915 gebouwd zijn het diepe een- lijstgevel. Van een dwars voorhuis voor- dateert de boerderij Staphorsterweg laagspand Molenstraat 25, de zien zijn de hallenhuisboerderijen Co m - 2 met aangebouwde houten schuur. Het gepleisterde eenlaags villa Commissie- missieweg 8 (circa 1885), met langs- bedrijfsgedeelte van Schiphorsterweg weg 29 en de voorm. burgemeesters- deel, Commissieweg 25 (circa 1900) 5-7 dateert uit 1903 maar heeft een woning Dorpsstraat 80, met een tot en Commissieweg 27 (circa 1900); de oudere, aangebouwde houten schuur. dakkapel verhoogd middenrisaliet. Uit laatste met twee dwarsdelen en een rond Het in 1914 opgetrokken villa-achtige DE WIJK 95 dubbele voorhuis, mogelijk naar ontwerp van G. Otten, vertoont chaletstijl- en jugendstil-details. De boerderij Schip- horsterweg 31 (circa 1905) bezit een dwars voorhuis met hoger opgetrokken middenrisaliet. In opdracht van J.H. baron De Vos van Steenwijk kwam in 1907 de boerderij Lindenhorst (Schip- horsterweg 15) tot stand naar een ont- werp met jugendstil-elementen van G. Otten. De boerderij heeft een tweelaags dwars voorhuis en een aangebouwde arbeiderswoning. Verder liggen er diverse interessante boerderijen ten oosten van De Wijk, voorbij het buurtschap Haalweide en bij het buurtschap De Stapel. Het blokvor- mige tweelaagspand Commissieweg 4 0 met omlijste ingang is het restant van een boerderij uit de eerste helft van de 19de eeuw, waarvan het bedrijfgedeelte is gesloopt. Voorbeelden van hallenhuis- De Wijk, De Havixhorst (1986) de woning staat een houten tolhek. Ten boerderijen uit de tweede helft van die westen van De Wijk ligt het voorm. tol- eeuw zijn Stapelerweg 21 (circa Vos van Steenwijk. Nadat het huis in huisje Schiphorsterweg 1 uit circa 1860), met aangebouwde houten bij- 1736 was afgebrand, kreeg de havezate in 1870. schuur en ouderwoning, Stapelerweg 1753 in opdracht van Jan Arent Godert Rogat (gemeente Meppel). Dit 61 (circa 1880), Nieuwenhof(Stape- de Vos van Steenwijk de huidige vorm; gehucht ten noordwesten van De Wijk, lerweg 8; circa 1880), met gepleisterde het jaartal staat op de voorgevel aangege- nabij een sluis in de Hoogeveensche voorgevel, Stapelerweg 6 3 (circa ven. Op het in Lodewijk XV-stij1 uitge- Vaart, kwam in de tweede helft van de 1885), met twee dwarsdelen en een inge- voerde pronkrisaliet zijn de wapens van 19de eeuw tot ontwikkeling, vooral na zwenkte lijstgevel, en Stapelerweg 2 3 Jan Arend Godert de Vos van Steenwijk de bouw van de eerste zuivelfabriek van (circa 1890). Stapelerweg 12 is een en zijn echtgenote Geertruid Agnes van Drenthe in 1889 (inmiddels gesloopt). rond 1890 gebouwd daglonershuisje met Isselmuiden aangebracht. Na de aankoop Interessante hallenhuisboerderijen aan een zijde een kort houten stalge- in 1981 door de Stichting Het Drentse zijn Kuipersdijkje 4 uit 1792, met een deelte. Een dwars voorhuis hebben de Landschap is het huis in 1989 gerestau- deels onderkelderd woongedeelte en een hallenhuisboerderijen Stapelerweg 5 reerd. zij- en een hoekbaander, en de met een (circa 1900), met ouderwoning, Stape- Op het voorplein, binnen de gracht, staan dwars voorhuis uitgevoerde boerderijen lerweg 10 (circa 1900) enStapeler- twee in opzet mogelijk 17de-eeuwse Hessenweg 22 (circa 1905) en Rogat 3 weg 3 (1925). Uit het begin van de bouwhuizen die via rondlopende (1909). Karakteristieke eenlaags woon- 20ste eeuw dateren verder enkele hallen- muren met het hoofdgebouw zijn ver- huizen zijn Hessenweg 2-12 (circa huisboerderijen met villa-achtig voor- bonden. Aan het linker bouwhuis (Schip- 1910) en Hessenweg 1 (1911), de laatste huis, zoals S tap elerw eg 55 (1911) en horsterweg 36) is in 2000 een aanbouw met een naar voren uitgebouwd en hoger Leijenweg 10 (circa 1915). Expressio- in de vorm van een hallenhuisschuur toe- opgetrokken hoekgedeelte en jugendstil- nistische details-vertoont de boerderij gevoegd. Binnen de gracht staat verder Veelust (Commissieweg 42) (1931). in de voorm. kruidentuin een rond 1870 Tegenover de moderne kop-rompboer- opgerichte p /a n t e n k a s met rondboog- derij Stapelerweg 22 staat het in spanten en gietijzeren zuiltjes. Het toe- dezelfde vormgeving uitgevoerde woon- gangshek dateert uit circa 1755. Aan huis Stapelerweg 4 5 (beide circa het begin van de oprijlaan staat de 1935). voorm. t u i n m a n s w o n i n g (Schiphor- De Havixhorst (Schiphorsterweg sterweg 32) uit circa 1885. 34). Deze voorm. havezate, gelegen op Tolhuizen. Het voorm. tolhuis een omgracht terrein ten westen van De annex keuterij Staphorsterweg 1, Wijk, is een blokvormig huis met omlo- gelegen aan de Reest ten zuidwesten van pend schilddak. De Havixhorst wordt De Wijk, is een eenlaagspand uit circa voor het eerst in 1371 vermeld en was 1860 met krimp, overstekend zadeldak vanaf 1658 in het bezit van de familie De en een gepotdekseld bedrijfsgedeelte. Bij De Wijk, Tolhuisje Staphorsterweg 1(1980 96 DE WIJK XII/ XIV XV-2 details. Rond 1915 gebouwd is caf้ "t Rogat' (Rogat 5-7), een deels onderkel- XIV 1955-'59 derd dwars eenlaagspand met schilddak. Noordwijk. Gehucht ten noorden XV-1 van De Wijk aan de Hoogeveensche Vaart. Het deels onderkelderde eenlaags arm e n h uis `Noordwijck' (Noordwij- kerweg 5) werd in 1866 gebouwd en Ze..,:*:***10:•.*:**,1" heeft tot 1959 als zodanig gefunctio- neerd. Interessante hallenhuisboer- derijen met dwarsdeel zijn de in 1909 opgetrokken `Hendrika Hoeve' (Noor- derkanaalweg 1) en de boerderij Schoon- veldeweg 12 (circa 1910), voorzien van een dwars voorhuis met eclectische ingangsomlijsting. Het m i dden gan g- h u i s Schoonveldeweg 10 met schilddak en bakstenen dakkapel is rond 1915 gebouwd. Uit dezelfde tijd is de k lap - bru g met vakwerkliggers over de oude PA-rr.‘44P- loop van de Hoogeveensche Vaart (Noorderkanaalweg bij de Hooijerssteeg). 0 5 10 15 20M DIEVER Diever, Herv. kerk, plattegrondDiever, Herv. kerk (gemeente Westerveld) Esdorp, ontstaan in de vroege middel- eeuwen op de plaats van het huidige Oldendiever. In de 14de of 15de eeuw verplaatste de bewoningskern zich in de richting van de oude kerk, waar een kerkbrink ontstond met daaraan het schultehuis. Elders vormden zich nog twee brinken, een grote rechthoekige (Bosweg/Achterstraat) en een kleine driehoekige. Om het dorp lagen vijf essen. Tot in de 19de eeuw werd de dorpskern gevormd door de Hoofdstraat, Kruisstraat, Peperstraat en Achterstraat. Later in die eeuw werden het noordwes- telijke deel van de Hoofdstraat, de Van Osstraat en het Moleneinde bebouwd. Na de Tweede Wereldoorlog is Diever in zuidelijke en westelijke richting uitge- breid en ten noorden van de Molenweg. De H erv. kerk (Hoofdstraat 45), oorspronkelijk gewijd aan St. Pancratius, is een driebeukige kerk met een driezij- dig gesloten koor en een ingebouwde toren van drie geledingen met traptoren en ingesnoerde spits. Aan de huidige kerk zijn drie houten zaalkerken en een eenbeukige tufstenen kerk met smaller koor vooraf gegaan. De huidige romaanse toren verrees in de 12de eeuw tegen de westgevel van die romaanse kerk ter ver- DIEVER 97 vanging van een vrijstaande tufstenen voorganger. De met tufsteen beklede bakstenen toren werd in de 14de eeuw in baksteen verhoogd en aan de noordzijde van een traptoren voorzien. In de toren hangen een door J. Borchhardt gegoten klok (1764). Het huidige gotische koor kwam in de 14de eeuw tot stand ter ver- vanging van het romaanse koor. Het een- beukige romaanse schip heeft men in de 15de eeuw in fases verbouwd tot een gotische schip met zijbeuken, waarbij de toren werd ingebouwd. Tufsteen van de oude kerk werd hergebruikt voor de onderste delen van de muren en de iets bredere noordbeuk. Bij de restauratie in 1955-'59, order leiding van J. Boelens, zijn de in 1759 door brand verwoeste ste- nen kruisribgewelven in het middenschip en de zuidbeuk weer aangebracht. Een gevelsteen boven de zuidingang herin- kelijke vorm gereconstrueerd, waaronder Diever, Boerderij Kastanjelaan 18 nert aan die brand en de herbouw. Verder de kruiskozijnen. Boven de ingang heeft men bij de restauratie de muren bevindt zich een gevelsteen met het aanbouw met plat dak zijn later toege- van de zuidbeuk verhoogd, dichtgezette bouwjaar en het wapen van de familie voegd. Jongere voorbeelden van hallen- gotische vensters weer geopend, het koe- Ketel. Leden van die familie hebben tus- huisboerderijen met dwarsdeel en deels pelgewelf boven de begane grond van de sen 1595 en 1737 de functie van schulte onderkelderd voorhuis zijn Hoofd- toren gereconstrueerd en de consistorie bekleed. straat 34 (circa 1890), met dakkapel, aan de noordzijde van de kerk her- Het r a a d h u i s (Brink 4) is een blok- Hoofdstraat 78 (circa 1900), met bouwd.Tot de kerkinventaris behoren vormig pand met eenlaags zijvleugel, ingezwenkte lijstgevel, Achterstraat een 12de-eeuwse zandstenen sarcofaag- gebouwd in 1957 naar een traditionalis- 9 (circa 1910), met omlijste ingang, deksel, die als altaartafel heeft dienst tisch ontwerp van J. Boelens. Moleneinde 6 (1912), met twee gedaan, een preekstoel en herenbank uit Boerderijen. In Diever bevinden dwarsdelen, Van Osstraat 4 (1924) 1760 en een in 1882 door de gebroeders zich enkele hallenhuisboerderijen met en Oldendiever 5 (circa 1925). Van Oeckelen met gebruik van ouder een 18de-eeuwse kern, zoals de deels De rond 1940 opgetrokken boerderij materiaal gebouwd orgel. Verder is er onderkelderde boerderij Kastanjelaan Noordes 6 heeft een wit geschilderd een geschilderd drieluik met de verbeel- 18, met twee dwarsdelen en in de topge- tweelaags voorhuis in chalet-achtige stijl ding van de Heilige Drieeenheid, ver- vel 19de-eeuwse halfronde vensters met voorzien van een overdekt omgaand vaardigd in 1956-'58 door D. Aalbers- gietijzeren tracering, en de forse boerde- houten balkon. Kollewijn. Een gebrandschilderd raam rij Kruisstraat 2, met dwarsdeel en Woonhuizen. Aardige vroeg-20ste- uit 1940, naar ontwerp van J. Dijkstra, topgevel en een jonger bedrijfsgedeelte. eeuwse huizen in Diever zijn het twee- herinnert aan de organiste M.H. Mulder. De rond 1830 gebouwde hallenhuisboer- beukige huis Kruisstraat 4 uit 1904 Bij de restauratie heeft men een keienbe- derij Ho ofdstraat 56 heeft een en de deels gepleisterde villa Hoofd- strating met christelijke symbolen rond omlijste ingang en een bedrijfsgedeelte straat 11 uit 1908 met serre. In 1918 de kerk aangelegd naar ontwerp van A. evenwijdig aan de straat. Een langsdeel als dokterswoning gebouwd is D e Beu- Brouwer. met doorrit naast het woongedeelte heb- kenhof (Hoofdstraat 15), bestaand uit Het voorm. armenwerkhuis (Gro- ben de uit 1862 daterende boerderijen twee haakse bouwdelen en een serre en ningerweg 6) heeft een T-vormige plat- Brink 2 enHoofdstraat 3 3 . Voor- uitgevoerd met een vakwerktopgevel. tegrond met een eenlaags dwars voorhuis beelden van 19de-eeuwse hallenhuis- Rond 1930 gebouwd zijn het L-vormige met hoger middengedeelte. Blijkens de boerderijen met dwarsdeel zijn de Fled- huis Kruisstraat 8, met mansardeda- gevelsteen is het werkhuis in 1861 opge- derus Hoeve (Kasteel 12; circa 1860), ken en expressionistische details, en het richt door de gereformeerde gemeente. met deels onderkelderd, dubbel voor- eenlaagspand Moleneinde 26, met De achteraanbouw is van recente datum. huis, Achterstraat 14-26 (circa tentdak en hoger opgetrokken midden- Het voorm. schultehuis (Brink 7) is 1880) en Brink 11 (circa 1885). De gedeelte. Zakelijk-expressionistische een dwars eenlaagspand met schilddak, laatste heeft een fors, dwars geplaatst en invloeden vertonen de huizen Zonne- manieristische elementen en de jaartal- deels onderkelderd voorhuis met boekje Brink 9 (circa 1930), Iemenhof ankers '1604'. Bij een ingrijpende restau- omlijste ingang en een tot dakkapel ver- (Brinkstraat 2; circa 1935) en Hoog- ratie in 1935-'37 heeft men de oorspron- hoogd middengedeelte. De serre en de heem (Brinkstraat 12; circa 1935). 98 DIEVER Diever, Caf้ Brinkzicht paar poortzijstenen. Restauraties zijn uit- WitteltebijDiever,BoerderijWittelterweg gevoerd in 1953 en 1995. 15 Het c a fe 'Brinkziche (Hoofdstraat 41) Witteite. Dit esgehucht ten zuiden is een eenlaagspand met erkers en dakop- van Diever is ontstaan in de vroege mid- cistische huis Dwingelerdijk 4 bouw, gebouwd in 1927 met expressio- deleeuwen en heeft enkele interessante dateert uit circa 1880 en heeft een jon- nistische details. boerderijen. De hallenhuisboerderij gere achteraanbouw. Aardige vroeg- De voorm. smederij (Hoofdstraat 49) Noordsweg 1, met topgevel, draagt de 20ste eeuwse eenlaags huizen zijn D ie- dateert uit circa 1860 en bestaat uit een jaartalankers '1840'. Jongere hallenhuis- verbrug 41 uit 1915, met hoger dwars eenlaags huis met schilddak en een boerderijen zijn: `d'Oerte' (Wapserveen- opgetrokken middenrisaliet en jugend- op de hoek aangebouwde smederij met seweg 1; circa 1900), met topgevel en stil-details, en het deels gepleisterde huis zadeldak. dwarsdeel, en Wapserveenseweg 3 Rijksweg 56 (circa 1920), met een tot Windmolen 'De Vlijt' (Dingspil (1920), met twee dwarsdelen. De boer- topgevel opgetrokken hoekrisaliet. Rond ong.) is een achtkantige stellingmolen derij Wittelterweg 15 bezit een voorhuis 1935 gebouwd zijn de eenlaagspanden met een gemetselde en deels gepleisterde uit circa 1915 met hoger opgetrokken Dieverbrug 25-27 enDwingeler- onderbouw en een met riet beklede romp middenrisaliet en jugendstil-details. De dijk 21; de laatste vertoont zakelijk- en kap. Deze korenmolen werd in 1882 moderne krimpenboerderij Wittelterweg expressionistische invloeden. gebouwd door molenmaker Ritsema ter 18 (circa 192 5) is ook uitgevoerd met een Boerderijen. De met dwarsdeel uit- vervanging van een door brand ver- middenopbouw; tegen de zijgevel staat gevoerde hallenhuisboerderij Rijksweg woeste grondzeiler. De molen is in 1978 een jongere uitbreiding. Het voorm. tol- 36 dateert uit 1894.Juliana Bern- voor het laatst gerestaureerd. huisje (Wittelterweg 2 5) dateert uit hardweg 5 is een kleine hallenhuis- De voorm. c ฐOp er atieve zuivel- circa 1890. Rond 1915 gebouwd is het boerderij met dwarsdeel uit circa 1900. fabriek annex korenmalerij eenlaags middenganghuis Wittelter- De moderne boerderij Rijksweg 32 `Diever' (Moleneinde 28-32) is opgericht weg 10 met verhoogd middenrisaliet. (circa 1930) heeft een L-vormige platte- rond 1900. Het huidige complex bestaat Het trafohuisje (Wittelterweg 27) is grond en twee inrijdeuren. uit diverse blokvormige bouwdelen met een klein blokvormig gebouw uit circa Het voorm. tolhuisje (Dwingelerdijk platte daken uit circa 1925 en circa 1935. 1930 met expressionistische details. 15), een deels onderkelderd pand met Tolhuisjes. De voorm. tolhuisjes krimp, is gebouwd rond 1900. Bosweg 2 en Ten Darperweg 122 Van het voorm. kalkovencomplex dateren uit circa 1880. Bosweg 2 heeft DIEVERBRUG een jongere haakse uitbouw. (gemeente Westerveld) DeAlg. begraafplaats (Bosweg 1) heeft een baarhuisje uit circa 1900. Wegdorp, ontstaan na de aanleg van de Interessant is de gietijzeren zerk voor Drentsche Hoofdvaart (1767-'80) bij de J. Hummel (t 1873), gemaakt door de brug op de kruising met de weg van Asser IJzergieterij. Verder ligt hier de Dwingeloo naar Diever. De bebouwing archeoloog en hunebedden-onderzoeker concentreerde zich aanvankelijk langs de A.E. van Giffen (I- 1973) begraven. Dwingelerdijk en de vaart en de parallel Hunebed. Ten noordoosten van Die- daaraan gelegen Rijksweg Assen-Mep- ver ligt op de Hezenes het h u n e b e d pel. Vanaf circa 1900 werd het dorp, ten D 5 2 (Groningerweg ong.) dat bestaat westen van de vaart, langs de weg naar uit veertien draagstenen en zeven dekste- Diever uitgebouwd. nen. De ingang wordt gevormd door een Woonhuizen. Het forse neoclassi- Dieverbrug, Woonhuis Dieverbrug 41 DROUWEN 99 samengestelde plattegrond en kap. De voorm. op enba re lagere school (Tolweg 1) is een rond 1925 gebouwde drieklassige gangschool. DROUWEN (gemeente Borger-Odoorn) Esdorp, ontstaan in de vroege middel- eeuwen, mogelijk als dochternederzet- ting van Borger. Het dorp zonder kerk wordt omringd door vier essen en heeft een open structuur met daarin enkele brinkrestanten. De brink op de samen- komst van de Allinghoek en de Hoofd- straat is het best bewaard. Boerderij en. De boerderij Hoofd- straat 11 is een hallenhuisboerderij met onderschoer en voorhuis met zij- ingang uit circa 1850. De hallenhuis- Dieverbrug, Kalkovens (1767-'80) en de parallel daaraan gelegen boerderij Hoofdstraat 17 werd in Rijksweg Assen-Meppel. Na 1850 1868 gebouwd en heeft een mooie deur (bij Rijksweg 26), gelegen aan de Drent- breidde het dorp zich in noordelijke in het midden van de kopse kant van het sche Hoofdvaart, resteren twee bakste- richting uit langs de Vaart en langs de woongedeelte. Een latere variant hierop nen kalkovens en het ijzeren geraamte haaks daarop gelegen Tolweg. Aardige is de krimpenboerderij Stobbenweg 2 van de transporteur. De flesvormige, met boerderijen zijn de met krimp uitge- uit 1920-'21. ijzeren banden versterkte schachtovens voerde keuterij Venesluis 10 (circa 1890), Het trafohuisje (bij Hoofdstraat 2) zijn in 1925 gebouwd voor de N.V. de hallenhuisboerderijen Venesluis 20 is rond 1930 gebouwd en heeft een Drentsche Bouwmaterialenhandel 'Con- (circa 1890), met blokvormig voorhuis, zadeldak met sierkorbelen op de hoeken. cordia' en in 1993 gerestaureerd. Venesluis 29 (circa 1915) en de krimpen- Hunebedden. Ten westen van het De voorm. brugwachterswoning boerderij Leggelerstraat 8 uit circa 1910. dorp, aan de noordzijde van de Marel- bij de `Oldendieverbrug' over de Drent- Aardigewoonhuizen zijn Rijksweg 10 esch bevinden zich twee forse hunebed- sche Hoofdvaart (De Stouwe 1), gelegen (circa 1900), gebouwd als brugwachters- den. Hethunebed D1 9 bestaat uit ten zuidwesten van Dieverbrug, is een woning met krimp en gepleisterde ban- achttien draag- en zeven dekstenen, maar gepleisterd pand met krimp uit 1882. den, en Tolweg 3 (circa 1930) met had oorspronkelijk ook poortzijstenen en Sluizen. In de Drentsche Hoofdvaart een steenkrans. Het hunebed is in 1912 liggen verschillende schutsluizen uit Drouwen, Hunebedden D19 en D20 en in 1961-'62 onderzocht en in 1962 en 1892, uitgevoerd met houten sluisdeu- ren. Bij Dieverbrug bevindt zich de D ie- versluis (bij Dieversluis 4), bij het noordelijker gelegen Geeuwenbrug de Haarsluis (Het Lot 8-9) en ten noor- den van Geeuwenbrug de Veenesluis (Venesluis 19). Aan alle drie heeft men in 1925 een pompgebouw met elektrisch gemaal toegevoegd en rond 1950 een modern pompgebouw. Bij de Dieversluis staat een in 1903 gebouwde opzichter- woning (Dieversluis 2), voorzien van een fraai sierspant in chaletstijl-vormen. Op het sluiseiland van de Veenesluis staat een sluiswachterwoning (Venesluis 19) uit circa 1890. Geeuwenbrug. Dit kanaaldorp ten noorden van Dieverbrug is ontstaan na de aanleg van de Drentsche Hoofdvaart 100 DROUWEN in 1998 gerestaureerd. Zuidelijker ligt hunebed D20 met dertien draag- en vijf dekstenen en een deel van een steen- krans. De poortstenen zijn verdwenen. In 1962 is het hunebed onderzocht en gerestaureerd. Het is opnieuw gerestau- reerd in 1998. Ten zuidwesten van Drou- wen in het Drouwenerveld bevindt zich hunebed D26, met twaalf draag- en vijf dekstenen en een deel van een steen- krans. Ook dit hunebed heeft oorspron- kelijk poortstenen gehad. In 1968 en 1970 heeft onderzoek plaatsgevonden, waarna het in 1972 is gerestaureerd. Bronneger. Dit esdorp ten zuidoos- ten van Drouwen is ontstaan als docker- nederzetting van Drouwen aan de oost- zijde van de Oosteres nabij het beekdal van het Voorste Diep. Het dorp heeft een langgerekte vorm zonder brink. Een vermeldenswaardige boerderij is de Drouwenermond bij Drouwenerveen, overwegend gedempte Zuiderdiep liep rond 1860 gebouwde hallenhuisboerderij Boerderij Zuiderdiep 38 westwaarts door tot aan de Drentse Dorpsstraat 15, waarvan het voorhuis de Mondenweg, de overgang naar het ingang aan de zijkant heeft. Dorpsstraat 34) is een eenvoudige, recht gesloten gebied van Drouwenerveen. De He r v . 12 (circa 1885) is een voorbeeld van een zaalkerk uit circa 1915 met een fronton- k ap el (Zuiderdiep 27), nu S.O.W.-kerk, krimpenboerderij en Dorpsstraat 17 vormig bekroonde puntgevel. Het is een kleine zaalkerk uit 1920 met (1927), met balkon en erkers, is hiervan gebouw is tegenwoordig in gebruik als gepleisterde muurvlakken en een dakrui- een meer moderne variant. De op h a a 1 - woonhuis. ter. Langs het Zuiderdiep staan enkele brug over het kanaal Buinen- De boerderij Hoofdstraat 38 is een bo e rder ij e n in de veenkoloniale Schoonoord (bij Weermaadsdijk 3) is een krimpenboerderij met wolfdak uit circa variant van de krimpenboerderij. Ze heb- ranke ijzeren brug uit 1927 met een in 1840. ben een wolfdak en zogeheten zaadzol- vakwerk uitgevoerde balans. Ten westen Het voorm. cafe Hoofdstraat 43, dervensters (de zolders werden echter van het dorp, aan de onderrand van de bestaande uit een woonhuis met een aan- vooral gebruikt voor de opslag van poot- Zuideres, ligt een groep van vijf hune- gebouwde gelagkamer onder een dak, aardappelen). Bij de boerderij Zuider- bedden (Bloemendellen ong.). De werd rond 1915 gebouwd. Het panel is diep 38 (circa 1880) liggen baander en meest westelijke zijn hunebed D21, nog momenteel in gebruik als opslagruimte. voorgevel nog in een lijn; bij Zuiderdiep met acht draag- en drie dekstenen, en Het w o o n h u i s Hoofdstraat 20 dateert 48 (circa 1885) en Zuiderdiep 60 (circa hunebed D22 met vijf draag- en twee uit circa 1920 en is uitgevoerd met sobere 1900) is het woondeel versmald en liggen dekstenen. Beide zijn in 1918 onderzocht expressionistische details. Het heeft een de baanderdeuren iets terug. Boerderij en in 1960 gerestaureerd. De oostelijke zeshoekig venster in de puntgevel. Zuiderdiep 33 (circa 1935) is een meer drie zijn hunebed D23, met vijf draag- DeAlg. begraafplaats van Drou- moderne variant. In het dorp staan twee en drie dekstenen, hunebed D24, met wenerveen en Drouwenermond (Verbin- rond 1930 gebouwde tr a fohuisjes (bij acht draag- en twee dekstenen, en hune- dingsweg ong.), gesticht rond 1895, Zuiderdiep 75 en tegenover Zuiderdiep bed D25, met acht draag- en vijf dekste- bevat onder meer een graf met posta- 65); beide hebben een zadeldak met sier- nen. De drie laatst genoemde hunebed- ment en stele voor H. Kamps (t 1921). korbelen op de hoeken. den zijn in 1960-'61 gerestaureerd. In een moderne ijzeren klokkenstoel hangt een klokje uit 1895. Drouwenermond.Dit langgerekte DWINGELOO DROUWENERVEEN kanaaldorp ten oosten van Drouwener- (gemeente Westerveld) (gemeente Borger-Odoorn) veen werd in 1823 gesticht, toen vanuit het Groningse Stadskanaal de Drouwe- Esdorp, ontstaan in de vroege middel- Dorp, ontstaan als randveenwegdorp aan nermond werd gegraven. In het Drentse eeuwen. De kerk staat aan de noordkant de oostzijde van het Achterste of Grote gebied splitste dit kanaal zich in een dub- van een zeer grote veelhoekige brink met Diep. De overwegend noord-zuid bel kanaalsysteem. De overwegend oost- daarin nog een dobbe genaamd 'De gerichte nederzetting ontstond vanuit west gerichte veenkoloniale nederzetting Riete'. Van de vier havezaten bij Dwin- Drouwen vanaf 1820. kreeg slechts een beperkte bebouwing geloo, to weten Entinghe, Batinghe, De voorm. H erv. kerk (Hoofdstraat langs het Zuiderdiep. Het inmiddels Westrup en Oldengaerde (bij West- DWINGELOO 10 Dwingeloo, Centrum vanuit het zuiden einde), zijn alleen de laatste twee behou- den. Tot in de 19de eeuw concentreerde de bebouwing zich hoofdzakelijk rond de Brink en langs de Heuvelenweg, de Entingheweg en het begin van het Moleneinde. In de tweede helft van de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw werd de bestaande bebouwing ver- dicht en breidde het dorp zich uit langs de uitvalswegen, zoals de Drift, de Heu- velenweg en het Moleneinde. Bij dorps- branden in 1895, 1923 en 1949 ging een deel van de oude dorpsbebouwing verlo- ren. Na de Tweede Wereldoorlog is Dwingeloo hoofdzakelijk aan de oost- zijde gegroeid. Dwingeloo is een beschermd dorpsgezicht. De H e r v. kerk (Brink 29), oorspron- kelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een een- beukige kerk met een smaller, driezijdig gesloten koor en een toren van brie gele-Dwingeloo, Herv. kerk 102 DWINGELOO Dwingeloo, Openbare lagere school van het door hen aan de kerk geschonken Dwingeloo, Woonhuis Brink 11 De Vogelsang orgel. Tot de inventaris van na de brand behoren de preekstoel (1923-'25), met De voorm. openbare lagere Bingen met spits en forse ui-vormige snijwerk van Roelfien Marissen en J. school 'De Vogelsang' (Heuvelenweg bekroning. De kapel aan de noordzijde Bakker, en het in 1964 in de kerk 29) werd rond 1935 in zakelijk-expres- van het schip was vanouds eigendom van geplaatste orgel, dat in 1886 door J. van sionistische vormen gebouwd als een de bewoners van de havezate Batinghe. Gelder werd gebouwd voor de Doops- tweeklassige middengangschool met een De huidige kerk en toren kwamen in de gez. kerk to Den Haag (gerestaureerd in tot topgevel opgetrokken middenrisaliet. 15de eeuw in enkele bouwfasen tot stand 1979). Westrup (Entingheweg 20). Deze ter vervanging van een eenbeukige voor- Depastorie (Brink 27) is een gepleis- voorm. havezate is een gepleisterd ganger met vrijstaande toren. Het ont- terd neoclassicistisch herenhuis met herenhuis met omlijste ingang en schild- werp van de toren is mogelijk van Johan koetshuis, gebouwd in 1868 naar ont- dak. Het oorspronkelijk rond 1600 door die Werckmeyster. De ui-vormige toren- werp van J.G. van Beusekom. In 1975- Reint van den Clooster gebouwde een- bekroning werd in 1631 aangebracht '76 is de pastorie onder leiding van P. de laags huis werd kort na 1740 door Cor- nadat de oude torenspits in 1630 was Groot gerestaureerd. Voor de kerk staat nelis van Dongen tot Oldengaerde ver- ingestort. Tegen de zuidzijde van de kerk het bronzen beeld 'de Juffer van groot. Het huidige neoclassicistische bevindt zich een zonnewijzer (circa Batinghe' (1997), gemaakt door C. uiterlijk kwam in 1870 tot stand, toen het 1846). De kerk werd getroffen door de Henri. huis in opdracht van notaris W.O. Serva- dorpsbrand van 1923. Aileen het muur- Het voorm. schultehuis (Brink 12) tius een verdieping kreeg. In 1984-'86 is werk bleef gespaard. Bij de herbouw en is een gepleisterd dwars eenlaagspand het huis gerestaureerd en heeft men de restauratie in 1923-'25, onder leiding van met puntgevel. Het in 1969 gerestau- naastgelegen kantoorruimte gebouwd. J. Boelens, zijn onder meer de bakstenen reerde gebouw heeft een 19de-eeuws B atinghe (bij Batingheweg 6). Van vorktraceringen van de vensters aange- uiterlijk maar stamt in de kern uit de deze in 1832 gesloopte havezate resteren bracht. tweede heeft van de 17de eeuw. De deur- de dichtgegroeide gracht, delen van de Het schip wordt gedekt door een bij de omlijsting dateert uit de late 18de eeuw, fundamenten en een gedeelte van een restauratie aangebracht houten tonge- de winkelpui uit circa 1920. In het interi- 18de-eeuws bouwhuis, dat tot boerderij welf, beschilderd door J.K. Homan naar eur bevinden zich stucwerk, deuren en is uitgebreid. een ontwerp van L.A. Kortenhorst. Het een betimmering in eenvoudige Lode- Woonhuizen. De zogeheten Fra nse stenen gewelf van de kapel bleef bij de wijk XIV-vormen. huizen (Entingheweg 2-6) werden in brand behouden. Het stenen koorgewelf Het voorm. r a a d h u i s (Brink 1), een 1690 gebouwd uit de opbrengst van col- moest worden herbouwd; de gewelfrib- tweelaags gebouw met zadeldak en dak- lectes ten bate van gevluchte Franse ben rusten wel op de oorspronkelijke ruiter, werd in 1939 gebouwd naar een Hugenoten op een terrein behorend tot kraagstenen met gebeeldhouwde koppen traditionalistisch ontwerp van A. Baart. de havezate Batinghe. In 1932 zijn de en schilddragende figuren. In het koor In het trappenhuis en de raadszaal zijn huizen aan diverse particulieren verkocht ligt een gebeeldhouwde zandstenen zerk gebrandschilderde ramen van glazenier en sindsdien is het 17de-eeuwse karakter voor Elisabeth van Echten (t 1600). Le Nobel aangebracht, waarop de vier verdwenen. Eenlaags huizen uit de 19de Twee door Jan van Rossum beschilderde havezaten van Dwingeloo, scenes uit het eeuw zijn de voorm. diaconiewoningen panelen (1665), met portretten van Rut- boerenleven, en de familiewapens van de Ke r kp a d 2 9- 3 3 (circa 1840), met rie- ger van den Boetzelaer en Batine van diverse bewoners van de voorm. havezate ten schilddak, en verder Brink 49 Loen (Lohn) – bewoners van de havezate Batinghe zijn afgebeeld. De aanbouw (circa 1880) en het gepleisterde huis Batinghe -, maakten deel uit van de kast dateert uit 1983. Heuvelenweg 22 (circa 1890), met DWINGELOO 103 een tot topgevel verhoogd middenge- breid. Het huidige complex bestaat uit Langs de in 1870-'71 verharde weg naar deelte. Jongere eenlaagspanden zijn het een directeurswoning (1908) en diverse Dwingeloo vormde zich nadien een blokvormige huis Brink 48 (circa bedrijfsgebouwen met platte daken (1908 bebouwingslint in noordelijke richting. 1910), het deels gepleisterde huis Brink en 1950). Het dorp heeft diverse interessante h al- 11 (circa 1910), met topgevel en erkers, Het hotel 'Wesseling' (Brink 26) is een lenhuisboerderijen, die voorname- het middenganghuis Moleneinde 14 hoekpand uit 1915 met hoger opgaande lijk zijn opgezet met een dwarsdeel. In (1921), met bakstenen dakkapel, en hoekpartij en jugendstil-details. De aanleg 18de-eeuws is de boerderij Lhee Entingheweg 23 (circa 1925). De in veranda's aan beide zijden op de begane 68 met jaartal '1746'. Een oudere kern 1911 met koetshuis gebouwde villa D e grond zijn tamelijk recente uitbreidin- dan het 19de-eeuwse uiterlijk doet ver- Kamp (Entingheweg 11) vertoont cha- gen. moeden hebben mogelijk ook de van letstijl-elementen. De rond 1935 De muziektent (tegenover Brink 4) topgevels voorziene boerderijen Lhee 67 gebouwde huizen Heuvelenweg 16- dateert uit circa 1930 en bestaat uit een en Lhee 90, en de met langsdeel uitge- 17 en Brink 38 hebben een tot topge- met veldkeien opgemetselde achtkantige voerde boerderij Lhee 71. Op het erf van vel opgetrokken middengedeelte. onderbouw en een rieten tentdak op de laatste staat een kleine gepotdekselde Boerderijen. Het dorp heeft diverse houten kolommen. schuur voorzien van een met stro behan- hallenhuisboerderijen met een of twee DeAlg. begraafplaats (Drift gen topgevel. Uit de eerste helft van de dwarsdelen. Enkele boerderijen hebben ong.) werd midden 19de eeuw aange- 19de eeuw dateert de met puntgevel uit- ondanks de 19de-eeuwse detaillering legd. Interessant zijn de twee houten gevoerde boerderij Lhee 91. Laat-19de- mogelijk een 18de-eeuwse kern, zoals D e `grafstenen', waarvan een voor H. eeuws zijn de keuterij 'De Wilpenkamp' Weijert 2, met dubbel voorhuis en een Schoenmaker (1- 1889), de omhekte graf- (Bosrand 15; circa 1890) en de boerderij met hout beschoten geveltop, en D rift zerk voor J.E.D. Quanjer (t 1918), Lhee 12 (1899) met dwars geplaatst 20, met twee dwarsdelen en een rond gemaakt door H. de Willigen, en de zerk voorhuis. Rond 1905 gebouwd is de 1890 aangebouwd voorhuis. Een 18de- voor notaris M.G. Bon (f 1936). boerderij Lhee 13 met blokvormig voor- eeuwse aanleg heeft ook de keuterij Deradiotelescoop van de radio- huis. De wit geschilderde boerderij Lhee Brink 2, met zadeldak tussen topgevels sterrenwacht (Oude Hoogeveensedijk 4), 9 kwam in 1922-'23 tot stand naar een en een aangebouwde houten schuur. gelegen ten zuidoosten van Dwingeloo, ontwerp met jugendstil-details van Voorbeelden van 19de-eeuwse hallen- bestaat uit een schotel met een diameter CJ.M. Modderman. De met betonnen huisboerderijen zijn Brink 8-9 (circa van 25 meter op een draaibare construc- muurwerk opgetrokken boerderij heeft 1850), met deels onderkelderd dubbel tie. De spiegel bestaat uit Baas omdat twee dwarsdelen en een stookhok met voorhuis, Brink 4 (circa 1865), Heu- door de grote golflengte van de radio- jongveeschuur. velenweg 15 (circa 1880), met dubbel straling de spiegel geen volledig gevuld Lheebroek. Dit esgehucht ten voorhuis, Entingheweg 25 (circa oppervlak hoeft to hebben. De telescoop noordoosten van Dwingeloo is ontstaan 1880), met blokvormig voorhuis, Brink – bij de ingebruikname in 1956 de groot- in de late middeleeuwen en heeft enkele 52 (circa 1885) en Brink 50 (circa ste ter wereld – heeft een belangrijke rol interessante hallenhuisboerderijen. 1890). De boerderij Brink 51 (1895) is gespeeld bij de ontdekking van de struc- In de kern uit 1733 stammend is de boer- uitgevoerd met een langsdeel en een naar tuur van het Melkwegstelsel. derij Lheebroek 14 met langgerekt voor- rechts uitgebouwd woongedeelte. D rift Leggeloo . Dit esgehucht ten noord- huis voorzien van een puntgevel. Voor- 22 (1895) is een boerderij annex smede- westen van Dwingeloo is ontstaan in de beelden van 19de-eeuwse, met dwarsdeel rij, waarvan de smederij en de naastgele- middeleeuwen. Te Leggeloo staan uitgevoerde hallenhuisboerderijen zijn: gen woning beide een zadeldak tussen diverse interessante hallenhuisboer, Lheebroek 17 (1824), Lheebroek 6 (circa topgevels hebben. Uit het begin van de derijen met dwarsdeel. Een 18de- 1865), met vrijstaand stookhok annex 20ste eeuw dateren de evenwijdig aan de eeuwse kern bezit de met puntgevel uit- jongveeschuur (circa 1895), en Lhee- weg gelegen boerderij Moleneinde 22 gevoerde boerderij Leggeloo 39. Uit de broek 7 (circa 1880). Jongere voorbeel- (circa 1905), de boerderij Moleneinde eerste helft van de 19de eeuw dateren de den zijn: Lheebroek 37 (circa 1905) en 1 (circa 1910), met breed voorhuis en boerderijen Leggeloo 38 en Leggeloo "t Hulsding' (Lheebroek 22; circa 1935); bakstenen dakkapel, en Brink 7 (circa 25; iets jonger zijn Leggelerstraat 38 de laatste heeft een villa-achtig voorhuis 1915), waarvan het middengedeelte van (circa 1850) en Leggeloo 60 (circa 1870). in expressionistische vormen. De voorm. het voorhuis tot topgevel is opgetrokken. De rond 1930 met twee dwarsdelen openbare lagere school (Lheebroek De kop-rompboerderij B r in k 6 is rond gebouwde boerderij Leggeloo 42 heeft 9) is rond 1930 gebouwd als een twee- 1910 gebouwd met een langsdeel. De een dwars voorhuis met hoger opgetrok- klassige gangschool met onderwijzers- moderne stelpboerderijen Brink 34 en ken middengedeelte. De Ebenhaezer- woning (Lheebroek 10). Brink 35 dateren uit 1923. kerk (Leggeloo ong.) is een kleine zaal- Eemster. Dit esgehucht ten noorden De voorm. c ฐOp er atieve stoom- kerk uit 1916 met jonger portaal. van Dwingeloo is ontstaan in de middel- zuivelfabriek en handels- Lhee. Dit esdorp met brink ten zuid- eeuwen en heeft enkele aardige hallen- vereniging `Dwingeloo' (Entinghe- oosten van Dwingeloo is ontstaan in de huisboerderijen. De laat-19de- weg 14) werd opgericht in 1894 en middeleeuwen en bestond aanvankelijk eeuwse boerderijen Eemster 1 (circa nadien diverse keren verbouwd en uitge- uit de kluften Noord- en Zuid-Lhee. 1885) en Eemster 25 (circa 1890) zijn 104 DWINGELOO 11111:11111111 1 2 3 4 3I- XVB XVIA MI 1804-1808 ฎ1979-1980 Echten, Huis te Echten, plattegrond beide evenwijdig aan de weg gesitueerd en zijn voorzien van een dwarsdeel. De moderne 'Anna Hoeve' (Eemster 5) werd rond 1935 opgetrokken. Uit dezelfde tijd is hetwoonhuis Eemster 13. Echten, Huis te Echten (1982) Echten, Huis te Echten, interieur (1970 ECHTEN (gemeente De Wolden) Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen nabij het Huis te Echten. De familie Van Echten heeft grote invloed gehad op de ontwikkeling en ontginning van het omliggende veengebied. De bebouwing van het dorp concentreert zich in de omgeving van de havezate. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de zuidzijde enigszins uitgebreid. Echten is een beschermd dorpsgezicht. HetHuis te Echten (Zuidwolder- weg 3-5) is een dubbel omgracht, blok- vormig landhuis met schilddak en ingangsomlijsting. Het huis wordt al in de 12de eeuw genoemd. Het oudste gedeelte van het huidige gebouw wordt gevormd door de restanten van een deels onderkelderd zaalgebouw, dat vermoede- lijk dateert uit de tweede helft van de 15de eeuw. Mogelijk in de eerste helft van de 16de eeuw heeft men aan de voor- zijde hiervan twee haakse vleugels opge- trokken. De voorzijde van het tussenlig- gende binnenplein werd mogelijk in de vroege 18de eeuw met een vleugel dicht- gebouwd, waardoor een aan alle zijden omsloten binnenplein ontstond. Bij een ingrijpende verkleining van de voorzijde van dit complex in 1804-'08, mogelijk naar ontwerp van A.M. Sorg, kwam een compacter huis zonder binnenplaats tot EELDE-PATERSWOLDE 105 stand. Toen verrees ook de huidige voor- een omlijste ingang en een aangebouwde Na het aflopen van de vervening kregen gevel en kreeg het interieur een nieuwe houten schuur. Op het erf staat een hou- het Paterswoldsemeer en het aansluitende indeling. In de 19de eeuw volgden nog ten schaapskooi. Andere voorbeelden van Friesche Veen rond 1900 betekenis als meer wijzigingen en bij een verbouwing boerderijen met mogelijk een 18de- watersportgebied. In de omgeving bouwde in 1901, onder leiding van H. Witzand, eeuwse kern zijn Hooimaatsdijk 2, men diverse hotels en zomerwoningen. heeft men het hele pand iets verhoogd en met aangebouwde hooischuur en een Van belang was verder de aanleg van de de kappen gewijzigd. Bij de restauratie in vrijstaande, grotendeels bakstenen in 1931 opengestelde luchthaven Eelde 1979-'80 is het in de 19de eeuw gesloopte schaapskooi, Koekangerweg 2, met (nu Airport Groningen/Eelde), met de in rechter bouwdeel herbouwd. Tegen de vrijstaande schaapskooi en bijschuren, en 1954 vanuit Gilze-Rijen overgeplaatste oostgevel hangt een kleine klok uit 1677, Zegeringen 1. Bij de laatste staan op Rijksluchtvaartschool. Na de Tweede gegoten door de gebroeders Hemony. het erf een mogelijk vroeg-19de-eeuwse Wereldoorlog is het dorp uitgegroeid tot Het interieur bevat een vroeg-18de- hooiberg, een houten hooischuur en een forensenplaats en zijn vooral aan de eeuwse schouw in Lodewijk XIV-stijl deels in hout, deels in steen uitgevoerde westzijde uitbreidingen tot stand geko- met een voorstelling van de godin Diana. schaapskooi. Bij de hallenhuisboerderij men. De landgoederengordel van Eelde- Van de verbouwing in 1804-'08 dateren De Doorminne (Ruinerweg 3) heeft Paterswolde is een beschermd dorpsge- een houten en een marmeren schoor- men rond 1860 een dwars voorhuis zicht. steenmantel en enkele stucplafonds. opgetrokken voor een oudere boerderij. De Herv. kerk (Hoofdweg 74, Op het voorplein staan twee bouwhui- De gepleisterde villa Ruinerweg 4 Eelde), oorspronkelijk gewijd aan O.L. z en uit circa 1685. Bij de restauratie dateert uit 1914 en heeft een hoekrisaliet Vrouwe en St. Gangulphus, is een een- heeft men het zuidelijke bouwhuis ver- met erker en balkon. beukige kerk met een iets smaller, drie- groot. Dit bouwhuis heeft een dakruiter Deluchtwacht-uitkijktoren zijdig gesloten koor en een dakruiter. De met een in 1715 door Claes Noorden en (Ruinerweg 7), gelegen ten noorden van kerk dateert in zijn huidige vorm uit de Jan Albert de Grave gegoten klok. De Echten, werd in 1953 gebouwd in pre- 14de eeuw. Van de oudere, romaanse tuf- tuinaanleg is in 1992 gerestaureerd fab-beton volgens het Raat-systeem naar stenen kerk zijn restanten opgenomen in onder leiding van bureau Hollema. In een standaardontwerp van architecten- de west- en noordmuur. De hoge smalle een weide staat een in oorsprong ver- bureau M. Zwaagstra. rondboogvensters van het schip en de moedelijk 17de-eeuws houten duifhuis spitsboogvensters van het koor zijn voor- op houten stijien en bakstenen poeren. zien van gepleisterde dagkanten en afza- Aan het begin van de oprijlaan bevinden EELDE-PATERSWOLDE ten. De noord- en zuidgevel hebben een zich de 18de-eeuwse bakstenen pijlers (gemeente Tynaarlo) dichtgezette ingang. Onder de dakrand van een niet meer aanwezig toegangshek van het koor bevindt zich een rondboog- en daarnaast een portie rswoni ng Het esdorp Eelde is ontstaan in de vroege fries. De grote steunberen zijn mogelijk (Zuidwolderweg 1) uit 1741-'44. middeleeuwen op een uitloper van de aangebracht bij herstelwerk aan het koor De Herv. kerk (Ruinerweg 8) is een hogere zandgronden van de Hondsrug. in 1715. De kerk is in 1875 ingrijpend recht gesloten zaalkerk met tentdak en Reeds vroeg werd in het gebied een aan- gerenoveerd en in 2000 gerestaureerd. dakruiter, gebouwd in 1933 in zakelijk- tal versterkte huizen gebouwd, waaron- Het schip wordt gedekt door een gewelfd expressionistische vormen naar ontwerp der Luchtenburg, een ronde waterburcht houten stucplafond uit 1875. De houten van J. Boelens. (ten zuiden van Eelde) en Schelfhorst overwelving van het koor is versierd met De voorm. openbare lagere (ten noorden). Van beide resten nog schilderingen in Lodewijk XIV-stijl, school (Ruinerweg 22) werd in 1912 slechts delen van de omgrachting. De bestaande uit een allegorische voorstel- als tweeklassige school gebouwd naar kerk te Eelde wordt voor het eerst ling van leven en flood, vrouwenfiguren, ontwerp van J. van Houten en in 1930 genoemd in 1139. Het aangrenzende putti en wapenschilden van voorname met een klaslokaal uitgebreid. De wegdorp Paterswolde kwam in de late 18de-eeuwse Eelder families. De onderwijzerswoning (Ruinerweg 20) middeleeuwen tot ontwikkeling met de opdrachtgever van de schilderingen in dateert ook uit 1912 en is het spiegel- ontginning van de noordelijk gelegen 1715 was Sjuck Gerrold van Burmania, beeld van de onderwijzerswoning te Rui- laagvenen. In de 18de en 19de eeuw lie- op dat moment eigenaar van het land- nen. ten, in hoofdzaak Groninger, notabelen goed Oosterbroek. De huidige schilde- Boerderijen. In Echten staat een verschillende landhuizen bouwen. Dit ringen zijn kopieen uit 1875 van de Gro- aantal in de kern 18de-eeuwse hallen- resulteerde in het midden van de 19de ninger schilder G.H. Tiddens. Tot de huisboerderijen met langsdeel, zoals de eeuw in een gordel van buitenplaatsen en inventaris behoren een manieristische boerderij Koekangerweg 1 met de landhuizen: Oosterbroek, Hoog-Hullen, preekstoel (1621), een Avondmaalstafel jaartalankers '1730' en een vrijstaande Vosbergen, De Duinen, Lemferdinge, (1631), enkele 17de- en 18de-eeuwse 18de-eeuwse schaapskooi. Een ander Vennebroek, De Braak, De Marsch en herenbanken – waaronder de mogelijk fraai voorbeeld is de boerderij Zuid- Westerbroek. Daarnaast verrezen nieuwe door Jan de Rijk vervaardigde Nijsingh- wolderweg 2, die de jaartalankers boerderijen, verschillende kwekerijen en bank met gesneden opzetstuk – en een `1745' draagt en die is voorzien van een – met name langs de Hoofdweg en de door P. van Dam gebouwd orgel in een dubbel voorhuis met opkamer en kelder, Groningerweg – ruime huizen en villa's. neogotische orgelkast (1907). De oudste 106 EELDE-PATERSWOLDE Eelde-Paterswolde, Herv. kerk (1994) grafzerk in de kerk dateert uit 1545 en draagt de wapens van de familie Sigers. De kosterij (Kosterijweg 6) is een lang- gerekt dwars pand met bedrijfsgedeelte, gebouwd omstreeks 1850. Depastorie (Kosterijweg 4) met overkragend dak dateert uit 1939. Overige kerken.DeR.K. kerk Eelde-Paterswolde, Herv. kerk, interieur het deel uitmaakt van het museum O.L. Vrouwe ten Hemelopne- (1994) voor figuratieve kunst 'De Buiten- ming (Nieuwe Akkers 18, Eelde) is een plaats' (Hoofdweg 76-80, Eelde), geopend zaalkerk met klokkentoren, gebouwd in voorste beuk herkregen hun vroeg-18de- in 1996. Dit museum bestaat verder uit 1955-'56 in traditionalistische vormen eeuwse roedenverdeling, die in 1726 was een door architectenbureau Alberts en naar plannen van P. Starmans toen het gewijzigd. Het interieur bevat een Van Huut in antroposofische stijl ont- aantal rooms-katholieken in Eelde sterk gebeeldhouwde Lodewijk XV-schoor- worpen kunstpaviljoen annex museum- toenam door de overplaatsing van de steen met vroeg-18de-eeuws schilder- caf้ (1996) en een museumtuin naar ont- Rijksluchtvaartschool vanuit het overwe- stuk. Sinds 1983 zijn de wanden en pla- werp van Copijn Groenadviseurs. De gend katholieke Gilze-Rijen. Aan de ach- fonds van zeven vertrekken beschilderd tuin omvat een slangenmuur, een appel- terzijde is de kerk verbonden met de pas- door figuratief werkende kunstenaars, hof met oude soorten appelbomen, een torie of kosterswoning. De Geref. zoals Matthijs Ming, Wout Muller, baroktuin met vijver en een organisch kerk (Hoofdweg 167, Paterswolde), een Clary Mastenbroek, Olga Wiese en Pier vormgegeven gedeelte met beeldentuin, wederopbouwkerk uit 1960 naar plannen Pander. In het Nijsinghhuis worden platanen prieel en groen amfitheater. van E. en L.H. Reitsma, is een zaalkerk periodiek rondleidingen gehouden, sinds Het voorm. raadhuis (Burgemeester met plat dak en een met veldkeien J.G. Legroweg 14, Paterswolde) is beklede klokkentoren. gebouwd in 1938-'39 in traditionalisti- Het Nijsinghhuis (Hoofdweg 80, sche stijl naar ontwerp van J. Boelens, in Eelde) werd blijkens jaartalankers in de samenwerking met gemeente-architect zijgevel in 1654 gebouwd en was in H. Hofstee. Het hoofdgebouw heeft een gebruik als schultenhuis en later als raad- dakruiter, een geveltop met wijzerplaat huis (tot circa 1938). Het tweebeukige en een balkon boven een omlijste dwarse pand heeft zadeldaken tussen ingangspartij. In de frontmuur van de topgevels en aan de voorzijde een classi- dubbele bordestrap herinnert een gevel- cistische halsgevel met zandstenen vleu- steen aan de schenking van de klok van gelstukken en een houten pui met Lode- het raadhuis door de inwoners van de wijk XV-snijwerk. Bij de restauratie in gemeente Eelde, als blijk van waardering 1972-'73 zijn de smalle kloostervensters voor het werk van burgemeester J.G. in de achterste beuk in hun oorspronke- Eelde-Paterswolde, R.K kerk O.L. Vrouwe Legro. De glas-in-loodramen in het lijke staat hersteld. De vensters in de ten Hemelopneming trappenhuis zijn gesigneerd door J. EELDE-PATERSWOLDE 107 Eelde-Paterswolde,HetNijsinghhuis, in landschappelijke stijl. Verder liet hij in Eelde-Paterswolde, Raadhuis kunstpaviljoen 1811 de bouwvallige havezate afbreken, evenals een van de twee bijbehorende gedeelte van het goed is later nog afge- Wijkmans. Bij een verbouwing in 1980 bouwhuizen. Het resterende bouwhuis scheiden als begraafplaats (ingang Vos- heeft men de aangrenzende voorm. con- werd, vermoedelijk met gebruik van bergerlaan). Het oorspronkelijke huis ciergewoning ingericht tot kantoor en afbraakmateriaal, tot woning verbouwd. werd circa 1750 afgebroken. Het huidige aan de achterzijde een eenlaags uitbrei- Het huidige, wit gepleisterde eenlaags- buitenhuis is een gepleisterd dwars ding in bijpassende stijl gebouwd. De pand met schilddak en dakkapellen heeft pand met hoger opgetrokken midden- tuinaanleg met grote vijverpartij voor het door verbouwingen een hoofdzakelijk partij, gebouwd rond 1820 in opdracht gebouw is ontworpen door J. Vroom jr. 19de-eeuws karakter en is in 1997 geres- van H.C. Reinders, apotheker to Gro- Sinds de gemeentelijke herindeling in taureerd. In het interieur bevindt zich in ningen, en eind 19de eeuw verbouwd tot 1998 heeft het gebouw niet langer de de keuken een beschildering in art deco- het huidige aanzicht. Het interieur bevat functie van raadhuis. stijl. Sinds 1983 is het bouwhuis eigen- neoclassicistische stucornamenten en een Scholen.Deopenbare lagere dom van de Bahler-Boerma Stichting later ingebrachte gesneden trap. De aan- school `Basisschool Paterswolde' (Gro- Lemferdinge, genoemd naar de laatste gebouwde stalling is een ouder, oor- ningerweg 8) is in 1903 gebouwd als een bewoners. spronkelijk vrijstaand pand. Bij het goed vijfklassige gangschool met uitgebouwd De Duinen (Lemferdingerlaan 6, behoort b o e rde r ij 'De Duinen' (Lem- portaal en bijbehorende onderwijzerswo- Paterswolde). Buitenplaats met een land- ferdingerlaan 7), een wit gepleisterde ning (Groningerweg 6). Het gymnas- schappelijk aangelegd parkbos met ver- hallenhuisboerderij uit 1859 met licht tieklokaal (Bahler Boermalaan 6) schillende tuinbeelden. De Duinen be- ingezwenkt zadeldak. dateert uit circa 1925 en is uitgevoerd in hoorde in de Franse tijd tot Lemferdinge Vennebroek (Hoofdweg 255, zakelijk-expressionistische stijl. De in en is daarna afgesplitst. Generaal Dumon- Paterswolde). Deze buitenplaats heeft als 1929 opgetrokken openbare lagere ceau liet zijn soldaten de grote vijver gra- kern een neoclassicistisch buitenhuis school Paterswolde-Centrum' (School- ven als onderdeel van de nieuwe land- laan 18) is een middengangschool in schappelijke aanleg van zowel Eelde-Paterswolde, Huis Vennebroek, sobere expressionistische vormen. De Lemferdinge als De Duinen. Een koetshuis en boerenschuur voorm. lagere tuinbouwschool (Schoollaan 16), gebouwd in 1935 in tra- ditionalistische vormen, is tot 1969 als zodanig in gebruik geweest. Lemferdinge (Lemferdingerlaan 2, Paterswolde). Buitenplaats met restanten van een formele en een landschappelijke aanleg met vijver. Ook resteert een deel van de omgrachting van de begin 19de eeuw gesloopte havezate. De geschiede- nis van Lemferdinge gaat terug tot 1447. Jean Baptiste Dumonceau, bevelhebber van het Bataafse leger in het noorden, kocht het goed in 1797 en liet de grach- ten grotendeels dempen en de formele tuinen opnieuw aanleggen en uitbreiden 108 EELDE-PATERSWOLDE Eelde-Paterswolde, Huis Vosbergen met verband met een verlegging van de stond als de Borchstee. Via vererving park- en tuinaanleg Hoofdweg in 1939 in oostelijke richting kwam het in bezit van W. Hora Siccama, verplaatst. De in 18de-eeuwse stijl uitge- die de oude havezate in 1836 liet afbre- uit 1848, gebouwd in opdracht van J.H. voerde vazen op de hekpijlers zijn ver- ken. Jets westelijker kwam een neoclassi- van Iddekinge (gevelsteen) op de plaats moedelijk reproducties van twee oor- cistisch landhuis tot stand, dat in 1922 van een ouder 17de-eeuws huis. Bij de spronkelijke vazen die in de 19de eeuw afbrandde. Kort daarna verrees in restauratie in 1913, in opdracht van RA. zijn verkocht aan het paleis 't Loo to opdracht van EJ.A. Timmerman het Camphuis, zijn de opgemetselde dakka- Apeldoorn. De `Leeuwenpoore dateert huidige gepleisterde, laat-eclectische pel en het door R.E.O. Linneman ver- uit 1915 en heeft schilddragende leeu- buitenhuis met souterrain en inzwen- vaardigde gebrandschilderde glas-in- wen op de hekpijlers. Verder bevinden kend, afgeplat schilddak. Van het 19de- loodraam in de gang aangebracht. De zich op het terrein een gepleisterd eeuwse huis resteren het souterrain en de serre tegen de zuidgevel kwam in 1936 koetshuis met rieten schilddak, voor- stoep; de oorspronkelijke zijvleugels zijn tot stand in opdracht van EPJ. Camp- zien van een ventilatiekanaal, en een niet opnieuw opgetrokken. Nadien is de huis. gepleisterde bo erens ch u u r met over- vensterindeling in de zuidgevel gewij- In de symmetrisch aangelegde voortuin stekend zadeldak op gesneden schoren. zigd. Naast het huis, dat momenteel als bevinden zich diverse antieke sculpturen Beide zijn gebouwd rond 1915 en heb- kantoor in gebruik is, staat een tot kan- en brokstukken. Aan het begin van de ben een op de jugendstil en het rationa- toorruimte verbouwd koetshuisje uit oprijlanen staan twee vroeg-20ste- lisme geinspireerde detaillering. 1831. eeuwse toegangspoorten met gemet- Oosterbroek (Oosterbroek 5, De toegang tot het omringende park selde hekpijlers, beide voorzien van een Eelde). Buitenplaats met restanten van wordt gemarkeerd door een h e k w e r k steen met de bouwdatum en de naam van een formele en een landschappelijke aan- met gemetselde hekpijlers, met daarop de opdrachtgever, RA. Camphuis. De leg. In de vroege 17de eeuw was Steven de tekst `Havezathe Oosterbroek'. In het Pottenpoore is in 1913 opgericht ter Horenkens eigenaar van het goed met park bevinden zich rudimenten van het vervanging van een oudere poort en is in een omgracht huis, dat toen bekend in de 18de eeuw in opdracht van Tonco EELDE-PATERSWOLDE 109 Modderman aangelegde stelsel van lanen 86 (Eelde) dateert uit circa 1885 en en van het sterrenbos. Ook van de wijzi- heeft een hoger opgetrokken middenpar- gingen in landschappelijke stijl, uitge- tij met balkon en fronton. Hoofdweg voerd naar plannen van L.P. Roodbaard 274 (Paterswolde) is een villa met aan- voor W. Hora Siccama, bleven diverse gebouwd koetshuis, in 1892 gebouwd elementen behouden, zoals de slinge- voor Meta Penaat. Tot 1984 droeg het rende vijver achter het huis. De heuvel pand de naam van de eerste eigenares: die in de 18de eeuw in de as van het oude Villa Meta. De in chaletstijl uitgevoerde huis lag, heeft Roodbaard gebruikt als villa heeft een ingezwenkt schilddak en zichtbeeindiging, gezien vanuit de voor- een risalerende ingangspartij met balkon zijde van het 19de-eeuwse huis. Op deze en topgevel. De serre aan de zuidgevel is uitzichtheuvel stond oorspronkelijk een vermoedelijk rond 1915 aangebouwd. In theekoepel. Eind 19de eeuw is een Eelde-Paterswolde, Huis Vosbergen 1984 is het pand verbouwd in opdracht gedeelte van het goed afgescheiden voor van S. Daan naar ontwerp van G. Daan. de bouw van het Huis Hoog Hullen voor verkoop is het gebouw in 1971 naar plan- De landschappelijk aangelegde tuin de zonen van W. Hora Siccama. Ver- nen van architectenbureau J. Boelens dateert uit de bouwtijd. Het midden- spreid op het grondgebied van Ooster- N.V. verbouwd en uitgebreid met ganghuis De Woldhorst (Groninger- broek bevinden zich enkele gecamou- moderne vleugels. Het gepleisterde huis weg 5, Paterswolde,), met hoger opge- fleerde bunkers, restanten van een Vosbergen (Vosbergerlaan 35, Eelde) is trokken middenpartij met portiek en Duits legerkamp uit 1940. tot stand gekomen door verbouw van een balkon, is in 1911 gebouwd in neorenais- Overige landhuizen.HetHuis oorspronkelijk waarschijnlijk rond 1815 sance-vormen. Westerbroek (Hooiweg 214, Paters- in opdracht van H.C. Reinders Naar een jugendstil-ontwerp van G. Nij- wolde) is een neoclassicistisch midden- gebouwde boerderij. Mej. W.B. Groene- huis kwam in 1907 de Villa Java ganghuis, mogelijk gebouwd in 1842 veld uit Groningen liet in 1893 het voor- (Hoofdweg 232, Paterswolde) tot stand voor J.H. Vos van Rijswijk. Het huis is huis van de boerderij verbouwen tot voor de Groningse koffie- en theefabri- geruime tijd witgepleisterd geweest. Bij zomerhuis en de schuur in oostelijke kant K. Tiktak. Karakteristiek zijn het een recente restauratie is het baksteen- richting verlengen. Na haar huwelijk met inpandig portiek met glas-in-loodven- kleurig geschilderd. Het huis is tegen een J.S. Kraus in 1896 volgden opnieuw ver- sters, de (thans dichtgezette) loggia en de heuvel gebouwd. Het souterrain is daar- bouwingen en in 1917 werd het geheel decoratieve gevelbetimmering. Het bij- door alleen toegankelijk aan de achter- tot woonhuis ingericht. Aan een verbou- behorende koetshuis is tot afzonderlijk zijde. Rond het huis ligt een landschap- wing in 1925 herinnert een gevelsteen woonhuis annex galerie verbouwd. Voor pelijk aangelegde tuin met grote vijver en met het opschrift: I.S.K./W.B.K.G. P.A. Camphuis ontwierp G. Nijhuis de in aan de wegzijde een smeedijzeren hek- 1925'. Het echtpaar Kraus-Groeneveld 1909-'10 in witte en rode kalkzandsteen werk. Van het afgebroken huis Rozen- ligt op het terrein begraven. Het parkbos opgetrokken villa Weltevreden (Frie- burg resteert de voorm. tuinmanswo- met vijvers en rododendrongroepen is selaan 4, Paterswolde), voorzien van ning (Hoofdweg 259, Paterswolde) uit aangelegd tussen 1890 en 1909 naar jugendstil-elementen en een als uitkijk- 1846, een wit geschilderd diep pand met plannen van J. Vroom sr. D e B raak toren uitgevoerde dakruiter. Andere houten geveltopomlijsting. Het pand (Hoofdweg 268, Paterswolde), van oor- voorbeelden van jugendstil-villa's to kreeg het huidige aanzicht bij een ver- sprong een laat-17de-eeuwse buiten- Paterswolde zijn Villa Nova (Nova- bouwing in 1910-'11. Huis De Marsch plaats, is thans een openbaar toegankelijk straat 7) en Frisia (Groningerweg 22). (Hooiweg 198, Paterswolde) is een eclec- park met hertenkamp, doolhof en wan- De laatstgenoemde, in 1910 voor D.E. tisch middenganghuis, gebouwd in 1867- delbos met vijvers. De familie Hesseling Meindersma gebouwde, villa heeft '68 voor W.J. Hesselink. Vanaf 1910 is liet tuinarchitect L.P. Roodbaard in 1827 gedeeltelijk bepleisterde gevels, een het huis als boerderij in gebruik geweest. een Engelse landschapstuin met vijvers opvallende hoekvensterpartij en een uit- De daartoe aangebouwde veestalling is ontwerpen. In opdracht van J.E. Schol- kragend erkertje. Het interieur bevat een na brand in 1985 niet herbouwd. De ten werd het verwaarloosde buitenhuis in jugendstil-relief in de hal en geglazuurde landschappelijk aangelegde tuin bevat 1889 afgebroken en het goed ingericht tegeltjes met hanekopmotief in de serre. onder meer een vijver en lanen met beu- als publieke verpozingtuin met een dool- In Eelde staan de villa's Hoofdweg 118 ken en eiken. Huis Hoog Hullen hof en inmiddels voor het merendeel (circa 1910) met jugendstil-detaillering (Oosterbroek 1, Eelde) is een tweebeukig verdwenen rustieke bruggetjes, ketting- en gedeeltelijk gepleisterde gevels, en herenhuis met zadeldaken tussen trapge- brug, berceau en verschillende tuinkoe- Hoofdweg 70-72 (circa 1915) met vels, uitgevoerd in vroege neorenais- pels, waaronder een theekoepel op de gekleurd siermetselwerk. sance-vormen. Een gevelsteen memo- plek van het huis. Het toegangshek, met In zakelijk-expressionistische stijl rond reert de bouw in 1878 in opdracht van de gemetselde hekpijlers in neorenaissance- 1930 gebouwd is Hoofdweg 203 jonkheren E, H. en W.R. Hora Siccama. stijl, dateert uit circa 1895. (Paterswolde). Dit huis met gebroken Hun vader, W. Hora Siccama, bewoonde Woonhuizen. Het wit gepleisterde kap heeft de ingang in de middenpartij het nabijgelegen Huis Oosterbroek. Na eclectische middenganghuis Hoofdweg en glas-in-loodvensters in het trappen- 110 EELDE-PATERSWOLDE huis. Een traditionalistische vormgeving vertoont het uit circa 1935 daterende huis De Kamp (Hoofdweg 133, Eelde) met ingezwenkt, overstekend schilddak en een brede luifel. Het huisElsburger Onland (Groningerweg 40b, Paters- wolde) is in 1937-'38 in functionalisti- sche stijl gebouwd naar ontwerp van J.W.C. Boks als logeerhuis voor bioloog prof. J.C. Schoute. Dit boven een sloot op betonnen pilaren rustende eenlaags- pand heeft wit geverfde bakstenen gevels, stalen vensters, een dakterras en een licht gebogen kapvorm. De pui van de woonkamer is gewijzigd. Boerderij en. De 19de-eeuwse her- berg-boerderij Hoofdweg 90 (Eelde) diende van 1851 tot 1896 ook als raad- Een, Geref kerk en pastorie Het cafe `Hofsteenge' (Hoofdstraat 37) huis en is thans als caf้-restaurant in is van oorsprong een boerderij. Rond gebruik. Het complex bestaat uit een met landbrink. Het dorp groeide sterk aan 1850 is het neoclassicistische dwarse net gedekte schuur en een woonhuis met het einde van de 19de en in het begin van voorhuis opgetrokken voor de oudere blokbepleistering en (dichtgezette) de 20ste eeuw als gevolg van de ontgin- boerderij met rieten dak. veranda met ranke gietijzeren kolommen. ning van het Enerveld. Ter hoogte van DeZwartendijkster Schans Voorbeelden van boerderijen in Eelde het Zuideind ontwikkelde zich in de (bij Schansweg 4), gelegen ten noord- met een villa-achtig woonhuis zijn 20ste eeuw een bebouwingslint van westen van Een is een vierkant verdedi- Esweg 27-27a (circa 1910) en woonhuizen. gingswerk met bastions en (droge) Hoofdweg 31 (1915); de laatste met De Herv. kerk (Haulerwijksterweg gracht, aangelegd in 1593-'94 in een woonhuisgedeelte in chaletstijl. In 1) is een eenvoudige, recht gesloten zaal- opdracht van de Friese stadhouder Wil- Eelderwolde, ten noorden van Eelde, ligt kerk uit 1913 met rondboogvensters en lem Lodewijk van Nassau ter verdedi- de kop-rompboerderij Groningerweg houten geveltoren. ging van de weg van Groningen naar 72 met een rond 1915 opgetrokken De G e r e f. kerk (Hoofdstraat 16) is Oosterwolde. In 1672 heeft men de wal- dwars voorhuis voorzien van een late een zaalkerk met steunberen, glas-in- len in het midden iets naar binnen neorenaissance-detaillering. loodvensters en decoratief metselwerk, gelegd, waardoor schuine flanken ont- Het voorm. t o 1 h u i s (Burgemeester gebouwd in 1928 in expressionistische stonden. Sinds 1929 is de schans eigen- J.G. Legroweg 60, Eelde), met rieten vormen. Boven de ingang bevindt zich dom van de stichting `Oud-Drenthe' en zadeldak en geschulpte windveren, is vol- een gevelsteen met psalmtekst. De p as- is zij gerestaureerd. gens het gevelsteentje gebouwd in 1877. torie (Hoofdstraat 14) dateert uit De topgevel aan de voorzijde bevat half- dezelfde tijd. ronde zoldervensters. Devoorm.openbare lagere EEXT DeAlg. begraafplaats (Kerkhof- school (Hoofdstraat 62), gebouwd in (gemeente Aa en Hunze) laan ong.) heeft enkele interessante graf- 1877 als een tweeklassige school, dient tekens, waaronder de grafsteen voor de nu als atelier en woonruimte. De rond- Esdorp, ontstaan in de vroege middel- familie Kamphuis in de vorm van een boogvensters in de voorgevel hebben eeuwen op de oostflank van de Hondsrug ionisch pilaster (circa 1914) en een bron- gietijzeren bovenlichten. en voor het eerst genoemd in 944. Het zen beeld in de vorm van een treurende Boerderijen. Voorbeelden van kop- langgerekte dorp heeft twee essen en aan vrouw (circa 1930) voor de familie rompboerderijen met een met net de zuidzijde een grote langgerekte brink, Stoffer-Holtier. gedekte schuur zijn Hoofdstraat 17 naar het noorden overgaand in een aan- (circa 1915) en Hoofdstraat 19 eenschakeling van vier kleinere brinken (1914), de laatstgenoemde boerderij en drie brinkrestanten. Tussen twee brin- EEN heeft een dwars geplaatst voorhuis. De ken werd in de 19de eeuw de kerk (gemeente Noordenveld) krimpenboerderij Hoofdstraat 41 gebouwd. Op enige afstand ten zuiden (circa 1925) is voorzien van decoratief van het dorp kwam in 1905 de spoorlijn Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen op metselwerk. Het voorhuis van de in 1937 Assen-Stadskanaal (opgeheven in 1968) een uitloper van de hogere zandgronden gebouwde modeme krimpenboerderij to liggen. Na de Tweede Wereldoorlog is van het Drentse plateau. Het langgerekte Ceres-Hoeve (Hoofdstraat 61) is het dorp op bescheiden schaal uitge- dorp heeft aan de noordzijde een drie- geinspireerd op de woonhuisarchitectuur breid. hoekige brink en in het midden een wei- met zakelijk-expressionistiche elementen. De Herv. kerk (Kloosterstraat 2) is EEXTERVEENSCHEKANAAL 11 nen en een deksteen bestaande hunebed gaat nog schuil in zijn heuvel. Opvallend is de toegangstrap met vier treden van veldkeien. Het rond 1723 ontdekte hunebed is in 1927 en 1984 onderzocht. Bij het laatste onderzoek bleek, dat de dekheuvel in drie fasen werd aangelegd. De trap is waarschijnlijk aangebracht bij de tweede fase. In 1976 is het hunebed gerestaureerd. Ten zuiden van Eext bij Eexterhalte, nabij de weg van Rolde naar Gieten, ligt het grote hunebed D14 Eext, Woon- en winkelpand Kerkstraat 5 met achttien draag- en zeven dekstenen. De ingang bestond uit twee paar poort- Schaapstreek 15 (1896). De villa- zijstenen, waarvan er drie over zijn. Ook boerderij Hoofdstraat 10 (1922) ver- de steenkrans is nog gedeeltelijk aanwe- toont expressionistische elementen. zig. Na het onderzoek en de restauratie Voorbeelden van moderne krimpenboer- in 1927 is het hunebed nog gerestaureerd derijen zijn Schaapstreek 13 (1927) in 1960, 1965 en 1966. enStationsstraat 42 (1929). Eext, Herv. kerk Woonhuizen.Het woon- en winkel- pand Kerkstraat 5 is rond 1895 EEXTERVEENSCHE- een eenvoudige, recht gesloten zaalkerk gebouwd met neorenaissance-details. KANAAL met ingangsomlijsting, puntgevel en Het woonhuis Kerkstraat 10 (circa (gemeente Aa en Hunze) opengewerkte dakruiter. De in neoclassi- 1915) vertoont jugendstil-elementen en Langgerekt kanaaldorp, ontstaan toen in i cistische vormen uitgevoerde kerk werd het woonhuis Hoofdstraat 24-26 1771-'75 door de Annerveensche Heeren in 1841 gebouwd. Het interieur wordt (1924) is een aardige plaatselijke variant Compagnie een kanaal werd gegraven gedekt door een gepleisterd tongewelf. van de 'Um 1800'-stijl. Waarschijnlijk van Annerveenschekanaal naar Bareveld, Tot de inventaris behoren meubilair uit van dezelfde (onbekende) ontwerper is evenwijdig aan de provinciegrens met de bouwtijd en een door J. Doornbos Hoofdstraat 25 (1923). Groningen. De veenkoloniale nederzet- gebouwd orgel (1911) met snijwerk van Het voorm. tolhuis (Stationsstraat 58) ting in de voormalige marke van Eext J. Dekker. Het orgel werd geschonken is een krimpenwoning in neoclassicisti- werd Eexterveenschekanaal genoemd. In door het echtpaar H. Meyring en H.G. sche vormen uit circa 1870. Vermoede- 1872 werd vanuit hier een verbinding Meyring-Homan. lijk rond 1900 is het zadeldak van het gemaakt met het kanalenstelsel van Wil- Hetverenigingsgebouw (Hoofd- versmalde middendeel verlengd en zijn dervank en het Stadskanaal. straat 5) is een goed gedetailleerd aan weerszijden portieken aangebracht. De voorm. marechausseekazerne gebouw in wederopbouwvormen uit De hoeken daarboven heeft men inge- (Semsstraat 147-151) is een uit drie 1952. vuld met een houten gevelbeschot. woningen bestaand eenlaags complex B o e rderijen. In 1722 liet Boele Fre- Het voorm. station van Eexterhalte met chaletstijl-elementen, gebouwd in riks julsing hetBoelenhoes (Gieter- (Stationsstraat 60) is een in licht-expres- 1910 op verzoek van het bestuur van de straat 1) bouwen. Deze hallenhuisboer- sionistische vormen uitgevoerd eenlaags nabijgelegen aardappelmeelfabriek. derij met onderschoer is in 1962 ingrij- gebouw met hoger opgaand gedeelte. De voorm. c o Operatieve aard- pend verbouwd tot woonhuis met inpan- Het werd in 1924 gebouwd aan de lijn appelmeelfabriek Wildervank dig zwembad. Vermoedelijk uit 1780 Assen-Stadskanaal (opgeheven in 1968). stamt de hallenhuisboerderij Braams- Momenteel doet het dienst als camping- hof (Gieterstraat 3), die is voorzien van beheerderswoning. Nabij het station een wit gepleisterd eclectisch voorhuis staan enkele treinstellen uit 1928 van de uit circa 1870. Bij Gieterstraat 2 Hannoverische Waggonfabrik. staat een in aanleg vermoedelijk nog Hunebedden. Ten westen van Eext 18de-eeuwse, deels in baksteen en deels ligt op de Eexter-es het hunebed D12, in hout opgetrokken, schuur met bestaande uit vier draag- en drie dekste- schaapskooi en onderschoer. Andere nen. Dit in 1756 voor het eerst vermelde voorbeelden van hallenhuisboerderijen hunebed is in 1952 onderzocht en geres- zijn Kerkstraat 22 (circa 1870) en de taureerd. Ten westen van de Stations- met een dwars geplaatst voorhuis uitge- straat ligt hethunebed D13, dat ook voerde boerderijen Hoofdstraat 21 bekend staat als 'De Stemberg' of 'de (1873), Kerkstraat 2 (1894) en Eexter grafkelder'. Het uit zes draagste- Eexterveenschekanaal, Marechauseekazerne 112 EEXTERVEENS CHEKANAAL e.o.' (Semsstraat 26-28) werd in 1903 or. opgericht en bestaat uit een eenlaags bouwdeel uit 1903 en een hoger opgaand deel in gewapend beton uit circa 1935. De bijbehorende directeurswoning is sterk verbouwd. Draaibruggen. Over het Eexter- veensche kanaal liggen twee getuide draaibruggen met op het draaipunt een ijzeren pyloon en onder de brug een gietijzeren draaijuk met stabilisatiewie- len. De brug bij Semsstraat 2 werd in 1891 gebouwd, die bij Semsstraat 4 in 1892. De bijbehorende brugwachters- woningen dateren uit circa 1880 en hebben evenals de brugwachterswoning Semsstraat 24 een terugliggende portiek met op de hoek een gietijzeren zuil onder een vooruitstekende gevelpunt. De sluis in het Eexterveensche kanaal (bij Semsstraat 17) is een rond 1895 gebouwde schutsluis met ovale sluiskom. Bij de noordelijke sluisdeur bevindt zich Elp, Landhuis De Zandhof EMMEN een smalle voetgangersdraaibrug uit dezelfde tijd. De sluisdeuren zijn later 18de-eeuwse boerderij Hogebrinks- Dorp met een stedelijk karakter, ontstaan vernieuwd. weg 1 heeft een rieten schilddak, een op de oostflank van de Hondsrug langs De r o 1 p a a 1 (bij Bareveld 6) aan het achterbaander met onderschoer en een de weg van Coevorden naar Groningen. jaagpad van de trekvaart op de hoek van aangebouwde houten bijschuur. De Het esdorp Emmen wordt voor het eerst het Eexterveensche kanaal en de mond 18de-eeuwse, met riet gedekte boerderij in 1137 genoemd in verband met een richting Wildervank dateert uit het eind Hogebrinksweg 3 is voorzien van een aldaar gelegen herenhof van de bisschop van de 19de eeuw. achterbaander met onderschoer. Op het van Utrecht. Die hof werd begin 14de Eexterveen. Dit randveenwegdorp erf staat nog een houten bijschuur. eeuw opgeheven. Emmen, dat eind 12de ten westen van Eexterveenschekanaal is Landhuis D e Z a n d h o f, nu 'Stein- eeuw een zelfstandige parochie werd, ontstaan in de 19de eeuw op een zandop- borg' (Smalbroeksweg 3), bestaat uit was het centrale kerkdorp van enkele duiking. Interessante boerderijen zijn enkele in hoogte verschillende, wit middeleeuwse dochternederzettingen: onder meer de krimpenboerderijen geschilderde bouwdelen in historise- Westenesch, Angelslo, Zuidbarge en Dorpsstraat 13 (circa 1880) en Dorps- rende stijl. De kunstschilder en dichter Weerdinge. De ontwikkeling bleef straat 82 (1903), de villaboerderijen L.A. Roessingh liet het huis in 1908 bou- bescheiden. Van de brinkachtige ruimten Dorpsstraat 88 (1925) en Dorpsstraat 11 wen als een eenvoudige boerenwoning van het dorp resteert enkel de kerkbrink (1928) en de in zakelijk-expressionisti- temidden van zandverstuivingen. In de (Markt). Tot in de vroege 19de eeuw was sche vormen uitgevoerde moderne ont- loop van de jaren werd het huis naar zijn het oostelijker gelegen kerkdorp Ros- ginningsboerderij Dorpsstraat 65 (1936). plannen uitgebreid. In 1917 kwam aan de winkel groter, maar door zijn centrale noordoostzijde het bouwvolume met ligging werd Emmen het bestuurlijk cen- tentdak tot stand. Het torenachtige trum van de nieuwe gemeente. In 1906 ELP volume op de zuidwesthoek verrees in kreeg Emmen een tramverbindingen (gemeente Midden-Drenthe) 1965 in opdracht van Roessingh's doch- met Hoogeveen, Dedemsvaart en in ter, A. Bolt-Roessingh, naar plannen van 1907 met Ter Apel. Belangrijker was de Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen op J. Boelens, geinspireerd op schetsteke- aanleg van de spoorlijn van Zwolle, via de hogere zandgronden, mogelijk als ningen van Roessingh. In opdracht van Emmen, naar Stadskanaal (1905) door de dochternederzetting van Westerbork. De de huidige eigenaar, G.C.J. Stein, is in Noord-Ooster Lokaal Spoorwegmaat- agrarische bebouwing concentreert zich 1990-'91 naar plannen van A. Bakema de schappij (NOLS). Na 1963 werd Emmen hoofdzakelijk aan een door de Boerstraat noordoostgevel gewijzigd en is de bin- eindstation. Tussen dorp en station ont- en de Hoofdstraat gevormde ring met nenruimte overdekt. Nog recenter is de stond een eerste uitbreidingswijk, in de brinken aan de buitenzijde. Van hieruit zuidoostelijke hoektoren bijgebouwd. jaren twintig gevolgd door bebouwing lopen radiaalwegen naar Westerbork, Rond het huis ligt een in 1909 door van de zone tussen het spoor en het bos- Zwiggelte en Schoonloo. Roessingh ontworpen tuin met parkbos, gebied Emmerdennen, dat sinds 1918 Boerderijen. De van oorsprong toegankelijk via een brug met hekwerk. onder beheer van Staatsbosbeheer valt. EMMEN 113 Emmen, Herv. kerk De Herv. kerk (Schoolstraat 5), oor- Emmen, Synagoge, interieur (1984) spronkelijk gewijd aan Maria, is een Na de Tweede Wereldoorlog werd de kruiskerk voorzien van een forse toren behoren een doopvont van Bentheimer economisch zwakke Drentse zuidoost- met achtkantige lantaarn en gedrongen zandsteen (eerste helft 13de eeuw), drie hoek uitgeroepen tot ontwikkelingsge- spits. De romaanse toren stamt uit het 17de-eeuwse grafzerken en een door R. bied. In 1949 stichtte de AKU aan de einde van de 12de eeuw en heeft een Meijer gebouwd orgel (1872-'73). zuidzijde van Emmen de Enkalon- onderbouw van behakte zwerfstenen. De De synagoge (Julianastraat 27) is een fabriek voor nylongarens, in 1953 bakstenen opbouw wordt geleed door recht gesloten zaalgebouw uit 1878 met gevolgd door de Deense Danlon-fabriek een zone van langwerpige spaarvelden, een gepleisterde voorgevel voorzien van voor nylonkousen. Kort hierop volgden telkens afgesloten door gekoppelde spitsboogvensters. In 1909 heeft men een vestigingen van de metaalfabrieken rondboogjes. De toren werd rond 1456 vierde travee toegevoegd. Het in 1993 Drentha (1954), Honeywell (1964) en verhoogd. In 1855-'56 heeft men de gerestaureerde gebouw is de enige nog in Draka (1970). Met de komst van de torenspits vervangen door de huidige gebruik zijnde synagoge in Drenthe. Het industrie steeg de vraag naar woonhui- bekroning en de toren gepleisterd. In interieur bevat een ark, biema en banken zen. Vanwege de wens tot behoud van de 1907 werd de bepleistering verwijderd en uit de bouwtijd; het balkon dateert van landschappelijk belangrijke Emmeresch werd de toren, met uitzondering van de de uitbreiding in 1909. en Emmerdennen werden de naoorlogse noordzijde, ommetseld. Bij de restauratie De(Geref.) Zuiderkerk (Wil- nieuwbouwwijken Emmermeer, Angelslo, in 1972-'76 is de spits vernieuwd. In de helminastraat 13) is een kruiskerk met Emmerhout, Bargeres en Rietlanden op toren hangt een in 1877 door de gebroe- aangebouwde consistoriekamer en een enige afstand van het dorpscentrum ders Van Bergen hergoten klok uit 1456. geveltoren met slanke spits, gebouwd in gebouwd. De buitenwijken van Emmen De middeleeuwse kerk heeft men in 1922 naar plannen van J.H. van der hebben de dorpen Zuidbarge, Noord- 1855-'56 gesloopt en vervangen door het Veen. barge en Westenesch voor een belangrijk huidige gebouw in neoclassicistische vor- De Herv. kerk Kapelstraat 28, een deel ingesloten, maar de dorpskernen men met pilasters, spitsboogvensters en zaalkerk met terugliggende, terzijde zijn nog wel herkenbaar. De ontwikke- gepleisterde plint. staande toren met tentdak, is gebouwd in ling tot verzorgingscentrum voor de Het gepleisterde kerkinterieur wordt 1923 met traditionalistische details naar regio heeft als gevolg gehad dat in de gedekt door een gestukadoord houten plannen van J. en Th. Stuivinga. De kerk dorpskern veel oude bebouwing plaats tongewelf met trekstangen en een omlo- is in 1951 vergroot en bevat een door de heeft moeten maken voor een meer ste- pende kooflijst. Het interieur is gerestau- firma Verschueren gebouwd orgel delijke ontwikkeling. reerd in 1964-'65. Tot de inventaris (1961). 114 EMMEN Emmen, R.K. St.-Pauluskerk mige tweelaags gebouw uit circa 1920. Emmen, Kantongerecht De (Chr.) Dennenschool (Oude Overige kerken.DeR.K. St.- Roswinkelerweg 25), een L-vormige Veenkampenweg 4. Een goed voor- Pauluskerk (Meerstraat 2) is een basi- school uit circa 1930, is eveneens tradi- beeld van een traditionalistisch vorm licale kerk met narthex en doopkapel, tionalistisch van vorm, maar heeft voor gegeven villa – maar met destijds gebouwd in 1948-'49 naar ontwerp van die tijd moderne, stalen ramen. Het moderne stalen ramen – is Stations- J. van Dongen. De gebrandschilderde drielaags gebouw van de Technische straat 55 (circa 193 8). ramen zijn vervaardigd door J.O.C. ten school (Stationsstraat 77) kwam in 1933 Woonwijken. De snelle en groot- Horn. Soberder, maar vergelijkbaar in tot stand naar plannen van M. de Vries. schalige industrialisatie van Emmen na opzet, is de R . K. kerk St. Francis- De oorspronkelijk stalen ramen zijn hier de Tweede Wereldoorlog maakte uitbrei- cus van Assisi (Boslaan 70), een recent vervangen. ding van het woningbestand nodig. In moderne kerk zonder toren uit 1952 naar Boerderijen. Van de oude boerde- 1949 begon men met de bouw van een plannen van P. Starmans. Een opvallende rijen in de dorpskern resteert enkel eerste nieuwbouwwijk, E m m e r m e e r, vormgeving, met in beton uitgevoerde Marktplein 7-9, een hallenhuisboer- ten noorden van Emmen, op basis van vensters en dakrand, heeft de door H. derij met langsdeel uit 1864. Tegenwoor- een door J.W. Verdenius al in 1939 Eldering ontworpen (Geref.) Ichtus- dig herbergt dit panel de VVV. Vergelijk- gemaakt uitbreidingsplan. In 1951 werd kerk (Walstraat 21) uit 1954. De bare 19de-eeuwse boerderijen, maar dan de stedenbouwkundige Z. Naber aange- D o opsgez. kerk (Prinsenlaan 82), een met een terugliggende achterbaander, zijn trokken om in samenwerking met de eenvoudige zaalkerk onder asymmetrisch Noordeind 21 enNoordeind 47. gemeentearchitecten T. Strikwerda en Y. zadeldak, kwam in 1961 tot stand naar Woonhuizen. De rond 1910 voor de Dijkstra de uitbreiding een meer plan- plannen van U.S. Dijkstra. De Geref. cooperatieve stoomzuivelfabriek opge- matig karakter te geven. De uitbreidings- kerk 'De Voorhof (Statenweg 2) is een trokken arbeiderswoningen Westenes- wijk werd in 1960 op grond van hun kubusvormige kerk met vrijstaande klok- scherstraat 9-10 hebben hoefijzer- plannen voltooid. Vooral rond de Varen- kentoren, gebouwd rond 1970 naar ont- bogen op de verdieping. Met late jugend- kamp en de Valtherzandweg (architect T. werp van W. van der Kuilen. stil- en chaletstijl-elementen uitgevoerd Strikwerda) verrezen aardige voorbeel- Het kantongerecht (Hoofdstraat is de door T Timmerman ontworpen den van goed gedetailleerde woningen. 6) is een wit gepleisterd eenlaags gebouw woning Anna Ja c o b a (Stationsstraat Een volgende uitbreiding werd op enige uit circa 1840 met overstekend schilddak 79) uit 1919. Soberder van vorm is B os- afstand van Emmen gepland, aan de en houten zuilenportiek. laan 16 (circa 1918), de woning voor oostzijde van de Emmerdennen, omdat Hetpostkantoor (Hoofdstraat 10) de boswachter van de Emmerdennen. men het landschappelijk belangrijke kwam rond 1910 tot stand naar ontwerp Expressionistische baksteendetails ver- Emmeresch en Emmerdennen wilde van rijksbouwmeester C.H. Peters in een toont de villa Stationsstraat 65 behouden. Naber ontwikkelde hier een vormgeving waarin chaletstijl-elementen (circa 1925). In de jaren dertig verrezen plan voor een `dubbelstad' die in het zui- en neogotische details zijn gecombi- in Emmen enkele ruime villa's. Een goed den verbinding kreeg met het industrie- neerd. voorbeeld is de villa Eikenhorst terrein aldaar. Nabers opvolger, F. Zant- Scholen.Devoorm.Rijks Land- (Molenkamp 12), die in 1934 in opdracht voort, maakte vervolgens een plan om de bouw Winterschool (Boslaan 3) is van J.M. Blokhorst is ontworpen in zake- `dubbelstad' uit te laten groeien tot een een fors tweelaags gebouw met midden- lijk-expressionistische vormen door D. U-vormig stadsplan. Planoloog N.A. de risaliet uit 1917. Een traditionalistische Jansen en C. Bos. Andere voorbeelden Boer voerde dit plan uit in samenwerking vormgeving heeft de openbare lagere uit die tijd zijn: Minister Kanstraat met AJ.M. de Jong. De wijkAngelslo school (Nassaulaan 1), een kubusvor- 30 en48,Molenkamp 6-7 en 13 en ontstond (1958-'68). Gebaseerd op de EMMEN 115 Emmen, Woonhuis Anna Jacoba sionistische vormen. Geheel in zakelijk- Emmen, Woonhuizen Molenkamp 6-7 expressionistische vormen uitgevoerd is principes van het functionalisme was het voorm. hotel-restaurant Boslaan high-tech stijl met lichtblauwe gevelbe- deze wijk lange tijd een van de belang- 135 (circa 1925). kleding, gebouwd in 1979-'84 naar plan- rijkste Nederlandse voorbeelden van een De muziektent (Marktplein ong.) is nen van J.D. Peereboom Voller. `open groene stad', met een centrale een achtkantig gebouwtje met een rieten Begraafplaatsen.Deoude Alg. wijkweg en loodrecht daarop doodlopende dak uit circa 1930, gefundeerd op veld- begraafplaats (Wilhelminastraat buurtstraten met getrapte verkaveling. keien. ong.), gesticht rond 1830, bevat enkele De architecten van de woningen waren HetNoorder Dierenpark 19de-eeuwse grafrijzerken en ook een T Strikwerda, A.A. Oosterman en J.J. (Hoofdstraat 18) is ontstaan als hobby marmeren zuil op postament voor W.J. Sterenberg. In de meer noordelijk gele- van de notariszoon WSj. Oosting, Joling (t 1911). Op de A lg. begraaf- gen uitbreidingswijk Emmerhout getrouwd met tuinarchitecte T Bosma. p laats (Kerkhoflaan ong.) bevindt zich (1961-'74) borduurde De Boer later op In 1935 werd het door haar ontworpen onder meer een marmeren stele voor deze principes voort met de aanleg van park geopend. De bezoeker bereikte het H.M. Bos (t 1928). woonerven. Het door AJ.M. de Jong dierenpark via een pad tussen de destijds Hunebedden. In een kring rond ontwikkelde stedenbouwkundig plan gebouwde notariswoning Hoofdstraat 22 Emmen liggen acht hunebedden. Twee voor het ten westen van het industrieter- en de dokterswoning Hoofdstraat 24. In daarvan liggen aan de westzijde van het rein gelegen Bargeres (1967-'83), 1971 werd het dierenpark vergroot en dorp. Het op de Schimmeres gelegen omvatte een doorgaande ontsluitingsweg verbouwd naar plannen van J. Rensen, hunebed D 4 3 (Noordeind ong.) is van en woonbrinken. Zuidelijk hiervan ver- die behalve directeur van het park ook een afwijkend type. Dit zogeheten lang- rees de wijk Rietlanden (1977-'96). architect was. Verdere verbouwingen graf bestaat uit twee grafkelders met Winkels. Uit het begin van de 20ste volgden in 1995, waarbij twee buurhui- afzonderlijke ingang, gelegen binnen een eeuw dateren enkele woon- en winkel- zen bij het park werden getrokken. In de langgerekte heuvel afgezet met stenen. panden, zoals Hoofdstraat I 10-112 eerste plaats 't Hospershuis (Hoofd- Het in 1913 en 1960 onderzochte en in (circa 1905). De van jugendstil-detaille- straat 24), de eerder genoemde dokters- 1997 gerestaureerde graf bestaat uit ring voorziene winkels Hoofdstraat woning van J.R. Hospers uit 1934 naar negentien draag-, vijf dek- en vier poort- 75-77 en Hoofdstraat 106 kwamen een ontwerp in functionalistische vor- stenen. Het ten noorden hiervan gelegen rond 1910 tot stand. Expressionistische, men van J. Kruger. In de tweede plaats hunebed D41 (Odoomerweg ong.) en functionalistische details heeft het de villa Hoofdstraat 26, gebouwd had bij de ontdekking in 1809 nog een winkelpand Hoofdstraat 115 (circa rond 1935 in zakelijk-expressionistische intacte dekheuvel. Het heeft nooit poort- 1930). Uit dezelfde tijd, maar meer tradi- vormen voor R. Zegering Hadders naar zijstenen gehad. Het momenteel uit acht tionalistisch van vorm en met een uitge- plannen van D. Jansen en B. Bos. draag- en vier dekstenen bestaande graf bouwd winkeldeel, is Wilhelmina- Het station (Spoorstraat 6) is een is in 1960 onderzocht en gerestaureerd. straat 6. langwerpig eenlaags gebouw met een lets In het Valtherbos ten noorden van Horeca. Het voorm. Cafe Kooiker losgehouden dak, gebouwd in 1965 naar Emmen ligt een groep van Brie – even- (Hoofdstraat 53) – nu winkel – is een fors plannen van C. Douma ter plaatse van eens in 1960 gerestaureerde – hunebed- panel met een voor de jugendstil type- een voorganger uit 1903. Het mozaiek in den. Het h u n e b e d D 3 8 (noord) is het rend materiaalgebruik. Caf้ de hal onder de loketten is van K. Wuis- grootste en bestaat uit tien draag- en Groothuis (Stationsstraat 75) werd man. twee dekstenen. Het h u n e b e d D39 rond 1910 gebouwd, en kreeg rond 1930 DeTopografische dienst (zuidwest) heeft nog zes draagstenen en zijn huidige voorgevel in zakelijk-expres- (Hunenbaan 5) is een modern gebouw in een deksteen. Uit onderzoek in 1925 en 116 EMMEN Emmen, Hunebed D43 Emmen aangelegd ter verdediging van scherstraat 96-97 (1860) en Westenes- de door de venen naar Emmer-Compas- scherstraat 64. De boerderij Westenes- 1984 is gebleken dat de oorspronkelijke cuum lopende Emmerdijk. De huidige scherstraat 50 kreeg in 1915 in opdracht dekheuvel in twee fasen werd opgewor- omgrachte rechthoekige redoute met van J. Horring een dwars voorhuis met pen. De verdwenen dekheuvel van afgeschuinde hoeken is rond 1800 tot eclectische details naar ontwerp van J. hunebed D 4 0 (zuidoost), dat nog vier stand gekomen en is in 1961 gerestau- Daanje. Aan de westzijde van de Emmer- draag- en twee dekstenen heeft, moet reerd. es liggen twee hunebedden. Op parti- blijkens onderzoek in 1987 in drie fasen Westenesch. Dit esdorp ten westen culier terrein ligt hunebed D 4 4 (Wes- zijn aangelegd. van Emmen is ontstaan in de vroege tenesscherstraat ong.) dat thans bestaat Aan de oostkant van Emmen bevindt middeleeuwen als dochternederzetting uit drie draagstenen en een deksteen. zich in de Emmerdennen het grote van Emmen. Vooral in de 19de eeuw is Het hunebed is in 1961 onderzocht en hunebed D45 (nabij de Boslaan) met het uitgegroeid tot een lineaire esrand- gerestaureerd. Ten noorden van Westen- nu nog twintig draag- en zes dekstenen. nederzetting met twee brinken. Westen- esch ligt in het Landschapsbos het De steenkrans is bij de restauratie in esch is een beschermd dorpsgezicht met hunebed D 4 2 (Schietbaanweg ong.) 1957 gedeeltelijk gereconstrueerd en enkele interessante boerderijen. De met twaalf draag- en vier dekstenen; oor- bestaat uit dertien stenen. Verder ooste- dubbele hallenhuisboerderij Westenes- spronkelijk was het ruim twee maal zo lijk liggen midden in de wijk Angelslo scherstraat 87-88 heeft een 18de-eeuwse groot. Het hunebed is in 1960 onder- twee hunebedden. Het hunebed D46 oorsprong. Tegen het kopse eind van het zocht en gerestaureerd. De erin gewor- (Fokkingeslag ong.) met tien draag- en woongedeelte van de langsdeelboerderij telde eik draagt bij aan de schilderachtig- vier dekstenen en hethunebed D47 aan de westzijde werd eind 18de eeuw heid van het geheel. (Haselackers ong.) met eveneens tien een kleinere dwarsdeelboerderij Zuidbarge. Dit esdorp met twee draagstenen. Beide hunebedden zijn in gebouwd. De ingang van dit gedeelte is brinken, gelegen ten zuiden van Emmen, 1960 en 1977 gerestaureerd. De drie voorzien van een empire-bovenlicht. De is ontstaan in de late middeleeuwen als dekstenen van hunebed D47 zijn bij in aanleg 18de-eeuwse hallenhuisboerde- dochternederzetting van Emmen. Sinds de laatste restauratie aangevuld met twee rij Heirweg 4 kreeg in 1895 een fors 1858 wordt het aan de west- en zuidzijde van elders afkomstige dekstenen. dwars voorhuis. Opvallend is het schild- omsloten door het Oranjekanaal. Ten De Emmerschans (Rondweg ong.) dak met Draaisma de Vries-pannen. zuidwesten daarvan is eind 20ste eeuw de werd in de 18de eeuw – mogelijk oor- Voorbeelden van midden-19de-eeuwse Emmense uitbreidingswijk Rietlanden spronkelijk in 1594 – ten oosten van boerderijen zijn: Heirweg 6, Westenes- gebouwd. Interessante midden-l9de- EMMER-COMPASCUUM 117 Westenesch bij Emmen, Boerderij Heirweg 4 Jong. Het bedrijfsgedeelte gaat met een Noordbarge bij Emmen, Woon- en (1980) krimp over in een iets smaller en hoger winkelpand Oude Zuidbargerstraat 6 voorhuis met winkel- en woongedeelte. eeuwse boerderijen zijn Halvemaan- Barger-Oosterveld. Dit wegdorp ten van de beek de Runde. Voor de weg 3, een hallenhuisboerderij met aan ten oosten van Emmen is eind 19de eeuw afvoer van de turf liet de stall Groningen de achterzijde een schuur met versierin- ontstaan aan de oostrand van het Smeul- in 1878-'80 vanaf Ter Apel het Stads- gen van geknoopt stro, de 'Jan Arend veen. Voor de overwegend katholieke Compascuumkanaal graven. Met een Hoeve' (Rietlandenstraat 53; 1853), veenarbeiders verrees in 1905-'06 de kort oost-west gericht kanaalstuk (de Rietlandenstraat 76 (circa 185 5) en Riet- R.K. St.-Gerardus Majellakerk gekanaliseerde beek De Runde) als uit- landenstraat 26 (1863). De windmolen (Splitting 142), toen een torenloze een- gangspunt, groef men in zuidelijke rich- `Zeldenruse (Oranjekanaal N.Z. 4) is beukige neogotische kerk met driezijdig ting twee parallelle hoofdkanalen (Oos- een met riet gedekte achtkantige stelling- gesloten koor naar ontwerp van H. ter- en Westerdiep). Bij de samenkomst molen met stenen onderbouw. De molen Kroes. Naar plannen van J.ThJ. Cuy- van De Runde met het Oosterdiep ont- – oorspronkelijk een oliemolen – is in pers en P. Cuypers jr. werd de kerk in stond de dorpskern. Aan de westzijde 1857 in opdracht van R. Oosting overge- 1922-'23 naar het westen vergroot en werd het kanaal De Runde doorgetrok- bracht naar zijn huidige plaats om als uitgebreid tot een driebeukige opzet. De ken als Kanaal B in het zogeheten korenmolen to gaan dienen. De in 1927 met dwarskappen uitgevoerde zijbeuken Emmer-Erfscheidenveen. Op korte verbouwde molen is na stormschade in zijn op veldkeien gefundeerd. Het hui- afstand parallel hieraan groef men het 1974 gerestaureerd. dige ingangsportiek en de Mariakapel Kanaal A. Op de zogeheten vooraffen Noordbarge. Dit esdorp met enkele zijn uit dezelfde tijd. In de kerk bevinden binnen dit dubbele kanaalsysteem verre- brinken, gelegen ten westen van Emmen, zich onder meer neogotische altaren uit zen verveners- en landarbeiderswoningen is ontstaan in de 19de eeuw als dochter- de bouwtijd, schilderingen door J. Ydema en aan de buitenzijde dwarsplaatsen met nederzetting van Zuidbarge. Sinds 1858 (1938) en gebrandschilderde ramen naar boerderijen. Deze westelijke bebou- wordt het aan de westzijde begrensd ontwerp van H.A. de Vos. Achter de kerk wingskern Emmer-Erfscheidenveen, met door het Oranjekanaal. Bij de brug over bevindt zich een in 1922 gesticht kerk- een verdichting rond de Middenweg, het kanaal werd rond 1900 een zuivelfa- hof. Van het gelijktijdig ontstane proces- werd in 1938 bij Emmer-Compascuum briek gevestigd. Aan de zuidzijde van het siepark resteren enkele in veldkeien gevoegd. Na de oorlog is het dorp uitge- dorp is tussen 1967 en 1983 de Emmense opgebouwde beeldnissen. De naastgele- breid tot aan de vroegere katholieke uitbreidingswijk Bargeres gebouwd. gen R.K. lagere school `St.-Gerar- enclave Munsterseveld, ten noordoosten Interessante boerderijen zijn de 19de- dusschool' (Splitting 144-146) is een zes- van Emmer –Compascuum. eeuwse dwars geplaatste hallenhuisboer- klassige, L-vormige school uit circa De Herv. kerk van Emmer-Com- derij Noordbargerstraat 56, de krimpen- 1930. pascuum (De Runde Z.Z. 108) is een boerderij 'Cloeckshof (Noordbarger- recht gesloten zaalkerk met van een ter- straat 88; 1901), met zaadzoldervensters zijde staande ongelede toren met zadel- en een aangebouwde kamer, en de verge- EMMER-COMPASCUUM dak. De in 1925 opgetrokken kerk ver- lijkbare, voor H. Scholten gebouwde (gemeente Emmen) toont zakelijk-expressionistische details. boerderij Noordbargerstraat 55 (1912) DeR.K. St-Willehaduskerk met opvallende baksteendecoraties. Het Langgerekt kanaaldorp, gesticht in 1879. van Munsterseveld (Kloosterweg 2) is woon- en winkelpand Oude Zuid- Kort daarvoor, in 1874, verkochten de een forse driebeukige kruiskerk met bargerstraat 6 kwam in 1920 tot stand markegenoten van Emmen het veenge- ingangsportaal en een terzijde staande, naar plannen van H. Scholten voor M. de bied van Emmer-Compascuum, ten oos- ongelede toren met tentdak. De kerk, die 118 EMMER-COMPASCUUM Emmer-Compascuum, Postkantoor Het voorm. buurthuis (De Runde Erica, Woonhuis Verlengde Vaart Z.Z. 79 N.Z. 110) is een eenlaagspand uit 1926 neoromaanse invloeden vertoont, kwam met in het midden een zaal met ver- Hoogeveensche Vaart graven, die na in 1924-'26 tot stand naar ontwerp van hoogde lichtbeuk. 1882 als het Van Echtenskanaal tot Kla- H. Kroes ter plaatse van een voorganger Woonhuizen. Karakteristieke hui- zienaveen werd doorgetrokken met een uit 1889. HJ. Bala ontwierp de in 1959 zen zijn Hoofdkanaal W.Z. 52 brug over de weg van Emmen naar toegevoegde bidkapel. De kerk is in 1992 (circa 1920), Hoofdkanaal W.Z. 38 Schoonebeek: de Ericasebrug. Naast de gerestaureerd en bevat een door de firma (circa 1930) en het in 1932 met expres- al bestaande kern rondom de katholieke Verschueren gebouwd orgel (circa 1958). sionistische details gebouwde huis Hilly kerk, vormde zich bij deze brug een Op het kerkhof bevinden zich onder (Westelijke Doorsnee Z.Z. 115). tweede dorpskern. Na de Tweede meer een postament met kruis voor J.G. De w i n d m o l e n `Grensziche (Hoofd- Wereldoorlog is het tussenliggende Hoge (t 1906) en het priestergraf van JJ. kanaal W.Z. 109) is een met riet gedekte gebied volgebouwd. Swildens (I- 1949). Tot het katholieke achtkantige stellingmolen met stenen De R.K. kerk O.L. Vrouwe complex behoort huize St. Hendri- onderbouw. J.R. Hooge liet de molen Onbevlekt Ontvangen (Kerk- cus (Kloosterweg 40-42), gebouwd rond – oorspronkelijk een poldermolen te weg 122) is een brede zaalkerk voorzien 1920 als zusterhuis bij het in 1917 Oude-Pekela – in 1907 door molenma- van een terzijde staande, ongelede toren gestichte meisjespensionaat en de uit ker J.H. Schulte overbrengen naar de met tentdak. De traditionalistische kerk 1915 daterende R.K. Leer-, naafi en huidige plaats om als korenmolen te die- werd in 1933 gebouwd naar plannen van bewaarschool. Verder is er nog de nen. C. Hardeman ter plaatse van een voor- voorm. R.K. huishoudschool `Maria- De d r a a i b r u g over het Hoofdkanaal ganger uit 1866. Het in 1968-'70 gemo- hof' O.Z. 81), een twee- (tegenover Hoofdkanaal O.Z. 81) is een derniseerde interieur bevat een door de laags pand met expressionistische details ijzeren voetgangersbrug uit circa 1910. firma Maarschalkerweerd gebouwd orgel uit 1924. De muziektent (Hoofdkanaal ong.) (1893). Overige kerken. De Geref. dateert uit circa 1950 en is opgezet vol- DeGeref. kerk (Pannekoekendijk kerk van Emmer-Erfscheidenveen gens het 'bane-model' met gesloten 11) is een sobere recht gesloten zaalkerk (Middenweg O.Z. 5) is een zaalkerk met achterwand. met portaal, gebouwd in 1950 naar plan- zakelijk-expressionistische details uit nen van J. Groof. circa 1925. De kerk voor Chr. Deopenbare lagere school Samenkomsten te Emmer-Erfschei- ERICA (Verlengde Vaart N.Z. 37) is een L-vor- denveen (Kanaal A N.Z. 106) is een zaal- (gemeente Emmen) mige school uit circa 1930. kerk uit 1939, opgetrokken in traditiona- Woonhuizen. Het dwarse midden- listische vormen met portaal en Langgerekt kanaaldorp, ontstaan in 1863 ganghuis Havenstraat 2 is rond 1895 steunberen. De Geref. kerk van als boekweitkolonie op een zandopdui- gebouwd in neorenaissance-vormen met Emmer-Compascuum (Hoofdkanaal king. Het dorp heette aanvankelijk een kleine trapgevel boven de ingangs- W.Z. 9) is een moderne zaalkerk uit circa Nieuw-Slagharen, naar het dorp waar de partij. Neorenaissance- en jugendstil- 1950 met open geveltoren. kanaalgravers die zich bier vestigden, details kenmerken de in opdracht van D. Het voorm. postkantoor van vandaan kwamen. Later werd het dorp Schuurman gebouwde villa Verlengcle Emmer-Erfscheidenveen (Kanaal A N.Z. Erica genoemd, de Latijnse naam van Vaart Z.Z. 76 (circa 1905). Opval- 219), bestaande uit een woonhuis met een in de omgeving veel voorkomende lend is ook het gepleisterde huis Ve r- aangebouwd kantoor en ingang op de heidesoort. Vanaf 1867 liet de Drentsche lengde. Vaart Z.Z. 79 met jugend- hoek, is gebouwd in 1913. Kanaal Maatschappij de Verlengde stil-details en een daklijst met balustrade FREDERIKSOORD-WILHELMINAOORD 119 Het is rond 1905 gebouwd in opdracht van A. Veldkamp. Vergelijkbare vormen hebben de gepleisterde panden Ver- lengde Vaart Z.Z. 66 en 8 3 . Boerderijen. De ontginningsboer- derij Pa nnekoekendijk 82 is een karakteristieke krimpenboerderij uit circa 1910. De rond 1935 opgetrokken villaboerderij Laankamp (Pannekoe- kendijk 90) bezit een woonhuis met expressionistische details en parabool- vormig dak. De w i n d m o l e n `Heidebloem' (Ver- lengde Vaart Z.Z. 86) is een met riet gedekte achtkantige stellingmolen met stenen onderbouw. Deze korenmolen werd in 1897 gebouwd door molenmaker Huberts voor molenaar Strating. De laatste restauratie heeft in 1978 plaatsge- vonden. Exlo, Raadhuis Het werd naar ontwerp van Ed. Cuypers in 1904 gebouwd als haltegebouw voor EXL00 schoer. Na de restauratie in 1974 is het de Noord-Ooster Lokaal Spoorweg- (gemeente Borger-Odoorn) geheel als museum ingericht. Kleinere maatschappij (NOLS) aan de in 1905 varianten – met de woonhuisdeur in de geopende spoorlijn Emmen-Stadskanaal Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen, kopse gevel – zijn Schoolstraat 1 (in (opgeheven in 1963). Aan de spoorzijde mogelijk als dochternederzetting van oorsprong 18de-eeuws, en in 1968 her- bevindt zich een sectiel-tegeltableau met Odoorn. Het dorp zonder kerk wordt bouwd) en Hoofdstraat 55-57 (circa de stationsnaam, vervaardigd door J. omringd door drie essen en heeft een 1875). Een 19de-eeuwse variant van de Thooft en Labouchere. open structuur met daarin enkele brink- hallenhuisboerderij is Hoofdstraat Hunebedden. Ten noordwesten van restanten. Het best bewaard is de enigs- 27. Een goed voorbeeld van een forse Exloo in de Boswachterij Exloo bevindt zins hoog gelegen brink aan de Hoofd- krimpenboerderij met omlijste ingang is zich het hunebed D30 dat bestaat uit straat nabij de Schoolstraat. In 1884 de rond 1885 gebouwde Beukenhoeve acht draag- en vier dekstenen. De teisterde een grote brand het dorp. De (Hoofdstraat 30). Rijker van vorm en ingangspartij bestaat uit twee poortzijste- aansluiting van het dorp in 1905 op de voorzien van een royale landschappelijke nen. Het hunebed is in 1918 en 1985 spoorlijn Emmen-Stadskanaal leidde tot tuinaanleg is Hoofdstraat 29-31, onderzocht en in 1918 en 1992 gerestau- een beperkte uitbreiding van het dorp een boerderij met dwars voorhuis. Deze reerd. Ten zuiden van Exloo ligt in het aan de oostzijde. Na de Tweede Wereld- rond 1870 gebouwde boerderij heeft Hunzebos het h u n e b e d D31, dat oorlog is Exloo aan de westzijde fors uit- eclectische details en een puntgevel met bestaat uit acht draag- en vier dekstenen. gebreid. gezaagde windveren. Het hunebed is in 1952 gerestaureerd. Het r a a d h u i s (Hoofdstraat 48) is een Woonhuizen. Rond 1910 gebouwd robuust blokvormig pand met terug lig- zijn het woonhuis Zuiderhoofdstraat gende ingang, een geveluurwerk en een 12, voorzien van een geveltop met sier- FREDERIKSOORD- ranke dakruiter. Het vroegere raadhuis spant in chaletstijl, en het gepleisterde WILHELMINAOORD (1903) werd in 1943 door verzetsstrijders huffs Zuiderhoofdstraat 19 met (gemeente Westerveld) in brand gestoken. Het huidige raadhuis jugendstil-details. Eveneens gepleisterd, in wederopbouwvormen kwam in 1957- gebouwd rond 1915, is Hoofdstraat Koloniedorp, gesticht door de Maat- '58 tot stand naar plannen van J. Kort en 63. De voor Staatsbosbeheer gebouwde schappij van Weldadigheid. In 1818 J.W. Korma. Het is in 1983 naar plannen boswachterswoning B o s /a a n 2 dateert kocht men het landgoed Westerbeek- van J. Ruf uitgebreid. uit circa 1920. Zakelijk-expressionistisch sloot, dat rond 1614 was ontstaan toen Boerderijen. Een fraai voorbeeld van vorm zijn Hoofdstraat 72 (circa Francois van Westerbeek toestemming van een Drenthe hallenhuisboerderij met 1930), een eenlaags woonhuis annex kan- kreeg om een deel van de marke van langgerekt voorhuis is de hoeve toor, en het woon- en winkelpand Vledder to vervenen. Op de tussen 1818 Bebinghehors (Zuiderhoofdstraat 8), Hoofdstraat 41 (circa 1935). en 1824 door de Maatschappij aange- waarvan de oorsprong teruggaat tot de Het voorm. station (Buinerweg 4-6) kochte woeste grond in het grensgebied 18de eeuw. Op het erf staat een gedeelte- is een eenlaagspand met een dwarsge- van Drenthe, Friesland en Overijssel ves- lijk gepotdekselde schuur met onder- plaatst gedeelte en een houten aanbouw. tigde men verschillende kolonies. In 120 FREDERIKSOORD-WILHELMINAOORD Frederiksoord-Wilhelminaoord, Centrum ten vestigden zich op vrijwillige basis en dig gesloten neoclassicistische zaalkerk van het dorp met het hotel en postkantoor kregen een stuk land van 2,5 a 3 hectare uit 1851 met een gepleisterde voorgevel toegewezen. De zeer planmatig opge- en een geveltoren met ingesnoerde 1818 werd de eerste proefkolonie (`volks- zette kolonies kregen het karakter van naaldspits. De kerk bevat een preekstoel planting') gesticht, gevolgd door een een langgerekte ontginningnederzetting uit de bouwtijd en een door H. van der tweede kolonie in 1819. Samen kregen met verspreide woongemeenschappen. Molen gebouwd orgel (1904). De zij de naam Frederiksoord, naar de Met name op kruispunten van wegen gepleisterde, deels onderkelderde p a s - beschermheer van de Maatschappij, prins werden gebouwen met bijzondere voor- tor i e (Kon. Wilhelminalaan 51) dateert Frederik. In 1820 kwam op Overijssels zieningen opgericht, zoals scholen, uit 1913 en heeft een tot topgevel opge- grondgebied kolonie III gereed (Wil- werkplaatsen, ambachtelijke bedrijven en trokken middenrisaliet. lemsoord). De in 1821-'22 ingerichte bejaardenoorden. Vanaf 1859 voerde de DeR.K. kerk St.-Johannes kolonie W kreeg de naam Wilhelmina- Maatschappij een schaalvergroting en Apostel en Evangelist (Kon. oord. Bij Ommerschans in Overijssel reorganisatie in het landbouwsysteem Wilhelminalaan 48, Wilhelminaoord) is ontstond kolonie V. Vervolgens kwam door. De kleine bedrijfjes werden samen- een moderne kerk met lessenaarsdak, ten noorden van Wilhelminaoord kolo- gevoegd en in 1864-'65 bouwde men vijf aangebouwde pastorie en vrijstaande nie VI tot stand langs de Verlengde Nij- grote boerenhoeven. In 1923 werd Wil- klokkentoren. De kerk is in 1964-'65 ensleeker Schipsloot nabij de grens met lemsoord verkocht. Grote delen van Fre- naar plannen van P. Starmans gebouwd Friesland (`aan de Vaart' genoemd). De deriksoord en Wilhelminaoord behoren ter plaatse van een voorganger uit 1845. ten oosten daarvan in 1822 begonnen echter nog steeds tot de Maatschappij Tot de inventaris behoren een taberna- kolonie VII (Boschoord) bleef onvol- van Weldadigheid en vormen samen een kel, expositietroon, reliefs en een kruis- tooid. gebied met een bijzonder karakter. beeld vervaardigd door de firma Ch. In totaal bouwde men in deze `vrije kolo- De H erv. kerk (Kon. Wilhelmina- Noyons (1915). nies' 400 koloniewoningen. De kolonis- laan 53, Wilhelminaoord) is een driezij- Bejaardencomplexen. Het FREDERIKSOORD-WILHELMINAOORD 121 Frederiksoord-Wilhelminaoord, volgden uitbreidingen aan de achterzijde; Frederiksoord-Wilhelminaoord, Postkantoor Bejaardencentrum Rustoord II (1978) de serre aan de rechter zijde is vroeg- 20ste-eeuws. In het gebouw, dat tot 1971 Hethotel Trederiksoord' (Maj. Van voorm. bejaardencomplex R u s t o or d I als school heeft gefunctioneerd, is nu een Swietenlaan 20, Frederiksoord), oor- (Kon. Wilhelminalaan 30-36, Wilhelmi- klokkenmuseum gevestigd. Vanuit het spronkelijk een logement, is een langge- naoord) is een reeks eenlaags woningen genoemde fonds werd in 1887 ook de rekt gepleisterd eenlaagspand met in neorenaissance-stijl met twee tot trap- Gerard Adriaan van Swieten omlijste ingang. De kern van het gebouw gevel opgetrokken risalieten. De linker Bosbouwschool (Kon. Wilhelminalaan dateert uit 1766-'69. Het middendeel woningen dateren uit 1893; de drie rech- 91, Frederiksoord) opgericht. Dit blok- heeft rond 1850 een verdieping gekre- ter woningen zijn in 1895 toegevoegd. vormige tweelaags pand met directeurs- gen. De rechtervleugel werd voor 1870 Het complex kon tot stand komen dank- woning en lagere achteraanbouw heeft gewijzigd tot directeurswoning van de zij een schenking van P.W. Janssen. Het tot 1902 als school gediend, waarna het Maatschappij. Dit gedeelte is in 1956 bij voorm. bejaardencentrum Rustoord II tot 1974 het kantoor van de Maatschap- het hotel gevoegd. (Kon. Wilhelminalaan 24, Wilhelmina- pij van Weldadigheid heeft gehuisvest. Koloniewoningen. De kolonie- oord) is een tweelaags gepleisterd pand Het voorm. postkantoor (Maj. Van woningen werden tussen 1818 en 1824 met hoger opgetrokken hoekrisalieten, Swietenlaan 14-16, Frederiksoord) is een gebouwd in vier verschillende types, elk gebouwd in 1904 met chaletstijl-elemen- tweelaags dwars pand met lets hoger met een woongedeelte en een stalge- ten. Het diende voor de huisvesting van opgetrokken hoekrisaliet en dienstwo- deelte. De onderlinge verschillen zitten alleenstaande bejaarden. ning. Het is in 1901 gebouwd naar plan- vooral in de indeling van de woningen en Scholen. Vanaf de stichting van de nen van C.H. Peters in een sobere de breedte van het woongedeelte. Bij de kolonies was er aandacht voor het onder- variant van de voor zijn werk zo kenmer- oudste types is het stalgedeelte aan een wijs. De voorm. openbare lagere kende, op de neogotiek geente vormen. zijde breder dan het woongedeelte en is school met onderwijzerswoning (Oran- Westerbeek (Maj. Van Swietenlaan de stal opgetrokken in bout op een bak- jelaan 6, Wilhelminaoord) werd in 1821 28, Frederiksoord). Dit wit geschilderde stenen voet. Het vierde type is geheel in gebouwd en in 1873 vernieuwd. Het blokvormige landhuis bestaat uit een baksteen uitgevoerd. De woningen wer- langgerekte pand met rieten dak is thans souterrain en een bel-etage, toegankelijk den al vrij snel verbouwd omdat ze niet gepleisterd. Het onderwijs werd met via een hardstenen trap. In de kern nog voldeden aan de eisen van de toenmalige name bevorderd door een in 1881 door 17de-eeuws is het voorste gedeelte, dat gezondheidszorg. Momenteel zijn de oud-majoor F.H.L. van Swieten aan de oorspronkelijk een eigen zadeldak had. verschillende types moeilijk van elkaar to Maatschappij gedane schenking, die Nadat in 1766 jhr. N. van Heloma eige- onderscheiden, al is een aantal kolonie- werd ondergebracht in een fonds ter naar van het landgoed was geworden, woningen als zodanig herkenbaar nagedachtenis aan zijn jong gestorven werd aan de achterzijde een evenwijdig bewaard gebleven. Bovendien is met zoon Gerard Adriaan. In 1884 werd uit bouwdeel met eigen zadeldak toege- name aan de Kon. Wilhelminalaan de dit fonds de oprichting van de Gerard voegd. Sinds 1818 behoort het huis tot karakteristieke perceelgrootte en de Adriaan van Swieten Tuinbouw- het bezit van de Maatschappij van Wel- afstand tussen de woningen nog goed school (Maj. Van Swietenlaan 17, Fre- dadigheid, die het voor diverse functies herkenbaar. Goede voorbeelden van deriksoord) gefinancierd. Naar plannen heeft gebruikt of verhuurd. De twee koloniewoningen zijn Maj. Van van GJ. Boswinkel kwam een eenlaags- evenwijdige zadeldaken zijn rond 1935 Swietenlaan 5,7,9 en 3 5 , pand met een lokaal en een directeurs- gewijzigd in een omlopend schilddak. M. E. van de Meulenweg 5, woning tot stand. In 1888 werd een ver- Het huis is, net als het uit 1872 date- Van Limburg Stirumweg 2 dieping toegevoegd en in 1902 en 1937 rende koetshuis, in 1974 gerestaureerd. (alle in Frederiksoord), M.A. van 122 FREDERIKSOORD-WILHELMINAOORD Frederiksoord-Wilhelminaoord, Boerderijen. Van de grote boerde- Frederiksoord-Wilhelminaoord, Fabriek Koloniewoning rijen (hoeven) die in de jaren zestig van de 19de eeuw werden gebouwd tijdens moderne kop-rompboerderij Sleek- Naamen van Eemneslaan 6 en 10 de schaalvergroting in het landbouwsys- horst (De Eese 5, Wilhelminaoord) (Wilhelminaoord) en Kon. Wilhel- teem van de kolonies zijn geen gave kwam in 1939 tot stand naar ontwerp van minalaan 49, 54, 56, 57, 58, voorbeelden behouden. Bij de Ho e v e B. Haveman. 60, 62, 65, 67, 71, 73, 77, 85 Prinses Marianne (Kon. Wilhelmi- Het voorm. fabrieksgebouw Kon. en 88 (Frederiksoord en Wilhelmina- nalaan 33, Wilhelminaoord) is de hooi- Wilhelminalaan 20-22 (Wilhelmina- oord). schuur het enige restant van het oor- oord) is een fors tweelaags pand met Overige woningen.Waarschijn- spronkelijke boerderijconcept uit circa hoekrisalieten, voorzien van schouderge- lijk in de kern nog uit circa 1820 date- 1865, bestaande uit een langgerekte vels. Het werd in 1900 gebouwd als man- rend is het gepleisterde eenlaagspand boerderij met aan twee zijden stallen, in den- en mattenmakerij annex weverij ter Molenlaan 4 (Frederiksoord) met het midden een dorsvloer en aan weers- vervanging van een afgebrande voorgan- omlijste ingang. Aanvankelijk waren hier zijden hiervan hooischuren. Na een ger. In de aanbouw aan de achterzijde naast een dienstwoning enkele centrale brand werd die boerderij in 1913 vervan- was een smederij ondergebracht. voorzieningen ingericht, zoals een keu- gen door de huidige kop-rompboerderij De voorm. overslagstation van de ken, een magazijn en een spinzaal. Uit met langsdeel en haaks uitgebouwde NTM-tramlijn Steenwijk-Noordwolde circa 1910 dateren de eenlaags huizen koestal. Van de in 1864 opgezette Ho e v e (Kon. Wilhelminalaan 76, Frederiks- Maj. Van Swietenlaan 8 (Frede- Koning Willem III (Kon. Wilhel- oord), een langgerekt pand met zadeldak, riksoord), met aanbouw onder lesse- minalaan 64, Wilhelminaoord) resteren dateert uit circa 1915. naarsdak, en Oranjelaan 4 (Wilhel- geen gebouwen uit de bouwtijd, maar De Koloniehof (Kon.Wilhelmina- minaoord), een gepleisterd huis met wel een schuur met langsdeel uit circa laan 87, Frederiksoord) ligt aan de rand mansardedak. Het in 1910 als dokters- 1900 en daarachter een kiemschuur, van een 18de eeuws sterrenbos, beho- woning gebouwde, gepleisterde pand gebouwd in 1941-'42 voor de Coopera- rend tot het huis Westerbeek, dat door Maj. Van Swietenlaan 2 (Frede- tieve Vereniging Kiemhuis, waarvan de de Maatschappij van Weldadigheid in riksoord) is door R. van der Woerd ont- Maatschappij aandeelhouder was. 1818 werd uitgebreid met een productie- worpen met chaletstijl-elementen. Rond Begin 20ste eeuw werden diverse krim- bos. Hier staan tevens diverse in hout of 1915 tot stand gekomen is het woon- en penboerderijen gebouwd, zoals Maj. baksteen uitgevoerde eenvoudige werk- winkelpand Ma j. Van Swietenlaan Van Swietenlaan 13 (Frederiks- plaatsen en een in originele staat terug- 19 (Wilhelminaoord), een eenlaags oord; circa 1915), M.A. van Naamen gebrachte koloniewoning die sinds 1998 dwars huis met hoger opgetrokken mid- van Eemneslaan 2 (Wilhelminaoord; het themaparkFrederiksoord, land dengedeelte. Het rond 1925 gebouwde circa 1920) en M.A. van Naamen van Weldadigheidvormen. eenlaagspand Ma j. Van Swieten- van Eemneslaan 74 (Frederiksoord; DeAlg. begraafplaats (Oranje- laan 24 (Frederiksoord) heeft een tot circa 1920), de twee laatste met dwars- laan ong., Wilhelminaoord) is gesticht in topgevel opgetrokken hoekgedeelte. Uit deel en bakhuisje. Andere voorbeelden 1829 toen de Amsterdammer Ph. Bous- circa 1935 dateren de villa Ma j. Van van moderne boerderijen zijn Kon. quet in zijn testament bepaalde dat hij de Swietenlaan 4 (Frederiksoord) en de Wilhelminalaan 61 (Wilhelmina- Maatschappij geld zou schenken als men woningen Burg. Wynoldyweg 4 oord; circa 1928) en Maj. Van Swie- hem in een van de kolonien wilde begra- (Frederiksoord) en Melissa (Burg. tenlaan 1 (Frederiksoord; 1929), ven. Zijn gedenksteen is niet meer aan- Wynoldyweg 6, Frederiksoord), beide beide met een dwarsdeel onder een wezig. Wel staat er een gietijzeren graf- met afgewolfd zadeldak. steekkap. De met langsdeel uitgevoerde monument voor mevr. D.E. van Ooster- GAS SELTE 123 houdt, douairiere De Sturler (-/- 1829), bestaande uit een postament met vaas. Andere belangrijke graftekens zijn de marmeren grafsteen voor LJ.L. Ohnis en de zuil op postament voor J. van der Have (t 1905). Boschoord. Deze onvoltooide zevende kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid, gelegen ten noordoosten van Frederiksoord-Wilhelminaoord, stamt uit 1822. In de tweede helft van de 19de eeuw heeft men in deze kolonie voornamelijk bos aangeplant. De voorm. koloniewoningen Jongkindt Coninck- laan 5 en 8 dateren uit circa 1825; nr. 5 heeft een van het gangbare type afwij- kende uitbouw. De voorm. openbare lagere school (tegenover Schoollaan 1) werd in 1874 gebouwd als een gang- school met twee rug-aan-rug geplaatste lokalen. De tegenovergelegen onderwij- Gasselte, Herv. kerk elders staan twee vermoedelijk 13de- zerswoning (Schoollaan 1) dateert uit eeuwse sarcofaagdeksels en liggen zerken circa 1890. Aardige boerderijen zijn de muraalbogen. Dit wijst op een oorspron- voor Jan Hilbingh (t 1709) en de schulte hallenhuisboerderij 'De Werkhorst' kelijke overwelving met romano-goti- Jan Alingh (t 1784). (Werkhorstlaan 12; circa 1915) en de sche koepelgewelven. Mochten de De p astorie 'De Weem' (Lutkenend 2) moderne kop-rompboerderij Immer gewelven ooit zijn aangebracht, dan zul- is een onderkelderd neoclassicistisch Moed' (Werkhorstlaan 1-3) uit 1921. len ze in ieder geval rond 1450 al niet middenganghuis, gebouwd in 1844 voor meer aanwezig zijn geweest. Toen werd de predikant-landbouwer ds. B. Sanders. er namelijk een smalle raamnis dwars In de voortuin staan drie laat-18de- GASSELTE door een muraalboog gebroken. In 1637 eeuwse tuinbeelden (Mercurius, Venus (gemeente Aa en Hunze) en opnieuw in 1647 heeft men de kerk en Apollo), waarschijnlijk afkomstig uit de hersteld. Blijkens een gedenksteen Vechtstreek en door schippers geschon- Esdorp, ontstaan in de vroege middel- volgde in 1787 een ingrijpende verbou- ken aan de schulte Albert Alingh. eeuwen op het hoogste punt van de wing naar plannen van A. Meursing. De a u 1 a (Dorpsstraat 18) is een een- Hondsrug als dochternederzetting van Daarbij kwam ook de huidige dakruiter voudige zaalkerk uit circa 1920 met fors Borger. De kerk wordt voor het eerst tot stand, ter vervanging van een vrij- zadeldak. vermeld in 1362. Het aan de weg van staand klokkenhuis uit 1696. In de dak- Deopenbare lagere school Groningen naar Coevorden gelegen ruiter hangt een door Frerick van Butgen ‘Meester Kranenborg School' (Kostvlies dorp had aan de oostzijde twee essen en gegoten klok (1603). In 1803 volgde nog 9) is een tweeklassige gangschool met bestond oorspronkelijk uit twee buurt- een verbouwing en in 1851 werden de bijbehorende onderwijzerswoning (Kost- schappen: Lutkenend en de later buitenmuren gepleisterd. De kerk is in vlies 11), gebouwd in 1930 naar plannen gebouwde buurtschap Grotenend. De 1957 hersteld en in 1963-'64 gerestau- van B. Aalders. bebouwing heeft te lijden gehad van een reerd, waarbij de pleisterlaag is vervan- Woonhuizen. Het wit gepleisterde grote dorpsbrand in 1830. Aan de noord- gen door een witte verflaag. woonhuis Pomona (Gieterweg 28) zijde kreeg Gasselte een station aan de in Het interieur wordt gedekt door een dateert uit 1898. D orpsstraat 7 is een 1905 aangelegde spoorlijn Assen-Stads- gestukadoord houten tongewelf uit 1851. dwars eenlaagspand uit circa 1905, voor- kanaal. Met name aan de zuidoostzijde is Tot de inventaris behoren een manieris- zien van een dakkapel met chaletstijl-ele- het dorp na de Tweede Wereldoorlog tische preekstoel (circa 1630), een avond- menten. De dubbele woning Stations- uitgebreid. maalstafel (1680), een houten offerblok straat 1-3 werd rond 1915 gebouwd De Herv. kerk (Dorpsstraat 5), oor- met ijzerbeslag (1681), een koperen voor spoorwegbeambten van de Noord- spronkelijk gewijd aan Maria, is een drie- doopbekken (1696) in een smeedijzeren Ooster Lokaal Spoorwegmaatschappij zijdig gesloten, wit geschilderde kerk standaard (circa 1780) en een orgel (NOLS). voorzien van een met houten schalien waarin delen van een door J.C. Scheuer Boerderijen. Buiten de directe beklede dakruiter met ingesnoerde spits. voor de Herv. kerk te Woudsend dorpskern liggen de rond 1800 gebouwde Het oudste deel van het muurwerk stamt gebouwd orgel (1840) zijn verwerkt (aan- forse hallenhuisboerderijeny . C. mogelijk uit de tweede helft van de 13de gekocht in 1994). In de vloer ligt een sar- Hugeslaan 14 enEsweg 2, beide eeuw en vertoont aan de binnenzijde cofaagdeksel uit de 9de of lode eeuw, met ingangsomlijsting. Van kort na de 124 GAS SELTE Gasselternijveen, Raadhuis ten klok (1858). De in 1982 gerestau- reerde kerk bevat een door Van Oeckelen & Zn. gebouwd orgel (1900). Bij de ver- bouwing van het interieur in 1953 zijn de banken vernieuwd. De p astorie (Vaart 1) dateert uit 1828 Gasselternijveen, Hero. kerk (1979) Gasselterboerveen. Ook ontstond een en is in 1908 verbouwd. Het voorm. oostwaarts gericht dwarskanaal (Vaart). catechisatielokaal (Vaart 3) is een dorpsbrand van 1830 dateren de boerde- De Oostermoerse Vaart was na het eenlaags `leerkamer' met rondboogven- rij Lutkenend 1 5, uitgevoerd met een bezwijken van de stuw in 1832 niet meer sters en geschulpte windveren, gebouwd dwarsdeel, en de voor HJ. Hiddingh bevaarbaar. Al in 1819 was men vanuit in 1927 en uitgebreid in 1891. gebouwde boerderij Kerkstraat 2 het Groningse Stadskanaal begonnen De voorm. Geref. kerk (Hoofd- (1831). Rond 1850 opgetrokken is de met het graven van de Gasselterboer- straat 131) is een recht gesloten zaalkerk hallenhuisboerderij Grotenend 1_1, veenschemond, in 1820 gevolgd door de, met gedeeltelijk gepleisterde voorgevel met de ingang in de langszijde van het Gasselternijveenschemond. De laatste en een kleine dakruiter. De rond 1906 voorhuis. julianalaan 1 is een kriru- werd in 1838 als Catharinawijk doorge- gebouwde kerk is nu in gebruik als penboerderij uit 1892 met omlijste trokken tot Gasselternijveen, waar men woonhuis. ingangspartij. bij de samenkomst met het Gasselternij- Het voorm. raadhuis (Vaart 9), een De herberg `D'Olde Hof' (Dorps- veense Diep een dam legde. dwars panel met middeningang, werd in straat 3 5), nu cafe Wijnstok', is een een- Tot het begin van de 20ste eeuw was 1890-'91 gebouwd als eenlaags raadhuis laagspand uit 1928 met expressionisti- Gasselternijveen een belangrijke schip- naar plannen van G. Stel. Bij een verbou- sche elementen. persnederzetting. In 1905 kreeg het dorp wing in 1918, naar plannen van H. de aan de noordzijde een station aan de Vries, kreeg het een nieuwe voorgevel spoorlijn Assen/Emmen-Stadskanaal met portiek en balkon in 'Um 1800'-vor- GASSELTERNIJVEEN (opgeheven in 1968). Na enige verdich- men, waarbij voor de details bricorna- (gemeente Aa en Hunze) ting van de bebouwing nabij het station, steentjes zijn gebruikt. In 1975 is het werd vooral na de Tweede Wereldoorlog gebouw ingrijpend gewijzigd naar plan- Langgerekt kanaaldorp, ontstaan in de eerst een deel van het gebied tussen nen van JJ. Sterenberg. 17de eeuw en sinds 1697 kerkelijk zelf- spoorlijn en vaart volgebouwd en kwam Deopenbare lagere school standig. In 1660 kwam het zuidwestelijke vervolgens een uitbreidingswijk tot stand van Gasselternijveenschemond (Tweede deel van de Gasseltervenen in bezit van ten zuiden van de rond 1970 gedempte Dwarsdiep 8) is een vierklassige gang- een veencompagnie opgericht door de Vaart. De bebouwing van Gasselternij- school uit 1915 naar plannen van M. de heren Struyck, Welveldt en Niekerk. veenschemond concentreert zich vooral Vries. Dezen kregen de verplichting om de rond twee kernen bij het Eerste en het Woonhuizen. Van de schippers- of Hunze bevaarbaar to maken. Het sinds- Tweede Dwarsdiep. rederswoningen aan de Hoofdstraat zijn dien Oostermoerse Vaart genoemde deel De Herv. kerk (Vaart 5), nu SOW- slechts weinige bewaard. Het uit 1776 van de Hunze werd verbonden met het kerk, is een dwars geplaatste zaalkerk daterende huis In D 'Goeree (Hoofd- ten oosten hiervan in 1663 in noord- met voorbouw en geveltoren met inge- straat 159-161) is bij een verbouwing in zuidrichting evenwijdig gegraven Gas- snoerde naaldspits, gebouwd in 1858-'59. 1980 vrijwel onherkenbaar gewijzigd. selternijveense Diep (nu Hoofdstraat). In de in 1879 toegevoegde geveltoren Beter bewaard is het schippershuis Noordwaarts liep het Diep door het hangt een door L.J. Elsinga & Zn. gego- Hoofdstraat 7 7-7 9, een eenlaags GEES 125 is een simpeler variant van een krimpen- boerderij. De boerderij Hoofdstraat 69 (circa 1900) heeft een dwars geplaatst voorhuis. Hoofdstraat 4 is een forse moderne ontginningsboerderij uit circa 1935. Windmolen `De Duffer' (Hunzelaan I a) is een ronde stellingmolen met een gemetselde onderbouw en romp en een met riet beklede kap. Deze korenmolen is in 1971 gebouwd met gebruik van ste- nen en onderdelen van de in 1963 afge- Gees, Boerderij Dorpsstraat 61, schuur Gasselternijveen, Woonhuis Hoofdstraat broken molen van Gasseltenijveen uit 77-79 1841. Drents Plateau. Het wordt voor het eerst Het voorm. tolhuis (Vaart 135) vermeld in de 13de eeuw. Gees ligt tus- diep pand met zadeldak, gebouwd in dateert uit circa 1870 en bestaat uit een sen het beekdal van de Geserstroom 1801 voor Warse Tonnis Eeftingh en lager bouwdeel dat via een krimp over- (westzijde) en de es (oostzijde). Aan de Gertruud Reiling. De aanbouw is van gaat in een rijziger voorhuis. Oude Steeg bevindt zich een kleine latere datum. Ook het rond 1850 De cooperatieve aardappelmeel- rechthoekige brink met onregelmatig gebouwde Vaart 23 is een schippers- fabriek `Oostermoer' (Baptistenkade gegroepeerde boerderijen. Het dorp huis. 40) werd in 1903 opgericht. De huidige heeft geleidelijk een langgerekte struc- De meeste huizen in het dorp dateren uit gebouwen van de fabriek, nu onderdeel tuur gekregen met eerst hoofdzakelijk de 20ste eeuw. Opvallend groot is het van Avebe, dateren uit de jaren vijftig en bebouwing aan de oostzijde van de voor burgemeester J. Adams in 1905 vertonen details van de wederopbouwar- Dorpsstraat en vanaf circa 1880 ook aan gebouwde herenhuis Hoofdstraat 48 chitectuur. de westzijde. Gees is een beschermd met jugendstil-details. Eenvoudiger Het gedenkteken (tegenover dorpsgezicht. herenhuizen uit die tijd zijn Plantsoen- Hoofdstraat 83) is in 1931 opgericht en De Geref. kerk (Dorpsstraat 83) is straat 11-13 (1903) en Hoofd- bestaat uit een in baksteen uitgevoerde een recht gesloten zaalkerk met spits- straat 127-129 (1912). De rond onderbouw en pyloon bekroond door boogvensters, gebouwd in 1913. In 1936 1910 gebouwde huizen Plantsoen- een uurwerk. Oorspronkelijk liep onder heeft men aan de voorzijde een lager straat 12 en 14 hebben een L-vor- het gedenkteken de duiker die het noor- portaal toegevoegd. Aan de achterzijde is mige plattegrond met een veranda in de delijke en het zuidelijke deel van het de kerk in 1981 uitgebreid. De pastorie binnenhoek. Uit 1917 dateert de rij Gasselternijveense Diep met elkaar ver- (Dorpsstraat 81), een blokvormig een- krimpenwoningen Vaart 115-129. bond. laagspand met bakstenen dakkapel, Voorbeelden van villa's uit circa 1930 Begraafplaatsen. De Oude Alg. dateert uit circa 1900. zijn: Pla n tsoenstra a t 20, Vaart begraafplaats (tegenover Hoofdstraat Boerderijen. In Gees staan diverse 85,Hoofdstraat 86 enNoordzijde 2) werd rond 1830 gesticht aan het zui- laat 18de- en vroeg 19de-eeuwse hallen- 103. Zakelijk-expressionistische vormen deinde van het Gasselternijveense Diep huisboerderijen met langsdeel en steile, vertoont het woon- en winkelpand bij een uit 1707 stammende kerk (ge- met riet gedekte wolfeinden. De achter- Ho ofdstra at 85 -87 (circa 1935). Een sloopt rond 1860). Opvallend zijn de als baander is op de weg georienteerd. Voor- goed voorbeeld van een traditionalistisch grafsteen hergebruikte Schellinger beelden met een 18de-eeuws uiterlijk vorm gegeven woonhuis is Burgemees- stoeppaal en het grafteken voor H.B. zijn de ingrijpend gerestaureerde boer- ter Van Royenstraat 1 (circa 1940). Hogenesch (t 1866). De rond 1900 derij Tilweg 2 en de boerderij Boerderijen. De meeste boerde- gestichte Nieuwe Alg. begraaf- Scbaapveensweg 1 met onderschoer. rijen in Gasselternijveen en directe p laats (bij Vaart 135) heeft onder meer Een vermoedelijk 18de-eeuwse kern omgeving zijn van het krimpentype. Bij een door J. Kalk vervaardigde rijzige heeft ook de schuur bij D orpsstraat Zuidzijde 28 (circa 1860) zit de stele voor H. Gommer (t 1920) en een 61. Deze schuur met schaapskooi is ingang opzij, net als bij Gasselter- omfloerste marmeren obelisk op posta- opgetrokken in steen en hout en deels boerveen 30 (circa 1880). De boerde- ment voor D. Bekkering, gemaakt door voorzien van een rietbekleding. De rijen Havenkade 50 (circa 1875) en D. Kalk. schuur heeft een halverwege hoger opge- Hoofdstraat 91 (circa 1880) hebben trokken rieten schilddak. Twee vroeg- beide aan de voorzijde een sprekende 19de-eeuwse houten bijschuren hebben omlijste ingangspartij. Door de fraaie GEES Dorpsstraat 63 enDorpsstraat ligging en door de blokbepleistering van (gemeente Coevorden) 67; de laatste met schaapskooi. Een het voorhuis is Gasselterboerveen mogelijk 18de-eeuwse kern bezit verder 32 (circa 1880) het mooiste voorbeeld. Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen op de hallenhuisboerderij Dorpsstraat De boerderij Hoofdstraat 153 (1898) de hoger gelegen zandgronden van het 29, met dubbel woonhuis en onder- 126 GEES Gees, Boerderij Holtweg 2 De voorm. onderwij zerswoning Gieten, Woonhuis Brink 11 (Dorpsstraat 87) uit 1923 van de ge- schoer, die zijn huidige vorm kreeg in de sloopte Geref. lagere school is een een- ongelede toren met ingesnoerde naald- eerste helft van de 19de eeuw. Andere laags dwars huis met een tot topgevel spits. De kerk is voor het eerst genoemd hallenhuisboerderijen met langsdeel uit verhoogd middenrisaliet. in 1302 en is in 1626 zwaar beschadigd, die tijd zijn Tilweg 1, met aange- De voorm. coOperatieve zuivel- waarna de kerk werd herbouwd. De bouwde houten bijschuur, Schaap- fabriek en korenmaalderij 17de-eeuwse toren is in 1804 naar plan- veensweg 3, met vrijstaande houten `Gemeenschappelijk Belang' (Dorps- nen van H. Winters beklampt en ver- bijschuur, Oude Steeg 32, met aange- straat 66) is eind 19de eeuw opgericht en hoogd. In 1864 is de toren herbouwd en bouwde schuur voorzien van decoraties bestaat in de huidige vorm voornamelijk bij een restauratie in 1975 is deze van geknoopt stro, en Oude Steeg 13, uit traditioneel vorm gegeven blokvor- opnieuw beklampt. In de toren hangen met onderschoer. De met onderschoer mige bouwdelen van na 1945. een door Wolter Schonenborch gegoten uitgevoerde boerderij Oude Steeg 16 klok (1520) en een klok uit 1565. Het deed dienst als armenhuis van de Herv. huidige schip met aangebouwde consis- diakonie. Ingrijpend gerestaureerd is de GIETEN torie dateert uit 1849. boerderij Schaapveensweg 8-10, (gemeente Aa en Hunze) Tot de inventaris behoren een preekstoel met links van het dubbele woongedeelte (circa 1630), een offerblok (1681), twee een langsdeel met onderschoer en rechts Esdorp, ontstaan in de vroege middel- herenbanken (18de eeuw; geschonken in een dwarsdeel. eeuwen op de oostflank van de Hondsrug 1837) en een door L. van Dam & Zn. Hallenhuisboerderijen met langsdeel uit als dochternederzetting van Anloo. Gie- gebouwd orgel (1894). Verder bevat de de tweede helft van de 19de eeuw zijn ten wordt voor het eerst vermeld in kerk een zerk voor ds. Johannes Knip- Dorpsstraat 56 (circa 1865) en 1302. Het dorp kwam tot ontwikkeling huisen (f 1677) en een rouwbord voor Dorpsstraat 65, beide met aange- aan de weg van Groningen naar Coevor- Nicolaas Harm van Echten baron van bouwde houten schuur, en verder Oude den op de splitsing naar Assen en had Dongen (t 1742). Steeg 4,Oude Steeg 13,Oude oorspronkelijk drie bebouwingskernen: Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Steeg 2 5; de laatste met een 20ste- rond de grote rechthoekige kerkbrink, Brink 17 is een dwars eenlaagspand in eeuws voorhuis en een houten, mogelijk langs de weg naar Assen en bij het Wes- eclectische vormen met in het midden in de kern oudere deels met riet beklede terend. Aan de westzijde lagen twee een rond gesloten, hoger opgaand mid- bijschuur. De met onderschoer uitge- essen en aan de oostzijde grenst Gieten dendeel met ingang. Het werd in 1896 voerde boerderij Oude Steeg 9 heeft aan het langgerekte esdorp Bonnen. Hier gebouwd als gemeentehuis annex burge- een dwars geplaatste houten bijschuur beyond zich van 1642 tot de sloop in meesterswoning en in 1920 aan de ach- met decoraties van geknoopt stro. De 1768 de havezate Entinge Of Huis to terzijde uitgebreid met onder meer twee jongere boerderijen in het dorp zijn met Bonnen. Aan de zuidzijde van Gieten cachotten. Het pand werd in 1976 door het woongedeelte op de weg georien- werd in 1905 de spoorlijn Assen-Stadska- de gemeente afgestoten. In 1969 kocht teerd, zoals de moderne krimpenboerde- naal aangelegd (opgeheven in 1968). men villa Beukenhof(Brink 18) aan als rij Dorpsstraat 64 (circa 1910), met Nabij het station was de Exportslachterij huisvesting voor het gemeentehuis. Deze een baander in de voorgevel, en de in Udema (1904) gevestigd. Na de Tweede zakelijk-expressionistische villa was 1919 gebouwde hallenhuisboerderij Wereldoorlog is de noordes volgebouwd gebouwd in 1932 voor G. Udema. Er Holtweg 2 met zijlangsdeel. Een en is aan de zuidoostzijde het uitbrei- volgden uitbreidingen in 1972, naar dwarsdeel hebben D orpsstraat 15 dingsplan Boddeveld tot stand gekomen. plannen van J.D. Nieman en S.F. Steene- (circa 1910) en de evenwijdig aan de weg De H e rv. kerk (Brink 8), oorspron- ken, en in 1989. gelegen hallenhuisboerderij annex slijte- kelijk gewijd aan Maria, is een driezijdig Woonhuizen. Het gepleisterde rij Dorpsstraat 70 (1909). gesloten zaalkerk voorzien van een forse woonhuis Brink 2 (circa 1885) is een GROLLOO 127 vooral aan de oostzijde enigszins uitge- breid. De Herv. kerk (Broek 7) is een recht gesloten zaalkerk uit 1840 met neoclassi- cistische ingangsomlijsting, spitsboog- vensters, schilddak en een vierkante opengewerkte dakruiter met ingesnoerde spits. In de dakruiter hangt een door Cyprianus Crans gegoten klok (1732). Rond 1915 is aan de achterzijde een con- sistoriekamer aangebouwd. De kerk bevat een preekstoel uit de bouwtijd. De pastorie (Broek 5) is een middenganghuis met breed dakerker uit circa 1840. De Herv. kapel (Broek 2) is een sobere zaalkerk uit 1924 met rondboog- vensters en een gedrongen dakruiter. Woonhuizen. Het woonhuis B o n - nerveen 8 (circa 1915) vertoont cha- letstijl-elementen en heeft twee kruis- ende zadeldaken. Dat is ook het geval bij goed voorbeeld van een middengang- Gieterveen, Herv. kerk het in zakelijk-expressionistische vormen huis. Het rechter deel van het vergelijk- uitgevoerde huis Broek 18 (circa bare dwarse huis Brink 20 (circa 1900) enBonnen 11 (circa 1890). De fraai 1935). heeft een winkelpui. Jugendstil-achtige gelegen krimpenboerderij Veenhof 5 Boerderijen. De krimpenboerderij decoraties hebben de rond 1905 (1874) heeft een neoclassicistische Bonnerveen 52 is rond 1900 opge- gebouwde herenhuizen Brink 19 en ingangsomlijsting. Andere voorbeelden trokken door de gebroeders Bartelds. Uit Brink 21.Asserstraat 8 is een van krimpenboerderijen, maar dan met 1913 dateren de moderne krimpenboer- gedeeltelijk gepleisterde dokterswoning neorenaissance-details, zijn: Bonnen derijen Bon n ery e en 37 enBonner- met jugendstil-invloeden, gebouwd rond 38 (circa 1905),Achter 't Hout 28 veen 56. 1915 en uitgebreid in 1937. Vergelijk- en 30 (beide circa 1915). Windmolen 'De Eendracht' (Broek baar is de in 1921 gebouwde villa Brink De windmolen `Hazewind' (bij 62) is een stellingmolen met achtkantige 11. In zakelijk-expressionistische vor- Naweg 4) is een met riet gedekte acht- gemetselde onderbouw, ronde gemet- men uitgevoerd is de villajulianalaan kantige stellingmolen met een hoge selde romp en een met dakleer beklede 1 (circa 1930). Kenmerkend is vooral het gemetselde onderbouw. Deze molen is in kap. De molen werd in 1877 gebouwd krachtig horizontaal vorm gegeven bal- 1833 gebouwd voor B.L. Homan. De door H. Wiertsema met gebruik van een kon boven een overdekt terras. Vergelijk- laatste restauratie heeft in 1965 plaatsge- uit Nieuw-Buinen afkomstige molen. De baar, maar met geprononceerd zadeldak, vonden. oorspronkelijke achtkantige romp is Eexterweg 26 (circa 193 5). Een DeAlg. begraafplaats (Oude brandde in 1904 af, waarna C. Bremer de meer traditionalistische vormgeving heb- Groningseweg ong.) is rond 1830 molen herbouwde als ronde stenen stel- ben het blokvormige huis Brink 25 gesticht. Interessante graftekens zijn de lingmolen. De laatste restauratie is uitge- (circa 1930) en A ss e rs t ra a t 7 (circa 19de-eeuwse rij grafstenen voor de fami- voerd in 1976. 1935), een variant op het middengangs- lie Buting, de ronde obelisk met festoe- DeAlg. begraafplaats (Broek huis. nen op postament voor ds. EH. Heer- ong.) is midden 19de eeuw gesticht. Ver- B oerderij en. Aan de rand van het spink (t 1843) en de omhekte marmeren meldenswaardige graftekens zijn de afge- terrein van de voormalige havezate medaillonzerk voor J. Nijenhuis knotte obelisk op postament voor J.R. Entinge ligt de kleine hallenhuisboerde- (t 1864). Groenwold (t 1917), vervaardigd door rij Klein Hilbingshof (De Bonne 2). H. Hoekzema, en het vergelijkbare graf- Deze in de kern uit 1604 stammende teken voor H. Meijering (-t. 1940), door boerderij met achterbaander is in 1959- GIETERVEEN D. Kalk en R. Schuiling. '60 gerestaureerd. De grotere hallen- (gemeente Aa en Hunze) huisboerderij Veenhof 3 stamt uit 1722 en heeft een lang voorhuis met ingang Dorp, ontstaan kort na 1450 vanuit Gie- GROLLOO aan de langszijde. Jongere voorbeelden ten op een langgerekte zandopduiking (gemeente Aa en Hunze) van dit type, maar dan met wolfdak en aan de oostzijde van de Hunze. In 1840 ingangsomlijsting, zijnAsserstraat werd Gieterveen een zelfstandige Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen op 10 (1870), Asserstraat 5 (circa 1880) parochie. In de 20ste eeuw is het dorp een westflank van de Hondsrug als doch- 128 GROLLOO d 4 van krimpenboerderijen zijn: Ooster- Grolloo, Boerderij Middenstreek 5 eind 8 (1907), Oostereind 2 (circa Grolloo, Herv. kerk 1910) en Oostereind 3 (circa 1915). dorp Hesle of Hesselte genoemd. Het Schoonloerstraat 7 is een moderne betrof het gehucht Darp, van waaruit ternederzetting van Rolde. Het dorp kop-rompboerderij uit circa 1930. Havelte mogelijk in de 15de eeuw is ont- heeft aan de oostzijde twee essen en aan Woonhuizen. Expressionistische staan. Darp is tijdens de Tweede Wereld- de Voorstreek een kleine brink. In 1853 details vertoont het woonhuis Schoon- oorlog verwoest en nadien iets westelij- werd Grolloo een zelfstandige parochie. loerstraat 8 (circa 1920). Een goed ker herbouwd. Havelte ontwikkelde zich De bebouwing heeft sterk to lijden gehad voorbeeld van een dorpswinkel annex vanaf de late middeleeuwen tot een dorp van dorpsbranden in 1915 (Oostereind) woonhuis is Hoofdstraat 23 (circa met vier ruime overwegend driehoekige en 1922 (Hoofdstraat). Na de Tweede 1930). brinken met verspreide bebouwing en Wereldoorlog is het dorp aan de zuid- De Grolloerkuil (bij Schoonloer- daaromheen enkele (kleine) essen. De zijde enigszins uitgebreid. straat 49), gelegen ten zuiden van Grollo, kerk verrees wat afzijdig aan de noord- De Herv. kerk (Hoofdstraat 19) is is de plaats waar de Etstoel, het vroegere oostzijde van het dorp. Havelte en de een recht gesloten zaalkerk voorzien van landgerecht van Drenthe van 1550 tot rondom de Eursinger binnenes gelegen een geveltoren met houten opbouw, 1669 in de open lucht zou hebben verga- gehuchten Eursinge, Busselte en Darp opengewerkte achtkantige lantaarn en derd. Vanwege de historische betekenis kregen als geheel het karakter van een naaldspits. De in 1853 in neoclassicisti- werd deze plek in het bos het Grollerholt kransesdorp. In de 19de eeuw verdichtte sche vormen opgetrokken kerk is in 1975 in 1877 door de provincie aangekocht en de bebouwing aan de brinken van gerestaureerd. In de geveltoren hangt op deze plek werd in 1897 de Drentse Havelte zich enigszins. Verder breidde een van elders afkomstige klok uit 1422. zuivelbond opgericht. Door recent het dorp zich uit in de richting van de De kerk bevat een preekstoel en banken onderzoek is echter twijfel gerezen over Drentsche Hoofdvaart (Dorpsstraat) uit de bouwtijd. De neoclassicistische de juiste locatie voor de Etstoel. — tot aan de Havelterbrug — en langs de pastorie (Hoofdstraat 21) is een midden- Amen. Esnederzetting ten westen van Van Helomaweg. Na de Tweede Wereld- ganghuis uit 1853. Grollo, waarvan de bebouwing pas in de oorlog is Havelte sterk in noordelijke Boerderijen. Uit de 17de of 18de 20ste eeuw tot ontwikkeling is gekomen. richting gegroeid. Delen van het dorp, eeuw dateert de grote hallenhuisboerde- Het woonhuis Amen 50 (circa 1930) waarvan de brinken en essen hun open- rij Middenstreek 5 met onderschoer. vertoont zakelijk-expressionistische vor- heid hebben behouden, zijn beschermd Het voorhuis is uitgevoerd in stijl- en men. Goede voorbeelden van moderne dorpsgezicht. regelwerk en heeft stroomlagen in het ontginningsboerderijen zijn: Amen De Herv. kerk (Uffelterkerkweg 1), opvullend metselwerk. De roedenven- 21 (1924), Amen 57 (1927) en Amen 62 oorspronkelijk gewijd aan St. Clemens, is sters zijn van de restauratie rond 1975. (circa 1930). een eenbeukige, driezijdig gesloten kerk Op het erf staat een mogelijk in oor- voorzien van een toren van vier geledin- sprong 18de-eeuwse houten schuur op gen met tentdak. De kerk ligt op de stenen voet. De boerderij Voorstreek 4 HAVELTE voormalige markegrens tussen Havelte (circa 1880) is een kleinere versie met (gemeente Westerveld) en Uffelte, buiten de dorpskom van dwarsdeel. De boerderij Hoofdstraat Havelte. De in 1310 gestichte romaanse 3 (circa 1890) heeft een zijlangsdeel met Esdorp, ontstaan op een noordoost bakstenen kerk werd in de 15de eeuw ver- baander in de voorgevel. Voorbeelden gerichte zandrug. Rond 1200 wordt dit hoogd en voorzien van hoog geplaatste, HAVELTE 129 gotische vensters. De volgens een stich- een omlijste ingang met een deur in .... ••• _ , tingssteen in 1410 gebouwde toren, is Lodewijk XVI-stijl. In de tuitgevel zijn 11-E; mogelijk uitgevoerd naar plannen van duivengaten aangebracht. Het bedrijfs- Johan die Wercmeyster. In de toren gedeelte heeft twee dwarsdelen. hangt een door Geert van Wou en Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Johannes Schonenborch gegoten klok Raadhuislaan 1 is een eenlaagspand (1516). Het gotische koor kwam eind met serre, gebouwd in 1924 naar ont- 15de eeuw tot stand. Boven de zuidin- werp van AJ. van Vemde ter plaatse van gang herinnert een gedenksteen met de een woonhuis uit 1873 dat sinds 1881 als ^1111., ..... wapens van Gerhart Struuck en zijn raadhuis functioneerde. De tweelaags tweede vrouw Mechteld van Steenbergen uitbreiding dateert uit 1939. Het in 1988 0 1 2 3 4 1Ia nrin aan het leggen van de eerste dakpan in betrokken raadhuis Boskampsbrug- MB 1630-1642 1598; het dak zal voorheen met riet of w e g 2 bestaat uit een voormalige, in Ma 1870 wellicht met leien zijn gedekt. De zonne- aanleg 18de-eeuwse hallenhuisboerderij CM 1968-1969 wijzer aan de zuidzijde dateert uit 1805. met een in 1843 toegevoegd dwars voor- Bij de ingrijpende restauratie van de kerk huis, en een in 1989 door architectenbu- Havelte, Overcinge, plattegrond in 1920-'25, naar plannen van H.M. reau J.H. Wouda en J. van der Schaaf Hulsbergen, zijn onder meer de dichtge- ontworpen nieuwe vleugel. Bij de restau- met manieristische voorgevel heeft ver- zette romaanse vensters weer geopend en ratie van de boerderij heeft men de hout- schillende verbouwingen ondergaan. hebben de gotische vensters een bakste- constructie van het bedrijfsgedeelte door Inwendig kreeg het vermoedelijk tussen nen tracering herkregen. Evenwijdig aan een betonconstructie vervangen. In het 1645 en 1666 de voor die tijd ruim opge- de noordzijde van de kerk is recent naar deels onderkelderde voorhuis zijn de zette bordestrap. Verdere verbouwingen ontwerp van Wouda & Van der Schaaf de opkamer, een bedstede en diverse tegel- volgden kort voor 1732 in opdracht van `Nije VVheeme' opgetrokken; een zij- tableaus behouden gebleven. Bij de boer- Wolter Kymmell en rond 1854 voor J.L. beuk-achtige uitbreiding die de zijgevel derij behoorden de op een bakstenen Kymmell. ook J. Linthorst Homan, die echter vrijwel ongemoeid laat. voet gebouwde houten schuren Bos- vanaf 1876 eigenaar was, liet het huis Het kerkinterieur wordt gedekt door kampsbrugweg la en lb, opgetrokken in ingrijpend verbouwen, waarbij een een- kruisribgewelven en een waaiergewelf 1854 en 1907. laags uitbreiding aan de oostzijde tot (koorsluiting). De gewelfribben rusten Overcinge (Linthorst Homanlaan stand kwam en de voorgevel waarschijn- op zandstenen kraagstenen met gebeeld- 1). Het middeleeuwse huis Overcinge lijk zijn huidige bepleistering heeft houwde koppen. In de kerk bevinden wordt voor het eerst vermeld in 1313. gekregen. In 1968-'69 is het landhuis zich een 12de-eeuwse, rood zandstenen Het huidige huis kwam echter tussen gerestaureerd om als Volkshogeschool sarcofaagdeksel en de grafsteen van Joan 1630 en 1642 tot stand in opdracht van Struuck 1605) en diens vrouw Anna Gerardt Struuck. Dit onderkelderde huis Havelte, Landhuis Overcinge (1992) (t 1606). Tot de inventaris behoren ver- der een preekstoel uit 1663 en twee herenbanken uit het derde kwart van de 17de eeuw, de ene van de familie Meeu- wes en Snoeken, de andere van de familie Linthorst Homan. Het in 1897 in de kerk geplaatste orgel werd in 1819, met gebruik van oudere pijpen en kast-onder- delen, gebouwd door P. van Oeckelen voor de Asser Abdijkerk en in 1855 uit- gebreid. In de kerk staat ook nog een in 1860 bewerkte veldkei die mogelijk als grenssteen heeft gediend. Op het oude kerkhof liggen enkele grafzerken, waar- onder die voor A. van der Vlies (f 1849) en de familie Linthorst Homan. Naast de oude pastorie-boerderij (Raadhuislaan 5) uit circa 1850 staat de pastorie (Raad- huislaan 9) uit 1933. Het voorm. schultehuis annex boerderij (Dorpsstraat 30) is een in opzet 18de-eeuwse hallenhuisboerderij met een dubbel voorhuis voorzien van 130 HAVE LTE Rijksweg N.Z. 2 (circa 1890). Voor- woongedeelte en een bedrijfsgedeelte beelden van vroeg-20ste-eeuwse een- met dwarsdeel. Op het erf staan een bak- laags huizen zijn: D orpsstraat 2 (circa huisje en een houten schaapskooi op bak- 1900), de dubbele woning Boskamps- stenen voet. Andere voorbeelden van brugweg 12-14 (circa 1915) met hallenhuisboerderijen met dwarsdeel uit mansardedak, het middenganghuis het begin van de 19de eeuw zijn Van Loosweg 1 (circa 1925) met portiek en Helomaweg 27-29 (1817), met tegel- verhoogd middenrisaliet, en Raad- tableaus in de woonkeuken, Van Helo- huislaan 11 (circa 1925) met gebro- maweg 2 (1823), met dubbel voorhuis ken tentdak. De rond 1935 gebouwde en bakhuisje, en Boskampsbrugweg huizen Dorpsstraat 15-17 en 15 (1832), met hoekbaander. Rond 1860 Dorpsstraat 26 vertonen zakelijk- gebouwde boerderijen met een dwars expressionistische invloeden. geplaatst (deels onderkelderd) voorhuis Havelte, Landhuis Overcinge, dienstwoning Boerderijen. Havelte heeft een zijn: Wartena (Raadhuislaan 13), met groot aantal hallenhuisboerderijen, dwarsdeel en stookhok, Rijksweg dienst to gaan doen. Na vertrek van de waarvan diverse met een oude kern. Tot N.Z. 13 , met omlijste ingang en langs- Volkshogeschool werd het in 1984 het midden van de 17de eeuw gaat de deel, en Rijksweg N.Z. 14-15, met opnieuw gerestaureerd. Daarbij heeft boerderij Overcingelaan 2 terug. langsdeel, bijschuur en varkenshok. Bij men de situatie van vOOr circa 1870 Deze boerderij heeft een langgerekt de laatstgenoemde boerderij staat het zoveel mogelijk teruggebracht, maar de voorhuis met opkamer annex bedstede, voorhuis vOOr een oudere boerderij en is aanbouw aan de oostzijde is gehand- een bedrijfsgedeelte met dwarsdeel en het bovenlicht van de ingang voorzien haafd. een vrijstaande houten schaapskooi met van een gietijzeren ornament in de vorm Aan de noordzijde van het voorplein midden-17de-eeuws ankerbalkgebint. van een paard. Een deels onderkelderd, staat een vierkant, vroeg-17de-eeuws Voorbeelden van hallenhuisboerderijen dwars voorhuis hebben ook Rijksweg poortgebouw met rondbogige door- met een 18de-eeuwse kern – gedateerd N.Z. 7 (1864) – vOOr een oudere boer- gang. Inwendig zijn later consoles aange- met jaartalankers – zijn Dorpsstraat derij met langsdeel – en Oosterwei- bracht met een mannen- en een vrou- 14 (1743), met dwarsdeel en bakhuis, denweg 1 (circa 1875). Anders van wenkop. Enkele dwarsbalken hebben Dorpsstraat 12 (1744), met twee opzet zijn de uit 1863 daterende krim- gesneden maskers. Op de hekpijlers bij dwarsdelen, bakhuis en schaapskooi, en penboerderij Oosterweidenweg 4 en de toegang tot het terrein, staan schild- Overcingelaan 1 (1759), met langge- de met ingezwenkte lijstgevel uitge- houdende leeuwen (circa 1910) met de rekt voorhuis en haaks aangebouwde voerde kop-rompboerderij De Wa l wapens van de families Kymmell en houten bijschuur. De laatste boerderij (Van Helomaweg 3), waarvan het Linthorst Homan. Aan de zuidzijde van heeft in de topgevel een muuranker bedrijfsgedeelte met langsdeel is voor- het voorplein staat een boerderij die in waaraan een uitstekend gesmeed jaartal zien van een sluitsteen met het jaartal 1870 is herbouwd, nadat de oude boer- is bevestigd. Dat is ook het geval bij de `1861'. Laat-l9de-eeuwse hallenhuis- derij en enkele bijgebouwen in 1869 topgevel van het woongedeelte van boerderijen met dwarsdeel en deels waren afgebrand. De boerderij is in Dorpsstraat 3 uit 1779; boven de onderkelderd woongedeelte zijn D e 1962-'63 gerestaureerd. Op het terrein achterbaander van het bedrijfsgedeelte Hilde (Kosterijstraat 2; circa 1885), met staan verder een vijfzijdig tuinhuisje zijn de jaartalankers '1791'. De in de hoekbaander, bakhuisje en houten (circa 1910) in neorenaissance-stijl en kern 18de-eeuwse, deels onderkelderde schaapskooi op bakstenen voet, en 0 sse- een dienstwoning (Overcingelaan 3), en met langsdeel uitgevoerde boerderij weidenweg 1 (1898). gebouwd rond 1920 als koetsierswoning Overcingelaan 5 is in 1970 vanuit Voorbeelden van vroeg-20ste-eeuwse naar een neorenaissance-ontwerp van Tweeloo (gemeente Meppel) naar ontginningsboerderijen – voornamelijk A. Zwikker. De houten voetgangersbrug Havelte overgeplaatst. Een 18de-eeuwse uitgevoerd met dwarsdeel – zijn de krim- uit circa 1910 is in 1998 gerestaureerd. kern hebben verder nog Van Heloma- penboerderij 0 oster w eidenw eg 9 Woonhuizen. Het gepleisterde een- weg 23, uitgevoerd met houten voor- (1905), de forse boerderij Wilhelmi- laagspand Wittehuis (Dorpsstraat 29) schot, en mogelijk ook de keuterij nahoeve (Meenteweg 7; 1913) met heeft een 17de-eeuwse kern, maar kreeg Dorpsstraat 1 met dubbel woonge- langsdeel, de keuterij D orpsstraat 10 zijn huidige uiterlijk met omlijste ingang deelte. Van rond 1800 dateren de keute- (circa 1915) en verder de boerderijen rond 1840. Het heeft korte tijd, tussen rij Kosterijstraat 1, de boerderij Van Van Helomaweg 17 (circa 1920), 1857 en 1864, gediend als raadhuis. Helomaweg 31 met bijschuur en in met twee dwarsdelen, D e Weide Hoek Tegen het huis heeft men in de 18de het voorhuis een opkamer met bedste- (Meenteweg 2-3; 1923), met ouder- eeuw een hallenhuisboerderij opgetrok- denwand, en Van Helomaweg 25 woning, en M e e n t e w e g 1 (circa 1930) ken (Dorpsstraat 27). Rond 1890 opge- met de jaartalankers '1804'. De uit 1816 met bakhuis. trokken zijn de voorm. brugvvachters- daterende hallenhuisboerderij D orps- De windmolen Molenweg 29 is een woning Rijksweg N.Z. 3, met krimp straat 4-6 (1816) heeft een deels achtkantige stellingmolen met een bak- en gepleisterde omlijsting, en het huis onderkelderd, naar links uitgebouwd stenen onderbouw en een met riet HOLLAND S CHEVELD 131 beklede romp en kap. Deze korenmolen is rond 1915 vanuit Wapse overgebracht en door molenmaker De Graaf her- bouwd ter vervanging van een in 1914 afgebrande voorganger. De laatste res- tauratie is uitgevoerd in 1976. De Haveltersluis in de Drentsche Hoofdvaart (Oosterweidenweg 5-6) is een schutsluis uit 1892 met houten sluis- deuren. Op het sluiseiland staat een sluiswachterswoning (Rijksweg N.Z. 11) uit dezelfde tijd. Verder zijn er een pompgebouw met elektrisch gemaal (1925) en een modern pompgebouw (circa 1950). DeAlg. begraafplaats (Kerklaan ong.) werd rond 1900 gesticht tegenover het kerkhof van de Herv. kerk. Interes- sante graftekens zijn het postament voor dokter G. Klein (t 1906) en de grafsteen Havelte, Boerderij Oosterweidenweg 9 met hoekpilasters, blokversiering en voor C. Vlot (f 1930). afdeklijst. Hunebedden. Ten noordwesten van 18de eeuw en die in de eerste helft van de Boerderijen. De hallenhuisboerde- Havelte liggen – aan weerszijden van de 19de eeuw verder tot ontwikkeling is rij Westeinde 11, met rieten dak en Hunebeddenweg – twee hunebedden die gekomen. Enkele ontginningsboer- onderschoer, heeft een aangebouwde bij- samen een paar vormen. Het h u n e b e d derijen – alle met dwarsdeel – zijn: schuur met decoraties in de vorm van D5 3 (west) bestaat uit eenentwintig Veendijk 18 (circa 1890), Veendijk 10 geknoopt stro. Datzelfde geldt voor de draag- en negen dekstenen, een ingangs- (circa 1915), Veendijk 19-21 (circa 1915), boerderij D orpsstraat 26. partij met twee paar poortzijstenen en met recent aangebouwde ouderwoning, Destoomzuivelfabriek annex een deels behouden steenkrans. Restau- en de met twee dwarsdelen uitgevoerde korenmaalderij 'De Goede Ver- raties zijn uitgevoerd in 1918, 1947-'49 boerderij Veendijk 14 (circa 1920). De wachting' (Drift 1) dateert uit 1915 en en 1991. Het hunebed D 5 4 (oost) voorm. op enbare lagere school bestaat uit een woonhuis, een kantoor en bestaat uit veertien draag- en zeven dek- (Veendijk 2 5) is een gepleisterde twee- een bedrijfsgedeelte. Dit complex ver- stenen. De ingang bestond mogelijk uit klassige middengangschool uit 1912. ving het gebouw van het gelijknamige, in twee paar poortzijstenen. In 1955, 1966 Aardige woonhuizen zijn het eenlaags 1896 opgerichte boterfabriekje, dat in en 1995 zijn restauraties uitgevoerd. middenganghuis Veendijk 51 (circa 1908 werd gewijzigd in een stoomzuivel- Eursinge. Dit esgehucht ten zuid- 1915), met portiek en hoger opgetrokken fabriek. Na de sluiting in 1928 heeft men westen van Havelte is ontstaan in de late middenrisaliet, en het tweelaags huis het middengedeelte als kerkzaal gebruikt middeleeuwen. Eursinge is een Veendijk 23 (circa 1935), dat zakelijk- tot de bouw van een nieuwe Herv. kerk beschermd dorpsgezicht met diverse expressionistische invloeden vertoont. aan De Drift in 1960. Nu is het complex interessante hallenhuisboerderijen. in gebruik als bedrijfsgebouw voor een In de kern laat-18de-eeuws is 'Het Eur- veevoeder- en kunstmesthandel. singer Hof' (Eursingerlaan 8), een boer- HIJKEN derij met langsdeel en aangebouwde (gemeente Midden-Drenthe) houten bijschuur. Een 18de-eeuwse kern HOLLANDSCHEVELD hebben mogelijk ook de met dwarsdeel Esdorp, ontstaan in de vroege middel- (gemeente Hoogeveen) uitgevoerde boerderijen Eursingerlaan 1 eeuwen als dochternederzetting van Bei- – met kruiskozijnen -, Busselterweg 2 en len. Dit dorp zonder kerk – met aan de Langgerekt kanaaldorp, geleidelijk ont- Busselterweg 8; de laatste heeft een deels noordzijde de Hijkeres – heeft twee staan in de 18de eeuw nadat in circa 1660 onderkelderd voorhuis (circa 1790) en grote brinkachtige ruimten. Bij een grote de Hollandscheveldsche Opgaande en een vernieuwd stalgedeelte. Voorbeelden brand in 1822 zijn diverse boerderijen vanaf circa 1714 de Zuideropgaande uit de 19de eeuw zijn: Eursingerlaan 3 verloren gegaan. Door de aanleg van het gegraven waren. In de tweede heeft van (1846), de 'Bralshoeve' (Eursingerlaan 5; Oranjekanaal (1858) werd het noorde- de 19de eeuw is de veenkoloniale bebou- circa 1855) en `Ut Buut'nhuus' (Eursin- lijke deel van Hijken van de oude dorps- wing verdicht en in de 20ste eeuw is een gerlaan 4; circa 1860). kern afgescheiden. dorpskern ontstaan nabij de kruising Veendijk. Dit wegdorp ten zuidwes- De Geref. kerk (Westeinde 7) Riegshoogtendijk-Hollandscheveldsche ten van Havelte is een veenkolonie die dateert uit 1906 en is een sobere zaalkerk Opgaande. teruggaat tot de tweede heeft van de met spitsboogvensters en een topgevel De Herv. kerk (Hendrik Raakweg 132 HOLLAND S CHEVELD 19) is een recht gesloten zaalkerk met gebouwde tweeklassige middengang- omlijste ingang en een geveltoren met school met diverse latere toevoegingen. opengewerkte lantaarn en ingesnoerde De Geref. kerk (Jan Wintersdijkje spits. Deze in 1851 gebouwde neoclassi- 33), een zaalkerk met overhoeks cistische kerk heeft een aangebouwde geplaatste dakruiter, is in 1952 gebouwd consistoriekamer en bevat een preekstoel naar ontwerp van J. Winterswijk en J. uit de bouwtijd en een door J. Proper Haveman ter vervanging van een voor- gebouwd orgel (1910) in een veel oudere ganger uit 1871. orgelkast (derde kwart 17de eeuw). Elim. Dit veenkoloniale kanaaldorp ten Boerderijen. Langs de gedempte zuidoosten van Hollandscheveld is ont- vroegere vaart staat de rond 1830 staan in het laatste kwart van de 19de gebouwde boerderij Hollandsche- eeuw. Het hoofdkanaal is inmiddels Hoogersmilde, Woonhuizen PR. veldsche Opgaande 6 met dubbel gedempt. DeHerv. kerk (Dorpsstraat Roelfsemaweg 20 en 23 woonhuis; het woon- en het bedrijfsge- 2 3) is een recht gesloten zaalkerk voor- deelte liggen parallel aan de weg. Andere zien van een toren met drie geledingen visie-zendmast van Smilde uit circa 1960. interessante boerderijen langs dezelfde en een achtkantige bekroning met tent- De Herv. kerk (Rijksweg 178) is een weg zijn de krimpenboerderij Holl. dak. De kerk is in 1916 gebouwd met eenvoudige zaalkerk uit 1845 met dak- Opgaande 4 (circa 1860), met inge- rationalistische elementen naar ontwerp miter en omlijste ingangspartij, uitge- zwenkte lijstgevel, de hallenhuisboerderij van HJ. Beijlevelt. Inwendig heeft de voerd met neoclassicistische en neogoti- Holl. Opgaande 10-12 (circa kerk een ziende kap. De in 1916 opge- sche detaillering. De naastgelegen 1890), met dwars geplaatst voorhuis, en trokken pastorie (Dorpsstraat 21) is ver- pastorie dateert uit circa 1925. de krimpenboerderij Hon. Op gaande bouwd in 1928. Interessante woonhui- De Geref. kerk (Rijksweg 142), een 54 (circa 1910). z en zijn het gepleisterde 'Huize Elim' eenvoudige zaalkerk uit 1916 naar plan- Woonhuizen. De voorm. dokters- (Prieswijk 101) uit 1919, het expressio- nen van P.S. Dijkstra, is voorzien van woning Het Hoekje 41 (1868) is een nistische huis Carstensdijk 158 (circa siermetselwerk in rode baksteen en blokvormig middenganghuis met bakste- 1935), met paraboolvormige kap, en het smalle gekoppelde rondboogvensters nen dakkapel. Het diepe pand Zuider- huis Carstensdijk 162 (1936), dat zake- binnen een rondboogspaarveld. De dak- opgaande 2 (circa 1870) heeft opval- lijk-expressionistische invloeden ver- miter met luidklok is enkele jaren gele- lende prefab eclectische pilasterkapite- toont. Rond 1935 gebouwd zijn de den verwijderd, evenals de risalerende len. De gepleisterde eenlaagspanden moderne kop-rompboerderij Dorps- topgevelpartij met erker en balkon van Kerkenkavel 14-16 kregen, nadat straat 44 en de voorm. openbare de bijbehorende pastorie (Rijksweg 141) hier vanaf 1819 een lagere school in was lagere school "t Vonder' (Carstensdijk uit 1916. gevestigd, rond 1890 als diaconiewonin- 73), een tweeklassige gangschool in zake- Woonhuizen. De voorm. brugwach- gen met eclectische elementen, hun hui- lijk-expressionistische vormen. terswoning Va a r t w e g 145 (circa dige vorm. In zakelijk-expressionistische 1890) is een eenvoudig diep pand met vormen gebouwd is het huis Hendrik gepleisterde hoekpilasters en sluitstenen Raakweg 18 (circa 1935). HOOGERSMILDE boven de vensters. De woonhuizen P.R. DeAlg. begraafplaats (Kerkhof- (gemeente Midden-Drenthe) Roelfsemaweg 20,22 en 25 en de laan ong.) bezit een baarhuisje met een voorm. directeurswoning P. R. Roelf- tot topgevel verhoogd middendeel, Langgerekt kanaaldorp, ontstaan nadat semaweg 23 zijn rond 1920 in kalk- gebouwd in 1875 naar een ontwerp van in 1614 een uitgestrekt veengebied in de zandsteen gebouwd nabij de kalkzand- B. Reinders uit 1874 voor een baarhuisje marken van Diever en Leggeloo was steenfabriek P.R. Roelfsema, voorheen to Hoogeveen. gekocht door een groep Amsterdammers Albino geheten en opgericht in 1904 Zuideropgaande. Dit langgerekte onder aanvoering van Adriaan Pauw, die door de firma Maathuis uit Groningen. kanaaldorp ten zuiden van Hollandsche- zich hierdoor Heer van Hoogersmilde De fabriek is inmiddels gemoderniseerd. veld is ontstaan in de 18de eeuw aan mocht noemen. De door hen opgerichte De bijbehorende arbeiderswoningen weerszijden van de gelijknamige, tussen Compagnie der Dieverder, Leggeler en Albinoweg 6 enAlbinoweg 7-10 1714 en 1770 gegraven vaart, die inmid- Smilder Venen verveende dit gebied. (circa 1920) zijn eveneens in kalkzand- dels is gedempt. Aardige woonhuizen Rond 1730 stagneerde de vervening, steen opgetrokken. Dat geldt ook voor in het dorp zijn Zuideropgaande 56, maar een nieuwe impuls werd gegeven de voorm. brugwachterswoning Rijks- gebouwd rond 1915 als onderwijzerswo- door de aanleg van de Drentsche Hoofd- weg 221 (circa 1910) en de midden- ning, het L-vormige hoekhuis Zuiderop- vaart in 1767-'80. Het dorp, dat ook standswoning Rijksweg 235 (circa gaande 46 uit 1923 en de onderwijzers- Oude Smilde werd genoemd, kreeg 1925). woning Zuideropgaande 152 uit circa bebouwing aan beide zijden van de vaart. Horeca. Het voorm. cafe Rieten 1930. Laatstgenoemde woning hoort bij Na de Tweede Wereldoorlog is aan de Dak (Rijksweg 211) is een rond 1920 in de Ch r. lagere school 'Het Mozaiek' westzijde een nieuwbouwwijk tot stand expressionistische stijl gebouwd een- (Zuideropgaande 150), een rond 1930 gekomen. Aan de oostzijde staat de tele- laagspand met rieten schilddak. Vroeger HOOGEVEEN 133 was dit het ontspanningslokaal van de 1801 jeugdherberg 'Us Blauwe Hiem' in 1804 Appelscha. Uit dezelfde tijd is het c af Zende rz icht (Rijksweg 182), een een- 1111111 RECONSTRUCTIE 1652 laagspand in expressionistische vormen RECONSTRUCTIE 1766 met gebroken schilddak en een hoger opgemetselde middenpartij met pinakel- bekroning. Boerderij en. De rond 1915 gebouwde krimpenboerderijen P. R . Roelfsemaweg 10 enRijksweg 2 2 7 hebben siermetselwerk in de ont- lastingsbogen boven de vensters en de inrijdeur van de schuur. 7:3 O De voorm. coOper atieve stoom- ap. zuivelfabriek met koren- maalderij `Nooit Gedacht' (Rijksweg 199-203) werd in 1913 opgericht als ver- volg op een rond 1890 gestichte boterfa- briek en in 1926 uitgebreid met een kaas- makerij. In 1966 is de fabriek opgeheven. Het gewijzigde fabriekscomplex met ver- schillende gebouwen is nu een garagebe- drijf. De dwarse eenlaags directeurswo- 0 5 10 15 20M ning is rond 1915 gebouwd, het L_ tweelaags fabrieksgebouw met plat dak rond 1926. Hoogeveen, Herv. kerk, plattegrond gemaakte schetsplan voor de uitbreiding Het trafohuisje (Oranjekanaal bij van Hoogeveen werd niet uitgevoerd, de Spiersbrug) dateert uit circa 1930 en Hoogeveen werd in 1813 een zelfstan- maar vormde wel de basis voor het uit- heeft een zadeldak en expressionistische dige gemeente en groeide vervolgens breidingsplan van 1935, met name wat details. Kort na de bouw is er een gelijk sterk uit. Er ontwikkelde zich een dicht- betreft de geconcentreerde bebouwings- volume met schilddak tegenaan geplaatst. bebouwd dorpscentrum met bebouwing vorm en de verbetering van het wegen- tot aan de Noordsche Opgaande (Wil- en stratenpatroon. Na de Tweede lemskade) en langs de Grote Kerkstraat Wereldoorlog is Hoogeveen sterk HOOGEVEEN en Van Echtenstraat, die de eerste door- gegroeid en verstedelijkt. Aan de noord- brekingen vormden van de lintbebou- oostzijde is een industrieterrein aange- Veenkoloniaal kanaaldorp met stedelijk wing. Na de verbetering van de Hooge- legd en aan alle zijden zijn nieuwe woon- karakter, ontstaan nadat Roelof van Ech- veensche Vaart in 1851 en de aanleg van wijken tot stand gekomen. Bijna alle ten in 1625 van de markegenoten van de Verlengde Hoogeveensche Vaart kanalen en vaarten zijn inmiddels Steenbergen en Ten Arlo de Echter (1857-'60) nam naast de turfgraverij ook gedempt en de Hoogeveensche Vaart is Groote Veenen had gekocht. Voor de het belang van de scheepvaart en aanver- langs de zuidzijde van Hoogeveen omge- ontginning van dit veengebied liet hij in wante bedrijvigheid toe. Ook de land- legd. 1626-'27 vanaf Meppel de Hoogeveen- bouw ging een grotere rol spelen. Aan de De H e rv. kerk (Grote Kerkstraat sche Vaart graven, daarbij gebruik in 1870 aangelegde spoorlijn Meppel- 40) is een recht gesloten driebeukige hal- makend van de oude loop van de Wete- Groningen kreeg Hoogeveen een station lenkerk met dakruiter. De kerk werd in ring en het Echtenerdiep. De ontginning even ten noorden van de dorpskern. 1652-'64 in classicistische stijl gebouwd werd georganiseerd door de in 1631 Na 1900 verbeterde men de wegen in de in de vorm van een Grieks kruis. In 1766 door Van Echten met enkele Hollandse omgeving. De vooral op de agrarische heeft men de westelijke arm vergroot en regenten opgerichte Compagnie van sector gerichte industrie to Hoogeveen verbreed. Naar plannen van Hendrik Vijfduizend Morgen. Bij de kruising werd vanaf circa 1920 van belang. Caspar Dekker kwam in 1801 eerst een (`Het Kruis') van de Hoogeveensche In het gebied tussen de Willemskade en uitbreiding aan de westzijde en vervol- Vaart (Schutstraat-Het Haagje) met de de Grote Kerkstraat liet de Bouwvereni- gens in 1804 een uitbreiding aan de oost- eerste wijk of gracht in noordelijke rich- ging Hoogeveen tussen 1914 en 1920 de zijde tot stand, waardoor het gebouw de ting (Hoofdstraat) en de daarop vanaf Oranjebuurt bouwen naar een steden- huidige vorm kreeg. Ingemetselde circa 1656 aansluitende Zuidwolderop- bouwkundig plan van gemeentearchitect gedenkstenen herinneren aan deze uit- gaande (Alteveerstraat) vestigden zich de J. Carmiggelt. Het in 1926 door bureau breidingen. Dekker ontwierp tevens de eerste kolonisten. Granpre Moliere, Verhagen & Kok houten zonnewijzer (1804) aan de zuid- 134 HOOGEVEEN werpen gebouwd orgel (overgebracht in 1905). De houten preekstoel met hout- snijwerk van C. Wijker dateert uit 1967. De voorm. pastorie Hoofdstraat 15 is in 1899-1900 gebouwd in neorenais- sance-stijl naar ontwerp van J. Smallen- broek. Het voorm. Karmelietenklooster van de paters uit Zenderen (Brinkstraat 5) is een dwars pand met een tot topgevel opgetrokken middenrisaliet, gebouwd in 1904-'05 naar een ontwerp met neogotische details van K.L. Croonen. Thans is hier het Glasmuseum Hooge- veen gevestigd. Hetverenigingsgebouw 'Irene' (Schutstraat 39) kwam in 1906 tot stand Hoogeveen, Synagoge chitect J. Carmiggelt. Hij ontwierp ook in opdracht van de Vereeniging tot de preekstoel in de kerk. bevordering van Christelijke Belangen gevel. In de dakruiter (circa 1720), die in De G e r e f. kerk (Hoofdstraat 95) is naar een jugendstil-ontwerp van G. Hof- 1806 vanuit Haarlem is overgebracht, een recht gesloten driebeukige kerk met man. Het tweelaags hoekpand is opge- hangen een door Francois en Pieter steekkappen en portaal. De brede voor- trokken in witte verblendsteen. Hemony gegoten klok (1649) en een gevel is voorzien van kanteelvormen, Overige kerken. De Chr. klok uit 1680. Bij de restauratie van de hoektorentjes met tentdak en een midden- Geref. kerk (Bentinckslaan 3 3) is een kerk in 1967-'69, onder leiding van P.L. opbouw met spits met frontalen. De kerk recht gesloten zaalkerk uit 1906 met de Vrieze, zijn de west- en de oostgevel kwam in 1904 tot stand naar een ontwerp recent aangebouwd portaal. De pastorie gewijzigd. met neoromaanse invloeden van G. (Bentinckslaan 31) is uit hetzelfde jaar. Het interieur wordt door houten tonge- Hoekzema. De jaartallen 1834 en 1886 De voorm. Geref. kerk (Bentincks- welven gedekt. Tot de inventaris behoren op de gevelsteen verwijzen naar de laan 78), thans Geref. kerk Vrijgemaakt, een 18de-eeuwse herenbank, een preek- Afscheiding en de Doleantie. Het interi- heeft een T-vormige plattegrond en een stoel uit 1804 en een in 1843 door J.C. eur is in 1964 ingrijpend verbouwd. Toen terzijde geplaatste, ongelede toren met Scheuer & Zn. gebouwd orgel, vergroot is ook het huidige, door orgelbouwer De spits. De kerk kwam in 1933 tot stand in 1861 door P. van Oeckelen. Verder is Graaf vervaardigde orgel geplaatst, naar een ontwerp van D. van Dijk in er een rouwbord uit 1757 voor Johan waarin pijpwerk is gebruikt van een oor- zakelijk-expressionistische stijl. Het baron van Echten tot Echten (1- 1757), spronkelijk in 1846 door Bernard Drey- Apostolisch Genootschap (Van de achterkleinzoon van de stichter van mann voor de protestantse kerk te Ant- Limburg Stirumstraat 84) heeft een Hoogeveen. recht gesloten zaalkerk met flauw hel- De voorm. pastorie (Grote Kerkstraat lend zadeldak, opgetrokken in 1957 in 42) is in 1910 gebouwd naar een ontwerp wederopbouwstijl naar ontwerp van A. met neogotische invloeden van J. Car- Visser en J. Zondag. Moderne kerken miggelt. Tot het kerkcomplex behoort met klokkentoren zijn de door F. Dicke ook het dwarse eenlaagspand Van Ech- ontworpen (Geref.) Zuiderkerk tenstraat 37-39, in de huidige vorm (Baarlelaan ong.) uit 1960 en de R.K. daterend uit circa 1850, maar met moge- kerk O.L. Vrouwe Visitatie lijk een laat-18de-eeuwse kern. (Blankenslaan Oost 2) uit 1961-'63, naar De voorm. s y n a g o g e (Schutstraat ontwerp van J. Dresme en met decoraties 147) is een neoclassicistisch zaalgebouw bij de ingang van B. Padberg. met fronton en omlijste ingangen, Raadhuizen. Het voorm. raadhuis gebouwd in 1865-'66 ter vervanging van Hoofdstraat 148 is een blokvormig een voorganger uit 1798. Momenteel is pand met afgeplat schilddak, dat zijn hui- het als kerkgebouw 'De Schutse' in dige vorm in 1868 heeft gekregen naar gebruik bij de Baptistengemeente. plannen van H. Wessels door de verbouw DeRemonstrantse en Ned. van een ouder logement. Het gebouw G e r e f. kerk (Grote Kerkstraat 39), heeft tot 1940 als raadhuis gefunctio- een recht gesloten zaalkerk met neore- neerd. Het huidige raadhuis Raadhuis- naissance-elementen, werd in 1893-'94 plein 1 bestaat uit een onderkelderd gebouwd naar ontwerp van gemeentear- Hoogeveen, Geref. kerk tweelaags dwars bouwdeel met klokken- HOOGEVEEN 135 toren en zadeldak tussen tuitgevels, een eenlaags zijvleugel met haakse uitbouw en een vrijstaande dienstwoning. Dit in 1940 naar een traditionalistisch ontwerp van CJ. Blaauw opgetrokken complex is gedeeltelijk uitgevoerd in een met bak- steen beklede, gewapend-betonconstruc- tie. In de ongelede klokkentoren met achtkantige opbouw hangt een door de firma A.H. van Bergen vervaardigd caril- lon. Aan de achterzijde staat een tamelijk recente uitbreiding. Het oorlogsmonu- ment (1948) op het Raadhuisplein voor het gemeentehuis werd gemaakt door Petit. Het voorm. kantongerecht (Brink- straat 26) is een in gele verblendsteen gebouwd dwars pand met een tot topge- vel opgetrokken middenrisaliet. Het gebouw kwam in 1900 tot stand naar een ontwerp van W.C. Metzelaar met chalet- stijl-invloeden. Aan de voorzijde bevindt Hoogeveen, Raadhuis Raadhuisplein 1 eclectische vormen. Uit dezelfde periode zich een tamelijk recente eenlaags nit- zijn het huis Hoofdstraat 2 (circa b ouw. cafe. Het van oorsprong mogelijk uit 1880), dat neorenaissance-invloeden ver- Het voorm. postkantoor (Hoofd- 1646 daterende eenlaags huis Hoofd- toont, en de onder een kap geplaatste straat 167) is een dwars pand nit 1911 straat 9 kreeg het huidige aanzien met eenlaags woningen Van Echtenstraat met neogotische vormen, waarschijnlijk hoger opgetrokken middenrisaliet en 57-61 (circa 1885). Naar ontwerp van ontworpen door C.H. Peters. neorenaissance-elementen bij een ingrij- J. Carmiggelt werd in 1890 Brink- Devoorm.volkshuishoud- en pende verbouwing in 1888 in opdracht straat 30 gebouwd als boerderij met industrieschool (Pesserstraat 14) van het echtpaar Rander-Van der Lely dwars geplaatst voorhuis, voorzien van is een blokvormig pand uit 1917 met Venendal. Een steen uit 1653 is in de een tot dakkapel verhoogd middenrisa- gebroken kap en een tot topgevel opge- 19de eeuw ingemetseld en afkomstig van liet. Rond 1890 gebouwd zijn ook de trokken middenrisaliet. De naastgelegen een voorm. buurpand. De rechter aan- twee verschillend gedetailleerde dubbele directeurswoning (Pesserstraat 12) bouw met puntgevel is toegevoegd bij woningen Grote Kerkstraat 102- dateert uit dezelfde tijd. een verbouwing in 1857. Het pand huis- 108, de huizenrij Van Echtenstraat De voorm. marechausseekazerne vest nu het museum Venendal. 67-71 en de serie eenlaags woningen (Pesserstraat 21-27) is rond 1930 Veel woonhuizen in Hoogeveen zijn Prins Hendrikstraat 2-12, met gebouwd in zakelijk-expressionistische gebouwd in de tweede helft van de 19de drie tot dakkapel opgetrokken gevelde- stijl. In de drie, in elkaars verlengde gele- eeuw en de eerste decennia van de 20ste len. gen bouwdelen waren woningen, kanto- eeuw. De familie Van Holthe tot Echten In de beginjaren van de twintigste eeuw ren, cellen en een paardenstal onderge- liet in 1852 het eenlaagspand Huize maakte J. Carmiggelt ontwerpen voor bracht. Momenteel is het gebouw Rozengrond (Hoofdstraat 13) bouwen. een groot aantal huizen, bijvoorbeeld opgedeeld in woningen. Als notarishuis in 1856 gebouwd is voor de dienstwoningen Stations- Woonhuizen. Bij het oude dorps- Hoofdstraat 28 met neoclasscistische straat 8-1 2 (1902), bestemd voor het centrum 'Het Kruis' staan enkele oude ingangsomlijsting. Jets jonger is het personeel van de familie Tonckens. Ver- diepe huizen met schoudergevel en tand- gepleisterde dwarse eenlaags huis Alte- der ontwierp hij in neorenaissance-stijl lijsten, to weten het laat-17de-eeuwse veerstraat 54 (1860) met hoger Brinkstraat 36-38 (1902), het een- huisAlteveerstraat 1, met duivenga- opgetrokken middendeel en deuromlijs- laagspandHoofdstraat 1 (1902), ten in de geveltop, en Schutstraat 8, ting met guirlandes. Een vervenersfami- waarvan de linker aanbouw rond 1905 met een gevelsteen uit 1703. Een 17de- lie liet in 1878 naar een ontwerp met werd toegevoegd naar ontwerp van G. eeuwse kern heeft ook Ho ofds tra a t eclectische elementen van H.E. Hofman, en Br in kst ra a t 11 (1902) 254. Dit eenlaags hoekpand met schou- Hoegsma het dwarse eenlaags huis met een tot topgevel hoger opgetrokken dergevel kreeg in 1882 zijn huidige, Hoofdstraat 11 bouwen. Voor burge- gedeelte. In neorenaissance-stijl uitge- gepleisterde, vorm bij een verbouwing meester L.W. Ebbinge ontwierp voerd is ook het door Carmiggelt ont- naar plannen van H.E. Hoegsma. Het Hoegsma het in 1881 gebouwde heren- worpen huis Hoofdstraat 24 (1902), pand heeft in de loop van de tijd ook huis Hoofdstraat 5. Het naastgelegen dat veel overeenkomst vertoont met de dienst gedaan als tiendhuis en schippers- huis Hoofdstraat 3 uit 1883 heeft Geref. pastorie U. Smallenbroek) en de 136 HOOGEVEEN Hoogeveen, Woonhuis Brinkstraat 32-34 nastraat 9), Willemskade 53-59 en Hoogeveen, Woonhuizen Pesserstraat 7 en 9 Julianastraat 19. Rond 1930 middenstandswoning Brinkstraat 23 gebouwde huizen met expressionistische Dikkers gebouwde, eenlaags slijterij (1907). Jugendstil-invloeden zijn zicht- invloeden zijn Pesserstraat 7 en 9 Brinkstraat 22 in jugendstil-vormen baar bij zijn ontwerp voor Br in kst ra a t (1931), beide met paraboolvormige met tegeltableaus en groengeglazuurde 20 (1908). Voor de in opdracht van de daken, en verder het als burgemeesters- pilasters. Andere voorbeelden van voor- Bouwvereniging Hoogeveen tussen 1914 woning gebouwde hoekpand Stations- oorlogse woon- en winkelpanden zijn het en 1920 tot stand gekomen Oranjebuurt straat 19 en het huis Blankenslaan hoekpand Wilhelminastraat 2-4 leverde Carmiggelt niet alleen het ste- West 77; iets jonger is Bentincks- uit 1921 en Hoofdstraat 172-174 denbouwkundige plan maar ook diverse laan 18 (circa 193 5). Zakelijk-expres- (circa 1930) met zakelijk-expressionisti- woonhuisontwerpen. Van zijn hand zijn sionistische invloeden vertonen Sta- sche vormen. de eenlaagswoningen Willemskade tionsstraat 17 (circa 1930), De windmolen `De Zwaluw' (Van 26-40 (1920) en Wilhelminastraat Pesserstraat 13,Schutstraat 114 Echtenstraat 47) is een achtkantige stel- 1-67 (1914 en 1919); bij de laatste zijn en Stationsstraat 16; de laatste drie lingmolen met een hoge bakstenen de woningen uitgevoerd met topgevels kwamen rond 1935 tot stand. Langs de onderbouw en een met riet beklede romp en de straathoeken met tweelaags hoek- Bentinckslaan bouwde men vanaf circa en kap. Deze korenmolen werd na een panden. Zelf ging hij wonen in Wilhel- 1930 vrijstaande en twee-onder-een-kap- brand herbouwd in 1834 door L.Q. minastraat 67. Behalve Carmiggelt woningen. Goede voorbeelden zijn Ben- Robard en K. Meeuwes met gebruik van was ook G. Hofman begin 20ste eeuw tinckslaan 57 en 59 (circa 1930). de oude onderbouw uit circa 1714. De erg actief als architect in Hoogeveen. Hij Kort na de Tweede Wereldoorlog wer- molen is in 1999 voor het laatst gerestau- maakte veelal ontwerpen met neorenais- den in een parkachtige omgeving de reerd. sance- en jugendstil-elementen. Van zijn noodwoningen Blankenslaan 0 ost Het voorm. p a k h u i s Hoofdstraat 227 hand zijn onder meer het voor de familie 2-8,0ostenrijkselaan 1-5 en Van is een vierlaags diep pand uit circa 1870 Kolthoff gebouwde huis Hoofdstraat Limburg Stirumstraat 13-17 met gepleisterde voorgevel en rondboog- 68 (1903), het dubbele woonhuis Brin le - gebouwd, een serie houten eenlaags vensters. straat 32-34 (1904), het notariskan- woningen in diverse vormen en met De voorm. coOperatieve zuivel- toor Ho ofds tra a t 70 (1906) en het hoge zadeldaken. fabriek (Alteveerstraat 70), thans huisHoofdstraat 170 (1908). De voorm. s p a a r b a n k (Hoofdstraat `DOC Kaas', werd opgericht in 1894. Tot de in Hoogeveen gebouwde vroeg- 58) werd in 1900 gebouwd naar een ont- 20ste-eeuwse huizen behoren de villa werp van J. Carmiggelt met neogotische Pesserstraat 2 (circa 1910), met hou- details en een tot topgevel opgetrokken ten serre, en de dubbele woning Pesser- geveldeel. straat 4-6 (1919), voorzien van een Wi nkels. RJ. en J.P.A. Pet lieten in terugliggend middendeel met portiek. 1901 naar ontwerp van J. Carmiggelt het Uit de jaren twintig dateren de eenlaags- complex Hoofdstraat 77-81 bou- huizen Bentinckslaan 87 en 89 wen, bestaande uit een winkel in kolo- (circa 1920), beide met mansardedak, het niale waren annex koffiebranderij en huis Hoofdstraat 98 (1923), met ver- twee herenhuizen. Eveneens door Car- diepingserker, en enkele rond 1925 miggelt ontworpen zijn de winkel met gebouwde huizen met mansardedaken, cafe-woonhuis Hoofdstraat 6 uit zoals het Wicher Siedershuis (Julia- 1908 en de opvallende, in 1912 voor A. Hoogeveen, Slijterij Brinkstraat 22 HOOGHALEN 137 Het vanaf 1895 tot ontwikkeling geko- men gebouwencomplex bestaat uit diverse ingrijpend gewijzigde bedrijfsge- bouwen, een voorm. directeurswoning (1901) en een schoorsteen (1916). Tot circa 1921 was J. Carmiggelt de vaste architect van het bedrijf. In 1927-'28 kwam een uitbreiding met onder meer een nieuw kantoorgedeelte tot stand naar plannen van de gebroeders G. en W. Wierenga. De voorm. me taalwaren fa briek `Drenthina' (Prins Hendrikstraat 24) werd in 1929 gevestigd. Het complex bestaat uit fabrieksruimten met shedda- ken en diverse bijgebouwen. De watertoren (De Vos van Steen- wijklaan 71) verrees in 1928 naar ont- werp van A. Kool en J. Wildeboer. De met baksteen beklede betonnen toren krimpenboerderij is `Sol's land' (Fluiten- Hooghalen, Landhuis Dennenrode heeft een zeszijdige schacht en een hol- bergseweg 52) uit 1938. De voorm. bodemreservoir. onderwijzerswoning (Fluitenbergse- 1 bestaat uit een hallenhuisboerderij met Begraafplaatsen.DeOude Alg. weg 56) is een middenganghuis uit circa schaapskooi uit circa 1880, waar rond begraafplaats (Zuiderweg ong.) is in 1912 met jugendstil-elementen. 1915 een tweelaags horecagedeelte 1829 gesticht met een oorspronkelijk tegenaan is gebouwd. De ingang bevindt afzonderlijk omhegd katholiek deel met zich in de afgeschuinde hoekpartij met gietijzeren grafkruis. Het baarhuisje uit HOOGHALEN balkon en gemetselde borstwering in 1874 is ontworpen door B. Reinders. (gemeente Midden-Drenthe) jugendstil-vormen. Opvallende graftekens zijn twee bijna Van de voorm. c ()Cope r a ti eve zui- identieke postamenten met gebogen zand- Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen als velfabriek en korenmaalde- stenen afdekkingen, de ene voor burge- dochternederzetting van Beilen aan de rij 'Haien' (Hoofdstraat 24) resteert een meester A. Meijer (t 1855) en A. Berk- weg van Meppel naar Groningen. Het gedeelte dat nu als Winkel in gebruik is. boom (t 1838), de andere voor J.P. dorp zonder kerk – met aan de zuidzijde Oorspronkelijk in 1895 opgericht als Amshoff (t 1842). Interessant zijn verder een es – heeft aan de dorpsrand een boterfabriek volgde in 1916 de uitbrei- een postament met obelisk voor jhr. J.H. brink. In de 19de eeuw vond aan de oost- ding tot zuivelfabriek en korenmaalderij. van Holthe tot Echten (t 1918), gemaakt zijde enige verdichting van de bebou- In 1928 voegde men een kaasmakerij toe door H. de Willigen, en een omhekt wing plaats nabij het in 1880 gebouwde en later nog een afdeling voor ijsberei- perk met zes zerken, waaronder die voor en thans weer verdwenen station aan de ding. In 1966 is de fabriek gesloten. De notaris J. Lunsingh Tonckens (t 1892). spoorlijn Zwolle-Groningen. voorm. directeurswoning (Hoofd- Aan de overzijde van de Zuiderweg ont- DeGeref. kerk (Laaghalenstraat straat 13-15) dateert uit circa 1920. stond rond 1900 de Nieuwe Mg. 10) is een eenvoudige zaalkerk uit 1961 Devoorm.varkensmesterij (Bei- begraafplaats. De Is r. begraafplaats met opengewerkte dakruiter. lerweg 38), blijkens een gevelsteen (bij Zuiderweg 54), in gebruik genomen Boerderijen. Rond 1885 gebouwd gebouwd in 1916, bestaat uit een wit in 1839, heeft een mogelijk uit 1874 is Hoofdstraat 1 7, een hallenhuis- gepleisterd, tweelaags bedrijfsgedeelte daterend wit gepleisterd metaarhuisje. boerderij met langsdeel en twee houten met plat dak en een woonhuis met Fluitenberg. Dit esgehucht ten bijschuren met rieten dak, waarvan een jugendstil-details. noorden van Hoogeveen is ontstaan in met decoraties in de vorm van geknoopt Dennenrode of Hiemstrastate de middeleeuwen en heeft enkele inte- stro. De krimpenboerderijen Hoofd- (Zwiggelterweg 4). Dit ten zuiden van ressante boerderijen. Voorbeelden van straat 10 en Hoofdstraat 25 date- Hooghalen gelegen landgoed werd in. hallenhuisboerderijen zijn Fluitenberg- ren uit 1904. Huize Laagveen (Bei- 1922 op een terrein met twee boerde- seweg Oost 5 (circa 1850), met midden- lerweg 4-6) is een boerderij uit 1915 met rijen gesticht door A.M. van Dusseldorp, langsdeel en aangebouwde houten een in kalkzandsteen uitgevoerd, dwars directeur van de stoommeelfabriek 'De schuur, en Schuinedijk 1 (1867), met geplaatst woonhuis. De in 1924 opge- Maas' to Rotterdam. Na de Tweede langsdeel en lang voorhuis. De rond trokken kop-rompboerderij Hoofd- Wereldoorlog werd het goed gekocht 1920 gebouwde krimpenboerderij 'De straat 30 heeft een villa-achtig woon- door de familie Hiemstra en kreeg het de Holthaar' (Fluitenbergseweg 98) heeft huis. naam Hiemstrastate. In 1968 kwam het een villa-achtig voorhuis. Een moderne Hetcafe-restaurant Hoofdstraat in bezit van Natuurmonumenten. Het in 138 HOOGHALEN groeid woonhuis met rieten dak, men in 1970 hetNationaal Monu- gebouwd rond 1930 op de plaats van een ment Westerbork onthuld, dat van de twee oorspronkelijke boerderijen. bestaat uit spoorrails met stootblok en Het voorm. Kamp Westerbork een keienmuur naar ontwerp van R. (Oosthalen 8), gelegen ten oosten van Prins. In het in 1983 geopende Herinne- Hooghalen, werd in 1939 naar plannen ringscentrum Kamp Westerbork, uitge- van J.E. van Leeuwen aangelegd als tij- voerd in de vorm van een Barak, is een delijk opvangkamp voor Joodse vluchte- permanente expositie ingericht over de lingen uit Duitsland. Van 1942 tot 1945 oorlogs- en bezettingstijd in Nederland, diende het als Polizeiliches Judendurch- met speciale aandacht voor de jodenver- gangslager', na de oorlog voor de inter- volging. Op de voormalige appelplaats nering van NSB-ers en in de jaren 1950- heeft men in 1992 het monument 'De Hooghalen, Kamp Westerbork, directeurs- of '51 – onder de naam Woonoord 102.000 Stenen' van PA. Ritmeijer aan- commandantswoning Schattenberg – voor de huisvesting van gebracht, waarin stenen met een David- Indische Nederlanders. Daarna heeft ster zijn geplaatst in de vorm van de 1922 naar ontwerp van M. Brinkman in men het kamp afgebroken. Uit de begin- Nederlandse landkaart als symbool voor expressionistische stijl gebouwde land- tijd van het kamp resteert alleen de de 102.000 van hieruit gedeporteerde, huis is een langgerekt gebouw met voorm. directeurswoning (Schatten- vermoorde mannen, vrouwen en kinde- overstekend rieten dak en deels gepot- berg 4), een tweelaags houten gebouw ren. dekselde gevels. Boven de ingang bevin- met zadeldak naar plannen van L. Bok. De Westerbork Synthese den zich tegeltableaus met naam en jaar- Na de overname van het kamp door de Radio Telescoop (Schattenberg 1) tal en met de voorstelling van een Duitsers was dit panel in gebruik als com- ligt gedeeltelijk op het terrein van het boerderij. Het rondom een 'hall' gegroe- mandantswoning. Net buiten het directe voorm. Kamp Westerbork. De in 1970 in peerde interieur bevat nog verschillende kampterrein (bij Schattenberg 2) liggen gebruik genomen installatie bestaat uit oorspronkelijke interieurelementen. Het de aardappelbewaarplaats (circa veertien spiegels van elk 25 meter door- gebouw is nu in gebruik als woonhuis en 1942) enderioolwaterzuiverings- snede, waarvan er vier verrijdbaar zijn. kunstgalerie. De bijbehorende garage installatie (1943-'44), de laatste naar De spiegels staan in een Brie kilometer en s c h u u r zijn eveneens naar plannen ontwerp van de Duitsers Schubert en lange rechte lijn op een onderlinge van Brinkman uitgevoerd in expressio- Stamfeld. De SS-bunker (bij Schat- afstand van 144 meter. Het gecombi- nistische stijl. Van de in opdracht van tenberg 4) is een schuilbunker met twee neerde signaal staat gelijk aan de ont- Van Dusseldorp in 1926 naar plannen vertrekken en een garden omwalling. Ter vangst van een spiegel met een diameter van A. Hidding opgetrokken herenboer- herinnering aan de oorlogsperiode heeft van 3 km. derij Dennenhoeve (Beilerweg 24) res- teren na een brand in 1943 slechts de veeschuur en een landarbeiderswoning met rieten dak. Bij het landgoed behoorde ook Klein Dennenrode (Beilerweg 22), een tot landhuis uitge- Hooghalen, De Westerbork Synthese Radio Telescoop KLAZIENAVEEN 139 moderne R.K. St.-Henricuskerk (Pastoor Middelkoopplein ong.) uit 1962-'65 is een ontwerp van H.J. van Wissen. De stalen klokkenstoel is in 1975 toegevoegd. De marechausseekazerne (Kazerneweg 54) dateert uit 1903. Het forse en opvallende gebouw in chaletstijl heeft een hoektorentje met wijzerplaat en een aanbouw voor de stallen. Het voorm. postkantoor (Mr. Ovingstraat 2) is een eenlaagspand met verhoogd middendeel, gebouwd rond 1930. Woonhuizen. De forse villa Mr. Ovingstraat 39, gebouwd in 1906 voor dokter Labertee, vertoont rationa- listische elementen. Het dwarse huis Langestraat 154 uit 1909 heeft een Klazienaveen, Kruiskerk van de Herv. tenskanaal) kon in 1890 het eerste veen erker en verhoogd middendeel. Expres- Gemeente worden vervoerd. Op de hoek van beide sionistische elementen en een hoekto- kanalen liet WA. Scholten een turf- rentje kenmerken Van Echtenska- Laaghalen. Esdorp ten westen van strooiselfabriek bouwen. Zijn zoon, J.E. naal N.Z. 164, een woonhuis annex Hooghalen met enkele interessante Scholten, richtte de Maatschappij Kla- praktijkruimte uit 1924. Het voorm. boerderijen. De hallenhuisboerderij zienaveen op. In 1903 kreeg de nederzet- woon- en winkelpand Van Echtens- Boermarkeweg 11, met langsdeel en aan- ting de naam Klazienaveen, genoemd kanaal N.Z. 130 (circa 1930) is gebouwde (verlengde) houten bijschuur, naar Klaziena Sluis, de vrouw van zakelijk-expressionistisch van vorm. dateert in aanleg uit de eerste helft van W.A.Scholten. In 1921 stichtte de Maat- Mogelijk voor een van de directeuren de 18de eeuw, maar is in het midden van schappij een Purit-fabriek. Na de van de Puritfabriek werd rond 1930 de de 19de eeuw vergroot tot de huidige Tweede Wereldoorlog kwamen eerst aan traditionalistische villa Mr. Oving- omvang. Verder is er nog een vrijstaande de zuidzijde, daarna aan de noordzijde straat 1 opgetrokken. houten bijschuur met traditioneel van het Van Echtenskanaal uitbreidings- De voorm. N . V. Veenderij & ambachtelijk vlechtwerk. Van hetzelfde wijken tot stand. In 1981 is het kanaal turfstrooiselfabriek `Klaziena- type is de boerderij Boermarkeweg 25, tussen de beide nieuwe wijken groten- veen' (Mr. Ovingkanaal Q.Z. 2) werd in met rieten dak en de jaartalsteen '1882'. deels gedempt. 1890 gesticht door W.A. Scholten. Zijn De uit 1927 daterende kop-rompboerde- DeGeref. kerk 'Eben Haezer' schoonzoon, mr. H.E. Oving, werd hier rij 'Bosrand' (Boermarkeweg 27) heeft (Langestraat 76) is een T-vormige kerk directeur. Van de in 1943 gedeeltelijk een dwars voorhuis voorzien van een voorzien van een forse ongelede toren inpandig portiek met siermetselwerk. met tentdak. De kerk werd in 1891 gebouwd naar plannen van H. Smit en uitgebreid in 1908. De toren verrees in KLAZIENAVEEN 1931 naar ontwerp van W. van Straten. (gemeente Emmen) Overige kerken. De kerk van de Voile Evangeliscbe Diensten Langgerekt kanaaldorp, gesticht in 1889 (Langestraat 205) is een recht gesloten toen het Van Echtenskanaal werd gegra- zaalkerk uit circa 1910, met blokbepleis- ven, door een zandopduiking naar het tering en kleine geveltoren. De Vrijz. Barger-Oosterveen. Langs het kanaal Herv. kerk (Dordsedijk 5), een recht ontstonden bij de zandopduiking twee gesloten zaalkerk met steunberen, is bebouwingskernen (Dordsche brug en gebouwd in 1936 in traditionalistische Kanaallinie) die aanvankelijk samen vormen. Een opvallende wederopbouw- Nieuw-Echten genoemd werden. De kerk is de door H. Knijtijzer ontworpen Groningse industrieel WA. Scholten Kruiskerk van de Herv. had in 1874 het Smeulveen kocht, gele- Gemeente (Van Echtenstraat 8). Deze gen ten noorden van het kanaal. Via het in 1962-'63 gebouwde kerk heeft een tra- hierop aansluitende, en in zijn opdracht peziumvormige schipplattegrond en een gegraven, Hoofdwijk A (het latere Schol- zeer expressief vormgegeven toren. De Klazienaveen, Marechausseekazerne 140 KLAZIENAVEEN Koekange, Herv. kerk (1995) Nieuw-Dordrecht. Dit dorp ten Koekange, Boerderij Dorpsstraat 5 noordwesten van Klazienaveen is in 1855 afgebrande fabriek resteren nog enkele gesticht op een zandopduiking tussen het recht gesloten zaalkerk voorzien van een gebouwen met sheddaken en de schoor- Oosterveen en het Smeulveen. Het is half ingebouwde, ongelede toren met steen. Verder is het kantoor annex woon- genoemd naar de in 1853 in Dordrecht opengewerkte lantaarn en ingesnoerde huis (Mr. Ovingkanaal O.Z. 1) dat Oving opgerichte Drentsche Veen- en Midden- spits. Deze kerk met spitsboogvensters in 1925 liet bouwen, bewaard gebleven. kanaal Maatschappij. Deze maatschappij kwam in 1834 tot stand ter vervanging De Puritfabriek (Mr. Ovingkanaal liet het Oranjekanaal graven, dat in 1858 van een in 1331 gestichte, aan Johannes O.Z. 3-5) werd in 1921 opgericht op ini- de venen bij Nieuw-Dordrecht bereikte. de Doper gewijde, kerk. De toren verrees tiatief van J.E. Scholten van de Maat- De Herv. kerk (Vastenow 3) is een in 1912 ter vervanging van een vrij- schappij Klazienaveen. Op basis van turf recht gesloten en wit gepleisterde zaal- staande klokkenstoel. Erin hangt een werd actieve kool (Norit) geproduceerd. kerk voorzien van een geveltoren met door Kiliaen Wegewaert gegoten klok De oudste gebouwen en enkele van de tentdak. De kerk kwam tot stand in 1874 (1627). De tegen de kerk aangebouwde fabriekspijpen dateren uit 1922. De – mogelijk naar plannen van H.C. Win- consistoriekamer is opgetrokken in fabriek is in de loop van de tijd uitge- ters. De geveltoren is vermoedelijk in 1925-'26. Bij de restauratie van 1983 breid en gemoderniseerd. 1911 toegevoegd; uit dat jaar dateert de heeft men het oorspronkelijk hemels- De voorm. tramhalte (Mr. Oving- door H. Smid gegoten klok. De aange- blauw geschilderde plafond van stucwerk straat 8) is een sober eenlaagspand met bouwde kosterswoning is uit 1953. De ontdaan. Tot de inventaris behoren een portiek uit circa 1915. achtkantige m u z i e k t e n t (Oranjedorp- preekstoel (circa 1765) en twee heren- Klazienaveen-Noord. Gehucht straat ong.), met rieten dak en een funde- banken (circa 1750), alle vervaardigd ten noorden van Klazienaveen aan het ring op veldkeien, is in 1955 geschonken door predikant Hartman, en een door Scholtenskanaal, dat in 1901-'06 noord- door de stad Dordrecht ter gelegenheid J. Proper gebouwd orgel (begin 20ste waarts door het Smeulveen werd gegra- van het honderdjarig bestaan van het eeuw). ven als verbinding met Emmer-Compas- dorp. Woonhuizen. Rond 1905 als direc- cuum. Ter plaatse van een in 1902 teurswoning van de zuivelfabriek gesticht houten hulpkerkje verrees in gebouwd is het eenlaagspand D orps- 1922 de (Herv.) Veenkerk (Schol- KOEKANGE straat 7, voorzien van een tot topgevel tenskanaal O.Z. 62), een recht gesloten (gemeente De Wolden) opgetrokken gedeelte en een gepleisterde zaalkerk voorzien van een vrij forse, erker. De fabriek is inmiddels gesloopt. ongelede toren met ingesnoerde spits. Wegdorp, gesticht rond 1330 door de Jets jonger is Weerwilleweg 2, een De kerk werd gesticht door de toen heren van Echten als randveenontgin- langgerekt woon- en winkelpand met bekende evangelist W de Weerd en voor ning langs het noordelijke deel van de pakhuisdeel (circa 1915). Zakelijk- een belangrijk deel gefinancierd door de Dwarsdijk, evenwijdig aan de Koekanger expressionistische vormen heeft het Maatschappij Klazienaveen. In de kerk Aa. Tot in de eerste heeft van de 16de hoekhuis Ko ekange rdw a rsdijk 14, bevindt zich een 20ste-eeuwse kopie van eeuw breidde men de ontginning ten zui- dat rond 1925 werd gebouwd door het een door B. Thorvaldsen in 1819 ver- den van de huidige Kerklaan order in Waterschap de Wold Aa. De woonhui- vaardigd Christusbeeld. Bij de kerk staan zuidelijke richting uit. De hierbij zen Pr i n s ess e w eg 1-11 zijn rond een vergaderlokaal uit 1929 en de rond gevolgde ontginningsas is de huidige 1930 tot stand gekomen; nummer 3 ver- die tijd opgetrokken Ch r. lagere hoofdas van het dorp. In de 19de eeuw toont zakelijk-expressionistische invloe- school (Scholtenskanaal O.Z. 64-65), kreeg Koekange geleidelijk twee even- den. een tweeklassige school met expressio- wijdige bebouwingslinten. Boerderijen. Voorbeelden van nistische details. De H erv. kerk (Kerklaan 20) is een 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen zijn KOLDERVEEN 141 Hoge Linthorst 7 (circa 1840) en van Koekange staan aan de Oshaarsche- een eenbeukige, driezijdig gesloten kerk Eggeweg 6 (circa 1860). De hallen- weg diverse interessante hallenhuisboer- voorzien van een toren van drie geledin- huisboerderij Welgelegen (Prinsesse- derijen – vrijwel alle met dwarsdeel –, gen met piramidedak. De toren dateert weg 8) bestaat uit een in 1881 opgetrok- zoals Oshaarscheweg 33 (circa 1860), in de kern mogelijk uit de late 14de eeuw. ken tweelaags dwars voorhuis met Oshaarscheweg 34 (circa 1890), In de toren hangt onder meer een in omlijst middenrisaliet, een aanbouw met Oshaarscheweg 25 (circa 1900), met 1697 door Pieter Vermaten gegoten (nu plat dak uit circa 1910 en een bedrijfsge- dwars voorhuis en schuur uit circa 1955, gescheurde) klok. De huidige gotische deelte uit 1906. Voorbeelden van rond Oshaarscheweg 22 (circa 1905), met kerk was in 1471 gereed. De huidige 1900 gebouwde hallenhuisboerderijen twee dwarsdelen, Oshaarscheweg 6 kerkkap stamt echter uit het tweede met dwarsdeel en dwars voorhuis zijn (circa 1910), Oshaarscheweg 2 kwart van de 16de eeuw. Bij een restaura- Eggeweg 3,Weerwilleweg 10 en (1927), met ouderwoning, en Oshaar- tie in 1972-'74 heeft men de nissen in de Dorpsstraat 12-14. De in 1909 scheweg 4 (circa 1935). toren en het houten portaal aan de gebouwde hallenhuisboerderij Eggeweg Deopenbare lagere school noordzijde van de kerk gereconstrueerd. 23 met dwarsdeel is voorzien van een `De Veldkei' (Ruinerweg 26), gelegen to Het interieur wordt gedekt door een ingezwenkte lijstgevel. Uitgevoerd met Koekangerveld ten noordoosten houten tongewelf. De kerk bezit een een middenlangsdeel is de hallenhuis- van Koekange, is in 1930 gebouwd als 12de- of 13de-eeuwse rood zandstenen boerderij Dorpsstraat 5 (circa 1910). een tweeklassige school met onderwij- sarcofaagdeksel dat als altaarsteen is Deze waarschijnlijk naar een ontwerp zerswoning (Ruinerweg 2 8) naar een gebruikt en een altaarsteen die is herge- van G. Otten gebouwde boerderij heeft ontwerp met zakelijk-expressionistische bruikt als grafsteen voor Femmien Wol- een fors dwars geplaatst voorhuis met invloeden. ters (t 1612). Tot de inventaris behoren jugendstil-motieven. Door Otten ont- een preekstoel (begin 18de eeuw), een worpen is ook D orpsstraat 68, een overhuifde herenbank van de familie Van hallenhuisboerderij met villa-achtig KOLDERVEEN Paasloo (tweede helft 18de eeuw), een bij voorhuis uit 1911, waarin naast jugend- (gemeente Meppel) de restauratie gecompleteerd doophek stil-motieven ook chaletstijl-elementen (eerste helft 19de eeuw) en een in 1869 zijn verwerkt. Eggeweg 29-31 is een Wegdorp, ontstaan in de 14de eeuw op door P. van Oeckelen gebouwd orgel. hallenhuisboerderij uit 1931 met dwars- een zandrug als randveenontginning. De Verder bevindt zich in de kerk een deel. huidige bebouwing ligt iets noordelijker gedenksteen voor Thijs van Urk (t 1890). De lintbebouwing van Koekange wordt dan de oorspronkelijke nederzetting, Uit zijn nalatenschap zijn de beukenlaan aan de noordzijde voortgezet in het waarvan alleen de kerk is blijven staan. (Thijs van Urklaan) naar de kerk, het buurtschap Weerwille. Daar bevindt zich Met het verder opstrekken van de ont- toegangshek en de rond 1920 opgetrok- de boerderij Lange Tieme (Weerwil- ginning kwam ten noorden van Kolder- ken kosterswoning (Kolderveen 45) leweg 16), een hallenhuisboerderij met veen een tweede bebouwingslint tot ont- bekostigd. In de pastorie 'De Beukenhof' dwars voorhuis uit circa 1905. Ten oosten wikkeling Tangs de Kolderveense (Kolderveen 58) uit 1933 is de stichtings- Bovenboer. steen van de uit 1861 daterende voorgan- Kolderveen, Herv. kerk (1976) De H erv. kerk (Kolderveen 47) is ger ingemetseld. Boerderijen. In Kolderveen staat een aantal boerderijen met een 18de- eeuwse kern, zoals de statige boerderij Kolderveen 24 met een dwars geplaatst, deels onderkelderd, dubbel voorhuis met ingangsomlijstingen uit het midden van de 18de eeuw. Inwendig zijn oude bedstedenbetimmeringen en bete- gelde wanden aanwezig. Het woonge- deelte van de boerderij Kolderveen 46 draagt de jaartalankers '1769'; het haaks aangebouwde bedrijfsgedeelte is jonger. Uit de tweede helft van de 19de eeuw dateren de met een dwarsdeel uitge- voerde hallenhuisboerderijen Kolder- veen 43 (circa 1855),Kolderveen 70 (circa 1860), Kolderveen 9 (circa 1860), met deels onderkelderd dwars voorhuis, Kolderveen 64 (circa 1860), eveneens deels onderkelderd en met twee dwarsdelen, Kolderveen 5 5 142 KOLDERVEEEN (circa 1865) en Kolderveen 16 krimpenboerderij Veldkamp (Hoofd- MEPPEL (1881), met dwars voorhuis. Vroeg- weg 3 8) bezit een met gepleisterde ban- 20ste-eeuwse hallenhuisboerderijen met den versierd voorhuis met hoger opge- Stad, ontstaan in de middeleeuwen bij dwarsdeel zijn Kolderveen 20 (circa trokken middenpartij. de plaats waar de riviertjes de Reest, de 1905), met dwars voorhuis voorzien van Het trafohuisje (Brink ong.) dateert Wold Aa, de Havelter Aa (nu Oude een hoger opgetrokken middenrisaliet, uit 1921 en heeft een zadeldak op sier- Vaart) en de al vroeg gegraven Swarte Kolderveen 51 (1914), met hoek- korbelen. Grift (nu Leisloot) en de Wetering (nu baander, en Kolderveen 66- 6 8 (circa Hoogeveensche Vaart) samenkwamen in 1915), met een blokvormig, deels onder- de Serthe (nu Meppeler Diep). Meppel kelderd voorhuis met hoger opgetrokken LOON wordt in 1141 voor het eerst vermeld en middenrisaliet. (gemeente Assen) was toen nauw verbonden met het kapit- Het w o o n h u i s Kolderveen 3 is een tel van Sint Pieter in Utrecht, dat hier rond 1900 opgetrokken eenlaagspand Esdorp zonder kerk, ontstaan in de uitgestrekte bezittingen had. De vroegste met een hoger opgetrokken middenge- vroege middeleeuwen op een dekzand- bewoning dateert waarschijnlijk van vlak deelte voorzien van eclectische details en rug. Het dorp heeft een es aan de noord- na het midden van de 10de eeuw. Tot in aan de rechterzijde een serre. zijde en groengronden langs het Looner- de 14de eeuw was de slechts uit enkele De voorm. c okiperatieve zuivel- diep aan de oostzijde. Aan de Asserweg boerderijen bestaande nederzetting fabriek 'De Venen' (Kolderveen 28- hoek Balloerweg bevindt zich een grote alleen over water bereikbaar. De vroegste 30), opgericht in 1894, bestaat in de hui- driehoekige brink en aan de Markeweg bebouwing lag hoofdzakelijk op de dige vorm uit twee blokvormige hoek Balloerweg een kleine brink. hogere zandige delen of eilandjes bij het bouwdelen uit 1925 (kaasmakerij) en een Boerderijen. De hallenhuisboerde- knooppunt van waterwegen (Bleekersei- schoorsteen uit 1949. Het complex is nu rij Markeweg 2 heeft mogelijk een land, Kerkplein en Groenmarkt). In de in gebruik als woon- en bedrijfsruimte. 18de-eeuwse oorsprong. Het huidige eerste helft van de 15de eeuw nam de aanzien dateert uit de 19de eeuw. In 1917 invloed van het Utrechtse kapittel of en is een deel van het voorhuis verhoogd. in 1422 werd een eigen parochie van LANGELO Het erf is grotendeels nog met keitjes Kolderveen afgesplitst. (gemeente Noordenveld) bestraat. De boerderij Asserw eg 3 Door de toenemende vervening van de heeft een voorhuis met ingang in de omgeving groeide ook het economisch Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen op langszijde, gebouwd in 1830 en yen- belang van Meppel, waar aan het eind een uitloper van de hogere zandgronden bouwd in 1872 voor J. Dockter. In van de middeleeuwen twee jaarmarkten van het Drentse plateau. De hoofdzake- opdracht van J. Bos werd in 1871 de (vanaf 1460) en een weekmarkt (vanaf lijk agrarische bebouwing is gesitueerd boerderij A ss e rw eg 13 gebouwd. De 1487) werden gehouden. Na een econo- rond de driehoekige Westerbrink en de ouderwoning zal er niet veel later tegen- mische teruggang in de loop van de 16de driehoekige Schoolbrink. aan zijn gebouwd. De in 1867 voor J. eeuw, begon na circa 1625 een nieuwe Deopenbare lagere school Smeenge gebouwde boerderij Loner- bloeiperiode. In die tijd concentreerde (Schoolbrink 7), bestaande uit een twee- broekweg II heeft een baander in de de bebouwing zich in het gebied tussen klassig schoolgebouw en een vrijstaande voorgevel. Festina Lente (Balloerweg Kleine Oever, Grote Oever, Noteboom- onderwijzerswoning – beide in expressio- 7) is een krimpenoerderij uit 1911, straat, Vledderstraat, Prinsenplein, Prin- nistische vormen – is rond 1930 midden gebouwd voor J. Hofsteenge. senstraat en Kerkplein. De aanleg van de op de brink gebouwd. De voorm. smederij (Asserstraat 5) Smildervaart (Oude Vaart), de Hooge- Boerderijen. Van de boerderij bestaat uit een bedrijfsgedeelte dat door veensche Vaart en de Drentsche Hoofd- Hoofdweg 13 dateert het woonhuis middel van een krimp overgaat in een vaart in de 17de en 18de eeuw zorgden met topgevel uit de eerste helft van de iets smaller eenlaags voorhuis met Win- voor een nauwe betrokkenheid van Mep- 19de eeuw. De schuur is blijkens de sluit- kel- en woongedeelte. Het geheel werd pel bij de Drentse verveningen en stimu- steen in 1870 gebouwd. De rond 1875 in 1925 gebouwd in opdracht van H. leerden de scheepvaart. In de 18de eeuw gebouwde kop-rompboerderij Hoofd- Ratering. werd Meppel uitgebreid met het weg 15 heeft een onderkelderd voor- Hunebed. Ten noorden van Loon aan gedeelte tussen Weteringstraat, Prinsen- huis en een met riet gedekte schuur. Op de noordzijde van de Looner es, bevindt straat, Prinsenplein, Prinsengracht, Kei- het erf staat een deels in baksteen opge- zichhunebed D15 dat bestaat uit tien zersgracht, Zuideindigerpad en Stoom- trokken, deels met rabatdelen beklede draag- en vijf dekstenen en twee paar bootkade en verder ontstond er bijschuur voorzien van een rieten schild- poortzijstenen. Ook de steenkrans res- bebouwing langs het Moleneinde, de dak met uilenbord. Inwendig bevat de teert nog grotendeels. Het mogelijk al in Woldstraat en het Noordeinde. schuur een mogelijk vroeg-l9de-eeuws 1654 vermelde hunebed werd in 1870 In 1809 werd Meppel tot stad verheven. ankerbalkgebint. Uit circa 1880 dateert van de dekheuvel ontdaan. In 1952 heeft Vanaf die tijd trad vooral verdichting van de boerderij Westerstraat 2 met onderzoek en restauratie plaatsgevon- de bebouwing op. De oude loop van de dwars geplaatst voorhuis en een met riet den. Verdere restauraties zijn gevolgd in Hoogeveensche Vaart – via Prinsen- gedekte schuur. De vroeg-20ste-eenwse 1965 en 1993. gracht en Kerkplein – verlegde men in MEPPEL 143 1851 in zuidelijke richting langs de Hee- rengracht met een vertakking naar de Kleine Oever, waar pakhuizen verrezen. Op de verbreding van het Meppeler Diep (circa 1860) volgde de vergroting van de Meppeler schutsluis en de aanleg van de Stoombootkade (circa 1880). Meppel kreeg spoorverbindingen met Zwolle en Leeuwarden (1868), en met Groningen (1870). De industrie vestigde zich vanaf de tweede helft van de 19de eeuw vooral langs de spoorlijn, het Mep- pelerdiep en de Drentsche Hoofdvaart. Eind 19de eeuw verrezen er herenhuizen langs de Stationsweg en het Zuideinde, en arbeiderswoningen in het gebied tus- sen Heerengracht en Stationsweg. Na 1900 kreeg de stadsuitbreiding een plan- matiger aanpak. De Meppeler Bouwver- eniging liet in 1916 aan de noordoost- zijde van de stad de Indische Buurt bouwen. Aan de zuidzijde van Meppel werd vanaf deze tijd het Wilhelminapark aangelegd met bijbehorende villabebou- wing. Op basis van een in 1927-'28 door D. Monsma, de directeur van gemeente- werken, opgesteld uitbreidingsplan kwa- men de zuidzijde van de Indische Buurt (ten zuiden en westen van de Ceintuur- baan), het Beatrixplantsoen, en – met een enigszins gewijzigd stratenpatroon – de wijk Ezinge ten oosten van de spoorlijn tot stand. Verder breidde de stad zich uit langs de Steenwijkerstraatweg en ten noorden van de Indische Buurt. Na de Tweede Wereldoorlog heeft men op basis van een in 1943 door D. Roosen- burg opgesteld uitbreidingsplan de noor- delijke wijk Haveltermade gebouwd. Meppel, Binnenstad 15 Rijkskweekschool (p. 146) 31 drukkerij-uitgeverij Groenmarkt 13 16 Catharina Ambachtschool (p. 146) (p. 149) 1 (Here.) Grote of Mariakerk (zie p.144) 17 Johannes Calvijnschool (p. 146) 32 Codperatieve Landbouwersbank Meppel 2 Geref. kerk (p. 144) 18 openbare lagere school Prinses (p. 149) 3 Vrije Evang. Gemeente (p. 145) Marijkestraat 1 (p. 146) 33 confectiefabriek Catharinastraat 40-42 4 Remonstr. kerk (p. 145) 19 Wilhelminaschool (p. 146) (p.150) 5 R.K St.-Stephanuskerk (p. 145) 20 school Noordeinde 22-24 (p. 146) 34 garage Noordeinde 1 (p. 150) 6 Stadhuis (p. 145) 21 cafe De Beurs (p. 149) 35 Station (p. 150) 7 Stadsherberg annex waag (p. 146) 22 hotel-restaurant Stationsweg 51 (p. 149)36 Trafohuis met bovenwoning (p. 150) 8 postkantoor Hoofdstraat 28 (p.146) 23 hotel-cafe De Poort van Drenthe (p. 149)37 Zuiderbrug (p. 150) 9 postkantoor Zuideinde 28 (p. 146) 24 jeugdherberg Parkhoeve (p. 149) 38 Sluisbrug (p. 150) 10 Stadsziekenhuis (p. 146) 25 pakhuis Kerkplein 10 (p. 149) 39 Tipbrug (p. 150) 11 Kantongerecht (p.146) 26 pakhuis Stoombootkade 10 (p. 149) 40 Wilhelminapark (p. 150) 12 Rijks Hogere Burger School (p. 146) 27 pakhuis Kleine Oever 11 (p. 149) 13 Rijkslandbouwwinterschool (p. 146) 28 pakhuis Kromme Elleboog (p. 149) 14 openbare lagere school Vledderstraat 3 29 molen De Weert (p. 149) (p.146) 30 molen De Vlijt (p.149) 144 MEPPEL Meppel, Binnenstad vanuit het oosten 1518. In de wren hangt een door Arent XVI-stijl met koperen doopboog uit van de Put gegoten klok (1611); verder is 1782. Het orgel werd in 1712-'16 Daarna zijn uitbreidingen gevolgd ten er een carillon van de firma Van Bergen gebouwd door Jan Harmensz Kamp, in zuiden van de Reest (Koedijkslanden) – (1949). Het in 1459 gewijde gotische 1722 herzien door F.C. Schnitger en bij op aangekocht Overijssels grondgebied – koor werd gesloopt toen de kerk in oos- een restauratie in 1968 door M. Ruiter en aan de oostzijde van de stad (Ooster- telijke richting werd verlengd (1779-'81). gedeeltelijk gereconstrueerd; de laatste boer). In de jaren tachtig is de Hooge- De nieuwe, neoclassicistische, oostgevel restauratie is uitgevoerd in de jaren tach- veensche Vaart langs de zuidzijde van de met daarin twee ionische poortjes is tig door de firma Flentrop. Het doop- stad omgelegd. De binnenstad van Mep- mogelijk een ontwerp van A.M. Sorg. vont is in 1964 door J.H. Germans ver- pel heeft vooral in de jaren zestig een Verder werd de noordbeuk verhoogd en vaardigd. In de kerk liggen diverse graf- intensieve sanering ondergaan, waarbij een consistoriekamer aangebouwd. Tim- zerken uit de 16de-18de eeuw. Tegen de de in 1919 begonnen demping van merman A. Brouwer vervaardigde in noordzijde van de toren staat de voorm. grachten is voortgezet. Sinds 1981 wordt 1827 de huidige torenbekroning. Bij de st a dsw a a g (Kerkplein ong.). Dit in de oude kleinschalige structuur met meer restauratie in 1959-'63, onder leiding van opzet vermoedelijk uit 1617 stammende respect behandeld en zijn de overgeble- WA. Heineman, heeft men onder meer gebouwtje met tuitgevel is later voorzien ven grachten en kades gerestaureerd. de zuidmuur ontpleisterd en de steunbe- van een ornament in Lodewijk XV-stijl De(Herv.) Grote of Maria- ren opnieuw opgetrokken.Het interieur en heeft tot 1796 als waag dienst gedaan. kerk (Hoofdstraat 52) [1] is een twee- wordt gedekt door houten tongewelven, De G e r e f. kerk (Groenmarktstraat beukige, recht gesloten hallenkerk met die bij de restauratie zijn teruggebracht. 2-4) [2] is een kruiskerk voorzien van een een toren van drie geledingen voorzien Tot de inventaris behoren een l5de- terzijde staande toren met ingesnoerde van een dubbele omloop en een lantaarn eeuwse zandstenen altaarsteen, een spits. Naar ontwerp van R. Kuipers met opengewerkt koepeltje. De toren en gepolychromeerde houten adelaar kwam deze kerk annex kosterswoning in de zuidbeuk zijn in de 15de eeuw tot (1697), een preekstoel uit 1696 (trap uit 1896 tot stand in neorenaissance-stijl stand gekomen; de noordbeuk dateert uit circa 1780) en een doophek in Lodewijk met neogotische details. Een gevelsteen MEPPEL 14 Meppel, Stadhuis, geschilderd behangsel (1987) met de jaartallen 1834 en 1886 herinnert aan de Afscheiding en de Doleantie. De kerk bevat een in 1937 door de firma E.F. Walcker & Co. gebouwd orgel. Overige kerken. De zaalkerk van de Vrije Evangelische Gemeente (Julianastraat 32) [3] dateert uit 1924 en heeft een plat dak en expressionistische details. De R e m o n s t r. kerk (Heeren- gracht 23) [4] is een moderne zaalkerk uit 1951-'52 naar ontwerp van H. Knijt- ijzer. Andere naoorlogse zaalkerken zijn het langgerekte gebouw uit 1954 van het Apostolisch Genootsch ap (Witte de Withstraat 2), naar plannen van J.H. Meppel, Herv. kerk Meppel, Herv. kerk, plattegrond Jager, de Kruiskerk (Gene f. Vrij- gemaakt) (Thorbeckelaan 73), een gebouw met tentdak en brede klokken- toren uit 1958 naar ontwerp van B.W. Plooy, en de in 1962 naar ontwerp van Starmans gebouwde R K. St.-Ste- phanuskerk (Grote Oever 140-142) [5], een moderne kerk met slanke vrij- staande betonnen klokkentoren. ir sw) l'ill \ .,^.,,^;.1 ,....... ----' ----- i,, ---- 1E---Iht—.11:"---lli--11"-- Het voorm. stadhuis (Hoofdstraat ,...-- .. ...--,----- , ....i•- i•" , I ii - ,,, I 1, iii, 22) [6] is een neoclassicistisch diep pand : ,, ‘: . :: . , Li i, I;11 I. r. 1 II il 1 li I: , it ' .I II ;I ii.1 met souterrain, bordestrap, omlijste .; 'I .11 11 . 1 ill 1.1 i .11 I 11 I. L.__I___ii ----- 41.___ :____,....__ ..... _._____IF. _ry. 4, 1:- -41------:1-----.3,i ..... l',...-- ____,___ ingang en fronton. Het werd in 1830-'31 __u__ __1L___ --IL-- --,1— 7:,'7E:::ti.:: ...11.. —Tr— 0— - --7— o ---tr— .. 11- als woonhuis gebouwd en heeft tussen Y Y -41 : ssi ii ;: Iti ii lit Is Is t! 1853 en 1973 als stadhuis gediend. De I t. ti 111 i: id s. t. I, at I. il I I: l .1 It 11 I: . 1. o. voorm. burgemeesterskamer bevat – door It 1 tl 1. i. s 11 i, t. 1 I: i 11 1: . s ' II II il ! D.J. Postma geschilderde – behangsels 101. .111. ...IL. .:.[ II :II , —1:. 1,.. II II: ... 11' I. tj I met landschappelijke taferelen (1831) en een schoorsteenmantel en een stucpla- fond uit de late 18de eeuw. Het in 1986- '90 verbouwde pand wordt nu gebruikt 0 5 10 15 20 25M I _I voor representatieve doeleinden. Aan de 146 MEPPEL spronkelijk was in het gebouw ook een stijl naar ontwerp van G. Otten. De ontvangkamer der directe belastingen voorm. B.L.0.-school (Tulpenstraat ondergebracht. 1) is een T-vormig eenlaags schoolge- Scholen. De voorm. Rijks Hogere bouw uit 1939. Burgerschool (Zuideinde 76) [12] is Woonhuizen. De oudste huizen van een tweelaags pand met haakse zijvleu- Meppel stammen voor zover bekend uit gels, gebouwd in 1881 in neorenais- het begin van de 17de eeuw, hoewel het sance-stijl. Het vrijstaande gymlokaal niet uitgesloten mag worden dat enkele met chaletstijl-elementen heeft men in panden, met name aan de Hoofdstraat, 1912 toegevoegd. De voorm. Rijks- de Kruisstraat en de Molenstraat, in de landbouwwinterschool (Zuideinde kern nog laat-middeleeuwse onderdelen 51) [13] werd in 1909 gevestigd in een in bevatten. Dit zou bijvoorbeeld het geval 1894 in neorenaissance-stijl opgetrokken kunnen zijn bij Molenstraat 51, dat hotel annex koffiehuis (Het Wapen van in de huidige vorm een 19de-eeuwse Meppel'). In Meppel staan verder nog gevel heeft. Opvallend is het deels diverse interessante 20ste-eeuwse twee- gepleisterde, diepe en onderkelderde Meppel, Rijks Hogere Burgerschool laags schoolgebouwen. De in 1908 met huis Kruisstraat 1 5 , dat een tijd als neorenaissance-elementen gebouwde schultehuis in gebruik is geweest. De achterzijde staat de voorm. secretarie openbare lagere school Vledderstraat rond 1600 opgetrokken trapgevel heeft annex conciergewoning (Grote 3 [14] is een U-vormig pand voorzien een op een console met leeuwenkopje Akkerstraat 10), een drielaags diep pand van een middenrisaliet met topgevel. De uitkragende toppilaster, bekroond door uit 1910, gebouwd naar een ontwerp met uitbreiding aan de achterzijde dateert uit een schildhoudende leeuw. Vroeg-l7de- jugendstil-invloeden van D. Monsma. 1914. De voorm. Rijkskweekschool eeuwse trapgevels met zandstenen water- Devoorm.stadsherberg annex (Heerengracht 4) [1 5] kreeg het huidige lijsten en afdekplaten hebben Hoofd- w a a g (Grote Markt 1) [7] is een lang- uiterlijk met rationalistische elementen straat 50 enKruisstraat 1 2,de gerekt dwars pand met omlijste ingang, bij een verbouwing in 1915 toen er de gevel van het laatstgenoemde pand is uit- gebouwd in 1864 met in het rechter Rijksdagnormaalschool werd gevestigd. gevoerd met een halfronde top op twee gedeelte de stadswaag. Het gebouw heeft Bij de omvorming tot Rijkskweekschool pilasters, geflankeerd door voluten. De tot 1920 als zodanig gefunctioneerd. Een in 1923 heeft men het gebouw vergroot. uit 1633 daterende hoofdstructuur en gevelsteen toont het bouwjaar, een Rationalistische details vertoont de kap van het onderkelderde huis Hooge- afbeelding van de stadswaag, een weeg- voorm. openbare lagere school Ooster- tin 3a is behouden gebleven. Het inte- schaal en het stadswapen. boerweg 11, een tweeklassige eenlaags rieur bevat 18de-eeuwse tegels, een Postkantoren. Hetvoorm. post- middengangschool uit 1917 met hoger 19de-eeuwse schouw met roodkleurige kantoor Hoofdstraat 2 8 [8] is een opgetrokken middenrisaliet. De voorm. marmeren mantel en een vermoedelijk deels gepleisterd neoclassicistisch Catharina Ambachtschool (Catha- 19de-eeuwse bedstede en houten lambri- gebouw uit 1874. In het gebouw werden rinastraat 17) [16] is een dwars pand met tevens woningen ondergebracht (Hagen- een tot topgevel opgetrokken middenri- straat 2-6). Het in 1907 in gebruik geno- saliet, gebouwd in 1919-'21 naar plannen men postkantoor annex directeurswo- van G. Otten. In zakelijk-expressionisti- ning Zuideinde 2 8 [9], een dwars sche stijl uitgevoerd zijn dejohannes pand met zijtopgevels, werd opgetrokken Calvijnschool (Emmastraat 43) [17], naar plannen van rijksbouwmeester C.H. een voorm. Geref. en thans Geref. Vrij- Peters in de voor zijn werk kenmer- gemaakte lagere school uit 1926, de door kende, op de neogotiek geente vormen. D. Monsma ontworpen L-vormige In 1939 kwam aan de achterzijde een uit- openbare lagere school Prinses breiding tot stand in bijpassende stijl. Marijkestraat 1 [18], de voorm. Hetvoorm. stadsziekenhuis openbare lagere school Nova Zem- (Havenstraat 1) [10] is een eenlaags blastraat 2 (circa 1930) en de Wil- gebouw uit 1895 met schoudergevel en helminaschool (Catharinastraat 9) neorenaissance-details. [19], oorspronkelijk een Here en nu een Hetkantongerecht (Catharina- Prot. Chr. lagere school uit circa 1930. straat 13) [11] is een dwars pand met Uit dezelfde tijd dateert ook de voorm. neorenaissance-elementen en een breed schoolNoordeinde 2 2-2 4 [20]. De risalerend middengedeelte. Evenals de voorm. kleuterschool D e Pelikaan conciergewoning (Catharinastraat 11) is (Pelikaanstraat 3) is een eenlaags pand het in 1910 gebouwd naar plannen van met verhoogde ingangspartij, opgetrok- rijksbouwmeester W.C. Metzelaar. Oor- ken in 1934 in zakelijk-expressionistische Woonhuis, Hoofdstraat 50 (1962) MEPPEL 147 Meppel, Herenhuis Zuideinde 37 sering. Van de in de eerste helft van de 18de eeuw langs de Keizersgracht gebouwde diepe eenlaagspanden hebben vooralKeizersgracht 31 en Kei- z e rsgra ch t 33, met de jaartalankers `1733', enKeizersgracht 10 (1736) (circa 1900), met verdiepingserker, en de Meppel, Woonhuizen Wilhelminastraat hun oorspronkelijke karakter behouden. rijk uitgevoerde dwarse eenlaagspanden 38-48 Als schipperswoning gebouwd is Wold- Zuideinde 108 (circa 1890) enZuid- straat 66. De klokgevel heeft in de einde 106 (circa 1890), beide met erker, Parallelweg 22 (circa 1895), halfronde gevelbekroning het jaartal hoger opgetrokken middenrisaliet. het dubbele herenhuis Kleine O e v e r 1786 en een reliefvoorstelling van een Gepleisterde vensteromlijstingen hebben 16-18 (1896) en de rond 1900 schip. Laat-l8de-eeuwse klokgevels heb- de villa Stationsweg 2 (circa 1890), gebouwde huizen Hoofdstraat 62 en ben ook de diepe huizen Molenstraat gebouwd voor de familie Stheeman, het Kleine O e v e r 2 en 4. Ook kleinere 23 enHoofdstraat 105. herenhuis Zuideinde 41 (circa 1895), huizen en arbeiderswoning uit de late 19de-eeuwse woonhuizen de villa Zuideinde 53 (circa 1895) en 19de eeuw werden uitgevoerd met neo- Uit het eerste helft van de 19de eeuw de dubbele woning Parkzicht (Werk- renaissance-elementen, zoals 0 u d e stammen de diepe huizen Hoofdstraat horst 22-24; circa 1895). Andere voor- Boazstraat 2-34 (circa 1885), de 58 (circa 1800), Woldstraat 20 (circa beelden, maar dan vanwege de perio- twee dubbele huizen Heerengracht 1820) en Woldstraat 46 (circa 1830), dieke wateroverlast van de Reest 25-28 (circa 1890) en de eenlaagspan- de laatste met een lijstgevel en neoclassi- uitgevoerd met souterrain, zijn Sta- den Catharinastraat 38 (1899), cistische details. Het statige neoclassicis- tionsweg 22-24 (circa 1895) en Sta- Emmastraat 21 (1899) enEmma- tische herenhuis Zuideinde 56 (circa tionsweg 20 (1895), de voorm. doops- straat 17-19 (circa 1900). Neorenais- 1840) bezit een middenrisaliet met fron- gezinde pastorie. sance-elementen vertonen verder de ton en omlijste ingang. Het vergelijkbare Vanaf 1890 werd in Meppel een groot trapgevel van Wilhelminastraat 38 herenhuis Zuideinde 4 (circa 1860) aantal panden in neorenaissance-stijl (1893) en de schoudergevels van Wil- heeft een neoclassicistisch fronton en gebouwd. Een uitzonderlijk rijk voor- helminastraat 40-48, Emma- eclectische vensteromlijstingen. Andere beeld is het in 1899 voor Eilerts de Haan straat 26-28 en 38-40 (alle circa neoclassicistische panden zijn Prinsen- opgetrokken herenhuis Zuideinde 37, 1895) envanZuideinde 55 (1897). plein 2 (circa 1860), Hoofdstraat 42 dat door H. Witzand is ontworpen met 20ste-eeuwse woonhuizen (circa 1865) en Hoofdstraat 20 (circa een torenvormige middenopbouw. Andere Kort na 1900 kwamen diverse grote vil- 1865). Voorbeelden van statige sobere goede voorbeelden zijn Stationsweg la's en herenhuizen tot stand in neore- woonhuisbouw uit de tweede helft van de 8,Zuideinde 6 en 8,Hoofdstraat naissance-stijl, chaletstijl of jugendstil, 19de eeuw zijn Lord Nelson (Prinsen- 8 en de trapgevel van Kruisstraat 2, dan wel in mengvormen daarvan. Voor- plein 48; circa 1885), Grote Kerk- alle uit circa 1890; verder het dubbele beelden van dergelijke combinaties zijn straat 20 (circa 1885), Grote Kerk- huisHoofdstraat 92-94 (circa Zuideinde 95,97 en 98. In chalet- straat 9 (circa 1885) en 1895), het eenlaagspand Bleekersei- stijl uitgevoerd zijn de voorm. brugwach- Prinsenplein 50 (circa 1890). land 7 (1900) en ten slotte Hoofd- terswoning Steenwijkerstraatweg 1 Eclectische details vertoont het heren- straat 61 (circa 1900). Neorenais- (circa 1900), het gepleisterde herenhuis huis Kerkplein 14 (circa 1860). sance-invloeden vertonen de dubbele Stationsweg 25 (circa 1900) – waar- Goede voorbeelden van gepleisterde woning Marguerite (Stationsweg 43- aan ook neogotische invloeden zichtbaar eclectische huizen zijn Hoofdstraat 45; circa 1890), het herenhuis Zuid- zijn–en Catharinastraat 1 (circa 78 (circa 1890), Hoofdstraat 109 einde 59 (circa 1895) met verdiepings- 1910). Een opvallend jugendstil-voor- 148 MEPPEL cornasteen bezit de met souterrain uitge- rond 1925 in de Indische buurt (zuid- voerde villa Stationsweg 36, zijde) gebouwde woningen Soemba- gebouwd in 1910 voor J.P.P. Houwink straat 4-62/11-53 en de woningen naar een ontwerp van H.W. Hulsbergen. aan de Timorstraat. Uit dezelfde tijd Voorbeelden van verzorgd uitgevoerde zijn de elders in Meppel met expressio- vroeg-20ste-eeuwse arbeiderswoningen nistische details opgetrokken arbeiders- zijn Weerdstraat 32-38 (circa woningen Barend Schuurman- 1905), met chaletstijl-elementen, en straat 1-42. Met opvallend plastische Woldstraat 71-73 met jugendstil- expressionistische vormen uitgevoerd details en Weerdstraat 51-67. De zijn de villa Pompebled (Wilhelmina- rij, deels gepleisterde, twee-onder-een- park 48; circa 1920), Wilhelminapark kap-woningen Woldstraat 97-119 44 (1923)enMarten Ottenlaan 5 Meppel, Villa Stationsweg 29 – ook wel de Twaalf Apostelen genoemd (1924), evenals de kleine villa's Marten – dateert uit 1914. Deze arbeiderswonin- Ottenlaan 15 en 17 (circa 1925). Een beeld is de in gele baksteen opgetrokken gen hebben een portiek met korfboog en pannendak en expressionistische vormen villa Stationsweg 35 (circa 1905). steekkappen met topgevels. hebben Wilhelminapark 10-14 Ingetogener van vorm, maar wel met Opmerkelijk is het uit circa 1915 date- (1923). Eenvoudiger expressionistische jugendstil-details uitgevoerd, zijn het in rende woonhuis K. E. Borgerlaan 2, voorbeelden uit circa 1930 zijn: Mr. 1908 voor G. Dikkers naar een ontwerp waarbij het balkon boven de ingang rust Harm Smeengekade 14,De van G. Otten gebouwde herenhuis Zuid- op twee stoere zuiltjes met getrapte con- Werkhorst (Werkhorst 5), Werk- einde 46 en het hieraan sterk verwante soles. Een overgang naar de nieuw histo- horst 23 enKastanjelaan 10-12. dubbele herenhuis Zuideinde 60-62 riserende stijl wordt gevormd door de Een zakelijk-expressionistische vormge- uit 1906 met portiek en loggia. In villa Hesselingen 15 (circa 1915). Tot ving bezit het in 1926 naar ontwerp van opdracht van B. van den Bosch kwam in de sobere variant hiervan behoren de G. Otten opgetrokken dubbele woonhuis 1910 de villa Stationsweg 29 tot dubbele herenhuizen Parklaan 1-3 Parkzicht (Parklaan 7/Wilhelmina- stand naar een ontwerp met jugendstil- (1914), met erkers en steekkappen met park 8) met plat dak. Kubusvormige vil- elementen van G. Otten. De luifel en de topgevels, en de villa Het Oversticht la's met tentdak zijn Wilhelminapark rechter erker dateren uit 1929. Jugend- (Werkhorst 16-18; circa 1915) met een 36-40 (1921) en Wilhelminapark stil-elementen vertoont verder de loggia op de verdieping. In de stijl van 32 (circa 1925). Eenvoudige zakelijk- gepleisterde dubbele villa Stationsweg K.P.C. de Bazel uitgevoerd is de villa expressionistische vormen hebben Wil- 40-42 (circa 1910). Vakwerk-elemen- Wilhelminapark 3 (circa 1920). helminapark 4 en24-26 en Werk- ten zijn toegepast bij Zuideinde 10 7 De in 1916 in opdracht van de Meppeler horst 2-14, alle uit circa 1930. Rond (1908) en de deels gepleisterde dubbele Bouwvereniging door H.W. Hulsbergen 1935 opgetrokken zijn de twee-onder- villa Stationsweg 38 (1909), een ontworpen Indische Buurt (noordzijde) een-kap-woningen aan het Prinses hoekpand met torenvormige hoekop- heeft een tuinwijkachtig karakter. Aar- Beatrixplantsoen (bijvoorbeeld nrs. bouw naar ontwerp van A. Kool. Een dige voorbeelden zijn de woningen juf- 13-17) en de Prinses Margrietlaan combinatie van jugendstil-vormen, ratio- ferenpad 2-60,Bankastraat 1- (bijvoorbeeld nrs. 8-20), en verder Leo- nalistische elementen en details in bri- 35/2-46 enRiouwstraat nard Springerlaan 17-20 en de 1-33/2-34. kleinere woonhuizen Steenwijker- Meppel, Woonhuizen Woldstraat 97-119 Expressionistische details hebben de straatweg 22-38. Het rijtje eenlaags MEPPEL 149 bejaardenwoningen Leonard Sprin- gerlaan 22-29 kwam in 1934 tot stand in traditionalistische vormen naar een ontwerp van J. Otten en Bosman en in opdracht van de Rem. Ger. Gemeente. Winkels. Vanaf het eind van de 19de DRUKKERIJMUSEU eeuw werden in het centrum van Meppel de eerste panden tot winkel ingericht of als zodanig gebouwd. Uit circa 1870 dateert de gepleisterde eclectische winkel Grote Kerkstraat 4. Voorbeelden van vroege winkelpuien zijn te vinden bij Grote Kerkstraat 11 (circa 1875), Woldstraat 8 (circa 1880), Wold- straat 17 (circa 1880) en Molen- straat 45 (linker pui circa 1885). De winkelpui met composiete pilasters van Prinsengracht 22 dateert uit circa 1885. Een ander interessant winkelpand is Woldstraat 16, dat is voorzien van een neorenaissance-winkelpui. Het werd in 1896 gebouwd voor A. Duitgenius Meppel, Pakhuizen Kleine Oever 11 Houwink – is toegevoegd in aangepaste naar plannen van P. Janzen. Rond 1900 stijl. Het dubbele vierlaags pakhuis aan aangebrachte winkelpuien met eclecti- Zuideinde 5 werd in 1933 voor AJ. de Kromme Elleboog (tegenover nr. sche details hebben Hoofdstraat 74, Danser opgetrokken naar een ontwerp in 2) [28] dateert uit circa 1900. 76 en 105. Uit dezelfde tijd, maar dan zakelijk-expressionistische vormen van Windmolens. Korenmolen De met neorenaissance-details, is de winkel- DJ. Lok. Weert (bij Weerdstraat 78) [29], ook pui van Prinsenplein 44. Neorenais- Horeca. Rond 1890 gebouwd is cafe wel de Tekmolen' of 'De Reest' sance-details hebben ook de – getuige de De B e u rs (Grote Kerkstraat 3) [21], genoemd, is een achtkante stellingmolen toegepaste bollenlijsten – door dezelfde een hoekpand met geblokte bakstenen met een bakstenen onderbouw en een onbekende architect ontworpen woon- pilasters. Het voorm. hotel-restaurant met riet beklede romp en kap. Rond een en winkelpanden Kleine Oever 6-8 Stationsweg 51 [22], opgetrokken in deel van de onderbouw is een houten (circa 1900) en Hoogetin 1 (circa 1908-'09 voor G. Stahl naar een ontwerp schuur met lessenaarsdak gebouwd. Van 1905). In jugendstil uitgevoerd zijn van J. Janzen, is een gebouw met jugend- de oorspronkelijke molen uit 1807 werd Hoofdstraat 48 (1907) en het door stil-elementen. Vooral in de hal en het de bovenbouw in 1937 verwijderd. In G. Otten ontworpen hoekpand Kerk- trappenhuis zijn de jugendstil-vormen 1999 plaatste molenmaker B. Dijkstra op plein 16-18. Andere voorbeelden van goed behouden. Hotel-cafe D e Poort de oude onderbouw een achtkant, winkelpuien met jugendstil-vormen zijn van Drenthe (Parallelweg 25) [23] is afkomstig van een korenmolen te Schui- te vinden bij Zuideinde 40 (circa circa 1930 gebouwd in expressionistische lenburg (0v.). De molen D e Vlijt 1905), Hoofdstraat 73 (circa 1910), stijl. (Sluisgracht 20) [30], waarvan momen- naar ontwerp van G. Otten, en Prinsen- De jeugdherberg Parkhoeve' teel alleen de onderbouw uit 1859 res- gracht 15 (circa 1910). Aardige voor- (Leonard Springerlaan 14) [24] is in teert, zal waarschijnlijk in 2001 worden beelden van woon- en winkelpanden in 1934-'35 gebouwd naar ontwerp van JJ. herbouwd tot een complete molen. expressionistische vormen zijn Zuid- Boot. In 1960-'61 heeft men een haakse Het voorm. kalkovencomplex (bij einde 42 (1918), een voorm. bankge- achtervleugel toegevoegd en in 1991 is Steenwijkerstraatweg 98) bestaat uit Brie bouw, Sluisgracht 2 (circa 1925) en het gebouw gerenoveerd. flesvormige bakstenen schachtovens uit de drukkerij Prinsengracht 3 (circa Pakhuizen. Uit circa 1800 stamt het 1875. De ovens zijn voorzien van stook- 1925). In opdracht van J. Krikke werd in drielaags pakhuis Kerkplein 10 [25] gaten en versterkende ijzeren banden. In 1929 het eenlaags woon- en winkelpand met zadeldak tussen topgevels. Het lang- een modern bijgebouw is een restaurant Mr. Harm Smeengekade 11 gerekte pakhuis S t o o m b o o t k a d e 10 gevestigd. gebouwd naar een expressionistisch ont- [26] kwam rond 1860 tot stand. Kleine Bedrijfsgebouwen. De drukkerij- werp van P.A. Withaar. Later is het pand Oever 11 [27] werd in 1880-'85 in uitgeverij Ten Brink en de Meppeler enige tijd gebruikt door zeilmakerij opdracht van R. Houwink gebouwd als Courant waren gevestigd in het in 1891 Wouda. De winkelpui van Zuideinde een dubbel pakhuis annex koffiebrande- gebouwde pand Groenmarkt 13 [31] 19 (circa 1885) werd in 1929 uitgevoerd rij. Het gebouw met neorenaissance-ele- met neorenaissance-elementen. De in in opdracht van K. Ronner & Zn. naar menten heeft een lagere aanbouw met 1909 opgerichte Codperatieve ontwerp van G. Otten. Het dubbelpand plat dak, die in 1911– eveneens voor R. Landbouwersbank Meppel (Noord- 150 MEPPEL in 1955 heeft men de toren wit geschil- derd en het Intze reservoir in de uitkra- gende bovenbouw vervangen door een betonnen vlakbodemreservoir. Tevens is toen de bekroning gewijzigd. Het voorm. trafohuis met bovenwoning (Kerkplein 12) [36] is een tweelaags onderkelderd pand in late neorenaissance-stijl, gebouwd in 1921 naar plannen van D. Monsma en ver- bouwd in 1982. Sluizen en bruggen. De in 1994 gerestaureerde kleine schutsluis in de Nijeveensche Grift (bij Steenwijker- straatweg 83) heeft ovale houten kolk- wanden en op de sluishoofden twee kaapstanders om de houten sluisdeuren mee to openen. De in oorsprong 17de- eeuwse sluis werd rond 1850 omge- bouwd tot schutsluis. Daarna heeft men eerst het zuidelijke sluishoofd (circa 1885) en vervolgens in 1911 het gehele sluisje vernieuwd. De Paradijssluis in de Drentsche Hoofdvaart (Steenwijker- straatweg 104) bestaat uit een schutsluis (1892), een pompgebouw met elektrisch gemaal (1925) en een pompgebouw (circa 1950). Over de Hoogeveensche Vaart liggen enkele begin-20ste-eeuwse ijzeren ophaalbruggen. De uit 1913 date- rende Zuiderbrug (bij Galmanspad 1) [3 7] is opgebouwd met geklonken pro- fielbalken. De Sluisbrug (bij Sluis- gracht 28) [38] en de iets bredere Tip - b rug (bij Emmastraat 1) [39] dateren uit 1929 en zijn beide opgebouwd met twee geklonken, deels opengewerkte hamei- stijlen en in vakwerk uitgevoerde balans- einde 31) [32] is uitgegroeid tot een van Meppel, Trafohuis met bovenwoning priemen en dwarsliggers. de belangrijkste cooperaties in Noord- HetWilhelminapark (Wilhelmi- Nederland (Aan- en verkoop Cooperatie werd in 1867 naar plannen van K.H. van napark ong.) [40] is een wandelpark gele- Meppel). Aan de Drentsche Hoofdvaart Brederode gebouwd als een station derde gen aan de Reestoever. Vanaf 1914 werd werd in 1910 naar een ontwerp met klasse van de Staatsspoorwegen aan de het park in fases aangelegd naar een ont- jugendstil-details van H.W. Hulsbergen lijn Leeuwarden-Zwolle. Het gepleis- werp van L.A. Springer in gemengde een veevoederfabriek met graansilo en terde neoclassicistische gebouw bestaat tuinstijl. Een deel van het terrein werd maalderij gebouwd. Het complex is uit een tweelaags middendeel, geflan- gereserveerd voor villabebouwing. In diverse keren uitgebreid en verbouwd, keerd door eenlaags vleugels. Aan de 1954 heeft men het park vergroot. De waarbij enkele forse silogebouwen zijn perronzijde bevindt zich over de voile vijver in het park diende oorspronkelijk verrezen. De voorm. confectiefabriek breedte een geknikt luifeldak op gietijze- als bekken voor de bij tijd en wijle over- Catharinastraat 40-42 [33] is een twee- ren kolommen met consoles. De p er- stromende Reest. De van elders afkom- laags dwars pand uit circa 1920, voorzien ronoverkapping met opengewerkte stige achtzijdige theekoepel met rieten van drie steekkappen met topgevels. De vakwerkliggers dateert uit circa 1900. dak (Wilhelminapark 52) stamt uit circa rond 1925 gebouwde garage Noord- Het station is in 1982 gerenoveerd. 1840. In 1921 heeft men een hertenkamp einde 1 [34], bestaande uit een eenlaags Dewatertoren (bij Steenwijker- toegevoegd en in 1929 een rosarium, kantoor en een loods, vertoont zakelijk- straatweg 77) verrees in 1893 naar een waarin na de Tweede Wereldoorlog een expressionistische invloeden. ontwerp in neorenaissance-vormen van door T. Leeser ontworpen bronzen ver- Het station (Stationsweg 70) [35] H.P.N. Halbertsma. Bij een verbouwing zetsmonument is geplaatst. Aan Mr. H. NIETAP 151 Smeenge herinnert een bakstenen monu- terboerweg 101 en 103 zijn voor- derd middenganghuis (circa 1885) en een ment uit 1938, ontworpen door architect zien van een dwars voorhuis. De schuur uit 1810 (datering sluitsteen). S. de Clercq met bronzen gedenkplaat moderne kop-rompboerderij Ooster- Het landhuis Ve e n h o r s t (Duinweg met het portret van Smeenge naar ont- boerweg 27 uit 1931 bezit een villa- 2) is rond 1935 in expressionistische stijl werp van beeldhouwer F. van Hall. achtig voorhuis. gebouwd met een rieten kap en ladder- Begraafplaatsen. Delsr. vensters. Het client nu als vakantie- en begraafplaats (bij Steenwijkerstraat- excursieverblijf. weg 92) is in 1766 gesticht en in 1850 MIDLAREN Hetpaviljoen 'De Bloemert' (De uitgebreid. Het gepleisterde neoclassicis- (gemeente Tynaarlo) Bloemert 1), gelegen aan het Zuidlaar- tische metaarhuisje in dorische stijl dermeer, is rond 1935 gebouwd in func- kwam in 1895 tot stand ter vervanging Esdorp zonder kerk, ontstaan in de tionalistische stijl. Het in gewapend van een iets noordelijker gelegen voor- vroege middeleeuwen. Het dorp heeft beton opgetrokken gebouw heeft als ver- ganger. Op de in 1998 gerestaureerde twee brinkrestanten aan de Groninger- ticale accenten een schoorsteen met de begraafplaats, die uit vier afdelingen straat. Van de aan de noordoostzijde bij naam en een vlaggenmast. bestaat, dateert de oudste nog leesbare het Zuidlaardermeer gelegen buiten- Hunebedden. TenwestenvanMid- grafsteen uit 1825. De in 1829 aange- plaats Huize Meerwijk resteert na brand laren liggen twee hunebedden bij de legde A /g. begraafplaats (Zomer- in 1945 alleen het park. boerderij Schutsweg 42. Hu n e b e d D3 dijk 10) heeft een rond 1925 opgetrok- Het voorm. Diakonie Armen- bestaat uit twaalf draag- en zes dekstenen ken ingangspoort annex dienstgebouw h u i s (Groningerstraat 34-34g) is vol- en heeft een paar poortzijstenen. Bij een en dienstwoning in expressionistische gens de gevelsteen in 1835 gesticht, in opgraving in 1870 is de dekheuvel ver- stijl. Interessante graftekens zijn de giet- 1925 herbouwd en in 1987 verbouwd. wijderd. Het oostelijker gelegen hune- ijzeren obelisk op postament voor H. van Het langgerekte dwarse pand met zadel- bed D4 bestaat uit veertien draag- en Heijningen (t 1851), opgericht in 1899 dak bevat zeven woningen. zeven dekstenen. Ook bier wordt de en vervaardigd door P. ter Heide, een Boerderijen. De kleine hallenhuis- ingang gevormd door een paar poortzij- gietijzeren zerk voor E. Lijnslager boerderij Groningerstraat 25, met stenen. (t 1847) en de door J. Engberts vervaar- dwarsdeel en gepleisterd woonhuisge- digde grafsteen met stenen bijbel voor deelte, dateert in de huidige vorm uit ds. T. Noordewier (-t 1913). De R. K. circa 1850 maar heeft een oudere kern. NIETAP begraafplaats (Hesselingen 10) is toe- De rond 1870 gebouwde krimpenboer- (gemeente Noordenveld) gankelijk via een hek met twee pijlers derijen Gr on inge rs traa t 54 en voorzien van ionische pilasters, dat even- Huize Bloemert (De Bloemert 11) Dorp, ontstaan in de 17de eeuw als han- als het gepleisterde baarhuisje uit circa hebben een met riet gedekte schuur en delsnederzetting op de grens met Gro- 1880 dateert. een voorhuis met zaadzoldervensters en ningen. Het dorp had diverse herbergen, Boerderijen. Aan de oostzijde van omlijste ingangspartij. Huize Bloemert is waaronder de `Nije Tap', mogelijk de Meppel bevinden zich in het voorm. bovendien voorzien van een blokbepleis- naamgever van Nietap. De bebouwing buurtschap Oosterboer enkele interes- tering. Laarwijck (Groningerstraat sante hallenhuisboerderijen. Aan het 49) bestaat uit een gedeeltelijk onderkel- Midlaren, Paviljoen De Bloemert riviertje de Reest ligt de met dwarsdeel uitgevoerde boerderij R e gg e rs w e g 4-6, waarvan de kern blijkens de deels behouden jaartalankers teruggaat tot de jaren vijftig van de 18de eeuw. Het aan- gebouwde voorm. tolhuisje dateert uit 1777. Een langsdeel en een mogelijk 18de-eeuwse kern hebben verder Reg- gersweg 4, met aangebouwde houten schuur, en Hoogeveenseweg 26, met onderschoer en aangebouwde, ingekorte houten schuur en bakhuisje. Voorbeel- den van 19de-eeuwse hallenhuisboerde- rijen zijn Oosterboerweg 33 (1824), met dubbele dwarsdeel en dwars voor- huis, en Oosterboerweg 26 (circa 1860), met een ingezwenkte lijstgevel; beide boerderijen hebben een omlijste ingang. De rond 1905 met een dwarsdeel opgetrokken hallenhuisboerderijen 0 o s - 152 NIETAP concentreerde zich langs de J.P. Santee- weg, in aansluiting op de bebouwing van het Groningse Leek. Woonhuizen. Rond 1850 gebouwd is j. P. Santeeweg 16-18, een sober neoclassicistisch dwars huis met hoger opgetrokken middenpartij en een ingangsomlijsting. Voorbeelden van woonhuizen uit circa 1910, uitgevoerd met erkers en balkons en een jugendstil- detaillering zijn J. P. Santeeweg 27, J. P. Santeeweg 75, voorzien van een geveltop met decoratief houtsnijwerk, en het vergelijkbare, maar soberder uitge- voerde pand J. P. Santeeweg 73. Het cafe 'De Waag' (J.P. Santeeweg 15), voorheen bekend als caf้ Pestman, is van een eenvoudige 18de-eeuwse her- berg uitgegroeid tot een groot complex met cafe, zalencentrum en slijterij. Opvallend is de van oorsprong 19de- eeuwse houten veranda met terras aan de Nieuw-Amsterdam, Geref kerk dam) is een fors – op een boerderij lij straatzijde. kend – dwars pand naar plannen van H. Het voorm. tolhuis (J.P. Santeeweg ning vanaf 1874 aan het einde van de Zij- Rozeman uit 1891, voorzien van een lets 118) dateert uit circa 1885 en heeft twee tak in oostwaartse richting het Dom- risalerende middenpartij met fronton. halfronde vensters in de geveltop. merskanaal graven. Na de Tweede Het voorm. postkantoor (Vaart Huize Terheyl (Vagevuurselaan 2), Wereldoorlog is Nieuw-Amsterdam Z.Z. 66-67, Nieuw-Amsterdam) is in gelegen in Terheijl ten zuidwesten van vooral aan de zuidzijde aanzienlijk uitge- 1908 opgetrokken naar een ontwerp van Nietap, is een blokvormig, sober neo- breid. rijksbouwmeester C.H. Peters waarin classicistisch pand met ingangspartij in De Herv. kerk (Vaart Z.Z. 86, chaletstijl-elementen en neogotische de zijgevel. Het huidige gebouw werd Nieuw-Amsterdam) is een gepleisterde, details zijn gecombineerd. rond 1855 gebouwd op de plaats van een recht gesloten zaalkerk voorzien van een Woonhuizen.Hetrond 1870 in oorsprong 15de-eeuws huis, dat in geveltoren met speelse bekroning. De gebouwde eclectische woonhuis Vaart bezit was van het klooster Aduard en na kerk verrees in 1873 naar ontwerp van Z.Z. 2 (Nieuw-Amsterdam) is rond de Reformatie overging in particuliere H.C. Winters. In de toren hangt een 1890 verhoogd. Uit die tijd dateren ook handen. In 1632 kreeg het de status van door A.H. van Bergen gegoten klok het met neorenaissance-details uitge- havezate. Het in de 18de eeuw ingrijpend (1876). In 1955 voegde men naar plan- voerde forse herenhuis Vaart Z.Z. 72 verbouwde huis werd in 1853 gesloopt. nen van J. Jans een ingangsportaal toe. (Nieuw-Amsterdam), de eenvoudige Toen zijn ook de gebrandschilderde brugwachterswoning Vaart Z.Z. 74 ramen vernieuwd. De kerk bevat een (Nieuw-Amsterdam) met neoclassicisti- NIEUW-AMSTERDAM door de firma L. van Dam & Zn. sche wenkbrauwen boven de vensters en (gemeente Emmen) gebouwd orgel (1902). het woon- en winkelpand Veiling- DeGeref. kerk (Vaart N.Z. 139, straat 3-5 (Veenoord). Voorbeelden Langgerekt kanaaldorp dat een geheel Nieuw-Amsterdam) is een recht gesloten van vroeg-20ste-eeuwse eenlaags huizen vormt met het dorp Veenoord in de zaalkerk met paraboolvormig dak en zijn Veilingstraat 7 en 9 (Veenoord; gemeente Coevorden. In 1850 werd in overhoekse dakruiter. Uitbouwen in het beide circa 1905) en Veilingstraat 11 Amsterdam de Drentsche Kanaal Maat- midden van de lange zijden geven de (Veenoord; 1911), alle met een tot dak- schappij (DKM) opgericht met als Joel kerk inwendig het karakter van een cen- kapel opgetrokken middendeel. Rond de Hoogeveensche Vaart door to trekken traalbouw. Deze expressionistische kerk 1910 gebouwd is het herenhuis Van tot de venen van de Bargermarke. In uit 1925 is ontworpen door W. van Stra- Goghstraat 9-10 (Veenoord), met 1851 bereikte het kanaal dit veengebied ten. rationalistische details. Het dubbele huis en stichtte men Nieuw-Amsterdam. Na De(Chr. Geref.) Kruiskerk Veilingstraat 15-17 (Veenoord; enige jaren werd een zuidwaarts gericht (Vaart N.Z. 25, Nieuw-Amsterdam) is een circa 1920) heeft tot topgevels opgetrok- kanaal gegraven (Zijtak). De hoofdvaart moderne zaalkerk uit 1955, naar plannen ken hoekrisalieten. trok men in 1882 door tot Klazienaveen. van A.C. Nicolas. Het h o t e l Van Goghstraat 1 (Veen- De administrateur van de Maatschappij, De voorm. marechausseekazerne oord) is een gepleisterd pand uit circa L.B J. Dommers, liet voor eigen reke- (Vaart Z.Z. 104-105, Nieuw-Amster- 1880, gebouwd in opdracht van loge- NIEUW-BUINEN 153 Nieuw-Amsterdam, Ophaalbrug strooiselfabrieken in Griendtsveen (1885) Amsterdamscheveld bij Nieuw-Amsterdam, en Schoningsdorf (1902) toen ze in 1909 Fijnstrooiselfabriek menthouder Hendrik Scholte. In 1883 van L.BJ. Dommers een deel van het heeft Vincent van Gogh hier Brie maan- Amsterdamse Veld overnamen met als Dit esgehucht ten westen van Nieuw- den gelogeerd. doel ook hier turfstrooiselfabrieken te Amsterdam is ontstaan in de middeleeu- Boerderijen. De moderne krimpen- vestigen. De door hen opgerichte, in wen. Rond de grote veelhoekige brink boerderij Oostpolder (Van Goghstraat Rotterdam gevestigde, Griendtsveen liggen enkele interessante h allenhuis- 36, Veenoord), met baander in de krimp, Drentsche Landontginning Maatschap- b o erderij en met langsdeel. Een 18de- is in 1924 gebouwd. Van Goghstraat pij B.V. liet in 1910-'14 twee fabrieken, eeuwse kern hebben Den Hool 8 (circa 40 (Veenoord; circa 1930), een moderne een elektriciteitscentrale, diverse dienst- 1770), met dubbel voorhuis en bijschuur, stelpboerderij met langsdeel, vertoont woningen en een locomotievenloods en Den Hool 7 (circa 1780), met onder- expressionistische invloeden. (Griendtsveenstraat ong.) bouwen. Voor schoer. De boerderij Den Hool 10 (circa De windmolen `Nooitgedache de aanvoer van de turf vanuit het Amster- 1895) bezit een fors woongedeelte. De (Industrieweg 15, Veenoord) is een met damse Veld werd een smalspoortrace hallenhuisboerderij Den Hool 5 (circa riet gedekte achtkantige stellingmolen aangelegd. De fabriek voor het grof- 1890) is uitgevoerd met een dwarsdeel. met stenen onderbouw. De huidige strooisel is in 1986 gesloopt. De fij n - korenmolen werd in 1916 gebouwd voor strooiselfabriek (Griendtsveenstraat molenaar J. van Aalst door de molenma- 150), een sober en functioneel gebouw NIEUW-BUINEN kers Van Ausselt en Huberts. Ze her- uit 1913, is na brand in 1943 herbouwd. (gemeente Borger-Odoorn) gebruikten hierbij delen van een oor- Onder een houten overkapping over het spronkelijk uit Leeuwarden afkomstige Dommerskanaal vond de verlading per Langgerekt kanaaldorp, gesticht in 1823 molen. schip plaats. Ondanks de sluiting van de toen vanuit Stadskanaal een mond werd Het voorm. t o 1 h u i s (Van Goghstraat fabriek in 1983, bevindt zich inwendig gegraven die in het Drentse gebied als 4, Veenoord) dateert uit circa 1850. Aan nog de elektrisch aangedreven technische dubbel kanaalsysteem westwaarts liep. de achterzijde bevindt zich een rond inrichting met kantelinstallatie, jakobs- Op de tussengelegen zogeheten vooraf- 1910 gebouwde bedrijfsruimte (Van ladders, maalinstallaties en transportban- fen bouwde men verveners- en landar- Gogstraat 3, Veenoord) met opvallende den. Er resteren ook enkele woonhui- beiderswoningen en aan de buitenzijde detaillering. zen . De sober gedetailleerde dwarsplaatsen met boerderijen. Mede De ophaalbrug over de Zijtak (Zij- directeurswoning 'Carex' (Griendtsveen- vanwege de goedkope brandstof in het tak ong., Nieuw-Amsterdam) is een straat 39) dateert uit 1912. De woonhui- veengebied ontstond in 1838 nabij de ranke ijzeren brug uit circa 1920 met een zen Griendtsveenstraat 41 en 54, beide mond – aan het Dwarsdiep – de glasbla- in vakwerk uitgevoerde balans. met neorenaissance- en chaletelementen, zerij van J.C.A. ThOne. J. Meursing De silo (Industrieweg 14, Veenoord), waren bestemd voor het hogere perso- stichtte hiernaast in 1840 een tweede opgetrokken rond 1935 voor de Ver- neel. De beambtenwoning Griendts- glasfabriek. Beide fabrieken werden in enigde Landbouw Cooperatie (VLC), veenstraat 57 kwam al in 1911 gereed. 1938 overgenomen door de Ver. Glas- bestaat uit een met baksteen bekleed Voorbeelden van de rond 1915 fabrieken te Schiedam. De fabriek van silogedeelte en een lets hoger trappen- gebouwde eenvoudiger arbeiderswonin- ThOne werd gesloten. De overgebleven huis. gen – oorspronkelijk veertig – zijn fabriek ging in 1967 failliet. Langs het Amsterdamscheveld. Gehucht Griendtsveenstraat 123 en 131-132 en westelijke deel van het Zuiderdiep werd ten zuidoosten van Nieuw-Amsterdam. Peelstraat 123. in 1899 de CoOperatieve Aardappelmeel- J. en E. van der Griendt bezaten al turf- Den Hool (gemeente Coevorden). fabriek Hollandia gebouwd. Ten westen 154 NIEUW-BUINEN Nieuw-Buinen, Boerderij Noorderdiep 115 12 en Zuiderdiep 16. Andere hebben de ingang in de (tweede) krimp, zoals Zuiderdiep 48 en Zuiderdiep 120. Uit dezelfde tijd zijn de boerde- rijen Zuiderdiep 70, met een eclec- tisch karakter, en Zuiderdiep 50, met jugendstil-elementen. Zuiderdiep I 52 (circa 192 5) is een voorbeeld van een meer moderne krimpenboerderij. Nieuw-Buinen, Her'. kerk peratieve Aardappelmeelfabriek Hollan- Het trafohuisje (Zuiderdiep 205) is dia, Zuiderdiep 143, heeft jugendstil- rond 1930 gebouwd en heeft een zadel- van Nieuw-Buinen gaat het dorp over details. Vergelijkbare details bezit het dak met sierkorbelen op de hoeken. in het vanuit Drente gestichte en over- woonhuis Zuide rdi ep 245. Uit circa Begraafplaatsen. De rond 1870 wegend noord-zuid gerichte dorp Bui- 1920 dateren de sober vorm gegeven gestichte A lg. begraafplaats van nerveen. Het Zuiderdiep werd in 1905 woon- en winkelpanden D warsdiep Nieuw-Buinen (Kerklaan ong.) bevat tot Buinen verlengd. Na de Tweede 16-17 en Zuiderdiep 389, die opvallend veel rijke graftekens, waaronder: Wereldoorlog zijn de kanalen gedempt expressionistische details vertonen. een postament met engel en vaas voor en is bij het Dwarsdiep een uitbreidings- Boerderijen. De meest opvallende glasfabrikant J. Meursing (t 1888), een wijk ontstaan. boerderij van het dorp is Villa Flora door RJ. de Weijs gemaakte stele met De H e rv. kerk (Kerklaan 1), nu (Zuiderdiep 140), bestaande uit een vaas voor A. Haikens (1- 1897), een door S.O.W.-kerk, is een L-vormige kerk, imposant, gepleisterd voorhuis in eclecti- D. Kalk vervaardigde gebroken zuil voor gebouwd in 1853 als zaalkerk met neo- sche vormen en een achterliggende H. Beulink (t 1898), een postament met classicistische elementen en een openge- schuur. De in 1877-'79 in opdracht van omfloerste obelisk voor A. Oostingh werkte geveltoren. De kerk is in 1904 glasfabrikant J.C.A. Theme opgetrokken (I- 1905) en een omfloerste obelisk voor uitgebreid met een dwars geplaatste aan- boerderij ontleent haar naam aan een R. Oostingh (t 1912), gemaakt door de bouw. Tot de inventaris behoort een door gietijzeren beeld van Flora, godin van de gebroeders Kalk. Op deAlg. begraaf- de gebroeders Van Oeckelen gebouwd lente. Bij een restauratie in 2000 is de plaats van Buinerveen (bij Zuiderdiep orgel (1879). oorspronkelijke daklijst met kantelen 309) bevindt zich onder meer een stele Overige kerken. De Geref. herbouwd. Een tweede opvallende boer- voor A. Bentum (I- 1926) van de hand kerk (Zuiderdiep 345) is een eenvou- derij is Noorderdiep 115 uit circa van RJ. de Weijs. dige zaalkerk met spitsboogvensters, 1890. Het woongedeelte heeft een rijke gebouwd in 1891. De Silo-kerk (Zui- decoratie in orientalistische stijl. De derdiep 7) is een zaalkerk met dakruiter meeste boerderijen aan de buitenzijde NIEUW-SCHOONEBEEK met in de windvaan de datering '1923'. van de (gedempte) kanalen zijn grote (gemeente Emmen) De Baptistenkerk (Dwarsdiep 8) is ontginningsboerderijen van het krim- een zaalkerk uit 1928, opgetrokken met pentype. De oudere voorbeelden zijn Dorp, ontstaan als een randveenwegdorp expressionistische details naar plannen neoclassicistisch van vorm en hebben in in het overgangsgebied tussen hoogveen van S. van der Meij. het midden een omlijste ingangsdeur, en broekveen. Aan de weg van Schoone- Woonhuizen. De uit circa 1880 zoals Zuiderdiep 124 (circa 1885). beek naar Meppen (D) vestigden zich in daterende woonhuizen Zuiderdiep Rond 1905 ontstond er een groep krim- 1805-'06 de eerste gezinnen uit het aan- 243 en Zuiderdiep 309 hebben penboerderijen met neorenaissance- grenzende Hesepertwist in het katho- eclectische details. De rond 1910 details, waarvan enkele de ingang aan de lieke Munsterland; Nieuw-Schoonebeek gebouwde directeurswoning van de Coo- voorzijde hebben, zoals Zuiderdiep werd een katholieke enclave. In 1905 NIEUW-WEERDINGE 155 Nieuw-Schoonebeek, Wilms' Boo Het dorp werd oorspronkelijk Nieuw- Weiteveen bij Nieuw-Schoonebeek, Schoonebekerveld genoemd, en kreeg in Verpleeghuis heeft men de weg naar Meppen (D.) ver- 1954 de huidige, van de boekweitcultuur hard. In 1929 volgde de normalisatie van op het hoogveen afgeleide naam. De van de westelijk kern. Bij de oostelijke het aan de zuidzijde gelegen en als lands- R.K. kerk Maria Koningin van dorpskern is na de Tweede Wereldoorlog grens fungerende Schoonebekerdiep. d e Vr e d e (Zusterweg 19) is een zaal- een uitbreidingswijk ontstaan. VandeR.K. St.-Bonifacius- kerk met ingangsportaal, gebouwd in Kerken. Uit 1907 dateert de Geref. k e r k (Europaweg 139) resteert de sober 1918-'19 naar plannen van A.Th. van kerk (Weerdingerkanaal Z.Z. 116), een neoclassicistische kerktoren van vier Elmpt en vergroot in 1972 naar plannen recht gesloten zaalkerk met in de boog- geledingen met tentdak, die in 1855-'56 van JJ. Brugman. Het interieur bevat vulling boven de ingang een opvallend is toegevoegd aan een uit 1849 stammende een art deco-ensemble van altaar met mozaiek met diverse kleuren bricorna- zaalkerk. Die kerk is in 1967 gesloopt bij toebehoren (1925) naar ontwerp van steen. DeHerv. kerk (Weerdinger- de voltooiing van de naar plannen van A. van Os. Het voorm. verpleeghuis kanaal Z.Z. 143) is een sobere recht Jos. Bijnen in 1966-'67 opgetrokken (Zusterweg 21) is een langgerekt gebouw gesloten zaalkerk met geveltoren, opge- moderne kerk Europaweg 153. De toren met sober expressionistische details, trokken in 1911. De voorm. Bap tist en - bleef behouden. Het is de eerste na de gebouwd in 1929 voor de zusters francis- k erk (Weerdingerkanaal N.Z. 52) is een reformatie gebouwde katholieke kerkto- canessen. Volgens een gedenksteen werd sobere recht gesloten zaalkerk met por- ren in Drenthe. De voorm.pastorie de bouw gefinancierd door H. Kuypers, taal, gebouwd in 1916. (Europaweg 143), gebouwd rond 1910 directeur van de Maasbode to Rotter- Woonhuizen. Het woonhuis Weer- met enkele neogotische details, is circa dam, als boetedoening voor de door hem dingerkanaal N.Z. 207, gebouwd 1967 omgebouwd tot parochiehuis. in 1925 de zusters aangedane smaad. De rond 1920 in een combinatie van chalet- DeWilms' Boo (Europaweg 76), R.K. lagere school 'St. Franciscus' stijl- en jugendstil-elementen, heeft een gelegen aan de zuidwestzijde van Nieuw- (Zuidersloot 6) is een vierklassige school opvallend rijk sierspant. Soberder van Schoonebeek op de groengronden uit circa 1930. vorm is Weerdingerkanaal N.Z. (weide- en hooilanden), is een opmerke- 10 7 (circa 1910). Late jugendstil-details lijk gaaf gebleven stal met nachtverblijf vertoont het woon- en winkelpand en woonruimte voor een koeherder of NIEUW-WEERDINGE booheer. Men gebruikte een dergelijk (gemeente Emmen) verblijf tijdens de weideperiode tussen Maria Lichtmis (2 februari) en Kerstmis. Langgerekt kanaaldorp, gesticht in 1872. Deze boo is vroeg-19de-eeuws van De Groningse vervener P. Lindeman opzet. Bij een verbouwing rond 1860 is begon met de aanleg van de Weerdinger- het woonvertrek van het staldeel geschei- mond, die vanuit het Ter Apelerkanaal den. De authentieke stalinrichting en de doorliep tot de Drenthe grens en vandaar bedsteden zijn nog aanwezig. Evenals de westwaarts als hoofdkanaal A of Weer- naastgelegen schuur is de boo met riet dingerkanaal. Het veenkoloniale dorp gedekt en zijn de wanden versierd met had oorspronkelijk twee bebouwingsker- geknoopt stro. nen en kreeg in 1902 de naam Nieuw- Weiteveen. Dit veenkoloniale dorp Weerdinge. Het westelijke deel van het ten noorden van Nieuw-Schoonebeek is hoofdkanaal is in de jaren zestig gedempt, rond 1900 ontstaan als boekweitkolonie. evenals het kanaal de Tramwijk ter hoogte Nieuw-Weerdinge, Geref. kerk 156 NIEUW-WEERDINGE Nieuwlande, Boerderij de wetering langs de Middenraai, dateert Nijensleek, Boerderij Hoofdweg118 uit de eerste helft van de 19de eeuw. Tramwijk N.Z. 1 (circa 1915), waar- De draaibrug (bij Middenraai 26-28), bebouwing aan weerszijden van het van de ingangspartij op de hoek wordt gelegen tussen Nieuweroord en Nieuw- kanaal in zuidelijke en noordelijke rich- geaccentueerd door een extra bouwlaag. Balinge, is een ijzeren brug uit circa ting. Na de Tweede Wereldoorlog is de Boerderijen. De krimpenboerderij 1925. bebouwing bij de kruising enigszins ver- Weerdingerkanaal N.Z. 241 Nieuw-Balinge (gemeente Mid- dicht. dateert uit 1910. Aardige jugendstil- den-Drenthe). Deze ontginningsneder- De G e r e f. kerk `Eben Haezer' details bepalen de villa-achtige voorhui- zetting ten noordoosten van Nieuwer- (Johannes Poststraat 26) is een recht zen van de boerderijen Weerdinger- oord is ontstaan rond 1830 bij de ontgin- gesloten zaalkerk met spitsboogvensters, kanaal Z. Z. 68 (circa 1910) en ning van het Mantingerveld. De Ch r. gebouwd in 1914. De pastorie (Johannes Landlust (Weerdingerkanaal N.Z. 88; Geref. kerk (Verlengde Middenraai Poststraat 24) in zakelijk expressionisti- circa 1915). Een traditionele vormgeving 97) is een eenvoudige zaalkerk met rond- sche vormen dateert uit circa 1930. bezit de in 1919 gebouwde boerderij boogvensters, gebouwd in 1907 ter Boerderijen. De rond 1890 Weerdingerkanaal N.Z. 212 met plaatse van een voorganger uit 1834. De gebouwde boerderij Eikepage (Johan- dwars voorhuis. naastgelegen voorm. pastorie dateert uit nes Poststraat 13) is een goed voorbeeld 1921. DeHerv. kerk (Verlengde Mid- van een krimpenboerderij met neore- denraai 3 8) is een aardige zaalkerk met naissance-details, zoals diamantkoppen. NIEUWEROORD slanke opengewerkte dakruiter, gebouwd Een villa-achtig voorhuis hebben de (gemeente Hoogeveen) in 1955 in traditionalistische vormen. rond 1915 gebouwde boerderijen Tiendeveen. Deze veenkoloniale Johannes Poststraat 9 enJohan- Ontginningsdorp, ontstaan kort voor nederzetting ten noordwesten van Nieu- nes Poststraat 40, voorzien van een 1850 met de ontginning van het zuidelijk weroord is ontstaan in de eerste helft van schuur met zijlangsdeel, en de boerderij hoogveengebied van Westerbork. In de 19de eeuw. De openbare lagere Nieuwlande (Brugstraat 90), waarvan korte tijd ontwikkelde zich een lintbe- school (Schoolweg 11) is in 1897 het voorhuis jugendstil-invloeden ver- bouwing langs de Middenraai. gebouwd als drieklassig schoolgebouw en toont. Met expressionistische invloeden De Herv. kerk 'Rehoboth' (Midden- verbouwd in 1933 en 1951. De Herv. ontworpen is de moderne kop-romp- raai 77) is een eenvoudige brede zaalkerk kerk (Kerkweg 3) is een eenvoudige boerderij Brugstraat 25 (circa 1930), uit circa 1915 met geveltorentje, rond- zaalkerk met dakruiter uit 1954. voorzien van een schuur met zijlangs- boogvensters en rationalistische details. deel. Aan de achterzijde is een consistorie aan- Hetwoonhuis Brugstraat 18-20 is gebouwd. NIEUWLANDE een L-vormig eenlaagspand met topge- De voorm. openbare lagere (gemeente Hoogeveen) vels en jugendstil-elementen, gebouwd school (Middenraai 41) dateert uit rond 1910. circa 1915. Deze tot woonhuizen ver- Langgerekt kanaaldorp, ontstaan in de Het trafohuisje (bij Brugstraat 58) bouwde drieklassige gangschool heeft tweede helft van de 19de eeuw bij de is een blokvormig gebouwtje uit circa siertegels in de boogvelden. De onder- ontginning van het westelijke deel van 1930 met expressionistische details. wijzerswoning (Middenraai 43) dateert het Zwinderensche Veld. Bij de kruising De voorm. openbare lagere uit dezelfde tijd. van twee kanalen (Zwindersche Dwars- school van Dalerend (Brugstraat Delandarbeiderswoning Mid- gat en Oostopgaande) ontstond een 83), gelegen ten zuiden van Nieuwlande, denraai 50, gelegen aan de oostzijde van kleine veenkoloniale dorpskern met is een tweeklassige gangschool uit 1908. NIJEVEEN 157 NIJENSLEEK (gemeente Westerveld) Wegdorp, ontstaan in de late middeleeu- wen op een zandrug als randveenontgin- ning. In de 16de en 17de eeuw werden de ontginningen voortgezet door de bewoners van het thans verdwenen Huis Moersbergen en – vanaf 1614 op syste- matisch wijze georganiseerd – door Francois van Westerbeek. DeGeref. kerk (Hoofdweg 59) is een recht gesloten zaalkerk uit 1934 met dakruiter, portaal en aangebouwde con- sistoriekamer. De pastorie (Hoofdweg 57) dateert uit circa 1905. B oerderij en. In aanleg nog 18de- eeuws is de hallenhuisboerderij Ho o fd - weg 118 met topgevel en dwarsdeel. Jonger zijn de gepleisterde hallenhuis- boerderij Ho ofdw eg 7 0- 7 2 (circa 1900), met breed dwars geplaatst voor- huis, en de kop-rompboerderijen Hoofdweg 102 (circa 1910), met langsdeel, Ho ofdw eg 8 8 (circa 1910) en R i ej a Ho e v e (Hoofdweg 69; circa 1935), een moderne boerderij met twee dwarsdelen. Woonhuizen. Aardige vroeg-20ste- eeuwse eenlaags woonhuizen in het dorp zijn het deels gepleisterde huis Hoofd- w eg 2 8 (circa 1910), het voorm. woon- en winkelpand Ho ofdw e g 6 0 (circa 1915) – met twee opvallende tot topgevel opgetrokken geveldelen – en het mid- denganghuis Hoofdw e g 6 3 (circa 1915). Het huis Ho ofdw eg 74 (circa 1930) heeft een gebroken tentdak. De voorm. zuivelfabriek (Hoofd- Nijeveen, Herv. kerk, interieur (1978) De zijwanden zijn waarschijnlijk in 1627 weg 16-20) werd in 1891 gesticht als versteend en in de 19de eeuw verhoogd handkracht-zuivelfabriek door JJ. Hilke- een tweede bebouwingslint tot ontwikke- voor de plaatsing van grotere ramen. De meyer. Het huidige complex bestaat uit ling langs de Nijeveense Bovenboer. Na eveneens kort na 1477 opgetrokken een fabrieksgebouw met woning uit 1891 de Tweede Wereldoorlog is de dorpskern toren heeft een torenkruis met het jaartal en drie iets jongere bouwdelen, waaron- van Nijeveen, nabij de kruising van de 1683 – mogelijk is de kerk toen hersteld der een houten schuur. huidige Dorpsstraat en de Molenstraat, of gewijzigd. De kerk is in 1976 geres- Het trafohuisje (bij Hoofdweg 100) sterk gegroeid. taureerd. is een blokvormig gebouwtje uit circa De Herv. kerk (Dorpsstraat 58), Het interieur wordt gedekt door een 1930 met expressionistische details. oorspronkelijk gewijd aan St. Barbara, is houten tongewelf boven de gebintdek- een eenbeukige kerk met een smaller, balken. Tot de inventaris behoren een driezijdig gesloten koor en een half inge- avondmaalstafel uit 1631, een preekstoel NIJEVEEN bouwde toren met ingesnoerde naald- uit 1744 en een in 1846 door de firma (gemeente Meppel) spits. De kort na 1477 tot stand gekomen Stulting & Maarschalkerweerd gebouwd kerk heeft inwendig een gebintconstruc- orgel, dat hier in 1897 is geplaatst zon- Wegdorp, ontstaan in de 14de eeuw op tie, die veel overeenkomsten vertoont der de oorspronkelijke orgelkast. Het een zandrug als randveenontginning. met de gebinten van een grote hallen- orgel is afkomstig uit de Kleine Kerk to Met het verder opstrekken van de ont- huisboerderij. In plaats van ankerbalken Zierikzee (Z). In de kerk bevinden zich ginning kwam ten noorden van Nijeveen zijn hier evenwel dekbalken toegepast. verder een altaarsteen uit circa 1480 en 158 NIJEVEEN grafstenen uit 1506 en uit 1827 (voor 1910 gebouwde boerderijen Dorps- nabij de brug over de Verlengde Hooge- J.J. Ehl). straat 31 enDorpsstraat 127;de veensche Vaart gevormde kleine dorps- Het langgerekte catechisatiegebouw laatste heeft een dwars voorhuis met kern is na de Tweede Wereldoorlog in bij de kerk oogt ouder, maar is in 1936 hoger opgetrokken middengedeelte en zuidelijke richting uitgebreid. naar ontwerp van J. Jans gebouwd. een stookhok. Andere 20ste-eeuwse hal- De G e r e f. kerk (Drostenraai 41) is Het raadhuis (Dorpsstraat 41) is een lenhuisboerderijen met dwarsdeel zijn een recht gesloten zaalkerk uit 1904 met blokvormig, wit geschilderd gebouw dat Dorpsstraat 149 (1911), Dorps- jonger portaal. zijn huidige vorm heeft gekregen bij een straat 51 (1928) enDorpsstraat Deopenbare lagere school ingrijpende verbouwing in 1966-'67 naar 29 (1937). `Het Blokland' (Zwarte dijkje 31) is rond ontwerp van J. Witpaard. Toen is het Woonhuizen. De arbeiderswoning 1935 gebouwd als een drieklassige gang- samengevoegd met de terugliggende D orpsstraat 119 dateert uit circa school met portaal. burgemeesterswoning uit 1896, ontwor- 1910. Andere interessante eenlaags Woonhuizen. Rond 1860 gebouwd pen door P. Janzen. woonhuizen zijn Dorpsstraat 141 zijn het cafe-woonhuis Drostenraai Boerderijen. Het dorp bezit diverse (1921), met erker met balkon, het van 5-7 met ingezwenkte lijstgevel en de interessante hallenhuisboerderijen. Van expressionistische details voorziene blok- veenbazenwoning Hu iz e Blokland de boerderij D orpsstraat 111 dateert vormige woongedeelte van de voorm. (Zwarte Dijkje 49), een middenganghuis het bedrijfsgedeelte met twee dwarsdelen boerderij Dorpsstraat 9 (1925) en met omlijste ingang en bakstenen dakka- uit circa 1865; het huidige, onderkel- het met mansardedak uitgevoerde huis pel. Eveneens voor een veenbaas derde woongedeelte is uit 1925. Uit de Dorpsstraat 53 (circa 1930). gebouwd is het middenganghuis Veen- tweede helft van de 19de eeuw zijn ver- Windmolen 'De Sterrenberg' (Burg. endal (Drostenraai 21) uit 1868. Steen- der: Dorpsstraat 92 (circa 1865), Weimalaan 1) is een achtkantige stelling- fabrikant Boogerd liet in 1877 het mid- met dwarsdeel, D orpsstraat 104 molen met een gemetselde onderbouw denganghuis Zeelandia (Drostenraai (circa 1890), Dorpsstraat 99 (1893), en een met riet beklede romp en kap. De 53-55) bouwen. De gepleisterde voorge- met dwars voorhuis en dwarsdeel, en in 1786 to Weener in Ostfriesland (D) vel heeft een hoger opgetrokken mid- Dorpsstraat 115 (circa 1895), met gebouwde korenmolen is in 1977 op de dengedeelte en wenkbrauwen boven de twee dwarsdelen. De rond 1900 huidige plaats herbouwd. De windroos vensters. Het oorspronkelijk dubbele gebouwde boerderij Meppelerweg 4 achter op de kap is een typerend Duits woonhuis Molenweg 69 dateert uit heeft een blokvormig voorhuis met element. circa 1890. Expressionistische details hoger opgetrokken middenrisaliet en een heeft het in 1925 naar ontwerp van J. naastgelegen ouderwoning (Meppeler- Carmiggelt gebouwde huis Triantha weg 3). De in 1903 opgetrokken boerde- NOORDSCHESCHUT (Molenweg 61) en zakelijk-expressionis- rij Mepp e le rw erw eg 2, met een (gemeente Hoogeveen) tische invloeden vertonen het blokvor- dwars voorhuis voorzien van een hoger mige huis Drostenraai 31 en de opgetrokken middenrisaliet, heeft als Kanaaldorp, ontstaan in de 18de eeuw voorm. onderwijzerswoning Drosten- modelboerderij gefunctioneerd. Met langs de Noordsche Opgaande (Ver- raai 45, beide gebouwd rond 1930. De twee dwarsdelen uitgevoerd zijn de rond lengde Hoogeveensche Vaart). In de met net gedekte villa Bella Vista tweede helft van de 19de eeuw is de (Molenweg 63) (circa 1935) is uitge- Nijeveen, Boerderij Dorpsstraat 127 veenkoloniale bebouwing verdicht. De voerd in expressionistische stijl. Aan de linkerzijde bevindt zich een nieuwe aan- bouw. Deophaalbrug en schutsluis van de Verlengde Hoogeveensche Vaart (Drostenraai-Zwarte Dijkje) dateren uit circa 1860. De brag is rond 1920 ver- nieuwd, de sluismuren zijn in 1955 in beton uitgevoerd. NOORDSLEEN (gemeente Coevorden) Esdorp, ontstaan rond de 9e eeuw als afsplitsing van Sleen. Dit dorp zonder kerk is aan Brie zijden door essen omringd en heeft aan de Dorpsstraat twee brinken met daaromheen onregelmatig gegroe- peerde boerderijen. Na 1850 is de NORG 159 Nadat dit plan was verlaten, werden er diverse vakantiewoningen gerealiseerd. Na de Tweede Wereldoorlog is Norg aan de oost- en de westzijde uitgebreid. De H e rv. kerk (Brink 2), oorspron- kelijk gewijd aan St. Margaretha, is een eenbeukige kerk met halfrond gesloten koor en een ongelede zadeldaktoren. De kerk werd gesticht als dochterkerk van Vries. Rond het midden van de 13de eeuw kwam de huidige kerk tot stand op de plaats van een houten voorganger. Eerst verrees de romaanse toren voor- zien van tweelichts-vensters met deel- zuiltje in gepleisterde nissen. Daarna volgden koor en schip, uitgevoerd met steunberen, hoge smalle vensters en ingangen in de noord- en de zuidgevel. Een reeks kleinere vensters in de zuidge- vel van het schip is een restant van een aanvankelijk lager schip. In de toren Norg, Herv. kerk Het h u n e b e d D 5 0 op de Middeles hangt een door Wilhelmus Jacobus de heeft zestien draag- en zeven dekstenen. Vrij gegoten klok (1655). Het portaal bij bebouwing verdicht en uitgebreid langs De ingangspartij bestaat uit twee poort- de noordingang dateert uit 1778. Bij de de uitvalswegen. zijstenen. De steenkrans is grotendeels restauratie in 1969-'71, onder leiding van Boerderijen. Voorbeelden van hal- intact. Restauraties zijn uitgevoerd in P.L. de Vrieze, zijn de in 1837 uitge- lenhuisboerderijen met langsdeel zijn 1962 en 1998. Op de Achteres staat voerde veranderingen ongedaan Zweeloerstraat 20 (circa 1865), h u n e b e d D51 met veertien draag- en gemaakt. Middelesweg 3 (circa 1870), met hou- drie dekstenen. De ingang had twee paar Het wit gepleisterde interieur wordt ten bijschuur, D orpsstraat 8 (circa poortzijstenen. Onderzoek en restauratie gedekt door een balkenplafond (schip) en 1885), met serre en wijzigingen uit 1929, zijn uitgevoerd in 1962. een ribgewelf (koor). De triomfboog en en D o rpss traat 1 5-1 7 (circa 1890), De voorm. openbare lagere de rondstaafribben van het romano-goti- met ingangsomlijsting en bijschuur. De school van ' t Haantje ('t Haantje sche koorgewelf hebben een 13de- twee laatste boerderijen hebben een dub- 60), gelegen ten noorden van Noord- eeuwse, bij de restauratie aangevulde, bel voorhuis. Een jonger voorbeeld is sleen, is een tweeklassige gangschool uit beschildering. In het koor bevinden zich D o rpsstraat 23 (circa 1920), voorzien circa 1925. De naastgelegen blokvormige nissen voor het sacramentshuisje, een van een dwars voorhuis met dakkapel. onderwijzerswoning ('t Haantje 58) piscina en enkele priesterzetels. De kerk Het voorm. t o 1 h u i s (Zweeloerstraat dateert uit dezelfde tijd. bevat een klein, eenvoudig versierd 22), een eenlaagspand met krimp en doopvont of wijwaterbekken uit circa gesneden windveren, dateert uit circa 1150 en een wat groter, met (zwaar 1865. NORG beschadigde) mensfiguren versierd De w i n d m o 1 e n `Albertdina' (Marke- (gemeente Noordenveld) doopvont uit de 13de eeuw; beide heb- weg 30) is een met riet gedekte achtkan- ben een ronde kuip op ronde schacht en tige grondzeiler op gemetselde voet. Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen op vierkante voetplaat. Tot de inventaris Deze uit Usquert (Gr) afkomstige molen de hoger gelegen zandgronden van het behoren verder: een offerblok uit 1661, werd in 1906 door molenmaker H. Drentse plateau. Het dorp heeft zes brin- een preekstoel vervaardigd in 1678 door Wiertsema in Noordsleen herbouwd in ken, waarvan de Kerkbrink, de Putbrink Dirck Jans Bijmolt, de gedeeltelijk over- opdracht van F. Westerling, ter vervan- (Eerste Laan) en de brink aan de Esweg huifde herenbank van de familie Tonckens ging van de in 1904 afgebrande oliemo- de belangrijkste zijn. De bebouwing van (1724) – met het wapen van de verwante len `Concordis'. De molen is in 1953 de oorspronkelijke dorpskern – vooral familie Lunsingh -, een doophek (1800), gerestaureerd. boerderijen bij de Kerkbrink – werd in een schultebank (circa 1800) en een door De voorm. smederij (Markeweg 3) is de loop van de 19de eeuw verdicht. Het E. Leichel gebouwd orgel (1896). een diep eenlaagspand met zadeldak, dorp werd langs de uitvalswegen uitge- Het voorm. raadhuis (Asserstraat 15- gebouwd rond 1915 en later uitgebreid. bouwd. De in 1931 opgerichte stichting 17) is een dwars pand met afgewolfd Hunebedden. Ten noordwesten van `Vacantie en Rustoord Den en Duin' zadeldak, gebouwd in 1883 en uitgebreid Noordsleen liggen twee hunebedden, beoogde aanvankelijk een groot vakan- in 1904 met het naastgelegen pand aan weerszijden van de Hunebedweg. tieoord to bouwen in het bos bij Norg. Asserstraat 13. De neoclassicistische 160 NORG Windmolens. De achtkantige stel- lingmolen D e Ho o p (Asserstraat 36), met houten onderbouw en een met dak- leer beklede romp en kap, werd in 1857 (op baard) gebouwd als pelmolen. De nu als korenmolen in gebruik zijnde molen is in 2000 voor het laatst gerestaureerd. Een achtkantige stellingmolen met hoge gemetselde onderbouw en een met riet beklede romp en kap is de windmolen Noordenveld (Westeind 16). Deze korenmolen werd in 1878 gebouwd door molenmaker J. Ritsema voor G. Stevens en is in 1998 gerestaureerd. DeAlg. begraafplaats (Kerk- hofsdrift ong), aangelegd in de eerste helft van de 19de eeuw, bevat onder meer enkele door de Asser thergieterij ver- vaardigde grafzerken, zoals die voor L.A. Bastiaans (t 1866), R. Hofsteenge (t 1868) en J. Hofsteenge (t 1871). Ver- der is er een gietijzeren `puntpoar voor Norg, Boerderij Esweg 29 sprong oudere boerderij Brinkstraat de hoefsmid G. Nijboer (t 1885). 1. Voorbeelden van kleine boerderijen Peest. Dit esdorp ten oosten van Norg deuromlijsting is verplaatst van nummer met rieten dak en topgevel uit de eerste is ontstaan in de middeleeuwen. Aan de 15-17 naar nummer 13. Voordien wer- helft van de 19de eeuw, waarvan enkele Brinkweg/Hoofdweg bevindt zich een den raadsvergaderingen gehouden in het met dwarsdeel, zijn Esweg 10, Esweg kleine driehoekige brink. Boerderijen. pand Brink 8, nu een woon- en winkel- 12 (1835), Steeg 1-3,4,6 en 1 0 . De boerderij Hoofdweg 23 heeft een pand. In 1974, toen het multifunctioneel S t e e g 8 heeft een woonhuisgedeelte blokvormig woonhuisgedeelte uit circa centrum annex raadhuis 'De Brinkhof' met een afgeknotte topgevel en een met 1855 met hoger opgetrokken midden- werd geopend, verloor het pand de oor- pannen gedekt voorschild met top- partij, ingangsomlijsting, balkon en zaad- spronkelijke functie. schoorsteen. zoldervensters. De met riet gedekte dub- Boerderijen. Norg heeft een aantal Woonhuizen. De voorm. pastorie bele schuur dateert uit 1935. De op het 18de-eeuwse boerderijen, zoals Esweg Villa Wilhelmina (Langeloerweg 1) erf staande bijschuur uit circa 1935 had 29 met de jaartalankers '1717', D e is een wit gepleisterd, neoclassicistisch oorspronkelijk een inpandige zomer- of Eshof (Esweg 25) uit 1762 – beide voor- middenganghuis uit circa 1880. Een op arbeiderswoning. Nabij de boerderij, aan zien van een achterbaander met onder- het neoclassicisme geinspireerde vorm- schoer – Esweg 18 (1765), Pomp- geving heeft het herenhuis Brink 14, straat 6-8 (1778), met dwarsdeel en onderdeel van een voormalige boerderij. dubbel woonhuis, en de L-vormige boer- Het pand kwam in 1938 tot stand naar derij Brink 11-13 (1779). De oor- plannen van J. Kuiler en L. Drewes in spronkelijk in 1717 met achterbaander opdracht van de familie Pelinck. Karak- gebouwde boerderij Brink 21-22 teristieke voorbeelden van vakantiewo- heeft thans een zijbaander en een in 1816 ningen in het recreatiegebied Den en aangebouwd tweede woonhuis. Boerde- Duin, gebouwd begin jaren dertig in rijen met dwarsdeel uit het begin van de expressionistische vormen en veelal met 19de eeuw zijnEerste Laan 1, met de een rieten dak, zijn D e n en Duin 6, jaartalankers '1801, rieten dak en punt- Langeloerweg 53 enLangeloer- gevel, en Esweg 33 uit 1823 met top- weg 17; de laatste werd in 1933 opge- gevel. De in 1820 opgetrokken boerderij trokken naar ontwerp van E. Rozema. Peesterstraat 8a is rond 1910 uitge- Burgemeester J. Tonckens liet in 1936 breid. Op het erf staan een stookhut en het landhuis Langeloerweg 44 bou- een met riet gedekte houten schuur met wen naar een zakelijk-expressionistisch gemetselde voet. Esweg 14 is een ontwerp van J. Krook. Het huis wordt boerderij uit 1842 met topgevel en rieten omringd door een landschappelijk aan- dak. Een 19de-eeuws dwars geplaatst gelegde tuin met hekwerk en een oprij- woonhuisgedeelte heeft de van oor- laan uit de bouwtijd. Norg, Windmolen De Hoop ODOORN 161 Odoorn, Armenwerkhuis (1980) uit 1897 en een door de gebroeders Van Oeckelen gebouwd orgel (1899). Het voorm. armenwerkhuis van de Herv. diaconie (Paasbergen 3-7) is een L-vormig eenlaagspand in neoclassicisti- sche stijl, gebouwd in 1860 naar plannen van W van Ernst. De ingang en de hoek- vensters hebben gepleisterde omlijstin- gen. Woonhuizen. Het dwarse eenlaags- pand Hoofdstraat 2, met woon- en schuurgedeelte, stamt uit circa 1885. Eenvoudige voorbeelden van woon- en winkelpanden zijn Valtherweg 3 (circa 1920), met expressionistische Odoorn, Herv. kerk De Herv. kerk (Valtherweg 1), oor- details, en Valtherweg 8 (circa 1930) spronkelijk gewijd aan St. Margaretha, is in zakelijk-expressionistische vormen. de overzijde van de Hoofdweg, bevindt een zaalkerk met aangebouwde consisto- De gedeeltelijk gepleisterde villa D e zich een landschapstuin met vijver. De rie en een gepleisterde geveltoren met Beukenhof (Valtherweg 14) is rond krimpenboerderij Hoofdweg 8 dateert achtkantige lantaarn. De consistorie is 1935 gebouwd in traditionalistische stijl. uit circa 1925. het bewaard gebleven recht gesloten De boerderij Eendenkuil 1 is een koor van een rond 1200 gebouwde kerk 19de-eeuwse hallenhuisboerderij met en bestaat grotendeels uit gekloofde en haaks aangebouwde schuur. Het gebouw ODOORN behakte granieten zwerfstenen, waarvan is tegenwoordig in gebruik als openbare (gemeente Borger-Odoorn) er enkele vermoedelijk van hunebedden bibliotheek. afkomstig zijn. De spitsboogvensters zijn De voorm. ‘kor enmal erij ' (Valther- Esdorp, ontstaan in de vroege middel- later ingehakt, waarschijnlijk bij een ver- weg 11) is een veevoederfabriek uit circa eeuwen op de oostflank van de Hondsrug hoging van het koor in de 14de of 15de 1915. Naast het dwarse eenlaags fabrieks- langs de weg van Coevorden naar Gro- eeuw. Aan de oostzijde werd een nieuwe gebouw staat een rond 1955 opgetrokken ningen. In de 13 de eeuw werd hier een ingang aangebracht toen het koor na de silogebouw. dochterkerk van de kerk van Anloo reformatie als consistorie ging dienen. Het trafohuisje (Valtherweg ong.) gesticht. Odoorn was het centrale kerk- Het middeleeuwse schip heeft men in is een gebouwtje met zadeldak uit circa dorp van de dochternederzettingen 1856-'57 vervangen door de huidige, 1930, voorzien van expressionistische Valthe en Exloo. De dorpsessen bevon- door W van Ernst ontworpen zaalkerk, details en het opschrift `Odoorn'. Kort den zich overwegend aan de westzijde. In waarvan het muurwerk met rondboog- na de bouw is tegen het trafohuisje een het dorp zijn nog vier brinken to herken- vensters wordt geleed door lisenen. In even groot bouwdeel met schilddak nen, waaronder die aan de Boshof. Bij 1897 is de kerk hersteld na brand. In de geplaatst. het brinkrestant aan de Dilweg is een geveltoren hangen twee door de gebroe- DeAlg. begraafplaats (tegen- dobbe (eendenkuil) bewaard gebleven. In ders Van Bergen gegoten klokken (1931). over Borgerderweg 16) is rond 1880 de 19de eeuw werd Odoorn geteisterd Het interieur van het middeleeuwse koor gesticht en later uitgebreid. Op het oud- door enkele branden. Na de Tweede wordt gedekt door een koepelachtig ste gedeelte bevinden zich enkele ver- Wereldoorlog is het dorp vooral aan de gewelf met vier rechthoekige ribben. Tot meldenswaardige 19de-eeuwse en vroeg oostzijde uitgebreid. de kerkinventaris behoren een preekstoel 20ste-eeuwse graftekens, waaronder een 162 ODOORN in gebruik genomen. Dit uit de jaren dertig van de 20ste eeuw stammende complex, met directeurswoning en toren met tentdak, is in 1977 en in 1983 uitge- breid. Boerderij en. In Oosterhesselen staat een aantal hallenhuisboerderijen met langsdeel, die deels een 18de-eeuwse kern hebben en in de 19de eeuw zijn gewijzigd. Voorbeelden hiervan zijn Burg. De Kockstraat 42, met hou- ten bijschuur, Burg. De Kockstraat 29, met onderschoer, en Oldenban- ningstee (Burg. De Kockstraat 12), met langgerekt voorhuis, jaartalsteen '1814' en een houten bijschuur. De hallenhuis- boerderij Middendorp 4 (circa 1865) heeft een dwarsdeel en een bijschuur (circa 1870). De ingrijpend gerestaureerde kleine boerderij Burg. De Kock- Oosterhesselen, Herv. kerk en toren lijk gebouwd door Johan die Wercmeys- straat 51 (circa 1865) met dwarsdeel ter. In de toren hangt een door Nicolas was mogelijk bestemd voor arbeiders van door G. Stuvel gemaakte grafsteen voor Sickmans gegoten klok (1626). Waar- de boerderij Burg. De Kockstraat H. Griemink (t 1918) en een grafsteen schijnlijk werd het schip van de 15de- 49-49a. Die boerderij kreeg zijn hui- voor F. Nijenbrinks, vervaardigd door H. eeuwse, laat-gotische kerk gedeeltelijk dige uiterlijk in 1877. Mogelijk heeft de Smit. verwoest door oorlogshandelingen tij- boerderij een oudere kern, evenals de Hunebed. Ten noordwesten van dens het beleg van Coevorden in 1592 en boerderij Burg. De Kockstraat 15 Odoorn, nabij de weg Odoorn-Borger, kwamen toren en koor los van elkaar te (circa 1870) met langsdeel. Geserweg 6 bevindt zich h u n e b e d D32, dat bestaat staan. In 1628 voltooide men de nieuwe is een hallenhuisboerderij met langsdeel uit negen draag- en vier dekstenen. Het westwand van het koor en in 1802 volgde en dubbel voorhuis uit circa 1890. In zijn is in 1958 onderzocht en gerestaureerd. een gedeeltelijke herbouw van het schip. huidige vorm is Burg. De Kock- De in 1862 gepleisterde kerk is in 1930- straat 47 uit dezelfde tijd. In het '31 en in 1983-'84 ingrijpend gerestau- representatieve woonhuis van deze boer- 00 STERHES SELEN reerd. derij met verhoogd middenrisaliet in de (gemeente Coevorden) Het interieur wordt gedekt door een zijgevel werden pachtgelden geind. De houten tongewelf. De uit 1662 daterende forse boerderij Burg. De Kockstraat Esdorp, ontstaan in de vroege middel- preekstoel is door Jan Jansz. Decker ver- 25-25a is in 1861 opgetrokken met eeuwen op de hoger gelegen zandgron- vaardigd voor de abdijkerk te Assen en in een groot dwars voorhuis. Uit 1905 den van het Drents Plateau en voor het 1817 hier geplaatst. Tot de inventaris dateert de krimpenboerderij Klenker- eerst vermeld in 1208. Het dorp had een behoren verder twee eenvoudige heren- weg 1. Ten zuiden van Oosterhesselen zeer grote brink met in het midden de banken (eind 17de eeuw) en een wapen- liggen de moderne kop-rompboerderijen kerk. De diagonaal over de brink lopende bord (1787) voor Martina CJ. van In- en Verlengde Hoogeveensche Vaart Dorpsstraat (nu Burgemeester De Kock- Kniphuizen-Van Heukelom, bewoner 8 en 10 (beide circa 1925), uitgevoerd straat) werd vanaf 1850 aan weerszijden van havezate De Klencke. Het orgel is in met zijlangsdeel en een vormgeving met bebouwd waardoor de brink sterk in 1864 door L. van Dam & Zn met gebruik zakelijk-expressionistische elementen. omvang werd gereduceerd en een meer van ouder pijpwerk gebouwd voor de Woonhuizen. Uit 1906 dateert de, besloten karakter kreeg. Hier ontwik- Geref. kerk van Warnswerd (F). In 1920 als notariswoning gebouwde, gepleis- kelde zich rond 1940 een dorpscentrum. heeft men het orgel overgebracht naar de terde villa Burg. De Kockstraat Na de Tweede Wereldoorlog is Ooster- Geref. kerk van Wijckel (F) en in 1983 21. De deels gepleisterde eenlaags villa hesselen sterk in oostelijke richting uit- naar de huidige plek. Burg. De Kockstraat 27 (circa gebreid. Raadhuizen. Het voorm. raadhuis 191 5) vertoont jugendstil-elementen. De Herv. kerk (Geserweg 2) is een G e s e r w e g 8– met burgemeesterswo- Witte Zand 7 is een eenlaags huis gepleisterde eenbeukige kerk met driezij- ning – is een blokvormig eenlaagspand met erker en mansardedak uit circa 1920. dig gesloten koor en een vrijstaande met verhoogd middenrisaliet, gebouwd De villa Burg. De Kockstraat 45 toren van Brie geledingen met stompe in 1912 naar ontwerp van J.H. Eleveld. (1929) werd in opdracht van H. Draayers ingesnoerde spits. De laat-gotische toren In 1969 heeft men de voorm. landbouw- gebouwd naar een zakelijk-expressionis- verrees in de 15de eeuw en werd moge- school, Edveensweg 13, als raadhuis tisch ontwerp van G. en W. Wieringa. ORVELTE 163 1786 kwam het huis aan Haro Caspar van In- en Kniphuizen, die was getrouwd met Martina CJ. van Heukelom. Het huis is sinds 1961 in bezit van de Vereni- ging Natuurmonumenten en is in 1976- '77 ingrijpend gerestaureerd. Buiten de gracht staat nog een van de oorspronkelijk twee bouwhuizen. Dit gebouw is in 1977 nagenoeg geheel nieuw opgetrokken rond het oude hout- skelet en heeft een uit delen van grafzer- ken bestaande plint. Op het voorplein liggen twee grafzerken, met de wapens van Swer Jorrien van Welvelde (t 1635) en Zeino Jan van Welvelde (t 1775). Bij De Klencke ligt de in de kern uit circa 1780 daterende, maar later gewijzigde hallen- huisboerderij Ho v i ngh o e v e (Klenker- weg 18) met onderschoer en jongere bij- schuur. Oosterhesselen, Villa Burgemeester aan het Drostendiep, is een voorm. have- De voorm. brugwachterswoning De Kockstraat 45 zate. Het omgrachte, U-vormige een- `Hesselerbrug' (Verlengde Hoogeveensche laags landhuis met omlopend schilddak Vaart 20), gelegen ten zuiden van Ooster- De gebrandschilderde ramen zijn door heeft in de voor- en achtergevel een hesselen aan de Verlengde Hoogeveensche het Haarlemse atelier La Noblesse ver- ingangspartij met topgevel en decoratie Vaart, is een woning van het krimpentype vaardigd. De villa Burg. De Kock - in Lodewijk XV-stijl. De havezate heeft uit circa 1860. straat 3 6 (circa 1930) is uitgevoerd in vermoedelijk een middeleeuwse oor- expressionistische vormen. sprong en wordt in 1482 voor het eerst Hotel-restaurant `Deep' (Burg. vermeld. Het jaartal 1670 in de voorge- ORVELTE De Kockstraat 32) bestaat uit twee vel herinnert aan een verbouwing. Het (gemeente Midden-Drenthe) haakse eenlaags bouwdelen uit circa gebouw kreeg zijn huidige vorm in 1760 1930. in opdracht van Rutgert van Dongen. In Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen De Klencke (Klenkerweg 13), gele- aan de weg van Westerbork naar gen ten noordoosten van Oosterhesselen Oosterhesselen, Landhuis De Klencke Zweeloo op de hogere zandgronden, mogelijk als dochternederzetting van Westerbork. Orvelte wordt in 1362 voor het eerst vermeld. De agrarische bebou- wing concentreert zich vooral langs de Dorpsstraat en de Schoolstraat. Aan de Flintenweg en Schapendrift ligt een ruime, veelhoekige en gave brink. In 1967 is Orvelte aangewezen als beschermd dorpsgezicht. De gemeente heeft het initiatief genomen het dorp to restaureren als gevend monument van historische landelijke bouwkunst'. Bij de realisatie van dit museumdorp is men uitgegaan van het kadastraal minuutplan uit circa 1830. Daarbij is de brink her- steld, zijn de nog bestaande typerende panden gerestaureerd en zijn enkele his- torisch passende boerderijen en schuren die elders moesten verdwijnen, naar Orvelte overgebracht. Ook zijn de karak- teristieke wegverharding, erfafscheiding en weg- en erfbeplanting hersteld. Het voorm. tolhuis (Dorpsstraat 10) 164 ORVELTE Orvelte, De brink vanuit het zuidwesten Orvelte, Boerderij Bruntingerhof (1973)dateert uit circa 1870 en is thans in gebruik als museum en infowinkel. Boerderijen. Een van de oudste boerderijen in Orvelte is de vanuit Brun- tinge overgebrachte Bruntingerhof (Flintenweg 8). Deze 17de-eeuwse, met net gedekte, hallenhuisboerderij met achterbaander en onderschoer is oor- spronkelijk gebouwd als `los hoes'. Tegen het woonhuisgedeelte heeft men in 1728 een voorkamer gebouwd. De voorgevel bevat een houten kruiskozijn met luikjes. De vakwerkgevels van het woonhuisge- deelte uit 1728 zijn opgevuld met bak- steen, die van het bedrijfsgedeelte met beleemd vlechtwerk. De aangebouwde houten bijschuur heeft decoraties van geknoopt stro. De boerderij werd in 1973 overgeplaatst uit Bruntinge. Op het erf staat een van elders overgebrachte bakspiker, waarvan de vakwerkgevels met baksteen zijn gevuld. PEIZE 165 In het dorp staan diverse voorbeelden 1974 naar Orvelte overgeplaatst. De van 18de-eeuwse hallenhuisboerderijen voorm.coOperatieve zuivelfabriek met langsdeel en achterbaander met `De Onderneming' (Melkweg 3) is een onderschoer. De uit 1758 daterende 19de-eeuws complex bestaande uit een boerderij D orpsstraat 1 heeft een onderkelderd dwarshuis en twee schuren. dwars aangebouwde houten bijschuur en Het melkfabriekje bevat een complete de boerderij Dorpsstraat 3 een inge- inventaris en is nu in gebruik als boter- korte, aangebouwde hooischuur en op en kaasmakerij. De voorm. vlasfabriek het erf een schaapskooi, turfschuurtje en `Orvelte' (Oranjekanaal NZ 47), gelegen stookhut. Bij Flintenweg 4 staat een ten noorden van Orvelte, is gebouwd in losse bijschuur en bij Flintenweg 2 1917. Het complex bestaat uit een direc- een schaapskooi. De bakstenen topgevel teurswoning, twee bedrijfsruimten en van de boerderij Melkweg 2 is voor- een kapschuur met ijzeren spantcon- zien van het nokanker '1708'. Een aange- structie. bouwde houten bijschuur en een topge- Deopenbare lagere school vel bij het woonhuisgedeelte hebben de (Oranjekanaal NZ 57), gelegen ten noor- boerderijen Flintenweg 6 (1798) en den van Orvelte, is rond 1910 gebouwd Dorpsstraat 2. Het voorhuis met top- als een drieklassige gangschool met gevel van de met riet gedekte boerderij onderwijzerswoning, naar ontwerp van Schapendrift 1 is voorzien van een J. van Houten. Het gebouw met overste- Peize, Herv. kerk (1982) aangebouwde eindkamer. Bij Schapen- kend zadeldak vertoont een late neore- drift 2 staat een mogelijk 18de-eeuwse naissance-detaillering. gevel van het door pilasters gelede schip of oudere houten hooischuur annex hebben een dichtgemetselde ingang. In schaapskooi met ankerbalkconstructie en de huidige, uit 1803 daterende, toren rieten schilddak. PEIZE hangt een door A.H. van Bergen & Zn. Voorbeelden van 19de-eeuwse hallen- (gemeente Noordenveld) gegoten klok (1835). Het huidige koor huisboerderijen met een langsdeel zijn met rondboogvensters verrees bij een Schoolstraat 3, met dwars geplaatste Esdorp, ontstaan in de vroege middel- vergroting van de kerk in 1824. Bij de bijschuur, en de nu als slagerij in gebruik eeuwen op de hogere zandgronden van restauratie in 1964-'68 zijn de kleine zijnde boerderij Schoolstraat 1, met het Drentse plateau. In en rond Peize spitsboogvensters van het schip terugge- een achterbaander in het muurvlak en verrezen enkele voorname huizen, zoals bracht en ook de triomfboog – in het met vrijstaande bijschuren. Voorbeelden het middeleeuwse Huis ter Hansouwe interieur tussen schip en koor – die bij van 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen (De Horst) en het 18de-eeuwse Willin- het oude koor hoorde. met dwarsdeel zijn: Brugstraat 2, gehuis (Roderweg). In het begin van de De kerk bevat een romaans zandstenen Brugstraat 4 enDorpsstraat 7. 19de eeuw is de van oorsprong 16de- doopvont met een door vier leeuwen- De laatste heeft op het erf een stookhut eeuwse havezate Huis te Peize (Brink- beelden gedragen ronde kuip, versierd uit circa 1910 en is door de Stichting weg) gesloopt. In het begin van de 20ste met friezen van wijnrank-, touwband- en Orvelte in 1974 herbestemd tot wagen- eeuw zijn het Kymmellhuis (Kerkstraat) acanthusbladmotieven. Tot de inventaris makerij. Daarvoor zijn een houtzagerij, en het Huis Woldrust te Peizerwold behoren verder een preekstoel met een overkapping voor een zaagmachine, (Woudrustlaan) – beide 18de-eeuwse Lodewijk XV-detaillering, in 1751 ver- een droogschuur en nog een schuur bij- huizen – afgebroken. Peize heeft een vaardigd door Jan de Brugman, en een gebouwd. Schoolstraat 2, eveneens opvallend open dorpsstructuur, met aan herenbank van de familie Kymmell (circa een hallenhuisboerderij met dwarsdeel, is de Brinkweg een kerkbrink. In de 19de 1824). Het in 1862 door P. van Oeckelen in 1916 uitgebreid met een winkel en eeuw vond een verdichting van de naar Peize overgebrachte orgel werd in dient sinds 1925 als cafe. bestaande bebouwing plaats en breidde 1631 door A. Verbeeck gebouwd voor de Ten zuidoosten van Orvelte ligt de het dorp zich langs de randen uit. Na de kerk van het Pepergasthuis te Gronin- moderne krimpenboerderij We z uper- Tweede Wereldoorlog is het dorp vooral gen, in 1697 door Arp Schnitger omge- weg 1, gebouwd in 1937 in opdracht aan de noord- en oostzijde uitgebreid. bouwd en in 1757 voorzien van een rug- van J. Nijsingh naar ontwerp van J. Boe- De H erv. kerk (Kerkstraat 2), oor- werk door A.A. Hinsz. De orgelkast lens. Aan de linkerzijde bevindt zich een spronkelijk gewijd aan Johannes de dateert grotendeels uit de 17de eeuw en kleine uitbouw en een vensterreeks met Doper, is een eenbeukige kerk met drie- deels uit 1757 (rugwerk). In de vloer van brede stijlen onder de dakrand. Deze zijdig gesloten koor en een ongelede het koor zijn enkele 19de-eeuwse graf- boerderij heeft deel uitgemaakt van de toren met ingesnoerde spits. De kerk zerken opgenomen, afkomstig van het ontginningsactiviteiten van de N.V. Het kwam tot stand in de tweede helft van de geruimde kerkhof. Landschap Drenthe. 13de eeuw en werd in 1624 ingrijpend Depastorie `Kortland' (Kortlandsweg B edrijfsgeb ouwen. De smederij hersteld, waarbij men de oude toren 31) is een gepleisterd eclectisch midden- Dorpsstraat 9 dateert uit 1876 en is in heeft afgebroken. De noord- en de zuid- ganghuis met hoger opgetrokken mid- 166 PEIZE Peize, Raadhuis Deze schuur en de stallen zijn met riet Peize, Boerderij Hoeve Woudrust gedekt. Het deels in kloostermoppen denpartij, in oorsprong daterend uit de opgetrokken woonhuisgedeelte heeft als cafe en logement, en als winkel. Uit 18de eeuw, maar rond 1880 grotendeels gedeeltelijk dichtgemetselde, smalle de 18de of begin 19de eeuw dateren de vernieuwd. kloostervensters. In de opkamer bevindt hallenhuisboerderijen Kerkstraat I 2, Het voorm. Diakonie Armhuis zich een laat-17de-eeuwse bedstede, in met dwarsdeel, en Hoofdstraat 25- (Vrieserweg 8-10), gesticht in 1859, is de woonkamer een 18de-eeuwse schouw. 27. De laatstgenoemde is na een ingrij- een eenvoudig langgerekt dwars pand De gietijzeren hekpalen van het 19de- pende verbouwing in gebruik als biblio- met afgewolfd zadeldak. Ernaast staat eeuwse toegangshek zijn afkomstig uit theek. De uit de eerste helft van de 19de een landbouwschuur. Groningen. Het Huis Willinge eeuw daterende boerderij Hoofdstraat Het voorm. p o s t k a n t o o r (Hoofd- (Roderweg 22), ook wel het `Jachthuis' 3 heeft een dwars geplaatst woonhuis. straat 34-36) is een eenlaags woonhuis genoemd, bestaat uit een middengang- Na de restauratie rond 1988 heeft het met kantoor, gebouwd rond 1905 naar huis, voorzien van een hoger opgetrok- pand de functie van caf้ en bierbrouwerij een ontwerp met neorenaissance-detail- ken middenpartij met een fronton en een gekregen, waarbij de naam Peizer Hop- lering. De afgeschuinde gevelhoek deur met pilasteromlijsting, en een aan- bel' verwijst naar de hopteelt rond Peize bevatte mogelijk oorspronkelijk de gebouwde schuur. Het complex dateert in 17de en 18de eeuw. De uit 1907 date- ingang. van oorsprong uit 1763 en heeft bij een rende kop-rompboerderij D e Horst Het r a a d h u i s (Raadhuisstraat 1) is verbouwing in 1880 het huidige aanzicht 19 heeft als woongedeelte een midden- een blokvormig pand met overstekend gekregen. Het is in de tweede helft van ganghuis met neorenaissance-detaille- schilddak, gebouwd in 1917-'18 naar een de 20ste eeuw nog enkele malen ver- ring. Het woonhuisgedeelte van Hoeve ontwerp van J. Smallenbroek & Zn. in bouwd. Het woonhuis Brinkweg 2, Woudrust (Groningerweg 3 8) is sobere nieuw historiserende stijl. De uit- een dwars huis met schilddak en hoge gebouwd in 1914 in nieuw historiserende breiding aan de achterzijde kwam in schuifvensters, werd rond 1815 gebouwd stijl. Voorbeelden van krimpenboerde- 1938-'40 tot stand naar plannen van voor G. Kemkers. Bij de bouw heeft men rijen zijn D e Horst 17 (1905) en gemeenteopzichter U. Elema. Het pand materiaal gebruikt van de kort tevoren D e Horst 15 (1919), de laatste is uit- is verder verbouwd in 1968, gevolgd afgebroken, nabij gelegen havezate Huis gevoerd met zaadzoldervensters en door interne verbouwingen in 1984 en in te Peize. Zo ook de in de muur tussen kolossale ionische pilasters (zijgevel). 1990-'91. VOOr 1918 werden de raads- het huis en de bijbehorende schuur inge- De windmolen Paiser Meul' vergaderingen gehouden in logementen metselde gevelsteen uit 1706, met het (Molenpad 1) is een achtkantige stelling- te Peize, aanvankelijk in `Naast de Kerk' alliantiewapen van de families De molen met hoge gemetselde onderbouw (Kerkstraat 4) en later in 'Cafe Boonstra' Coninck en Van den Clooster. en een met riet beklede romp en kap. (Hoofdstraat 12-14). Boerderijen.Het woongedeelte van Deze korenmolen werd oorspronkelijk in Woonhuizen.HetHuis ter de hallenhuisboerderij Oosterweg 7 1845 gebouwd als oliemolen in Enumatil Hansouwe (De Horst 21) is het restant heeft schuifvensters met luiken en draagt (Gr) en in 1890 overgebracht naar de van een oorspronkelijk middeleeuws in de topgevel de jaartalankers '1662'. De huidige plaats. Bij de restauratie in 1973 steenhuis, dat in de 17de eeuw werd ver- schuur met zijbaander is met riet gedekt. heeft men de houten bekleding vervan- lengd en in de 18de eeuw werd verbon- De in de kern mogelijk 16de-eeuwse hal- gen door een rietbedekking. den met stallen en bedrijfsruimten. De lenhuisboerderij Kerkstraat 4 heeft De voorm. c o Op e ratieve land- dwars aangebouwde hoge Friese schuur in 19de eeuw de huidige vorm gekregen. bouwvereniging Teize' (Brinkweg dateert blijkens de jaartalankers uit 1837.Deze boerderij is ook in gebruik geweest 19) is een bedrijfsgebouw uit 1935, ont- RODEN 167 gerestaureerde `Lindshoes' (Beilerstraat 6; circa 1860), met twee dwarsdelen, en Beilerstraat 7 (circa 1869), met midden- langsdeel, aangebouwde schuur en deels vernieuwde Bevels. Eursinge (gemeente De Wolden). Esgehucht ten noordwesten van Pesse. Interessante hallenhuisboerderijen zijn de rond 1800 gebouwde boerderij Eursinge 2 met langsdeel en een naar rechts uitgebouwd voorhuis, en de in 1931 opgetrokken boerderij Eursinge 12 met dwarsdeel. De voorm. onderwij- zerswoning (Eursinge 9) is een mid- denganghuis uit circa 1912 met jugend- stil-elementen. Kraloo (gemeente De Wolden). Dit esgehucht ten noordwesten van Pesse is ontstaan in de middeleeuwen als een nieuwe ontginning vanuit Pesse en wordt Peize, Boerderij De Horst 15 1871, voorzien van een forse dakruiter rond 1300 vermeld als Craenlo. Kraloo is met opengewerkte lantaarn en inge- een beschermd gezicht. De krimpen- worpen door U. Elema & Zn. in zake- snoerde spits. In de dakruiter hangt een boerderij Kraloerweg 9 (circa 1900) lijk-expressionistische vormen. door A.H. van Bergen gegoten klok heeft een middenlangsdeel en vrijstaande Tolhuizen. Het ten westen van Peize (1877). In 1908 heeft men de voorgevel schuur. gelegen tolhuisMoleneind 1 heeft een vernieuwd en in 1966 is de kerk geres- gepleisterde cartouche met het bouwjaar taureerd. De kerk bevat een preekstoel `1884' en siermetselwerk in verschillende uit de bouwtijd. De voorm. pastorie RODEN kleuren baksteen. Te Peizerwold, ten (Hoogeveenseweg 46) dateert eveneens (gemeente Noordenveld) noorden van Peize, staat het tolhuis uit 1871. Groningerweg 31, eveneens DeGeref. kerk (Hoogeveenseweg Esdorp, ontstaan in de vroege middel- gebouwd in 1884 langs de toen aange- 22), een recht gesloten zaalkerk met dak- eeuwen op de hogere zandgronden van legde straatweg Roden-Peize-Gronin- ruiter en twee ingangsportalen, is in het Drentse plateau. Het dorp heeft een gen. Het door A. Schotanus ontworpen 1937 opgetrokken in traditionalistische grote veelhoekige kerkbrink en een dub- pand vertoont neorenaissance-details en vormen. De consistorie en de pastorie bele driehoekige brink aan het Juliana- heeft een houten geveltopversiering met (Hoogeveenseweg 20) dateren van circa plein. Bij de flinke groei van Roden in de makelaar en eenvoudige windveren. 1955. tweede helft van de 19de eeuw kreeg de De voorm. school De Pol 24, gelegen Het voorm. woonhuis-kantoor dorpskern een dichtere bebouwing en ten zuidoosten van Peize, is een rond van de rijkspolitie (Dorpsstraat groeide het dorp uit langs de uitvalswe- 1925 opgetrokken L-vormig, drieklassig 1-3) dateert uit circa 1935 en vertoont gen en de – als verbinding met Gronin- schoolgebouw met uitgebouwde zakelijk-expressionistische vormen. gen – in 1891 gegraven Rodervaart. Na ingangspartij. Naast de school staat de Boerderijen. De hallenhuisboerde- de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan voorm. onderwijzerswoning (De Pol 22). rij Kerkweg 1, uitgevoerd met twee de westzijde sterk uitgebreid en is aan de dwarsdelen, kreeg rond 1850 zijn huidige noordoostzijde een industrieterrein tot vorm, maar heeft mogelijk een oudere stand gekomen. PESSE kern. De boerderij Unicum (Hooge- De H e rv. kerk (Brink 8), oorspron- (gemeente Hoogeveen) veenseweg 2) is in 1911 gebouwd naar kelijk gewijd aan St. Catharina, is een ontwerp van J. Carmiggelt en heeft een driebeukige kerk met een driezijdig Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen en dwars geplaatst voorhuis met een tot gesloten koor en een gedeeltelijk inge- in 1141 voor het eerst vermeld (Petthe). topgevel opgetrokken middenrisaliet. bouwde ongelede toren met ingesnoerde Dit langgerekte dorp met verspreid gele- Nuil. Dit ten noorden van Pesse gele- naaldspits. Het middenschip kwam tot gen agrarische bebouwing aan weerszij- gen gehucht heeft een aardige dubbel- stand in de 13de eeuw en heeft – getuige den van de Hoogeveenseweg kreeg na de driehoekige brink met enkele interes- uitmetselingen en bouwsporen van vroe- Tweede Wereldoorlog een dorpskern ten sante hallenhuisboerderijen, zoals gere muraalbogen – vermoedelijk noorden van de Oostering. Beilerstraat 5 (circa 1860), met midden- romano-gotische koepelgewelven gehad. De H e rv. kerk (Hoogeveenseweg langsdeel en aangebouwde houten Waarschijnlijk begin 15de eeuw werd de 44) is een recht gesloten zaalkerk uit schuur en bijschuur, het ingrijpend kerk uitgebreid met het huidige gotische 168 RODEN gekocht orgel. De voorm.pastorie (Kanaalstraat 10) uit 1919 is nu een jeugdsoos. Deopenbare lagere school (Schoolstraat 1) is rond 1890 gebouwd als vierklassige middengangschool met neorenaissance-details. Het later aan de achterzijde uitgebreide gebouw is nu een school voor praktische vorming. De rond 1925 gebouwde on derv) ijz e rsw on ing (Schoolstraat 3) vertoont expressionisti- sche vormen. Huis te Roden ofMensinge (Mensingheweg 5-9). Deze voorm. have- zate op een omgracht terrein en omringd door een parkbos, gaat terug tot een laat- 13de- of 14de-eeuws steenhuis. Dit in 1485 voor Onno van Ewsum verbouwde huis is in 1499 geplunderd en verwoest. Het werd hersteld, maar opnieuw beschadigd. Johan van Ewsum liet het Roden, Herv. kerk, interieur (1991) Oldenhuis – en een door A.A. Hinsz oude huis tussen 1539 en 1542 groten- gebouwd orgel met gesneden orgelkast deels vervangen. Uit die tijd stamt het koor. Daarna bouwde men de huidige van A. Smit (1779-'80). De balustrade linker gedeelte van het deels onderkel- zijbeuken. In de noordgevel bevindt zich van de orgeltribune draagt het wapen van derde, tweelaags hoofdvolume van het een ingang. In de zuidgevel is de ingang Albert Hoppinck en een tekstbord te zij- tegenwoordige huis en op grond van vervangen door een venster. De wren ner nagedachtenis. aangetroffen muurresten, wellicht ook verrees eind 15de- of begin 16de eeuw en Depastorie (Brink 5) is een sober het rechtergedeelte. Na de aankoop in heeft een ojiefvormige ingangsomlijsting 19de-eeuws pand met afgeplat schilddak 1728 door Ida Elisabeth Ripperda, van siermetselwerk. In de toren hangt voorzien van hoekschoorstenen. De T- weduwe van Onno van Ewsum, werd het een door J. Borchhardt gegoten klok vormige achteraanbouw dateert uit circa huis verbouwd en vergroot tot het hui- (1746). De in de 17de eeuw al enkele 1930. Op de Brink staat een door S. dige, sober classicistische gebouw. Daar- keren herstelde kerk, na zware beschadi- Berkhout ontworpen beeldje van 0 t en bij kreeg het hoofdgebouw twee lagere ging in de 80-jarige oorlog, is in 1932- Sien. zijvleugels. Naast de ingang verwijst een '33 ingrijpend gerestaureerd naar plan- DeGeref. kerk (Kanaalstraat 8) is steen met het jaartal 1728 naar deze ver- nen van Y.D. Havermans. een zaalkerk uit 1919 met geveltoren, bouwing. Het werk werd voltooid in Het interieur wordt gedekt door een rondboogvensters en portaal. De dwars opdracht van Johan Philip Meisterlin. In gemetseld tongewelf met zware trekbal- geplaatste driebeukige uitbreiding aan de 1818 kwam het huis aan de familie Kym- ken op sleutelstukken, aangebracht in zuidzijde dateert uit 1951. Een tekstpla- mell. Rond 1885 zijn het in- en exterieur 1636. De zijbeuken zijn voorzien van quette in de voorgevel herinnert aan de van het huis opgeknapt. De gemeente halve gemetselde gewelven. Het koor Afscheiding in 1857. De kerk bevat een heeft een balkenzoldering uit 1645 (her- in 1920 van de Geref. kerk te Bedum Roden, Openbare lagere school steld in 1659 en 1675). In de noordwand van het koor bevindt zich de omlijsting van een gotisch sacramentshuisje en in de zuidwand een piscina. De kerk bevat een zandstenen doopvont uit het eerste kwart van de 13 de eeuw, met een door vier leeuwenbeelden gedragen ronde kuip versierd met wijnrank- en waaier- motieven. Tot de inventaris behoren ver- der een door Albert Pieters van Duurs- woude gesneden preekstoel (1717), enkele 18de-eeuwse herenbanken, waar- onder de Deodatusbank en de Kymmell- bank – met wapens van de verwante Coenraad Wolter Ellents en Gesina RODEN 169 pill' "II' 0 1 2 3 4 5 10m Roden, Huis te Roden ofMensinge, ri duiventoren (1982) XVI MI 1728-1738 sionistisch gedetailleerd metselwerk. Boerderijen. De boerderij Brink Roden, Huis te Roden ofMensinge, schoorsteenstuk met bijbelse voorstelling 15 -17 bestaat uit een mogelijk 18de- plattegrond (1751), vervaardigd door L. van der eeuws dwars geplaatst voorhuis met ach- Warff. De Win s in gh hof (Brink 10) is terbouw, dat via een tussenlid met Roden heeft Mensinge in 1985 gekocht meer dan Brie eeuwen bewoond geweest voorm. inrijpoort verbonden is met een en na restauratie als museum in gebruik door de familie Winsingh. Het pand haaks geplaatste 19de-eeuwse schuur met genomen. bestaat uit een voorhuis met puntgevel ingebouwde woning onder een wolfdak Op het voorterrein staan aan weerszijden uit 1672 en een dwarse aanbouw uit met uilenbord. Het brede, dwars van de oprijlaan twee bouwhuizen 1776. Het was een woonhuis met winkel geplaatste woongedeelte van de boerderij (Mensingheweg 1 en 3) uit 1912, opge- waar op bescheiden schaal ook het boe- Brink 1 9-2 5 bevatte oorspronkelijk trokken in een op de 17de eeuw geinspi- renbedrijf werd uitgeoefend. Het heren- meerdere woningen. De haaks aange- reerde, classicistische variant van de huis Brink 3 I -3 3 heeft een 18de- bouwde 19de-eeuwse schuur heeft inrij- nieuw historiserende stijl. Uit dezelfde eeuwse oorsprong. Het is in de 19de deuren in de voorgevel. Mensinghe- tijd dateert het smeedijzeren spijlen toe- eeuw met een verdieping verhoogd en weg 6 is een krimpenboerderij uit circa gangsh ek met geblokte bakstenen hek- voorzien van een nieuwe lijstgevel. Het 1890 met zaadzoldervensters. Van de pijlers voorzien van de wapens van de pand dient nu als speelgoedmuseum kop-rompboerderij De Zulthe 8 families Kymmell en Willinge. In het Nederlands Museum Kinderwereld' en dateert de schuur — blijkens het jaartal in weiland ten westen van het hoofdgebouw VVV-kantoor. Kanaalstraat 60, de sluitsteen boven de inrijdeur — oor- staat een getordeerde, bepleisterde d u i - gebouwd rond 1905 als directeurswoning spronkelijk uit 1857. Nadien is de schuur v e n t o r en uit circa 1780. Deze achtzij- bij de zuivelfabriek (gesloopt in 2000), waarschijnlijk met twee traveeen ver- dige toren wordt bekroond door een vertoont jugendstil-vormen. Rond 1910 lengd. De stal is rond 1910 verbreed. tentdak met ventilatiekanaal. gebouwd in een combinatie van jugend- Woonhuizen. Een mogelijk 16de- stil- en chaletstijl-vormen is de villa eeuwse oorsprong heeft het deels onder- Leeksterweg 32-34 met praktijk- kelderde dwarse huis De Sp ij k e r (Spij- ruimte. Beek en Bosch (Hullenweg 3) kerzoom 4), dat later herhaaldelijk is is een wit gepleisterd woonhuis uit circa gewijzigd. De naam verwijst naar de 1925 in expressionistische vormen met functie die het in de 16de eeuw bezat als een moderne aanbouw. Het in 1925 opslagruimte (spijker) van goederen die gebouwde L-vormige huis 0 o s t e i n d e als belasting werden afgedragen. Na 2 wordt gekenmerkt door siermetsel- gebruik als predikantswoning en schulte- werk en een portiek met gemetselde huis van Roden kreeg het huis begin kolommen in de gevelhoek. Uit dezelfde 19de eeuw een agrarische bestemming. tijd is het huisMensingheweg 4 met De schuur is in de 19de eeuw aange- hoog opgaand schilddak en een hoger bouwd. In de opkamer bevindt zich een opgetrokken middenpartij met expres- Roden, Boerderij De Zulthe 8, voorhuis 170 RODEN Het villa-achtige voorhuis met jugend- stand voor de "Vereeniging school met stil- en chaletstijl-details is in 1909 den Bijbel" naar ontwerp van H. Beu- gebouwd voor F. Deodatus naar ontwerp mer. van H.C. Hillebrands. De moderne kop- Lieveren. Esdorp ten zuiden van rompboerderij Wa a i e n h of (Oosteinde Roden. Het dorpscafe "t Hart van Lie- 1), gebouwd in 1925 voor E. Willems, veren' (Centrum 2) is een kop-romp- heeft een villa-achtig voorhuis met risa- boerderij met een in 1890 toegevoegd lerende topgevelpartijen en een met riet horecagedeelte voorzien van decoratief gedekte schuur. De naastgelegen bij- metselwerk in gele baksteen. Andere schuur en het inrijhek dateren uit het- k op-rompb o erderij en zijn Centrum zelfde jaar. Oosteinde 3 is een krim- 6 (circa 1890), met stookhut, en Cen- penboerderij uit circa 1925 met een met trum 12 (circa 1875), met een dwars riet gedekte schuur. Bij de voorgevel geplaatst voorhuis met blokbepleistering. Roderzvolde, Woonhuis Hoofdstraat 42 wordt de hoger opgetrokken middenpar- tij met ingang en inpandig balkon geflan- bouwing in 1784. De aangebouwde keerd door een tweezijdige erker. RODERWOLDE schuur dateert uit het begin van de 19de Het voorm. tolhuis (Norgerweg 15) (gemeente Noordenveld) eeuw. Tussen 1809 en 1837 werd het huis dateert uit circa 1884 en heeft een smalle bewoond door de Groningse professor S. voorbouw met twee halfronde vensters in Wegdorp, ontstaan in de vroege middel- Gratama. Op het omgrachte erf staan een door gesneden windveren omlijste eeuwen als veenontginning. Wegens een stookhut en een bijschuur met rieten geveltop. inklinking van de ondergrond moest de dak. De voorm. c o ๖ p e r a t i e 'Excelsior' bebouwing van het dorp gedeeltelijk Boerderijen. De boerderij Hoofd- (Heerestraat 224-226) is een rond 1930 worden verplaatst naar zuidelijker gele- straat 3 8 heeft een neoclassicistisch in zakelijk-expressionistische stijl opge- gen hoge gronden. Het op een dekzand- dwars voorhuis met ingangsomlijsting, trokken tweelaags bedrijfsgebouw met rug gelegen noordelijk deel van het dorp, gebouwd rond 1860 in opdracht van de plat dak, licht geaccentueerde midden- thans Sandebuur geheten, werd niet yen- Rodense familie Aukema. De boerderij partij met vlaggenmast en een aange- plaatst. De begraafplaats aan de Achter- Hoofdstraat 23 is voorzien van een bouwd woonhuisgedeelte. Oorspronke- steweg ligt nog op de oorspronkelijke blokvormig woonhuis uit circa 1890 met lijk waren hier een bakkerij, een bebouwingsas. In de 19de eeuw bestond hoger opgetrokken middenpartij en neo- levensmiddelen-, een textiel- en een de bebouwing voornamelijk uit boerde- renaissance-detaillering. Uit dezelfde tijd brandstoffenhandel gevestigd. rijen en enkele voorname huizen, zoals zijn de tot woonhuizen verbouwde, Het trafohuisje (Julianaplein 38) is de Waalborg en de inmiddels verdwenen gepleisterde boerderij Hoofdstraat een blokvormig gebouwtje uit circa 1930 huizen Woldzigt, Hoogema en Klein 5 0-5 2 met dwars geplaatst voorhuis en met expressionistische details. Mensinge. de boerderij Hoofdstraat 32 met aan- DeAlg. begraafplaats (Norger- De H erv. kerk (Hoofdstraat 25) is gebouwd horecagedeelte. De E n u m a weg ong.), aangelegd in de eerste helft een zaalkerk met driezijdig gesloten koor Ho e v e (Achtersteweg 2) is een moderne van de 19de eeuw, heeft een smeed- en en een ongelede toren met ingesnoerde krimpenboerderij uit circa 1930. gietijzeren toegangshek met gecanne- naaldspits. Deze sobere neoclassicisti- Hetwoonhuis Hoofdstraat 42, leerde zuilen bekroond door decoratieve sche kerk met grote rondboogvensters gebouwd in 1926 in expressionistische schalen. Op de begraafplaats bevindt zich kwam in 1831 tot stand ter vervanging vormen, heeft een hoger opgetrokken onder meer een grafteken met achter- van de kerk uit 1619 aan de Achterste- middenpartij met siermetselwerk, luifel wand voor J.W. Kymmell, heer van weg. De toren en voorgevel van de kerk en hoekpinakels. Mensinge (I- 1926). (gerestaureerd in 2000) zijn opgebouwd De windmolen `Woldzigt' (Hoofd- Nieuw-Roden. Dit ten zuidwesten met sloopmateriaal van die oudere kerk. straat 58) is een achtkantige stellingmo- aan Roden grenzende ontginningsdorp is In de toren hangt een door Nicolas Sick- len met gemetselde onderbouw en een eind 19de eeuw ontstaan. De oorspron- mans gegoten klok (1634). Tot de kerkin- met riet beklede romp en kap. Aan kelijk Roderveld genoemde nederzetting ventaris behoren een zandstenen doop- weerszijden van de hoge, van vierkant bestond aanvankelijk vooral uit plaggen- vont met achtzijdige kuip (15de eeuw), naar achtzijdig overgaande, onderbouw hutten. Met de bouw van stenen huizen een preekstoel en banken uit de bouwtijd bevindt zich een aangebouwd woonhuis kreeg het dorp rond 1930 de naam en een door Bakker & Timmenga (Hoofdstraat 56 en 60). De molen – nu Nieuw-Roden. De Herv. kerk (Ter- gebouwd orgel (1911). in gebruik als olie- en korenmolen – heylsterweg 1) is een zaalkerk uit 1922 De Waalborg (De Hoek 1). Dit werd blijkens de stichtingssteen in 1852 voorzien van een uitspringende entree- gedeeltelijk onderkelderde dwarse, een- gebouwd voor SJ. Datama en E.F. partij met geveltoren. De Chr. lagere laags herenhuis met schilddak en hoek- Aukema. De laatste restauratie is in school (Eikenlaan 5), een tweeklassig schoorstenen, schuifvensters en ingang- 1973-'74 uitgevoerd. schoolgebouw met uitgebouwde somlijsting werd rond 1650 gebouwd, DeAlg. begraafplaats (bij Ach- ingangspartij, kwam in 1930-'31 tot maar kreeg de huidige vorm bij een ver- tersteweg 2), oorspronkelijk het kerkhof ROLDE 171 forse eenbeukige kerk met een vijfzijdig gesloten koor en een toren van vier gele- dingen met ingesnoerde spits. Het oudst is de begin 15de eeuw opgetrokken goti- sche toren, die stilistisch wel wordt gere- kend tot de zogenaamde Drentse toren- familie van Johan die Wercmeyster. Het huidige gotische schip kwam in het derde kwart van de 15de eeuw tot stand ter ver- vanging van de romaanse kerk, die een 9de- of 10de-eeuwse voorganger heeft gehad. Het gotische koor is eind 15de eeuw gebouwd. In 1644, 1660 en 1747 zijn herstellingen uitgevoerd. In 1854 werd de kerk verbouwd, waarbij men de venstertraceringen verving, de kap ver- laagde en inwendig de triomfboog en het koorgewelf verwijderde. In 1885 volgde een herstelling van de toren naar plannen van G. Stel. Erin hangt een door Hen- Roderwolde, Windmolen Woldzigt Bij de kerk bevindt zich een ruime brink rick Wegewaert gegoten klok (1619). Bij en aan de zuidzijde een tweede, zeer de restauratie in 1960-'64, naar plannen bij de nude dorpskerk, kreeg eind l9de grote langwerpige brink. In 1905 kreeg van P. van der Sterre, is de kerk terugge- eeuw een baarhuisje met een als luifel Rolde aan de noordzijde een station aan bracht naar de toestand van voor 1854. doorgetrokken zadeldak voorzien van de spoorlijn Assen-Stadskanaal. Het dorp Tegelijkertijd werd een nieuwe consisto- gesneden windveren. is echter vooral aan de zuidzijde uitge- rie gebouwd. Het tolhuis (Roderwolderweg 14) breid, waar de zuideres na de Tweede Het interieur wordt gedekt door een nabij Foxwolde ten zuidwesten van Wereldoorlog geheel werd volgebouwd. Roderwolde, werd in 1884 gebouwd naar De Herv. kerk (Kerkbrink 5) is een Rolde, Herv. kerk plannen van A. Schotanus aan de toen aangelegde straatweg Roden-Peize-Gro- . ningen. Het gebouw met neorenais- sance-detaillering heeft aan de voorzijde een tarievenbord en een gevelsteen met het bouwjaar. ROLDE (gemeente Aa en Hunze) Esdorp, ontstaan in de vroege middel- eeuwen op een westflank van de Honds- rug. De kerk wordt voor het eerst ver- meld in 1304, maar gaat terug tot de 9de of lode eeuw. Rolde ontwikkelde zich tot de hoofdplaats van het gelijknamige dingspel en kerspel. Het lag aan een brede baan van karrensporen over de `Rolderrug' van Coevorden naar Gro- ningen. Later kwamen er wegen meer westelijk (over Assen) en meer oostelijk (over Gieten) en werd als dwarsverbin- ding de weg Gieten-Rolde-Assen aange- legd. Al rond 1700 verplaatste men het bestuurlijk centrum van Rolde naar Assen. De Rolder essen bevonden zich aan de noord- en zuidzijde van het dorp. 172 ROLDE `Gemeentehuis', is als raadhuis in tisch ontworpen is het huis Zonneheu- gebruik geweest van 1897 tot 1918, toen vel (Asserstraat 25; circa 1935). Een het voorm. raadhuis Hoofdstraat 11 opmerkelijk gaaf voorbeeld van weder- gereed kwam. Dit is een dwars eenlaags opbouwarchitectuur is de voor burge- pand met een geleding van ionische meester Th.Ph. baron Mackay gebouwde pilasters en een ingang met luifel in de villaAsserstraat 9a (1947). classicistische variant van de 'Um 1800'- Boerderijen. De hallenhuisboerde- stijl, gebouwd naar plannen van J. Nei- rij Grote Brink 29 werd rond 1870 singh. Het pand werd in 1936 aan de gebouwd. De naastgelegen schuur achterzijde verbouwd. Het deed tot 1974 Grote Brink 25 dateert uit 1915 en dienst als raadhuis. Sinds 1988 is het in heeft jugendstil-details. Burgemeester gebruik als woonhuis. Reijnderstraat 20 is een voorbeeld Rolde, Woonhuizen Grote Brink 4-6 Woonhuizen. Het forse herenhuis van een keuterboerderij met langsdeel Gieterstraat 9 werd in 1843 uit circa 1870. De uit dezelfde tijd date- kruisribgewelf (koor) en een vlakke zol- gebouwd in neoclassicistische vormen. rende keuterboerderij Nijlander- dering met samengestelde balklaag Om als woning to gaan dienen voor bur- straat 22 heeft een dwarsdeel. Andere (schip). Tot de inventaris behoren een gemeester jhr. H. van der Wijck heeft voorbeelden van hallenhuisboerderijen vroeg-12de-eeuwse sarcofaagdeksel met men het in 1882 ingrijpend verbouwd. zijn: Kerkbrink 7 (circa 1890), Kerk- biddende mannenfiguur, een restant van Vergelijkbaar van vorm is de dokterswo- brink 8 (circa 1890), Gieterstraat 3 een zandstenen altaartafel met wijdings- ning Hoofdstraat 17 (circa 1890). (1901) en Nijlanderstraat 9 (circa kruisen, een romaans zandstenen doop- Het gepleisterde woonhuis De Wilthe 1910). Ten zuiden van Rolde verrezen vont (13de eeuw), een door Dirck Jans (Asserstraat 4) heeft een hoger opgaande rond 1908 de met jugendstil-details uit- Bijmolt gesneden preekstoel (1677) en een hoek en jugendstil-details. Het werd gevoerde proefboerderijen Kooijen- door P. van Oeckelen & Zn. gebouwd rond 1910 gebouwd voor de uitgever W. burg (Marwijksoord 4) en Marwijks- orgel (circa 1847). Verder bevat de kerk van Gorcum. Door de Stichting Rolder hoeve (Marwijksoord 6). grafzerken voor de schulten Lucas Woningbouw zijn in 1921 enkele aardige De windmolen Grote Brink 24 is Homan (t 1771) en Hendrik Wilhelm dubbele woningen gebouwd, zoals Nij- een met dakleer beklede achtkantige Camerlingh (t 1793) en de ontvanger- landerstraat 30-32 en Grote grondzeiler op belt met gemetselde veld- generaalJ.H. Oosting (t 1828). De door Brink 4-6. Van de laatstgenoemde muren. Deze korenmolen is in 1863 de provincie geschonken gebrandschil- hebben beide gevels met een mansarde- gebouwd door molenmaker Hunse voor derde ramen (1964), vervaardigd door J. vorm die samen onder een overkoepe- molenaar Smit op de plaats van een afge- Nicolas, representeren de rechterlijke lend mansardedak gevat worden. Expres- brande voorganger. De laatste restauratie macht en de zes Drenthe dingspelen. Ze sionistische vormen vertoont het huis is in 2000 uitgevoerd. verwijzen naar de zittingen van de Onder 't Rietdak (Asserstraat 16) uit Het voorm. station (Stationsstraat 16) Etstoel, het vroegere landgericht van circa 1930. D e Eekh of (Asserstraat 3) is is een rijzig gebouw met bovenwoning Drenthe, die tot 1688 in het koor van de een fraai voorbeeld van een villa in zake- en een lagere aanbouw. Het werd in 1903 kerk plaatsvonden. lijk-expressionistische stijl, gebouwd in ontworpen door Ed. Cuypers voor de Raadhuizen. Het 19de-eeuws mid- 1929 naar ontwerp van B. Hommes. Ver- spoorlijn Assen-Stadskanaal (opgeheven denganghuis Hoofdstraat 25, nu cafe gelijkbare voorbeelden uit circa 1930 in 1968) van de Noord-Ooster Lokaal zijn:Asserstraat 20,Asserstraat Rolde, Boerderij Kooijenburg 48 en Grote Brink 33. Traditionalis- Rolde, Balloerkuil ROLDE 173 Balloo bij Rolde, De es vanuit het zuidwestenbestaat uit veertien draag- en zeven dek- Later heeft het dorp een ringvormige stenen. De ingang had een paar poort- structuur gekregen. In en bij het dorp Spoorwegmaatschappij (NOLS). Aan de zijstenen. Er zijn verschillende restaura- bevinden zich enkele interessante boer- spoorzijde bevindt zich een door J. ties uitgevoerd, de laatste in 1993. De in derijen , waaronder de hallenhuisboer- Thooft & Labouchere vervaardigd sec- het hunebed gewortelde eik draag bij aan derijen Balloo 11 (1870), met langsdeel, tiel-tegeltableau met de stationsnaam. de schilderachtigheid van het geheel. en Balloo 6 (circa 1915), met dwarsdeel. DeAlg. begraafplaats (Hune- De Balloerkuil (Koningin Wilhel- Balloo 75 (1927) is een moderne krim- bedweg ong.) werd in 1829 gesticht en in minalaan ong.) is een stuifzandlaagte op penboerderij. Ten zuidwesten van het 1903 uitgebreid. Het oudste grafteken is de grens van de marken Balloo en Rolde. dorp ligt boerderij `Kamps' (Kamps 1), het postament voor timmerman Geert Hier was volgens de overlevering de waarvan de oorsprong teruggaat tot circa Koops (f. 1829), met aan vier zijden oude gerechtsplaats van Balloo en moge- 1600. Het betreft een kampontginning afbeeldingen van timmermansgereed- lijk de vergaderplaats van de Etstoel, het met eigen bouwland, grasland en heide schappen. vroegere landgerecht van Drenthe. Van- en een gave `bosbrink' ten zuiden van de Hunebedden. Aan de oostzijde van wege de historische betekenis werd het boerderij. De huidige hallenhuisboerde- de Mg. begraafplaats ligt de `Roller terrein in 1846 door de provincie Drenthe rij met aangebouwde schaapskooi zou Tweeling'. Hiervan bestaat het noorde- aangekocht. Echter, recent onderzoek zijn gebouwd op de plaats van een hof lijkehunebed D17 uit zestien draag- wijst uit dat de oude gerechtsplaats wel- van het klooster Maria in Campis en en acht dekstenen. De ingang wordt licht ergens anders gezocht moet worden. heeft mogelijk een 17de- of 18de-eeuwse gevormd door twee poortzijstenen. Van Balloo. Esdorp, gelegen ten noord- kern. Aan de oostzijde van deze boerderij de steenkrans zijn mogelijk twee stenen westen van Rolde en voor het eerst ver- bevindt zich aan de weg Assen-Rolde het overgebleven. Tussen 1957 en 1968 heeft meld in 1300. De Balloer-es ligt aan de Tumulibosch , een met dennenbos men verschillende restauraties uitge- noordzijde van het dorp, dat aan die zijde beplant tumuliveld met grafheuvels uit voerd. Het zuidelijke hunebed D18 een dubbele driehoekige brink heeft. het stenen-, bronzen- en ijzeren tijdperk 174 ROLDE Ten noordwesten van Balloo aan de Bal- ligging was Roswinkel tot in de vroege loer-es ligt h u n e b e d D16, bestaande 19de eeuw groter dan Emmen. De Ros- uit negentien draag- en negen dekstenen. winkelerstraat tussen Nieuw-Weerdinge De ingang heeft een paar poortstenen. en Emmer-Compascuum werd pas in Van de steenkrans resteren slechts enkele 1905 verhard. Haaks op die straat werd stenen. Het hunebed is gerestaureerd in in 1933 het Roswinkelerkanaal gegraven, 1952 en 1954. waarlangs na de Tweede Wereldoorlog Deurze. Deze esnederzetting ten wes- een bescheiden dorpsuitbreiding heeft ten van Rolde wordt voor het eerst ver- plaatsgevonden. meld in 1259 en bestaat uit een gaaf De Herv. kerk (Stad 24) is een een- boerderijlint tussen de Deurzeres (oost) beukige kerk met driezijdig gesloten en het Deurzerdiep (west). Opmerkelijke koor en een ongelede toren met openge- boerderijen zijn Deurze 10, een in werkte houten lantaarn en kleine inge- aanleg mogelijk nog 18de-eeuwse grote snoerde spits. Ter vervanging van de boerderij met zij- en achterbaander en middeleeuwse kerk kwam de huidige een langgerekt voorhuis met ingang aan kerk, voorzien van steunberen en spits- de zijkant, en 'De Lindenhof' (Deurze boogvensters, in 1759 tot stand. Een eer- 5), een vergelijkbare boerderij uit circa ste herstelling voegde in 1837. Bij de 1850. Het trafohuisje (Deurze ong.) tweede in 1852-'53 voegde men de hui- is gebouwd rond 1930 met een zadeldak dige toren toe. Daarin hangt een uit Roswinkel, Alg. begraafplaats, grafteken ds. op sierkorbelen. 1362 stammende klok. In 1976 is de kerk H G. Tonsbeek gerestaureerd. Tot de inventaris behoren een preekstoel en memoriebord uit 1759, winkelerstraat 82 zijn krimpen- ROSWINKEL een offerblok (circa 1840) en een door de boerderijen uit circa 1915 met neore- (gemeente Emmen) firma A.SJ. Dekker gebouwd orgel naissance- en jugendstil-elementen. De (1929). Depastorie (Stad 16) is een krimpenboerderij Roswinkelerstraat Dorp, ontstaan in de 13 de eeuw vanuit middenganghuis in eclectische vormen 101 dateert uit circa 1920. De rond Weerdinge op een langgerekte zandop- uit 1887. 1930 gebouwde Schanshoeve (Ros- duiking in het overgangsgebied tussen Boerderijen. Het woongedeelte van winkelerstraat 103) heeft een opvallend het beekdal van de Runde en het hoog- de boerderij Stad 22 werd in 1642 groot villa-achtig voorhuis in zakelijk- veen. Roswinkel wordt voor het eerst gebouwd en heeft als schultehuis dienst expressionistische vormen. vermeld in 1327 en had toen al een kerk. gedaan. De grote schuur in de vorm van Het w o o n h u i s Roswinkelerstraat 45 In de 15de eeuw werd het een zelfstan- een zijlangsdeel werd rond 1885 opge- is een middenganghuis uit 1907. dige parochie. Ondanks de geisoleerde trokken. Stad 18 is een 19de-eeuwse DeAlg. begraafplaats (Pastorie- keuterboerderij. De ontginningsboerde- weg ong.), gesticht in 1879, bevat rijke Roswinkel, Herv. kerk rijen Roswinke le rs traat 81 enRos- graftekens, waaronder enkele rijen met grafstenen, een postament met gedron- gen obelisk voor JJ. Stratingh (t 1890), een marmeren grafsteen voor K.R. Boel- ken (t 1913) en een postament met opzetstuk en geemailleerd portret voor ds. H.G. Tonsbeek (1- 1928). RUINEN (gemeente De Wolden) Esdorp, ontstaan in de vroege middel- eeuwen. Het rond 1140 to Ruinen gestichte benedictijner dubbelklooster werd in 1325 verplaatst naar De Wijk (Dikninge). De heren van Ruinen bouw- den het Huis Oldenhof, dat kort na 1816 werd gesloopt. Nabij de ruime rechthoe- kige kerkbrink en langs de Westerstraat, Anserweg en Armstraat beyond zich rond 1850 een verspreide bebouwing. RUINEN 175 Ruinen, Herv. kerk bouwing behouden, maar later alsnog Ruinen, Herv. kerk, muurschildering van de gesloopt. De toren verrees rond 1423 Annunciatie (1980) Nadien kwam er bebouwing langs de – dit jaartal staat bij de toreningang als weg naar Echten (Oosterstraat) en de bouwjaar aangegeven – en werd mogelijk dering van de Annunciatie. Tot de inven- Mr. H. Smeengeweg. Vanaf circa 1900 gebouwd naar plannen van Johan die taris behoren een preekstoel en een ontwikkelde zich een duidelijker dorps- Wercmeyster. De traptoren heeft men doophek uit circa 1660, vervaardigd door kern bij de Brink. Op basis van een uit- later in de 15de eeuw aangebouwd. De Jan Janz. Decker, vier uit 17de-eeuwse breidingsplan uit 1938 van landschapsar- torenspits dateert van een herstelling na onderdelen van diverse banken samenge- chitect J.W. Verdenius groeide het dorp een storm in 1660; de bekroning werd in stelde herenbanken en een door M. enigszins uit in noordelijke en zuidelijke 1952 aangebracht ter vervanging van een Eerdtman in 1901 gebouwd orgel. De richting en werd het gebied tussen de 17de-eeuws koepeltje. In de toren han- kerk bevat verder een rood zandstenen Westerstraat en de Mr.H. Smeengestraat gen een door Geert van Wou gegoten sarcofaagdeksel (circa 1100), een graf- opgevuld. Na de Tweede Wereldoorlog klok (1496) en een klok van de gebroe- zerk voor Margaretha van Diepholt is Ruinen aan de noord- en de zuidzijde ders Van Bergen (1960). Bij ingrijpende (t 1599) en enkele 17de-eeuwse grafste- verder uitgebreid. werkzaamheden in 1836 werd het koor nen. De H e rv. kerk (Brink 11), oorspron- gesloopt en heeft men de 17de-eeuwse kap De p a s t o r i e (Kloosterstraat 2) dateert kelijk gewijd aan Maria, bestaat uit een van het schip vernieuwd met gebruikma- uit circa 1840, maar heeft twee middel- eenbeukig schip en een toren van vier king van materiaal van de gesloopte kap eeuwse kelders met gewelven. Deze kel- geledingen met traptoren en ingesnoerde van het schip. In 1972-'75 is de kerk ders zijn restanten van het benedictijnen- spits, voorzien van een opengewerkte onder leiding van C.E Janssen ingrijpend klooster. lantaarn en uivormige bekroning. De gerestaureerd, met als uitgangspunt het Het voorm. raadhuis (Brink 21) huidige, gotische kerk kwam in het eerste herstel van de situatie in het schip van kreeg haar huidige vorm bij een ingrij- kwart van de 15de eeuw tot stand door voor 1836. pende verbouwing in 1900, toen een uit een ingrijpende verbouwing van de rond Het interieur wordt gedekt door een – bij 1856 daterende tweeklassige school tot 1140 gestichte benedictijner klooster- de restauratie herstelde – ziende kap met raadhuis werd omgevormd. Het gebouw kerk, waarvan tufstenen restanten in het 17de-eeuwse onderdelen. Op de noord- heeft tot 1963 als raadhuis gediend. muurwerk zijn opgenomen. De Cathari- muur bevindt zich een fragment van een Woonhuizen. De voorm. onderwij- nakapel uit circa 1375 werd bij de ver- laat-l5de- of vroeg-16de-eeuwse schil- zerswoning Oosterstraat 1 is rond 176 RUINEN (1884) en de keuterij Westerstraat 32 de in 1885 verbouwde boerderij 'De (circa 1895) met gepotdekselde schuur. Heeshof' (Hees 34) met dwarsdeel. De De boerderij Bos 5 (circa 1880) heeft boerderij heeft oudere gebinten en een langsdeel en een aangebouwde hou- enkele oorspronkelijke interieuronder- ten schuur. De museumboerderij Pas- delen. Op het erf staan een bijschuur m a n s Huus (Oosterstraat 16) dateert (circa 1885) en een stookhok (circa uit 1908. Vroeg-20ste-eeuwse hallen- 1905). Voorbeelden van 20ste-eeuwse huisboerderijen met dwarsdeel zijn: ontginningsboerderijen zijn: Hees 21 Armstraat 24 (circa 1910), Kloos- (1914), Hees 35 (1924), Hees 39 (circa terstraat 3 (1912), voorzien van een 1925) en Hees 32 (circa 1930). R. Vee- dwars voorhuis met hoger opgetrokken ningen liet in 1933 naar plannen van P. middenrisaliet, Hoekstraat 4 (circa Mos de moderne kop-rompboerderij Hees bij Ruinen, Boerderij Hees 36 1920) met bakhuisje en houten bijschu- Hees 36 optrekken met een villa-achtig ren, en Bos 1 (circa 1920) met bak- voorhuis en expressionistische details. 1910 gebouwd en is het spiegelbeeld van huisje. Een langsdeel en een dwars voor- de onderwijzerswoning te Echten. Het huis heeft de boerderij Armstraat 22 blokvormige eenlaags huis Wester- (circa 1915). Oldenhave 9 is een rond RUINERWOLD straat 41a (circa 1915) heeft een 1930 opgetrokken moderne krimpen- (gemeente De Wolden) hoger opgetrokken risaliet en is uitge- boerderij met dwarsdeel. voerd met chaletstijl- en neorenaissance- In de omgeving van Ruinen liggen ook Wegdorp, ontstaan in de 12de eeuw op elementen. Drie identieke diepe huizen enkele interessante hallenhuisboerde- een zandrug aan de zuidwestrand van het zijn Westerstraat 38-42 (1921). rijen met dwarsdeel, zoals: Armweide Drents Plateau. Bij deze mogelijk door Mr. H. Smeengestraat 31 (circa 43 (1877), Tolhuisweg 6 (circa 1885) monniken van het benedictijner klooster 1925) is een klein blokvormig eenlaags- met bakhuisje, A chterma 11 (circa te Ruinen gestichte randveenontginning, pand. De opvallende, afgeschuinde voor- 1890) met oorspronkelijk twee dwarsde- ontstond de eerste bebouwing aan de zijde van het hoekpand Oosterstraat len en een bakhuisje, enAchterma 15 hoger gelegen noordwestzijde van de 2, een winkel uit circa 1935, vertoont (circa 1925). Met een langsdeel uitge- ontginningsas. Ter plaatse van het voet- expressionistische invloeden. voerd zijn: A ch t e r de Broeken 5 pad dat de boerderijen oorspronkelijk Horeca. Cafe-restaurant Luning (circa 1850) met vernieuwd voorhuis en onderling verbond, legde men in de (Brink 1) werd rond 1830 gebouwd en aangebouwde houten schuur, en Ach- 20ste eeuw de Dokter Larijweg (1924) en functioneerde toen tevens als boerderij. terma 7 (circa 1915) met houten bij- het Boerpad (1970) aan. Vanaf de mid- Het forse, dwars geplaatste voorhuis is schuur. deleeuwen waren de boerderijen bereik- voorzien van een bakstenen dakkapel. Het voorm. tolhuis (Tolhuisweg 1), baar vanaf de op enige afstand aan de Cafe Brinkzicht (Brink 47) is een gelegen ten oosten van Ruinen, is een zuidzijde evenwijdig aangelegde weg tus- pand met jugendstil-details uit circa sober neoclassicistisch pand uit circa sen Meppel en Ruinen; de Wolddijk. 1915. 1860 met zadeldak en uitgebouwd mid- Langs de oude ontginningsas vormden Windmolen 'De Zandplatte' (Enge- dendeel. zich verschillende buurtschappen, zoals land 9) is een achtkantige beltmolen met Het voorm. posthuis (Anholt 8), De Kraak, Oosteinde, Kale Kluft, Ruige een in beton en baksteen uitgevoerde gelegen in het gehucht Anholt ten Kluft, Haakswold en langs de Wolddijk onderbouw en een met riet beklede romp noordoosten van Ruinen, ontstond in de het buurtschap Dijkhuizen. De Wolddijk en kap. Deze in 1866-'68 als grondzeiler late middeleeuwen als reizigershospitium werd vanaf de tweede helft van de 19de door molenmaker Zilverberg te Echten aan de weg van Meppel naar Beilen. Het eeuw met name aan de zuidzijde inten- gebouwde korenmolen staat sinds 1964 huidige langgerekte gebouw met zadel- siever bebouwd, zodat rond 1940 sprake op de huidige plek. dak tussen topgevels heeft een mogelijk was van een tweede bebouwingslint met Boerderijen. In Ruinen staat een nog 17de-eeuwse kern en is bij de restau- een concentratie nabij de kruising met de groot aantal hallenhuisboerderijen. Een ratie in 1962 verlengd tot de oorspronke- Kerkweg. Na de Tweede Wereldoorlog mogelijk 18de-eeuwse kern heeft de in lijke 17de eeuwse afmetingen. kregen de buurtschappen Dijkhuizen en zijn huidige vorm uit circa 1840 date- Hees. Dit esgehucht ten zuiden van Oosteinde een bebouwingskern. rende boerderij Smeestraat 12 met Ruinen is ontstaan in de middeleeuwen De H e rv. kerk (Blijdenstein 3), gele- dwarsdeel, bijschuur en stookhok. De en kreeg vanaf het midden van de 19de gen in het buurtschap Blijdenstein even boerderij is in 1977 naar plannen van H. eeuw, met een nieuw bebouwingslint ten zuiden van Ruinerwold, is een twee- Wouda gerestaureerd. Andere 19de- over de langgerekte brink, het karakter beukige kerk met een driezijdig gesloten eeuwse hallenhuisboerderijen met van een wegdorp. Hees bezit enkele inte- koor en een toren van vier geledingen dwarsdeel zijn: Smeestraat 9-11 ressante boerderijen. Van de jaartalan- met tentdak. Met gebruik van muurwerk (circa 1840), Bos 3 (circa 1850), moge- kers '1874' voorzien is de hallenhuis- van een afgebrande romaanse voorgan- lijk met een oudere kern, Smeestraat boerderij Hees 30 met dwarsdeel en ger uit circa 1150, gewijd aan Maria 10 (circa 1870),Armstraat 20 vernieuwde schuur. Karakteristiek is ook Magdalena, bouwde men in het eerste RUINERWOLD 177 kwart van de 15de eeuw een eenbeukige gotische kerk met toren, nu gewijd aan St. Bartholomeus. De noordbeuk van het schip dateert uit de 16de eeuw. In de mogelijk naar plannen van Johan die Wercmeyster gebouwde toren hangt een door Geert van Wou gegoten klok (1506). Het bovenste deel van de toren werd na een brand in 1730 vernieuwd. De kerk is in 1921-'23 gerestaureerd onder leiding van H.M. Hulsbergen. Inwendig worden het middenschip en het koor gedekt door een houten tonge- welf uit 1817. De noordbeuk heeft even- eens een houten tongewelf; de in deze beuk ondergebrachte consistoriekamer wordt gedekt door een kruisribgewelf op gebeeldhouwde kraagstenen. Tot de kerkinventaris behoren een preekstoel en doophek uit circa 1650, een in 1922 overhuifde kerkvoogdenbank uit 1744 en een in 1872 door P. van Oeckelen Ruinerwold, museumboerderij mer in 1790 aangebouwd. Behalve de gebouwd orgel (gerestaureerd in 1979- De Karstenhoeve, interieur (1986) ouderwoning heeft deze boerderij ook '80). enkele andere voor boerderijen te Rui- Bij de kerk staan een rond 1930 gebouwd De Karstenhoeve (Dokter Larijweg nerwold kenmerkende elementen, zoals ketelhuis met tentdak en een kosterswo- 21-22) heeft een gebint met daarop de betegelde wanden met diverse voorstel- ning (Blijdenstein 1) met stal uit circa datering 1614. Deze boerderij met langs- lingen, een melkkelder en een karnlokaal 1915. deel en onderschoer heeft in de 18de met karnmolen. Het woongedeelte is De Herv. kapel (Dijkhuizen 97) is eeuw en later diverse wijzigingen onder- voorzien van gesneden kastenwanden en een recht gesloten zaalgebouw, opge- gaan. Het woongedeelte met omlijste een beschilderde schouw. De ingangs- trokken in 1912 voor de Vereniging voor ingang, kelder en opkamer bevat gesne- omlijsting dateert uit 1845. Tegen de Evangelisatie en vergroot in 1925. den kastenwanden en een beschilderde boerderij staat een laat 18de-eeuws bak- Het voorm. r a a d h u i s (Dijkhuizen 7) schouw. Op het erf staat een bakhuis. huis. is een dwars eenlaagspand in neorenais- Een 17de-eeuwse kern bezit ook de hal- Diverse hallenhuisboerderijen hebben sance-stij1 met tot trapgevels opgetrok- lenhuisboerderij Dokter Larijweg een midden-l8de-eeuwse kern weten te ken hoekrisalieten en een uurwerk in het 72 met langsdeel. De aangebouwde behouden, zoals de van de jaartalankers midden. Het gebouw kwam in 1903 tot ouderwoning draagt de jaartalankers `1786' voorziene boerderij Haakswold stand naar plannen van G. Otten ter `1756'. Het schuurgedeelte met langs- (Boerpad 12), uitgevoerd met langsdeel plaatse van een voorganger uit 1848, deel van de hallenhuisboerderij Dokter en voorgebouwde ouderwoning met waarvan de `eerste steen' werd herplaatst Larijweg 60 gaat ook terug tot de omlijste ingang. Het interieur is voorzien in de nieuwe zijgevel. De uitbreiding aan 17de eeuw. Blijkens de jaartalankers is bij van betegelde wanden en bedstedenbe- de achterzijde is in 1950 uitgevoerd naar deze boerderij het onderkelderde voor- ontwerp van F.O. Bloembergen. Het huis in 1735 opgetrokken en de ouderka- Ruinerwold, Boerderij Haakswold gebouw is in 1993 gerestaureerd en opnieuw uitgebreid naar ontwerp van architectenbureau Wouda & Van der Schaaf. De voorm. Chr. lagere school (Wolddijk 26) werd in 1908 als een twee- klassige school gebouwd en in 1966 met een lokaal uitgebreid. De onderwijzers- woning dateert eveneens uit 1908. Boerderij en. In Ruinerwold staat nog een flink aantal hallenhuisboerde- rijen met een 17de- of 18de-eeuwse kern, met name langs de Dokter Larijweg. De deels gereconstrueerde museumboerderij 178 RUINERWOLD Ruinerwold, Boerderij Haakswold 8 met 17 en Oosteinde 52-54 (circa 1870) Ruinerwold, Boerderij Haakswold 17 ouderwoning Haakswold 10 dateren uit circa 1890, die van Boerpad 8-9 (circa 1850) is rond 1900 toege- hebben een tot dakkapel opgetrokken timmeringen in de woonkeuken en opka- voegd. Van een ingezwenkte lijstgevel middengedeelte. Jongere voorbeelden mer. De boerderij Dokter Larijweg voorzien zijn de hallenhuisboerderijen zijnDijkhuizen 72 enDijkhuizen 124 heeft in het interieur betegelde Dokter Larijweg 154 (circa 1885), 117, beide uit circa 1905 en met een wanden, een schouw en een houten bed- Oosteinde 6 (circa 1890) en Wold- bakstenen dakkapel, en Oosteinde 8 denschot. Deze boerderij met langsdeel dijk 66-68 (circa 1890). Als krimpen- (circa 1900) en Dijkhuizen 55 (1909), heeft verger een melkkelder, een opka- boerderij met ingezwenkte lijstgevel uit- beide met een hoger opgetrokken mid- mer, een aangebouwd jonger bakhuisje gevoerd zijn Dijkhuizen 119 (1867), dengedeelte. en hooischuur. Andere voorbeelden met met dubbel woonhuis, Buitenhuizer- Dat Ruinerwold rond 1900 een van de een 18de-eeuwse oorsprong zijn Dokter weg 11 (circa 1870) en Wolddijk 12 rijkste landbouwgebieden van Drenthe Larijweg 121, met dwarsdeel en zij- (circa 1890), met omlijste ingang. Vroeg- was, komt tot uiting bij een aantal rijker baander, Dokter Larijweg 58 (circa 20ste-eeuwse hallenhuisboerderijen zijn uitgevoerde boerderijen, met name in de 1790) en Dokter Larijweg 134 Wolddijk 20 (circa 1905), met ouder- buurtschappen Haakswold en Dijkhui- (1794), met een ouderwoning uit circa woning, Wolddijk 22 (circa 1910), zen. Enerzijds is er de groep herenboer- 1880. met twee dwarsdelen, en Dijkhuizen derijen met dwars eenlaags voorhuis. Groot is het aantal 19de-eeuwe hallen- 111 (1911) met jugendstil-details in het Rijk gedetailleerd met neoclassicistische huisboerderijen in Ruinerwold en de ver- woongedeelte. elementen is het voorhuis van Haaks- schillende buurtschappen. De meeste Kenmerkend is ook de groep hallenhuis- wold 8 uit 1894. Ernaast staat een bij- zijn opgezet met een dwarsdeel. Voor- boerderijen met eenlaags dwars voorhuis zondere ouderwoning (Haakswold 10) in beelden uit de eerste helft van de 19de met schilddak. Het voorhuis is vaak de vorm van een Chinees paviljoen, eeuw zijn Dokter Larijweg 86 (circa voorzien van een omlijste ingang, zoals gebouwd rond 1924 door aannemer 1820), met kelder, Buitenhuizerweg bijvoorbeeld bij Dijkhuizen 6 (1860), Klaas Smilde op basis van voorbeelden 10, met dwars voorhuis uit 1830, en en een bakstenen dakkapel, zoals bij zoals deze in 1924 op de Koloniale Ten- Dokter Larijweg 165 (circa 1840). Dokter Larijweg 133 (1867) en de toonstelling in Parijs to zien waren. In Met twee dwarsdelen uitgevoerd zijn boerderij Kostverloren (Dijkhuizen neorenaissance-stijl ontworpen is het Dokter Larijweg 166 (circa 1860), 74; circa 1880). Voorbeelden van rond voorhuis van Haakswold 12-14 Wolddijk 1 (circa 1880) en 0 ost- 1890 met bakstenen dakkapel zijn: (circa 1900), dat een tot topgevel opge- einde 34 (circa 1880). Een hoekbaan- Dijkhuizen 76-78,Haakswold trokken middenrisaliet heeft en een dak- der hebben de boerderijen Dokter 13 (met serre) en Haakswold 25. Een bedekking met Lucas IJsbrandspannen. Larijweg 163 (1868) en Oosteinde aangebouwde ouderwoning hebben Een vrijwel identieke vormgeving ver- I8 (circa 1880). Enkele boerderijen onder meer Dokter Larijweg 47- toont het voorhuis van de boerderij bezitten een dubbel woongedeelte of 48 (circa 1890), Docter Larijweg Dijkhuizen 107 (1905). Het voor- voorhuis, zoalsDokter Larijweg 41 84-85 (circa 1890) en Oosteinde 68- huis van de boerderij Haakswold 29 (circa 1870) en De Groenenberg 70 (circa 1900). Bij enkele rond 1900 (1901) is door H. Witzand ontworpen (Haakswold 47) (circa 1875); beide opgetrokken dwarse voorhuizen valt de met neorenaissance- en chaletstijl- tevens met bijschuur en bakhuis. Een toepassing van (hoek)pilasters op, zoals invloeden. Anderzijds is er de groep aangebouwde ouderwoning heeft de bij Wolddijk 4,Haakswold 23 en herenboerderijen met villa-achtig voor- boerderij D ij khuizen 27 (circa Dijkhuizen 110; de laatste twee–en huis. Zo liet R. Derks in 1892-'93 naar 1870). De ouderwoningen bij Wolddijk ook het voorhuis van Haakswold 27 – een ontwerp van P. Janzen de boerderij RUINERWOLD 179 Ruinerwold, Boerderij Dijkhuizen 17 het blokvormige pand Kerkweg 16 Ruinerwold, Villa Haakswold 7 met afgeplat schilddak. Een vergelijkbaar Dijkhuizen 13-15 optrekken in dak, afgeschuinde hoeken, een serre en Buurtschap ten zuidoosten van Ruiner- rijke eclectische vormen en met een chaletstijl-details bezit het huis D ijk- wold met verschillende interessante torenvormige middenopbouw. In 1938 huizen 65 (circa 1910). Jugendstil- boerderijen. Uit circa 1790 dateert de heeft men het bedrijfsgedeelte afgebro- invloeden vertoont de villa Haakswold kern van Broekhuizen 15, een hallen- ken. Een voorbeeld naar een ontwerp 7, gebouwd rond 1910 voor paardenhan- huisboerderij met langsdeel. Een langs- van H. Witzand in rijke neorenaissance- delaar E. Bulder. Tussen 1923 en 1972 deel en een bijschuur heeft de hallen- stij1 is Haakswold 17, gebouwd in fungeerde het als boerderij. Het woon- huisboerderij 'Den Hof', 1899 als Villa Gomarus', met torenvor- huis Oosteinde 3 (circa 1915) is voor- Oosterboerseweg 1 uit de tweede helft mige elementen en een koetshuis. Sinds zien van een haaks uitgebouwd, deels van de 19de eeuw. De krimpenboerderij de aanbouw van een schuur in aange- gepleisterd tweelaags gedeelte. Kerk- Broekhuizen 17-19 (circa 1890) is uitge- paste stijl rond 1920 is het complex als weg 21 (circa 1925) heeft een tentdak voerd met zijlangsdeel en dwarsdeel, en boerderij in gebruik. De in 1909 opge- en een risalerend topgevelgedeelte met heeft een aangebouwde ouderwoning. trokken boerderij Dijkhuizen 17 steekkap. Zakelijk-expressionistische De hallenhuisboerderij Broekhuizen 14 heeft een rijk gedetailleerd villa-achtig invloeden vertoont het huis D ijkhui- bezit een statig, neoclassicistisch vorm- voorhuis met jugendstil- en chaletstijl- zen 19 (circa 1930). Dijkhuizen 80 gegeven, dwars voorhuis, gebouwd in elementen naar ontwerp van G. Otten. (circa 193 5) heeft traditionalistische ken- 1896 naar ontwerp van G. Otten. De bij- De gevelsteen uit 1787 in de top van het merken. schuur (1896) vertoont chaletstijl-ele- middenrisaliet is afkomstig van een Horeca. De voorm. herberg Haaks- menten. Een dwars voorhuis met bakste- tegenovergelegen cafe. De bijschuur is wold 1 is een gepleisterd tweelaags dwars nen dakkapel uit circa 1905 hebben de eveneens door Otten ontworpen. voorhuis van een hallenhuisboerderij hallenhuisboerderijen Broekhuizen 6, 13 Jugendstil-details heeft ook het tweel- met dwarsdeel. Tussen 1811 en 1849 en 18. De voorm. openbare lagere aags villa-achtig voorhuis van Haaks- werden bier raadsvergaderingen gehou- school (Broekhuizen 1) werd rond 1915 wold 4-6 uit circa 1910. Tenslotte de den. Hetwoonhuis-cafe Dijkhuizen 8 gebouwd als een middengangschool met moderne boerderij Wolddijk 27 (circa is een dwars pand uit circa 1860 met onderwijzerswoning (Broekhuizen 3). 1930) met twee dwarsdelen. Hier ver- gepleisterde zijgevels. Uit circa 1910 Berghuizen. Dit gehucht ten zuid- toont het – eenvoudiger – woongedeelte dateert het voorm. hotel annex boerde- oosten van Ruinerwold is ontstaan rond zakelijk-expressionistische invloeden. rijcomplex Oosteinde 11-13, bestaande de kort voor 1850 van Koekange afge- Woonhuizen. De oudere woonhui- uit een hallenhuisboerderij met blokvor- scheiden kerk. De eerste predikant, WA. zen in Ruinerwold en de verschillende mig voorhuis. Kok, heeft bier tussen 1842 en 1846 de buurtschappen zijn eenlaagspanden. Een Devoorm. c o Op er atieve zuivel- eerste gereformeerde predikanten van van de oudste is het woon- en winkel- fabriek Algemeen Belang' (Dijkhui- Nederland opgeleid, voordat de Theolo- pand D ijkhu iz en 10 uit circa 1875. zen 94) bestaat uit enkele blokvormige gische Hogeschool in Kampen werd Als burgemeesterswoning gebouwd is bouwdelen met plat dak en expressionis- opgericht. De huidige Geref. kerk het middenganghuis Kerkweg 18 tische details. Het gebouw kreeg zijn (Berghuizen 20) is een in 1974 gerestau- (circa 1890) met hoger opgetrokken huidige vorm bij een ingrijpende verbou- reerde zaalkerk met portaal, dwarsbeu- middendeel. Het uit 1894 daterende wing in 1925 naar ontwerp van D.B. ken en dakruiter met ingesnoerde spits. middenganghuis D ijkhuizen 11 Gros. De directeurswoning (Dijk- Het schip kwam in 1875 tot stand naar (1894) heeft een bakstenen dakkapel. In huizen 92) dateert uit circa 1915. ontwerp van P. Meijer ter vervanging van 1906 als onderwijzerswoning gebouwd is Broekhuizen (gemeente Meppel). een voorganger uit 1841. In 1912 toege- 180 RUINERWOLD voegd zijn de dwarsbeuken. De gaanderij uit 1927 is ontworpen door W. van Stra- ten. De kerk bevat een door Matthias Amoor in 1743 voor de Herv. kerk van Raamsdonk (NB) gebouwd orgel. Het is in 1850 verkocht aan de Herv. kerk van Aartswoud (NH) en in 1884 overge- bracht naar de huidige plek, waar het is uitgebreid en gerestaureerd in 1951 en 1978. De hallenhuisboerderij Berg- huizen 40, uitgevoerd met dwarsdeel, dateert uit de tweede helft van de 19de eeuw. SCHOONEBEEK (gemeente Emmen) Dorp, ontstaan op enkele zandopduikin- gen in het overgangsgebied tussen hoog- bevat een uit circa 1400 stammend doop- Schoonebeek, Agrarische woonhuizen veen en broekveen. De nederzetting vont, afkomstig uit de oude St.-Nicolaas- Middendorp 14-18 (1980) wordt in 1341 voor het eerst vermeld, de kerk. St.-Nicolaaskerk in 1419 (gesloopt in De Geref. kerk (De Mente 2) is een streek vroeger gebruikelijke strooien van 1951). Op de zandopduikingen ontstond opvallend verzorgd gedetailleerde zaal- een zandtapijt. De boerderij Europa- een randveenontginning in de vorm van kerk met boven de zij-ingang een open- weg 12 heeft een zandstenen omlijsting een langgerekt streekdorp bestaande uit gewerkte toren. De kerk kwam in 1948- van de achterbaander en is gedateerd vier boerderijlinten: Westeinde (Wester- '49 tot stand naar plannen van A.C. `1834'. Op het erf staat een hooischuur sebos), Kerkeinde, Middendorp en Oost- Nicola, ter vervanging van een voorgan- annex schaapskooi met een 18de-eeuwse einde (Oostersebos). Op enige afstand ger uit 1890. ankerbalkconstructie. Middendorp 15 ten zuiden van het dorpsgebied stroomt Boerderijen. Mede door de vrij gel- is een met riet gedekte hallenhuisboerde- het Schoonebekerdiep. In de daar gele- soleerde ligging van het dorp en de zuid- rij, waarvan het voorhuis uit circa 1780 gen groenlanden (weide- en hooilanden) waartse verschuiving van de dorpskern een steil, overkragend wolfdak heeft. stonden zogeheten booen (veestallen zijn drie van de vier boerderijlinten in Opmerkelijk zijn de drie onder een gol- met woonruimte voor de koeherder of Schoonebeek opmerkelijk gaaf bewaard vend rieten dak gebouwde agrarische booheer). Het geisoleerd gelegen gebleven. Het gaat daarbij om – op de woonhuizen Middendorp 14-18 uit Schoonebeek vies vanaf 1809 onder de kop van langgerekte kavels geplaatste – circa 1800. De uit 1849 daterende boer- gemeente Dalen, en was van 1884 tot hallenhuisboerderijen aan beide zijden derij Middendorp 10 , waarvan het 1998 een zelfstandige gemeente. Door van de weg. Kenmerkend voor deze voorhuis een zandstenen plint heeft, is de geleidelijke ontginning van het broek- boerderijen met langsdeel is het gebruik mogelijk gebouwd naar Duits voorbeeld. veen aan de zuidzijde verschoof de van Bentheimer zandsteen voor de plin- Landschappelijk van hoge waarde zijn de dorpskern in de 19de eeuw in die rich- ten en in sommige gevallen voor de buurtschappen Oostersebos en Wester- ting (Europaweg). In 1905 werd de ver- omlijsting van de achterbaanders. Ook sebos, elk met een groepering van hoe- bindingsweg tussen Coevorden en Mep- typerend is het gebruik van vakwerk, ven zonder afscheidingen op een ruim pen (D) verhard. Na 1900, maar vooral houten topgevels en decoraties in de beplant terrein tussen hoog opgaand vanaf 1940, kwam de vervening van het vorm van geknoopt stro. Bijschuren voor geboomte. De boerderij Westersebos hoogveen op gang. In 1943 begon men de hooiberging en stenen waterputten 23 heeft boven de zijdeuren de daterin- met de winning van aardolie. Vooral in dragen bij aan de schilderachtigheid van gen '1722' en '1762'. Mogelijk in de 19de de jaren zestig leidde dit tot een bloeipe- het geheel. eeuw heeft men tegen de kopse zijde van riode en werd het dorp uitgebreid, met Als museum ingericht is de boerderij het voorhuis een schuur met zijbaander name aan de zuidzijde. De buurtschap- Burgemeester Osselaan 5, waarvan gebouwd. De boerderij Westersebos pen Oostersebos en Westersebos zijn het oorspronkelijke interieur goed is 30, met de datering '1787', heeft een beschermde dorpsgezichten. bewaard. Tegen het woongedeelte van de woonhuisgevel in vakwerk met baksteen- De Herv. kerk (Europaweg 116) is in opzet uit de 17de eeuw stammende vulling en een schuurgevel met houten een recht gesloten kerk met een half boerderij staat een houten schuur uit geveltop. Op het erf staan twee schuren ingebouwde toren met tentdak. Deze 1887. Ervoor staat een door 0. de Ruiter met 18de-eeuwse ankerbalkgebinten. kerk met zakelijk expressionistische vervaardigd beeld van de `Zandstrooi- Eveneens deels in vakwerk uitgevoerd en details werd in 1928-'29 gebouwd en ster' (1984), dat herinnert aan het in deze van 18de-eeuwse oorsprong zijn Wes- SCHOONOORD 181 Schoonebeek, Boerderij Oostersebos 4 winning van aardolie in een brede, aan Schoonebeek, Boerderij Oostersebos 4, Duitsland grenzende, strook grond. Dit bijschuur tersebos 5,11-13 en 2 6 . Westerse- werd in 1947 voortgezet door de Neder- b o s 12 -14 is een goed voorbeeld van landse Aardolie Maatschappij. Vanwege een dubbele boerderij, met de beide afnemende opbrengsten is de winning in SCHOONOORD woonhuizen in het midden. De fraaie 1996 gestaakt. Anders dan aan de Duitse (gemeente Coevorden) hallenhuisboerderij Oostersebos 4 zijde van de grens, zijn de meeste van de bevat waarschijnlijk een 18de-eeuwse voor de aardoliewinning karakteristieke Langgerekt kanaaldorp, ontstaan rond kern, maar is begin 19de eeuw verbouwd. laknikkers' in het Drentse gebied ver- 1850 op een zandopduiking aan de rand Op het erf staan twee bijschuren met dwenen. Het gaat bier om putpompen, van het veen. Langs het in 1853-'58 18de-eeuwse ankerbalkgebinten. Een die de al dan niet door stoominjectie beter gegraven Oranjekanaal en de haaks zandstenen put met houten mik comple- vloeibaar gemaakte aardolie oppompen hierop staande weg van Coevorden naar teert het complex. De boerderij Ooster- met behulp van een door een motor op Assen kwam een zich snel uitbreidende sebos 17 heeft eveneens een 18de- en neer bewogen balans. Bewaard geble- lintbebouwing tot stand, die aanvankelijk eeuwse kern en een 18de-eeuwse schuur. ven zijn de jaknikkers bij De Pallert 30, vooral uit plaggenhutten bestond. Na de De boerderij Oostersebos 11, met in het centrum van het dorp, en bij Euro- Tweede Wereldoorlog is het dorp in wes- achterbaander en onderschoer, is geda- paweg 4. telijke richting uitgebreid. teerd '1828', maar de kern is waarschijn- Deluchtwacht-uitkijktoren De Herv. kerk (Kerklaan 15) is een lijk ouder. 't Oale hoes (Oostersebos (bij Kerkhoflaan ong.) is een van de over- dwars geplaatste, deels gepleisterde neo- 8) is een deels in vakwerk gebouwde gebleven verkenningstorens die in 1953 classicistische zaalkerk uit 1866 met boerderij uit circa 1850, voorzien van in prefab-beton volgens het Raat-sys- opengewerkte dakruiter en een hoger een met riet gedekt wolfdak en een 18de- teem werd gebouwd. opgaand middenrisaliet met fronton. eeuwse schuur. Tegen het woongedeelte Rond 1950 is het fronton gewijzigd; de van de mogelijk 18de-eeuwse boerderij Schoonebeek, Jaknikker huidige dakruiter is in 1976 geplaatst. Oostersebos 13-15 is begin 19de eeuw een schuurgedeelte met zijbaander gebouwd. Woonhuizen. Het in 1910 gebouwde woonhuis Eu rop a w eg 52 vertoont neorenaissance-details. Het driedubbele huis E u r opaweg 8 7- 91 dateert uit 1911 en heeft in het midden een daker- ker. De voorm. turfstrooiselfabriek Teldkamp' (Kanaalweg 16), bestaande uit een pakhuis en een lager bouwdeel met fabriekshal en schoorsteen, werd in 1926 gesticht door A. Veldkamp. De in 1983 gesloten fabriek huisvest nu een cafe. Jaknikkers. In 1943 begon de Bataafse Petroleum Maatschappij met de 182 SCHOONOORD Hetopenluchtmuseum'Ellerten klassige gangschool uit circa 1930. De Brammert' (Tramstraat 73) geeft sinds naastgelegen onderwijzerswoning (Rol- circa 1955 een beeld van de ontwikkeling derstraat 20), een eenlaagspand met van de woon- en leefomstandigheden in hoog zadeldak, dateert uit dezelfde tijd. het (heide) gebied rond Schoonoord aan de hand van verplaatste en gereconstru- eerde gebouwen. Op het terrein staan SLEEN onder meer enkele plaggenhutten, (gemeente Coevorden) schaapskooien, een school, een veenderij, een tolhuisje en een hallenhuisboerderij Esdorp, ontstaan in de vroege middel- met langsdeel en aangebouwde schuur. eeuwen op de hogere zandgronden van Van alle bebouwing is ook het interieur het Drents Plateau. Sleen ontwikkelde zo goed mogelijk gereconstrueerd. zich tot de hoofdplaats van het dingspel Hunebed. Ten zuidoosten van Zuidenveld. Het dorp heeft enkele essen Schoonoord nabij de Slenerweg ligt aan de oostzijde en een zeer grote kerk- hunebed D49 of `De Papeloze Kerk' brink, alsmede een kleinere driehoekige dat bestaat uit twaalf draag- en vier dek- brink aan de Schaapstreek. De onregel- stenen. De bijnaam is ontleend aan de matig gegroepeerde dorpsbebouwing is Schoonoord, Genf. kerk protestantse hagepreken die bier in de later verdicht en uitgebreid langs de 16de eeuw werden gehouden. Het hune- dorpsranden. Langs de Bannerschulte- Tot de inventaris behoort een preekstoel bed is in 1938 en 1958 onderzocht en in straat en de Heirweg vormden zich lint- uit de bouwtijd. De kosterswoning 1958-'59 gerestaureerd, waarbij de bebouwingen in zuidelijke richting. Na (Kerklaan 16) dateert uit 1929. steenkrans gedeeltelijk is gereconstru- de Tweede Wereldoorlog is Sleen aan de De Geref. kerk (Kerklaan 35) is een eerd. Men heeft het hunebed aangevuld zuidzijde sterk uitgebreid. recht gesloten zaalkerk met een gevelto- met stenen van elders en een deel van de De Herv. kerk (Brink 7) is een forse rentje voorzien van een spits met fronta- dekheuvel opnieuw aangebracht, met als driebeukige kerk met een smaller, drie- len. De kerk kwam in 1915 tot stand naar resultaat een voor Nederland unieke zijdig gesloten koor en een toren van een ontwerp van de plaatselijke bouw- educatieve hunebedreconstructie. De drie geledingen met ingesnoerde naald- kundige-aannemer J.S. van Peer. De uit- laatste restauratie is uitgevoerd in 1996. spits. Het gotische koor is waarschijnlijk breidingen aan de achterzijde dateren uit DeChr. lagere school vanDe laat-lode-eeuws. In het begin van de 1947-'48. De deels gepleisterde pastorie Kiel (Rolderstraat 18), gelegen ten 1 Sde eeuw is eerst de toren en daarna, Kerklaan 33 is uit circa 1915. noorden van Schoonoord, is een drie- eveneens in gotische vormen, het schip Woonhuizen. Voorbeelden van (1420-'50) tot stand gekomen. Rond vroeg-20ste-eeuwse eenlaags huizen zijn Sleen, Herv. kerk, plattegrond 1500 heeft men het koor verhoogd. In Kerk la an 19 (1902), met schilddak en dakkapel, en Ke r k la a n 11 (circa 1111 XIV d 1420-'50 1915), met een tot topgevel opgetrokken XV a 1962 -'66 gevelgedeelte. Zakelijk-expressionisti- sche invloeden vertonen het woon- en winkelpand Kerklaan 22 (circa 1920) en het eenlaagspand Tr amstra at 25 (circa 1930). Het eenlaaags huis Ke r k - laan 37 (circa 193 5) is uitgevoerd in traditionalistische vormen. De windmolen Tramstraat 22 is een met riet gedekte achtkantige stellingmo- len met bakstenen onderbouw en een gewijzigde, met dakleer beklede kap. Momenteel ontbreken de wieken. De uit Middelstum (Gr) afkomstige oliemolen is in 1903 in Schoonoord herbouwd ter vervanging van een voorganger uit circa 1854. Het restaurant 'De Hoek' (Sleener- weg 1), een hoekpand met hoger opge- trokken hoekpartij, dateert uit circa 0 5 10 15 20 M 1925. SLEEN 183 de verhoging van het koor. De gewelf- schilderingen van Jan van Aken en zijn broer zijn thans onder een pleisterlaag verborgen. Tot de inventaris behoren een zandstenen doopvont (eerste helft 13 de eeuw), een laat-manieristische preekstoel (1668) en een door JJ. Vollebregt ver- bouwd orgel (1846, uitgebreid in 1905) in een mogelijk 18de-eeuwse kast. Het oorspronkelijk in het kruisherenklooster to Sint Agatha (NB) geplaatste orgel is sinds 1949 in Sleen aanwezig (laatste res- tauratie in 1990-'92). tauratie in 1990-'92). Voor de westgevel van de kerk staat een borstbeeld van de Drentse publicist dr. Jan Naarding, geplaatst kort na 1963. De pastorie 'Dona nobis pacem' (Menso Altingstraat 2) is een eenlaagspand uit circa 1840 met een aangebouwde schuur. Het is circa 1935 verbouwd. Hetvoorm. evangelisatiege- bouw (Menso Altingstraat 20) is een eenvoudige zaalkerk uit 1887 met eclec- tische invloeden. Hetvoorm. armenwerkhuis "t Armhoes' van de Herv. diaconie (Heirweg 36) is een langgerekt eenlaags pand met rondboogvensters en rieten schilddak, gebouwd in 1855 door aanne- mer A. Nijhuis. Na 1937 heeft het als boerderij dienst gedaan en in 1973 is het verbouwd tot ontmoetingsruimte. Het voorm. r a a d h u i s (Brink 1) is een dwars eenlaagspand met ingangsportaal, dwars eenlaagspand met ingangsportaal, trapgevels, dakkapellen en dakruiter, gebouwd in 1938 naar een traditionalis- Sleen, Raadhuis Sleen, Herv. kerk 1705 stortte de torenspits op de kerk, waarbij een deel van de gewelven werd vernield. Bij een ingrijpende restauratie in 1882-'83, onder leiding van C.H. Peters en met advies van P.J.H. Cuypers, werd de kerk geheel ommetseld. Nadat in 1867 de spits was afgebrand, kreeg de toren een lantaarnbekroning, die in 1923 door de huidige naaldspits werd vervan- gen. In 1962-'66 is de kerk nogmaals ingrijpend gerestaureerd en is een nieuwe consistorie toegevoegd. Het interieur wordt gedekt door kruis- ribgewelven (schip), een netgewelf (koor) en een half stergewelf (koorsluiting). De gewelven zijn rond 1500 aangebracht bij 184 SLEEN tisch ontwerp van A. Baart. Het is in 1979-'80 aan de achterzijde uitgebreid naar ontwerp van G. Wieringa en Y. Dijkstra. Een ingemetselde gedenk- steen herinnert aan de 'Michigan-trek' in 1847 van Drentse landverhuizers, die in navolging van de afgescheiden predikant A.C. van Raalte naar Noord-Amerika trokken. Boerderij en. De boerderij Menso Altingstraat 6 bestaat uit een laag voorhuis uit circa 1780 en een (gerestau- reerde) hogere en bredere schuur uit 1905. Voorbeelden van hallenhuisboer- derijen met langsdeel zijn Menso Altingstraat 9 enMenso Alting- straat 8, beide uit circa 1860 en met vernieuwd bedrijfsgedeelte. De hallen- huisboerderij Schaapstreek 2-4, met zijlangsdeel en dubbel voorhuis, dateert in de huidige vorm uit circa 1900, maar heeft mogelijk een oudere kern. Woonhuizen. In Sleen staan enkele huisboerderijen met langsdeel zijn Smilde, Herv. kerk (1984) karakteristieke 20ste-eeuwse eenlaags Dalerstraat 33 (circa 1860), Dalerstraat huizen. Uit circa 1915 dateren Banner - 2-2a (circa 1865), met bijschuur, en Oos- noordelijk deel van het Smilderveen kon schultestraat 25 en Vredenhoef tereind 2 (circa 1870), met lang voorhuis worden ontgonnen. Vanuit Assen werd (Brink 8), beide met een tot topgevel en ingangsomlijsting. De boerderij De langs het kanaal de nederzetting Kloos- opgetrokken hoekrisaliet. De voorm. Hoek 2 (circa 1870) heeft een vermoede- terveen gesticht, die later Smilde ging burgemeesterswoning Menso Alting- lijk rond 1760 gebouwde houten bij- heten. De hier in 1780 gestichte kerk straat 21 heeft een deels tot topgevel schuur met een 19de-eeuws bakstenen werd ook gebruikt door de inwoners van opgetrokken voorgevel, een rieten dak, woongedeelte. Andere voorbeelden zijn de vrijwel gelijktijdig vanuit Hijken langs een achteruitbouw en een schuur. De Dalerstraat 38 (circa 1875), met dwars het kanaal gestichte nederzetting Hijker- naar ontwerp van J. Neisingh in 1917 voorhuis en ingangsomlijsting, Daler- smilde. Met de stichting van Bovensmilde gebouwde woning is in 1937 naar ont- straat 34 (circa 1880), met houten bij- in de eerste helft van de 19de eeuw was werp van A. Baart in traditionalistische schuur, en De Hoek 33 (circa 1920) met nagenoeg het gehele gebied vergraven. vormen gewijzigd. In traditionalistische inrijdeur in de voorgevel naast het woon- Langs de Drentsche Hoofdvaart had zich vormen gebouwd is Brink 2 4 (circa gedeelte. een ononderbroken bebouwingslint 1940), dat bestaat uit twee verspringende Achterste Erm. Dit esdorp ten gevormd van hoofdzakelijk boerderijen, bouwdelen met zadeldak. zuidoosten van Sleen is ontstaan in de landarbeiders- en vervenerswoningen. Windmolen `De Hoop' (Drosten- middeleeuwen aan de zuidzijde van de Smilde was omstreeks 1850 het grootste straat 16) is een met riet gedekte acht- Grote Ermeres. Boerderijen. Een dorp. Het zwaartepunt van de dorpsbe- kantige stellingmolen met gemetselde 18de-eeuwse oorsprong hebben enkele bouwing lag aan de oostzijde van de onderbouw. Deze korenmolen werd in in de 19de eeuw gewijzigde hallenhuis- vaart. De in 1780 langs het kanaal aange- 1914 door molenmaker L. Reinds in boerderijen met langsdeel, zoals Achter- legde weg Meppel-Assen (verhard rond opdracht van H. Berends vanuit Amers- ste Erm 13 en Achterste Erm 2 (met 1835) gaat ter hoogte van de Veenhoops- foort overgebracht naar Sleen ter vervan- houten bijschuur). De laatstgenoemde brug over van de west- naar de oostoever. ging van een afgebrande voorganger. De boerderij is blijkens de jaartalankers in In de 19de eeuw vond een aanzienlijke molen is in 1978 gerestaureerd. 1851 gewijzigd. Achterste Erm 18 is een verdichting van de bebouwing plaats met Het trafohuisje (tegenover Schaap- krimpenboerderij met langsdeel uit 1907. burgerwoningen, villa's en allerhande streek 2-4) is een blokvormig gebouwtje dorpsvoorzieningen. Daarnaast waren er uit circa 1930 met expressionistische industriele ontwikkelingen. In 1915-'16 details. SMILDE werden door de Nederlandse Tramweg Erm. Dit esdorp ten zuidoosten van (gemeente Midden-Drenthe) Maatschappij spoorlijnen aangelegd naar Sleen is ontstaan in de middeleeuwen. Assen en Meppel met een station in Hij- Aan de zuidoostzijde ligt de Grote Langgerekt kanaaldorp, ontstaan rond kersmilde. Na de Tweede Wereldoorlog Ermeres. Het dorp heeft een kleine drie- 1770 na de aanleg van de Drentsche is Smilde aan de oostzijde verder uitge- hoekige brink. Interessante hallen- Hoofdvaart in 1767-'80, waardoor het breid. SMILDE 185 Smilde, Raadhuis (Villa Maria) verschillende verbouwingen en aanpas- Smilde, Landhuis Haegenaarskamp singen uitgevoerd, zoals in 1989 de bouw De H e rv. kerk (Veenhoopsweg 13) van een achtervleugel naar plannen van een combinatie van rationalistische en is een achtkantige centraalbouw met H. Wouda en G. van der Schaaf. Voor `Um 1800'-vormen. Nu is het gebouw in tentdak en open lantaarn, gebouwd in het gebouw staat een ingetogen oorlogs- gebruik bij de geestelijke gezondheids- 1780-'88 in Lodewijk XVI-stijl naar ont- monument met vrouwenbeeld (circa zorg Drenthe. De kleine villa Veen- werp van Abraham Martinus Sorg. De 1955) van de hand van W. van Hoorn. hoopsweg 24 (circa 1910) is opgetrok- gevelhoeken worden geaccentueerd door Woonhuizen. Het wit gepleisterde ken in verblendsteen met imitatievak- geblokte pilasters. De vier toegangsdeu- dwarshuisAssen-Rode (Tramweg 14), werk in de geveltop. De villa Hoofdweg ren zijn gevat in dorische omlijstingen in met schilddak, schuifvensters en omlijste 66 (circa 1915) is ontworpen met nieuw Lodewijk XVI-stijl. De gevels zijn voor- ingang, is het restant van een groter huis, historiserende elementen. Voorbeelden zien van rondboognissen, waarin in twee dat rond 1770 voor de familie Reben- van kleinere dorpshuizen zijn de voorm. lagen boven elkaar rechthoekige schuif- scheidt is gebouwd. Toen het huis rond brugwachterswoning Brugstraat 1 vensters zijn geplaatst. In een nis bevindt 1860 een agrarische functie kreeg, heeft (circa 1905) en het in oorsprong 19de- zich een grote gedenksteen. De kerk is in men een met riet gedekte schuur aange- eeuwse dwarshuis Tramweg 69, dat in 1963 gerestaureerd. bouwd. Naast het huis staat een grote 1916 het huidige aanzicht kreeg. Het In het interieur wordt de koepel onder- houten bijschuur. Op het terrein achter stond bekend als cafe Homan en heeft steund door vier zuilen op hoog posta- het huis bevindt zich de graftombe van ook als tramhalte gefungeerd. ment. De omgaande galerij is bereikbaar de familie Rebenscheidt, met spreuken Het voorm. logement 'Nieuwe via twee gebogen trappen met een balus- en restanten van gebeeldhouwde reliefs. Veenhoop' (Veenhoopsweg 48-59), een terhekwerk. Tot het rijke Lodewijk XVI- Burgemeester N.E. Servatius liet in 1903 sober neoclassicistisch herenhuis uit meubilair behoren een preekstoel met de forse villa Tramweg 65 bouwen. 1856, diende tot 1873 ook als gemeente- doophek en een herenbank waarboven Dit panel in neorenaissance-stijl heeft tot huis. Het gebouw is in 1874 in gebruik het wapen van Drenthe. Het meubilair is 1931 als burgemeesterswoning gediend. genomen als Chr. lagere school met in 1980 aangevuld met enkele banken uit Tramweg 71 is in 1905 gebouwd als onderwijzerswoning, maar wacht thans de Eusebiuskerk te Arnhem. De kerk koetsierswoning met schuur en stalling op een andere bestemming. bevat een – mede dankzij een legaat van bij de naastgelegen woning van notaris De voorm. schutsluis `Molenwijk' de familie Rebenscheidt – door P. van Veenhoven (Tramweg 73). Het huis (nr. (Koningin Wilhelminalaan ong.) dateert Oeckelen gebouwd orgel (1841, geres- 71) met trapgevel in late neorenaissance- uit circa 1875 en heeft een ovale kolk taureerd in 1958). stijl is opgetrokken in rode kalkzand- met gemetselde kadewanden. De sluis- Het r a a d h u i s (Hoofdweg 24), ook steen, afkomstig van de steenfabriek deuren zijn verdwenen en de sluis doet wel 'Villa Maria' genoemd, is in 1893 Albino te Hoogersmilde. Vaartweg 5 nu dienst als stow. voor Maria Jacoba Hoogerbrugge opge- is een vrijstaand, wit gepleisterd midden- Begraafplaatsen. De rond 1830 trokken naar een ontwerp van P.J. Kra- ganghuis met brede, hoger opgetrokken gestichte Oude Alg. begraafplaats mer als een villa in neorenaissancestijl. middenpartij, gebouwd in 1907 in eclec- (A.M. Sorgstraat ong.) heeft Brie ver- Na aankoop en verbouwing door de tische vormen naar plannen van R. hoogde, omhekte grafrijen. De A lg. gemeente is het gebouw in 1931 als raad- Offringa voor W. van Veen. De te Den begraafplaats `Kerkenveld' (Kerkhof- huis in gebruik genomen. Tussen 1953 Haag gevestigde N.V. Ontginning laan ong.), gesticht rond 1890, bezit een en 1961 heeft een interne verbouwing Smilde liet in 1912-'13 het landhuis landschappelijke aanleg en een smeedij- plaatsgevonden, waarbij een glasapplique Haegenaarskamp (Elzenlaan 11) zeren toegangshek. van J. Schoenaker uit Oldenzaal in het bouwen voor directeur S.C. Korteweg. Hijkersmilde. Dit langgerekte trappenhuis is geplaatst. Nadien zijn nog Het ontwerp van S. de Clercq vertoont veenkoloniale kanaaldorp ten zuiden van 186 SMILDE Hijkersmilde bij Smilde, Tramremise expressionistische stijl gebouwd naar Tweede Exloermond, Baptistenkerk plannen van H.C. Hillebrands en T. Smilde is ontstaan in de tweede helft van Zondag voor de arts J.B. Bruins. Het in heten vooraffen, verveners- en landarbei- de 18de eeuw. De voorm. marechaus- twee kleuren metselwerk opgetrokken derswoningen en aan de buitenzijde seekazerne (Rijksweg 85) heeft een huis heeft een trappenhuis met houten dwarsplaatsen met boerderijen. Haaks op tweelaags middengedeelte in eclectische geveltopbetimmering en windkast. het westelijke einde van het dorp ontwik- stijl (circa 1860), geflankeerd door een- Onder het huis bevindt zich de garage. kelde zich het gehucht Eexloerkijl. Op de laags vleugels van jonger datum. Het Het huis ligt in een bosrijke omgeving samenkomst van Tweede Exloermond en gebouw, dat voorheen bekend stond aan de rand van een groot yen. Exlarkij1 ontstond na de Tweede onder de naam `Nieuw Salverdt', is van Hunebed. Ten noorden van Steen- Wereldoorlog enige verdichting van de oorsprong een boerderij geweest, moge- bergen aan de rand van de Noorder Dui- bebouwing. lijk van de familie Salverda uit Franeker. nen bevindt zichhunebed D1, dat DeGeref. kerk (Zuiderdiep 12 3) is De rond 1910 opgetrokken forse krim- bestaat uit twaalf draag- en zes dekste- een recht gesloten zaalkerk uit 1908 met penboerderij Vaartweg 82 heeft een nen. De ingang wordt gevormd door een een kleine geveltoren, gietijzeren ven- voorgevel met zoldervensters en omlijste paar poortzijstenen met deksteen. Er zijn stertraceringen en een aan neorenais- ingang en een met riet gedekte schuur. restauraties uitgevoerd in 1953, 1954, sance verwante detaillering. De voorm. tramremise (Rijksweg 76) 1965, 1993 en 1997. De Baptistenkerk (Zuiderdiep 85), van de Nederlandsche Tramweg Maat- Deopenbare lagere school een recht gesloten zaalkerk met ranke schappij is gebouwd in 1915. Het langge- `Steenbergen' (Giezenstraat 1-3) werd geveltoren, dateert uit 1922. Het tegelta- rekte gebouw met late neorenaissance- gebouwd inRoderesch, een neder- bleau boven de ingang vertoont art- detaillering bevatte oorspronkelijk ook zetting die eind 19de, begin 20ste eeuw deco-invloeden. een wachtkamer en loketruimte; nu is het een verzorgende functie voor de nabijge- De Herv. kerk (Zuiderdiep 150) is een werkplaats met woonhuis. De bijbe- legen buurtschappen kreeg. Het langge- een recht gesloten zaalkerk uit 1939, horende woning (Rijksweg 77) is in rekte vierklassige schoolgebouw dateert voorzien van een aangebouwde consisto- dezelfde tijd en in dezelfde stijl gebouwd.uit 1921 (vensters gewijzigd) en heeft een rie en een terzijde staande toren met aangebouwde onderwijzerswoning met ingesnoerde spits. Uit dezelfde tijd stamt hoger opgetrokken, risalerende gevel- de forse pastorie (Zuiderdiep 151) met STEENBERGEN partij. loggia op de verdieping. (gemeente Noordenveld) Woonhuizen. Het in 1902 gebouwde woonhuis Zuiderdiep 252 Esdorp zonder kerk, ontstaan in de mid- TWEEDE EXLOERMOND heeft een asymmetrisch geplaatste gevel- deleeuwen op de hogere zandgronden (gemeente Borger-Odoorn) top in neorenaissance-stijl. Het door van het Drentse plateau. Het dorp heeft J.H. Prummel voor zichzelf in 1914 ont- een grote driehoekige brink. Langgerekt kanaaldorp, gesticht rond worpen woonhuis Zuiderdi ep 192 Boerderij Hoofdweg 63 is een krim- 1840 toen vanuit het Groningse Mussel- vertoont jugendstil-vormen. Zakelijk- penboerderij uit circa 1905 met gekleurd kanaal een mond werd gegraven die in expressionistische vormen hebben de uit siermetselwerk in speklagen en ontlas- het Drentse gebied als enkel kanaal west- circa 1935 stammende woonhuizen Zui- tingsbogen. waarts liep. Westelijk van de Drentse derdiep 137 enZuiderdiep 292. De Ve n n e n (Hoofdweg 16). Dit tus- Mondenweg ging de veenkoloniale Boerderijen. De boerderij Zui- sen Steenbergen en Roderesch gelegen nederzetting over in een dubbel kanaal- derdiep 291 kwam rond 1900 tot landhuis is in 1936-'37 in zakelijk- systeem met op de tussengelegen zoge- stand in neoclassicistische vormen. Voor- TYNAARLO 187 beelden van traditioneel vorm gegeven krimpenboerderijen zijn Zuiderdiep 292 (circa 1900) en Zuiderdiep 278 (1905). Vergelijkbaar van opzet, maar met voorgevels voorzien van jugendstil- details, zijn de rond 1910 opgetrokken boerderijen Zuider di ep 144,191 en 314. Ook de door J.H. Prummel ont- worpen boerderijen Zuiderdiep 385 (1912) enZuiderdiep 190 (1914) hebben een vormgeving met naar de jugendstil verwijzende details. Forse blokvormige en villa-achtige woonge- deelten hebben de boerderijen Tuin- bouwstraat 1 (circa 1925) enZui- derdiep 43 (1927). Een rond 1930 gebouwde traditionalistische variant van de krimpenboerderij is Zuiderdiep 95. Het cafe Zuiderdiep 207 dateert uit 1907 en heeft een op de hoek geplaatste ingang. Eerste Exloermond.Ditlangge- rekte kanaaldorp, ten noorden van Tweede Exloermond, werd rond 1835 gesticht toen vanuit het Groningse Mus- selkanaal een mond werd gegraven die in het Drentse gebied als enkel kanaal west- waarts liep. Aardige woonhuizen zijn: Eerste Exloermond 132 (circa 1900), een voorbeeld van een bescheiden veenkolo- niale arbeiderswoning, en de notabelen- woning Eerste Exloermond 140 (circa 1910). Interessante boerderijen zijn de Taarlo bij Tynaarlo, De brink vanuit het inrijdeur in de voorgevel van de met riet forse krimpenboerderij Eerste Exloer- oosten gedekte schuur, en Dorpsstraat 4 mond 76 (circa 1900), met neorenais- (circa 1920) met driezijdige erker. sance-elementen, en de rond 1925 opge- melkbussenfabriek en van een pianofa- Het trafohuisje (Dorpsstraat ong.) trokken meer moderne krimpenboerde- briek aan het eind van de 19de eeuw, dateert uit circa 1930 en heeft een zadel- rijen Eerste Exloermond 123 en 133 met leidde tot de bouw van enkele arbeiders- dak op sierkorbelen. expressionistische elementen. De voorm. woningen. Na de Tweede Wereldoorlog Hunebed. Ten oosten van Tynaarlo, openbare lagere school (Eerste is het dorp aan de oostzijde uitgebreid. gelegen aan de Hunebedstraat, bevindt Exloermond 99-99a) is een tweeklassige Woonhuizen. Voorbeelden van een- zich hunebed D6 dat bestaat uit acht school uit circa 1905. Het rond 1930 voudige baanwerkershuizen zijn Z w a r t e draag- en drie dekstenen. Het is een van gebouwde blokvormige trafohuisje Weg 8 enLoopstukkenweg 5. Ze de weinige hunebedden waarvan alle (tegenover Eerste Exloermond 118) zijn rond 1900 gebouwd aan de spoorlijn dekstenen nog op hun oorspronkelijke heeft expressionistische details. Groningen-Zwolle en hebben beide een plaats liggen. nummer op de zijgevel. De rond 1905 Oudemolen. Kleine esnederzetting gebouwde, wit gepleisterde Villa Echo ten zuidoosten van Tynaarlo. Windmo- TYNAARLO (Zuidlaarderweg 20) vertoont een com- len 'De Zwaluw' (Molensteeg 8), een (gemeente Tynaarlo) binatie van jugendstil- en neorenais- achtkantige grondzeiler met gemetselde sance-details. veldmuren en een met riet beklede romp Esdorp zonder kerk, ontstaan in de mid- Boerderijen. De in 1901 opgetrok- en kap, werd in 1837 gebouwd door de deleeuwen op de hogere zandgronden ken kop-rompboerderij Brink 2 heeft molenmakers L. Reinds en B. Sluter ter van het Drentse plateau. Het dorp heeft een grote zaadzolder en een inrijdeur in vervanging van een standerdmolen. In een grote brink aan de Smeerveenweg en de voorgevel van de met riet gedekte 1951 heeft men deze korenmolen geres- een weilandbrink aan de Schoolstraat. schuur. Interessante krimpenboerderijen taureerd. Boerderijen. 'Huize den De komst van een transportkarren- en zijn Dorpsstraat 14 (circa 1905), met Dollard' (Linthorst Homanweg 1) is een 188 TYNAARL 0 Taarlo bij Tynaarlo, Hoeve Hofsteenge van St. Pieter to Utrecht. Het dorp heeft Uffelte, Boerderij Dorpsstraat 7 twee grote essen – de Noordesch en de krimpenboerderij met lage zaadzolder, Westeres – en aan de Dorpsstraat een schutsluis uit 1892 met houten sluisdeu- opgetrokken in 1903 met gele steen in de brink. Vanaf circa 1850 is Uffelte met ren. Bij de sluis staan een pompgebouw strekken boven de vensters. Hoofdweg name in de richting van en langs de met elektrisch gemaal (1925) en een 118, een kop-rompboerderij annex cafe Drentsche Hoofdvaart en de daarlangs modern pompgebouw (circa 1950). uit 1912, heeft een sobere neorenais- lopende rijksweg Meppel-Assen uitge- sance-detaillering. De voorm. onder- breid. wijzerswoning (Hoofdweg 107) bij de De H e rv. kapel (Schoolstraat 5) is VALTHE inmiddels vernieuwde school, dateert uit een recht gesloten zaalkerk met dakrui- (gemeente Borger-Odoorn) circa 1910. Het is een onderwijzerswo- ter, gebouwd in 1910 naar ontwerp van ning van het type dat door J. van Houten O.M. Meek. Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen, is ontwikkeld. Boerderijen. In Uffelte staan enkele mogelijk als dochternederzetting van Taarlo. Dit esdorp ten zuiden van in aanleg 18de-eeuwse hallenhuisboerde- Odoorn. Het als Oud-Valthe bekend Tynaarlo heeft een fraaie met bomen rijen met dwarsdeel, zoals Schapel- staande dorpsgedeelte zonder kerk wordt beplante driezijdige brink met dobbe en steeg 9 met de jaartalankers '1786' en omringd door vijf essen en heeft een een driezijdige weilandbrink. Boerde- de in 1893 verbouwde en in 1982 geres- open structuur. Van de oorspronkelijk rijen. De rond 1800 gebouwde, met riet taureerde boerderij D orpsstraat 5. drie brinken is die op de hoek van de gedekte, boerderij Dorpsweg 6 heeft bij De uit het begin van de 19de eeuw date- Hoofdstraat en de Schoolstraat vrij goed het woonhuisgedeelte een smallere, uit- rende boerderij D w a rs w e g 2 heeft bewaard gebleven. Iets ten oosten van gebouwde eindkamer en aan de achter- nog een lemen wand tussen het woon- en het dorp werd in 1905 aan de spoorlijn zijde een aangebouwde houten bijschuur. het bedrijfsgedeelte en verder een deels Emmen-Stadskanaal een station `Hoeve Hofsteenge' (Hoofdweg 205) is met geknoopt riet beklede bijschuur. gebouwd. In de nabijheid daarvan een hallenhuisboerderij uit 1860 met Andere 19de-eeuwse hallenhuisboerde- vormde zich in de jaren dertig een inrijdeur in de voorgevel. Van hetzelfde rijen met dwarsdeel zijn: Dorpsstraat bescheiden bebouwing, Nieuw-Valthe, type is de boerderij Brinkweg 1 uit 1888. I1 (1818), Dorpsstraat 7 met twee na de Tweede Wereldoorlog aan de Voorbeelden van krimpenboerderijen dwarsdelen, No t e r Cour (Kippenburg- noordzijde uitgebreid. zijn Dorpsweg 4 (1857) en Hoofdweg weg 4; circa 1880), Dorpsstraat 19 De (Herv.) Bethelkerk (Hoofd- 212 (1914). De in 1919 gebouwde boer- (circa 1880), Dorpsstraat 13 (circa straat 57), nu S.O.W.-kerk, is een kleine derij Hoofdweg 210 heeft als woonhuis- 1885) en R eewyck (Westeinde 6; circa zaalkerk uit circa 1930 met steunbeer- gedeelte een dwars geplaatst midden- 1890). Iets jonger zijn D/warsweg 5 achtige muurgeledingen en een dakruiter ganghuis met een hoger opgetrokken en (circa 1900), met dwars geplaatst voor- in expressionistische vormen. door pinakels bekroonde middenpartij. huis, en D o rpss tra a t 3 (circa 1925). Boerderijen. De forse hallenhuis- Van de voorm. co Op e r atiev e zui- boerderij Sch a ap sk u ilw eg 2 stamt velfabriek Algemeen Belang' uit circa 1780. Deze heeft een langgerekt UFFELTE (Rijksweg 29) is een gedeelte van het voorhuis met de ingang in de zijgevel (gemeente Westerveld) oorspronkelijke gebouw uit 1908 behou- met mezzaninovensters. Een kleinere den. De overige gebouwen van dit com- variant is de boerderij Schoolstraat Esdorp, ontstaan op een zandrug en voor plex dateren van na 1940. 20 met de jaartalankers '1750'. Verge- het eerst vermeld in 1040. Vanaf 1048 De Uffeltersluis in de Drentsche lijkbaar maar uit de 19de eeuw zijn de was het lange tijd in bezit van het kapittelHoofdvaart (Nieuwlandenweg 3) is een boerderijen Odoornerweg 1 en VALTHERMOND 189 Valthe, Boerderij Schoolstraat 20 spronkelijk grotere hunebed D3 7 res- Valthe, Station teren twaalf draag- en drie dekstenen. Odoornerweg 2 (circa 1880). Hoofd- Beide hunebedden zijn in 1952 gerestau- Overige kerken. De voorm. Bap- straat 10 is een gaaf voorbeeld van reerd. tistenkerk Trede door het bloed des een moderne krimpenboerderij met zij- Kruizes' (Zuiderdiep 160) is een recht langsdeel (circa 1925). gesloten zaalkerk uit 1914. De voorm. Het voorm. station (Stationsstraat 1) VALTHERMOND Synodaal Geref. kerk `Doxa' is een eenlaagspand met een dwars (gemeente Borger-Odoorn) (Doorsnee 2) is een zaalkerk met luifel, geplaatst gedeelte en een houten aan- gebouwd in 1957 in wederopbouwvor- bouw. Het werd naar ontwerp van Ed. Langgerekt kanaaldorp, gesticht in 1853 men naar ontwerp van J. Graaf. Het Cuypers in 1904 gebouwd als haltege- toen werd begonnen met de verlenging gebouw is thans in gebruik als woonhuis. bouw voor de Noord-Ooster Lokaal van het Groningse Musselkanaal naar het Scholen. Devoorm. openbare Spoorwegmaatschappij (NOLS) aan de zuiden. Vanwege een snellere verbinding lagere school (Noorderdiep 589) uit in 1905 geopende spoorlijn Emmen- naar de al in 1833 uitgegeven veenkavels, circa 1905 en de voorm. Ch r. lagere Stadskanaal (opgeheven in 1963). Aan de werd niet zoals gebruikelijk haaks op het school "t Veurhof' (Zuiderdiep 71) uit spoorzijde bevindt zich een sectiel-tegel- kanaal een mond gegraven, maar schuin; 1923 zijn vierklassige middengangscho- tableau met de stationsnaam, vervaardigd kanaal Kavelingen. Nabij de Markeweg len. De voorm. openbare lagere door J. Thooft en Labouchere. ging dit schuin gegraven kanaal over in school Wijkplaats' (Zuiderdiep 392) is Het trafohuisje (Schoolstraat ong.) een parallel aan de eerdere veenontgin- een drieklassige gangschool uit 1927. is een blokvormig gebouwtje uit circa ningen westwaarts lopend dubbel kanaal- Woonhuizen. De brugwachterswo- 1930, voorzien van expressionistische systeem met op de tussengelegen, zoge- ning Op d'Houcke (Doorsnee 1) is een details en het opschrift `Valthe'. heten vooraffen, verveners- en eenvoudige krimpenwoning uit circa Hunebedden. Ten westen van landarbeiderswoningen en aan de bui- Valthe nabij de weg Valthe-Odoom tenzijde dwarsplaatsen met boerderijen. bevindt zich hunebed D34, dat bestaat Uiteindelijk ontstond een van de langste uit tien draag- en drie dekstenen en veenkoloniale nederzettingen van enkele poortzijstenen. Het in 1869 Nederland. Halverwege maakte men een gedeeltelijk vernielde hunebed is in 1952 verbinding tussen de beide kanalen onderzocht. Verder noordelijk ligt de (Doorsnee) en legde men een sluis aan in Eppiesberg, een grote onderzochte het Zuiderdiep. De kanalen zijn rond grafheuvel uit het stenen tijdperk. Hier 1970 grotendeels gedempt. Het noord- lag tot 1955 ook het hunebed D33. In oostelijke deel van het Zuiderdiep en het Valtherbos ten zuidwesten van Valthe Kavelingen bleven gespaard. staathunebed D3 5, met tien draag- en De H e rv. kerk (Zuiderdiep 505) is twee dekstenen. Het hunebed is in 1952 een recht gesloten zaalkerk uit 1883 met gerestaureerd. Op de Oosteres ten zuid- bakstenen wenkbrauwen boven de spits- oosten van Valthe liggen hunebed D3 6 boogvensters. De ranke toren van drie en D 3 7, de Talther Tweeling'. Hune- geledingen met ingesnoerde spits, bed D3 6 bestaat uit tien draag- en vier geschonken door de vervenersfamilie dekstenen. Ook is nog een van de beide Hadders, werd in 1925 toegevoegd naar poortzijstenen zichtbaar. Van het oor- ontwerp van A.H. Kleinenberg. Valthermond, Herv. kerk 190 VALTHERMOND sante graftekens zijn onder meer het door J. Kalk & Zn. gemaakte kruis voor kerk- meester E. Gerdes (t 1916), de cippus met kruis voor E. Tieben (t 1921) en het bakstenen monument voor de in Indie gesneuvelde J.B. Krops (-f- 1949). De garage voor de lijkwagen dateert uit circa 1930. VEENHUIZEN (gemeente Noordenveld) Koloniedorp, gesticht door de Maat- schappij van Weldadigheid die nabij het Zandberg bij Valthermond, pen. Het resultaat is een expressionisti- gelijknamige buurtschap, tussen 1818 en R.K. St.-josephkerk sche villaboerderij met overhoekse uit- 1824 grond had aangekocht van de fami- bouwen. Traditionalistisch van vorm is lie Tonckens uit Westervelde met als 1890. Het rond 1895 gebouwde huis de voor L. Honning gebouwde villaboer- Joel gestichten te bouwen voor landlo- Zuiderdiep 504 is voorzien van derij No orderdi ep 57 (1937). pers en bedelaars, en voor weeskinderen eclectische decoraties en wenkbrauwen. Het pakhuis (12de Laan 2) is een en vondelingen. Tussen 1823 en 1826 Een aardige topgevel in neorenaissance- gepleisterd en langgerekt gebouw uit kwamen drie carre-vormige, kazerne- stij1 heeft Zuiderdi ep 442 (1906). circa 1910 met drie bouwlagen voorzien achtige gestichten gereed met een Het woonhuis Zuiderdiep 449-450 van kleine openingen. omgrachting en ophaalbruggen. De (circa 1910) bezit een geveltop met sier- De voorm. smederij (Zuiderdiep 38) complexen hadden een binnen- en een spant in chaletstijl. Jugendstil-elementen dateert uit circa 1915 en bestaat uit een buitenschil, met ambtenarenwoningen, vertoont het in 1912 gebouwde huis woon- en winkelpand en daarnaast een werkplaatsen, onderwijs- en slaapzalen. Zuiderdiep 375. De forse villa terugliggend bedrijfsgedeelte met als De structuur van het gebied werd Kavelingen 26 kwamen 1914 tot opschrift 'J. Klok Stoomsmederij'. bepaald door de Kolonievaart (1823-'26) stand met rationalistische elementen. De voorm. s 1 u i s in het Zuiderdiep en zes haaks daarop lopende wijken. Vermoedelijk ontworpen door eenzelfde (tegenover Zuiderdiep 512) is een schut- Behalve de gestichten werden er ontgin- architect zijn de forse notabelenwonin- sluis met ovale kolk uit 1897, gerestau- ningsboerderijen gebouwd, twee kerken, gen Zuiderdiep 374,394 en 524 in reerd in 1989. een synagoge en de eerste stoomfabriek zakelijk-expressionistische stijl (circa DeR.K. St.-Josephkerk van van Drenthe (1839). 1925). Zandberg (Kerklaan 2 3), gelegen ten De overdracht van Veenhuizen aan de Boerderijen. De meeste van de noordoosten van Valthermond, is een rijksoverheid in 1859 leidde tot grote boerderijen aan de buitenzijde van de driebeukige kruiskerk met driezijdig veranderingen. Onder beheer van het kanalen zijn grote ontginningsboerde- gesloten koor en een terzijde staande Ministerie van Justitie werd de kolonie rijen van het krimpentype, vaak met ongelede toren met tentdak. Ten verder ontwikkeld. Op basis van een fraaie voortuinen. De oudere voorbeel- behoeve van de uit het Duitse Riiten- strakke ruimtelijke ordening verrezen den zijn sober van vorm, zoals Zuider- brock afkomstige rooms-katholieke vanaf 1875 onder meer nieuwe gesticht- diep 456 (circa 1900). Uit circa 1905 bevolking van boekweitkolonie Zand- gebouwen en – in verschillende typen dateert een groep krimpenboerderijen berg, werd in 1843 een eerste kerk uitgevoerde – dienstwoningen. De met neorenaissance-details, zoals Zui- gebouwd. Deze werd in 1930-'31 vervan- bestaande gestichten werden verbouwd derdiep 150,366 en 433. Een naar gen door de huidige kerk met ruime cen- of vervangen door nieuwbouw. De eerste de jugendstil verwijzende vormgeving tralistische plattegrond naar ontwerp van gebouwen na 1875 werden gebouwd heeft de voorgevel van de krimpenboer- Th. van Elsberg. Tot de inventaris beho- naar ontwerpen van J.F. Metzelaar, inge- derij Zuiderdiep 279 (1913), naar ren twee waarschijnlijk door atelier Cuy- nieur-architect der gevangenissen en plannen van J.H. Prummel. Goede voor- pers-Stoltzenberg vervaardigde beelden rechtsgebouwen. De meeste kwamen tot beelden van moderne krimpenboerde- (tweede heeft 19de eeuw), een aan E.L. stand in de periode 1884-1914 naar ont- rijen zijn: Zuiderdiep 188,261,310 Everaerts toegeschreven Jozefbeeld werpen van zijn zoon, W.C. Metzelaar. en 543 (alle circa 1930) en de vergelijk- (circa 1931), een door Van Roosmalen Latere invullingen zijn gerealiseerd vol- bare, door F. Smit ontworpen boerderij gemaakt tabernakel (1931) en door W. gens plannen van diens opvolgers S. Zuiderdiep 447 uit 1932. In dat- Geraedts geschilderde kruiswegstaties Wijn en J.G. Robbers. In de loop van de zelfde jaar gaf EJ. Tonckens aan W. (1943). De bij de kerk behorende R.K. jaren verschoof het karakter van de Hamdorff de opdracht de boerderij B er- begraafp laats (Kerklaan ong.) bevat instellingen van `sociaal opvoedend' naar kenhoeve (Kavelingen 3 3) te ontwer- een calvariegroep uit circa 1850. Interes-`verplicht bestraffend'. Uiteindelijk wer- VEENHUIZEN 191 Veenhuizen, Centrum en tweede gesticht ingang, met boven de hoofdingang de breid (gerestaureerd in 1963-'64). `eerste steen', gelegd door mevr. R.W. De voorm. kosterswoning (Hoofdweg den ze omgevormd tot de strafinrichtin- van den Bosch-De Sturler. Het in 1960- 110), een wit gepleisterde woonhuisje uit gen Norgerhaven, Esserheem en Groot- '61 gerestaureerde interieur wordt 1865 dat bekend staat als het pannen- Bankenbosch. Een deel van de woonhui- bepaald door de koepel op acht dorische koekhuisje, client tegenwoordig als ker- zen rond Norgerhaven en Esserheem is zuilen en de omgang met galerij. Tot de kelijk verenigingsgebouw. inmiddels afgebroken. Ter vervanging is inventaris uit de bouwtijd behoren een De voorm. synagoge (Hoofdweg een nieuwbouwwijk aan de Kerklaan preekstoel, kerkenraadbanken en banken 120) is een sober dwars pand met afge- ontstaan. op de galerij. Het orgel is in 1820 door wolfd zadeldak, gebouwd in 1839 en in Veenhuizen is de hierarchische verste- J.A. Hillebrand gebouwd voor de Herv. 1893 naar ontwerp van W.C. Metzelaar. ning van orde en tucht. Deze indruk kerk te Akkrum en in 1856 door P. van Het is later ingrijpend verbouwd en uit- wordt versterkt door strenge architecto- Oeckelen & Zn. overgebracht en uitge- gebreid om te dienen tot hoofdkantoor nische details en benadrukt door de van de directie van de kolonie Veenhui- strakke ordening van de ruimte. In het zen. gevangenismuseum (Hoofdweg 8) wordt DeR.K. St.-Hieronymus een beeld geschetst van de geschiedenis Aemilianuskerk (Kerklaan 6) is deze bijzondere penitentiaire nederzet- een neogotische zaalkerk met driezijdig ting. gesloten apsis, steunberen en een kleine De Herv. kerk (Hoofdweg 114) is dakruiter. De kerk werd in 1891-'93 een achtkantige neoclassicistische koe- gebouwd naar plannen van W.C. Metze- pelkerk voorzien van een tentdak met laar ter vervanging van een kleinere houten lantaarn, gebouwd in 1825-'26 voorganger uit 1826. De hoofdingang naar plannen van H. Wind en naar voor- heeft een gemetselde omlijsting. Tegen beeld van de koepelkerk in Smilde. Aan de noordgevel en de zuidgevel zijn porta- vier zijden bevindt zich een omlijste Veenhuizen, Herv. kerk len gebouwd en aan de achterzijde ont- 192 VEENHUIZEN Veenhuizen, Werkgesticht Tweede Gesticht Het voorm. cellengebouw (Oude gietijzeren kolommen met kussenkapite- (1992) Gracht 30), een tweelaags gebouw met len, gemetselde troggewelven met ijze- gedrukt zadeldak, dateert uit 1860 naar ren balken en gietijzeren trappen. stond een consistorie. De kerk is in plannen van A.G. Pierson. In 1889 is het De Rijkswerkinrichting Eerste 1998-'99 gerestaureerd. Het schip wordt verbouwd en uitgebreid met een dienst- Gesticht (Oude Asserstraat 20), nu de gedekt door een houten spantconstruc- woning (Oude Gracht 32). Thans dient Penitentiaire Inrichting (P.1.) Norgerha- tie. Het gestukadoord gewelf van de apsis het gebouw zelf als magazijn van de ven, is een carrevormig complex uit is in 1948 beschilderd door A.C.E. Gant- gestichtswacht en is de woning ingericht 1897-1903, gebouwd naar een neorenais- zert. Tot de inventaris behoren een door als kantoor ten behoeve van het in 1939- sance-ontwerp van WC. Metzelaar. Het TJ. Robson gebouwd neogotisch orgel '40 aangebouwde cellengebouw. frontgebouw heeft een middenrisaliet (1843) en een uit het Chigago Theater De voorm. gestichtswachtka- met trapgevel; boven de ingang bevindt te Tilburg overgebracht bioscooporgel z e r n e (Hospitaallaan 5) is een twee- zich een gevelsteen met de oorspronke- (1922). laags pand met zadeldak, gebouwd in lijke naam van het complex. Het gebouw Depastorie (Kerklaan 8) is een wit 1886. Boven de deur zit een sluitsteen is in 1965 en in 1989-'90 verbouwd. Bij gepleisterd tweelaags pand uit 1908, uit- met de initialen van W.C. Metzelaar, het de laatste verbouwing, naar ontwerp van gevoerd met afgewolfd zadeldak. wapen van de Koninklijke Marechaussee Bureau C. Kalfsbeek, zijn hoekvolumes Het voorm. Tweede Gesticht en de jaartallen 1886 en 1902. Het laatste toegevoegd. Tevens is de westzijde uitge- (Oude Gracht 15-27) is het oudste nog jaartal duidt waarschijnlijk op een breid en heeft men een hekwerk rond het bestaande gestichtgebouw. Dit in 1825 interne verbouwing, uitgevoerd om het gebouw geplaatst. door H. Wind ontworpen carre-vormige pand geschikt te maken als onderkomen De Rijkswerkinrichting en nog deels omgrachte complex heeft voor lijders aan besmettelijke ziekten. Tweede Gesticht (Meidoornlaan lange eenlaags vleugels met afgeplat Hetvoorm.Werkgesticht Nor- 38), nu de Penitentiaire Inrichting (RI.) zadeldak. De hoofdingang aan de zuid- g e r h a v e n (Plantsoenstraat 5) kwam Esserheem, werd gebouwd in 1898-1901 zijde wordt gevormd door een poort tot stand in 1884-'90 naar een ontwerp naar plannen van W.C. Metzelaar. Het voorzien van een sluitsteen met het van W.C. Metzelaar. Ten tijde van de Eerste Gesticht diende hierbij als voor- bouwjaar en de naam W. Visser (Direc- oplevering waren de vrouwelijke gedeti- beeld. Het complex nam de detentietaak teur Kolonien). Boven de poort bevindt neerden voor wie het gebouw bestemd over van het oude Tweede Gesticht, dat zich een dakruiter met wijzerplaat. was, echter al in de strafinrichting van werd ingericht als werkgesticht met Omstreeks 1900 heeft men het Tweede Leiden ondergebracht. Het gebouw ging enkel dagopvang. Gesticht verbouwd tot werkgesticht met tijdelijk dienst doen als strafinrichting Medische gebouwen.Voorde enkel dagopvang nadat aan de Mei- voor mannen. Na de voltooiing van de verpleging van lepra-patienten werd in doornlaan de nieuwe Rijkswerkinrich- nabijgelegen Rijkswerkinrichting Eerste 1867 het leprozenhuis (Meidoornlaan ting Tweede Gesticht met detentie was Gesticht in 1897-'03, kreeg het de func- 40) opgetrokken, een langwerpig, wit gerealiseerd. In 1928 werd de oostzijde tie van werkgesticht met enkel dagop- gepleisterd eenlaagspand met rondboog- van het gebouw gesloopt en vervangen vang. Het carrevormige complex heeft vensters. In 1923 richtte men het door een garage. Rond die tijd is een deel een poortgebouw en twee flankerende gebouw in als Geref. kerk en later als van de omgrachting gedempt. Bij de dienstwoningen (Rust Roest' en Werk- dependance van het Verenigingsgebouw hoofdentree staat een gedeeltelijk gere- lust'). De zijgevels hebben getraliede aan de Hoofdweg. In 1893 kwam naar construeerde klokkenstoel. vensters. Inwendig bevat het gebouw plannen van WC. Metzelaar een VEENHUIZEN 193 Veenhuizen, Hospitaal gymlokaal. Deze door een moderne Veenhuizen, Verenigingsgebouw ingangspartij met elkaar verbonden omvangrijk hospitaalcomplex in neore- gebouwen zijn nu in gebruik als halfopen kerende, lagere zijvleugels. Het pand ligt naissance-stij1 tot stand, met het voorm. inrichting (de Fleddervoort). De Ch r. in een symmetrische aangelegde tuin met hospitaal (Hospitaallaan 6) als het basisschool met woning (Kerklaan een overtuin aan de overzijde van de belangrijkste gebouw. Dit diepe twee- 10) werd in 1927 gebouwd op de plaats Kolonievaart. J.F. Metzelaar ontwierp laags pand met zadeldak en de tekst Ter- van de afgebroken R.K. kerk uit 1826. ook de andere huizen die in de periode trouw op God', kreeg in 1922 een ach- Het wit gepleisterde gebouw heeft een na de overdracht werden gebouwd. Rond teraanbouw met plat dak. Ten zuiden van hoog zadeldak en een expressionistische 1860 ontstonden twee andere directie- het gebouw bevindt zich een symme- detaillering. woningen: de middenganghuizen trisch aangelegde tuin en aan de noord- Het voorm. directiehotel 'Excel- Stoomweg 2 en Oude Norgerweg zijde ervan het voorm. hulphospitaal sior' (Hoofdweg 156), ook wel 'De Villa' 7. Rond 1875 opgetrokken zijn: de koet- (Hospitaallaan 10) uit 1893. Dit L-vor- genoemd, was oorspronkelijk bestemd sierswoning Hoofdweg 122, de mige eenlaagspand is nu in gebruik als voor bezoekende ambtenaren van het woning Hoofdweg 142 en de schaap- dienstgebouw. Bij het complex hoort ook Ministerie van Justitie. Het hotel met herderswoning Hoofdweg 166. Het een eenlaags gebouw, waarin vroeger de aangebouwde huismeesterswoning ver- zijn alle diepe panden, uitgevoerd met centrale keuken (Hospitaallaan 8) rees in 1901 naar ontwerp van W.C. neorenaissance-details. Uit circa 1880 was gehuisvest. Een aanbouw deed dienst Metzelaar als een wit gepleisterd twee- stammen Ho ofdw eg 52 en het wit als lijkenhuis. Beide zijn nu opslag- laags pand met neorenaissance-detaille- gepleisterde dubbele huffs Hoofdweg ruimte. De bijbehorende ijskelder (bij ring in schoon metselwerk. 162-164, dat is gebouwd als sluiswach- Hospitaallaan 14) is van een zeldzaam Hetverenigingsgebouw (Hoofd- terswoning bij de sluis in de Kolonie- eivormig type. De ingang is dichtgemet- weg 116) kwam in 1920-'22 tot stand ten vaart. seld. De voorm. apotheek annex behoeve van de werknemers van de ver- Alle woningen uit de periode 1884-1914 dienstwoning (Hospitaallaan 20), met schillende instellingen in Veenhuizen. zijn ontworpen door de opvolger van de tekst 'Bitter en Zoet', is een dwars Het omvatte enkele zalen, een vergader- J.F.Metzelaar, zijn zoon W.C. Metzelaar. pand uit 1893 met lage verdieping. ruimte, een bibliotheek en een concier- De huizen uit circa 1920 zijn gebouwd Zowel functioneel als visueel is het ver- gewoning. Dit deels gepleisterde twee- naar plannen van J.G. Robbers. Vanaf bonden met de deels gepleisterde dienst- laags pand met risalerende middenpartij 1884 werden de woningen ingedeeld in woningen Hospitaallaan 16 (`Toewij- en een balkon op gemetselde kolommen typen. Bij een bepaalde functie hoorde ding') en Hospitaallaan 24 is door S. Wijn ontworpen in de classi- een bepaald type dienstwoning. De hui- (Plichtgevoer). cistische variant van de nieuw historise- zen van belangrijke ambtenaren kregen Scholen. De voorm. school Oude rende stijl. De kegelbaan is in 1992-'93 opschriften met moraliserende strekking Gracht 2 is een tweeklassig schoolge- vervangen door een aanbouw in aange- en een aanduiding van diens ambt. De bouw uit 1876, opgetrokken in sobere paste stijl. kleinere woningen voorzag men van een neorenaissance-stijl naar ontwerp van Woonhuizen. De directeurswoning letter of cijfer. J.F. Metzelaar. Het pand is ook in Klein Soestdijk (Hoofdweg 118) De dienstwoningen van TYPE I en //, gebruik geweest als timmerwinkel en als kwam tot stand in 1859 – het jaar van de ontworpen door W.C. Metzelaar, zijn gebouw voor de medische dienst. De overdracht van de kolonie Veenhuizen eenvoudige vrijstaande of in rijtjes voorm. op en ba re lagere school aan het rijk – naar plannen van J.F. Met- gebouwde eenlaagswoningen met zadel- (Hoofdweg 32), met het opschrift 'Leer- zelaar. Het is een sober, wit gepleisterd, dak, achteraanbouw en (schuif)vensters plicht', werd in 1903 gebouwd als een neoclassicistisch middenganghuis met met luiken. Het woningblok Oude drieklassige school met afzonderlijk hoger opgetrokken middenpartij en flan- Norgerweg 4-8, voor beambten van 194 VEENHUIZEN Veenhuizen, Woonhuis type II VoortsMeidoornlaan 24-30 (cijfers Veenhuizen, Woonhuis type IV 4 en 5) enDominee Germsweg 1 het Derde Gesticht, werd in 1884 (cijfer 3) uit 1910. Rond 1920 werden van typen, zoals bij Meidoornlaan gebouwd en later aangepast volgens het woningen van type II gebouwd naar een 47-49 (`Hou en Trouw') uit 1897 en type II. Dit geldt ook voor de uit 1887 ontwerp met expressionistische details Generaal Van de Boschweg 50 daterende woningen Oude Gracht van J.G. Robbers, zoals Meidoornlaan (`Vooruie), gebouwd in 1889 voor de 12-22; op de zijgevel van nummer 22 20-22 enMeidoornlaan 32-36. bakkersbaas/opzichter en de onderdirec- staat de tekst Werkzaamheid'. Eveneens De woningen Hoofdweg 56-74 staan teur van de landbouw. De in 1904 voor uit 1887 is de vrijstaande woning Mei- bekend onder de naam 'De Tien Gebo- beambten van de zuivelfabriek gebouwde doornlaan 2. Het blok dienstwonin- den'. woningen Hoofdweg 144-146 zijn gen Hospitaallaan 26-30 uit 1893 De door WC. Metzelaar ontworpen een variant van type IV. Een combinatie werd in 1908 – na de herindeling van de woningen van TYPE III tot en met van de typen III en W vertonen Hoofd- woningtypes – verbouwd van het oude VI zijn dubbele woningen met een lage weg 126-128 (`Maalluse) uit 1908, type W naar type II. De dienstwoning verdieping en tegen de zijgevel een uit- bestemd voor de medewerkers van de Oude Gracht 32 kwam in 1889 tot gebouwd ingangportaal met lessenaardak nabijgelegen malerij. Bij de in 1909 voor stand bij de verbouwing van het naastge- of zadeldak. Type VI is iets breder of het ziekenhuispersoneel gebouwde legen cellengebouw. Aan de zuidzijde van vrijstaand, maar de onderlinge verschil- woningen Ho sp i ta allaan 37-39 het Koloniekanaal ligt de rond 1900 len zitten vooral in de indeling van de (`Ontwikkeling'), 41-43 (`Helpt Elkan- gebouwde schaapherderswoning woningen. De woningen hebben morali- der') en 45-47 (`Een van Zin') zijn de Hoofdweg 5 3 ; oorspronkelijk was hier serende namen. Voorbeelden van woning typen III en V gecombineerd. In een ook een schaapskooi. type III zijn Hoofdweg 14-16 (`Werk combinatie van de typen V en VI uitge- Uit 1901 dateren de dubbele woonhui- en Bid') uit 1887, gewijzigd in 1901 en voerd zijn de woningen Meidoornlaan zen Oude Asserstraat 1-3 en 6-16 bestemd voor de zaalopziener eerste rang 39-41 (`Vrede en Recht'). De uit 1905 (met de letters C tot K), behorend tot en de magazijnmeester, en de voorname- daterende woning Hospitaallaan 2 een groep woningen voor schrijvers lijk in 1901 opgetrokken woningen: (`Controle') is een variant van de typen tweede rang bij het beheer, rijksveld- Hoofdweg 18-20 (`Huis en Haard'), IV en V en de in 1909 voor het school- wachters, veldarbeidopzichters of schrij- gebouwd voor de commies en de veen- hoofd gebouwde woning Generaal vers/opzichters bij de fabriek. Ze werden baas, de dubbele onderwijzerswoning Van de Boschweg 38 (`Leering door gebouwd op de plaats van het in 1900 Hoofdweg 28-30 (`Opvoeding') Voorbeeld') is een eenmalig voorbeeld afgebroken Eerste Gesticht, evenals de en Hoofdw e g 76-78 (`Flink en van een vrijstaand type VI. woningen Plantsoenstraat 2-12 (A- Vlug'). De woningen van TYPE VII tenslotte, B en L-0). Jets jonger zijn de dubbele Woningen van het type W uit 1908 zijn: eveneens ontworpen door W.C. Metze- woningen Generaal Van de Bosch- Generaal Van de Boschweg 8-10 laar, zijn gepleisterde tweelaags wonin- weg 16-18 (P-Q) uit 1907, Hospi- (`Arbeid is Zegen'), 11-13 (`Orde en gen met decoratieve elementen in taallaan 13-19 (R-U) uit 1909 en de Tucht') en 12-14 (`Kennis is Macht'); schoonmetselwerk. In het eerste decen- woningenMeidoornlaan 17-29 (V- verder Meidoornlaan 31-33 (`Ver- nium van de 20ste eeuw bouwde men van Z) uit circa 1910. Woningen van type II draagzaamheid') en 43-44 (`Levens- dit type de volgende woningen: Gene- met een cijferaanduiding zijn onder meer lust), gebouwd in 1908. Hoofdweg raal Van de Boschweg 6 (Ruim- Kerklaan 2-4 (cijfers 1 en 2) uit 1908. 22-24 (`Werken is Leven') uit 1908 is ziche) voor de adjunct-directeur van Deze dubbele woningen zijn in gebruik een woning van het type V. landbouw, de dokterswoning Hoofdweg geweest als post van de Rijkspolitie. Er waren ook varianten of combinaties 26 (`Humaniteit'), de domineeswoning VEENHUIZEN 195 Veenhuizen, Woonhuis type VII lijk van oudere datum -, een wagen- Veenhuizen, Boerderij Generaal Van den schuur en een mestvaaltoverkapping. Boschweg 20 (1992) Hoofdweg 14 8 (Geestkrache) – de Een ander voorbeeld is de boerderij serres zijn in 1919 toegevoegd – en de Hospitaallaan 48 (`Hoeve 5') met brand verwoest. De timmerwerk- apothekerswoning Hoofdweg 15 0 bijschuren en stookhut. p laats (Oude Gracht 4-6), gebouwd (`Nauwgezetheid). Bij de laatste twee is Overige agrarische gebou- rond 1890 naar ontwerp van W.C. Met- de naamsaanduiding verdwenen. wen. De voorm. graandrogerij zelaar, is samengesteld uit hacks op de Boerderijen. De hallenhuisboerde- (Hoofdweg 130), een langgerekt bakste- weg gelegen hallen met zadeldaken en in rij jachtweide (Stoomweg 1) stamt uit nen gebouw met afgewolfd rieten zadel- de kopse gevels inrijdeuren. Later heeft 1723, ver voor de stichting van de kolo- dak, is rond 1860 opgetrokken. Ter men de werkplaats met een hal uitge- nie Veenhuizen rond 1820. Bij een ver- bevordering van de ventilatie staat het breid en rond 1930 is een portiersloge bouwing in 1935 kreeg de boerderij het gebouw op gemetselde poeren. Rond toegevoegd. huidige aanzicht. Ter vervanging van de 1880 gebouwd is de voorm. aardappel- Devoorm. elektric iteitscen- boerderijen uit de beginperiode van de Schutt?, (Limietweg ong.) met rieten dak trale (Oude Gracht 8A) is een twee- kolonie bouwde men rond 1890 een aan- en een bekleding met turfblokken bij de beukig pand met zadeldaken en topge- tal boerderijen van een door W.C. Met- gevels. Het voorm. slachthuis (Oude vels met laaddeuren, gebouwd in 1912 zelaar nieuw ontworpen type: de mid- Gracht 40) is in 1891 gebouwd naar ont- naar ontwerp van W.C. Metzelaar en uit- denhuisboerderij. Bij deze boerderijen werp van W.C. Metzelaar en voorzien gebreid in 1919. Inwendig bevindt zich wordt het hoger opgetrokken woonhuis- van schuifvensters en een brede inrijdeur. een zware houten spantconstructie met gedeelte met zadeldak geflankeerd door De voorm. schaapskooi (Hoofdweg diagonaal aangebracht dakbeschot. Bij- een stal en een schuurgedeelte. Voor- 168) gebouwd rond 1900 en mogelijk zonder is de vrijwel compleet bewaard beelden hiervan zijn Esw eg 5 (`Hoeve ook gebruikt als touwslagerij, is een lang- gebleven technische installatie, 8') met mestvaaltoverkapping, G ene- gerekt deels in baksteen, deels in hout bestaande uit: een turfgestookte Crossley raal Van de Boschweg 20 (1-loeve opgetrokken pand met inrijdeuren in de zuiggasgenerator (1919), een Kromhout 2') met wagenschuur en Kerklaan 5 6 kopse gevels. dieselmotor met dynamo (1934) en in (Hoeve 4') met wagenschuur en mest- Bedrijfsgebouwen. De voorm. marmer gevatte controlepanelen. Deze vaaltoverkapping. Een variant is de katoenspinnerij 'Het Stoom' (Oude door vrijwilligers onderhouden installa- Stoomhoeve (Stoomweg 3), met Norgerweg 3) is een langgerekt een- tie is buiten gebruik. Het gebouw doet slechts aan een zijde een aangebouwd laagspand uit 1839 met afgewolfd zadel- nu dienst als werkplaats voor elektri- schuurgedeelte. Bij deze boerderij beho- dak en enkele grote rondboogvensters. ciens. ren een oudere schuur met zadeldak en De fabriek beschikte destijds over de eer- Devoorm.brandweerkazerne gesneden windveren, een wagenschuur ste stoommachine van Drenthe. Het was (Oude Gracht 10) is een eenlaagspand uit en een stookhut. een werkplaats voor gedwongen kolonis- circa 1925. In de grote ventilatieschach- Rond 1930 kwamen enkele moderne ten uit het inmiddels verdwenen Derde ten op het zadeldak werden de brand- krimpenboerderijen tot stand, voorzien Gesticht. Vanaf 1860 heeft men het weerslangen to drogen gehangen. Het van een voorhuis met mansardedak en gebouw lange tijd gebruikt als weeshuis. voorm. brandspuithuis (Generaal een eenvoudige expressionistische detail- Rond 1920 is het verbouwd tot kerkge- Van de Boschweg 46) dateert uit 1905. lering. Een voorbeeld hiervan is Gene- bouw en onderkomen voor hulpbehoe- Sluizen. De voorm. schutsluis aan raal Van de Boschweg 48 (Hoeve vende bejaarden en na 1945 is het het begin van de Vijfde Wijk (bij Hoofd- 1'). Bij deze boerderij horen een vrij- gebruikt als 'open inrichting' (Bergveen). weg 156) werd in 1897 gebouwd, ver- staande, dwars geplaatste schuur – moge- In 1962 is een deel van het complex door moedelijk naar ontwerp van J. Stroot- 196 VEENHUIZEN VEENINGEN (gemeente De Wolden) Het esdorp Oud Veeningen ontstond in de middeleeuwen op een zandopduiking. Na de verharding van de weg Meppel- Hoogeveen in 1857-'58 werd de dorps- kern verplaatst in zuidelijke richting. Ter plaatse van het oude dorp bevindt zich momenteel de es. Na de Tweede Wereld- oorlog is Veeningen langs de Schoolweg uitgegroeid. Boerderijen. Een 18de-eeuwse kern bezit de hallenhuisboerderij 0 u d Vee- ningen 10 met opkamer. Rond 1860 gebouwd zijn de gepleisterde krimpen- boerderijen Veeningen 42 en Vee- ningen 44, beide met langsdeel, inge- zwenkte lijstgevel en omlijste ingang, en de hallenhuisboerderij 0 ad Veenin- gen 8. Een dwars voorhuis met hoger Huis ter Heide bij Veenhuizen, Ophaalbrug gebouwd. Bijzonder is de doorrit met opgetrokken middenrisaliet hebben de over de Norgervaart inrijdeuren in de noord- en de zuidgevel hallenhuisboerderijen Veeningen 28 van het bedrijfsgedeelte, oorspronkelijk (circa 1880) en Veeningen 3 8 (circa man, hoofd-ingenieur van Rijkswaters- in het trace van de Asserstraat. De boer- 1905). Twintigste-eeuwse voorbeelden taat. De sluis is later gewijzigd in een derij was een belangrijke pleisterplaats zijn verder Veeningen 1 (1921), met stuw. De schutsluis II in de Kolonie- bij de samenkomst van Norgervaart, twee dwarsdelen en een ingezwenkte vaart (tegenover Hoofdweg 162) kwam Kolonievaart en Asserstraat. Mogelijk als lijstgevel, en de krimpenboerderij Vee- in 1900 tot stand naar plannen van J. tolhuis gebouwd is de sluiswachters- ningen 9 (circa 1930) met dwarsdeel Strootman ter verbetering van de in woning Asserstraat 139 uit circa 1880 en onderkelderd woonhuis. 1823-'26 gegraven vaart. De inmiddels met neorenaissance-detaillering. De bij- Woonhuizen. In 1913 als onderwij- vrijwel verdwenen giet- en smeedijzeren behorende schaapskooi is later ver- zerswoning gebouwd is het woonhuis bewegingswerken zijn door ijzergieterij bouwd. De Koloniesluis (tegenover Veeningen 24 met haakse uitbouw en GJ. Wispelwey & Co. vervaardigd. Asserstraat 139), een voorm. schutsluis hoger opgetrokken geveldelen met DeAlg. begraafplaats (Eiken- met ovale sluiskolk, werd eind 19de eeuw jugendstil-details. Andere vroeg-20ste- laan) is in 1831 aangelegd met een for- aangelegd ter verbetering van de in eeuwse voorbeelden van eenlaags huizen mele indeling in vier vakken, to weten 1823-'26 gegraven Kolonievaart. In aan- in het dorp zijn Veeningen 26 (1920), voor: R.K. ambtenaren, R.K. gesticht- sluiting op de Norgervaart zette men iets jachtlust (Veeningen 33; circa 1925) bewoners, andere ambtenaren en andere ten zuiden van de oude loop van de vaart en Veeningen 39, de laatste twee met gestichtbewoners. De graven waren oor- een nieuw trace uit. De plannen werden mansardedak. Het blokvormige woon- spronkelijk voorzien van genummerde ontwikkeld door J. Strootman, hoofd- en winkelpand Veeningen 3 5 -37 is witte kruisjes. Bijzonder zijn de graven ingenieur van Rijkswaterstaat. De giet- rond 1930 tot stand gekomen. Zakelijk- van Belgische vluchtelingen uit de Eerste en smeedijzeren bewegingswerken zijn expressionistische invloeden vertoont Wereldoorlog en enkele gietijzeren graf- door ijzergieterij G.J. Wispelwey & Co. Veeningen 11 (circa 1935). zerken met doodssymboliek, vervaardigd vervaardigd. De schutsluis is thans in door de Asser IJzergieterij, zoals een gebruik als stuw. Aan het nog herkenbare dubbelzerk voor het echtpaar 't Hooft oude trace van de Asserstraat staat een VLEDDER (t 1869) en voor J.G. Wijdieks (t 1869), blokvormig trafohuisje (Asserstraat (gemeente Westerveld) een zerk uit 1871 voor predikant Kuller, 138) uit circa 1930 met expressionisti- en de zerken voor 2de luitenant A. Will- sche details. Ten zuiden van Huis ter Esdorp, ontstaan in de vroege middel- maring (t 1877) en A.E.M. Heene Heide bevindt zich bij de Norgervaart eeuwen. De kern van het dorp – De (t 1882). een met riet gedekte brugwachters- Brink – bestaat uit een grote veelhoekige Huis ter Heide. Buurtschap ten woning (Norgervaart 9) uit circa 1860. en een kleine driehoekige brink die als oosten van Veenhuizen. Op de plaats van De bijbehorende ijzeren ophaalbrug een zandloper in elkaar overlopen. De een afgebrande voorganger uit 1777 over de vaart, met kwadrant en hamei- kerk is hier wat afzijdig van gebouwd. In werd in 1886 de L-vormige cafe-boer- poort met vakwerk, dateert uit circa de 19de eeuw ontstond er enige bebou- derij 'Huis ter Heide' (Asserstraat 136) 1925. wing langs de uitvalswegen. Na de VLEDDER 197 Tweede Wereldoorlog is Vledder aan de oost-, zuid- en westzijde uitgebreid. De H erv. kerk (De Hoek 2), oor- spronkelijk gewijd aan Johannes de Doper, is een eenbeukige kerk met een smaller, driezijdig gesloten koor en een zadeldaktoren van vier geledingen. De romaanse toren verrees in de 14de eeuw. Het gotische schip en koor kwamen in de 15de eeuw tot stand. Na een brand in 1621 heeft men onder meer de kap ver- nieuwd. Bij de restauratie in 1952-'54 zijn bij de vensters bakstenen vorktrace- ringen aangebracht en zijn de dichtge- zette vensters van de koorsluiting weer geopend. Het interieur wordt gedekt door een vlakke houten zoldering in het schip en een kruisrib- en een straalgewelf in het koor. De gewelfribben rusten op kraag- stenen met gebeeldhouwde hoofden. De kerk bezit een romaans, l2de-eeuwse zandstenen doopvont, afkomstig uit Gil- dehaus (D.). Tot de inventaris behoren verder een preekstoel uit de tweede helft van de 18de eeuw en een in 1850 door J. van den Bijlaardt gebouwd orgel, dat sinds 1922 in Vledder staat en waarvan het instrument is gewijzigd. De voorm. pastorie (Dorpsstraat 17) dateert uit 1860. Het voorm. r a a d h u i s (Brink 1) is een blokvormig eenlaagspand, gebouwd in 1901-'02 als gemeentehuis annex loge- ment naar ontwerp van A. de Boer en Vledder, Herv. kerk verpachting in 1935 onder het beheer voorzien van een forse dakkapel met van de Maatschappij van Weldadigheid pilasters en een doorbroken fronton met ingang dateert uit circa 1860; het viel. uurwerk. Aan de achterzijde bevinden bedrijfsgedeelte met langsdeel is onder. Woonhuizen. Aardige eenlaags hui- zich uitbreidingen nit circa 1985. De in 1861 gebouwde boerderij Brink zen in Vledder zijn Kerkhoflaan 3-5 Boerderijen. Enkele hallenhuis- 12-13 is voorzien van een omlijste (circa 1890), Dorpsstraat 34 (circa boerderijen in Vledder hebben een oude ingang en een ingezwenkte lijstgevel; het 1920) en Dorpsstraat 30 (circa 1925); kern behouden. Zo gaat de met topgevel bedrijfsgedeelte is vernieuwd. Andere Brink 11 (circa 1920), bestaande uit en langsdeel uitgevoerde boerderij D e 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen zijn twee haakse bouwdelen, is voorzien van Hoek 5 terug tot de 17de eeuw. Boer- D e Hoek 14 (circa 1865), met dwars- decoratief metselwerk. derij D e Hoek 12, met topgevel en een deel, en D orpsstraat 38 (circa 1890), Windmolen De Bree 1 is een acht- deels in hout uitgevoerd (gewijzigd) met langsdeel en doorrit naast het woon- kantige stellingmolen met een gepotdek- bedrijfsgedeelte, stamt in de kern uit de gedeelte. Uit de 20ste eeuw dateren de selde houten onderbouw en een met riet 18de eeuw. Bij de boerderij D orps- kop-rompboerderij D e Hoek 11 (circa beklede romp en kap. Deze korenmolen straat 19-23 ligt het bedrijfsgedeelte 1915), met gewijzigd bedrijfsgedeelte, en is in 1968 gebouwd door molenmaker met dwarsdeel evenwijdig aan de weg. de met twee dwarsdelen uitgevoerde J.D. Medendorp met gebruik van onder- Het gepleisterde, deels onderkelderde, moderne hallenhuisboerderij Wapser- delen van twee 19de-eeuwse Groningse woongedeelte dateert uit 1739 en heeft weg 2 (circa 1940) met stalen ramen in poldermolens. mogelijk als schultehuis gediend. Op het het woongedeelte. Ten noordoosten van De H e rv. k a p e 1 Tben Haezer' to landgoed 'De Vledderhor staat de in Vledder in het esgehucht Doldersum Vledderveen (P.W. Janssenlaan 2000 gerestaureerde hallenhuisboerderij staat de Sophiahoeve (Huenderweg 1), 16a), gelegen ten noordwesten van Vled- Vledderhof 3. Het gepleisterde blok- een met langsdeel uitgevoerde moderne der, is een recht gesloten zaalkerk uit vormige tweelaags voorhuis met omlijste kop-rompboerderij uit 1928, die tot de 1934 met dakruiter. 198 VRIES VRIES (gemeente Tynaarlo) Esdorp, ontstaan in de vroege middel- eeuwen op de hogere zandgronden van het Drentse plateau. De essen bevonden zich aan de westzijde. Vries ontwikkelde zich tot hoofdplaats van het dingspel Noordenveld. De structuur van de oude dorpskern met langgerekte kerkbrink is lang behouden gebleven. Het dorp groeide uit langs de uitvalswegen en langs de in 1932 aangelegde Nieuwe Rijksweg. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de west- en de zuidzijde uitgebreid. Vries is een beschermd dorpsgezicht. De H erv. kerk (Brink 3) is een een- beukige kerk met hoog, driezijdig geslo- ten koor en een ongelede toren met spaar- velden en tentdak. De romaanse toren verrees in de tweede helft van de 12de eeuw. Tot de tweede reeks galmgaten met deelzuiltjes is de toren opgebouwd in tufsteen, daarboven volgen afwisse- lend lagen tuf- en baksteen. De boven- bouw tenslotte bestaat geheel uit bak- steen en heeft een door een rondboog- fries afgesloten spaarveld. Het bovenste gedeelte heeft men in 1769 hersteld. In de toren hangt een door Wolter Scho- nenborch gegoten klok (1517). Vermoe- delijk eind 12de eeuw kwam het romaanse tufstenen schip tot stand met rondboog- vensters in een doorgaand spaarveld met rondboogfries. Het gotische bakstenen Vries, Herv. kerk, plattegrond Mil XII B Vries, Hem. kerk Eli XII d koor met steunberen verrees circa 1425 CA. 1425 ter vervanging van de oude, halfronde koorsluiting. Bij de ingrijpende restaura- 1946-'49 tie in 1946-'49, onder leiding van A.E. van Giffen, zijn bij het schip de romaanse ^ 1F\ vensters en ingangen in de noord- en de • 111. ay., • I, 1. 1, zuidgevel teruggebracht aan de hand van II II )1 aangetroffen bouwsporen. Verder kreeg II ip II II de toren toen een iets meer gedrukt tent- I. II :1 II il II 11 IIII II - --IL f.,.11 dak en is aan de noordzijde een consisto- I I" Il 1 1 II II 0 II II riekamer in 17de-eeuwse stijl toegevoegd. . t 0 i 1 t 1 Inwendig wordt het schip gedekt door een houten balkenzoldering. Bij de res- tauratie is het in 1680 ingestorte koorge- welf opnieuw aangebracht, waarbij de 0 5 10 15 20M ribben aansluiten op de oude gebeeld- VRIES 199 Vries, Openbare lagere school tearchitect H. Hajema en heeft de vorm Vries, Boerderij Oude Rijksweg 3 (1980) van een middenganghuis met hoger houwde kraagstenen (kopjes). In de opgetrokken middenpartij. Het nieuwe, selde dakkapel met klauwstukken en noordwand van het koor bevindt zich door J. Bedaux ontworpen raadhuis aan fronton. R u s t i c a (Groningerstraat 8) is een natuurstenen omlijsting van een het Raadhuisplein is in 1996 in gebruik een wit gepleisterd dwars huis met 15de-eeuws sacramentshuisje. De kerk genomen. schuur, gebouwd in 1859-'60 in sobere heeft een 13de-eeuws doopvont van Devoorm.openbare lagere neoclasssicistische vormen voor burge- Bentheimer zandsteen, bestaande uit een school (Nieuwe Rijksweg 4) is in 1915 meester L. Vos. Het met blokbepleiste- met relieffriezen met bladranken en gebouwd naar een ontwerp van W.O.D. ring uitgevoerde middenganghuis touwmotieven versierde ronde kuip op Havermans in expressionistische stijl. Huize Bijdorp (Tynaarlosestraat 2) een gedrongen schacht geschraagd door Het U-vormige, deels gepleisterde kwam in 1889 tot stand voor burgemees- vier mannelijke figuren. Tot de inventaris schoolgebouw wordt bekroond door een ter L. Drijber en diende tot 1923 ook als behoren verder een preekstoel in laat- dakruiter met helmkap. In 1929 heeft postkantoor. Laat-l9de-eeuws is het manieristische stijl (1661), een familie- men de school in aangepaste stijl uitge- dwarse huis Groningerstraat 6 met bank met gebeeldhouwde bekroning breid. Het gebouw dient nu als dorps- vrijstaande schuur. De in 1906 als dok- (1762) in Lodewijk XV-stijl, voorzien huis. De naastgelegen onderwijzerswo- terswoning met praktijkruimte van het alliantiewapen van Joan Gijbe- ning (Nieuwe Rijksweg 6) werd in 1932 gebouwde, wit gepleisterde, villa landt en Allegonda van Linthorst, en een enkele meters verderop herbouwd in ver- Tynaarlosestraat 5 3-5 5 , vertoont door de gebroeders van Oeckelen band met de aanleg van de Nieuwe Rijks- jugendstil-elementen. gebouwd orgel (1885). Bijzonder zijn de weg. Boerderijen. De boerderij Oude in het schip opgegraven resten van een Bosch en Vaart (Groningerstraat Rijksweg 1 0, met tweelaags classicis- klokkengieterij. Ze zijn met enkele sar- 30) is een wit gepleisterd landhuis uit tisch woonhuis, dateert uit circa 1810. In cofaagdeksels ondergebracht in de kelder 1881, opgetrokken in eclectische vormen de 18de eeuw stond op deze plek moge- van de nieuw aangebouwde consistorie. met chaletstijl-elementen. De grote, lijk een herberg. De Burcht (Tynaar- Depastorie (Brink 2) is een blokvor- landschappelijk aangelegde twin biedt losestraat 58) is een boerderij met dwars mig panel met ionische pilasters, erkers uitzicht op het Noord-Willemskanaal. geplaatst woonhuis uit circa 1860, voor- en grote dakkapellen, gebouwd in 1923 Enkele jaren na de bouw van het huis zien van een hoger opgetrokken midden- in nieuw historiserende stijl. In 1964 zijn de oranjerie (appelschuur), de in partij met fronton. Andere voorbeelden heeft men aan de achterzijde een vereni- vakwerk uitgevoerde s t o o k h u t en de van dit boerderijtype zijn Oude Rijks- gingsgebouw aangebouwd. achtzijdige theekoepel aan het begin weg 3 (1879), Oude Rijksweg 5, De(Geref.)Ontmoetingskerk van een lange oprijlaan toegevoegd. Het met een eclectisch woonhuis uit 1909, en (Oude Asserstraat 40) is in 1969 gebouwd in dezelfde stijl als het hoofdgebouw deMenkenhof(Oude Rijksweg 7), met naar plannen van W. Ingwersen, honderd opgetrokken koetshuis (Groninger- een in 1923 gebouwd dwars woonhuis bij jaar na de eerste Geref. kerk aan de Oude straat 32) is later verbouwd tot een een oudere schuur op het terrein van de Asserstraat. De asymmetrisch opge- afzonderlijk woonhuis. oude Menkenhof. De 19de-eeuwse hal- bouwde kerk heeft een lessenaardak met Woonhuizen. Het blokvormige, lenhuisboerderij Brink 9 heeft een zij- aan de hoge zijde een lichtbeuk en een gepleisterde eenlaagspand Groninger- baander en een omstreeks 1880 verlengd open klokkentoren aan de voorkant. straat 3 werd in 1853 gebouwd voor woonhuis. Brink 8 is een boerenschuur Het voorm. raadhuis (Oude Rijksweg notaris A. Homan en kreeg rond 1905 uit 1880 met rieten dak en inrijdeuren 12) is in 1901 gebouwd naar een ontwerp het huidige aanzien met neorenaissance- aan de brinkzijde. Voorbeelden van met neorenaissance-details van gemeen- elementen. Opvallend is de opgemet- krimpenboerderijen met een met riet 200 VRIES gedekte schuur en een woonhuisgedeelte een onderschoer zijn 'Het Ontwaakte heeft een grote rechthoekige brink en met zaadzoldervensters zijn Tynaar- Oog' (Zuideinde 3), met dwars aange- twee kleine driehoekige brinken. De losestraat 4 (circa 1900) enAsser- bouwde bijschuur of schaapskooi, en dorpskern is in de 19de eeuw verdicht en straat 21 (circa 1925). De kop-romp- Middenweg 4, ook met bijschuur. De aan de noordzijde en oostzijde (Norger- boerderij Elsbroek (Groningerstraat rond 1900 gebouwde kop-rompboerderij weg) uitgebreid. Boerderijen. Uit 11) heeft een villa uit 1922 als woonhuis- `Huize Donderen' (Dorpsweg 7) heeft circa 1860 dateert de met riet gedekte gedeelte. De in 1921 gebouwde kop- een dwars geplaatst voorhuis. De voorm. hallenhuisboerderij Norgerweg 145 met rompboerderij Schultenhof (Schulte- openbare lagere school (Dorpsweg dwarsdeel. De keuterij Brink 1 uit circa straat 7) bestaat uit een woonhuis met 6), gebouwd rond 1900 als een tweeklas- 1880 heeft een met riet gedekte schuur gewelfd schilddak en siermetselwerk in sige school, client nu als dorpshuis. Aan en een inrijdeur vOOr de krimp in de zij- gele baksteen en een met riet gedekte de overzijde van de weg ligt de bijbeho- gevel. Voorbeelden van krimpenboerde- schuur voorzien van ruitvormige stalven- rende onderwijzerswijzerswoning rijen uit circa 1900 zijn Groningerstraat sters. (Dorpsweg 3), met opvallend siermetsel- 123 en Norgerweg 141, beide voorzien De voorm. dubbele sluiswac ht ers- werk in de voorgevel. van een woonhuisgedeelte met zaadzol- woning bij de vernieuwde sluis III in Bunne. Esdorp ten noordwesten van dervensters en een met riet gedekte het Noord-Willemskanaal (Kanaaldijk Vries. Uit de 18de eeuw dateert het boe- schuur. Een zuiver voorbeeld van een 23-24) dateert uit 1895. Het langgerekte renwoonhuis Westeinde 1, met rieten krimpenboerderij is Brink 2 (circa 1910). dwarse panel bezit een neorenaissance- zadeldak tegen een topgevel met vlech- Deze boerderij is uitgevoerd met neore- detaillering en gesneden windveren. tingen. Interessante krimpenboerde- naissance-details en een opgemetselde De voorm. zuivelfabriek 'De rijen zijn Donderenseweg 5 (circa 1875), dakkapel met pinakelbekroning. De Vooruitgang' (Tynaarlosestraat 21-23) is met zaadzoldervensters en ingangsom- boerderij Norgerweg 166 heeft als een stoomzuivelfabriek uit 1912, lijsting, en Donderenseweg 12 (1909), woonhuisgedeelte een in 1924 gebouwd gebouwd bij de toenmalige molen van voorzien van een dakkapel met neore- middenganghuis met een inpandig por- Vries. Van de fabriek rest alleen de naissance-detaillering. Beide boerderijen tiek en een dakkapel met houten fronton. schoorsteen. In 1936 werd de molen ver- hebben een met riet gedekte schuur. Het vangen door een nieuwe malerij met aan- fabrieksgebouw van de CoOperatie gebouwd woonhuis, uitgevoerd in zake- Bunne (Eelderweg 1), gebouwd in 1936 WACHTUM lijk-expressionistische blokvormige naar ontwerp van J. Boelens ter vervan- (gemeente Coevorden) volumes met platte daken, die in hoogte ging van een zuivelfabriek uit 1896, verschillen. Dit gebouw heeft nu een bestaat uit in hoogte verspringende Esdorp zonder kerk, ontstaan in de handelsfunctie. bouwvolumes met plat dak. Het heeft vroege middeleeuwen op een zandrug Het trafohuisje (Oude Rijksweg 8) een betonnen luifel boven het laadperron ten westen van het Drostendiep. Het dateert uit circa 1930 en heeft een zadel- aan de voorzijde en uitspringende beton- dorp heeft aan de westzijde enkele essen dak op sierkorbelen. nen middendorpels bij de vensters. en bij de splitsing Westereind/D'Olde Donderen. Dit esdorp ten noordwes- Momenteel is het gebouw in gebruik als Hoek een kleine driehoekige brink. De ten van Vries is ontstaan in de middel- metaalwarenfabriek. Ten noorden van in de 19de eeuw aan het Middendorp tot eeuwen. Boerderijen. Voorbeelden Bunne bevinden zich in het esdorp ontwikkeling gekomen wegdorp-achtige van 18de-eeuwse hallenhuisboerderijen Winde de kop-rompboerderijen Peizer- bebouwing is vanaf het eind van die eeuw met in de achtergevel inrijdeuren binnen weg 103 (circa 1885) en Peizerweg 109, geleidelijk aan het oude dorp vastge- met een blokvormig woonhuis uit 1914 groeid. Bunne bij Vries, Fabrieksgebouw van de in late neorenaissance-vormen. De voorm. openbare lagere Codperatie Bunne Yde. Dit esdorp ten noorden van Vries school (Middendorp 25) is in 1891 gebouwd als een drieklassige gangschool. Boerderijen. Karakteristieke hal- lenhuisboerderijen uit de tweede helft van de 19de eeuw zijn Westereind 16 (1878), met dwarsdeel, en Noorden- veldseweg 3, met langsdeel en dubbele woning. Jonger zijn de krimpenboerde- rijen D' Olde Hoek 9-11 (circa 1905), met schuur met zijlangsdeel, en Middendorp 10 (1926). De kop-hals- rompboerderij Middendorp 17-19 (circa 1915) heeft een dwars geplaatst voorhuis voorzien van een tot topgevel met chaletstijl-elementen opgetrokken middenrisaliet. WAPSERVEEN 201 Windmolen 'De Hoop' (Midden- dorp 6) is een met riet gedekte achtkan- tige stellingmolen met gemetselde onderbouw. Deze uit Veendam (Gr) afkomstige poldermolen werd in 1894 voor G.J. Nijland in Wachtum als koren- molen herbouwd door molenmaker Rit- sema. De molen is in 2000 gerestaureerd. De naastgelegen boerderij annex mole- naarswoning (Middendorp 2-4) dateert uit circa 1915. WAPSE (gemeente Westerveld) Kransesdorp, ontstaan in de vroege mid- deleeuwen, waarbij rond de binnenes de gehuchten Ten Darpe, Ten Have en Zoerte en in de late middeleeuwen ook Veldhuizen en Veenhuizen werden Wapserveen, Boerderij Midden 113 Enkele hebben een 18de-eeuwse kern gevormd. Na de aanleg van de verharde behouden, zoals de boerderijen Midden weg over de binnenes in 1871 en de is opgericht rond 1900. Het uit die tijd 78 (1734), met dwarsdeel en aange- bouw van een school in 1874 ontwik- daterende middendeel van het huidige bouwd stookhokje, Oosteinde 10, met kelde zich vanuit Ten Darpe de lets wes- complex wordt geflankeerd door uitbrei- dwarsdeel, en 0 osteinde 18, met telijker gelegen dorpskern Wapse. dingen uit circa 1935 en circa 1960. langsdeel en onderschoer. Het voorhuis DeTen Darperschoele (Ten van de laatstgenoemde boerderij draagt Darperweg 50) is een drieklassige gang- de jaartalankers '1771' in de topgevel en school uit circa 1910 met latere wijzigin- WAPSERVEEN heeft een voordeur in Lodewijk-XVI stijl gen. (gemeente Westerveld) en inwendig een bedstede- en kasten- Boerderijen. Voorbeelden van wand. Jongere voorbeelden van hallen- 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen zijn Wegdorp, ontstaan bij een in de 14cle huisboerderijen met dwarsdeel zijn Oost- S o e r t e 3-3a (circa 1860), met dwars- eeuw aangevangen en in de 16de en 17de einde 74 (circa 1880), met bijschuur, deel en hoekbaander, en Ten Have 9 eeuw goed op gang gekomen ontginning. Oosteinde 16 (circa 1890), Midden (circa 1865). Een ingezwenkte lijstgevel De huidige, langgerekte bewoningsas 126 (1903), met twee dwarsdelen, en hebben de rond 1900 opgetrokken hal- van deze randveenontginning, die uit de Midden 160 (1908), met dwars voor- lenhuisboerderijen Ten Have 11, met buurtschappen 't Westende, de Midden- huis voorzien van een bakstenen dakka- twee dwarsdelen, en Ten D arperweg boer en 't Oostende bestond, kwam in de pel en een aangebouwde serre. Invloeden 53. Uit dezelfde tijd is de boerderij Ten 17de en 18de eeuw tot stand. van de stelpboerderij vertonen Midden Have 7 met langsdeel en terzijde gesi- De Herv. kerk (Oosteinde 31) is een 10 7 (1908) en Midden 113 (circa tueerd dwars voorhuis. Andere voorbeel- driezijdig gesloten zaalkerk uit 1803. Het 1910). De in 1913 opgetrokken boerderij den van moderne boerderijen zijn D e gebouw is deels opgetrokken met bak- West Brinck (Midden 153) is uitge- Veldhof (Ten Have 21; circa 1910), met steen van de elders gelegen voorganger, voerd met neorenaissance-elementen. twee dwarsdelen, en Ten Darperweg die in dat jaar moest wijken vanwege de Een dwars geplaatst voorhuis uit circa 112 (circa 1920), uitgevoerd in witte en vervening. Ook hergebruikt werden de 1915 hebben Midden 80 en Geertjes rode kalkzandsteen. uit 1776 daterende windwijzer en de Hoeve (Midden 122), waarvan het Woonhuizen. Het rond 1920 met later wit geschilderde preekstoel uit circa bedrijfsgedeelte met dwarsdeel een expressionistische details gebouwde een- 1770. oudere kern heeft. De boerderij Mid- laagspand Rollestraat 5 (circa 1920) Bij de kerk staat een houten klokken- den 174 met dwarsdeel stamt uit 1928. heeft twee haakse vleugels en een tame- stoel met tentdak, die vermoedelijk ook De voorm. coOperatieve zuivel- lijk recente aanbouw in aangepaste stijl. uit 1803 dateert. Erin hangt een door de fabriek Wapserveen' (Midden 184) Aardige eenlaags huizen zijn ook Ten firma Van Bergen gegoten klok (1948). bestaat in de huidige vorm uit een Darperweg 62 (circa 1920) en Ten De pastorie (Oosteinde 58) is een mid- gedeelte van het oorspronkelijke een- Darperweg 52 (circa 193 5), de laatste denganghuis uit 1890 naar ontwerp van laags fabrieksgebouw uit 1896, enkele met zakelijk-expressionistische vormen. GJ. Boswinkel. uitbreidingen uit circa 1925 en een hoger De voorm. coOperatieve zuivel- Boerderijen. In Wapserveen staan gedeelte in wederopbouw-vormen uit fabriek'Ons Belang' (Dorpsstraat 84) veel interessante hallenhuisboerderijen. circa 1955. 202 WEERDINGE Weijerswold, Boerderij Weijerswold 8, bakspiker 18de-eeuwse kern heeft de hallenhuis- boerderij Weijerswold 1 6, waarvan de achtergevel met zandstenen details dateert uit 1852. Bij de boerderij staat een bakspiker in vakwerkconstructie met baksteenvulling. De naastgelegen boer- derij Weijerswold 14 heeft een deels Weerdinge,Boerderij Dorpsstraat 29 achtkantige beltmolen op een gemet- gepotdekselde, deels in baksteen uitge- selde onderbouw. Deze korenmolen voerde en deels met stro beklede vak- WEERDINGE werd in 1910 opgericht op de plaats van werkschuur met terugliggende baander (gemeente Emmen) een afgebrande voorganger uit 1870. Bij in de zijgevel. De hallenhuisboerderij de bouw gebruikte molenmaker Van Weijerswold 8 stamt uit circa 1800 en Esdorp, ontstaan in de lode eeuw als Ausselt de onderdelen van een polder- heeft een in 1851 herbouwd bedrijfsge- dochternederzetting van Emmen. De molen uit de Flikkezijlsterpolder bij deelte met een in zandsteen omlijste ach- langgerekte vorm van dit dorp zonder Farmsum (Gr.). De laatste restauratie terbaander. Op het erf staat een bakspi- brink en kerk wordt bepaald door de weg heeft in 1988 plaatsgevonden. ker in vakwerkconstructie met baksteen- van Emmen naar Exloo. De aansluiting Het voorm. station (Nolsstraat 12-12a) vulling en houten voorschot. In 1870 van het dorp op de spoorlijn Emmen- is een eenlaagspand met een dwarsge- opgetrokken is de hallenhuisboerderij Stadskanaal in 1905 leidde niet tot ver- plaatst gedeelte en een houten aanbouw. Weijerswold 12 (1870). Modernere dere uitbreiding. Het werd naar ontwerp van Ed. Cuypers boerderijen zijn de ontginningsboerderij Boerderijen. Tot de oudste boerde- in 1904 gebouwd als haltegebouw voor Europaweg 29 (1911), met baander in rijen in het dorp behoort Dorpsstraat de Noord-Ooster Lokaal Spoorweg- de voorgevel, de kop-rompboerderij 6 9 , een hallenhuisboerderij met langs- maatschappij (NOLS) aan de in 1905 Europaweg 33 (1922), met tweekaps- deel, die in de kern mogelijk teruggaat geopende spoorlijn Emmen-Stadskanaal schuur met langsdeel, en de krimpen- tot de 18de eeuw. Het woongedeelte van (opgeheven in 1963). Aan de spoorzijde boerderij Weijerswold 18 (1923). de parallel aan de straat gelegen boerde- bevindt zich een sectiel-tegeltableau met De schans 'De Katshaar' (Katshaar- rij heeft een houten topgevel. Vergelijk- de stationsnaam, vervaardigd door J. weg ong.) ligt ten noordoosten van baar van vorm, maar dwars op de straat Thooft en Labouchere uit Delft. Weijerswold op de zandrug van Vlieg- gelegen, is de uit circa 1860 daterende Het trafohuisje (Dorpsstraat ong.) huis naar Dalerveen. Ter plaatse van een boerderij Dorpsstraat 2 I - 2 1 a, met is een blokvormig gebouwtje uit circa vervallen 17de-eeuwse redoute werd in in het voorhuis een dubbele woning. Bij 1930 met expressionistische details. 1797 naar plannen van H. van Hooff een de rond 1870 gebouwde hallenhuisboer- vierkante redoute aangelegd met daar- derij Dorpsstraat 23 zijn de baander- voor een getenaileerd retranchement. deuren naar de weg gericht. Uit dezelfde WEIJERSWOLD Deze schans, die tot 1851 deel uitmaakte tijd stammen de schuur, de wagenloods (gemeente Coevorden) van de Eerste Linie van de Eems, is sinds en het bakhuisje. Een vergelijkbare opzet 1936 eigendom van de Stichting `Oud- heeft de boerderij D orpsstraat 29 Wegdorp, ontstaan in de middeleeuwen Drenthe' en is in 1960 gerestaureerd. (circa 1870), met in het voorhuis een op een zandopduiking in het overgangs- Vlieghuis. Dit esgehucht ten oosten dubbele woning. De in 1911 gebouwde gebied tussen hoogveen en broekveen. van Weijerswold is, evenals het iets oos- krimpenboerderij Dorpsstraat 65 Rond 1850 lag de bebouwing hoofdzake- telijker gelegen Padhuis, ontstaan in de vertoont jugendstil-details. lijk aan de zuidzijde van de weg Coevor- middeleeuwen op een zandopduiking in Windmolen 'De Hondsrug' (IJs- den-Schoonebeek. het overgangsgebied tussen hoogveen en spoorweg 33) is een met riet gedekte Boerderijen. Een mogelijk laat- broekveen. Boerderijen. De hallen- WESTEINDE 203 boerderij, waarvan het linkerstuk een dwarsdeel heeft, evenals het mogelijk later aangebouwde rechterstuk. WESTEINDE (gemeente Westerveld) Langgerekt flankesdorp, ontstaan in de late middeleeuwen als het Westeinde van het dorp Dwingeloo. De bebouwing concentreerde zich eerst rond de in oor- sprong 15de-eeuwse havezate Olden- gaerde. In de eerste helft van de 19de eeuw breidde de wegdorpachtige bebou- wing zich in zuidwestelijke richting uit; in noordoostelijke richting ontstond de huidige verbindingsroute met Dwinge- loo. Westeinde is een beschermd dorps- gezicht. Vlieghuis bij Weijerswold, Boerderij houten delen. Europaweg 46 is een hal- Oldengaerde (Westeinde 57). Deze Europaweg 42, schuur lenhuisboerderij met langsdeel uit 1875 voorm. havezate is een tweelaags land- waarvan het woongedeelte in 1877 is ver- huis met een classicistische voorgevel huisboerderij Europaweg 42 heeft een groot. De bijschuur dateert uit circa voorzien van kolossale ionische pilasters, langsdeel en draagt de jaartalankers 1900. Uit die tijd is ook Europaweg 38, festoenen en een ingangsomlijsting. Het `1848'. De bijgebouwen zijn onder meer een hallenhuisboerderij met dwars achtergedeelte heeft een bouwlaag. Dit uitgevoerd in vakwerkconstructie met geplaatst voorhuis. De krimpenboerderij op een omgracht terrein gelegen huffs is baksteenvulling en bekleed met Tlieghuis' (Europaweg 45) is rond 1915 van oorsprong 15de-eeuws. Nadat het in geknoopt stro. De hallenhuisboerderij opgetrokken met langsdeel. In het esge- de 17de eeuw al was verbouwd, lieten Europaweg 30 uit 1871 heeft met zand- hucht Padhuis bevindt zich de hallen- Cornelis van Dongen en zijn vrouw steen omlijste staldeuren en achterbaan- huisboerderij Europaweg 62 met de jaar- Johanna Agnes van Wijenhorst het toen- der. Op het erf staat een vakwerkschuur talankers '1771'. Het is een fraai op bakstenen voet en deels bekleed met voorbeeld van een langgerekte dubbele Westeinde, Oldengaerde (1996) 204 WESTEINDE zomerhuis door de familie Westra van Holthe. De gepleisterde villa de 0 lden Hut (Westeinde 61; circa 1915) heeft een later haaks aangebouwde schuur. In 1923 liet SJ.G.A. Offerhaus Westra van Holthe de villa Nije Batinghe (West- einde 12) bouwen naar een ontwerp in zakelijk-expressionistische stijl van A.H. Wegerif. In traditionalistische stijl gebouwd is de villa Nyen Gaerde (Westeinde 14) uit 1930 met garage en hekpijlers. WESTERBORK (gemeente Midden-Drenthe) Esdorp, ontstaan in de vroege middel- eeuwen op de hogere zandgronden. De Westeinde, Woonhuis Olden Hut van de overledenen, een grafzerk en 12de-eeuwse kapel van het dorp werd familiewapen en daaromheen natuurste- rond 1240 tot parochiekerk verheven. malige eenlaags huis in 1717 ingrijpend nen palen. Westerbork was het centrale kerkdorp verbouwen. De voorzijde kreeg een ver- Boerderijen. Enkele boerderijen in voor het omliggende gebied. De vier dieping en de huidige classicistische het dorp hebben mogelijk een 18de- dorpsessen bevonden zich overwegend gevel. De 18de-eeuwse serres aan weers- eeuwse kern behouden, zoals de in 1873 aan de westzijde. Van de diverse brinken zijden van het huis hebben in 1825 het gewijzigde hallenhuisboerderij West- zijn die bij het Burgemeester Gualtherie huidige aanzien gekregen. Midden 19de einde 20 met de jaartalankers '1711', van Weezelplein, bij de Zuidbrink en op eeuw heeft men de topgevel in het mid- bestaande uit een lang voorhuis, een de hoek van de Zandhoeklaan en Julia- den van de voorgevel vervangen door een bedrijfsgedeelte met langsdeel en een nastraat het best bewaard gebleven. Met fronton en ook de kap gewijzigd. Van de bijschuur. De met dwarsdeel uitgevoerde name aan het westeinde van het dorp twee – mogelijk 18de-eeuwse – bouwhui- hallenhuisboerderij De Hulsebos kwam tussen 1850 en 1940 een meer zen is het rechter in 1825 afgebrand. Aan (Westeinde 1) stamt uit circa 1760. Voor- burgerlijke bebouwing tot stand. Na de het linker bouwhuis (Westeinde 59) liet beelden van hallenhuisboerderijen uit de Tweede Wereldoorlog is Westerbork aan A.W. Westra van Holthe in 1861 een eerste helft van de 19de eeuw – veelal de noordwestzijde fors uitgebreid. schuur toevoegen. Tegen de boerderij met dwarsdeel – zijn: Westeinde 24 De Herv. kerk (Hoofdstraat 12), opgesteld staat een gebeeldhouwde graf- (1825), Westeinde 51 (1838), met top- oorspronkelijk gewijd aan St. Stephanus, zerk van Cornelis van Dongen (t 1723) gevel en deels onderkelderd woonge- is een eenbeukige gotische kerk met een en zijn vrouw (t 1763). deelte, Westeinde 43, met dubbel driezijdig gesloten koor en een zware, De structuur van de classicistische tuin- voorhuis, en Westeinde 49, met ongelede toren met ingesnoerde spits. aanleg uit de eerste helft van de 18de langsdeel en aangebouwde houten De in grote kloostermoppen opgetrok- eeuw is behouden met een gedeelte van schuur. Jets jonger is de boerderij West- ken onderste torengeleding stamt uit het het zichtkanaal en het dubbele grachten- einde 30 (circa 1865) met ingezwenkte begin van de 13de eeuw. Het huidige stelsel. Eveneens nog herkenbaar is de na lijstgevel en bakhuisje. Hallenhuisboer- gotische schip en koor zijn begin 15de 1825 voor A.W. van Holthe direct rond derijen met dwarsdeel uit het begin van eeuw tot stand gekomen. Waarschijnlijk het huis aangelegde Engelse landschaps- de 20ste eeuw zijn Westeinde 9 (circa dateert de verhoging van de toren uit tuin. In de tuin staat onder meer een 1905) en Westeinde 17 (circa 1920). 1778. In de toren hangen een 13de- of vroeg-18de-eeuws stenen Herculesbeeld De moderne kop-rompboerderij West- vroeg-lode-eeuwse klok, een door Jan – gesigneerd H. Ansum – afkomstig van einde 35 dateert uit circa 1935. Albert de Grave gegoten klok uit 1727 de havezate Ansen. Woonhuizen. Aardige eenlaags hui- en een klok uit 1956. Herstelwerkzaam- In het bos op enige afstand ten oosten zen zijn het rond 1850 als daglonerwo- heden aan de kerk vonden plaats in 1808 van het huis bevindt zich midden in een ning met klein bedrijfsgedeelte en 1859. Vermoedelijk bij de reparatie in strak geometrisch lanenpatroon het gebouwde Westeinde 5 3 en het huis 1884 kreeg de toren zijn huidige spits en familiegrafvoorjhr. A.W. van Holthe Westeinde 3 uit circa 1915 met afge- werd de kerk iets verlaagd. Bij de restau- tot Oldengaerden (t 1855) en baronesse plat schilddak en portiek. In Westeinde ratie in 1935 naar plannen van H.M. G.A. van Dedem (-I- 1832). Het bestaat staat verder een aantal interessante villa's. Hulsbergen zijn de huidige vensters met uit een grafkelder met daarop twee korte De gepleisterde villa D e Bork (West- bakstenen vorktraceringen aangebracht. natuurstenen kolommen met de namen einde 3 8) werd rond 1910 gebouwd als In 1985 is de kerk opnieuw gerestau- WESTERBORK 205 Westerbork, Hero. kerk (1984) orgel met houtsnijwerk in Lodewijk XIV-stijl is in 1726 gebouwd door Chris- tiaan Muller in samenwerking met Johann Michael Schwartsburg voor de Herv. kerk van Beetgum (Fr) en in 1862 door P. van Oeckelen overgebracht naar Westerbork (gerestaureerd in 1984-'87). Het voorm. r a a d h u i s (Hoofdstraat 16) is in 1927 in traditionalistische stijl gebouwd naar ontwerp van J. Boelens. Het bestaat uit een hoger opgetrokken, risalerende middenpartij met zadeldak, rondboogportaal en balkon, geflankeerd door lagere dwarsvleugels, waarin oor- spronkelijk ook plaats was voor een con- ciergewoning. In 1969 zijn aan de ach- terzijde een aparte raad- en trouwzaal, een expositiegang en een kantoorruimte toegevoegd naar plannen van H. Mors- huis. Het gebouw werd in 1984 een mul- tifunctioneel centrum en biedt momen- teel onderdak aan de politie en het knipkunstmuseum. HetGroene Kruisgebouw (Zandhoeklaan 20) is een fors wijkge- bouw annex woonhuis met expressionis- tische elementen, gebouwd rond 1930. Devoorm.landbouwschool (Wil- helminastraat 27) is in 1940 gebouwd mogelijk naar ontwerp van J. Boelens. Het schoolgebouw met opvallende gebo- gen kapvorm en stalen vensters is thans reerd. De moderne consistoriekamer is tafel, een preekstoel uit 1778 en een in gebruik als speelgoedfabriek `Samen- rond 1995 toegevoegd. twaalfarmige kroonluchter uit 1783, spa'. Het in 1959 gerestaureerde interieur is gemaakt door Lucas ter Steeg en Woonhuizen.Hetrond1890 wit gepleisterd en wordt gedekt door een geschonken door Albert Nysingh. Aan gebouwde middenganghuis Ho ofd - houten zoldering. Tot de inventaris de oostzijde van de kerk bevindt zich de straat 33 vertoont neorenaissance- behoren een 17de-eeuwse avondmaals- grafkelder met zerk van de familie details. Het vrijstaande, wit gepleisterde Nysingh, een voornaam geslacht dat vele Westerbork, Raadhuis jaren achtereen de schulte leverde. Het Westerbork, Landbouwschool 206 WESTERBORK interieur waarschijnlijk uit de 17de eeuw. De boerderij heeft een deels in vakwerk uitgevoerd voorhuis, een hoog rieten schilddak en een achterbaander met onderschoer en hooiluik. Op het erf staat een stookhut. Bij de rond 1800 gebouwde boerderij Hoogeveenseweg 21 liggen het woonhuis en bedrijfsgedeelte in elkaars verlengde onder een hoog rie- ten schilddak. In de achtergevel bevindt zich een achterbaander met onderschoer. Op het erf staat een wagenschuur van gepotdekselde houten delen en vlecht- werk onder een rieten kap. zuidveld. Buurtschap ten noordoos- ten van Westerbork nabij het Oranjeka- naal. Het cafe `Oranje' (Tilburgstraat 5) is oorspronkelijk een boerderij met een aangebouwd horecagedeelte uit circa Bruntinge bij Westerbork, Boerderij met gemetselde onderbouw is in 1927 1915. De rond 1925 gebouwde draai- Hoogeveenseweg 21 ontmanteld, waarbij de onderbouw is brug n r. 7 over het Oranjekanaal (bij blijven staan. Oranjehoeve 15) is een houten brug met woonhuis Westeinde 16 (circa 1915) De Alg. begraafplaats (Kerkhof- ijzeren trekstangen. De betonnen brug- is een burgemeesterswoning geweest. laan ong.), gesticht rond 1830, bevat genhoofden zijn later aangepast. Hoofdstraat 13 (circa 1930) heeft een diverse interessante graftekens, waaronder karakteristieke samengestelde kap met de zerken voor H. Nijsingh (t 1840), mr. overstek in traditionalistische vormen. M.O. Gratema (t 1900) en burgemeester WESTERVELDE Boerderijen. De met riet gedekte L.N. Kymmell (t 1933). De garage voor (gemeente Noordenveld) 19de-eeuwse hallenhuisboerderij Zand- de lijkwagen stamt uit 1941. hoeklaan 23 heeft een achter- en een Eursinge. Deze kleine esnederzetting Esdorp, ontstaan in middeleeuwen op zijbaander. Zuidbrink 13, thans in ten zuiden van Westerbork is ontstaan in hoger gelegen zandgronden als een gebruik als bibliotheek, is een 19de- de middeleeuwen en heeft enkele inte- dochternederzetting van Norg nabij het eeuwse hallenhuisboerderij met een lang, ressante boerderijen. In een gebint huis Westerveld. Het dorp heeft een deels onderkelderd woonhuis met de van de hallenhuisboerderij De Vledders ruime, ongeveer driehoekige, brink. ingang in het midden van de lange gevel. 8 staat het jaartal 1736. De boerderij is Westervelde is een beschermd dorpsge- Bij de boerderij staat een houten nadien uitgebreid en aangepast en in zicht. schaapskooi met rieten dak en decoraties 1975-'80 gerestaureerd. Vooral de yen- Huis Westervelde (Hoofdweg van geknoopt stro. Museumboerderij springing van de kap is opvallend. In 19), ook bekend als Tonckensborg, is een `In de Ar' (Hoofdstraat 44), gebouwd aanleg eveneens 18de-eeuws is de hallen- laat-18de-eeuws eenlaags buitenhuis met rond 1870 en gewijzigd in 1890, heeft huisboerderij De Vledders 6 met mid- een tweebeukig schilddak en een omlijste een lang voorhuis en een inrijdeur in de denlangsdeel. Belangrijke wijzigingen ingangspartij. De oorsprong van het huis achtergevel. Oosteinde 8 is een 19de- zijn aangebracht rond 1890, toen het is niet precies bekend, maar gelet op de eeuwse boerderij met een fors tweelaags woonhuis een nieuwe gevelindeling kloostermoppen in de fundering van het woonhuisgedeelte en een bedrijfsge- kreeg en de achterbaander met onder- huidige huis heeft op deze plek in de late deelte met overhoeks geplaatste inrijdeu- schoer werd vervangen door een baander middeleeuwen waarschijnlijk al een huis ren. Krimpenboerderijen zijn Hoofd- in het vlak van de achtergevel. Achter gestaan. Warmolt Lunsingh liet het huis straat 2 (1865) enHoofdstraat 34 deze boerderij en bij De Goorns 2 staan eind 17de eeuw verbouwen. Sinds 1709 (1875); de laatste met een overhoeks houtenschaapskooien met rieten dak wordt het bewoond door de familie geplaatste inrijdeur. De boerderij en vlechtwerk decoraties van geknoopt Tonckens. Kort na 1790 heeft Joachim Hoofdstraat 35 heeft een vrijstaand stro. Lunsingh Tonckens het huis grondig dwars woonhuis uit 1893. De opvallende, Bruntinge. Deze kleine esnederzet- laten verbouwen of zelfs geheel nieuw moderne langhuisboerderij Oosteinde ting ten zuidwesten van Westerbork is laten optrekken in de huidige vorm. Bij 2, met gebroken schilddak en Vlaamse ontstaan in de middeleeuwen en heeft de ingrijpende restauratie in 1964 heeft geveltop aan de voorzijde, dateert uit enkele interessante – veelal tot woonhui- men de rond 1850 toegevoegde verdie- circa 1920. zen verbouwde –boerder ij e n . De hal- ping verwijderd. Aan de linkerzijde De windmolen Oosteinde 14, oor- lenhuisboerderij Hoogeveenseweg 19 bevindt zich een in 1804 aangebouwde spronkelijk een achtzijdige stellingmolen dateert blijkens de sleutelstukken in het boerenschuur met rieten dak. In het WIJSTER 207 parkbos rond het huis staat nabij de Hoofdweg een 18de-eeuwse achtzijdige theekoepel. Boerderijen. De forse hallenhuis- boerderij Hoofdweg 5 is voorzien van een hoog rieten zadeldak, een achter- baander en een aangebouwde houten bij- schuur. Het woongedeelte met topgevel voorzien van kloostervensters draagt de jaartalankers '1803'. In dat jaar werd het voorhuis van deze van oorsprong 17de- eeuwse boerderij verlengd. De boerderij De jufferen Lunsingh (Hoofdweg 13) is genoemd naar de 18de-eeuwse bewoonsters. Het huidige bedrijfsge- deelte is rond 1880 opgetrokken. Het voorhuis bestaat uit een in 1700 gebouwd gedeelte met daarvoor een wit gepleisterd woonhuis met jugendstil- details uit circa 1910. Op de gevel is het Wijster, Boerderij Beilerweg 2 moderne kop-rompboerderijen Vam- wapen van de familie Tonckens aange- weg 6 en Vamweg 8. bracht. In het oude woonhuisgedeelte in de richting van het in 1903 gebouwde Hetcafe-restaurant 'Cafe Pot' bevinden zich balken op sleutelstukken en thans weer verdwenen station aan de (Meester Haddersstraat 2), een fors en een grote gemetselde schouw. Voor- lijn Zwolle-Groningen. In 1931 werd ten hoekpand met afgewolfd zadeldak en een beelden van hallenhuisboerderijen uit zuiden van het dorp het composterings- deels hoger opgetrokken gevelpartij, het begin van de 19de eeuw zijn Hoofd- bedrijf van de N.V. Vuilafvoer Maat- dateert uit circa 1929. weg 2 (1827), Hoofdweg 3,Hoofd- schappij VAM (opgericht in 1929) in Bruggen. Over het Linthorst w eg 6 – een keuterij met zijbaander – gebruik genomen. Ter plaatse werden Homankanaal liggen verschillende brug- en Hoofdweg 8. Een dwars geplaatst stedelijke afvalstoffen verwerkt voor gen uit circa 1925, waaronder de draai- voorhuis hebben de boerderijen D e landbouwdoeleinden. brug n r. 4 (Bruntingerweg ong.) met Peerdeakker (Schoolstraat 2) uit 1856 De Herv. kerk (Kampsweg 10) is een houten brugdek op ijzeren profiel- en Schoolstraat 6-8 (circa 1885); bij een eenvoudige zaalkerk met dakruiter, balken. Oorspronkelijk lagen er negen de laatste is de schuur met riet gedekt. gebouwd in 1929. De pastorie (Kamps- van dergelijke bruggen. De rond 1930 Rond 1900 gebouwd is Boschlust weg 8) is uit dezelfde tijd. gebouwde vaste brug over het VAM- (Hoofdweg 7), een kop-rompboerderij Woonhuizen. De voorm. baanwer- kanaal (Marsweg ong.) heeft een ijzeren annex voorm. caf้. kerswoning Kampsweg 2 5 is in 1903 vakwerkspant met gebogen bovenrand. Het trafohuisje (Hoofdweg 14) gebouwd aan de spoorlijn Zwolle-Gro- Spier. Deze kleine esnederzetting ten dateert uit 1921 en heeft een zadeldak op ningen. De woningen Kampsweg 5-9 westen van Wijster stond in de 13de sierkorbelen. en / 7- 21 met expressionistische ele- eeuw bekend onder de naam Spehorne. Hunebed. Aan de noordrand van menten dateren uit circa 1930. De tot woonhuis verbouwde 18de- Westervelde bevindt zich h u n e b e d D2 Boerderijen. De fraaie 18de-eeuwse eeuwse hallenhuisboerderij De dat bestaat uit acht draag- en vier dekste- hallenhuisboerderij Beilerweg 2 heeft Steegde 4 heeft een aangebouwde hou- nen. De ingang wordt gevormd door een een rieten dak, een onderschoer en een ten schuur en een vrijstaande naastgele- paar poortzijstenen. Restauraties zijn uit- aangebouwde houten bijschuur met rie- gen stookhut. Het woon- en winkel- gevoerd in 1928, 1952 en 1965. ten dak en vlechtwerk van geknoopt stro. pand De Steegde 2 is in 1938 gebouwd De met riet gedekte kleine dwarsdeel- in zakelijk-expressionistische vormen. In boerderij Bruntingerweg 1 dateert de naastgelegen werkplaats was oor- WIJSTER uit circa 1860. De boerderij D r ijb e rs e - spronkelijk een smederij ondergebracht. (gemeente Midden-Drenthe) w eg 4 6 heeft een met riet gedekte Drijber. Kleine esnederzetting ten schuur en een dwars geplaatst woonhuis zuidoosten van Wijster. De voorm. Esdorp, ontstaan in de vroege middel- uit circa 1929.0osterse Veldweg 1 Geref. kerk (Berkenweg 14), een een- eeuwen als dochternederzetting van Bei- en Oosterse Veldweg 2 zijn moderne voudige zaalkerk met geveltoren uit len en voor het eerst vermeld in 1206. ontginningsboerderijen met zijlangsdeel 1928, client nu als consistorie bij de hui- Het door essen omringde dorp zonder uit 1938. Deze boerderijen betrokken dige Geref. kerk. DeSchool met den kerk heeft aan de Bruntingerweg een hun meststoffen van het nabij gelegen Bijbel (Drijber 43) is een lagere school grote trechtervormige brink. Langs de composteringsbedrigVANI. Dit geldt uit 1929, gebouwd als tweeklassige gang- Kampsweg vond enige uitbreiding plaats ook voor de in 1939 opgetrokken school en in 1951 uitgebreid met een 208 WIJSTER Drijber bij Wijster, Geref kerk J.B. Kanweg 12 (1926), met hoog Witteveen, Boerderij j.B. Kanweg 12 rieten zadeldak en door steunberen lokaal en voorzien van nieuwe vensters. gelede zijgevels en Mr. y.B. Kanweg rond 1850 een smallere eindkamer aan- De huidige Geref. kerk (Berkenweg 11, met afgewolfd rieten zadeldak, de gebouwd. Uit het begin van de 19de 10-12) is een zaalkerk uit 1939 met een kop-rompboerderijen Mr. J. B. Kan- eeuw dateren de boerderij Brinkstraat uitgebouwd voorportaal en een aange- weg 5 en 8, met zijlangsdelen, en de 5 (1818), met zijbaander en de keuterij bouwde woning aan de achterzijde. krimpenboerderij Westerborkerveld Hoofdstraat 21 (circa 1830) met 1. De laatstgenoemde heeft een met riet dwarsdeel; beide zijn met riet gedekt. gedekte schuur. Het woonhuisgedeelte is Hoofdstraat 14 is een karakteristiek WITTEVEEN uitgevoerd met opvallend brede venster- voorbeeld van een moderne kop-romp- (gemeente Midden-Drenthe) stijlen en een vensterreeks onder de dak- boerderij uit circa 1930. De gevels van de goot. ten zuiden van het dorp gelegen krim- Ontginningsdorp, ontstaan in 1926 op De ijzeren d r a a i b r u g (Westerborker- penboerderij Zeyerweg 33 (circa initiatief van de ontginningsmaatschappij veld/Zuideresweg) dateert uit circa 1930 1925) zijn uitgevoerd in twee kleuren N.V. Het Landschap Drenthe. Toen en bestaat uit twee gewapend betonnen kalkzandsteen. De schuur is riet gedekt. werd begonnen met de bouw van vijftig jukken, gewalste ijzeren profielbalken, De p o l d e r m o l e n aan de Oosterweg, arbeiderswoningen aan weerszijden van trekstangen en een houten wegdek. een \TO& 1930 gebouwde houten paal- de Mr. J.B. Kanweg en de Mr. Harm tjasker met tonmolen, is na restauratie in Smeengeweg. Langs de Mr. J.B. Kanweg 1983 overgebracht naar de huidige plaats werd een groenstrook aangelegd. ZEYEN ten behoeve van de watercirculatie van De voorm. Herv. kerk (Kerkweg 4) (gemeente Tynaarlo) een vennetje. is een zaalkerk uit 1929 met geveltoren Hunebed. Ten noordwesten van en door steunberen gelede zijgevels met Esdorp zonder kerk, ontstaan in de mid- Zeyen op het Noordse Veld bevindt zich vierkante vensters. De tot woonhuis ver- deleeuwen op de hogere zandgronden h u n e b e d D5 dat bestaat uit acht draag- bouwde kerk en de uit dezelfde tijd date- van het Drentse plateau. Het dorp heeft en vier dekstenen. In 1952 is het hune- rende voorm. pastorie (Kerkweg 2) heb- een zeer grote rechthoekige brink. Na de bed gerestaureerd. ben sober expressionistisch Tweede Wereldoorlog ontstond aan de zeyerveld. Ontginningsnederzetting siermetselwerk in de geveltop. zuidzijde van het dorp enige bebouwing. ten zuidwesten van Zeyen met enkele Woonhuizen.LangsdeMr. J.B. Deopenbare lagere school interessante vroeg-20ste-eeuwse boer- Kanweg staan verschillende arbeiders- `Zeyen' (Ubbenaseweg 3) is een later derijen. De `Cremer Hoeve' (Minister woningen uit 1926 naar plannen van A. gewijzigd, drieklassig schoolgebouw uit Cremerstraat 5), een kop-rompboerderij de Vries en J. Boelens met afgewolfd circa 1910 met naastgelegen onderwij- met hoge, met riet gedekte schuur, is zadeldak en een ingang in de zijgevel. zerswoning (Ubbenaseweg 1), gebouwd gebouwd in 1916 naar ontwerp van H. Sommige van deze woningen hebben een volgens een door J. van Houten ontwik- Masselink, architect van de Nederlandse boerderij-achtig karakter gekregen door keld schooltype met onderwijzerswo- Heidemaatschappij. Hij maakte gebruik aanbouw van een schuur. De eenvoudige ning. van door de Landbouwhogeschool van woonhuizen Kerkweg 10-14 zijn Boerderij en. Uit 1774 dateert Zu i - Wageningen ontwikkelde constructie- rond 1930 gebouwd. derstraat 7, een met riet gedekte hal- technieken met nieuwe bouwmaterialen Boerderijen. Van de ontginningspe- lenhuisboerderij met schaapskooi, voor- als staal en beton. De eerste steen (in de riode en beginperiode van het dorp date- zien van een inrijdeur in de achtergevel. zijgevel) is gelegd door J.T. Cremer, ren de forse hallenhuisboerderijen Mr. VOOr het oorspronkelijke woonhuis is eigenaar en ontginner van het Zeyerveld ZUIDLAREN 209 Zeyerveld bij Zeyen, Boerderij Cremer (Dorpsstraat 31) staat op het terrein van Wateren bij Zorgvlied, Openbare lagere schoo Hoeve het voorm. Landbouwkundig Instituut. De robuuste zaalkerk met recht gesloten, 1900). Het blokvormige huis Dorps- en destijds ook minister van kolonien. lagere apsis en half ingebouwde, onge- straat 15 met gebroken tentdak is Uit dezelfde tijd dateren de kop-romp- lede toren met ingesnoerde spits werd in rond 1935 gebouwd in zakelijk expres- boerderijen `Oudveen' (Minister Cre- 1923-'24 gebouwd naar een ontwerp in sionistische stijl. merstraat 17), waarvan de eerste steen in traditionalistische stijl van J.W. Bijl. In Het voorm. tolhuis (Verwersweg 30) 1912 werd gelegd door K. Dilling, de gebrandschilderde apsisramen zijn dateert uit circa 1880. hoofdopzichter van de Heidemaatschap- L.G. Verwer en zijn vrouw J.C.L. van De voorm. openbare lagere pij, en `Annie's Hoeve' (Binnenweg 1) Wensen afgebeeld. school in het gehucht Wa teren met bijbehorende houten schaapskooi. Het naast de kerk gelegen gepleisterde (Wateren 13), gelegen ten zuidoosten Beide boerderijen hebben een inrijdeur eenlaagspand Dorpsstraat 33-39 dateert van Zorgvlied, is een deels gepleisterde in voorgevel van de schuur. uit 1823 en behoorde tot het landbouw- drieklassige gangschool met risalerend instituut; het is in 1978 tot bejaardenwo- middengedeelte, gebouwd in 1919. ningen verbouwd. ZORGVLIED Woonhuizen. Aardige eenlaags hui- (gemeente Westerveld) zen zijn A u ro ra (Dorpsstraat 40; circa ZUIDLAREN 1890), met houten dakkapel, en het mid- (gemeente Tynaarlo) Koloniedorp, dat tussen 1818 en 1859 denganghuis D orpsstraat 44 (circa deel uitmaakte van de Maatschappij van Esdorp, ontstaan in de vroege middel- Weldadigheid. In het hier in 1823 opge- Zorgvlied, R.K St.-Andreaskerk met eeuwen op de oostflank van de Honds- richte Landbouwkundig Instituut met woonhuizen Dorpsstraat 33-39 rug. Dit dorp met essen aan de noord- en modelboerderij werden kolonie-ambte- naren van de Maatschappij en landbouw- onderwijzers opgeleid. Na het opheffen van de school in 1859 bouwde men hier een villa, die in 1879 door de nieuwe (katholieke) eigenaar L.G. Verwer werd omgedoopt tot `Zorgvlied'. Deze naam ging over op het dorp dat dankzij de door Verwer geinitieerde ontginningen verder tot ontwikkeling kwam. De villa is inmiddels gesloopt. De H e rv. kapel (Dorpsstraat 5) is een houten veldkapel met omlijste ingang en kleine geveltoren, gebouwd in 1904 en in 1968 aan de voorzijde uitge- breid. Het gebouw bevat een in 1785 door J.S. Striimphler gebouwd orgel (gerestaureerd rond 1969). De R.K. St.-Andreaskerk 210 ZUIDLAREN steen in het straalgewelf van de koorslui- ting vermeldt het jaartal 1648. In 1841 heeft men het interieur vernieuwd. Twee gedenkstenen memoreren het herstel van het koor en het interieur. Tot de inventa- ris behoren een door Dirck Jans Bijmolt vervaardigde, rijk gesneden, preekstoel (1675) en verschillende herenbanken, waaronder de bank van de familie Van Selbach (eind 17de eeuw), aangevuld met delen van andere banken en voorzien van een geschilderd wapen, de bank van de familie De Drews (begin 18de eeuw) en de bank van de familie Van Heiden (tweede helft 18de eeuw), de laatste twee met gesneden wapens. Het orgel werd in 1787 gebouwd door Abraham Meere voor de Herv. kerk to Beusichem, in 1845 uitgebreid door A.A. Kuerten en in 1859 door P. van Oeckelen overgeplaatst naar Zuidlaren (gerestaureerd in 1982). Van Oekelen voorzag de door A. Meere sr. vervaardigde orgelkast uit 1787 van nieuwe ornamenten (adelaar, muziek- instrumenten en bladranken). Verder bevat de kerk enkele 17de- en 18de- eeuwse grafzerken voor de eerder genoemde voorname families en een memoriewapen voor Alexander Carel van Heiden (t 1776). De oudste grafzerk is die voor predikant Arnoldus BOttichius (t 1667). In de zuidgevel van de toren heeft men de grafzerk voor predikant Jacobus Biben (t 1784) ingemetseld. De voorm. pasto- rie (Kerkbrink 44) is een rond 1890 opgetrokken herenhuis met ingangsom- zuidzijde had oorspronkelijk ongeveer Zuidlaren, Herv. kerk lijsting. tien brinken met elk een eigen boerderij- De voorm. s y n a g o g e (Zuiderstraat 1) engroep. Het opvallend grote aantal eenbeukige kerk met een hoger, driezij- is een eenvoudig zaalgebouw uit 1884 brinken houdt mogelijk verband met hun dig gesloten koor en een ongelede toren met afgewolfd zadeldak en rondboog- functie als veemarkt. De eeuwenoude met spaarvelden en ingesnoerde naald- vensters. Boven de ingang zit een onlees- Zuidlaardermarkt getuigt hier nog van. spits. Het schip kwam voor 1264 tot baar geworden gevelsteen. De belangrijkste brinken – soms nog met stand en heeft kleine spitsboogvensters DeGeref. kerk (Stationsweg 159) is dobben – zijn de Kerkbrink, de Brink en en ingangen in de noordgevel (dichtge- een in 1937 gebouwde zaalkerk met die aan de Zuiderstraat, de Kerkstraat en zet) en de zuidgevel. Naast de zuidin- geveltoren, licht inzwenkend zadeldak en het Westeind. De bebouwing rondom de gang bevindt zich een mogelijk 13de- een gedeeltelijke lichtbeuk. In 1939 zijn brinken is verdicht tussen 1850 en 1940. eeuws relief van een gestileerde vis. De een kerkenraadkamer en een catechisa- Aan de oostzijde van Zuidlaren ligt het toren verrees rond 1300 en werd in de tielokaal aangebouwd. landgoed van de havezate Laarwoud. Ten 15de eeuw verhoogd. Het laat-gotische Armenhuizen. Het voorm. armen- westen van het dorp bevindt zich de psy- koor met steunberen werd in de 15 de huis Brink Z.Z. 18-20 is een breed chiatrische inrichting Dennenoord. Na eeuw gebouwd en in 1648 en in 1674 dwars pand met zadeldak, gebouwd rond de Tweede Wereldoorlog is Zuidlaren hersteld. De kerk is in 1972-'74 geres- 1850. In 1941 is de aangebouwde stal vooral aan de noordzijde uitgebreid. De taureerd naar plannen van P.L. de Vrieze. omgebouwd tot woning. Eveneens mid- kern van Zuidlaren is een beschermd Het interieur wordt gedekt door een den-19de-eeuws is het voorm. armenhuis dorpsgezicht. halfronde houten zoldering (schip) en De Millystraat 25-27. De H e rv. kerk (Kerkbrink 3) is een stenen kruisgewelven (koor). De sluit- Dennenoord (Stationsweg/Hoofd- ZUIDLAREN 211 Zuidlaren, Psychiatrische inrichting uitkragend boogfries. Het ontwerp met Dennenoord, hoofdgebouw neorenaissance-details is waarschijnlijk van K. Hoekzema. laan). Deze psychiatrische inrichting op Uit de begintijd en mogelijk ook naar gereformeerde grondslag werd in 1895 ontwerpen van K. Hoekzema zijn het gesticht. De benodigde grond was in rond 1900 in neorenaissance-stijl uitge- 1892 door de Vereniging tot Christelijke voerde tweelaagspaviljoen `Randwijk' Verzorging van Krankzinnigen en (Hoofdlaan E 16), deportierswoning Zenuwlijders Nederland aangekocht van (Hoofdlaan E 8), de circa 1910 opgetrok- Anna S.D. de Milly van Heiden Reine- ken Ontmoetingskerk (Hoofdlaan E stein. De in opzet gesloten inrichting 3 7) – een T-vormige zaalkerk voorzien Dennenoord zou in de eerste dertig jaar van een halfingebouwde toren met rond- Zuidlaren, Dennenoord, watertoren uitgroeien tot een nagenoeg zelfvoorzie- boogfries en naaldspits – en de voorm. nend dorp. In 1935 werd het nabijgele- directiewoning (Hoofdlaan E 3), een `Boomklever', is uitgevoerd in zakelijk- gen Noordersanatorium als open inrich- gepleisterde villa met jugendstil-elemen- expressionistische stijl. ting in gebruik genomen. De eerste ten (circa 1910). Het economiegebouw Het voorm. Noordersanatorium naoorlogse nieuwbouw vond plaats in (Hoofdlaan E 43) bestaat uit een (Stationsweg 163) werd in 1935 als open 1957, gevolgd door een algehele reorga- gedeelte met neorenaissance-detaillering psychiatrische inrichting gebouwd in nisatie in de jaren zeventig. Op het gro- (circa 1900) en een uitbreiding op T-vor- functionalistische en zakelijk-expressio- tendeels landschappelijk aangelegde ter- mig grondplan (circa 1930). Dat laatste nistische vormen naar ontwerp van E. rein van Dennenoord bevinden zich nog gedeelte vertoont grote stijlovereen- Reitsma. Het in gele baksteen opgetrok- verschillende gebouwen uit de begintijd komst met het blokvormige woonhuis ken gebouw is samengesteld uit een hoog en uit de jaren dertig van de 20ste eeuw. Vitziche (Hoofdlaan E 10). torenachtig centraal bouwdeel met radi- Het momenteel als hoofdkantoor funge- In 1931 volgde G. Hoekzema zijn vader aalsgewijs vier lage, niet gelijkvormige rende hoofdgebouw (Hoofdlaan E 6) op als architect van de inrichting. Van vleugels. Het grote gebrandschilderde kwam in 1895 tot stand naar een ontwerp zijn hand zijn waarschijnlijk de rond raam (1935) in het trappenhuis is ont- in neorenaissance-stijl van K. Hoekzema. 1935 in zakelijk-expressionistische vor- worpen door J. Wijkmans, met ter Het tweelaags gebouw bestaat uit een men gebouwde tweelaagspaviljoens plaatse van de eerste en tweede verdie- middenpaviljoen en risalerende hoekpa- `Zonneheuver (Hoofdlaan E 19) en Tre- ping figuratieve voorstellingen (de won- viljoens (paviljoens Overmeer en Over- destein' (Hoofdlaan E 20). Facilitaire deren van Petrus en de parabel van de bosch) die aan de achterzijde aansluiten gebouwen uit de jaren dertig zijn onder barmhartige Samaritaan). De bijnaam op dwarsvleugels. Het middenrisaliet meer de w ass erij (Hoofdlaan E 2 3), de Het Blauwe Paviljoen ontleent het met de hoofdingang heeft een rijke dienstgebouw en voor de technische gebouw aan de blauw geglazuurde tegels gevelbeeindiging. Bij de restauratie in dienst (Hoofdlaan E 24-25) en het aan de buitenzijde, met name rond de 1993 zijn het interieur en de meeste ven- pomp geb ouw (Hoofdlaan E 41), dat de ingang. Als gevolg van de reorganisatie sters gewijzigd. Eveneens uit 1895 functie van de naastgelegen watertoren van Dennenoord in de jaren zeventig dateert de slanke ronde w a t e r t o r e n heeft overgenomen. Het voorm. k et e l- verloor het Noordersanatorium zijn (Hoofdlaan E 42) met een reservoir op h uis (Hoofdlaan E 45), thans kantoor functie. Het pand werd in 1988 verkocht. 212 ZUIDLAREN Zuidlaren, Noordersanatorium (1993) omheen een landschappelijke tuin in groot pand uit 1908 met neorenaissance- aansluiting op het bestaande bos. De en jugendstil-detaillering. Karakteristiek Na interne verbouwing en restauratie voorm. dir e ct e u rs w on ing (Stations- zijn het samengestelde dak, het twee- dient het momenteel als farmaceutisch weg 163) uit 1935 is opgetrokken in kleurige metselwerk en het torenachtige onderzoeksinstituut. dezelfde stijl als het sanatorium en is bouwdeel met inpandig ingangsportaal. De tuin in een gemengde tuinstijl is eveneens ontworpen door E. Reitsma. Het gebouw is tot 1959 als raadhuis in rond 1935 aangelegd naar ontwerp van Het voorm. raadhuis (De Millystraat gebruik geweest. J. Vroom jr. In de directe omgeving van 17), ook bekend als 'Huize Lariks', is een Hetpostkantoor (Marktstraat 1) het gebouw bevindt zich een formele kwam rond 1910 tot stand naar plannen tuinaanleg met een grote vijver en daar Zuidlaren, Postkantoor van rijksbouwmeester C.H. Peters, in een combinatie van chaletstijl-elementen en neogotische details. De voorm. Graaf Adolf van Nassaukazerne (Annerweg 32) werd in 1938 gebouwd als grensbataljon- kazerne naar plannen van genie-kapitein A. Boost en met E. Reitsma als uitvoe- rend architect. De onderdoorgang van het hoofdgebouw leidt naar de voorm. binnenplaats waar zich de overige kazer- negebouwen bevonden (gesloopt in 1995). Het gebouw dient nu als politie- bureau en kantoor van het waterschap Hunze en Aa's. Laarwoud (Laarweg 6). Dit in een parkbos gesitueerde, omgrachte landhuis was oorspronkelijk eigendom van de familie Van Selbach en werd in 1750 gekocht door Alexander Carel van Hei- den. Op zijn verzoek werd het recht van ZUIDLAREN 213 L a a r End (Brink Z.Z. 8) is een gepleisterd herenhuis voorzien van een natuurstenen middenpartij met pilaster- omlijsting en een gevelveld met de naam van het huis. Het oorspronkelijke een- laags pand uit circa 1865 kreeg bij een verhoging rond 1900 de huidige vorm. Klein Laarwoud (Groningerstraat 1) is een eclectisch vormgegeven, wit geschilderd herenhuis uit circa 1885, 6 1 2 3 4 5 lam voorzien van een centrale ingangspartij met balkon op consoles en een serre aan de rechterzijgevel. Aan de achterzijde bevindt zich een eenlaags aanbouw. Woonhuizen. In neoclassicistische vormen opgetrokken zijn het herenhuis Zuidlaren, Landhuis Laarwoud, plattegrond bezit een kleine kelder met opkamer tus- Brink 0.Z. 2 , met Licht risalerende sen de kamers aan de achterzijde van het middenpartij en omlijste rondboogdeur, havezate van het huis Vledderinge ver- middenblok. In de huidige burgemees- en het middenganghuis Burgvoort (De legd naar Laarwoud. Door vererving terskamer is bij de restauratie een Millystraat 31), beide gebouwd rond kwam Laarwoud aan de familie De Milly beschilderde zoldering herplaatst, die 1865. Het gepleisterde middenganghuis van Heiden Reinestein, die het tot 1905 eerder naar het Drents museum in Assen Groningerstraat 11 (circa 1880) is bewoonde, waarna de gemeente het in was overgebracht. De beschildering, met jarenlang als dokterswoning in gebruik 1915 met bijbehorende tuinen en bos een allegorische voorstelling gebaseerd geweest. Eclectische vormen vertoont aankocht als ambtswoning voor de bur- op psalm 85:11-13, dateert wellicht uit het middenganghuis De Millystraat gemeester. Na de restauratie in 1952-'59 1698. De raadzaal en de trouwzaal bevat- 11 uit 1897. Groningerstraat 30, is Laarwoud als raadhuis in gebruik ten van elders afkomstige 18de-eeuwse een onderkelderd woonhuis met aange- genomen. schouwen. bouwde schuur uit circa 1900, valt op , Het landhuis is samengesteld uit een Op het voorplein staat een laat-l7de- of door paviljoenvormige hoekpartijen aan tweelaags middenblok, gebouwd in 1688, vroeg-18de-eeuws bouwhuis met weerszijden van de centrale ingangspar- en twee kort na 1750 aangebrachte, zadeldak tussen topgevels, voorzien van tij. Uit dezelfde tijd dateert het woon- en lagere, risalerende zijvleugels. De rech- roedenvensters met halve luiken. In 1989 winkelpand Telefoonstraat 24, waar- tervleugel is begin 19de eeuw uitgebreid is het verbonden met een nieuw kantoor- van de gebroken voorgevel wordt en aan de linkervleugel heeft men in gebouw. Bij een zij-ingang van het bekroond door een geprofileerde daklijst 1959 een gedeelte toegevoegd. Het huis omringende park staan twee gemetselde met fries. De winkelpui is voorzien van hekpijlers bekroond door schilddra- houten lisenen en verkropte kroonlijst. Zuidlaren, Landhuis Laarwoud gende leeuwen. In jugendstil uitgevoerd is de uit 1910 214 ZUIDLAREN later verbouwd tot twee winkels. Het rond 1915 gebouwde cafe Boschhuis (De Millystraat 12) vertoont jugendstil- elementen. Oorspronkelijk hood het pand ook onderdak aan een winkel en een woonhuis. In 1940 heeft men de winkel bij de woning getrokken en mid- den jaren vijftig is het caf้ gewijzigd en uitgebreid. De bijschuur is in 1959 ver- bouwd tot `oud-Drents' zaaltje. Het voorm. v e e r h u i s (Havenstraat 2) is een langgerekt dwars pand uit 1835, dat in 1987 is gerenoveerd en verbouwd tot woning en kantoorruimte. Een gevel- steen herinnert aan de aanleg van het Zuidlaarderkanaal (1834) en de opening daarvan door burgemeester Louis graaf van Heiden Reinestein (1835). Wi n d m o l e n 'De Wachter' (Haven- straat 36) is een achtkantige stellingmo- Zuidlaren, Hotel De Millystraat 6 zaadzoldervensters en een latere serre len met een met riet beklede kap en romp met jugendstil glas-in-lood-bovenlich- op een gemetselde vierkante onderbouw. daterende, gepleisterde villa Stations- ten. De in 1935 voor paardenhandelaar Aan weerszijden van de hoge onderbouw weg 30, bekend als het Notoarishoes. Roelfsema in het centrum van Zuidlaren is een woning opgetrokken. De molen Het pand heeft een in schoon metsel- gebouwde boerderij Kerkstraat 23 is werd in 1851 gebouwd als olie- en werk uitgevoerde detaillering en een uit- een laat voorbeeld van een krimpenboer- korenmolen en is in 1978 gerestaureerd. gebouwd ingangsportaal met organisch derij. Richting Midlaren staat de Kajuit- In een bijgebouwde bedrijfsruimte bevindt vorm gegeven kolommen. Jugendstil- hoeve (Groningerstraat 2 8), een krim- zich een grote compound-stoommachine elementen vertonen verder de gepleis- penboerderij uit circa 1910. Het uit 1895, die rond 1960 naar hier is over- terde villa Kerkbrink 1 (circa 1915) voorhuis met risalerende middenpartij is gebracht. met vergulde florale motieven in de voorzien van decoratieve elementen in De Groeve. Deze nederzetting ten geveltoppen, en de villa Groninger- neorenaissance- en chaletstijl. Vergelijk- noordoosten van Zuidlaren is ontstaan straat 2 uit 1915 met gepleisterde en baar, maar soberder uitgevoerd is na 1850. De openbare lagere school in meerkleurig metselwerk uitgevoerde Annerweg 6 1 . `De Schuthoek' (Hunzeweg 82) is rond decoratieve elementen. Groninger- Horeca. Het voorm. hotel Sissingh, 1925 gebouwd als een tweeklassige straat 8 (circa 1925) is een voorbeeld later In den Ros Beyaert en nu cafe- school in expressionistische vormen. De van een klein landhuis met rieten kap in restaurant 'La Veranda' (Kerkbrink 2) naastgelegen onderwijzerswoning (Hun- expressionistische stijl. Het expressionis- heeft een 17de-eeuwse oorsprong maar zeweg 84) dateert uit dezelfde tijd. De tische pand De Berkenhof (Wilhelmi- kreeg zijn huidige vorm in de 19de eeuw. voorm. zuivelfabriek (Hunzeweg 18- nalaan 4) is rond 1930 gebouwd als villa Het gepleisterde, tweebeukige pand 20) werd in 1893 opgericht en kreeg het voor een juwelier. Opvallend is de wind- heeft aan de voorzijde een balkon en een huidige zakelijk-expressionistische uiter- vaan met de voorstelling van een smid gaanderij op toskaanse zuilen; een gietij- lijk bij een verbouwing rond 1935. aan het werk. De hoofdvorm van het zeren uithangbord vermeldt de naam 'In Opvallend zijn de geglazuurde tegels op gebouw is afgeleid van een kop-romp- den Ros Beyaert'. Het interieur bevat de gevelhoeken. Op de grens van Zuidla- boerderij. Bij de verbouwing tot ver- een 17de-eeuwse schouw met de wapens ren en De Groeve staat de p oldermo- pleeghuis heeft men een deel van het van de families Sichterman en Ellents. len 'De Boezemvriend' (Hunzeweg 4), interieur en de totale achterzijde van het De naastgelegen winkel Kerkbrink 4, een achtkantige grondzeiler voorzien van pand ingrijpend gewijzigd. De naastgele- met gaanderij en loggia, behoorde oor- een vijzel. De molen heeft gemetselde gen woning (Wilhelminalaan 2) werd spronkelijk ook tot het hotelcomplex. veldmuren, een met hout beklede romp gebruikt door de chauffeur. Het hotel De Millystraat 6, nu en een met dakleer beklede kap. De Boerderijen. De boerderijen Brink `Grand Cafe Centraal', werd rond 1890 molen werd in 1871 gebouwd door Z.Z. 12 en De Millystraat 15 zijn gebouwd in neoclassicistische stijl en is molenmaker P. Medendorp ter vervan- oorspronkelijk middenganghuizen uit de voorzien van een risalerende middenpar- ging van een voorganger. De in 1990 tweede helft van de 19de eeuw met rond tij met een balkon op houten zuilen. Het gerestaureerde molen dient nu als hulp- 1900 aangebouwde schuren. De rond pand heeft geruime tijd dienst gedaan als bemaling voor het Waterschap Ooster- 1885 opgetrokken krimpenboerderij Chr. militair tehuis. De oorspronkelijke moerse Vaart. Groningerstraat 17 is voorzien van schuur met doorrit aan de linkerzijde is Zuidlaarderveen. Dit dorp ten ZUIDWOLDE 215 Schuilingsoord bij Zuidlaren, Boerderij een vrijstaand woonhuis en een grote Zuidvelde, Boerderij Asserstraat 89 (1980 Hogeweg 2 schuur. Deze schuur met rieten dak heeft door steunberen gelede zijgevels en is het complex in gebruik als woonhuis. oosten van Zuidlaren is ontstaan in de inpandig een zomer- of knechtenverblijf. De boerderij Asserstraat 8 9 heeft 19de eeuw als randveenwegdorp op een een oplopende noklijn van woonhuis zandopduiking aan de oostzijde van de naar schuurgedeelte (kameelrug). Deze Hunze. Boerderijen. Opvallend is de ZUIDVELDE rond 1660 door de familie Pelinck grote krimpenboerderij 'De Horst' (gemeente Noordenveld) gestichte boerderij was aanvankelijk geo- (Dorpsstraat 72) uit circa 1905, met rienteerd op de Reeweg, maar werd twee onderkelderd voorhuis voorzien van Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen op eeuwen later deels afgebroken en aan de kroonlijst, zaadzoldervensters en een hoger gelegen zandgronden als een achterzijde voorzien van een woonhuis- asymmetrisch geplaatste, omlijste dochternederzetting van Norg. Het dorp gedeelte gericht op de Brink. De hallen- ingangspartij. Uit dezelfde tijd en even- bezit een zeer grote, langgerekte brink – huisboerderijen Brink 1, met dwars- eens uitgevoerd met een onderkelderd beweid door Drentse heideschapen – deel en twee zijbaanders, en Brink 2 , voorhuis met zaadzoldervensters zijn de met beekje. Zuidvelde is een beschermd met achterbaander en grote aange- grote krimpenboerderijen Dorpsstraat 4, dorpsgezicht. bouwde houten bijschuur, dateren uit de met een met rietgedekte schuur en een Boerderijen. In Zuidvelde staan 18de eeuw. Boerderijen uit het begin van later aangebouwde erker met balkon, en enkele zeer interessante boerderijen. De de 19de eeuw zijn:Asserstraat 76, Dorpsstraat 6-8, voorzien van een licht hallenhuisboerderij Asserstraat 7 8 met zijbaander en topgevel, Asser- risalerende middenpartij en hoekpilas- heeft een onderschoer, een bijschuur met straat 8 5 , met achterbaander in ters. De moderne krimpenboerderij schaapskooi en een onderkelderde aan- onderschoer, topgevel en later aange- Dorpsstraat 2 (circa 1935) heeft een bouw bij het woonhuis. De kern wordt bouwde houten bijschuur, Asserstraat tweezijdige erker en balkon in het mid- gevormd door een aarital uit circa 1570 87 enAsserstraat 93 (circa 1850); de den van de voorgevel. daterende gebinten in het schuur- en het laatste twee met een smaller woonhuis- Schuilingsoord. Deze ontginnings- woonhuisgedeelte. Een oorspronkelijk gedeelte met topgevel. nederzetting ten zuiden van Zuidlaren is vrijstaande, deels met kloostermoppen rond 1900 ontstaan en genoemd naar opgetrokken, spijker werd in 1700 door vervener Schuiling, die op de grens met middel van een nieuw tussenvertrek ver- ZUIDWOLDE Anloo veenderijen exploiteerde. Het bonden met het voorhuis en ingericht als (gemeente De Wolden) voorm. tolhuis (Hogeweg 9), uitge- opkamer met kelder. De datum van deze voerd met geschulpte windveren, dateert verbouwing is vastgelegd in een balk van Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen op uit circa 1880. De voorm. openbare de opkamervloer. Het interieur van de een noord-zuid lopende zandrug met aan lagere school (Hogeweg 30) is rond boerderij bevat twee schouwen, een bed- weerszijden veengebied. Het in 1275 1915 gebouwd als een drieklassige school stedenwand uit 1700 en een in de eerste voor het eerst vermelde dorp kreeg gelei- en client nu als buurthuis en kinderdag- helft van de 19de eeuw beschilderde delijk de structuur van een wegdorp. verblijf. Voorbeelden van arbeiders- schouwboezem. Mogelijk eind 18de Rond 1850 was er een bebouwingskern woningen zijn de krimpenwoningen eeuw heeft men de stal verlengd en uit- nabij de kruising van de Hoofdstraat met Hogeweg 31-35 (circa 1915) en de dub- gebreid met de dwars geplaatste bij- de Meppelerweg. Vervolgens breidde bele woonhuizen Hogeweg 21-29 (circa schuur, die later onder een dak is Zuidwolde zich sterk in zuidelijke rich- 1925). De in 1937 opgetrokken o n tg i n - gebracht met de in 1810 gebouwde ting uit en groeiden in noordelijke rich- ningsbo erderij Hogeweg 2 bestaat uit schaapskooi. Sinds de restauratie in 1963 ting de oude marken Kerkenbosch 216 ZUIDWOLDE naar een ontwerp met expressionistische invloeden gebouwde villa Meppeler- weg 22 maakt thans deel uit van het `Tonckenshuis', een naar de eerste eige- naar van de villa – burgemeester M. Tonckens – genoemd verzorgingstehuis. De windmolen 'Op Hoop van Zegen' (Molenstraat 12) – tot 1909 'De Vlijt' genoemd – is een achtkantige belt- molen met een bakstenen onderbouw en een met riet beklede romp en kap. Deze in 1838 als poldermolen to Moordrecht (ZH) gebouwde molen werd in 1878 in Zuidwolde als korenmolen herbouwd door C.H. Schiller ter vervanging van een in 1877 afgebrande voorganger uit Zuidwolde, CoOperatieve zuivelfabriek w eg 12 (circa 1905) en de huizen 1731. De laatste restauratie is in 1960 De Eendracht Hoofdstraat 38 (circa 1910), met uitgevoerd. naar voren uitgebouwd gedeelte, en De voorm. c o Op e r a ti eve zuivel- (Zuidwolde) en Steenbergen aan elkaar. Hoofdstraat 10 (circa 1915) met fabriek 'De Eendracht' (Hoofdstraat Na de Tweede Wereldoorlog zijn nieuw- mansardedak. In 1919 als pastorie van de 30) dateert uit 1924-'25 en bestaat uit bouwwijken tot stand gekomen aan de Geref. kerk gebouwd is Hoofdstraat twee evenwijdige eenlaags bedrijfshallen oost- en de westzijde. 151. Het in 1924 opgetrokken midden- met expressionistische details. Uit De Herv. kerk (Hoofdstraat 98) is ganghuis Meppelerweg 27 heeft een dezelfde tijd is de aangebouwde direc- een T-vormige kerk met neoclassicisti- omlopend schilddak en een bakstenen teurswoning (Hoofdstraat 28) met man- sche vormen, voorzien van een dakruiter dakkapel. Rond 1930 gebouwd zijn de sardedak. met ingesnoerde spits. De huidige kerk woon- en winkelpanden Burgemeester Boerderijen. In de kern 18de-eeuws kwam in 1823 als zaalkerk tot stand ter Tonckensstraat 12 en 16 en de is de hallenhuisboerderij Steenbergen vervanging van een middeleeuwse voor- woonhuizen Ho ofdstraat 83, met 5 met langsdeel. Het dubbele voorhuis ganger. Het oostelijke deel werd in 1856 zakelijk-expressionistische invloeden en met ingezwenkte lijstgevel draagt de in opdracht van jhr. H.G. van Holthe tot Hoofdstraat 24. Zakelijk-expressio- jaartalankers '1756'. Ook de grote hou- Echten vervangen door een dwarsschip nistische invloeden vertonen ook ten bijschuur heeft een 18de-eeuwse oor- met afgewolfd zadeldak. In de dakruiter, Hoofdstraat 82 (1935) enMeppe- sprong. Andere voorbeelden van hallen- die de huidige vorm kreeg in 1926, han- lerweg 18 (1938). De mogelijk in 1934 huisboerderijen – vrijwel alle met gen twee door Willem van Wou gegoten dwarsdeel – zijn Ho ogeveense zv eg 4 klokken (1502). Tot de kerkinventaris Zuidwolde, Boerderij Steenbergen 5 (eerste heeft 19de eeuw), Steenbergen behoren een preekstoel uit 1823, een door J. Doornbos gebouwd orgel uit 1902 en een stenen doopvont uit 1954. Het voorm. a r m e n h u i s (Meppeler- weg 39-43) is een langgerekt eenlaags pand met enkele woningen onder een doorlopend zadeldak. Het oorspronkelijk 19de-eeuwse pand werd in 1919 her- bouwd. De voorm. lagere school (Hoofd- straat 157) werd rond 1905 gebouwd als een gangschool met op de kop een onderwijzerswoning. Het gebouw ver- toont chaletstijl-invloeden. Woonhuizen. In Zuidwolde staan verschillende aardige begin-20ste-eeuwse eenlaags woonhuizen, zoals het gepleis- terde dwarse huis Hoofdstraat 11 (circa 1900) met driezijdige erkers en een tot topgevel opgetrokken hoekgedeelte, en ook het L-vormige huis Meppeler- ZUIDWOLDE 217 Zuidwolde, Boerderij Steenbergen 1-3 ningsgehucht Paardelanden ten- Pieperij bij Zuidwolde, Boerderij Pieperij 7 slotte, nabij de Reest ten zuidoosten van (1980) 1- 3 (circa 1860), met lang voorhuis, Zuidwolde, liggen de met dwarsdeel uit- langsdeel en houten bijschuur, Hoofd- gevoerde hallenhuisboerderijen Paar- en Hoogeveenseweg 19 (1862), met aan- straat 61 (circa 1900) met dwars delanden 3 (circa 1870), Paardelan- gebouwde bijschuur en omlijste ingang. voorhuis, de krimpenboerderij Hoofd- den 1 5 (circa 1905), Maria Ho ev e Alteveer (gemeente Hoogeveen). Dit straat 80 (circa 1905) en Meppeler- (Paardelanden 8; circa 1920) en Paar- kanaaldorp ten oosten van Zuidwolde is weg 34 (circa 1910). delanden 17 (circa 1920). rond 1665 ontstaan bij het begin van de In de omgeving van Zuidwolde liggen Ten Arlo. Dit esgehucht ten noorden vervening van het gebied na de aanleg nog meer interessante hallenhuisboerde- van Zuidwolde is ontstaan in de middel- (vanaf 1656) van de Zuidwolder rijen met dwarsdeel, zoals Leeuwen- eeuwen op de Zuidwolder zandrug en Opgaande (later Zuidwolder Sloot) door veenseweg 1 (1900), met dwars voor- was oorspronkelijk aan Brie zijden omge- de Zuidwolder Compagnie. De Geref. huis, Willem Moesweg 15 (1909) en ven door veengebied, dat van hieruit kerk (Alteveer 21) is een recht gesloten Molenoevers 1 (circa 1915); de laatste vanaf de 17de eeuw in ontginning werd zaalkerk voorzien van een geveltoren twee met bakhuisje. Voorbeelden in de gebracht. Ten Arlo is een beschermd met open lantaarn en spits. De in 1915 ten zuidwesten van Zuidwolde gelegen gezicht met diverse interessante boerde- gebouwde kerk heeft in 1974-'78 ramen veenontginning Fort zijn Drogter- rijen. Aan de noordwestelijke rand van gekregen naar ontwerp van glazenier J. weg 8 (circa 1915),Meeuwenweg 14 de es staan enkele hallenhuisboerderijen van den Broek. De pastorie (Alteveer 23) (circa 1925) en de moderne ontginnings- met langsdeel en een 18de-eeuwse kern, dateert eveneens uit 1915. Het eenlaags boerderij Meeuwenweg 15 (1939). zoals Ten Arlo 2. Deze in 1967 naar woonhuis Alteveer 2 is rond 1935 Jets verder, in het ontginningsgehucht plannen van T Sikma gerestaureerde gebouwd. Ten zuiden van Alteveer ligt de Pieperij, staan Pieperij 7 (circa voorname boerderij heeft een blokvor- modeme kop-rompboerderij 'De 1850), met langsdeel en aangebouwde mig, onderkelderd voorhuis met omlo- Wijde Blik' (Burgemeester Jansstraat houten bijschuur, de kleine boerderij pend schilddak, twee omlijste ingangen en 22), gebouwd rond 1940 met zijlangs- Pieperij 1 (circa 1880) en Pieperij de jaartalankers '1732'. Andere – even- deel. 11 (circa 1890). Interessante hallenhuis- eens met jaartalankers gedateerde – Kerkenveld. Dit veenkoloniale boerderijen met dwarsdeel to Nolde, voorbeelden zijn de in 1993 gerestau- kanaaldorp ten oosten van Zuidwolde is het meest zuidelijke esgehucht op de reerde boerderij Ten Arlo 3 (1736), met na de ontsluiting van het gebied rond Zuidwolder zandrug, zijn Linderweg kelder en opkamer, Ten Arlo 4 (1747) en 1850 tot ontwikkeling gekomen in de 2 (circa 1850), met gedeeltelijk houten Ten Arlo 1 (1775). Op de erven staan eerste helft van de 20ste eeuw. Woon- bedrijfsgedeelte, Ommerweg 5 6 (circa diverse houten bijschuren en 19de- huizen. Het deels onderkelderde een- 1860), Ommerweg 84 (circa 1880), eeuwse bakhuizen. Langs de Hooge- laagspand Jan Haarstraat 30 is mogelijk met ingezwenkte lijstgevel, en de keuterij veenseweg ligt een reeks 19de-eeuwse een in 1881 gebouwde onderwijzerswo- Ommerweg 8 6 (circa 1880). De boer- hallenhuisboerderijen met langsdeel. ning. Het woonhuis Gedempte Hoofd- derij Nolder Ho e v e (Ommerweg 61) Mogelijk een laat-18de-eeuwse kern diep 28 dateert uit circa 1925. Aardige heeft een voorhuis uit 1914 met jugend- heeft de in de huidige vorm uit 1846 hallenhuisboerderijen zijn stil-elementen. Zakelijk-expressionisti- daterende boerderij Hoogeveenseweg 17 Gedempte Hoofddiep 11 (circa 1910) en sche invloeden vertoont de uit 1939 met dwars voorhuis, bakhuisje en diverse `Den Doolhof(Gedempte Hoofddiep daterende moderne kop-rompboerderij (aangebouwde) houten bijschuren. Een 20) uit 1919. De Haar (Linderweg 1), uitgevoerd ingezwenkte lijstgevel hebben de boer- Drogteropslagen.Ditveenkolo- met zijlangsdeel. In het veenontgin- derijen Hoogeveenseweg 21 (circa 1860) niale wegdorp ten zuidoosten van Zuid- 218 ZUIDWOLDE Zwartemeer, Grenskantoor wolde is in de tweede helft van de 19de eeuw ontstaan. De voorm. onderwij- zerswoning (Drogteropslagen 55) dateert uit 1879-'81 en is een diep een- laagspand met neoclassicistische elemen- ten. Enkele interessante boerderijen zijn de hallenhuisboerderij Reestweg 5 Zweeloo, Herv. kerk (1986) ZWEELOO (circa 1890), de krimpenboerderij Drog- (gemeente Coevorden) teropslagen 81 (circa 1900) en de gekomen naar plannen van B.T. Kleinen- moderne kop-rompboerderij Drogterop- berg. Esdorp, ontstaan in de vroege middel- slagen 48 (circa 1930), die zakelijk- De voorm. St.-Anthonius van eeuwen op de hogere zandgronden van expressionistische invloeden vertoont. Paduakerk (Hogeweg 50) is een het Drents Plateau. Het dorp heeft aan Verder de krimpenboerderij Linderveld- kruiskerk met driezijdig gesloten koor, de oostzijde twee essen en wordt door de weg 25 (1937) en de met zijlangsdeel uit- gebouwd in 1920-'21 naar ontwerp van Westerstroom van het dorp Aalden gevoerde kop-rompboerderij 'Ons Voor- Joh.H. Sluijmer. De geplande toren is gescheiden. Aan de Marktstraat bevinden land' (Linderveldweg 29; circa 1940). nooit gebouwd. De in 1959 gereno- zich twee brinken: een grote veelhoekige veerde kerk is in 1969 gesloten. Sinds en een kleine dubbel-driehoekige. Vanaf 1990 doet het pand dienst als woonhuis. het begin van de twintigste eeuw is het ZWARTEMEER De bijbehorende forsepastorie (Hoge- dorp aan de noordzijde enigszins uitge- (gemeente Emmen) weg 50) dateert uit 1921. breid. Na de Tweede Wereldoorlog is DenieuweSt.-Anthonius van Zweeloo een tweelingdorp gaan vormen Langgerekt kanaaldorp, ontstaan in 1871 Paduakerk (De Klinken 8), ook wel met Aalden. als boekweitkolonie en genoemd naar Verrijzeniskerk genoemd, is een moderne De H e r v. kerk (De Wheem 10) is het veenmeer waaruit de beek de Runde langgerekte kerk uit 1968-'69 naar plan- een eenbeukige kerk met een driezijdig ontsprong. De systematische ontginning nen van J. Dresme. gesloten koor en een met houten scha- van het gebied kwam pas op gang nadat Hetwoon- en winkelpand lien beklede dakruiter met ingesnoerde vanaf 1880 de Hoogeveensche Vaart naar (Eemslandweg 43) werd rond 1900 spits. Deze romaanse kerk kwam in de het oosten werd verlengd. In 1894 gebouwd en kreeg in 1916 de huidige tweede helft van de 13 de eeuw tot stand bereikte deze de Duitse grens. Kort voor bovenverdieping met bakstenen balus- ter vervanging van een 12 de-eeuwse het verlengen van de Hoogeveensche trade. houten voorganger. In de dakruiter Vaart groef men ter ontginning van het Het voorm. grenskantoor (Eems- hangt een 14de-eeuwse klok. De huidige Zwartemeer in zuidelijke richting de landweg 133) is een eenlaagspand met koorsluiting stamt waarschijnlijk uit de Kamerlingswijk. Halverwege dit kanaal een iets uitstekend haaks gedeelte, 17de eeuw. Bij een ingrijpende restaura- vormde zich een katholieke enclave. De gebouwd in 1904 in opdracht van jhr. J. tie in 1929-'30, naar plannen van H. dorpskern ontwikkelde zich langs de Hora van Holthe tot Echten. Door een Hoekzema, zijn onder meer enkele Hoogeveensche Vaart. Na de Tweede grenscorrectie ligt de grens met Dubs- nieuwe vensters aangebracht. Wereldoorlog is het dorp aan de zuid- land tegenwoordig circa vijfhonderd Het wit gepleisterde interieur wordt zijde uitgebreid. Hier bouwde men een meter oostelijker. gedekt door een houten tongewelf dat bij nieuwe katholieke kerk. Boerderij en. Voorbeelden van de restauratie is aangebracht. Nabij het De Geref. kerk (Verlengde Van moderne ontginningsboerderijen uit koor bevindt zich een sacramentsnis met Echtenkanaal N.Z. 33), een sobere zaal- circa 1930 zijn Eemslandweg 26 en een laat-gotisch smeedijzeren deurtje kerk met geveltoren, is in 1921 tot stand Verlengde Oosterdiep W.Z. 111. (circa 1500). Tot de inventaris behoren ZWEELOO 219 een gotisch zandstenen doopvont (15de eeuw), een met bijbelse en allegorische voorstellingen versierde zeskantige preekstoel (1709) en een 19de-eeuws orgel. Op het kerkhof ligt het graf van ds. A.L. Lesturgeon (t 1878), een van de drie podagristen. De voorm. marechausseekazerne (Hoofdstraat 16-20) dateert uit 1923 en is gebouwd volgens een model uit 1921 dat ook is uitgevoerd in Coevorden en Groningen. Het forse pand bestaat uit een vooruitspringend tweelaags midden- deel geflankeerd door eenlaags zijvleu- gels. Boerderijen. De meeste oude boer- derijen in het dorp zijn van het type hal- lenhuisboerderij met langsdeel. In de kern 17de-eeuws is de boerderij Kloos- ter 17-19 met onderschoer. Het inte- rieur bevat een houten latei met het jaar- tal '1679', enkele bedstedewanden en Zweeloo, Boerderif Kruisstraat 23 het eenlaagspand Klooster 10 met twee 19de-eeuwse schouwen. Een 18de- schilddak en bakstenen dakkapel. Het eeuwse opzet hebben Marktstraat 3 zijn de ingrijpend gerestaureerde boer- eenlaags huis Klooster 8 uit circa 1925 en Kruisstraat 23. Beide zijn in de derij D e Wheem 4-6 (circa 1860), heeft een mansardedak. Voorbeelden van tweede helft van de 19de eeuw gewijzigd, met vrijstaande schuur, en Hoofdstraat huizen uit circa 1935 zijn Marktstraat waarbij aan Kruisstraat 23 een woning 19 (circa 1880) met vrijstaande en aan- 1, met hoge zadeldaken, en Burge - met schuur is toegevoegd. Mogelijk ook gebouwde schuren. De boerderij Kloos- meester Tonkensstraat 9-10 met 18de-eeuws van opzet is de boerderij ter 3-5 (circa 1870) heeft een dwars schilddak. Kruisstraat 18 met onderschoer. De geplaatst voorhuis met aangebouwde De smederij (De Wheem 2) werd in schuur is bij een restauratie vernieuwd. ouderwoning. Verder zijn er enkele 1920 gebouwd in opdracht van H. Mas- Aangebouwde schuren hebben de uit de moderne ontginningsboerderijen, zoals seling ter vervanging van een voorgan- eerste helft van de 19de eeuw stammend de krimpenboerderij Hoofdstraat 24 ger. Rond 1930 heeft men de smederij boerderijen Kruisstraat 21,25,27 (circa 1910), met portiek en verbouwde aan de achterzijde vergroot. en Klooster 21, waarvan de laatste drie schuur, de kop-rompboerderij Klooster Benneveld. Dit esdorp ten zuidoos- voorbeelden mogelijk een 18de-eeuwse 15 (circa 1915), met schuur met zij- ten van Zweeloo is waarschijnlijk rond de kern hebben. Jets jongere voorbeelden langsdeel, en de boerderij D e Wheem 12de eeuw ontstaan op de hogere zand- van hallenhuisboerderijen met langsdeel 7 (circa 1920), met een baander in de gronden van het Drents Plateau als voorgevel naast het woonhuis. dochternederzetting van Zweeloo. Het Zweeloo, Boerderij Kruisstraat 27 (1980) Woonhuizen. Uit circa 1905 dateert wordt in 1276 voor het eerst vermeld. Bij de splitsing van de Bennevelderstraat en de Westersteeg bevindt zich een ruime driehoekige brink. Benneveld is een beschermd dorpsgezicht. In het dorp staan enkele interessante hallenhuis- boerderijen. Bennevelderstraat 13 heeft een inrijdeur in de voorgevel naast het woongedeelte en boven de voordeur het jaartal '1774'. Andere voorbeelden van boerderijen met een langsdeel en. een l8de-eeuwse kern zijn: Bennevelder- straat 12 (circa 1790), met een kleine onderschoer en een jongere bijschuur en mogelijk ook de in zijn huidige vorm uit circa 1810 daterende boerderij Wester- steeg 2, met een onderschoer en een gedeeltelijk met geknoopt stro beklede 220 ZWEELOO brink. Na de aanleg van de Verlengde Hoogeveensche Vaart in 1850-'51 groeide Zwinderen langs die vaart uit in westelijke en noordoostelijke richting. Boerderijen. In Zwinderen staat een aantal interessante hallenhuisboer- derijen met langsdeel. Voorbeelden zijn Esw eg 6 (circa 1800) met aange- bouwde houten bijschuren en Ve rl. Hoogeveensche Vaart 98 (circa 1860) en Markezveg 8 (circa 1890), met vrijstaande houten bijschuur. De hallenhuisboerderij Verl. Hooge- veensche Vaart 55 met dwarsdeel heeft de jaartalankers '1862'. De familie Lanting liet in 1864 de boerderij 't Muldert (Verl. Hoogeveensche Vaart 3 5) bouwen, bestaande uit een voornaam blokvormig voorhuis en een vijf beuken brede schuur. Verl. Hoogeveensche Vaart 41 is een hallenhuisboerderij Zwiggelte, Openbare lagere school en terbaander en aangebouwde (vernieuwde) met dwarsdeel, gebouwd in 1910 voor onderwijzerswoning bijschuur. Op het erf staat een met riet mw. R. Lanting naar ontwerp van K. gedekte houten turfschuur (circa 1850). Huizing. Het dwars geplaatste voorhuis bijschuur. Uit de eerste helft van de 19de Vergelijkbaar is de boerderij Hoofd- heeft een tot topgevel met chaletstijl-ele- eeuw dateert de hallenhuisboerderij straat 7, met bijbehorende houten menten opgetrokken middenrisaliet en Westersteeg 1 met dubbel voorhuis. schaapskooi. Bij Hoofdstraat 11 een portiek met jugendstil-tegeltableaus. staan een haaks geplaatste schuur – Een dwars voorhuis heeft ook de boerde- mogelijk oorspronkelijk een zelfstandige rij Verl. Hoogeveensche Vaart 59 ZWIGGELTE boerderij – en een schaapskooi met hou- (circa 1905), voorzien van een schuur (gemeente Midden-Drenthe) ten voorgevel en een rieten dak. Hoofd- met zijlangsdeel. Voorbeelden van straat 6 is een 19de-eeuwse boerderij moderne kop-rompboerderijen – alle Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen met lang voorhuis, achterbaander en met een schuur met zijlangsdeel – zijn: aan de weg van Westerbork naar Assen aangebouwde schuur. Een gevelsteen Verl. Hoogeveensche Vaart 78 op de hogere zandgronden, mogelijk als herinnert aan een uitbreiding in 1892. (circa 1930), Verl. Hoogeveensche dochternederzetting van Westerbork. Zevenhoeksweg 1 is een boerderij Vaart 100 (circa 1935) en de ten zuid- Het agrarische dorp had oorspronkelijk met achterbaander uit circa 1875. Op het westen van Zwinderen gelegen boerderij twee brinken, bij de meest noordelijke is erf staat een houten schaapskooi met rie- Burgemeester Legroweg 14 (circa een mogelijk oorspronkelijke dobbe ten dak. 1930). Ten noordoosten van Zwinderen overgebleven. De laatste decennia zijn Deopenbare lagere school staan de krimpenboerderij Verl. veel boerderijen tot woonhuis verbouwd. "t Leerhoes' (Hoofdstraat 32) is een Hoogeveensche Vaart 19 (circa Boerderij en. In het dorp staan drieklassige school versierd met gele 1900) en de forse krimpenboerderij Sel- diverse hallenhuisboerderijen met langs- baksteenbanden, gebouwd in 1912 naar horst (Verl. Hoogeveensche Vaart 7; deel, waarvan de hierna genoemde voor- ontwerp van J. van Houten, evenals de circa 1925). beelden alle een rieten dakbedekking onderwijzerswoning (Hoofdstraat 30), Hetwoonhuis Verl. Hoogeveensche hebben. Opvallend is dat veel boerde- een tweelaags pand in late neorenais- Vaart 94-96 is een eenlaags blokvormig rijen langs de Hoofdstraat met de achter- sance-stijl uit dezelfde tijd. huffs met hoger opgetrokken middenrisa- zijde naar de weg zijn gekeerd. De van liet en aangebouwde schuur. Het werd in oorsprong 18de-eeuwse boerderij 1912 gebouwd voor J. Rigterink naar een Hoofdstraat 14 heeft een achter- ZWINDEREN ontwerp met jugendstil- en eclectische baander met onderschoer en een aange- (gemeente Coevorden) elementen van J. Daanje. Het omlopend bouwde houten bijschuur. Van de 18de- schilddak is gedekt met Lucas Usbrands- eeuwse boerderij Zevenhoeksweg 12 Esdorp zonder kerk, ontstaan in de pannen. is het woongedeelte in de 19de eeuw ver- vroege middeleeuwen op de hoger gele- Het trafohuisje (Brinkweg 1) is een bouwd. Hoofdstraat 9 is een oor- gen zandgronden van het Drents Pla- blokvormig gebouwtje uit circa 1930 met spronkelijk midden-18de-eeuwse, maar teau. Het dorp heeft essen aan de noord- expressionistische details. rond 1890 gewijzigde boerderij met ach- en de zuidzijde en een ruime veelhoekige Brugwachterswoningen. De ZWINDEREN 22 Zwinderen, Brugwachterswoning Driftbrug westen van Zwinderen, is een gewapend rond 1860 in neoclassicistische vormen. betonnen schutsluis uit 1932 met meta- De voorm. op en ba re lagere school voorm. brugwachterswoning Zwinder- len sluisdeuren en een ophaalbrug. De (Coevorderstraatweg 31) is een drieklas- schebrug (Verlengde Hoogeveensche brug is vervaardigd door constructiebe- sige gangschool uit 1895. De forse twee- Vaart 43) dateert uit circa 1860 en heeft drijf ROrink & Van den Broek. laags onderwijzerswoning Coevor- een jongere uitbreiding. Ten noordoos- Geesbrug.Dit langgerekte kanaal- derstraatweg 29 dateert uit circa 1910. ten van Zwinderen bevinden zich langs dorp ten westen van Zwinderen is ont- Interessante boerderijen zijn de in dezelfde vaart nog de voorm. brugwach- staan na de aanleg in 1850-'51 van de 1913 gebouwde krimpenboerderij Coe- terswoningen Dalerbrztg (Verlengde Verlengde Hoogeveensche Vaart en het vorderstraatweg 25 en de moderne kop- Hoogeveensche Vaart 13) en Drift- Zwinderensche Kanaal. De oorspronke- rompboerderij Verlengde Hoogeveen- brug (Verlengde Hoogeveensche Vaart lijk verspreide bebouwing kreeg na de sche Vaart 81 (circa 1935), voorzien van 23). Deze woningen van het krimpen- Tweede Wereldoorlog een planmatige een schuur met zijlangsdeel. Ten westen type zijn rond 1860 gebouwd in neoclas- dorpskern bij de kruising van de Coevor- van Geesbrug ligt de krimpenboerderij sicistische vormen. derstraatweg en de vaart. De voorm. Tredesheim' (Coevorderstraatweg 41; DeNieuwzwinderse Sluis in i brugwachterswoning `Geesbrug' circa 1915). het Kanaal Coevorden-Zwinderen (bij (Verlengde Hoogeveensche Vaart 89) is Burg. Legroweg 15), gelegen ten zuid- woning van het krimpentype, gebouwd 222 BEKNOPTE LITERATUUROPGAVE Van alle voor dit boek geraadpleegde Geschiedenis en archeologie Berendsen, H.J.A., Landschappelijk literatuur kan bier slechts een gering deel Aa, AJ. van der, Aardrijkskundigwoorden- Nederland, Assen 1997. genoemd worden. De literatuuropgave is boek der Nederlanden, Gorinchem Berendsen, HJ.A., De vorming van het eerder een hulpmiddel voor de lezer die 1839-1851 (dertien delen). land: Inleiding in de geologie en de zich verder in de materie wil verdiepen, Bieleman, Jan, Boeren op het Drentse zand geomorfologie, Assen 1998 (derde druk). dan een verantwoording van de inhoud 1600-1900: Een nieuwe visie op de `oude' Elerie, J.N.H., Weerbarstig land: een van dit boek. In de onderstaande lijst landbouw, Wageningen 1987. historisch-ecologische landschapsstudie van is de gebruikte algemene literatuur Bieleman, Jan, Geschiedenis van de Koekange en De Reest, Groningen 1998. opgenomen, aangevuld met de voor de landbouw in Nederland 1500-1950: Elerie, J.N.H., 'Esdorpenlandschap bij provincie belangrijkste publicaties op Veranderingen en verscheidenheid, Ruinen', Noorderbreedte,23(1999)6, architectuurgebied. Meppel/Amsterdam 1992. 24-25. Bloemers, J.H.F. e.a., Verleden land: Haan, J. de e.a., Drenthe in de kaart Archeologische opgravingen in Nederland, gekeken: Grepen uit de geschiedenis van Amsterdam 1981. veen, water en wegen, Meppel 1976. Blok, D.P. e.a., Algemene geschiedenis der Houting, Edward e.a. (red.), Brinkenboek: Nederlanden, Haarlem 1977-'83 Een verkenning van de brinken in (vijftien delen). Drenthe, Assen 1981. Born, Frits, Eerste Nederlandse Kleijn, A., Dorpen in Drenthe, Zutphen Hunebeddengids, Deventer 1978. 1984. Coert, G.A., Stromen en schutten, vaarten Kuyper, J., Gemeente Atlas van de en voorden: Geschiedenis van de natte Provincie Drenthe naar officieele bronnen waterstaat in Drenthe 1291-1988, bewerkt, Leeuwarden 1867 (herdruk Meppel/Amsterdam 1991. 1979). Ginkel, Evert van & Koos Steehouwer, Op weg met het verleden: Cultuurhistorische ANWB Archeologieboek Nederland, kartering van Drenthe, Assen 1987. Den Haag 1998. Steegh, Arthur, Monumenten Atlas van Ginkel, Evert van, Sake Jager & Wijnand Nederland: 1100 Historische van der Sanden, Hunebedden: Nederzettingen in kaart, Zutphen 1985 Monumenten van een Steentijdcultuur, (tweede herziene druk). Abcoude 1999. Vervloet, J.AJ., Inleiding tot de historische Heringa, J. (red.), Geschiedenis van geografie van de Nederlandse Drenthe, Meppel/Amsterdam 1985. cultuurlandschappen, Wageningen Nijhoffs Geschiedenislexicon: Nederland en 1984. Belgie, 's-Gravenhage/Antwerpen 1981. Woud, Auke van der, Het lege land: De Stijl en verschijningsvorm ruimtelijke orde van Nederland 1798- Fanelli, G., Moderne architectuur in 1848 , Amsterdam 1987. Nederland 1900-1940, 's-Gravenhage 1978. Historische geografie en Fockema Andreae, S.J., E.H. ter Kuile & stedenbouw R.C. Hekker, Duizend jaar bouwen in Abrahamse, J. e.a. (red.), Het Drentse Nederland, Amsterdam 1948-1957 landschap, Zutphen 1984. (twee delen). Baas, Henk e.a. (red.), jonge Landschappen Groenendijk, Paul & Piet Vollaard, Gids 1800-1940: Het recente verleden in de voor moderne architectuur in Nederland, aanbieding, Utrecht 1994. Rotterdam 1998 (vijfde druk). Barends, S. e.a., Het Nederlandse Stenvert, Ronald & Roland Blijdenstijn, landschap: Een historisch geografische Bouwstijlen in Nederland (1040-1940), benadering, Utrecht, 1990. Nijmegen 2000 (tweede druk). LITERATUUR 223 Vermeulen, EA.J., Handboek tot de deel II De Provincie Drenthe, Utrecht Hes, Max de, Land loopt niet weg: Drie Geschiedenis der Nederlandsche 1909. eeuwen Joods sociaal-economisch leven in bouwkunst, 's-Gravenhage 1928-1941 Hoogeveen, Voorburg 1994. (drie delen). Regio's Hoek, Sietske van der, Tweelingdorp aan Dorgelo, J.D., De kolonien van de de vaart: 125 jaar Nieuw- Materiaal en constructie Maatschappij van Weldadigheid (1818- Amsterdam/Veenoord, Nieuw- Janse, H., Houten kappen in Nederland 1859), Assen 1964. Amsterdam/Veenoord 1985. 1000-1940, Delft 1989. Gerding, M.A.W. (red.), Geschiedenis van Huizing, A.A. & F. Hadders-De Jong, Janse, H. & DJ. de Vries, Werk en merk Emmen en Zuidoost-Drenthe, Van Grotenend tot Lutkenend [Gasselte] , van de Steenhouwer, Zwolle/Zeist 1991. Meppel/Amsterdam 1989. Drouwen 1996. Monumenten en bouwhistorie (Jaarboek Grunstra, J., Maatschappij van Huizing, Lammert, Zuidwolde zoals het Monumentenzorg 1996), Zwolle Weldadigheid: Inventarisatie, was, Zuidwolde 1997. 1996. Frederiksoord 1977. Hunfeld, J.R.B. e.a., Havelte Oosterhoff, J. (red.), Bouwtechniek in Lambregts, L., Een steep in de vijver: monumentaal, Havelte 1988. Nederland 1: Constructies van jzer en Ontstaan, groei en ontwikkeling van de Ipenburg, M.H. & W.L. Schipper, beton: Gebouwen 1800-1940, Delft 1988. Maatschappij van Weldadigheid, Kolderveen: Geschiedenis van kerk en Oosterhoff, J. (red.), Bruggen in Steenwijk 1985 (derde druk 1998). dorp, Kolderveen 1974. Nederland 1800-1940, Utrecht 1997- Lieve, L.T. e.a., Orvelte: Nieuwe toekomst 1999 (drie delen). Drentse gemeenten voor een oud dorp, s.l. 1975. Slinger, A., H. Janse & G. Berends, Battjes, Jan & Johan Kruiger, Assen Oud- Minderhoud, H.D., 700 jaar Dalen, Natuursteen in Monumenten, Zeist/ Zuid, Assen 1990. Dalen 1976. Baarn 1980. Battjes, Jan & Jan Oortwijn, Loon deur de Mulder, A., De historie van Norg in woord Stokroos, M., Zink in Nederland, jaoren hen, Loon 1998. en beeld, s.l. 1977. Amsterdam 1983. Bennink, J. e.a., Gemeente Vries: Het land Nijstad, W. (red.), Ruinerwold: Rondgang Stokroos, M., Gietijzer in Nederland, van de Zweedse kornoelje, Vries 1979. door het verleden, Ruinerwold 1991. Amsterdam 1984. Boivin, B. e.a., De Vaart in Assen, Assen Ootjer, R. e.a. (red.), Geschiedenis van Stokroos, M., Terra Cotta in Nederland, 1989. Borger, Meppel 1994. Amsterdam 1985. Borgesius, J.G. e.a. (red.), Geschiedenis Ploeg, W.H. van der, `Nieuw-Buinen 150 Stokroos, M., Lood in Nederland, van Rolde, Meppel 1993. jaar', Nederlandse Historien, 2(1974), Amsterdam 1988. Bos, J. e.a. (red.), Geschiedenis van Diever, 84-87. Stokroos, M., Koper in Nederland, Zuidwolde 1992. Poortman, J., Meppel door de eeuwen been, Amsterdam 1990. Canters-Cremers, A.H.A. e.a., Hoe het Meppel 1967. Stokroos, M., Bouwglas in Nederland, groeide op het Ellertsveld: Een geschiedenis Schaafsma, C. & M. Arends-Luinge, Een Amsterdam 1994. in hoofdstukken geschreven ter nieuwe kijk op het oude Eelde, Bedum Stokroos, M., 'De Asser IJzergieterij als gelegenheid van Schoonoords eeuwfeest, 1989. producent van funerair gietijzer', in: Schoonoord 1954. Smit, Reinder, GJ. Baaijens & De Monumenten van Drenthe I, Assen Dijkstra, GJ. e.a., Gemeente Beilen 1811- G.H. Kocks, Fragmenten uit de 1985, 145-161. 1997 , Beilen 1997. geschiedenis van Dwingelo, Dwingelo Enk, K. van den, Klazienaveen 100 jaar, 1982. Monumenteninventarisaties Klazienaveen 1984. Cazemier, D.J.B.T. Kruiger & W.F. Ennik, J.E., De nederzetting Assen: Drentse architectuur en Postma, Jongere bouwkunst en stedebouw Ontwikkeling tot 1700, Assen 1984. architecten 1850-1940: MIP/Drenthe, deel 1: Gerding, M.A.W. e.a. (red.), Geschiedenis Battjes, J.T. & J.B.T. Kruiger, Assen: Zuidwest-Drenthe, Assen 1989. van Meppel, Meppel 1991. Architectuur en stedenbouw in Drenthe Cazemier, D.J.B.T. Kruiger & Gras, H., Langs de vaart: Geschiedenis van 1850-1940, Zwolle/Assen 1996. WE Postma, Jongere bouwkunst en Smilde, Smilde 1997. Havinga, J.L., J. Carmiggelt: Architect stedebouw 1850-1940: MIP/Drenthe, Gras, H. e.a. (red.), Geschiedenis van Hoogeveen, Hoogeveen 1990. deel 2: Drents Plateau, Assen 1989. Assen, Assen 2000. Kruiger, J.B.T., Architectuur en stedebouw Cazemier, D.J.B.T. Kruiger & W.F. Havinga, J.L., Hoogeveen toen en nu: De in Drenthe 1850-1940, Zwolle/Zeist Postma, Jongere bouwkunst en stedebouw ontwikkeling van veendorp naar 1991. 1850-1940: MIP/Drenthe, deel 3: Oost- provinciestad, Zaltbommel 1994. Rijsbergen, B.A.M., `Giudici's "Ontwerp Drenthe, Assen 1989. Heide, Roelof ter, Breken en bouwen in tot vergrooting der stadt Assen": Een Reijs, Nelleke, Kunstreisboek voor Meppel 1945-1990: Sanering en stedebouwkundig plan uit de tijd van Nederland: Drenthe, Zeist 1986 (achtste vernieuwing binnenstad. Meppel 1991. Lodewijk Napoleon', Bulletin KNOB, geheel herziene druk). Hengeveld, K., A.H. Notenbomen & 92(1993)6, 181-188. Voorloopige lijst der Nederlandsche T.H. Piek, Roden vroeger en nu, s.l. Wolk, Johannes van der, De Kriillers en Monumenten voor Geschiedenis en Kunst, 1968. hun architecten: H.E.L.J. Kraler-Muller, 224 LITERATUUR A.G. Kr011er (en) L.J. Falkenburg, Torens, klokken en orgels Meppel Vijf en Zeventig Jaar, 1919- P. Behrens, L. Mies van der Rohe, Besselaar, J.H., Torens van Nederland, 1994', Oud Meppel, 16(1994)1, 31-44. H.P. Berlage, A.J. Kropholler, H. van de Bussum 1972. Huizing, L., Huize Echten: Zeven eeuwen Velde, Otterlo 1992. Kuile, E.H. ter, De torens van Nederland, zetel Van Echten-dynastie, s.1.1981. Amsterdam 1946 (derde druk). Janssen, Corneille E, 'De Kerkgebouwen en hun Lehr, Andre & J.W.C. Besemer, Zingende bouwgeschiedenis van het Huis te interieur, synagogen Torens: Friesland, Groningen, Drenthe en Echten', in: De Monumenten van Agt, J.F. van & E. van Voolen, Overijssel, Zutphen 1993. Drenthe I, Assen 1985, 43-111. Nederlandse synagogen, Weesp 1984. Nieuwenhoven, HJ. van, Janssen, H.J., J.M.M. Kylstra-Wielinga Deijk, Ada van, Romaans Nederland, Klokkenvordering 1942-1943, Huizen & B. Olde Meierink (red.), 1000 jaar Amsterdam 1994. 1996 (twee delen). kastelen in Nederland: Functie en vorm Dongen, Jan van, 'De St. Fransiscuskerk Talstra, F., Langs Nederlandse orgels: door de eeuwen been, Utrecht 1996. te Steenwijksmoer', Van Bouwen en Groningen, Friesland, Drenthe, Baarn Kamphuis, Herma, Groninger borgen en Sieren, 3(1931), 225-233. 1979. Drentse havezaten, Zutphen 1995. Gerritzen, EE., De kerk te Oosterhesselen, Meulenkamp, Wim, Follies: Bizarre Assen 1927. Overheidsgebouwen bouwwerken in Nederland en Belgie, Hilbrandie-Meijer, M.R., Kerken in Alma, R.H. & WE. Goelema (red.), Amsterdam/Antwerpen 1995. Drenthe: beschrijvingen van 50 kerken en Rechtspraak in Drenthe, Groningen Oldenburger-Ebbers, Carla.S., Anne hun cultuurbezit, Delden 1999. 1995. Mieke Backer & Eric Blok, Gids voor Houtman, W, 'De Rolder toren', Boekholt, P.T.EM., J.Bos & M.A.W. de Nederlandse Tuin- en Landschaps- Nieuwe Drentse volksalmanak, Gerding, Gemeentehuizen in Drenthe, architectuur, Deel Noord (Groningen, 115(1998), 63-85. Amsterdam 1991. Friesland, Drenthe, Overijssel, Huizing, Lammert, Anderhalve eeuw Peet, Corjan van der & Guido Flevoland), Rotterdam 1995. Yozefterk aan het Kerkplein, Assen 1998. Steenmeijer (red.), De Siertsema, T.W. & S. Vuyk, Het huis Janssen, Corneille F., 'De Drentse Rijksbouwmeesters: Twee eeuwen Overcinge te Havelte, Muiderberg 1970. torenfamilie', In: Brood, P. e.a. (red.), architectuur van de Rijksgebouwendienst Tromp, Heimerick, `Overcinger, De Vergezichten op Drenthe: Opstellen over en zijn voorlopers, Rotterdam 1995. Woonstede, (1989)84, 33-42. Drentse geschiedenis, Meppel 1983, Petersen, M.A., Gedetineerden onder dak: Veen, Frans van der, 'De verwerving van 123-130. Geschiedenis van het gevangeniswezen in Overcinge door Gerhardt Struuck', Kroezinga, J., Geschiedenis van de kerk van Nederland van 1795 af bezien van zijn Nieuwe Drentse Volksalmanak, Gasselte, Gasselte 1975. behuizing, Leiden 1978. 107(1990), 107-130. Leeuw, Ger de, Drentse doopvonten van Teuling, AJ.M. den & Kees van der Wyck, H.W.M. van der, De Nederlandse Bentheimer zandsteen, Assen 1977. Ploeg, Van klooster tot museum: De Buitenplaats: Aspecten van ontwikkeling, Ozinga, M.D., De Protestantsche geschiedenis van het gebouwencomplex van bescherming en herstel, Alphen aan den Kerkenbouw in Nederland, Amsterdam het Drents Museum, Assen 1986. Rijn 1982. 1929. Verweij, M.S., Penitentiaire Inrichting Zijlstra, Bonica, Nederlandse Thin- Ozinga, M.D., 'De historische "Veenhuizen" te Norg: oorsprong, architectuur 1850-1940, Amsterdam/ kerkgebouwen van Drente', in: verloop en verschiet van Zutphen 1991. J. Poortman (red.), Drente een handboek achtergronden, idealen en voor het kennen van het Drentsche Leven bestemmingen', Bulletin KNOB, Woonhuizen, woningbouw in voorbije eeuwen, Meppel 1943. 91(1992)3/4, 108-116. en hofjes Panman, Ed, Muren spreken: Duizend jaar Woud, A. van der, J.H.H. Elerie & Huygen, Peter, Emmen: De bouw van een Magnus kerk in Anloo, Kampen 1998. A.H. Huusen jr. (red.), Veenhuizen: aangename stad in het groen, Rotterdam Riddering, J. & J.B. van Bork, De kerk van Een erfenis voor de toekomst, Groningen 1995. Havelte 650 jaar, Meppel 1960. 1994. Klep, P.M.M. e.a. (red.), Wonen in het Rosenberg, H.P.R., De 19de-eeuwse verleden: 17e-20e eeuw: Economie, kerkelijke bouwkunst in Nederland, Kastelen, buitenplaatsen, politiek, volkshuisvesting, cultuur en 's-Gravenhage 1972. parken en tuinen bibliografie, Amsterdam 1987. Schoenlank-Van der Wal, M., Bos, J., F.J. Hulst & P. Brood (red.), Meischke, R. & H.J. Zantkuijl, Het `Middeleeuwse stenen doopvonten in Huizen van stand: Geschiedenis van de Nederlandse woonhuis van 1300-1800, Drenthe en Overijssel', Bulletin van de Drentse havezaten en andere herenhuizen Haarlem 1969. StichtingDrents-Overijsselse Kerken, en hun bewoners, Meppel/Amsterdam Meischke, R. e.a., Huizen in Nederland: (1996)16, 3-32. 1989. Utrecht, Noord-Brabant en de oostelijke Steensma, Regn., Langs de oude Drentse Braake, G. ter, Drentse havezaten: provincies, Zwolle/Amsterdam 2000. kerken, Baarn 1977. Van Huis te Anssen tot Huize Westrup, Prak, Niels L., Het Nederlandse woonhuis Meppel 1987 (tweede herziene druk). van 1800 tot 1940, Delft 1991. Heide, Roelof ter, Wilhelminapark Voet, Dorothe, Emmen: een modelstad op LITERATUUR 225 menselijke maat: Opvattingen over Veen, H. van der, Watertorens in Rolde', Nieuwe Drentse volksalmanak, stedebouw 1950-1980, Rotterdam 1992. Nederland, Rotterdam 1989. 114(1997), 75-114. Visscher, W, Rond de Runde: Turf Raak, Cees van, Dodenakkers: Kerkhoven, Boerderijen kunstmest en electriciteit, Triptiek van de begraafplaatsen, grafleelders en Berends, G., Historische houtconstructies in Turfindustrie, Amsterdam 1997. grafmonumenten in Nederland, Nederland, Arnhem 1996. Zwijnenberg, E., Het Nederlandse Amsterdam/Antwerpen 1995. Hekker, R.C., 'De ontwikkeling van de Molenbestand: Overzicht van alle nog boerderijvormen in Nederland', in: aanwezige wind- en watermolens, Termen en begrippen Fockema Andreae, SJ., E.H. ter Kuile rosmolens en hondenkarnen gerangschikt Haslinghuis, EJ. & H. Janse, & R.C. Hekker, Duizend jaar bouwen in per provincie en alfabetisch op plaatsnaam, Bouwkundi ge termen: Verklarend Nederland, dl. 2. De bouwkunst na de Alkmaar 1997 (tiende druk). woordenboek der westerse architectuur- en middeleeuwen, Amsterdam 1957, 195- bouwhistorie, Leiden 1997 (derde 316. Verdedigingswerken bewerkte druk). Hekker, R.C., `Historische Bruijn, C.A. de & H.R. Reinders, Mohr, A.H., Vestingbouwkundige termen, boerderijtypen', in: Atlas van Nederlandse vestingen, Bussum 1967. Zutphen 1983. Nederland, 's-Gravenhage vanaf 1963, Finaly, Isja, Doorbroken barrieres: ArchitectZwiers, L. (red.), Bouwkundig X-1. F.W. van Gendt (1831-1900) en de woordenboek, Amsterdam s.a. Jans, J. Langs oude Drentse boerderijen, negentiende-eeuwse stadsuitbreiding, Assen 1980. Bussum 1996. Jong, L. de, De Drentse Boerderij, Assen Lochem-Vander Wel, Sandra van & 1979. Henk van Lochem, Molen, SJ. van der, Het Drentsche `Luchtwachttorens, militair erfgoed boerenhuis en zijn ontwikkeling, 's- uit de Koude Oorlog', Historisch Gravenhage s.a. geografisch tijdschrift, 18(2000)3, 73-86. Rolf, Rudi, Bunkers in Nederland, Den Industrieel erfgoed en Helder 1982. molens Roy van Zuydewijn, N. de, Verschanste Bicker Caarten, A. e.a. (red.), Molens in schoonheid, Amsterdam 1977. Drenthe, Zwolle s.a. Sakkers, Hans & Johan den Hollander, Coert, G.A., 'Het sluisje in de Luchtwachttorens in Nederland: Nijeveensche Grift', OudMeppel Industreel erfgoed uit de koude oorlog, 15(1993)2, 55-68. Middelburg s.a. Douma, C., Stationsarchitectuur in Sneep, J., H.A. Treu & M. Tydeman Nederland 1938-1998, Zutphen 1998. (red.), Vesting: Vier eeuwen vestingbouw Gerding, M.A.W. (red.), Van turfstrooisel in Nederland, 's-Gravenhage 1982. tot actieve kook De ontwikkeling van de Stichting Menno van Coehoorn, Atlas veenverwerkende industrie, Zwolle van historische vestingwerken in 1997. Nederland, s.a. s.l. Houwink, P., Watertorens in Nederland (1856-1915), Nieuwkoop 1973. Kleine monumenten en Jansen, Herman, `Sluis en sluisbrug, oud straatmeubilair of nieuw? ', OudMeppel 16(1995)3, 21- Beerman, Mirjam, Frans van Burkom & 47. Frans Grijzenhout, Beeldengids Jonckers Nieboer, J.H., Geschiedenis der Nederland, Rotterdam 1994. Nederlandsche Spoorwegen 1832-1938, Brouwer, T., Grenspalen in Nederland, Rotterdam 1938. Zutphen 1978. Nijhof, P. (red.), Monumenten van bedrijf Brouwer, T., Stoepen, stoeppalen, en techniek: Industriele archeologie in stoephekken, Zutphen 1985. Nederland, Zutphen 1978. Luning, H.M., Duiventillen in Drenthe: Nijhof, P., Oude fabrieksgebouwen in Een heerlijk recht? , Meppel 1988. Nederland, Amsterdam/Dieren 1985. Paddenburgh, L. van & J.G.C. van de Begraafplaatsen Meene, Spoorwegstations in Nederland: Beekhuis-Snieders, J.W.T.M. e.a., Van Outshoorn tot Schelling en Van `Themanummer Begraafplaatsen', Ravesteyn, Deventer 1981. Asser Historisch Tijdschrift, 3(1993)3, 1- Romers, H., De spoorwegarchitectuur in 29. Nederland 1841-1938, Zutphen 1981. Houtman, W, 'Graven en begraven in 226 VERKLARING VAN ENIGE TERMEN De bouwkundige termen worden in de arcade rij zuilen of pilaren verbonden van de synagoge waarop de lezenaar met tekst zoveel mogelijk gebruikt overeen- door bogen. de Torarol staat. komstig de gangbare terminologie in de architraaf onderste dragende deel binnenhaard laag woon- en provincie of de regio. van een hoofdgestel, meestal direct eetvertrek of keuken met stookplaats rustend op kapitelen. tussen voorhuis en achterhuis. a a n z e t s t e e n eerste steen aan archivolt geprofileerde omlijsting blokbepleistering pleisterwerk weerszijden van een gemetselde boog, van een boog. voorzien van getrokken schijnvoegen in doorgaans uitgevoerd in natuursteen. arkeltorentje uitkragend hoek- een bepaald verband, natuursteen aanzetvoluut decoratieve krul aan torentje met spitse bekroning. suggererend. de voet van de afdekking van een tuit- of a t t i e k verhoging boven de kroonlijst, blokpilaster weinig uitspringende, klokgevel. vormgegeven als borstwering voor het van een basement, schacht en kapiteel acanthus distelachtige plant waarvan dak of als lage bovenste verdieping met voorziene muurpijler, waarbij de schacht de krullende bladen als voorbeeld kleine vensters. uit blokken bestaat. dienden voor een versierend element, bolkozijn kozijn met twee naast met name in de kapitelen van b a a n d e r dubbele inrijdeur bij een elkaar geplaatste vensters. corinthische zuilen. boerderij die toegang geeft tot de deel. boo nachtverblijf en woonruimte voor achterbaander dubbele inrijdeur b a a r d versierd stuk hout aan de een koeherder of booheer (vergelijk bij een boerderij met middenlangsdeel molenkap. schaapskooi). die toegang geeft tot de deel. baluster vaasvormige spijl in leuning, boogfries horizontale reeks a e d i c u 1 a klassiek versieringsmotief, hekwerk of balustrade. uitgekraagde boogjes op kraagstenen; opgebouwd uit pilasters, hoofdgestel en balustrade opengewerkte een variant is het `klimmende' boogfries, fronton, in geveltoppen of als borstwering bestaande uit een reeks vaak dat met schuin boven elkaar geplaatste vensteromlijsting. rijk bewerkte spijlen. boogjes de hellende lijnen van de afluiving een aan een zijde van een b a n d w e r k vlak, als het ware geveltop volgt. zadeldak lager doorlopend afdak, vaak uitgezaagd, bandvormig versierings- boogveld vulling van een blinde rustend op een laagwand. motief verwerkt aan geveltoppen of in boog. Behalve met beeldhouwwerk kan afwolven afschuinen van het uiteinde beslagwerk (zie ook rolwerk). het ook verfraaid zijn met bakstenen van een zadeldak; het aldus ontstane basement voetstuk van een zuil, vlechtwerken en mozaiek. dakschild boven de dan afgeknotte kolom of pilaster. b o r d e s verhoogd platform bereikbaar topgevel heet wolfeind. b a s i l i e k kerk waarvan de middenbeuk via een aantal treden, dan wel een allee rechte laan tussen twee of meer ver boven de zijbeuken uitrijst; de platform ter onderbreking van de trap. rijen bomen. middenbeuk ontvangt Licht door boven borstwering tot borsthoogte alliantiewapen huwelijkswapen, de scheibogen aangebrachte vensters. opgetrokken muur ter afzetting van waarin het wapen van de man en van de bastion bolwerk, vijfhoekige uitbouw balkon, terras of galerij. vrouw verenigd zijn onder het helmteken van een vestingmuur of -wal. b o s s a g e muurvlakken waarbij de van de man. beklampen het aanbrengen van een stukken relief krijgen door een ankerbalkgebint gebint waarbij de bekleding van metselwerk tegen een verhoging, in de vorm van een kussen of dekbalk door de (iets uitstekende) muur. diamantkop. gebintstijlen heen wordt gestoken. bel-etage hoofdverdieping van een bouwhuis bedrijfsgebouw behorend a p s i s nisvormige sluiting van schip, aanzienlijk huis, meestal boven een tot een adellijk huis of buitenplaats, koor, zijbeuk of kapel op souterrain. dikwijls aan weerszijden van het halfcirkelvormige of veelhoekige beslagwerk een van siermetalen voorplein geplaatst haaks op de voorgevel plattegrond. verankering van juwelen afgeleide van het hoofdgebouw. a r a b e s k naturalistisch gestileerde decoratie, vaak ook met aanduidingen bovenlicht raam direct boven een plantenrank, vaak ontspruitend uit een van spijkergaten. voordeur. vaas en toegepast ter decoratie van een b e u k zie zijbeuk. b r a n d m u u r scheidingsmuur, pilaster. b i e m a (bima) verhoging in het midden doorgemetseld tot aan of buiten het dak, TERMEN 227 ter voorkoming van het overslaan van dakvlak aangebracht uitspringend venster empire-venster venster met brand. met eigen dakdekking. verdikte middenstijl. b u i t e n h u i s buitenverblijf buiten de d a k m o e t bouwspoor dat aangeeft entablement zie hoofdgestel. stad, veelal de kern van uitmakend van waar ooit een dak tegen een muur e p i t a a f grafschrift, veelal in een buitenplaats. eindigde. gebeeldhouwde omlijsting, boven het buitenplaats landhuis met bij- dakruiter siertorentje op nok van een graf aangebracht tegen muur of pijler. gebouwen en toebehoren gelegen in een zadeldak of viering van een kerk, meestal e r k e r kleine ronde, veelhoekige of park, waarin huis en park een ondeelbaar in de vorm van een klokkentorentje. vierkante uitbouw aan een gevel, veelal geheel vormen. dakschild vlak van zadel- of schild- beginnend boven de begane grond; b u n d e l p i j l e r pijler bedoeld om dak. bedoeld voor meer licht en beter uitzicht boven uit verschillende richting to dekbalkgebint gebint waarbij de naar buiten. ondersteunen; bestaat uit een kern bezet dekbalk (iets overstekend) op de es (enk) gemeenschappelijke bouwland met halfzuilen, colonnetten en schalken. gebintstijlen ligt. bij een dorp. dessus-de-porte (bovendeurstuk) e s d o r p dorp ontstaan op de zandgrond calvariegroep (kruisigingsgroep), versiering boven een deur in de vorm van nabij het gemeenschappelijke bouwland. voorstelling op een rooms katholieke een schilderij (vaak een grisaille), ezelsrug rij onder een hoek staande begraafplaats van de gekruisigde Christus stucwerk of een gesneden paneel. bakstenen ter afdekking van een muur of met Maria en Johannes; soms ook diamantkop vlakke piramidevormig geveltop. uitgevoerd als calvarieberg. bewerkte steen, vaak in het midden van cannelure verticale groef in de beslagwerk. fa็ade voorgevel, voornaamste schacht van zuil of pilaster. d i e p huis huis met zijn nokrichting buitengevel. c a r t o u c h e vlak met inscriptie binnen haaks op de straat en de ingang aan de festoen loof- of bloemslinger van een versierende omlijsting. korte zijde. vruchten, bloemen of draperieen ter cassette verdiept rechthoekig vlak, doophek afsluitend hek van de versiering boven vensters en ingangen, in ter indeling van een plafond. rechthoekige ruimte rondom de frontons, tegen pilasters of in plinten en c e n o t a a f grafmonument voor een preekstoel waarbinnen in protestantse onder vensterdorpels. Ook uitgevoerd als overledene wiens stoffelijke overschot kerken de doop wordt toegediend doekfestoen (lambrekijn). zich elders bevindt. (dooptuin). flamboyant benaming voor een late centraalbouw symmetrisch bouw- dorische orde forse, wat ontwikkeling in de gotiek, gebaseerd op werk op grond van een cirkel, veelhoek of gedrongen orde, met een onversierd vlamvormige onderverdelingen van de Grieks kruis. kapiteel en oorspronkelijk in de Griekse vensters. c i p p u s vierkante spits toelopende oudheid met gecanneleerde zuil zonder fliering (jukplaat) horizontaal gelegen grafzuil voetstuk. langsbalk ter ondersteunig van de sporen. commandeurswoning woonhuis d o r p e 1 horizontale deel van een folly romantisch sierbouwwerk, vaak van een commandeer (kapitein) op de houten of stenen deur- of vensterkozijn. als compositorisch element in een grote vaart en vooral de walvisvaart. Men onderscheidt boven-, tussen- en landschapspark toegepast. composiete orde combinatie van onderdorpels (zie ook kale. fort naar alle zijden verdedigbaar, ionische en corinthische orde. d w a r s a r m (transeptarm) ter gesloten vestingwerk, waarvan de consistorie ruimte in of bij een weerszijden van het middenschip gelegen verdediging zelfstandig kan worden protestantse kerk; vergaderplaats van de deel van het dwarsschip. uitgevoerd. kerkeraad. dwars huis (langshuis) huis met zijn fries bandvormig gedeelte van het console kraagsteen of houten nokrichting evenwijdig aan de straat en hoofdstel, tussen architraaf en kroonlijst; kraagstuk ter ondersteuning van een balk, de ingang aan de lange zijde. versierd met metopen en triglieven of een lijst of een uitstekend deel van een dwarshuisboerderij (T-boerderij) met doorlopend relief; in ruimere zin: gebouw; vaak voorzien van een profiel. boerderij met dwars geplaatst voorhuis. versierde horizontale band, bijvoorbeeld cordonlijst uitspringende dwarspand zie dwarsschip. ter afsluiting van een muurvlak. horizontale lijst langs de gevel, ter dwarsschip (transept) langwerpige frontaal versimpelde wimberg (in accentuering van de verdiepingen. ruimte die het middenschip loodrecht torenbekroning), zie wimberg corinthische orde slanke orde, kruist en daarmee in open verbinding fronton lage driehoekige, waarvan het kapiteel versierd is met de staat. De beide loodrecht op de boogvormige of segmentboogvormige omgekrulde bladeren van de acanthus. middenschip staande delen worden ook versiering boven deuren, ramen of Bevels. wel dwarspanden genoemd. Het omsloten boogveld heet timpaan. dagkant loodrecht op het muurvlak staande dan wel afgeschuinde kant van e i n d k a m e r (ouderkamer) bij een g a l e r i j overdekte gang waarvan een een venster- of deuropening. boerderij aangebouwde kamer voor zijde een open arcade vormt; kleine dakerker zie Vlaamse gevel. gepensioneerde ouders (zie ook decoratieve galerijen aan buitengevels dakkapel klein hoog in het hellend ouderwoning). heten dwerggalerij en. 228 TERMEN gebint juk met verticaal geplaatste halsgevel gevel waarvan het midden- kapiteel decoratieve verbreding stijlen, zie juk. deel hoger is opgetrokken tot een recht- boven op zuil of pilaster ter vergroting g e b 1 o k t voorzien van natuurstenen of hoekige top, meestal gevat tussen twee van het draagvlak. stucwerk blokken. klauwstukken en bekroond door een kapittelkerk (collegiale kerk) kerk gefacetteerd van facetten, fronton. waaraan een kapittel, een college van afgeschuinde vlakken, voorzien. h a v e z a t e in opzet versterkt edelmans- kanunniken of koorheren, verbonden is. gekoppelde vensters vensters, huis waarvan het bezit recht gaf op een k a r i a t i d e dragende zuil in de vorm die slechts door een smalle muurdam, zetel in de Ridderschap. van een gebeeldhouwde vrouwenfiguur. stijl of houten tussenlid aan elkaar zijn h e r m e naar onderen taps toelopende k a z e m a t bomvrije ruimte waarin het verbonden. pijler of pilaster waarvan het bovenste geschut staat opgesteld. gemene muur gemeenschappelijke deel de vorm heeft van het bovenlichaam kinderbalken (kinderbinten) muur, waarin de balken van beide van een menselijke figuur. kleinere balken van een samengestelde aangrenzende woonhuizen opliggen. hoekrisaliet vooruitspringende balklaag die op regelmatige afstand haaks gemengde stijl tuinstijl waarbij de partij op de hoek van een gebouw. op de moerbalken zijn gelegd en de vloer landschapsstijl gecombineerd wordt met hoevenzwerm verspreide boeren- dragen (zie ook moerbalk). geometrische structuren in de nabijheid hoeven op en nabij het gemeenschappe- k i s t w e r k muurwerk bestaande uit van het huis. lijke bouwland. twee evenwijdige vlakken, opgevuld met g e w e 1 f stenen overkluizing van een hoofdgestel (entablement) klassiek mortel en breuksteen die op gezette ruimte; ook wel in hout uitgevoerd. horizontaal lijstwerk bestaande uit hoogten onderling verbonden zijn. gordelboog brede ribben- architraaf, fries en kroonlijst. klauwstuk in- en uitgezwenkt zij- of versterking tussen twee gewelfvlakken of hoofdschip zie middenschip vleugelstuk aan weerszijden van een delen van een tongewelf. hoornwerk buiten de vesting gelegen topgevel of dakkapel. g o r d i n g licht gekantelde langsbalk verdedigingswerk met twee halve klezoor een kwart metselsteen, tussen topgevels of jukken waarop direct bastions. gebruikt aan het begin van een metsellaag dakbeschot aangebracht kan worden in opdat de stootvoegen van opeenvolgende de schuinte van het dak. imitatie speklagen in plaats van lagen niet boven elkaar komen to liggen. grafperk omhekt gedeelte met in natuursteen, in stucwerk uitgevoerde klinknagelpui winkelpui gedragen daarbinnen gelegen zerken. horizontale banden in het baksteen- door buiskolommen van geklonken grafrijstenen stenen met nummers muurwerk. kwadrantprofielen. in de kerkmuur die de corresponderende impost dekplaat van pijler of kapiteel klokgevel gevel waarvan de top rijen met graven op het aangrenzende tussen deze en de boog, of plaat bij gevormd wordt door een ingezwenkte kerkhof aangeven. boogaanzet. afdekking in de vorm van een klok. grafsteen verticaal geplaatste steen insteek tussenvloer in het achterste kloostergang (kruisgang) galerij aan het hoofdeinde van een graf (zie ook gedeelte van een hoog stadswoonhuis rondom een vierkante binnenplaats zerk). met daaronder de binnenhaard. De aansluitend aan een kloosterkerk. graten zie kruisgewelf. kamer boven de insteek wordt wel kloostermop groot formaat Grieks kruis kruis met vier armen hangkamer genoemd. middeleeuwse baksteen. van gelijke lengte. Intze-reservoir door Otto Intze kloostervenster venstermettwee grisaille (grauwtje of witje) schilderij voor het gebruik in watertorens openingen boven elkaar; boven met glas in wit en grijs, ter imitatie van een ontwikkeld type ijzeren waterreservoir en onder met een luik gesloten (in gebeeldhouwd marmeren relief. met een (gedeeltelijke) opbollende Groningen ook Groninger vensters g r o t e s k e ornament van rankwerk bodem. genoemd). bestaande uit bloemen en dierfiguren, ionische orde sierlijke orde, vaak k o 1 o m vrijstaande verticale oorspronkelijk Romeins, in de 16de eeuw met cannelures en een kapiteel met krul ondersteuning voor horizontale liggers. herontdekt en ten tijde van renaissance aan weerszijden. kolossale orde pilasters of en manierisme opnieuw verwerkt. halfzuilen die tegen de voile hoogte van guirlande zie festoen. juk (gebint, spant) dragende hout- de gevel of tenminste over meerdere constructie, bestaande uit een dekbalk, verdiepingen omhoog gaan. haanhout (hanebalk) horizontale twee verticale of schuingeplaatste stijlen koofplafond plafond met rondom verbindingsbalk tussen twee tegenover (jukbenen) en daartussen schoren een koof, een gebogen gedeelte dat de elkaar staande sporen. (korbelen). Bij verticaal geplaatste stijlen overgang vormt naar de dragende muren. h a l l e n h u i s gebouw met vrijstaande spreekt men van gebint. koor aan de oostzijde gelegen gebintconstructie die het huis in drie kerkgedeelte waar zich het (hoofd)altaar beuken verdeelt. k a 1 f horizontale tussendorpel van een bevindt. Het kan recht, rond of hallenkerk kerk bestaande uit kruiskozijn, schuifvenster of dwarsregel veelhoekig gesloten zijn en is soms schepen van gelijke hoogte waardoor het tussen een deur en haar bovenlicht. voorzien van een kooromgang met middenschip geen direct licht ontvangt. k a n t e e 1 tandvormige muurbekroning. straalkapellen. TERMEN 229 koorhek houten hek ter afscheiding woongedeelte aan een zijde dwars op het m a k e l a a r decoratieve verticale van koor en schip (zie ook oksaal). bedrijfsgedeelte is uitgebouwd. bekroning van een houten geveltop. koorlantaarn van vensters voorzien kubbing lage zijbeuk van een m a n c h e t versierd onderste derde deel bovenste deel van het koor in een driebeukige hallenhuisboerderij. van een zuil basilicale kerk. k w a b o r n a m e n t siermotief met mansardedak gebroken dak waarbij kop-hals-rompboerderij slappe vorm dat lijkt op uitgerold deeg, de dakschilden geknikt zijn en elkaar aan boerderij waarbij het woongedeelte met geintroduceerd door de zilversmid de bovenzijde onder een stompe hoek in bedrijfsgedeelte verbonden wordt door Paulus van Vianen (circa 1572-1613). de horizontale nok snijden. een smaller tussenlid. kwartierwapens wapens der mansarde puntgevel puntgevel kop-rompboerderij boerderij stamouders, vaak op zerken of waarbij de schuine zijden geknikt zijn. waarbij het woongedeelte in zijn geheel grafmonumenten van adellijke personen mansarde schoudergevel smaller is dan het bedrijfsgedeelte. afgebeeld. schoudergevel waarbij de schuine zijden korbeel kromme of rechte schoor geknikt zijn. tussen een verticaal en een horizontaal laagwand lagere zijgevel van een mascaron groteske of fantastische onderdeel van een houtconstructie. woonhuis aan de kant van een afluiving. mensen- of dierenkop op balkkoppen, korbeelstel houtconstructie lambrisering wandbetimmering, boog- en sluitstenen enzovoort. bestaande uit een muurstijl, een korbeel meestal bestaande uit panelen medaillon ronde of ovale en een sleutelstuk, die samen een aangebracht tegen het onderste gedeelte gevelversiering, doorgaans voorzien van onvervormbare driehoek vormen; van wand of interieur. portretkop. toegepast ter versterking van de lancetboog langgerekte spitsboog. metaarhuis (meta heir) klein gebouw draagkracht van een balk en ter landschapsstijl in Engeland op een Israelitische begraafplaats, versteviging van de stabiliteit van een ontstane tuinstijl waarbij een bestemd voor alle handelingen die aan gebouw. geidealiseerd natuurlijk landschap wordt een begrafenis voorafgaan. korfboog boog lijkend op een halve nagebootst. metope vierkante platte steen, liggende ellips. langhuisboerderij boerderij voorzien van relief, onderdeel van een kozijn omlijsting van een ingang of waarbij woongedeelte en bedrijfsgedeelte fries. lichtopening bestaande uit een onder- in elkaars verlengde onder een dak metselverband wijze waarop dorpel, bovendorpel en twee stijlen, liggen. bakstenen zijn gemetseld teneinde een waarin een deur, raam of luik is bevestigd. I a n t a a r n bekronend torentje of toren goede stabiliteit en samenhang van het kraagsteen in een muur gemetselde, met grote (beglaasde) openingen boven metselwerk te garanderen. uitstekende steen die dient om een balk koepels of schipkruisingen. mezzanine lage 'halve' verdieping, of een boog te ondersteunen. 1 a t e i langgerekte balk van natuursteen, voorzien van een reeks kleine vensters, krimpen (krimpenboerderij) bout of ijzer boven een deur of venster; meestal direct onder het dak (vergelijk inwaartse sprongen van muurwerk die heeft een dragende functie. attiek). voor de overgang zorgen van het bredere lessenaarsdak dakovereenbouw- middenrisaliet vooruitspringend bedrijfsgedeelte van een boerderij met onderdeel, in een richting afhellend. gedeelte in het midden van een het smallere woongedeelte. lichtbeuk vensterwand aan de gevelfront. kroonlijst bovenste licht uitstekende bovenzijde van het middenschip van een middenschip (middenbeuk, langs- horizontale beeindiging van een basiliek. schip), hoofdschip van basiliek of hallen- hoofdgestel. lijstgevel gevel beeindigd door een kerk. kruisgewelf stelsel van elkaar lood- over de gehele breedte doorgaande m i kw e ritueel bad nabij de synagoge. recht kruisende rondbogige of spitsbogige kroonlijst. m o e r b a 1 k (moerbint) zware balken gewelven; de snijlijnen van een kruisgewelf liseen vlakke, verticale reliefband als van een samengestelde balklaag, ter heten graten. Wanneer de snijlijnen op wandgeleding in een muurvlak. ondersteuning van de haaks daarop tevoren over de traveeen gemetselde loggia nisvormige, inpandig gelegen, gelegde kinderbalken die de vloer dragen diagonale en loodrechte bogen (ribben) overdekte ruimte op de verdieping, (zie ook kinderbalk). rusten spreken we van een kruisribgewelf. voorzien van balustrade. m o n d haakse kanalen op het Stads- Bij een net-, een ster- of een waaiergewelf 1 o s hoes hallenhuisboerderij waarbij kanaal, gebruikt voor de afvoer van zijn niet-dragende, decoratieve ribben inwendig woon- en bedrijfsruimte niet Drents veen via het Groningse kanalen- toegevoegd. gescheiden zijn. stelsel. k r u i s k e r k kerk met een transept. luchtboog stenen boog, die de zijde- m o n t a n t stenen stijl in een kerkvenster. kruisvenster venster in vieren lingse gewelfdruk van de buitenmuur van muizentand bakstenen lijst verdeeld door middenstijl en tussen- het middenschip over het zijschip been bestaande uit een laag koppen die onder dorpel (kale; boven met glas, onder met op de steunbeer overbrengt. een hoek uitsteken waardoor een reeks luiken gesloten. spitse tanden ontstaat. krukhuisboerderij boerderij met maaiveld bovenkant van een terrein m u u r a n k e r ijzeren constructiedeel een L-vormige nok, ontstaan doordat het dat een bouwwerk omgeeft. om muren aan balken te verankeren, 230 TERMEN waardoor uitwijken van de muur wordt palmet palmbladvormig versierings- p u i gevelgedeelte behorend bij de voorkomen. motief uit de oudheid en tevens gebruikt begane grond van een huffs. muurdam muurgedeelte tussen twee in het classicisme en het neoclassicisme; puntgevel gevel waarvan het openingen, waarvan de hoogte groter is vaak geplaatst op hoeken van daken. bovendeel driehoekig is, overeenkomstig dan de breedte. p a n d h o f (kloosterhof) ruin die door het erbij aansluitende zadeldak. muurstijl in of tegen een muur de drie of vier armen van een geplaatste verticale houten stijl die een kloostergang wordt omgeven. raam gedeelte van het venster waarin balk ondersteunt (zie korbeelstel). paviljoen vrijstaand tuinhuis en/of het glas is gevat. klein aanbouwtje aan groter gebouw. ravelijn laag voorwerk gelegen tussen narthex voorhal van een kerkgebouw. penant zie muurdam. bastions en voor een stuk courtine en Philibertspant houten boogspant dienend om deze te dekken. n e u t stenen of houten onderstuk samengesteld uit korte planken. r e d o u t e eenvoudig veldwerk met waarop een deurstijl rust. pilaar (pijler) vrijstaande drager van garden wal ter afsluiting van de toegang n o k horizontale snijlijn van twee vlakken. een gedeelte van een bouwwerk; heeft tot een bepaald gebied. een vierkante, recht- of veelhoekige ribber' zie kruisgewelf. obelisk aan de Egyptische of klassieke doorsnede. risaliet een over de gehele hoogte van oudheid ontleend versieringsmotief, pilaster weinig uitspringende, van een gebouw licht uitspringend veelal ter bekroning van een gevel. Wat basement, schacht en kapiteel voorziene gevelgedeelte. betreft functie een opvolger van de vierkante muurpijler ter ondersteuning rocaille asymmetrisch schelpachtig pinakel. van hoofdgestel of boog. ornament. oeil-de-boeuf (oculus, osseoog), pinakel in de gotiek gebruikelijke roedenvenster (schuievenster met klein venster van ronde, ovale of kleine spitse, torenvormige bekroning, onderverdeling van roeden waarin de achthoekige vorm, doorgaans ter bezet met hogels en bekroond door een ruiten worden aangebracht. verlichting van achtergelegen zolder of kruisbloem. Tevens ter verzwaring van de roedenverdeling verdelingvan trap. steunbeer in verband met het opvangen een raam door verticale en horizontale ojiefvorm decoratief profiel met van de zijwaartse druk (zie luchtboog). geprofileerde spijlen, waarin de glas- boven een holle en onder een bolle pleisterwerk afdeklaag van ruiten zijn aangebracht. gewenkte vorm. metselwerk, bestaande uit een laag rollaag reeks stenen op hun kant, vaak onderschoer (underschoer) door mortel, waardoor een glad oppervlak ter afdekking van een muur of topgevel. het terugplaatsen van de baander ontstane ontstaat. rolwerk een plastisch motief portaalvormige ruimte aan achterzijde p l i n t onderste deel van een zuil- vergelijkbaar met uit leer gesneden en van een boerderij. basement; ook stootlijst onder langs een omgekrulde vormen (zie ook bandwerk). ontlastingsboog boogboven gevel of wand. romano orde variant op de venster- of deuropening om boven- Polonceauspant ijzerenkapspant composiete orde, zoals beschreven in het liggend metselwerk te dragen en de druk opgebouwd uit twee onderspannen architectuurtractaat van Scamozzi. daarvan af te Leiden naar de muurdammen. driehoekige liggers, verbonden door een rondboog boog in de vorm van een o p k a m e r kamer die enkele treden trekstaaf; soms ook in hout uitgevoerd. halve cirkel. hoger ligt dan andere vertrekken van portaal uitgebouwde hoofdingang. rondeel half- of driekwartronde dezelfde bouwlaag; dikwijls ingericht p o r t i c u s aan een zijde gesloten torenachtige uitbouw van een stadsmuur. boven een half in de grond gebouwde zuilengang, waarboven een dak met rooilijn scheiding tussen openbare en kelder. hoofdgestel en fronton. particuliere grond, die bij het optrekken oranjerie zelfstandig gebouw of serre p o r t i e k naar de straatzijde geopend van bouwwerken niet overschreden mag waarin sinaasappelboompjes en andere overdekt portaal, leidend naar de worden. zuidelijke gewassen 's winters worden ingangsdeur. r o z e t cirkel- of bladvormig versierings- ondergebracht; vaak dient een van de p o s t a m e n t (piedestal) voetstuk onder motief. bouwhuizen bij een kasteel of buitenhuis zuil of pilaster. r u s t i c a muurwerk van grote steen- tot oraniene.. potdekselen enigszins overlappend blokken, aan de buitenzijde ruw gelaten orde een in de klassieke bouwkunst door aanbrengen van planken om inwatering en gemetseld met diepliggende voegen. volgorde en verhoudingen vastliggende te voorkomen. samenstelling van bouwonderdelen. pronkrisaliet rijk gedecoreerd sacramentshuis in het kerkkoor osendrop druipstrook tussen twee licht uitspringend gevelgedeelte waarin aangebrachte nis- of torenvormige huizen; voert het van de daken doorgaans de ingangspartij is bewaarplaats voor de geconsacreerde afstromend water af. opgenomen. hosties. ouderwoning bij een boerderij pseudo-basiliek kerkwaarvande sacristie kleine nevenruimte aan een aangebouwde woning voor middenbeuk weliswaar hoger is dan de kerk bij het koor, ter bewaring van gepensioneerde ouders (zie ook zijbeuken, maar toch geen vensterzone gewaden en voorwerpen voor de eindkamer). bezit. eredienst. TERMEN 231 samengestelde balklaag balk- snijraam bovenlicht met gesneden Stijl verticaal onder deel van een deur- laag bestaande uit moer- en kinderbalken. versiering. of vensterkozijn. schaapskooi stal voor schapen, met s o u t e r r a i n benedenverdieping, strengperssteen machinaal laag aflopend dak en doorgaans driezijdig veelal gedeeltelijk beneden het maaiveld gevormde steen met een zeer regelmatig gesloten kopwanden met deuren erin. gelegen. oppervlak. schacht opgaand gedeelte van zuil of SOW-kerk (Samen op Weg-kerk) stroomlaag rij van enigszins schuin pilaster tussen basement en kapiteel. samenwerkingsverband tussen de geplaatste stenen ter opvulling van een schalie (spaan of schindel) houten Hervormde en Gereformeerde kerken. ruimte waar Been plaats genoeg is voor plankje dat als een lei bevestigd wordt. spaarboog boog boven ondiepe nis. haaks metselverband, bijvoorbeeld in schalk tegen muur of pilaar staande spaarnis nis in metselwerk om vakwerkwanden. dunne, veelal ronde drager van boog of materiaal uit to sparen. stucwerk ornamentaal pleisterwerk. ribbe van een gewelf. spant zie juk. stylobaat (zuilenstoel) verhoogd scheiboog boog van een arcade tussen s p a t k r a c h t e n horizontale krachten gedeelte waarop een reeks van zuilen is twee beuken van een kerk of ander die door de druk van het boven gelegen geplaatst. gebouw. gewelf een zijdelings uitwijken van een schilddak dakvorm bestaande uit muur veroorzaken en in de Middeleeuwen tandlijst rij van blokjes onder een twee driehoekige aan de smalle en twee door middel van steunberen en lucht- kroonlijst (vergelijk muizetand). trapeziumvormige dakvlakken aan de bogen en later door trekankers T-boerderij (boerderij met dwars lange zijde die elkaar in de horizontale opgevangen worden. geplaatst voorhuis) boerderij waarbij het nok snijden. speklaag horizontale band van natuur- woongedeelte dwars op het bedrijfs- s c h i p vrijwel altijd aan de westzijde steen of pleisterwerk in metselwerk; ook gedeelte is geplaatst. gelegen gestrekt deel van een kerk, wel in stucwerk geimiteerd. tentdak dak waarvan de vier dak- eenbeukig of door in de lengterichting s p i t k e e t half ingegraven plaggenhut vlakken in een punt bijeenkomen en lopende arcaden onderverdeeld in (spitten zijn heideplaggen). waarbij de nok ontbreekt. middenschip en zijbeuken. s p i t s b o o g boog gevormd door twee theekoepel tuinhuis voor het schoon (metsel)werk nietdoor cirkelsegmenten die elkaar aan de drinken van thee en andere dranken, een pleisterlaag afgedekt metselwerk. bovenzijde onder een scherpe hoek vooral opgericht bij buitenplaatsen. schoudergevel tuitgevel met ontmoeten. tongewelf tunnelvormig gewelf, in horizontale onderbrekingen in de spoor (dakspoor) rond of rechthoekig de richting van de lengteas van de ruimte. schuine zijde. bezaagd hout in de schuinte van het dak, toot spitse wigvorm; versiering aan het schuifvenster geheel van kozijn, dienende voor het dragen van de ontmoetingspunt van twee raam en ruiten, waarbij het boven- en dakbedekking. boogsegmenten in een spitsboogvenster. benedendeel van het raam verticaal langs standvink stijl, aan twee zijden t o p a n k e r sieranker, aangebracht in de elkaar kunnen schuiven. voorzien van korbelen, ter ondersteuning punt van een tuitgevel met een in smeed- segmentboog boog met uitsnede van een balk. werk uitgevoerd jaartal. van minder dan een halve cirkel. stapelbouw wijze van bouwen topgevel gevel waarvan het boven- s e r r e met glas dichtgezette houten of waarbij stenen elementen op elkaar deel een driehoekig beloop heeft ter ijzeren uitbouw van een huis. gestapeld worden en de krachten op afsluiting van het dak. s h e d d a k (zaagdak) opvolgende reeks gelijkmatige wijze op de onderliggende toskaanse orde orde met gladde parallelle daken met dakvlakken onder constructie afgedragen worden. schacht en simpel kapiteel. verschillende helling, waarvan de steilste steekkap klein gewelf boven een t r a c e r i n g (maaswerk) stelsel van van glas voorzien zijn en gericht op het hoog venster dat het schipgewelf geprofileerde, gemetselde stenen noorden. loodrecht kruist. banden als onderverdeling en versierend sieranker rijker versierd muuranker. s t 61e grafzuil van Griekse oorsprong. element van vensteropeningen en muur- skeletbouw wijze van bouwen stelpboerderij rechthoekige vlakken. waarbij verticale stijlen en horizontale boerderij waarbij het voorste deel als transept zie dwarsschip balken met elkaar verbonden worden en woongedeelte wordt gebruikt en het t r a p g e v e l gevel waarvan de schuine de krachten op geconcentreerde wijze op achterste deel als bedrijfsgedeelte. zijden van de top een trapvormig beloop de onderliggende constructie afgedragen sterrenbos hakhout- of hebben. worden. productiebos doorsneden door straals- travee ruimte-, wand- of gevel- sleutelstuk langwerpig stuk hout gewijze van een middelpunt uitgaande eenheid, afgebakend door pilaren, dat horizontaal op een muurstijl en een lanen. steunberen, pilasters of vensters. korbeel rust (zie korbeelstel); vaak aan s t e u n b e e r muurverzwaring ter trekbalk horizontale balk tussen de het uiteinde voorzien van een profiel. verbetering van de stabiliteit van het zijmuren van een gebouw; kan de s l u i t s t e e n wigvormige steen als gebouw; bij kerken soms breed en hoog zijwaartse druk van een kapconstructie bovenste Steen in de kruin van een boog opgemetseld (streefpijler) voor de opvang en/of gewelf opvangen; in ijzer of gewelf, doorgaans van natuursteen. van een luchtboog. uitgevoerd trekanker genoemd. 232 TERMEN tribune boven een zijschip gelegen vlechting wigvormig stuk metsel- z a a 1 k e r k rechthoekige, niet door galerij. werk, met liggende voegen loodrecht op reeksen zuilen of pijlers in beuken triglief versierd veld in fries, in drieen de schuine zijkant van een bakstenen onderverdeelde kerk. gedeeld door twee verticale gleuven. geveltop; toegepast ter versteviging van zadeldak dakvorm bestaande uit twee triomfbalk balk onder de het metselwerk. (in Groningen ook hellende vlakken die elkaar in de triomfboog in een kerk, waarop beelden beitelingen genoemd). horizontale nok snijden. van de Gekruisigde en Maria en Johannes vleugelstuk zie klauwstuk z e r k horizontale grafbedekking van zijn geplaatst. vliering op de fliering gelegde vloer steen (zie ook grafsteen). triomfboog de boog waarmee in een in een kapconstructie. z i c h t a s zichtlijn in een tuinaanleg kerk het koor is geopend op schip of volume onderdeel van een gebouw; gericht op het huis of op een ander kruising. bouwmassa. visueel belangrijk punt. troggewelf gewelf bestaande uit een v o l u u t spiraalvormige versiering van ziende kap kap waarvan de reeks gemetselde boogvlakken, geslagen ionische kapitelen; ook decoratief constructie niet door gewelven of een tussen houten of ijzeren liggers. onderdeel van consoles en klauwstukken. plafond aan het oog is onttrokken. tudorboog boogvorm waarvan de v o o r a f een tussen de beide kanalen van zijbaander dubbele inrijdeur bij een segmenten aan de bovenzijde overgaan in een dubbel kanalenstelsel gelegen stuk boerderij met dwarsdeel die toegang rechte, elkaar in een stompe hoek veen dat als eerste werd ontgonnen en geeft tot de deel. ontmoetende stukken. waar de veenarbeiderswoningen werden zijbeuk kerkruimte, parallel aan het tuindorp buitenwijk met gebouwd. hoofdschip en daarvan gescheiden door dorpsgewijze bouw en woningen in zuilen of pilaren. kleine groepen en met tuinen eromheen. waaierzwikken waaiervormige zuil dragend element met een tuitgevel puntgevel, waarbij top en versiering in de zwikken van een van een cirkelvormige doorsnede, doorgaans aanzet zijn voorzien van een smalle rondboog voorzien raam van een schuif- bestaand uit basement, schacht en horizontale beeindiging. venster. kapiteel. T-venster schuifvenster met boven w a n g e n zijstukken, zoals van een z w i k driehoekig vlak tussen een boog de wisseldorpel een kleiner en onder een, schouw of een koorgestoelte. en zijn rechthoekige omlijsting. door een roede in tweeen verdeeld, waterlijst horizontale, enigszins groter raam. uitstekende lijst langs een Bevel, bedoeld om het aflopende regenwater van de uithof op het platteland gelegen onderliggende constructie weg te houden. gebouwencomplex van een klooster, waterstaatskerk neoklassicistisch bestemd voor agrarische doeleinden. kerkgebouw uit het tweede kwart van de u i t k r a g e n uitsteken van een 19de eeuw, zo genoemd omdat kerken in bouwdeel om een muurverzwaring of deze periode door (of tenminste onder uitspringende bouwmassa te toezicht van) een ingenieur van ondersteunen. Waterstaat moesten worden gebouwd. w e g d o r p lineaire nederzetting met vakwerkwand wand van onderling aaneengesloten bebouwing van huizen of verbonden houten stijlen en regels gevuld boerderijen ter weerszijden van de weg. met met bakstenen of met vlechtwerk van w e n k b r a u w decoratieve gebogen wilgetenen en bestreken met leem. sierlijst aangebracht boven een venster. veranda (waranda) open maar w i j k gegraven zijvaart in een overdekte houten galerij voor of om een veengebied. huis. w i m b e r g steile driehoekige siergevel verblendsteen (blindeersteen) boven portalen en vensters, vaak afgezet hardgebakken strengperssteen met een met hogels en bekroond door een gladde en dichte huid. kruisbloem. v i e r i n g kruising van midden- en windschoor schuin tussen juk en dwarsschip, vaak benadrukt door een fliering geplaatst schoor ten dienste van vieringtoren of dakruiter. de langsstabiliteit van de kapconstructie. villaboerderij boerderij waarvan w i n d v e e r plank aangebracht ter het woongedeelte als losstaande villa bescherming van de zijrand van een voor het bedrijfsgedeelte is gebouwd. rieten of pannendak; tevens gebruikt als Vlaamse g e v e 1 grote stenen dak- `omlijsting' van de geveltop. erker met venster en eigen dakdekking, wolfdak zadeldak dat boven aan een of waarvan de voorzijde gelijkligt met het beide uiteinden is afgeschuind; de onderliggend muurwerk. afschuining zelf is het wolfeind. 233 TOPOGRAFISCH REGISTER In dit register, samengesteld door Jeroen Aa en Hunze, gemeente 61, 63, 64, 110, Berghuizen 179-180 van Meerwijk, zijn behalve de namen van 111, 123, 124, 126, 127, 171 Beusichem 210 Drentse steden, dorpen, buurtschappen Aalden 28, 60-61, 218 Blijdenstein zie Ruinerwold en gehuchten ook de andere Nederlandse Achlum (Fr.) 37 Boertangermoor 54, 55, 56 plaatsnamen vermeld die in de tekst Achterste Erm 184 Bonnen 126 voorkomen. De v e t gedrukte nummers Aduard (Gr.) 36 Bonnerveen zie Gieterveen verwijzen naar de bladzijden waarop die Akkrum (Fr.) 191 Borchstee 108 kernen uitgebreid aan bod komen. De Alteveer 217 Borger 20, 23, 35, 38, 44, 82-84, 123 overige paginanummers hebben Amen 128 Borger-Odoorn, gemeente 82, 84, 99, betrekking op vermeldingen elders in de Amersfoort 184 100, 119, 153, 161, 186, 188, 189 tekst. Tevens zijn opgenomen de namen Amsterdam 21, 87, 152 Bosch en Vaart 199 van kastelen, buitenplaatsen en Amsterdamscheveld 56, 57, 153 Boschoord 30, 52, 120, 123 landhuizen. Anderen 46, 57, 61 Bovensmilde 84, 184 Ane 12, 66 Broekhuizen 179 Angelslo 112 Bronneger 41,100 Anholt 176 Bruntinge 45, 164, 206 Anloo 12, 19, 20, 22, 27, 30, 36, 39, 42, Buinen 50, 82, 84-85 43, 46, 48, 54, 61-63, 82, 126, 161, Buinerveen 54, zie Nieuw-Buinen 215 Bunne 12, 32, 43, 57, 200 Annen 30, 43, 48, 63-64 Busselte 128 Annerveen 65, zie ook Spijkerboor Annerveenschekanaal 23, 25, 32, 48, 56, Coevorden 12, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 64-66 22, 25, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 34, 35, Arisen 43, 47, 66, 204 36, 37, 39, 41, 49, 50, 51, 53, 58, 66, Apeldoorn 108 85-92, 219 Appelscha (Fr.) 23, 50, 133 Coevorden, gemeente 60, 92, 93, 125, Arnhem 30, 185 152, 153, 158, 162, 181, 182, 200, 202, Aschwing 25 218, 220 Assen 12, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 23, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 35, 36, 38, Dalen 23, 32, 39, 92-93, 180 39, 49, 50, 54, 58, 66-80, 129, 162, Dalerend zie Nieuwlande 213 Dalerpeel 57 Assen, gemeente 142 Dalerveen 93 Assen-Rode 185 Darp 128 Asserbos 78 De Bente zie Dalen Balloerkuil 173 De Bloemert 28, 38,151 Balloo 43,173 De Braak 30, 105, 109 Bareveld (Gr.) 49, 54, 65 De Duinen 105, 107 Barger-Compascuum 25, 29, 55, 56, 80 De Eerste Steen 74 Barger-Oosterveld 25, 117 De Groeve 32, 54, 82, 214 Batinghe, havezate 100, 102 De Haar zie Dalerveen Bedum (Gr.) 168 De Haar (Assen) 80 Beetgum (Fr.) 205 De Havixhorst zie Havixhorst Beilen 20, 28, 39, 40, 49, 57, 80-82, 131, De Horst 165 137, 207 De Katshaar 202 Beileroord 80 De Kiel 331,182 Benneveld 219-220 De Klencke 23, 35, 52, 163 234 TOPOGRAFISCH REGISTER De Kraak zie Ruinerwold Elim 28, 29, 40, 51, 132 Grolloo 23, 127-128 De Lariks, huis 74 Elp 46,112 Groningen 12, 14, 21, 41, 49, 50, 53, 54, De Marsch 25, 105, 109 Elsburger Onland 28, 38 81, 89, 165, 166, 219 De Punt 49 Emmen 18, 19, 20, 28, 29, 30, 31, 35, 36, Groot-Bankenbosch zie Veenhuizen De Schipborg 27, 48, 63-64 41, 43, 47, 49, 50, 54, 55, 58, 112-117, Groote Holt 36 De Stapel 52, 93, zie ook De Wijk 202 Grotenend 43, zie ook Gasselte De Strubben 64 Emmen, gemeente 80, 117, 118, 139, De Wijk 23, 30, 35, 52, 93-96, 174 152, 154, 155, 174, 180, 202, 218 Haakswold zie Ruinerwold De Waalborg 170 Emmer-Compascuum 31, 50, 55, 56, Haalweide 52, 93, zie ook De Wijk De Wolden, gemeente 66, 93, 104, 140, 116, 117-118, 174 Haantje, 't 159 167,176,196,215 Emmer-Erfscheidenveen zie Emmer- Haarlem 23, 71, 134 De Zandhof 112 Compascuum Haegenaarskamp 185 Dedemsvaart (0v.) 50 Emmerschans 54, 116 Halen 32 Delfzijl (Gr.) 50 Emmervenen 55 Hansouwe, Huis ter 165, 166 Den Hopi 153 Entinge 126 Harskamp (Gld.) 64 Dennenoord 210-211 Entinghe, havezate 100 Havelte 20, 22, 41, 46, 47, 49, 51, 52, Dennenrode 28, 137-138 Enumatil (Gr.) 166 128-131 Deurze 174 Erica 28, 53, 55, 56, 118-119 Havixhorst 23, 35, 52, 93, 95 Deventer 38 Erm 36, 50,184 Heeg (Fr.) 25 Dickninge, klooster 12, 14, 93 Esserheem zie Veenhuizen Hees 176 Diever 19, 20, 21, 26, 30, 32, 36, 39, 49, Eursinge (gem. Westerveld, bij Havelte) Hiemstrastate 137 51, 52, 96-98, 132 46, 128, 131 Hijken 32, 44, 58, 131, 184 Dieverbrug 36, 57, 98-99 Eursinge (gem. De Wolden, bij Pesse) Hijkersmilde 31, 184, 185-186 Dijkhuizen zie Ruinerwold 167 Hofstedehuis 23 Dikninge, Huis 23, 30, 52, 93, 94, 174 Eursinge (gem. Midden-Drenthe, bij Hollandscheveld 23, 30, 37, 131-132 Dokkum (Fr.) 37 Westerbork) 206 Hoog-Hullen 105, 109 Doldersum 197 Exloerkijl zie Tweede Exloermond Hoogema 170 Donderen 43, 200 Exloermond zie Eerste, Tweede Hoogersmilde 32, 37, 40, 50, 51, 54, 57, Dordrecht 140 Exloo 31, 37, 41, 47, 50, 119, 161 132-133, 185 Dordschebrug 139 Hoogeveen 16, 18, 23, 25, 26, 28, 30, 31, Drachten (Fr.) 50 Farmsum (Gr.) 202 32, 37, 39, 48, 49, 50, 52, 54, 57, 58, Drijber 31, 207-208 Fluitenberg 137 132, 133-137 Drogteropslagen 217-218 Fort 217 Hoogeveen, gemeente 131, 156, 158, Drouwen 41, 82, 99-100 Foxwolde 171 167, 217 Drouwenermond 48, 54, 100 Franeker (Fr.) 186 Hooghalen 28, 57, 137-139 Drouwenerveen 48, 54, 100 Frederiksoord 16, 25, 26, 29, 31, 52, 53 Hospershuis 28 Dwingeloo 20, 28, 30, 34, 35, 42, 52, Frederiksoord-Wilhelminaoord 119-123 Huis ter Heide 196 100-104, 203 Gasselte 20, 21, 41, 43, 123-124 IJhorst (0v.) 93 Echten 20, 29, 38, 51, 52, 54, 104-105, Gasselterboerveen zie Gasselternijveen 176 Gasselterboerveenschemond 54 Java 27 Echten, Huis to 104-105 Gasselternijveen 14, 23, 27, 32, 37, 50, Kale Kluft zie Ruinerwold Eelde 19, 21, 22, 24, 28, 30, 32, 35, 36, 54, 124-125 Kampen (Ov.) 84, 179 50, 54, 105 Gasselternijveenschemond 54, 58 Kanaallinie 139 Eelde-Paterswolde 105-110 Gasteren 63 Kerkeinde zie Schoonebeek Eems, Eerste Linie van de 202 Gees 32, 43, 46, 47, 48, 57, 125-126 Kerkenbosch 215 Eemster 103-104 Geesbrug 30, 221 Kerkenveld 217 Een 30, 44, 53, 110 Geeuwenbrug 99 Kielwindeweer (Gr.) 65 Eerste Exloermond 54, 187 Gieten 23, 30, 32, 49, 126-127 Klatering 82 Ees 44, 84 Gieterveen 23, 35, 54, 127 Klazienaveen 27, 28, 30, 31, 32, 50, 55, Eeserveen 84 Gilze-Rijen (N.Br.) 105, 106 56, 57, 139-140, 152 Eext 23, 31, 32, 41, 43, 48,110-111 Gomarus 26 Klazienaveen-Noord 140 Eexterhalte zie Eext Gorecht 12 Klein Laarwoud 213 Eexterveen 54, 112 's-Gravenhage 102, 185 Klein Mensinge 170 Eexterveenschekanaal 30, 32, 50, 56, Grevelink 65 Klencke zie De Klencke 111-112 Griendtsveen (L.) 153 Kloosterveen 68, 80, 184 Elentsborg 61 Grolloerkuil 128 Kloostervenen 49, 67 TOPOGRAFISCH REGISTER 235 Kniphorstbos 63 Nieuw-Dordrecht 25, 55, 56, 140 Oudemolen 32, 47, 187-188 Koekange 23, 52, 140-141, 179 Nieuw-Echten 139 Oudendiever 52 Koekangerveld 141 Nieuw-Roden 29, 31, 170 Overcinge 22, 52, 129-130 Kolderveen 20, 34, 52, 141-142 Nieuw-Schoonebeek 23, 42, 154-155 Overcingel, Huize 23, 30, 66, 74 Koloniehof 122 Nieuw-Schoonebekerveld 55, 155 Koningsraai 54 Nieuw-Slagharen 118 Paardelanden 217 Kraloo 52, 167 Nieuw-Valthe zie Valthe Paaslo (0v.) 20, 34 Kymmellhuis 165 Nieuw-Weerdinge 37, 155-156, 174 Padhuis 47, zie ook Weijerswold Nieuweroord 156 Paterswolde 24, 25, 26, 27, 28, 30, 38, Laaghalen 139 Nieuwlande 156-157 45, zie ook Eelde-Paterswolde Laar End 213 Nijensleek 52, 57, 157 Peelo 68, 78, 79 Laarwoud 22, 52, 71, 210, 212-213 Nijeveen 20, 22, 34, 46, 51, 52, Peest 48,160-161 Langelo 32, 142 157-158 Peize 20, 23, 30, 31, 32, 33, 36, 41, Leeuwarden 49, 50, 52, 153 Nijsinghhuis 22, 23, 30, 106-107 165-166 Leggeloo 52, 103, 132 Nolde 46, 217 Peize, Huis te 166 Leiden 192 Noord-Lhee 103 Peizerwold 165, 167 Lemferdinge 28, 105, 107 Noordbarge 113, 117 Pesse 167 Lhee 30, 44, 46, 52, 103 Noordbroeksterhamrik (Gr.) 61 Petthe 167 Lheebroek 52, 103 Noordenveld 39, 40, 198 Pieperij 52, 217 Lieveren 170 Noordenveld, gemeente 110, 142, 151, Port Natal 74 't Loo (Apeldoorn, Gld.) 108 159, 165, 167, 170, 186, 190, 206, 215 Loon 41, 48,142 Noordscheschut 37, 56, 158 Rhee 43, 79 Luchtenburg, burcht 105 Noordsleen 41, 158-159 Rheebruggen 52, 66 Lutkenend zie Gasselte Noordwijk 96 Roden 17, 18, 20, 22, 27, 30, 36, 39, 44 Noordwolde 50 50, 52, 58, 167-170 Makkum 82 Norg 19, 20, 21, 32, 33, 38, 43, 46, 47, Roden, Huis te 168-169 Makkum (Fr.) 37 48, 159-161, 215 Roderesch 186 Marienkamp 30, 36, 66, 70, 71, 72, 73, Norgerhaven 191, 192 Roderveld 170 173 Nuil 52, 167 Roderwolde 23, 32, 45, 48, 170-171 Marwijksoord zie Rolde Rogat 95-96 Meerwijk 151 Odoorn 19, 23, 24, 35, 43, 119, 161-162, Rolde 12, 15, 20, 21, 27, 29, 30, 31, 36, Mensinge 52, 168 188 37, 40, 41, 43, 49, 128, 171-174 Meppel 15, 16, 18, 20, 21, 22, 23, 25, 26, Odoornerveen 39, 50 Roswinke123, 55, 112, 174 27, 28, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 38, 39, 49,Oldengaerde, havezate 22, 23, 29, 52, 96, Rotterdam 153 50, 51, 52, 53, 56, 57, 58, 71, 142-151 100, 203-204 Rozenburg 109 Meppel, gemeente 95, 130, 157, 179 Oldenhof 174 Ruige Kluft zie Ruinerwold Meppen 46, 54, 61 Ommen (0v.) 50 Ruinen 12, 14, 19, 20, 30, 34, 36, 47, 51, Middelstum (Gr.) 182 Ommerschans (0v.) 52, 53, 120 52, 105, 174-176 Midden-Drenthe, gemeente 80, 84, 112, Onstwedde (Gr.) 39 Ruinerwold 20, 25, 26, 28, 30, 32, 36, 37, 131, 132, 137, 163, 184, 204, 207, 208, Oosteinde zie Ruinerwold 38, 46, 48, 51, 52, 57, 176-180 220 Oostende zie Wapserveen Middenboer zie Wapserveen Oosterboer 151 Sandebuur 170 Middendorp zie Schoonebeek Oosterbroek 30, 54, 105, 108-109 Sappemeer (Gr.) 23 Midlaren 38,151 Oosterhesselen 20, 21, 23, 30, 32, 25, 52, Schattenberg 138 Moersbergen 157 162-163 Schelfhorst, burcht 105 Moordrecht (Z.H.) 216 Oostermoer 39, 54, 56, 61 Schiedam 153 Munsterseveld zie Emmer-Compascuum Oostersebos 42, 47, zie ook Schoonebeek Schimmeres 41 Musselkanaal (Gr.) 54 Oosterwijk zie De Wijk Schipborg zie De Schipborg Oosterwolde 50, 53 Schiphorst 52, 93, zie ook De Wijk Nietap 24,151-152 Oostveen 50 Schoonebeek 28, 32, 36, 38, 39, 42, 47, Nieuw-Amsterdam 25, 28, 30, 31, 32, 50, Oranje 58 54, 57, 58, 180-181 55, 56, 92, 152-153 Orvelte 29, 43, 45, 46,48, 57, 163-165 Schoonloo 49,112 Nieuw-Annerveen 65, zie ook Oud-Aalden 43, 60 Schoonoord 29, 41, 51, 181-182 Spijkerboor Oud-Annerveen zie Spijkerboor Schuilenburg (0v.) 149 Nieuw-Balinge 156 Oude Smilde 132 Schuilingsoord 215 Nieuw-Buinen 25, 38, 48, 54, 56, 57, Oude Pekela (Gr.) 118 Semslinie 54 127, 153-154 Oud-Valthe zie Valthe Sint Agatha (N-Br.) 183 236 TOPOGRAFISCH REGISTER Sleen 13, 20, 21, 24, 28, 30, 32, 36, 39, Veenpark, Nationaal 56, 80 Winsinghhof 22 41, 54, 158, 182-184 Veenhuizen 201 Wittelte 98 Smeulveen 55, 139, 140 Vennebroek 24, 105, 107-108 Witten 66 Smilde 15, 16, 23, 26, 27, 31, 34, 37, 38, Vledder 20, 30, 51, 52, 119, 196-197 Witteveen 208 39, 67, 184-186, 191 Vledderinge 213 Wolddijk zie Ruinerwold Smildervenen 49 Vledderveen 197 Woldrust 165 Sneek (Fr.) 52 Vlieghuis 36, 202-203 Woldzigt 170 Spehome 207 Vollenhove (0v.) 51 Woonoord Schattenberg 138 Spier 207 Vollenhove, Land van 51 Woudsend (Fr.) 123 Spijkerboor 65-66 Voorste Veen 63 Stadskanaal (Gr.) 16, 23, 50, 54, 100 Voorwijk 23, 52, 93 Yde 43, 200 Steenbergen 133, 186, 216 Vosbergen 24, 105, 109 Steenwijk (0v.) 39, 49, 50, 51, 52, 53 Vredeveld, havezate 74 Zandberg 55,190 Steenwijksmoer 28, 31, 91-92 Vries 12, 19, 20, 21, 23, 32, 36, 39, 40, Zenderen 134 Steinborg 112 43, 44, 47, 48, 49, 198-200 Zeyen 29, 43, 44, 48, 208-209 Stellingwerven (Fr.) 12, 51 Zeyerveld 42, 48, 208-209 Stieltjeskanaal 92 Wachtum 30, 200-201 Zierikzee (Z.) 157 WAM, huize 80, 81 Zoerte zie Wapse Taarlo 43, 48, 188 Wapse 52,131, 201 Zorgvlied 28, 209 Telescoop Westerbork 138 Wapserveen 23, 46, 52, 201-202 Zuid-Lhee 103 Ten Arlo 42,133, 217 Wateren 209 Zuidbarge 43, 112, 113, 116-117 Ten Darpe zie Wapse Weerdinge 31, 37, 112, 174, 202 Zuidenveld 39, 182 Ten Have zie Wapse Weerdingerkanaal zie Nieuw-Weerdinge Zuideropgaande 132 Ter Apel (Gr.) 50, 54 Weerwille zie Koekange Zuidlaarderveen 214-215 Ter Haar 54 Weijerswold 36, 44, 47, 48, 202-203 Zuidlaren 20, 21, 22, 25, 28, 30, 32, 36, Ter Horst 82 Weiteveen 28, 29, 55, 155 41, 43, 49, 50, 52, 209-215 Terborgh 30, 63 Westdorp 38, 44, 82, 83-84 Zuidlaren, gemeente 82 Terheyl 24, 152 Westeinde 22, 29, 52, 100, 203-204 Zuidveld 206 Terschelling 125 't Westende zie Wapserveen Zuidvelde 46, 47, 215 Tiendeveen 30, 156 Westenesch 37, 47, 112, 113, 116 Zuidwolde 32, 42, 46, 51, 57, 215-218 Tilburg 192 Westerbeek 29, 52, 121 Zwartemeer 54, 55, 218 Tonckensborg 206 Westerbeeksloot 119 Zwartendijkster Schans 53,110 Tweede Exloermond 27, 54, 56, 186-187 Westerbork 18, 20, 22, 28, 30, 41, 54, Zweeloo 20, 22, 30, 33, 36, 46, 49, 60, Tweeloo 130 112, 156, 163, 204-206, 220 218-220 Twijfelveld 79 Westerbork, Kamp 138 Zwiggelte 29, 112, 220 Tynaarlo 32, 43, 44, 47, 48, 187-188 Westerbork, Telescoop 138 Zwinderen 32, 37, 45, 220-221 Tynaarlo, gemeente 151, 187, 198, 208, Westerbroek 24, 105, 109 Zwolle 49, 50 209 Westersebos 42, 47, zie ook Schoonebeek Ubbena 80 Westerveld 46, 51 Uffelte 52, 128, 188 Westerveld, gemeente 96, 98, 100, 119, Usquert (Gr.) 159 128,157,188,196,201,203,209 Utrecht 142 Westervelde 32, 46, 190, 206-207 Westervelde, huis 206 Valkenstein, havezate 74 Westrup, havezate 84 Valthe 31, 37, 41, 47, 53, 161, 188-189 Westrup 35, 52, 100, 102 Valthermond 48, 54, 56, 189-190 Wezup 61 Van Galen-schans 78 Wijster 46, 207-208 Veendam (Gr.) 49, 50, 201 Wildervank (Gr.) 54 Veendijk 131 Wilhelminaoord 26, 29, 30, 37, 38, 52, Veenhoop zie Smilde 53, 120, zie ook Frederiksoord Veenhorst 151 Willemsoord 16, 52, 120 Veenhuizen 16, 25, 26, 29, 30, 32, 34, 38, Willinge, huis 165, 166 48, 52, 53, 190-196, 201 Wilms' Boo 42, 155, zie ook Nieuw- Veeningen 196 Schoonebeek Veenoord 31, 58, zie ook Nieuw- Winde 43, 200 Amsterdam Winschoten (Gr.) 39 237 REGISTER VAN PERSONEN In dit register van personen, samen- Aalbers-Kollewijn, D. 97 Benes, J.G.F. 76 gesteld door Jeroen van Meerwijk, zijn Aalders, B. 123 Bennink, H. 88, 89, 90 tevens de namen opgenomen van Aalst, J. van 153 Bentheimer Eisenbahn (Kreisbahn) 31, stichtingen, verenigingen, Adams, J. 125 50 maatschappijen en andere groeperingen Aduard, klooster 152 Bentum, A. 154 die als opdrachtgevers of uitvoerenden in Aken, Jan van 183 Berends, H. 184 de tekst worden genoemd. AKU (Algemene Kunstzijde Unie) 58, Bergen, A.H. van (klokkengieters) 80, 113 83, 113, 135, 144, 152, 161, 165, 167, Albarda, familie 75 175, 201 Alberts & Van Huut, architecten 106 Berkboom, A. 137 Albino, kalkzandsteenfabriek 37, 57, 132, Berkhout, S. 73, 168 185 Berlage, H.P. 27, 48, 64 Alingh, Albert 123 Beulink, H. 154 Alingh, Jan 123 Beumer, H. 170 Alting, Menso 13 Beusekom, J.G. van 102 Amoor, Matthias 180 Biben, Jacobus 210 Amshoff, J.P. 137 Bijl, J.W. 28, 209 Annerveensche Heeren Compagnie 64, Bijlaardt, J. van den 197 111 Bijmolt, Dirck Jans 21, 159, 172, 210 Ansum, H. 204 Bijnen, Jos. 155 Apostolisch Genootschap 70 Blaauw, C.J. 28, 135 Asser Bronwaterleiding 78 Bloembergen, F.O. 177 Asser Gymnastiek Vereniging 73 Blokhorst, J.M. 114 Asser IJzergieterij 38, 67, 74, 79, 98, 160, Boekbinder, M. 83 196 Boelens, J. 28, 29, 62, 70, 80, 97, 102, Aubry d'Arancy, L. 74 105, 106, 109, 112, 165, 200, 205, Aukema, familie 170 208 Aukema, E.F. 170 Boelken, K.R. 174 Ausselt, molenmaker Van 153, 202 Boer, A. de 197 Avebe 125 Boer, J.A.M. den 68 Boer, N.A. de 114, 115 Baart, A. 28, 102, 184 Boetzelaer, Rutger van den 102 Bahler-Boerma, Stichting 107 Bogtman, A. 61 Bakema, A. 112 Bok, L. 138 Bakker, J.102 Boks, J.W.C. 28,110 Bakker & Timmenga, orgelfirma 170 Bolman, JJ. 75 Bakx, HJ.118 Bolt-Roessingh, A. 112 Baptisten 134, 189 Bon, M.G. 103 Bartelds, gebroeders 127 Boom, H. (podagrist) 17, 87 Bastiaans, L.A. 160 Boonstra, T. 70, T 72 Bataafse Petroleum Maatschappij 181 Boost, A. 212 Bazel, K.P.C. de 27, 76, 148 Boot, JJ. 149 Bedaux, J.199 Bootsman, G. 30, 63 Beijleveld, HJ. 132 Borchhardt, J. 97, 168 Beins, F.A. 83 Bos, B.115 Bekkering, D.125 Bos, C. 114 benedictijnen 12, 19, 93, 94, 174, 175, Bos, H.M. 115 176 Bos, J.142 238 REGISTER VAN PERSONEN Bosch, B. van den 148 Compagnie der Dieverder, Leggeler en Cuypers, J.ThJ. 25, 80, 117 Bosch, Johannes van den 52 Smilder Venen 132 Cuypers, P.J.H. 72, 183 Bosch-Sturler, R.W. van den 191 Compagnie van Vijfduizend Morgen 133 Cuypers jr, P. 25, 80, 117 Bosma, T. 115 Compagnie, Zuidwolder 217 Cuypers-Stoltzenberg, atelier 190 Bosman, architect 149 Coninck, familie De 166 Bosscher, D. 79 CoOperatieve zie ook Zuivel Daan, G. 89 Boswinkel, GJ. 121, 201 CoOperatie Bunne 200 Daan, S. 109 BOttichius, Arnoldus 210 cooperatie 'Excelsior' 170 Daanje, J.116, 220 BOttichius, Johan 92 CoOperatie, Verenigde Landbouw 153 Dalen, W.G.E van 79 Bousquet, Ph. 122 CoOperatieve aardappelmeelfabriek Dam & Zn, L. van (orgelbouwers) 70, 126 Bouwvereniging Hoogeveen 133,136 `Hollandia' 153,154 Dam, P. van 105, 152, 162 Bouwvereniging Meppel 143,148 CoOperatieve aardappelmeelfabriek Danlon 58,113 Braake, W. ter 78 `Oostermoer' 58, 125 Danser, AJ. 149 Brachtesende, Maria 92 CoOperatieve aardappelmeelfabriek Datama, S.J. 170 Brandes, C.C. 79 Wildervank' 111 Decker, Jan Jansz. 21, 162, 175 Brederode, K.H. van 150 CoOperatieve Landbouw(ers)bank Dedem, G.A. baronesse van 204 Bremer, C. 127 Meppel 26, 57, 82, 149-150 Deinum, S. 80 Brink, drukkerij Ten 149 CoOperatieve Landbouwersbond Dekker, A.SJ. 174 Brinkman, M. 28, 138 Handelsvereniging 'Ons Belang' 78 Dekker, Hendrik Caspar 23,133 Broek, J. van den 217 CoOperatieve vereniging `Eigen Haard' Dekker, J.111 Broekhuizen, H.B. van 62 77 Deodatus, F. 168, 170 Broers, S. en L. 73 CoOperatieve vereniging Kiemhuis 122 Derks, R. 178 Brouwer, A. 97, 144 CoOperatieve stoomzuivelfabriek Dicke, E 134 Brouwer, WC. 37, 70 `Dwingeloo' 103 Diepholt, Margaretha van 175 Brugman, Jan de 23,165 CoOperatieve stoomzuivelfabriek 'De Dijk, D. van 134 Brugman, J.155 Hoop' 93 Dijkstra, B. 149 Bruins, J.B. 186 CoOperatieve zuivelfabriek 'Algemeen Dijkstra U.S. 114 Brumsteede, H.A.M. 38, 79 Belang' 179, 188 Dijkstra, J. 88, 97 Buitenplaats, museum De 106 CoOperatieve zuivelfabriek `De Dijkstra, P.S. 132 Bulder, E. 179 Eendracht' 216 Dijkstra, Y. 114, 184 Bulderen, C.M. van 79 CoOperatieve zuivelfabriek 'De Dikkers, A.136 Burght, H. van der 70 Onderneming' 57, 165 Dikkers, G. 148 Burmania, Sjuck Gerrold van 105 CoOperatieve zuivelfabriek 'De Venen' Dilling, K. 209 Butgen, Frerick van 123 142 Dinkgreve, S.G. 79 Buting, familie 127 CoOperatieve zuivelfabriek DOC Kaas Dockter, J.142 136 Dommers, L.B.J. 152, 153 Camerlingh, Hendrik Willem 172 CoOperatieve zuivelfabriek Dongen, Cornelis van 203, 204 Camphuis, F.PJ. 108 `Gemeenschappelijk Belang' 126 Dongen, J. van 28, 70, 91, 92, 114 Camphuis, PA. 108, 109 CoOperatieve zuivelfabriek 'Haien' 137 Dongen, Rutgert van 163 Carmiggelt, J. 26, 29, 133, 134, 135, 136,CoOperatieve zuivelfabriek `Nooit Dongen tot Oldengaerde, Cornelis van 137, 158, 167 Gedacht' 133 102 Christelijk-Gereformeerde kerk 70 CoOperatieve zuivelfabriek 'Ons Belang' Doombos, J.111, 216 Christelijke Belangen, Vereeniging voor 201 Dorhout Mees, A. 76 70 CoOperatieve zuivelfabriek Wapserveen' Dornberg Heiden, Frederik Otto baron Christelijke Unie 70 201 van 74 Christoph & Unmack, firma 64 CoOperatieve zuivelfabriek/korenmalerij Douma, C. 115 cistercienzerinnen 12, 66 `Differ' 98 Draayers, H. 162 cistercienzers 36 Copijn Groenadviseurs 106 Draisma de Vries, dakpannenfirma 37 Clercq, S. de 27, 151, 185 Copijn, J. 29, 75 Draka 113 Clooster, Reint van den 102 Courant, Meppeler 149 Drentha 113 Clooster, familie Van den 166 Courant, Provinciale en Asser 78 Drenthe, N.V Het Landschap 165, 208 Coehoorn, Menno van 86 Cox & Charles, firma 88 Drenthe's Veste 88 Cohen, D. 79 Grans, Cyprianus 127 Drenthina, metaalfabriek 137 Collard, I. 75 Cremer, J.T. 74, 208 Drentsche Bouwmaterialenhandel Collette, J. 70 Croonen, K.L. 25, 134 `Concordia' 99 Compagnie, Annerveensche Heeren 54, Crossley 195 Drentsche en Asser Courant, Provinciale 64 Cuypers, Ed. 119, 172, 189, 202 78 REGISTER VAN PERSONEN 239 Drentsche Kanaal Maatschappij (DKM) Ernst, W. van 161 Gros, D.B. 179 55, 118, 152 Etstoel 12, 15, 128, 172, 173 Drentsche Landontginning Everaerts, E.L. 190 Haak Oosting, Jan 74 Maatschappij Griendtsveen 153 Everts, familie 63 Haan, T de 28, 76 Drentsche Veen- en Middenkanaal Ewsum, Johan van 168 Hadders, familie 189 Maatschappij (DVMKM) 55,140 Ewsum, Onno van 168 Hagels, G. 92 Drentse Landbouwersbank 57 Haikens, A. 154 Drentse Ondermelk Organisatie Faber-Harsema, H.F. 79 Hajema, H. 199 (DOMO) 57 Falize, A. 91 Halbertsma, H.P.N. 150 Drentse Zuivelbond 128 Feenstra, G. 62 Hall, F. van 151 Dresme, J.134, 218 fietsenfabriek zie Mustang 67 Hamdorff, W. 190 Drewes, L. 160 Flentrop, orgelfirma 144 Hammes, C. 87 Drews, familie De 210 Florack, gebroeders 72 Hannoverische Waggonfabrik 111 Dreymann, Bernard 134 franciscanessen 155 Hardeman, C. 118 Driessens, W. 90 Frederik, prins van Nassau 120 Hardenveld, J.M. 81 Drijber, L. 199 Freytag, H.E. 83 Hartman, predikant 140 Droste zu Vischering, M.E graaf 64 Hartogh Heijs van Zouteveen, E.PJ.W Druten, J. van 79 Galen, Christoph Bernhard (Berend) van 75 Dudok, W.M. 28 15, 53, 86 Have, J. van der 123 Duintjer, Istha, Krayer en Van Willigen, Gantzert, A.C.E. 192 Havelaar, J.P. 72 architecten 72 Garrels, Rudolf 62 Haveman, J.132 Duitgenius, A. 149 Gelder, J. van 102 Havermans, W.O.D. 199 Duitse Orde 12 Gelre, hertog Karel van 12, 86 Havermans, Y.D. 38, 77, 78, 168 Dumonceau, Jean Baptiste 107 Geraedts, W. 88, 190 Haye, Jan de la 54 Dusseldorp, A.M. van 137, 138 Gerdes, E. 190 Hazeu, J.P. 91 Duurswoude, Albert Pieters van 168 Gereformeerde-Vrijgemaakte kerk 70 Heene, A.E.M. 196 Germans, J.H. 144 Heerspink, F.H. 127 Ebbinge, A.E. 61 Geurtsen, D.S. 76 Heide, P. ter 151 Ebbinge, L.W. 135 Giffen, A.E. van 41, 98, 198 Heidemaatschappij, Nederlandse 42, Echten, familie Van 104, 140 Gijbelandt, Joan 199 208, 209 Echten, Elisabeth van 102 Giudici, C.G.F. 16, 67 Heiden, familie Van 210 Echten, Roelof van 15, 133 Glasfabrieken, Verenigde 15 Heiden, Alexander Carel van 210, 212 Echten tot Echten, Johan baron van 134 Glasmuseum 134 Heiden Reinestein, Louis graaf van 214 Echten van Dongen, Nicolaus Harm Gael, J.F.A. 28, 70, 76 Heijningen, H. van 151 baron van 126 Godschalk, M.M. 77-78 Heineman, WA. 144 Eeftingh, Warse Tonnis 125 Gogh, Vincent van 31 Helbers, G.C. 71 Eerdtman, M. 175 Gommer, H. 125 Helder & Co, dakpannenfirma 37 Egmond, Karel van, hertog van Gelre Goossen, F. 64 Heloma, N. van 121 12, 86 Gorcum, W van 172 Hemony, gebroeders 105, 134 Ehl, JJ. 158 Graaf, molenmaker De 131 Hendrik II, Duits keizer 11 Eijsbouts, klokkengieterij 88 Graaf, orgelbouwer De 134 Henri, C. 102 Eilerts de Haan 147 Graaf, J.189 Hesseling, familie 109 Eisenbahn, Bentheimer 91 Granpre Moliere, Verhagen & Kok 133 Hesselink, WJ. 109 Eldering, H. 28, 60, 81, 114 Gratama, M.O. 206 Heukelom, M.CJ. van 162, 163 Elema & Zn, U. 166, 167 Gratama, S. 75, 170 Heutsz, J.B. van 87 Ellents, familie 62, 214 Grave, Jan Albert de 62, 105, 204 Heystee & Co, firma 89 Ellents, Coenraad Wolter 62, 74, 168 Greve(ij)link, Lambertus 54, 64, 65 Hidding, A. 138 Ellents, Wolter Henrick 62 Grevijlink, W.R. 62 Hiddingh, HJ. 124 Ellents-van Iddekinge, C.R.M. 62 Griemink, H. 162 Hiemstra, familie 137 Elmpt, A.Th. van 155 Griendt, gebroeders E. en J. van der 55, Hilbingh, Jan 123 Elsberg, Th. van 190 153 Hilkemeyer, J.J. 157 Elsinga & Zn, U. 124 Groen, CJ. 70 Hillebrand, J.A. 191 Engberts, J.151 Groeneveld, WB. 109 Hillebrands, H.C. 170, 186 Enkalon 113 Groenwold, J.R. 127 Hinsz, A.A. 84, 165, 168 Enklaar, H. 70, 76 Groningen, bisschop van 13 Hirsch, S. 79 Erkelenswijk, J.A. 83 Groot, J.118 Hoegsma, A.E. 29, 135 Erkelenswijk, W.H. 83 Groot, P. de 102 Hoekzema, G. 134, 211 240 REGISTER VAN PERSONEN Hoekzema, H. 127, 218 Hunse, molenmaker 172 Kniphorst, G.I. 75 Hoekzema, K. 25, 211 Hunse, R. 38, 67 Kniphorst, M.MJJ. 63 Hoeufft van Velsen, J.P.E. 88 Huurman, P.M.A. 67, 70 Kniphuisen, Johannes 126 Hofrnan, G. 134, 135, 136 Knuttel, G. 27, 76 Hofstede, P. 79 Iddekinge, J.H. van 108 Koetsier, J. 79 Hofstede, Roelina Johanna 74 IJsbrands, pannenfabrikant Lucas 37 Kok, W.A. 179 Hofstede, Wolter Hendrik 66, 75, 78 IJzergieterij, Asser 67 Kok zie Granpre Moliere Hofstee, H. 106 In- en Kniphuizen, Haro Caspar van 163 Kolthoff, familie 136 Hofsteenge, J. 142, 160 Ingwersen, W. 199 Kommers, A. 23, 71, 83 Hofsteenge, R. 160 Intze 91,150 Kool, A. 137,148 Hoge, J.G. 118 Isselmuiden, Geertruid Agnes van 95 Koops, Geert 173 Hogenesch, H.B. 125 Istha zie Duintjer Korma, J.W. 119 Holland Tyre 78 Kornput, Johan van den 86 Hollandia, aardappelmeelfabriek 153, Jans, J. 152, 158 Kort, J.119 154 Jansen, D. 114, 115 Kortenhorst, L.A. 102 Hollandia, strokartonfabriek 90 Jansen, P. 158 Korteweg, S.G. 185 Hollema, bureau 105 Jansen & Boogerd, baksteenfirma 37 Kramer, gebroeders 90 Holthe tot Echten, familie Van 135 Jansen van Galen, J. 28, 67, 68, 74, 76, 78 Kramer, PJ. 185 Holthe tot Echten, A.W. van 55 Janssen, C.F. 175 Kraus, J.S. 109 Holthe tot Echten, jhr. H.G. van 76, 216 Janssen, P.W. 53,121 Krayer zie Duintjer Holthe tot Echten, jhr. J.H. van 137 Janzen, J. 26, 149 Krikke, J.149 Holthe tot Oldengaerde, jhr. A.W. van Janzen, P. 25, 149, 178 Kroes, H. 25, 117, 118 204 Joling, W.J. 115 Kr011er-Muller, A.G. 64 Holwerda, J.H. 41 Jong, AJ.M. de 114, 115 Kromhout 195 Homan, A. 71, 199 Jong, M. de 117 Krook, J.160 Homan, B.L. 127 Jong, Wilhelmina Adriana Maria de 81 Krop, H. 79 Homan, J.K. 102 Jong van Beek en Donk, H. de 81 Krops, J.B. 190 Homan, Lucas 172 Jonge, H. de 81 Kruger, J. 28,115 Hommes, B. 172 Justitie, ministerie van 53, 190, 193 kruisheren 183 Honeywell 113 Kuerten, A.A. 210 Honning, L. 190 Kalfsbeek, bureau C. 192 Kuilen, W. van der 114 Hooff, H. van 202 Kalk, D. 63, 125, 127, 154 Kuiler, J.160 Hooft, familie 't 196 Kalk, J. 79, 125 Kuipers, R. 25,144 Hooge, J.R. 118 Kalk, gebroeders 154 Kuipers, Tj. 25 Hoogerbrugge, Maria Jacoba 185 Kalk & Zn, J. 83, 190 Kuller 196 Hoorn, W. van 185 Kammer, R. 65 Kuypers, H. 155 Hope, Henri 71 Kamp, Jan Harmensz 144 Kymmell, familie 130, 165, 168, 169 Hoppinck, Albert 168 Kamphuis, familie 110 Kymmell, J.L. 129 Hora Siccama, E, H. en W.R. 109 Kamps, H. 100 Kymmell, J.W. 170 Hora Siccama, W. 108, 109 Karel V, keizer 12 Kymmell, L.N. 206 Hora van Holthe tot Echten, jhr. J. 218 Karel van Gelre 12, 86 Kymmell, S.C. 79 Horenkens, Steven 108 Karelse Van der Meer, architecten 71 Kymmell, Wolter 129 Horn, J.O.C. ten 70, 75, 114 karmelieten 25, 134 Horring, J. 116 Kars, M. 92 Labertee 139 Hospers, J.R. 115 Kemkers, G. 166 Lamberts, weduwe J. 78 Houten, J. van 25, 29, 63, 76, 77, 105, Ketel, familie 97 Landbouwersbond zie CoOperatieve 165, 188, 208, 220 Kiemhuis, zie Cooperatieve Landbouwhogeschool Wageningen 208 Houten, J.H. van 78 Kinderwereld, speelgoedmuseum 169 Landschap 23 Houwink, J.P.P. 148 Klein, G. 131 Lanting, familie 220 Houwink, R. 149 Kleinenberg, A.H. 189 Lanting, J.N. 41 Huberts, molenmaker 119, 153 Kleinenberg, B.T. 218 Lanting, R. 220 Huizing, K. 220 Kliphuis, timmerman 65 Leeser, T 150 Hulsbergen, H.M. 29, 129, 177, 204 Klok, J.190 Leeuwen, J.E. van 138 Hulsbergen, H.W. 26, 148, 150 Kloot Meijburg, H. van der 70 Leger des Heils 70 Hummel, J. 98 Klunder, H. 93 Legro, J.G. 106 Hunebed Informatiecentrum, Nationaal Knijtijzer, H. 28, 139, 145 Leichel, E. 159 83 Kniphorst, C.E. 63 Lelyveld, J. 80, 92 REGISTER VAN PERSONEN 241 Lesturgeon, A.L. 17, 87, 219 Meijering, H. 127 Nicola, A.C. 28, 152, 180 Levie, G. 90 Meindersma, D.E. 109 Nicolas, J.172 Levie, J. 76 Meisterlin, Johan Philip 168 Nicolas & Zn, F. 88 Lier, H.H. van 74 Memelink, J.H. 64 Niekerk 124 Lier, J.H.P. van 74 Mensink, J.G. 71 Nieman, J.D. 70, 126 Lier, Johannes van 23, 74 Mensink, P.K. 71 Nijboer, G. 160 Ligthart, J.17 Meppeler Courant 149 Nijboer, J. 83 Lijnslager, E. 151 Meppelink, J.D. 90 Nijenbrinks, E 162 Lindeman, P. 155 Mepsche, familie De 84 Nijenhuis, H. 61 Linneman, R.E.O. 108 Metzelaar, J.F. 190, 193 Nijenhuis, J.127 Linthorst, Allegonda van 199 Metzelaar, W.C. 25, 26, 48, 135, 146, Nijhuis, A. 184 Linthorst Homan, familie 129, 130 190, 191, 192, 193, 194, 195 Nijhuis, G. 27, 109 Linthorst Homan, J.129 Meurs, H. van 76 Nijland, GJ. 201 Lippe, bisschop Otto van 12 Meursing, A. 123 Nijsingh, H. 206 Locaalspoorweg-Maatschappij, Meursing, J. 153, 154 Nijsingh, J.165 Noordooster 50, 112, 119, 123, Meyring, H. 111 Nobel, De, glazenier 102 172-173, 189, 202 Meyring-Homan, H.G. 111 Noblesse, La, atelier 163 Lodewijk Napoleon 16, 67 Milly van Heiden Reinestein, familie De Noorden, Claes 105 Loen, Batine van 102 213 Noordewier, T. 151 Lok, DJ. 149 Milly van Heiden Reinestein, Anna S.D. Noordooster Locaalspoorweg- Lokhorst, J. van 25, 72, 73 de 211 Maatschappij, zie Locaalspoorweg- Loo, J.M. van de 37 ministerie zie Justitie, Waterstaat Maatschappij Lubbers, G. 83 Modderman, C.J.M. 103 Noyons, firma Ch. 120 Lunsingh, familie 159 Modderman, Tonco 108-109 Nysingh, familie 205 Lunsingh, Warmolt 206 MOhlen, M.A. von der 79 Nysingh, Albert 205 Lunsingh Tonckens, J. 137 Molen, H. van der 120 Lunsingh Tonckens, Joachim 206 Monsma, D. 26, 28, 143, 146, 150 Oeckelen & Zn, firma P. van Morshuis, H. 205 (orgelbouwers) 81, 92, 97, 124, 129, Maarschalkerweerd, orgelfirma 118 Mos, P. 176 134, 141, 154, 161, 165, 172, 177, 185, Maathuis, firma 132 Mulder, M.H. 97 191, 199, 205, 210 Maatschappij, Bataafse Petroleum Muller, Christiaan 205 Offerhaus Westra van Holthe, SJ.G.A. (BPM) 181 Muller, Nicolaus 62 204 Maatschappij Klazienaveen 139,140 Muller, Wout 106 Offringa, R. 185 Maatschappij, Nederlandse Aardolie Muller & Co, Algemene Exploitatie Mij Ohnis, LJ.L. 123 (NAM) 58, 181 64 Oldenhuis, Gesina 168 Maatschappij van Weldadigheid zie Munster, bisschop van, zie Galen Ontginning Smilde NV 185 Weldadigheid museum `Ellert en Brammert' 182 Oosten, A. van 28, 70, 76, 78 Maatschappij, Vuilafvoer (VAM) 207 Mustang Fietsenfabriek 67 Oosterhoudt, D.E. van 122 Mackay, Th.Ph. baron 172 Oosterman, A.A. 115 Marechaussee 135, 139, 186, 192 Naarding, Jan 183 Oosting, H.J. 74, 75, 79 Marechaussee, Eerste Commandement Naber, Z. 114 Oosting, J.H. 172 Groningen der 89 Napoleon 49 Oosting, R. 117 Marissen, Roelfien 102 Nassau zie ook Maurits, Willem Oosting, W.SJ. 115 Masseling, H. 219 Nassau, Friese huis 15 Oostingh, A. 154 Masselink, H. 208 Nassau, Frederik van 120 Openbare Scholengemeenschap Assen Mastenbroek, Clary 106 Nassau, HJ. 73 73 Maurits, prins van Oranje 14, 85 Nassau, Willem Lodewijk van 14, 53, Os, A. van 28, 155 Medendorp, J.D. 197 110 Otten, G. 27, 29, 95, 141, 146, 148, 149, Medendorp, P. 214 Nassaucollege 73 177, 179 Meek, O.M. 188 Nathans, M. 79 Otten, J.149 Meere, Abraham 210 Natuurmonumenten 138,163 Otterloo, Van 72 Meeuwes, familie 129 Ned. Herv. zie Vereeniging 71 Overijsselse Kanaalmaatschappij 92 Meeuwes, K. 136 Nederlandse Aardolie Maatschappii Oving, H.E. 139 Meij, S. van der 154 (NAM) 58, 181 Meijer, A.137 Neisingh, J. 27, 172, 184 Paasloo, familie Van 141 Meijer, P. 179 Nering Bogel, ijzergieterij 38, 79 Padberg, B. 134 Meijer, R. 113 Nes, J.M.A. van 76 Pander, Pier 106 242 REGISTER VAN PERSONEN Pauw, Adriaan 132 Roelfsema, paardenhandelaar 214 Simon, Francois 92 Peer, J.S. van 182 Roell, H.E.E. 74 Simonsz, Paulus 85 Peereboom Voller, J.D. 115 Roessingh, L.A. 112 Slingenberg, familie 91 Pelinck, familie 160, 215 Ming, M. 106 Slingenberg, A. 91 Penaat, Meta 109 Ronner & Zn, K. 149 Slingenberg-Rikkers, J.A. 91 Pet, RJ. en J.P.A. 136 Roodbaard, L.P. 29, 67, 74, 109 Sluijmer, Joh.S. 218 Peters, C.H. 25, 73, 88, 89, 114, 121, Roosenburg, D. 143 Sluis, Klaziena 139 135, 146, 152, 183, 212 Roosmalen, Van 190 Sluter, B. 187 Petit 135 ROrink & Van den Broek 221 Smallenbroek, A. 29, 70 Picardt, Johan 80, 88 Roseman, H. 90 Smallenbroek, J. 25, 26, 27, 29, 70, 76 Pierson, A.C. 192 Rossem, W van 88 78, 84, 134, 135, 166 Pieter, kapittel van Sint 142, 188 Rossum, Jan van 102 Smeenge, H. 150-151 Plooy, B.W. 145 Rozema, E. 160 Smeenge, J. 142 Postema, G.B. 78 Rozeman, H. 152 Smid, H. 140 Postma, DJ. 145 Ruf, J.119 Smilde, Klaas 178 Prins, R. 138 Ruiter, 0. de 180 Smit, A. 168 Proper, J. 84, 88, 132, 140 Ruiter, M. 144 Smit, E 190 Protestanten Bond, Nederlandse 81 Smit, H. 139,162 Prummel, J.H. 27, 186, 187, 190 Salverda, familie 186 Smit, Johanna 74 Puritfabriek 57, 139, 140 Samenspel, speelgoedfabriek 205 Smit, molenaar 172 Put, Arent van de 144 Sanders, B. 123 Smits & Zn, firma A.H. 88 Schaaf, Van der zie Wouda Snoeken, familie 129 Quanjer, J.E.D. 103 Scheer, D.H. van der 17, 87 Soppe, J.B. 91 Quist, W. 72 Scheuer & Zn, J.C. (orgelbouwers) 123, Sorg, Abraham Martinus 23, 71, 74, 104, 134 144, 185 Raalte, A.C. van 184 Scheure, J.C. 92 Spaan, CJ. 23, 70 Raat-systeembouw prefab beton 105, Schijve, M.I. 89 spoorwegen zie ook Bentheimer, 181 Schiller, C.H. molenbouwer 93, 216 Hannoverische, Locaalspoor, Rabenhaubt, Carl 88 Schnitger, Arp 165 Staatsspoor, Stoomtram, Tram Radeker, Johannes 62 Schnitger, EC. 144 Spoorwegen, Nederlandse 50 Rander-Van der Lely Venendal 135 Schoenaker, J.185 Springer, L.A. 91, 94, 150 Ratering, H. 142 Schoenmaker, H. 103 Staatsbosbeheer 42, 73, 112, 119 Rebenscheidt, familie 185 Scholte, Hendrik 153 Staatsspoorwegen 31,150 Reiling, Gertruud 125 Scholten, H.117 Stahl, G. 149 Reinders, B. 132, 137 Scholten, J.E. 109, 139, 140 Stamfeld 138 Reinders, H.C. 107, 109 Scholten, WA. 55, 139 Starmans, J. 80 Reinds, L. 60, 82, 184, 187 Schonenborch, Johannes 129 Starmans, P. 106, 114, 120 Reitsma, E. 28, 106, 211, 212 Schonenborch, Wolter 126, 198 Staten-Generaal 14 Reitsma, L.H. 106 Schotanus, A. 167, 171 Steeg, Lucas ter 205 Remonstrants Gereformeerde Gemeente Schoute, J.C. 110 Steenbergen, Mechteld van 129 149 Schubert 138 Steeneken, S.F. 70, 126 Rensen, J.115 Schuiling, R. 127 Steenhuis, R.MJ.A. 78 Rensing, C.W. 79 Schuiling, vervener 215 Steenmeijer, J.A. 77 Riele, W. to 25, 88 Schulte, J.H. 118 Stein, G.CJ. 112 Righetti, Francesco 71 Schut, J. 73 Stel, G. 74, 124, 171 Rigterink, J. 220 Schuurman, D. 118 Sterenberg, JJ. 115 Rijk, Jan de 105 Schwartsburg, Johann Michael 205 Stern, J. 83 Rijksluchtvaartschool 105, 106 Selbach, familie Van 210, 212 Sterre, P. van der 171 Rijkspolitie 167, 194 Sems, Jan 54 Stevens, A. 83 Ripperda, Ida Elisabeth 168 Servatius, G.E. 76 Stevens, G. 160 Ritmeijer, PA. 138 Servatius, N.E. 185 Stheeman, familie 147 Ritsema, J. molenmakers 91, 98, 160, Servatius, W.O. 102 Stichting zie ook Vereeniging 201 Sichterman, familie 214 Stichting Bahler-Boerma 107 Robard, L.Q. 136 Sichterman, Anna Geertruid 62 Stichting Beileroord 81 Robbers, J.G. 190, 193, 194 Sickmans, Nicolas 162, 170 Stichting Het Drentse Landschap 95 Robson, TJ. 192 Sigers, familie 106 Stichting Orvelte 165 Roelfsema, P.R. 37, 132 Sikma, T 217 Stichting Oud-Drenthe 110, 202 REGISTER VAN PERSONEN 243 Stichting Rolder Woningbouw 172 Tonckens, Wijncko 93 Vries, A. de 70, 208 Stichting `Vacantie en Rustoord Den en Tonsbeek, H.G. 174 Vries, Anne de 17 Duin' 159 Topografische Dienst 115 Vries, H. de 27,124 Stieltjes, T.J. 92 Tramweg Maatschappij, Nederlandsche Vries, M. de 26, 73, 78, 114 Stoffer-Holtier, familie 110 (NTM) 50, 122, 184, 186 Vrieze, P.L. de 134, 159, 210 Stoltzenberg, F. 72 turfstrooiselfabriek Klazienaveen 139 Vrij, Wilhelmus Jacobus de 159 Stooker, Jan Hendriks 78 turfstrooiselfabriek Veldkamp 181 Vrijman, J.A.W. 26, 73, 89 Stoomtram Maatschappij (DSM), Vroom jr, J. 30, 107, 212 Dedemsvaartsche 50, 91 Udema, exportslachterij 126 Vroom sr, J. 30, 78, 79, 91, 109 Stoomtram Maatschappij (EDM), Eerste Udema, G. 126 VVV 114 Drentsche 50 Urk, Thijs van 141 Stoppelaar Blijdenstein, H. 79 Utrecht, bisschop van 12, 86, 112 Waard, G.J. de 76, 78 Straten, W. van 28, 139, 152, 180 Walcker & Co, E.F. orgelfirma 145 Strating, molenaar 119 Valkenstein, A. van 74 Warff, L. van der 169 Stratingh, JJ. 174 Veen, J.H. van der 113 Waterschap 'De Oude Vaart' 82 Strikwerda, T. 114, 115 Veen, W. van 185 Waterschap Hunze en Aa's 212 Strootman, J. 195-196, 196 Veenhoven 185 Waterschap Oostermoerse Vaart 214 Striimphler, J.S. 209 Veeningen, R. 176 Waterschap Wold Aa 140 Struuck, Anna 129 Velde, H. van der 64 Waterstaat, ministerie van 23 Struuck, Gerardt 129 Veldkamp, A. 119, 181 Weerd, W. de 140 Struuck, Joan 129 Veldkamp, turfstrooiselfabriek 181 Wegerif, A.H. 204 Struyk 124 Vemde, AJ. van 129 Wegewaert, Henrick 171 Stuivinga, J. 27, 28, 70, 74, 113 Venendal 135 Wegewaert, Kiliaen 140 Stuivinga, Th. 28, 70, 113 Verbeeck, A. 165 Wegewaert, Willem 88 Stulting & Maarschalkerweerd, Verdenius, J.W. 79, 114, 175 Weijenhorst, Johanna Agnes van 203 orgelbouwers 157 Verdugo, Francesco 86 Weijs, RJ. de 65, 154 Sturler-Oosterhoudt, douairiere De 123 Vereeniging tot Bevordering van Weldadigheid, Maatschappij van 16, 29, Sturm, G. 72 Christelijke Belangen 70, 134 52, 53, 119, 120, 121, 122, 190, 197, Stuvel, G. 83, 162 Vereeniging N.H. Stichtingen voor 209 Sucha, Carl Rabenhaupt baron van 15 Zenuw- en Geesteszieken 71 Welvelde, Swer Jorrien van 163 Suermondt, Jan 86 Vereeniging School met den Bijbel 170 Welvelde, Zeino Jan van 163 Swieten, Gerard Adriaan van 53,121 Verenigde Landbouw CoOperatie 58 Welveldt 124 Swieten, F.H.L. van 121 Vereniging, Asser Gymnastiek 73 Wensen, J.C.L. van 209 Swildens, JJ. 118 Vereniging tot Christelijke Verzorging Werckmeister, Johan die 20, 80, 102, van Krankzinnigen 211 129, 162, 171, 175, 176, 177 Tangerman, G. 70 Vereniging voor Evangelisatie 177 Wesseling 103 Tetrode, C.M. 71 Verhagen zie Granpre Moliere Wessels, H. 134 Tetrode, G.P. 79 Vermaten, Pieter 141 Westerbeek, Francois van 119, 157 Thijnen, Meindert van der 88, 91 Verschueren, orgelbouwer 113,118 Westerling, F. 159 Thompson, exportslachterij 78 Verschuuren, A. 92 Westra, H. 76 ThOne, J.C.A. 153, 154 Verwer, L.G. 209 Westra van Holthe, familie 204 Thooft en Labouchere, tegelfirma 37, Vingboons, Philips 22 Westra van Holthe, A.W. 204 119,173,189,202 Visser, A. 134 Wieringa, G. 137, 162, 184 Thorvaldsen, B. 140 Visser, W. 192 Wieringa, W. 27, 90, 137,162 Thiirkow, F.G. 78 Vlies, A. van der 129 Wiertsema, H. 127, 159 Tiddens, G.H. 105 Vlot, C. 131 Wiese, Olga 106 Tieben, E. 190 Volkers, CJ. 92 Wijck, jhr. H. van der 172 Tiktak, K. 109 Volkshogeschool 129 Wijdieks, J.G. 196 Timmenga zie Bakker 170 Vollebregt, JJ. 183 Wijker, C. 134 Timmerman, E.J.A. 108 Vos, H.A. de 117 Wijkmans, J.107, 211 Timmerman, T. 114 Vos, L. 199 Wijn, S. 190, 193 Tonckens zie ook Lunsingh Vos van Steenwijk, familie De 95 Wijs, R.J. de 65, 154 Tonckens, familie 135, 159, 190, 206, Vos van Steenwijk, Jan Arent Godert de Wilco, conservenfabriek 78 207 95 Wildeboer, J. 137 Tonckens, EJ. 190 Vos van Steenwijk, J.H. baron de 95 Wildervank zie cooperatieve Tonckens, J.160 Vos van Steenwijk, Reint Hendrik de 94 Willem III (stadhouder) 15 Tonckens, M. 216 Vos van Rijswijk, J.H. 109 Willem IV (stadhouder) 15 244 REGISTER VAN PERSONEN Willem I (koning) 16 Willem Lodewijk zie Nassau Willems, E. 170 Willigen, H. de 103, 137 Willigen, Van zie Duintjer Willinge, familie 169 Willinge Prins, P.R. 64 Willmaring, A. 196 Wind, H. 23, 191, 192 Winsingh, familie 169 Winters, H. 126 Winters, H.C. 25, 73, 140, 152 Winterswijk, J. 132 Wispelwey & Co, GJ. gieterij 196 Withaar, PA. 149 Witpaard, J. 158 Witzand, H. 26, 105, 147, 178, 179 Woerd, R. van der 26 Wolters, Femmien 141 Wolters, Roedolf 62 Woningbouw Stichting, Rijksambtenaren 77 Woningbouw, Sticking Rolder 172 woningbouwstichting voor onderofficieren Arbeid Adelt' 73 woningbouwvereniging 'De Eendracht' 90 Wou, Geert van 129, 175, 177 Wouda H., & Van der Schaaf 129, 176, 177, 185 Wouda, zeilmakerij 149 Wuisman, K. 115 Ydema, J. 92, 117 Zantvoort, F. 114 Zegering Hadders, J. 115 Zenuw- en Geesteszieken zie Vereeniging 71 Zilverberg, molenmaker 176 Zondag, H.A. 26, 76 Zondag, J.134 Zondag, T 186 zuivelfabriek zie ook coOperatieve zuivelfabriek zuivelfabriek/korenmaalderij 'De Goede Verwachting' 131 Verwachting' 131 zuivelfabriek 'De Vooruitgang' 200 Zwaagstra, M.105 Zwikker, A. 130 245 VERANTWOORDING VAN DE AFBEELDINGEN Foto's H.F.G. Hundertmark, Oss: p. 69 o. Historisch topografische (naar tekening van Team 4 Architecten afbeeldingen Alle foto's zijn vervaardigd door de en Adviseurs b.v., Groningen 1994, Rijksdienst voor de Monumentenzorg architectenbureau Prof. Ir. P.H. Tauber J. Kuyper, Atlas van Nederland en de (RDMZ), met uitzondering van die b.v., Alkmaar 1975, Bureau Monumenten- Overzeesche Bezittingen, Leeuwarden gemaakt door: zorg Drenthe, A. van der Velde, Assen en 1866 (reproductie Universiteits- eigen waarnemingen). bibliotheek Universiteit van Amsterdam): Flying Focus, Castricum: p.4, 42, 44 o., voorschutblad. 49, 51, 55, 60, 67, 86, 101 b., 108, 120, Stichting Historisch Boerderij- 144, 164 b., 173, 187, 191 b. Onderzoek (SHBO) Arnhem: p. 64 b. I. Tirion, Hedendaagse of Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden, Amsterdam 1740 (reproductie RDMZ), Plattegronden en p. 13. opmetingstekeningen W. Bakker & H. Rusch, Ons Eigen Land: B. Stamkot, Cart. Buro MAP, Amsterdam: Eenvoudige atlas van Nederland, Zeist p. 8, 12, 68, 85 o., 143 en achterschutblad. 1961 (35ste druk; reproductie RDMZ), p. 18. R.G. Bosch van Drakestein, Utrecht: p. 1041.b. (naar tekening Provinciaal Provinciaal Museum, Assen, p. 14, 15, Museum Drenthe, bureau 53 b.. Monumentenzorg, 1978), p. 129 b. (architectenbureau Theo Vlaanderen, bestektekening 1984), p. 1691.b. (naar tekening architectenbureau Uiterwijk b.v., bestaande toestand, 1985), p. 213 b. (naar tekening Gemeentewerken Zuidlaren, bestektekening, 1986). Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist (getekend en naar eigen waar- nemingen bijgewerkt door B.HJ.N. Kooij): p. 62 (naar tekening architectenbureau Feenstra en Broekhuizen, Arnhem en architect J. Boelens, Assen 1935), p. 87 r.o. (naar tekening J. Boelens, Assen 1953), p. 96 b. (naar tekening J. Boelens, Assen 1955- '57), p. 133 (naar tekening architectenbureau De Vrieze en Dekker, Groningen 1967 en reconstructie oudere fasen door T. Brouwer, RDMZ), p. 145 o. (naar tekening architectenbureau WA. Heineman, Velp 1964), p. 182 o. (naar tekening RDMZ no. 32483 en 32484), p. 198 o. (naar tekening architectenbureau J. Boelens, Assen 1948). 246 COLOFON Uitgave: Waanders Uitgevers, Zwolle Vormgeving: Roelof Koebrugge bNO Druk: Waanders Drukkers, Zwolle ISBN 90 400 9454 3 NUGI 923 Auteursrecht voorbehouden ฉ 2001 Uitgeverij Waanders BAT., Zwolle Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, mikrofilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. De uitgever is met uitzondering van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen van kopieren, als bedoeld in artikel 17 lid 2, Auteurswet 1912 en in het K.B. van 20 Auteurswet 1912 en in het K.B. van 20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16b Auteurswet 1912 te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden. Copyright reserved. Subject to the exceptions provided for by law, no part of this publication may be reproduced and/or published in print, by photocopying, on microfilm or in any other way without the written consent of the copyright holder(s); the same applies to whole or partial adaptations. The publisher retains the sole right to collect from third parties fees payable in respect from third parties fees payable in respect of copying and/or take legal or other of copying and/or take legal or other action for this purpose. Informatie over Waanders Uitgevers is te vinden op: www.waanders.nl Zuidhorne r- Roderwolde ietap Langelo DRACH N Vries Westervelde Zuidvelde Veenhuizen Gorredijk Oosterwo Bovensmilde Appelscha H E ENVEEN Smilde Zorgvlied sive' Hoogersmilde kanaal Noordwol Zwiggelte ViedderWapse Beilen Diever Wapserveen Uffelte Steen k Havelte HOOGEVEEN Noordscheschu Kolde Echten Mepp Zuidwolde Veeningen Staphorst Provincie Drente aaneengesloten bebouwing; oude stadskern ฎ 0 0 dorpskernen, buurtschappen rijks- en provinciegrenzen autosnelwegen Mid- la ren Veendam :Zuidlaren ensche kanaal vliegveld eensche- al Gieterveen Gieten Gasselter- Anderen nijvee IJ\Rolde 7,5 15 km Drouwen Gasselte ฉ Bert Stamkot, cartografisch bureau MAP, Amsterdam Nieuw- Drouwen Buinen usselkanaal Buinen 0 Tweeds ExIo๊rmond Exloo Schoonoord WeerdingeNieuw- ROtenbrock 00rvelte Roswinkel Weerdinge Steen Oosterhesseten Wachtum Zwarte- Klaziena- meer I Meppen Nieuw- Amsterdam Dalerveen /mitsoSchoonebeek 4 0 Nieuw- Weijerswol Schoonebeek ()Twist `Monumenten in Nederland Drenthe &real een bondig en informatief overzicht van alle cultuur- historisch waardevolle monumenten ill de provincie. Begeleid door ruin 300 atbeeldin,,,en komen bekend e ree onumenten en minder bekende hoogtepunten aan orde. Van aan de provincie vooral in de I 9de en 2Oste CCIINV tot ontwikkeling zand en veen, esdorpen gekomen steden als Assen en I loogeveen tot de ovinciehoofdstad Assen prachtige esdorpen als Zweeloo en Orvelte of de wse klooster- eindeloze kan.aaklorpen als N'euw-Buinen en •as in 1807 tot stad Valthermond. — , rpen Emmen en Roden sgeveen kenden n bescheiden 2roei. als Schooneheek, n ook de schier eindeloze w-Buinen, Valthermond en over ( e provincies t, Overijssel, Groningen, (I inmiddels verschenen. feel over de provincie 44 201071_009 Moiiumenten in 009monu07 ierland: Drenthe numentenzorg, Zeist VentiMingepowammogagg6g1 :?...