WtlItftl JatmoOn ''Clwer . .
MEMQRIAELBOUCK



Willem Janszoon Verwer
MEMORIAELBOUCK
Vaar Hannie
WILLEM JANSZOON VERWER
MEMORIAELBOUCK
Dagboek van gebeurtenissen to Haarlem van 1572-1581
Van aantekeningen, noten en index voorzien door
drs . J . J. Temminck
(archivaris der gemeente Haarlem)
Uitgegeven voor de Vereeniging 'Haerlem'
door
H Y T
V. - H
ter gelegenheid van de
400-'arige herdenking van bet Beleg van Haarlem
17
WiJ' ziJ'n het Provincialaat der Dominicanen to NiJ'megen aan wie het handschrift van
het Dagboek van Verwer toebehoort, biJ'zonder erkentelil'k voor hun welwillende toestemming
tot het ustgeven van dit boe.k .
Deze uitgave is mageliJ'k gemaakt door :
een financiele biJ'draga van het Dr. J . E . Baron de Vos van SteenwiJ'k-fords
beheerd door GedePuteerde Staten van Noord Hoiland
een financiele biJ'draga van de Stichting Gemeentelil'k Cultuurfonds
oPg ericht door de N .V . Bank voor Nederlandsehe Gemeenten
een financiele biJ'draga van de Vereeniging 'Haerlem'
Copyright c 1973 SchuYt & Co c.v . - Haarlem
Niets uit deze uit ave ma worden verveelvoudi d en/of nbaar emaakt door middel
van druk fotokoP'e~, mikrofilm of op welke andere wil'ze en/of door welk antler medium
dan ook zonder voorafgaande schrifteliJ'ke toestemming van de uitgever .
ISBN 90 6097 035 7
INLEIDING
Op 20 oktober 1579 werden er in Haarlem door getuigen verklaringen
afgelegd in een geschil over de geldigheid van het testament van Johan
van Duvenvoorde 1. Deze aanhanger van de prins van Oranje was tijdens
het beleg van Haarlem in de stad geweest en werd na afloop hiervan door
de Spanjaarden terechtgesteld . Een van die getuigen was Willem Janszoon
Verwer, die verklaarde dat hij gedurende het beleg in Haarlem had gewoond
„ende daegelicx in zijn bouck geannoteerd heeft datgene, dat dien
dach was gebeurt ende hem notabel docht to wezen" 2 . Op een der hem
gestelde vragen antwoorde hij „dat hij bij zijn memoriaelbouck bevindt
dat de voornoemde Duvenvoorde opten XVIIIen augustij anno drie ende
tzeventich met meer andere tot Schoten es onthooff t twelck wij commisszarissen
ende adjonckt in 't voorschreven memoriael ons verthoont sulcx
gelesen ende bevonden hebben folio XCIIil verso" 3.
Dit was waarschijnlijk de eerste keer dat van het dagboek, dat Verwer
van de gebeurtenissen tijdens en na het beleg bijhield en dat hij zelf bestemde
tot lering van de stad Haarlem, gebruik is gemaakt . Aan het hierboven
gegeven citaat is tevens de titel van deze uitgave ontleend .
Mr. Willem Janszoon Verwer was afkomstig uit een van de vooraanstaande
geslachten in Haarlem . Willem's vader, Jan Janszoon Verwer
(1505-1585) was in 1550 regent 4 geworden van het Heilige Geesthuis,
waaraan hij in 1557 het regentschap van het St . Elisabeth's gasthuis taevoegde.
Ook was hij in 1548 nog een jaar vinder geweest van de St . Jorisdoelen
. Zijn beroep was wantsnijder (wollenlakenverkoper) en hij wordt
genoemd als vinder van de Haarlemse drapeniers 5. In al deze functies
heeft hij blijkbaar voldaan, want in 1560 wordt hij voar het eerst genoemd
als lid van de vroedschap van Haarlem en in de volgende jaren
tot aan het beleg treedt hij ononderbroken als zodanig op, zonder overigens
in deze tijd de functie van schepen of burgemeester to bekleden . Hij
is trouw aan de regering en aan de kerk en behoort dan ook niet tot die-
1 Infarmatien.
2 Idem 82v .
3 Idem 83v .
4 Medzdelingen betreffende afficiele funciies van de in dit boek genoemde parsonen
zijn meestal antleend aan de klapper op de Haarlemse magistraten in het gemeentearchief
.
5 Allan III, 230 .
I
genen die na de woelingen van de jaren 1566/67 worden afgezet. Pas
wanneer in december 1572 Marnix namens de prins van Oranje in Haarlem
de wet komt verzetten, verdwijnt Jan Verwer uit de vroedschap . Zijn
opvattingen over het partijkiezen van de stad voor de prins is kennelijk
bekend en geducht, want hij is een van de negen personen, die in het begin
van het beleg onder huisarrest worden geplaatst. Eerder, in het begin
van december, had hij geweigerd deel to nemen aan de stemming over het
zenden van een deputatie naar Dan Frederik, omdat hij niet geloofde in
de geheimhouding van wat er binnen de vroedschap werd besproken . De
omstandigheden hebben hem hierin gelijk gegeven . Ook weigerde hij om
deel uit to maken van deze deputatie .
Direct na het beleg werd Jan Verwer door de Spaanse autoriteiten benoemd
tot schepen, hetgeen hem politiek wel duidelijk plaatst . Overigens
werd hij later in dat jaar 1573 niet herbenoemd. Evenmin vinden wij hem
terug in de vroedschap, die in 1577 door de prins werd aangesteld, al
werd hij dat jaar wel geraadpleegd als een van de 20 Haarlemmers, die
toen tot de „rijkdom" van de stad werden gerekend : Een college van personen
buiten de vroedschap, dat in bijzondere gevallen werd geraadpleegd
.
Een van de redenen, waarom hij in 1577 niet voor een vroedschapsplaats
in aanmerking kon komen, kan zijn geweest dat een neef, die bovendien
met zijn kleindochter getrouwd was, toen burgemeester werd . Tussen de
leden der vroedschap waren flu eenmaal bepaalde graden van verwantschap
niet toegestaan.
In 1582 blijkt Jan Verwer ziek to zijn s en in 1585 wordt zijn vrouw als
weduwe vermeld 7. In de tussenliggende jaren moet hij dus overleden zijn .
Willem's moeder heette Margriete en was een dochter van Claes Lottijnszoon
Gael (t 1537). Claes Gael was lakenverkoper en wordt genoemd als
waardijn van de wollen lakenen . Hij was dus een collega van Willems
vader. Claes Gael had Binds 1530 zitting in de Haarlemse vroedschap en
was in de jaren voor zijn dood drie maal schepen . In 1534 was hij weesmeester
. Een van zijn zonen had zitting in de vroedschap van Haarlem,
een andere in die van Leiden .
Margriete maakt in 1589 haar testament 8. Zij is tussen 1590 en 1592
overleden . Na haar dood verklaarden haar erfgenamen, dat het de wens
van hun moeder was geweest, om de woningen, die zij aan de Raveling-
6 RA 76e, 219.
7 RA 76~', 211 .
8 NA 8,151 .
II
steeg had laten bouwen, voor een hofje to bestemmen 9 : Het Verwershofje
heeft daar tot 1935 bestaan.
Uit het huwelijk van Jan Jansz . Verwer en Margriete Claesdochter Gael
zijn zeven kinderen bekend: Willem, Pieternelle, Jan, Hase, Alijt, Comeha
en Maria 10 . Hiervan huwde Pieternelle Gilles Meynaertsz . van Huessen,
al weer een telg uit een bekend Haarlems geslacht, wiens vader enige
tijd schout van Haarlem was.
Willem Jansz . Verwer, het oudste kind, zegt in oktober 1579 46 jaar
oud to zijn li . Hij moet dus omstreeks 1533 gebaren zijn en was derhalve
een leeftijdsgenoot van b .v. de prins van Oranje. Over zijn jeugd is niets
bekend. Hij kende Latijn en wilt wat van de Griekse mythologie, hetgeen
hij wel op de Haarlemse Latijnse school zal hebben geleerd, toen de
priester Mr. Thomas Mathijsz . daar rector was en de school tot bloei
bracht . Misschien heeft hij nog juist de problemen rondom diens opvolging
meegemaakt . Hij heeft rechten gestudeerd en in het testament van
zijn moeder is sprake van de kosten van zijn studie . Wij vinden hem
echter pas in 1564 ingeschreven in het matrikel van de universiteit van
Leuven 12 . Dat is tamelijk laat, want Verwer is dan al ongeveer 30 jaar
oud. Mogelijk heeft Verwer in Leuven een elders begonnen studie afgerond,
maar het is niet bekend waar dat dan geweest kan zijn . A1 voor de
Leuvense inschrijving vinden we Verwer praktisch bezig als procureur to
Haarlem, waar zijn naam voorkomt in de enige burgerrol van het Haarlemse
gerecht, die ons uit de 16de eeuw is overgeleverd, nl . die uit de
jaren 1562/63 13 . Tot 1592 is hij bovendien een aantal jaren brouwer gegeweest
maar deze activiteit lijkt geen groot zakelijk succes 14 . Vaak wend
er niet gebrouwen en de hoeveelheden bier, die uit zijn brouwerij in de
brouwregisters werden genoteerd, waren niet groot . De brouwerij was
wellicht in zijn bezit gekomen door zijn huwelijk met Catrijn Claesdochter
Hals, wier vader een voaraanstaande brouwer in Haarlem was . Deze
is tijdens het beleg overleden en was in 1548 vinder en van 1551-1554
deken van de Cloveniersdoelen, wat een vooraanstaande functie was .
Willem Jansz. Verwer werd nooit lid van de Haarlemse vroedschap,
waarin zijn neef Claes Jan Rembrandtsz . Verwer wel zitting had, die in
1577 burgemeester werd. Deze was gehuwd met een dochter van Willem's
9 Verwershofje 41, 1 .
10 NA 8, 151 .
ll Informa6en 81v .
12 Schillings IV, 12 .
13 RA 761 .
14 Brouwers 271 , 2v .
III
zuster Hase. Wel bekleedde Willem andere functies in het Haarlemse
leven. In 1574, 1575 en 1580 was hij regent van het H . Geesthuis en in
1580 bovendien van het Leprooshuis, functies die in deze jaren na het beleg
veel moeiten met zich brachten, vooral door de financiele zorgen
waarmee liefdadige instellingen toen to kampen hadden, omdat zij door
de oorlogsomstandigheden vrijwel geen inkomsten meer hadden .
Catrijn Claesdr . Hals komt op 18 november 1595 als weduwe voor 15 . De
preciese datum van het overlijden van haar man is niet bekend. De begraafregisters
beginnen in Haarlem pas in 1598 . Hierin vinden wij trouwens
ook haar naam niet . Zij hadden een zoon, Claes geheten, die in
1611 getrouwd blijkt to zijn met een Catherina Claesdochter ls,
Uit de tijd van het beleg van Haarlem zijn verscheidene dagverhalen
overgebleven . Zoals reeds door mej . dr. G. H. Kurtz in haar boek over
Kenau 17 is geschreven, verschenen er tijdens het beleg heel wat publikaties,
waaronder vrij veel in Duitsland 1 S . Vooral in de laatste staan
nogal eens wat onjuistheden . De uitvoerigste en betrouwbaarste beschrijvingen
van het beleg zijn die van Gerrit Stuver 19 , Cornelis Bartholomeusz.,
Willem Jansz. Verwer, Pierre Sterlincx, Nicolaes van Rooswijk
en Johannes Arcerius. De eerste twee zijn nooit in druk gebracht . Van de
anderen heeft Arcerius het eerst gepubliceerd, nog tijdens het beleg . Zijn
werk verscheen eerst in het Latijn en is later in het Nederlands vertaald .
Het verhaal van Van Rooswijk draagt ook wel het jaartal 1573, maar er
zijn aanwijzingen dat dit eerst in 1582 gedrukt is 20 . In 1574 verscheen
in Delft een beschrijving van het beleg door Pierre Sterlincx . Bij het gemeentearchief
is tenslotte nog onder hs . 4 een dagverhaal van een onbekende
auteur aanwezig.
Bij het lezen en vergelijken van deze dagboeken dringt zich de indruk op,
dat alle schrijvers gebruik hebben gemaakt van nog een dagboek, dat ons
niet is overgeleverd. Dat de verschillende auteurs bepaalde gebeurtenissen
op dezelfde plaats beschrijven, is begrijpelijk . Anders wordt het, wanneer
algemene opmerkingen ook steeds op dezelfde plaats voorkomen en
b.v. een opmerking over het buiten de stad grazen van vee tijdens het beleg
bij iedere schrijver op dezelfde plaats voorkomt . Dit voorbeeld zou
met andere kunnen worden aangevuld . Ook gebeurt het herhaaldelijk, dat
15 RA 7632,125v.
16 RA 76'°, 200.
17 Kurtz, Kenu, 13 .
18 Overmeer, Gedenkschriften .
19 Zie voor daze dagbceken de bibliagrafie .
20 Kurtz, Kenu,17.
IV
de verschillende auteurs op bepaalde plaatsen dezelfde uitdrukkingen en
zinswendingen gebruiken .
Acerius, die als eerste publiceerde en die met Verwer de enige is, die
Kenau noemt, kan hier niet als oervoorbeeld gelden, want het hierboven
gesignaleerde verschijnsel gaat door, ook als Arcerius in februari 1573
zijn verhaal afsluit . Personen, die Arcerius alleen maar aanduidt, noemt
Verwer met name .
Wiens werk dan wel als uitgangspunt voor andere beschrijvingen gediend
heeft, kon niet achterhaald worden.
Het dagverhaal van Willem Jansz . Verwer was tot nu toe niet uitgegeven .
Alleen de passage over de Haarlemse noon 21 en een zeer kort uittreksel
van het dagboek 22 waren gepubliceerd . Verwer's dagboek wijkt in zoverre
van de andere af, dat hij niet ophoudt bij de kapitulatie van Haarlem
op 13 juli 1573 maar ook de daarop volgende jaren van Spaanse bezetting
tot 1 maart 1 577 beschrijft en dan pas eindigt bij de afzwering van
Philips II als heer der Nederlanden in 1581 . De gegevens over deze periode
zijn in de archivalia bijzonder schaars en het dagboek vormt dan
ook een welkome aanvulling op wat wij weten over het dagelijks leven
van de Haarlemmer in die jaren . Duidelijk komt bij Verwer naar varen
welk Teed de Haarlemse bevolking na de overgave moest verdragen . Bovendien
is hij rooms-katholiek, zodat hij ons een verhaal geeft vanuit r .k.
gezichtspunt .
Over zijn persoonlijke belevenissen en die van zijn familie zegt Verwer
niet veel . De dood van zijn schoonvader wordt vermeld alsof het een
willekeurig persoon betreft . Evenzo gaat het met b .v. het huisarrest, dat
in het begin van het beleg aan zijn vader wordt opgelegd . Maar het verslag
van de Haarlemse vroedschapsvergadering over het zenden van een
delegatie naar Don Frederik, dat alleen bij Verwer to vinden is, kende hij
ongetwijfeld van zijn vader.
In de verse waarin het dagboek van Verwer ons is overgeleverd, hebben
wij duidelijk een latere bewerking van zijn dagelijkse aantekeningen . Tal
van kleine bijzonderheden over het dagelijks leven in de stad komen alleen
bij hem voor en moeten wel via schriftelijke aantekeningen bewaard
zijn . Wel duidt de uitdrukking „naar mijn onthouden" er op, dat dit niet
geldt voor alles wat hij opschreef . Regelmatig noemt hij ook de afloop
van gebeurtenissen die pas later dan hij ze beschreef bekend kon worden .
Ook voegt hij als „parentheses'', tussenzinnen, gedeelten in die op die
21 Hoogland .
22 Capelle 21-25 .
V
plaats chronologisch niet thuis horen . Verder heeft Verwer gebruik gemaakt
van andere dagverhalen .
Enkele malen heeft hij in zijn dagboek verbeteringen aangebracht, waardoor
hij zijn tekst in overeenstemming bracht met andere beschrijvingen .
Hij doet dit sours met de opgaven van getallen, b .v. bij de vermelding
van het aantal op een keer binnengekomen sleden met proviand, maar
ook de tekst die hij zelf over Kenau had geschreven heeft hij later veranderd
en geheel gelijk gemaakt met hetgeen Arcerius over haar schreef .
Overigens is het voorkomen van een beschrijving van Kenau's werk in
het dagboek van een man die haar gekend moet hebben, weer een aanwijzing
dat Kenau niet geheel en al naar het rijk der fabelen moet worden
verwezen.
Bij het schrijven van zijn werk heeft Verwer ook kunnen putten uit een
verzameling stukken die hij zelf had aangelegd en die nog als handschrift
41 op het gemeentearchief van Haarlem aanwezig is .
De eerste bladzijden van zijn boek bevatten maar weinig aantekeningen,
pas bij het eigenlijke beleg wordt Verwer uitvceriger . Ongetwijfeld heeft
de schrijver de eerste bladzijden pas achteraf genoteerd en het is interessant
our to zien waar hij dan de geschiedenis van het beleg laat beginnen :
De afkondiging van de Tiende penning to Haarlem .
Het dagboek van Verwer valt in drie gedeelten uiteen . Hij begirt met het
beschrijven van de gebeurtenissen to Haarlem vanaf 11 maart 1572 tot
en met het einde van het jaar 1573, welke tekst hij folieerde van folio 1
tot en met folio 112 . Dit gedeelte ziet er bijzonder netjes uit en heeft of
en toe versieringen in rode inkt .
Daarop volgt het verslag over de gebeurtenissen in de jaren 1574-1581,
per jaar gegeven, met bij enkele jaren een foliaring der bladen. Dit tekstgedeelte
is met veel slordiger hand geschreven en heeft geen versieringen .
Tenslotte eindigt het manuscript met een tot nu toe onbekend gebleven
verslag van het beleg van Alkmaar in 1573, in hetzelfde handschrift en
met dezelfde versieringen als het eerste gedeelte van het dagboek en met
een daarop aansluitende foliering van folio 113 tot en met folio 123 . Het
eerste en het laatste deel van het manuscript behoren duidelijk bij elkaar
en hebben aanvankelijk samen een geheel gevormd . Het tegenwoordige
middenstuk heeft vroeger een apart dagboek uitgemaakt en is later tussengevoegd.
Wanneer dit laatste is gebeurd is moeilijk to bepalen . De band
waarin het dagboek thans is ingebonden kan worden geschat op het emde
der 18de eeuw . Dat komt ook overeen met het feit, dat achterin de
band een akte uit 1770 is bijgebonden, die overigens met het dagboek
niets to maker heeft en die tot een dossier behoort, dat order nr . 139
VI
nog aanwezig is in het archief van de Dominicanen to Gent . Mogelijk is
het aanvankelijk apart staande gedeelte van het dagboek over de jaren
1574-1581 toen op de huidige plaats ingebonden, maar dit kan ook eerder
al zijn gebeurd .
Waarom Verwer ook de belegering van Alkmaar heeft opgenomen, is niet
duidelijk . Wel zijn een aantal Haarlemmers gedwongen om vaor Alkmaar
pioniersarbeid to verrichten, maar dit waren meest arme lieden en het is
niet waarschijnlijk dat Verwer tot die pioniers behoord heeft . Zijn aanwezigheid
daar blijkt niet uit de tekst . Waarschijnlijk heeft hij de twee
belegeringen van 1573 in een manuscript willen samenbrengen .
De datum, waarop het manuscript van Verwer over de jaren 1572/73
klaar was, kan nog nader bepaald worden . Het bestond reeds op 20 oktober
1579, toen Verwer er uit voorlas . Het dagboek zelf geeft verdere
aanwijzingen . Op folio 95 verso is op 19 augustus 1573 sprake van gijzelaars,
die van het pardon van Alva waren uitgesloten en „die noch op
huijden gevangen leggen" . Dit gegeven maakt verdere precisering mogelijk.
Op 24 juni 1574 werd door Requesens afgekondigd, dat vrijheid en
vergeving was beloofd aan iedereen, die zich aan verzet tegen de koning
had schuldig gemaakt . Op grond hiervan kon ook op vrijlating van de
gijzelaars worden gerekend . In april, juni en juli waren reeds enkele gijzelaars
uit de gevangenschap ontslagen en het Haarlemse stadsbestuur
vroeg om op grond van het nieuwe pardon ook de andere gijzelaars vrij
to laten 23 . Hierop werd door Requesens geantwoord, dat zij een ruilobject
vormden voor de Spaanse gevangenen in Middelburg, over wier
vrijlating werd onderhandeld 24 . Op 31 augustus daarop werd dan inderdaad
een groot aantal gevangenen naar Hoorn gebracht om daar to worden
uitgewisseld .
Niet alle gevangenen hadden daardoor hun vrijheid herwonnen. Op 8 en
9 oktober werden nog eens enkele gevangenen vrijgelaten . Daarna wordt
geen ontslag uit de gevangenis meer genoemd . Van de 12 gevangenen,
wier vrijlating niet gemeld is, is niet bekend wanneer zij de gevangenis
hebben verlaten. Het blijkt dat zij sinds een datum voor 5 maart 1575
vrij mochten rondlopen in de stad, want toen op die dag een hunner,
Johan van Vliet, uit de stad vluchtte, werden enkele anderen weer in verzekerde
bewaring gesteld . Een en ander laat de conclusie toe, dat de periode
1572-1573 van het dagboek in het jaar 1574 zijn definitieve vorm
kreeg, met als uiterste termijn waarschijnlijk de 9e oktober, mogelijk ook
de 31ste augustus .
23 Stadsarchief 10 .2, 48v.
24 Idem, 2 .16 .1, m .
VII
Na de dood van Verwer hebben zijn erfgenamen het dagboek aan de Dominicanen
geschonken, zoals uit een mededeling op het titelblad van het
manuscript blijkt. Vo6r 1629 beyond het zich in hun klooster in Den
Bosch. Toen na de val van deze stad in 1629 de Dominicanen aldaar het
land moesten verlaten, hebben zij, met andere stukken, ook het dagboek
meegenomen naar de Zuidelijke Nederlanden waar zij het bewaarden in
het nieuw gebouwde klooster to Mechelen, waar het waarschijnlijk opnieuw
is ingebonden, zoals hierboven al gemeld is . Na de Franse Revolutie
is het archief van de Dominicanen opnieuw verspreid geraakt . Het
dagboek kwam flu terecht bij de Dominicanen to Gent, waar het in 1880
nog aanwezig was 25. Nadien is het naar Nijmegen overgebracht, waar
het nu berust in de bibliotheek van de Nederlandse provincie van de paters
Dominicanen . Wanneer deze overbrenging heeft plaats gevonden is
niet bekend. Vermoedelijk is het in 1889 geweest toen er een uitwisseling
tussen Gent en Nijmegen heeft plaats gehad . Een lijst van de toen geruilde
stukken is echter niet gevonden .
Reeds in 1939 waren door de vroegere gemeentearchivaris mej . dr. G. H.
Kurtz en de heer Fr . de Witt Huberts aan het Historisch Genootschap to
Utrecht plannen voorgelegd om Verwer's dagboek uit to geven . Het bestuur
van het Genootschap heeft toen gemeend niet op de voorstellen to
moeten ingaan .
In 1960 is er van het dagboek een fotokopie gemaakt, waarvan door mej .
Kurtz een afschrift is vervaardigd . Met financiele steun van de Vereeniging
„Haerlem" is haar afschrift in 1970 uitgetypt en aan de hand van
het oorspronkelijke manuscript gecontroleerd en gecorrigeerd .
In deze tekstuitgave is er naar gestreefd om de oude tekst zoveel mogelijk
onveranderd to laten . In Verwer's verhaal zitten, ook als men in aanmerking
neemt dat er in de 16de eeuw geen richtlijnen voor het spellen
waren, nogal wat spellingsonregelmatigheden . Hij draait de volgorde van
de letters van een woord nogal eens om . Het aanbrengen van correcties
hierin zou aan Verwer's schrijfwijze teveel geweld hebben aangedaan en
is daarom nagelaten . Wat de lezer misschien vaak als een drukfout zal
ervaren, is in werkelijkheid meestal een spellingseigenaardigheid van de
schrijver van het dagboek. Van het manuscript is de tekst over het beleg
van Alkmaar niet opgenomen . Enkele tekstgedeelten zijn in een andere
volgorde geplaatst, b .v. die over de Haarlemse Noon, omdat die door
verkeerd inbznden in onjuiste volgorde was gekomen .
Bij de annotatie is de tekst in die gevallen aangevuld, waar van de door
25 Hoogland 128 .
VIII
Verwer genoemde gebeurtenissen uit andere bronnen uitvoeriger of betere
informatie kon worden verkregen. Verwer was niet de enige waarnemer
van het beleg, anderen wisten sours meer . Zo kon ook b.v. uit de
thesauriersrekeningen op het gemeentearchief menige verklaring worden
gevonden voor gebeurtenissen, die Verwer alleen maar noemde .
Een van de grootste moeilijkheden vormde het achterhalen van de vele
Haarlemmers en andere personen, die met name in het dagboek worden
genoemd. Een zeer grote steun bij dit werk kreeg ik van M . Thierry de
Bye Dolleman, wiens onvoorstelbare kennis van de Haarlemse geslachten
uit de 16de eeuw menig raadsel heeft apgelost . De vele genealogieen van
oude Haarlemse geslachten, die hij reeds publiceerde, doen mij uitzien
naar het ogenblik dat hij de tijd zal hebben ook over de andere geslachten
to publiceren, waarvoor het materiaal reeds in zijn geheugen en in
zijn aantekeningen aanwezig is .
Omdat bepaalde „moeilijke woorden" meer dan een keer in de tekst voorkomen,
zijn deze niet onderaan de bladzijde maar aan het einde van het
dagboek in een aparte woordenlijst verklaard . Teksten in vreemde talen
zijn wel steeds meteen vertaald .
Bij het lezen van het dagboek moet men erop bedacht zijn dat het letterteken
ij zowel voor onze ij als voor de ie staat ;
oe en of staan voor oo ;
ae en ai staan voor aa ;
een enkele e moet vaak als ee gelezen worden ;
het komt vaak voor dat Verwer enkele letters van een woord verwisselt,
zodat er b .v. spiert staat in plaats van spriet .
1. I. Temminck
IX

Aelst
A. C . van Aelst. Schets der Staatkundiga en kerkeliJ'ke
gesehiedenis der stall Oudewater . Gouda 1893 .
Alba
Duque de Alba. EPistolario del III duque de Alba don
Fernando de Toledo . Deel III . Madrid 1952 .
Allan F. Allan. Geschiedenis en beschriJ'ving van Haarlem van
de vroegste tiJ'den tot op onze dagen . Haarlem, 1874-
1888, 4 delen .
AmPzing
Samuel AmPzing . BeschriJ'vinga ends lof der stall Haerlem.
Haerlem, 1628 .
Arcerius
Johannes Arcerius . Historie ende een waerachtich verhael
van al die din n die geschiet sJun van dach tot
dach in die lofweerdigste ends vermaerste stadt van
Hollandt, Haerlem ghenoemt, in dien tiJ't als die van den
hertage van Alba beleghert was. Delft, 1573 .
Balers
M. Balers . BeschriJ'vinghe der stall Dordrecht . Dordrecht,
1677.
Bartholomeusz. Cornelis, Bartholomeusz. Een cleiJ'ne corte memory off
history beschrivinga van het beleg van Haerlem. Handschrift
in Stadsbibliortheek, Haarlem, ongaPagineerd .
BeresteYn
Jhr . mr. dr . E . A. van BeresteYnFantiiliePortretten Van
Nesse in Maandblad De Nederlandsche Leeuw, 58 ,
1940 .
Blecourt en Ja ' se
A. S. de Blecourt en N . JaFikse. Klein Plakkaatboek van
Nederland . Groningen, 1919 .
Bor
Pieter Christiaensz. Bor. OorsPconk, begin en vervolgh
der Nederlandsche oorlogen . Amsterdam 1679-1684,
4 delen .
Brouwers
Gemeentearchief Haarlem. Archief van het Brouwers~
ilde .
CaPelle
J . van de CaPelle . Belan~ `iJ'ke stukken voor geschied- en
oudheidkunde betrekkelil'k het beleg en de veidediging
van Haarlem in 1572-73 . Schoonhoven 1844.
Dolleman, Aanvullingen M. ThierrY de Bye Dolleman. Aanvullingen resp. verbeteringen
aP Haarlemse geslachten, in Jaarboek Centraal
Bureau voor Genealo~ 'e, XXI 1967 .
Dolleman, Berkenrode
M. ThierrY de Bye Dolleman, Het geslacht van Berkenrode
in Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogy '~e,
XII 1958 .
Dolleman Gael M. ThierrY de Bye Dolleman . De oorsProng van hot geslacht
Gael in Jaarboek Centraal Bureau voor Genealagie,
XXIV, 1970.
XI
Dolleman, Lakeman
M. ThierrY de Bye Dolleman. De geslachten Lakeman
to Haarlem in Maandblad De Nederlandsche Leeuw ,
75, 1958.
D~ lleman Schatter
M. ThierrY de Bye Dolleman . Het Geslacht Schatter in
Haarlem in Jaarboek Centraal Bureau voor Genealo-
~'e, XV, 1961 .
Dolleman en Schutte
M. Thierry de Bye Dolleman en mr . 0 . Schutto . Het
Van der Laen
Haarlemse geslacht Van der Laen, in Maandblad De
Nederlandsche Leeuw, 86, 1969 .
Eembd
G, van der Eembd. Haerlemse belegeringhs treur-blYeYnde-
sPel . 's-Gravenhaga, 1619 .
Ekama
C. Ekama. Beleg
en verdedi~ 'ng van Haarlem in 1572
en 1573 . Haarlem 1872.
Elias
J . E. Elias . De vroedschaP van Amsterdam 1578-1795 .
Haarlem, 1903-1905.2 delen .
Elis. Gh.
Gemeentearchief Haarlem. Archief Elisabeth's Gasthuis
.
Enschede A. J . Enschede . Verslag over de geschiedenis en den
eigendom van het St. Elisabeths of Groote Gasthuis.
Haarlem, 1860 .
Fucb,
Mr. J. M . Fuchs . uirinus Thalesius, in Jaarboek Vereeni~
'ng Haerlem, 1938.
Gachard
M. Gachard . Comes
ance de Philippe II sur les affairer
der Pays-Bas . Deel II. Brussel, 1851 .
Gelder, Noodmunten
H. Enno van Gelder . De Nederlandse noodmunten van
de tachtigl'arig,e oorlog . 's-Gravenhage, 1955 .
Gelder, R, eactie
H. A. Enno van Gelder . De reactie op de beeldenstorm
1567-1572, in A1gemene Geschiedenis der Nederlanden ,
V, Utrecht, 1952 .
GomPeits L. P . A. GomPerts . Aanteekeningen over Parochien van
West-Friesland ontleend aan een visitatieversla.g van het
l'aar 1571, in BiJ'dragen voor de geschiedenis van het bildom
Haarlem„9 1881 .
Gonnet C. J . Gonnet. Cornelis Schonaeus en eeniga ziJ'ner Haarlemsche
vrienden, in BiJ'dragen voor de geschiedenis van
bet bisdom Haarlem„9 1881 .
Graeff
J . J . Graeff. Waar heeft to Haarlem de bisschoP gewoond
voor de Reformatie?, in BiJ'dragen voor de Ge~
schiedenis van bet Bisdom Haarlem 29, 1905 .
GriJP' ink P. M. GriJ'Pink. KerkeliJ'k register op de rekeningen van
de vicaris-generaal van het bisdom Utrecht, in BiJ'dragen
voor de geschiedenis van het bisdom Haarlem, 39 ,
1920 .
Hallema
A. Hallema . Haarlemsche gevangenissen. Haarlem,
1928 .
XII
Hooft
p . C. Hooft. Nederlandsche histories . Amsterdam
1677 .
Hoogland
A. J . J . Hoogland . Nog een ooggetuige der Haarlemsche
Noon in BiJ'dragen voor de geschiedenis, van hot
Bisdom Haarlem > 8 > 1880 .
hs . 4
Gemeentearchief Haarlem > handschrift 4 : N .N . > hot beleg
van Haarlem .
hs .41
Gemeentearchief Haarlem hs. 41 : Stukken afkomsti g
van Willem Jansz. Verwer .
Hume
Martin Hume . The year after the Armada. London
1896 .
Information Information &c aengaende Jonkheer Johan van Duvenvoorde
balliuw, di''k aef rentmeester enerael des
Lands van Voorn etc. Manuscript in stadsbibliotheek
Haarlem .
de Klerk
Jas . de Klerk . Haarlems muziekleven in de loop der tiJ'-
den . Haarlem 1965 .
Kunigshoffenn Thomas BaYr vonn Kunigshoffenn. Beschreibung dero
Geschichten welche sack babes begeben and zugedra
gen
. inn and ausserhalb der statt Harlem
In KroniJ'k van het Historisch GenootschaP to Utrecht
XVL 1860.
Kurtz Dievenkelder
MeJ' . dr. G . H . Kurtz. De dievenkelder in de BartelJ'orisstraat
in Jaarboek Vereeniging Haarlem 1962 .
Kurtz Kenu
MeJ' . dr . G . H . Kurtz. Kenu SYmops dochter van Haerlem
Asses 1956 .
Kurtz Stamvader Me'. dr . G . H . Kurtz. De stamvader van een Haarlemsche
regentenfamilie, in Jaarboek Vereeniging Haarlem
1938 .
Laceulle-Van de Kerk
Dr. H . J . Laceulle-Van de Kerk. De Haarlemse drukkers
en boekverko 1?ers van 1540 tat 1600 . 's-Gravenhage
1951 .
Loket
Gemeentearchief Haarlem stadsarchief loketkas .
Mend a
Bernardino de Men a. Commentaires sir les evenements
de la guerre des Pays-Bas, . Bruxelles 1860-1863
2 doles .
NA
Gemeentearchief Haarlem Notariele archieven .
OPmeet
P. 0pmeet . Het Nederlands catholYk martelaersboek .
Antwe n 1700, 2 doles .
Overmeer Hervorming
W. P . J . Overmeer . De Hervorming to Haarlem . Haarlem
1904 .
Overmeer. Gedenkschriften W. J . A . Overmeer . Gedenkschriften van Duitsche kriJg' slieden
over hot boleg van Haarlem in 1572-1573 . In Navorscher,
LVIII 1909 .
XIII
RA
Gemeentearchief Haarlem Rechterlil'ke archieven .
RooswiJ'k N, van RooswiJ'k . Cort ende waerachtich verhael van
alle gheschiedenissen handeling,en aenslagen stormen
ende schermutsin n in en voor der stadt Haerlem in
Hollandt gheschiet LeYden (1573) .
RiJ'nland
Gemeentearchief Haarlem, stukken betreffende Ril'nland.
Sasse van IJsselt Jhr . mr. A . F . 0 . Sasse van IJsselt. Aanteekeningen betrekkeliJ'k
eeniga Haarlemsche geslachten, in BiJ'dragen
voor de Geschiedenis van het Bisdom Haarlem > XXII>
1897.
Schrevelius
Th. Schrevelius. Harlemias of eerste stichting der stad
Haarlem. Haarlem 1754,
Stadsarchief
Gemeentearchief Haarlem Stadsarchief.
Sterk-Proot
J . M . Sterck-Proot . Het O .L . Vrouwe '~lde, in BiJ'dragen
voor de Geschiedenis van het Bisdom Haarlem > 49,
1932,
Sterlincx Pierre Sterlincx . Een carte waerachtighe beschriJ'vinghe
van alle gheschiedenissen, aenslaghen stormen > schermutsingen
ende schieten voor de vrome stadt Haarlem
in Hollandt eschiet. Delft, 1574, ongeaP ~'nerd.
Stuver Gerrit Stuver. Geschiedenisse en beschriJ'vinghe van den
bele der stad Haerlem door Don Frederico d'Alvaro .
Handschrift in meentearchief van Haarlem .
thes .
Gemeentearchief Haarlem thesauriersrekening .
Verwershofl'e
Gemeentearchief Haarlem archief van bet Verwershof
l e.
Verzeichniss
Verzeichniss, des Niderlandischen Kriegs, in KroniJ'k van
bet Historisch GenootschaP to Utrecht XVI > 1860 .
Voet
Elias Voet Jr. Haarlemsche goud- en zilversmeden en
hunne merken . Haarlem 1928.
XIV
Ter leren der stadt van Haerlem verheven
is diet den goetwilligen leeser geschreven
Leest met verstandt dese historie
so suit ghij mercken ende verstaen
dat men Godt moet toescriven die victorie
zonder zijn hulp, het waer met ons gedaen .
Tot den leeser
Wacht U ghij schempers diet to versmaden
Ten is gedaen om prijs noch gewinne
Maer om to doen blijcken goodts groter weldaden
Dien hij ons heeft bewesen van anbeginne
Al hebt is hier dan versleten minen zijnne
En daegelicx gescreven, datter es gedaen
Moegelick dat imant begheerte off minne
hier nae heeft, zalt blijdelick ontfaen
En diet niet en behaecht macht laeten staen
al isser gedwaelt, laett U niet verdrieten
Denckt een goet schutter, kan wel mis schijeten .
Wat zoude dan een onwijs of slecht ideoot
Die in zulcx bijsonder niet en es eerwaeren
Niet dijckwils falgeren soe int cleijn als groot
Dits doch niet wonders, ghij nidighe kaeren
Dus en schaeme is mij niet diet to openbaeren
Ick zal moegelick jemant daer met gerieven
Die welck daer honijch uuyt zal vergaren
Oft best uuijt kiesen en sander laeten drijven
Wat isser dan verboert, van diet al to striven
Dus laet onbenijt, dat hier es bedreven
Ick wil altijt tmijn om een beeter geven
1

1572 Martius troggen broot een stoter min een deut .
folio 7
Den 11 Martii anno 1572 is op die middach amtrent halff 12 uren is van
wegen ende doer bevel van den Hertoch van Alba 1 den thienden pennynck
gepubliceert ; ende zijn nijet meer dan vijff clack gheslagen gedaen,
mit grooter vrese van den doerwaerder ende met lichtvaerdich audientie
der gementen .
Den 19 Martii is die tweede puhlicatie des thienden pennynck binnen
Haerlem gedaen penael, op die pene van hondert gouden rialen, ende ten
eijnden van oppositie van ewijch bannissement.
Den eersten Aprilis zijn die Geusen gecomen binnen Den Briel tzavonts
to negen uuren, van welcke die graeff van der Marck 2 die principaelste
was, cum ceteris .
Maius 1572 tbroot een stoter .
Den 22 Maij zijn die Geusen met 28 schepen binnen Eijnchuijsen gecomen.
Den 23 Maij is graef Ladvijck van Nassau s braeder van den prince van
Orangien 4 met practijck ende laoscheijt in Bergen, Henegau, gecamen
ende nam op dat pas Valenchin mede in.
Junius 1572 tbroot een stoter ende een oertgen .
Omtrent den 8e dach deser zijn die Geusen gecomen binnen den stadt
Medenblijck.
Den 18 deser maent heeft die stadt Hooren die Geusen ontfangen .
Wonder. Den 20 Juni zijn ghesien hagelsteenen neder vallen zoe groot
als Walsche noten ofte kieffs eijeren, met groten stercken wijnt, dander,
blixem, ende swaren regen. Dit is ghesciet in die Weteringe bij die Haarlemeermeer
ende daer omtrent .
Item den (deser maent) 20 dach hebben die Geusen Alckmaer geinvadeert folio 7v .
nae middage omtrent vier uuren .
Den 21 is de stadt Gouda ende Leijden an die prince van Orangen gecomen.
Den 23 Dordrecht .
'I'erstont hiernae is Gorricum mede avergegaen.
1 Femando Alvarez de Toledo, hertog van Alva (1507-1582), van 1567-1573 landvoogd
over de Nederlanden .
2 Willem van der Marck, graaf van Lumey (c . 1542-1578), admiraal van de Geuzen en
van 1572-15731uitenant-gouverneur van de prins van Oranje .
3 Lodewijk, graaf van Nassau (1537-1574) .
4 Willem I, prins van Oranje (1533-1584), van 1559-1567 stadhouder van Holland,
Zeeland en Utrecht, 19 juli 1572 door de Staten van Holland als stadhouder erkend .
3
Hoe die Uutlanders in Haerlem quamen ende hoe zij met practijck dat
toe gheleijt hebben daer die stede veel leets of quam .
In jaer ons Heeren 1572 den 24 Junu welch was op Sint Jans dach
smorgens to vijff uuren, zijn binnen Haerlem gecomen Peter 7anssz . Kies 5
ende Michiel de Wael s met een schuijt die Lange brugge 7 in, alsoe sij
lange tijt uutlanders gheweest hadden ende nu die prince van Orangien
neck wederom met ruijteren ende knechten op die been was, om die
Nederlanden, zoe men zeijden to bevrijen van den thienden penninck tegen
den hartoch van Alba etc. Die burgers aldaer haer wacht hebbende,
rieppen tot den schipper: leg an, maer zij al eeven stoudt doervarende
seijden: wij bennen Peter Kies ende Michiel vaars .
Nu die wet ende raet des stadts dit vernomen hebbende, hebben haer apt
stadthuijs ontbaden, haer biddende zeer vriendelicken, dat zijt toch nosh
een 14 dagen off daeromtrent ansien wilden ende zoe lange noch wat
vertrecken . Daer op zij geantwoordt hebben : Wij hebben flu lang genaech
uut die stadt geweest, een ander die lust to trecken, die mach . Wij begeren
bier nu to blijven, want wij cammissie van mijn Heer die Prins hebben
ende neck soe weten wij wel raets ghenoch, om wren ende pravand
ende andere naetsaeckelijckheijden alst van dcen is to crigen . Die gemente
dit haerende hebben daer wel nae geluijstert, alsoe dat zij doer haer
sccene voorgeven ende haer heijmeleijcke gisten (zoe men seggen wilden)
folio 8 veel anhangers ende liefheUbers gecregen hebben . Want men altijt wel
luijden vint, die als blinde ende onbedochte tot het qualijck varen ende
destructie van een gaede gemeente ende stadt geneijcht zijn . Maer die
vruchten, die van desen boem vaerts gecQmen zijn, hebben die gaede gemeente
ende stadt van Haerlem eijlaes wel genaech op een tijt gesmaeckt .
Godt die Heere wil ander goeden landen, provincien ende steden geven
an ons een exempel to nemen ende vaersichtelijcke in haer zaecken to
handelen etc.
Den 27 dach zijn binnen Haerlem gecomen meester Gerrit van Berken-
5 Pieter Jansz . Kies (c. 1531597), to Amsterdam wegens oproerige gezindheid gevangen
en door de Raad van Beraerten verbannen . Zijn Haarlemse bezittingen werden
verbeurd verklaard. In 1572 en na 1577 vele malen burgemeester van Haarlem .
6 Michiel de Wael was sinds 1568 in ballingschap . Zijn goederen werden toen geconfisqueerd
.
7 De Langebrug lag over het Spaarne, bij de zuidelijke stadsmuur, ongeveer ter hoogte
van de tegenwoordige Langebrug .
4
roe e ende had een priester geweest met Hans Calderman 9 ende Jacob
Gerritsz . die Jonge lo .
Item op den selfden dach is het clooster van die Barrendijten it gebrocken
ende geplandert buijten Haerlem.
Omtrent dese tijt is de burgemeester Hendrich van Wamelen 12 na Amsterdam
geloopen die Spermauwer poort 13 uut ende hij worden niet tegenstaende
vervolcht maer hij ontquamt . Zij hadden zijn doot geschwaren
ettelicke Geusen ende hij sach dat het spul met die Geusen niet wel gaen
en waude overmits datter gheen ardinaci en regel ende was ende dat tegen
den Co .Mt. etc.
Item op desen dach worden die commissarien van den prince van Orangien
voer den raet van Haerlem gesonden .
Parentesis . Op den vijf dach Juni 1568 welch was Pinsteravont dede due
Dalva gouvernoer van dese Nederlanden apenbaerlijck onthalsen binnen
der stadt van Brussel omtrent elf uren de graven Egmont 14 en Hoarne 15,
Julius 1572 tbroot als in Junio .
folio 8v.
Den 3 Julii aen den Baen 16 buijten die stadt an den Houdt, Roobo1 17
met ander Geusen capiteijnen, haelende aen die turffschuijten viandts
wijse en brachten haij en stroo aen de Hautpoorte 18, maer die commis-
8 Gerrit van Berckenrode (c . 1515-1598) was kanunnik geweest, moor was tot de Hervormde
kerk overgegaan en gehuwd . In 1568 was hij naar Keulen gevlucht met medenemen
van zijn goederen . Van 1575 tot 1596 was hij baljuw van Kennemerland . Zie
Dolleman, Berckenrode, 112-113 .
9 Hans Colderman, brouwer, werd in 1567 beschuldigd van bemaeienis met de Geuzenkerk
aan de Baan en was toen uitgeweken. Zijn goederen werden verbeurd verklaard.
In 1574 werd hij road en rentmeester van Kennemerland .
10 Jacob Gerritsz . de Jonge, moutmaker, was in 1568 uit de stad gevlucht en zijn goederen
werden toen verbeurd verklaard . In december 1572 benoemd tot vroedschap .
Hij wordt ook genoemd als generaal-tresorier .
11 Het Bernardietenklooster to Heemstede .
12 Hendrik van Wamelen (st. 1574) was sinds 1559 vroedschap en bekleedde vele
functies to Haarlem, w.o . die van schepen en burgemeester .
13 De Amsterdamse poort .
14 Lamoraal, graaf van Egmond (1522-1568) .
15 Philips van Montmorency-Nivelle, graaf van Horn (1524-1568) .
16 De Baan was een stuk grond ten Zuiden van de stad, dot in 1390 door hertog Albrecht
aan de stad was gegeven als een „speelveld" . De tegenwoordige straat van
die naam vormde hiervan de noordelijke begrenzing .
17 Cornelis Geerlofz . Roobel (st . 1572) was een der eerste watergeuzen . Hij deed mee
aan de verovering van Den Briel .
18 De Grote of de Kleine Houtpoort, gelegen aan de zuidelijke stadsgracht bij de Grote
en de Kleine Houtstraat .
5
folio 9
sarien des Prins, als Kies ende Colderman steldent in stifle thuschen die
burgers ende die Geusen knechten .
Den 4 zijn die Geusen met zeeckere voer gemaect accoerde binnen die
stadt Haerlem gecomen.
Op desen selfden dach is geplondert dat Reguliersclooster 19 buijten die
stede gelegen, zae zijn die braeders van het clooster voors. in stad gecomen
ende dien bier ende dander daar verstroijt . Under als isser een geweest
die broeder Augustijn genaempt was, die zone van Pieter Bagin
fahrickmeester van die Groote Kerck . Dese vaors . Augustijn of broer
Fern is ander een Geuse fandel gegaen van capiteijn Ripparda 20 die toen
overste van die stadt was, ende daer waeren cock ander dat fandel voors .
van die aorden van die Carmelijten ende van die aorden van die Augustijnen
ende hadden bare religie versaeckt ende den cap (soe men seijt) over
den thuijn ghehangen. Under als als alle die goeden van die geestelijcheijt
ghesocht warden van die Geusen zoe heeft dese broeder Augustijn voors .
het gaet van die vaors . Reguliers verraden ende het goet van Onse Lieve
Vrauwen ghilt 21 mede. Men seyt een waar seggen : Apostata est persecutor
sui ardinis etc.22.
Als flu de stadt Haerlem is in handen van den Ca . Mt. gegaen is anno
1573 op den 13 7uli ende die Spangers nu in stadt zijnde ende een deel
burgers gevangen etc ., zoe op S . Jacobs dach 23 is dese voars . Augustijn
wel wetende dat hem niet gaets nackende en was, heeft hij zijn habijt
monnixcaps ghewijs anghetrocken ende menden alsoe die Zijlpoort 24 uut
to gaen . Camende an die voors . poorte hij die Spangers hem ansiende
doer quade suspici dat hij dus dick onder zijn mannixcap of habijt was,
zoo lichten zij hem zijn cap op zoe zaggen zij dat hij een schoone paer
hoesen an hadden ende veel Belt bij hem. Die Spangers tracken hem zijn
cleeren uuijt (in Lantsloets van Brederode 25 en huijse) ende namen al dat
19 Het Reguliersklooster lag ten noorden van Haarlem . De Kloosterstraat is naar dit
klooster genoemd .
20 Wigbolt Ripperda (1533 a 1540-1573), bevelhebber van de troepen van de Prins
binnen Haarlem.
21 Het Onze Lieve Vrauwe-gilde was een geestelijke braederschap . Zie Sterck-Proat.
22 Een afvallige is de vervolger van zijn eigen orde .
23 25 juli .
24 De Zijlpoort beyond zich aan het einde van de Zijlstraat .
25 Lancelot van Brederode (St . 1573) woonde op het huffs Ter Cleef bij Haarlem en had
een huffs in de 7ansstraat . Hij steunde de Hervormden en in 1568 werden zijn goederen
in beslag genomen . Hij werd watergeus en werd na het beleg in Schoten onthoofd
.
6
hij hadden. Ten laesten trocken zij hem die cap weders an ende leiden
hem achter die strate als gevangen tot op het huijs met die trappen 26 op
die Marct daer dander gevangens saeten . Hij stat daer gevangen van S .
Jacobs voors . 1573 tot anno 1574 op den 7 Jannuarii worden hij tot die
Carmelijten 27 gebracht in die kercker. Onse eerwaerde vader Godefridus
a Mirlo 28 biscap secundus van Haerlem en wauden met den gevangen
vQOrs. niet to daen hebben . Maer die gauvemeur van die stadt Monsieur
Liques 29 woude hem gedoot hebben met den swaerden, tanden is hij in
zijn eaters handen averste van het clooster gegeven, ende hij was gecandemneert
tot een eeuijghe gevangenis etc. Ende 30 dese braeder Augustijn
is op den 15 Junii 1574 vrij ende franck uuijt die gevangenis gelaeten
ende dat doert perdoen dat binnen Haerlem gheleesen worden op desen
tijt ende tot zijn penitenci most hij met een brandende caers achter die
processi gaen ende zoe is hij g,eabsolveert .
Den 9 deser maent is tzavons omtrent halff uure negen dat eerste alarm
geclaopt want dat Coenincx valck Sparendam ingenamen hadde .
Den 10 de Rotterdamsche Spangiers over Alphen comende tat Amsterdam
brengende met haer wagens x lasten tarruwen ende comende op
Sparendam op die voors . dach hilden schutgewaert met Roobal, die welcken
aldaar gevangen worden, mitsgaders alle zijn knechten ghestrooft,
al waer die Spangers veel bentijs van kercken goet bij den Geusen gerooft,
gecregen hebben.
Item ten selven daghe tegens den avcent doen die Spangers naer Sandtfoort
trocken gingen uuijt Haerlem omtrent sesthalff handert mannen, bij
haer crijgende nach een deel vagabunden boeren, amore in den nacht die
Spangaerts tot Santfoort tavervallen, waarvan capiteijn was Dirck Braseman
sl ende Cornelis Engelen. Vaendragers Julius Cesar en Frans Schater
3 2 . Die welcke anversiens tot Sandtfoort camende etc ., op die Span- folio 9v.
gers nijet denckende, hebben terstondt dvlucht gegeven ende daer bleven
ettelijcke burgers, ende achterlaetende de wagens met het geschut ende
26 Het huffs met de trappen was gelegen aan de noordzijde van de Grote Markt .
27 Het klooster der Carmelieten lag in de Grote Houtstraat en werd begrensd door de
Spekstraat, de Warmoesstraat en de Anegang .
28 Godfried van Mierlo (1518-1587) was in 1570 benoemd tot tweede bisschop van
Haarlem. Hij was van 6 augustus 1572 tot 13 juli 1573 buiten de stad .
29 Philips de Rencourt, baron van Liques, werd na het beleg Spaans gouvemeur van
Haarlem .
30 Deze zin is later bijgeschreven.
31 Dirck Jansz. Brazeman (st 1573), luitenant van Lancelot van Brederode .
32 Frans Schatter was lid van een bekende Haarlemse familie, die vele magistraatpersonen
heeft opgeleverd . Zie DoUeman, Schatter, 23-56 en Aanvullingen, 256-261 .
cruijt 33. Een Spangert gevangen ingebract ende gebrant van Sparendam
etc.
Den 13 tracken bier voorbij Haerlem capiteijnen Heltman ende Duvel
etc. met omtrent sevendallff hondert mannen op die Baen een stuck landts
zoe genaempt, comende van Alcmaer ende wat gegeten hebbende trocken
weder nae den Cruijspoort 34.
Maer tsanderdaechs vertrocken zij wederam nae Den Haege, bij haer
crijgende daegelijckx meer volcx sterrick omtrent XXIIC mannen ende
hoewel zij mienden die Spangierts uuijter Haech to drijven, nochtans hebben
zij die vlucht schandelijcke gegeven, als zij hoorden, dat die Spangerts
quamen die maer twee hondert mannen waren, liepen als handen .
Item denselfden dach is Claes Ruijchaver 35 der Geusen capiteijn nae middach
omtrent een uuijren met 2 hondert soudaten binnen Haerlem gecamen
ende is terstont gepubliceert dat niemant enichge cloosters kercken
off ander gadthuijssen ofte burgers souden beschadighen ofte eenich leet
aendoen op met roede gecorrigeert to werden, ofte verbeurte van lijff ende
goet.
Den 14e deser maent is Lancelot van Brederade binnen Haerlem gecomen
ende is van zeeckere persoonen met zanderlijnge triumph als met
trommelen, pijp ende vaen met wagens ingehaelt ende elck een die hem
inhaelden hadden drie groene helmen op haer hoeden van die in duijnen
wassen.
Parentesis. Den 15 is den prins van Orangien over die Maes gecomen
met 8 duijsent paerde ende 12 fandelen voetknechten, zo men verstonde
van diet gesien hadden .
op S . Alexiusdach Den 16e dach heeft Lancelot van Bredenrode verstoert dot convent van
folio to den Zijl binnen Haerlem . Ick hebt die pater van het convent voors . hooren
vertrecken dot zij meer den armen gaven don int clooster verteert
worden. Die eater is genaempt Jaannes Petri Voccinius 3e.
Den eerste predicatie . Den 17 hebben die Geusen hun eerste sermoen
ofte gredicatie binnen Haerlem gedaen in die Backenesser kerck .
33 Zandvoort werd door de Spanjaarden in brand gestoken (Ampzing, 513) .
34 De Kruispoort lag aan het einde van de Kruisstraat, ongeveer bij de Ridderstraat en
de Nassaustraat . De verbreding van dit gedeelte van de Kruisstraat heette vroeger
Waaigat en voerde naar de Kruispoort .
35 Claes Willemsz . Ruijchaver (st . 1577), zaon van een Haarlemse brauwer en schepen.
Hij is reeds in 1569 watergeus en werd in 1572 gezocht door de schout van Haarlem .
Is later betrokken bij de verdediging van Alkmaar . Niet to verwanen met de latere
schout van Haarlem Claes Pietersz. Ruijchaver.
36 Joannes Petri Vaccinius (1521-1587), sinds 1558 rector vann het Zijlklooster aan de
Zijlstraat .
8
Den 18 dach is Lancelot voors . weder vertrocken uut die stede .
Parentesis . Den 19 1572 is des Co . Mt. leger ende heercrach voor Bergen
Henegou getrocken ende aldaer geleegen tot den 24 Septembris . Somma
tatalis van Bergen ghescooten als ans die Duijtsen vertrocken hebben
die int leger zijn gheweest 14262 scooten .
Den 21e dach is die baljuw van Haerlem Christophel van Sonnevielt S8
ghenaempt, diewelcke mede om den turbel uuijt Haerlem gevlucht was,
met zeeckere Coenincx saudaten buijten Haerlem opt thuijs ter Cleeff gecomen
tegens den avont.
Deerste clock schorte . Den 22e dach is tzavonts omtrent ses uuren die Op Sinte Marten
clock geschort ende en is noch clock geslach, nosh eenich geluijt weder Magdalenen dach
gki ehaert voer den 28 derselfden maent .
Item, zijn alle die burgers van Haerlem geboden den Prins van Orangien
to sweren ende eedt to doen exceptis quibusdam : ss
Den eedt. Dat swere ick die Co . Mt. ghetrouw ende gehouw to zijn ende folio lOv.
den Prince van Orangien to kennen als stadhauder van Hollandt, verzaeckende
den herioch van Alba verclarende hem vijant van Ca. Mt.
Nederlanden ende den tienden penninck weer to staen . Soe waerlijc maet
mijn Godt Almachtich helpen ende dat heijlige Evangelium .
Item op denselfden dach omtrent halff uure vijff alarm geclopt want die
voors. Christofphel eenich ancomen bestonde nae den stadt .
Den 23 dach, is alle die hennip ende al dat coren om stadt staende op geplocht
ende zae veel men mochte inne ghebrocht .
Den 24e dach is die molen buijten die Cruijspaort affgebrocken met
zeeckere huijsinge, boemgaerden ende is des stadts volck inne gejacht .
Ende is omtrent elff uuren alarm geclopt ende die voars . baliju die moelens
buijten die Zijlpoort met enighe huijsinge dcen verbranden .
Item, tsavonts to zeven uuren wederom alarm geclopt.
Item op denselfden dach zijn noch binnen Haerlem gecomen twee fandelen
knechten om het tbraot uuijt die schimmelen to eeten, van der Goude
ende waren meest uuijt die venen 40 apgenamen.
Item op denselfden dach is gheboden, dat men alle boemgaerden buijten
Sint Jans poort 41 staende omhouwen sauden ende die huijsijnge ver-
37 Laurentius Surius (c . 1523-1578), karthuizer histaricus en geestelijk schrijver .
38 Christoval Dassonaville werd in 1570 aangesteld tot baljuw van Kennemerland,
Brederode en Callantsoog . Hij belegerde het huffs ter Cleeff van 23-26 juli .
39 Met uitzondering van sommigen .
40 Aanduiding voor het gebied ten noord-westen van Haarlem.
41 De Janspoort lag aan de noordzijde van de stad bij de 7ansstraat . Bij de bouw van de
Nutsspaarbank aldaar zijn nog resten van de poort gevanden .
9
St . Laurentius
Surens Carthus ~`
scrief 1706 in
ziJjn cronick
gescoten ziJjn
branden, twelcke terstant gheschiet is ende die huijsijnge tzavonts omtrent
zeven uuren an brandt ghestecken .
Op S . 7acabs loch Den 25 loch is weder omtrent halff uuer ellff allarm geclopt door vrese
vent ancomen der Co . Mt. valck, maer niet bedreven .
folio it Item op denselfden loch is weder tzavonts amtrent vijff uuren alarm geclopt,
daort aencomen van zeven hondert soudaten Spaniarden ende drie
handert Walen, bij welcke, za men zeijden waren die gehelen raet 42
uuijten Haech, met zeckere rijcke burgers midt haer huijsvrouwen, geestelijcke
personen, ende begaven hem hit Bosch ofte den Houdt zo men
het noempt buijten der stadt Haerlem ende quamen (die Spangerden) to
wets die stadt bestaecken .
Op 5. Anna en loch Den 26e loch is gzheheel gedestrueert ende geplondert dot Minnebraeders
clooster 43 binnen der stadt ende worden alsdoen die stadt beschaoten
met zeeckere velt geschut ende marten alsdoen alle burgers kinderen der
stadt Haerlem zoe jonge dachters a1s mede jonge vrijers of ghesellen so
men seijt, an die Zuijdt zijde van der stadt van die Cleijne Houtpoart tot
die Grate HautpQOrt ende zee vaert aen aert draghen om die wallen to
maecken.
Thuschen den 25 ende 26e snacks amtrent 12 uuren is die molen buijten
die Grote Houtpoort van des Caenincx valck an brandt gesteecken .
Het jange zeeucken Item op den 26e sachternoens amtrent drie uuren, is binnen Haerlem een
genaempt levendich gebrandt, het jonge zeeucken genaempt, welcke belede dot hij
die vaars . stadt den 25 als decks to vaeren an brant geleijt zouden hebben;
ende nee dot hij loot was is thaaft offgehouden ende tlijff an vier
stucken ende alsoe ter poorten uuijt gehanghen 44 .
Op denselfden deck tzavants amtrent acht uuren is weder alarm binnen
die stadt geclopt want die Conijncx valck die zeven molens met die molenshuijsen
buijten die St . Caterinen brugge 45 opt Spaeme an brandt
leijden ende was alsdQen binnen die stadt graote vrese, verdriet ende
eelende, mede worden verbrant die molen met zeckere huijse buijten
Schalwijckerpoort 4s,
42 De Hof van Holland, bestuurs- en rechtscallege .
43 Minderbroedersklooster was gelegen op het terrein tussen het Groot Heiligland en
de Kleine Houtstraat. Hier werd later het St . Elisabeths Gasthuis gevestigd .
44 Volgens de thes. 1572, fol. 115v werd aan Dirck Pietersz . pottebakker £ 20 uitbetaald,
omdat hij een zekere man, geheten Jongen Zeeuw, in hechtenis had genomen
toen hij het Sint Annaconvent (nabij het tegenwoordige Nieuwe Kerksplein) in
brand had willen steken om de Spanjaarden in de stad to helpen .
45 Brug over het Spaarne bij de noordelijke stadsmuur .
46 De Schalkwijkerpoort lag bij de kruising van de Schalkwijkerweg en de Heerensingel
.
10
Den 27e smorgens omtrent acht uuren zijn twee Spaensche soudaten gevangen
ingebrocht.
Item op desen dach is des Canijncx valck uuijt den Haut of Basse vertrocken,
en zijn die soudaten binnen Haerlem als dcen wesende daernae
uuijtgetrocken, verwachtende tat haeren hulpe zeeckere Gaschoenze 47
knechten daer Hans Colderman als cammissaris to hael gheweest was
ende hadde die van Enijnchuijssen gehaelt (na men zeijden 48), waren omtrent
die twee duijsent sterckt . Ende die zoudaten die uuijt die stadt getrocken
waren nae den middach omtrent drie uuren sonder enich victorie
ingecomen ende hebben als doen des Coe Mat volck geheel Overveen al
die duijn cant langes ende veel huijsen in Schooten an die brant geset .
Item. Als daen iint vertrecken is des Co . Mt. volck tegens zeeckere knechten
die Lancelot van Bredenroede toe quamen ter slach geweest op Velser
heij ende isser veel in die loep gehleven ende verslagen 4s .
Den 28 dach smargens omtrent ellff uuren is binnen Haerlem ingecamen
die lutenant van die graef van Lummee of van der Marck genaempt Bartolt
Entez 50 met die rentemeester van den Brie! 51, met zeeckere paerden
ende soudaten .
Den clock weder geslagen . Op den 28e dach smiddags to 12 uuren is die
clock weder geslagen .
Item op denselfden dach waeren des Conijncx volck die in den Hout lagen
ende thuijs to Cleeff altemael vertrocken ende is die stadt van dat belegge
bevrijt .
Den 29e zijn amtrent 3 hondert saudaten binnen Haerlem gecamen ende
waren meest Bremeers ende Gaschoinerts ende quamen van wegen die
graeff van der Marck vaors. Capiteijn Ripperda diet al to schandelick gemack
hebben van steelen, plonderen, raven etc .
Augustus 1572 tbroot gelijck in Julio .
S . Pietersbanden
Den eersten dach is van wegen die graeff ofte stadhauder van Hallandt fo l. 12
(zoe men hem doen naemende) die Prins van Orangen ende uuijt name
van den graeff van der Marck gepubliceert dat men alle geestlicke goe-
47 Gascogne is een landstreek in zuid-west Frankrijk .
48 Tan Jansen, schippersgezel, is naar Enkhuizen geweest om hopman Lazarus Mulder
en hapman Jacob Cabillau to verzoeken de stad to on;tzetten (Thes . 1572, 105) .
49 In de slag bij Velsen sneuvelden 6 a 700 soldaten (Ekama, 8) .
50 Jhr . Bartold Entens van Mentheda (1539-1580), diende in het leger van Lodewijk
van Nassau en nam deel aan de inname van Den Briel en de verovering van Dordrecht
. In 1573 wegens klachten naar Delft gercepen en enige tijd gevangen gezet .
51 Jan van Duvenvoorde (st. 1573) was rentmeester, baljuw en dijkgraaf van Den Briel
en Voorne . Niet to verwarren met de Jan van Duvenvaorde van blz. 110 .
11
fol . llv.
den gout, silver ende alle andere arnamenten, op dat stadhuijs brengen
maste, ofte ten minsten inventarium van die goeden to leveren ende die
gaeden bewaert to stellen in handen vann die voechden van die ghilden afte
der kermeesteren, op to vallen in sware carrectie ende gehouden to worden
vaor vijant vant gemeen welvaren ende der Pries van. Orangen, off
der Graeff van der Merckt 52,
Den 2e is nae middach omtrent quartier vcer drien levendich verbrant
eenen Aecht Jansdr. alias Jassagis uuijt laste dat zij, zoe men zeijden, beleden
hadde met Jacob Jappienss eertijts schout van Haerlem, een aude
maecht vermoert to hebben 53 etc. ende nosh vijff of ses uuter stadt gebannen
die welck om Aechten willen vaars. gevangen waren .
Den 4e is tzavants omtrent vier uuren ingecomen dat vaendel van den
Graeff van der Marck genoempt die B1111 54 ende waren Wa1en ende
mackent niet wel binnen der stadt .
Den Se en 6e dach zijn alle cloosteren zoe vrouwen als mannen cloosteren,
uuijtgenomen die Groote Kerck, Sint Tans Kercke ende tgrote
Baghijn haff, gedestrueert ende geplondert. Item zijn dese voors . gaesten
weder vertracken.
Op S. Lauris dash Den 10 dach smargens amtrent 9 uuren is die Graeff voors . binnen Haerlem
gecomen, met 40 of 50 man met thien of 12 paerden 55,
Item is tzavants omtrent halff zessenen een soudaet binnen Haerlem gevangen
die welck was een Engelsman van des graven vo'lck . Dese worden
des avants opt Sant gehangen, omdat hij droncken sijnde des cappeteijns
Ripperda sijn lijfknecht des item namiddages doersteken hadden .
folio 12v . Item, zijn alle die Staten van Hallandt binnen Haerlem vergaedert uuijtgenomen
die stadt Amsterdam .
Maria Hemel Den 15 dach is die Graeff voors . met zeeckere fandelen knechten nae
Amsterdam gereijst so dat to beleggen.
Den 17 dach is dat vandel van Claes Ruijchhaever uuijt die stadt Haerlem
vertrocken .
Den 22 zijn van die gemeen Staten van Hollandt die burgemeesteren ende
52 Voor het vervoer van de kisten met kloostergoederen naar de zolder van het stadhuis
werd 34 stuivers betaald (Thes .1572,106J
53 Jacob Foppens was schout van Haarlem van 1564-1572 . Hij was berucht om zijn
vervolging van Hervortnden en had ook met het stadsbestuur grote moeilijkheden .
Hij zou met Aechte Jans, cipierinne, een vrouw in de Koningsstraat hebben vermoord
en beroofd. (Overmeer, 43 .) Foppens week op tijd uit de stad, Aechte Tans
werd veroordeeld tot de dood op de branstapel.
54 Brill - Wellicht zo genoemd wegens de verovering van Den Briel door Lumey?
55 De troepen van Van der Marck logeerden eerst in het Reguliersklooster en in de
Hout.
12
wethauders van Haerlem gestelt ende zijn alsdaen burgemeesteren gemaeckt
Claes van der Laen 56, Dirick die Vries 57, Joncker Jan van
Vliet 58, Gerrit Stuver ss .
Den 23 is die Graeff voors . wederomme van Amsterdam kerende met dat
faendel van den Brill binnen Haerlem gecamen ende niet veel bedreven
aldaer.
Nota. Den 28 dach is finder nacht binnen die stadt ellendich vermoert
een jonck fraij geheselle ende noch vrijer, ghenaempt Jan Cornelisz .
Ban 60, ende dat van zeeckere Walen.
Het eerste spits recht . Op den 29e is binnen Haerlem deerste reijse spits
recht gehauden over enighe gevangen haplieden, twelck noijt binnen der
stadt gesien nochte gehaert was .
1572 September tbroot 3 stuiver .
Den 6e op die middach twee gehangen .
Den 8 is die Graeff van der Merck met dat witte fandel van den Brill
naemiddach omtrent 3 uuren uuijt Haerlem nae den Hage vertracken .
Den 10e dach smargens to zes uuren each 2 gehangen die welcke eenen
man ofte bode Pol genaempt ende des geweldigen pravaest dienaar die
om hem to vangen quamen vermoert ende doorsteken had, waeram die
poerten geslaten waren ende een grant rammoer in die stadt was .
Parentesis . Den 11 dach is Staveren in Vrieslant ingenomen van die
Walen ende zijn zeeckere vermaert ende omtrent halff verbrant.
Den 13 dach is weder recht ofte vierschaar gehauden, welcke gevaceert
hadden zeder dan Ten dach Junii .
Den 24e deser maent is die Cae. Mt. leger van Bergen vertracken, als hoyen
in Julijo den 19 staet geschreven .
October 1572 tbroot 3 stuiver vijf f penningen .
Den eersten dach heeft Mechelen swaren last moeten lijden want tis van
des hertQChs van Alba zijn valck ingenomen ende zae schandelijck ge-
56 Claes Nicolaesz, van der Laan (st . 1584) was vele jaren vroedschap, schepen en burgemeester
van Haarlem, m .u .v . de jaren 1566-1572 en 1573-1578 . Zie Dolleman en
Schutte, Van der Laen, 319-321 .
57 Dirk 7acabsz . de Vries (c . 1510-1587J8) was in de jaren 1542-1572 acht maal
schepen en zeven maal burgemeester.
58 Jhr. Johan van Woerden van Vliet (st . c . 1584), in 1571 en 1572 burgemeester van
Haarlem, in 1578 baljuw van Voorne en gouverneur van Den Briel .
59 Gerrit Stuver (St . 1600 to Amsterdam), behoorde in 1575 tot de 20 rijkste Haarlemmers.
Hij was gehuwd met een dochter van de schatrijke Gerrit v . Ravensbergen. Hij
weigerde in 1582 een benoeming tot burgemeester .
60 Jan Cornelisz . Ban was luitenant van de schutterij .
13
Jans anthafft
folio 13
Maria geboort
Remigius ende Bavo
plondert, geestelijck ende waerlijck nijemant uutgenomen, als men oijt
gesien gehoaert heeft, met ceck verscheijden manieren van schaffiericheijt
ende gewelt, dat Gad antfarmen mochte.
Voor dese tijt als dijt gheschieden is Loeven ende dandere Brabantse steden
weder gecomen onder die abedienrie van die Coe Mt.
folio 13v . Item den 4 dach Octobris is die Grave van der Marck gecomen vcer
Schaenhaven, ende heeft dieselfde stadt belegert ende heefte den 9 des
selven maents ingecregen met accoerdt, to weten, behauden lijff ende
gaet ende geen geestelicke to beschadighen ; ende dot die burgeren in die
principael kercke souden haeren dienst doen als voeren ende die Geusen
souden ooeck een kerck hehben om haer predicatien to doen ende dies
masten die burgeren opbrenghen ende betalen die ancosten des belegs .
Dit alles wel besegelt, ende onderteijckent van den minheer den Prins van
Orangien ende den Grave van der Marck voors . maer en heeft zijn woort
niet gehouden an burgers of an geestelijcheijt .
Den 8 dach is binnen Haerlem grcet ramoer gewest, doer reden dot die
soudaten die Grote kerck wilde opsmijten, maer is van die wethouders
van der stadt ende met graote ascistentie van die burgers cock met gewelt
geresisteert.
Osse merckt . Den 13 dach is die gemeen osse merct welck binnen Haerlem
op dot Sant of mercktvelt zo men dot noempt, plaach to wesen ghehouden
buijten die Cruijspoart, in die velde ende waren aldaer ontelber
veel besten .
Den 29 dach nae middach amtrent quartier voer drien is den Prins van
Orangien binnen Haerlem gecomen, met die voerst van Mandersloe gl
ende noch redelijcke staet ende hij worden ontfangen int s. Jansclooster 62
ende dot was zijn logement .
Den 31 dach is die Graeff van der Marck naemiddage omtrent halff uure
3 met hondert 25 paerden, ende noch veel haeckgeschutten in stadt gecomen.
Alle heijligen November 1572 tbroot 4 stuiver .
folio 14 pp den eersten in der nacht ist dapperlijck gesneijtt ende gevroosen zoo
dot alle wateren zeer starck beslooten waren .
Den 3 ende 4 dach ist clooster van die Predicaren 63 binnen die stede
61 Emst, vorst van Mandersloo, kolonel over 2500 man voetvolk .
62 De Commanderij van de Orde van Sint Jan beslceg het complex tussen de Jansstraat,
Ceciliasteeg, Wijngaardstraat en Ridderstraat . Thans is hiervan alleen de Janskerk,
flu gemeentearchief, nog over .
63 Het klooster der Predikheren of Dominicanen lag achter het stadhuis, tussen Jacobijnestraat
en Zijlstraat.
14
1 . TitelPagina van het manuscript van Willem Jansz . Verwer.
2 . Plattegrond van Haarlem naar de kaart van Jacob van Deventer, 1550 .
schandelijck geplondert ende geraseert ende terwijl die Pries van Orangien
ende die Graeff van der Marck nosh beijde presentelijck binnen der
stede waren, hoewel nochtans die Prince voors . dat doer sijn eijgen wacht
ende den burgemeester Dirick Jacobsz . die Vries verbieden liet .
Op den 6 dach is den Pries van Orangien, met die graeff smiddachs omtrent
12 uuren uuijt die stede nae Leijden ghetrocken .
Parentesis . Den 16 dach is Sutphen ingenomen van des Coe Mt vole
ende is mede zeeckere plonderije gedaen ende met die stadt niet alte wel
gehandelt . Bij die 400 burgers onthalst ende gedoot, noch met die gemente
alsoe dat zij sommige vrouwen presenteerden, so men seijden, om gelt
to vercopen.
Op den 19 dach zijn alle die geweecken uuijt Haerlem die men Catho- Op Elizabeth
lijcken noempt ende dien tregement van den turbel ende tincomen des
Pries van Orangien in Holland niet an en stonden, ingeropen met den
clock, op pene van hondert gouden rijalen .
Mede op denselfden dach met die clocke affgeropen ende wel scerpelijck
geboden, dat men alle geboemte, boemgaerden, huijsen ende wat dat
stonde binnen die 60 roede an die stadt, dat men dies moet affbrecken
ende ter aerden ruijneren.
Parentesis . Den 20 dach is Amersfort, Harderwijck, Delbruch 64 met
noch andere steden weder an den Coe Mt gegaen ende onder zijn subiectie
.
Parentesis. Op den 22 dach October is Svol, Campen, ende die ander Cecilia
Overijsel steden weder gecomen onder die obedienUe van Coe Mt ende folio 14v .
hebben des hertoch van Alba zijn volck ende soudaten ontfangen . Is aldoen
die graeff van Berch 65, die dese steden van wegen des Pries van
Orangen ingenomen hadden, als hij dese steden ende dorpen wel heerlijck
gheschat ende belast hadde, wech getrocken ende dese voors . plaets begeven
ende schandelijcke verlaeten .
Vrijeslant. Desgelijck heeft mede gedaen graeff 7oest van Schouwenburch
ss, die hem als stadthouder van Vrieslant van wegen des Pries van
Orangen verclaerde . Als hij die steden in Vrieslant, als Staveren, Franicker,
Sneck, Bolswaert etc ., met noch andere platzen wel geschat ende
geschooren hadde, gaen strijcken met die beut . In alsoe Vrieslant den 24
met zeeckere goede gaen loopen ende alsoe weder gecomen onder die
64 Elburg .
65 Willem (IV) graaf van Berg (1538-1586) . Medestander van het verbond der edelen,
vluchtte naar Bremen en werd in 1572 door Overijssel en Gelderland gehuldigd als
prinselijk stadhouder .
66 Joost graaf van Schouwenburg, heer van Ghemen (c . 1525-1581) . In 1572 door de
Pries aangesteld tot stadhouder van Groningen en Friesland .
15
obedientie der Coe. Mt . ende hebben dat crijsvolck van den hartoch van
Alva ontfangen .
folio 15 December 1572 tbroot 4 stuver .
Nota. Op den eersten deser maent smorgens thuschen thien ende elff
uuren is onder tparlement Naerden ingenomen ende is daer al vermoert
dat men in wapen vonde, zulx men van zoedanighe moert niet veel verstaen
hebben . Is mede die stadt zoe schendendelijcken geplondert als men
oijt gesien heeft of vertrecken mach, meestendeel van der stadt aff gebrandt,
die muren geruineert ende alsoe is die plaets van des hertogen
van Alva zijn volck geheel bedorven ende och lacij desolaet gelaten . Ja
sulcken moort onder die burgers ende vrouwen, kinderen dat den jongsten
dage wracht zal roepen voer die oogen Godts, want het ellent en is
niet om scriven. Den levende fonteijn wil doer zijn barmarticheijt alle
provincien ende steden bewaren van sulcken schandelijcken perickel ende
moort.
Parentesis . 1566 67 hebben die Geusen op haer borst een contrefeijtsel
gedraghen aen deep zijde Coninx hooft, an dander zijde een bedelaers
saeck, met twee gevouwen handen deur malcanderen, ronts om thooft
stont gescreven : En tout fidelles au roij, an dander zijde : Jusques aporter
la besace 68 ende an die hoet hinck een Lazarus nap .
1572 hebben die Geusen (in dese landen ende in Brabant etc .) gedraghen
een brine aen die rechter arm, aen die hoet negen penningen, die thiende
op het punct van haer rapier tot spijte van Duc Dalba met zijne consorten
dat zij die soucken souden .
folio 15v
. Warachtige geschiedenisse in cort die anno 1572 ende 73 binnen ende
buijten Haerlem ten tijde des belegerings gebeurt zijn
Vicit vim virtus ss
Naedemael den hertoch van Alba capiteijn generael van dese Nederlanden
van Coninx wegen die steden van Bergen Henegou, Mechelen, Zutphen,
Naerden, etc . sommighe met gewelt, ende dander met gemoede
voorspoedelicken onder Coe Mt subiectie weder gebracht heeft ende den
eersten anstoot op Hollandt nu moste gedijen, soe heeft den stadhouder
67 Dit tekstgedeelte is later bijgeschreven.
68 In alles trouw aan de koning, tot aan het dragen van de bedelnap .
69 Haarlemse wapenspreuk : Deugd heeft kracht overwonnen .
16
Boussu 70 tAmsterdam zijnde met Don Frederico 71 des Hertochs zoen,
missiven an den stadt Haerlem gesonden op den 2 dach Decembris voors .
1572 ende terstont is die wet daer op vergadert tot savonts to negen uuren
toe. Op den 3 dach smorgens to 7 uuren heeft Dirick Jacobsz . die Vries
oude burgemeester weder alle die vroetschap ontboden op desen brief als
dat zij met malcanderen wilden concluderen antwort op desen brief voors .
Het inhouden was, dat die burgers ende ingesetenen noch stonden genaden
to vercrijgen, behouden lijff ende goet, die stadt op to geven, want
die genade die hij ander steden hem opgevende, ende die wreetheijt die
hem tegenstonden bewesen hadden, hij ock an ons bewijsen zoude .
Waeromme die wet hier in doende alle narsticheijt, beducht zijnde voor
haer vaders landt, en hebben geen middel conen vinden, elck was bedeest
voor dander . Ten lasten hebben zij overgestempt dat zij het loot worpen
zouden onder mencanderen, om alsoe met het rapoert na den stadhouder
Boussu to trecken . Aerian Pietersz . van Hooren 72, ende Jans Janssz.
Verwer 73 den ouden lacenvercooper, dit spul in zijnde, ende dat den Raet
niet secret en was, als het behoerden (want Pieter Janssz . Kies cum sociis
en wouden in dese saecken niet stemmen), zoe en wouden zij niet trecken
die 2 personen voors . noch daer om worpen, Never al to verliesen dat zij
hadden, haer excuserende met den anderen, ende dochten dat zij niet folio 16
bequaem (of het loot op haer gecomen hadden) en waeren, om het rapoert
over to dragen, want zij sagen verder ende ten was geen kinderspul .
Christophel van Schagen 74 dit zijnde, datter die 2 voors . personen als
Aerian Pietersz . ende Jan Janssz . niet an en wilden, heeft geseit, ick belove
uluijden als een man van eeren ende op den eet die is den Coe Mt
gedaen hebbe, commet het loot op ulijden is sal voer u trecken . Zij waren
content. Het worden geslooten dat zij warpen zouden, maer Pieter Kies
cum sociis en heeft niet mede geworpen met dander .
Nu het loot werpende is gevallen op Dirrick Jacobsz . die Vries burgemeester
en Jan Janssz . Verwer voors . Doen zeijden Christophel van Schagen
voors . :
70 Maximiliaan de Hennin, graaf van Bossu (1542-1578) . In 1567 door koning Philips
II tot opvolger van de prins van Oranje benoemd als stadhouder van Holland, Zeeland
en Utrecht .
71 Don Frederik van Toledo, later hertog van Alva (1529-1583) . Veldheer in de Nederlanden
van 1568-1573 .
72 Aeriaen Pietersz . van Hooren, noon van een schepen en zelf in 1573 schepen . Was
in 1575 een van de 20 rijke Haarlemmers .
73 Jan Jansz. Verwer (c. 1505-voor 1585), vader van de schrijver van het dagboek. Zie
inleiding, blz. ?
74 Christoffel van Schagen (c. 1520-1573), was vele jaren regent van het Leprooshuis .
Hij was een broer van Gerrit van Schagen (blz . 69) .
17
Ic sal voer u trecken, als hij dede, uut een goet haert . Dese personen zijn
getrocken : Dirrick die Vries burgemeester, Christophel van Schagen en
Mr. Adriaen van Assendelfft 75 als pensionaris, secretelijcken op den
noene to 11 uuren op den 3 dach Decembris dat niet een burger of ingeseten
en wijsten, met een slede die Sperwouwer poorte uut na Amsterdam
toe, waerom een groot verscricken, ende nijet wetende wat dencken onder
tgemeen volck ende ingesetenen die in stadt waren . Maer Peter Kies cum
socus voors . hebben hier niet met alien toe willen verstaen, want zij meer
om haer eijghen profijt dan om tgemeen landts orbaer soliciterde, en hebben
dit selfde den burgers nae dat die Brie personen voors . vertrocken
waren to kennen gegeven . Maer niet als het ghesciet was, maer dat zij met
haer drien voors. om die stadt in handen van den hertoch van Alva to leveren,
met verraet, nae Amsterdam getrocken waren . Waerdoer Wigbolt
Ripperda, hiervan ock vermaendt zijnde, die toen ter tijt alleen capiteijn
binnen Haerlem was, heeft beijde de schutterijen op die nieuwe Doelen 7s
folic 16v. doen vergaderen ende burgers die nu bijnae deur dit spel als Pieter Kies
met zijn alherenten haer an gegeven hadden, twelck finder waerheijt zoe
niet en was, heel ontsinnich bijna verwost waren, voerghehouden, off zij
bij den eede die zij den Coe Mt gedaen hebben, ende den Prince van
Orangien to kennen voier een stadthouder, blijven wilden of nijet, waerop
van hem alien veel liever to sterven dan den eedt to brecken, geantwort
is 77. Dit verhoorende Ripperda heeft hij van den burgers om alle verraet
to schouwen, twelck doen sceen to regeren den eenen helft van de slootelen
van de poorten, waterpoorten, sluijsen van de stadt in sijnen bewaeringe,
ende dander helft in handen van de burgemeesteren to blijven, begeert,
opdat den een sonder den anderen niet soude doen, ende belooft
den stadt met goet ende bloet ende alle zijn soldaten voor to staen, tot
den laesten droppel bloets toe, twelck alsoe geconsenteert is .
Den 3 dach Decembris des middachs is Joncker Tan van Vliet burgemeester
indt stadt gecomen, diewelcke lange tijt toe Enijnkuijsen van
tgemeen landts weegen in commissie geleegen hadden, om knechten die
Lazarus Molers 7$ toe hoerden to monsteren, die in Waterlant lagen, op
den Niewendam, ende oeck mede to bestellen dat die scheepen van Enchuijsen
haer gereet zouden maecken om voer Amsterdam to trecken, ende
voorts om cooren ende provanden in stadt to bestellen . Als dieselve flu
die onraet in tstadt heeft vernomen, heeft hij die burgers een goet haerte
75 Mr. Adriaan van Assendelft (st . 1572), Binds 1568 pensionaris van Haarlem .
76 Nieuwe Doelen : In de Gasthuisstraat .
77 Tekst van Ripperda's toespraak bij Sterlincx en bij Bor, I, 421 .
78 Lazarus Muller, overste over 10 vendels . Mei 1572 door Sonoy aangeworven . Later
werd er jarenlang onderhandeld over de afrekening van zijn diensten .
18
anghesprocken zeggende, hebt altezamen goeden moet. Ic weet raet om
cooren, buscruijdt, ende gheschut, wij sullen die Spangerden met Godts
hulpe wel wederstaen, twelck die burgers wederomme eenen goeden moet
heeft gegeven. Daer worden terstondt twee posten uuijt gesonden met
brieven nae den Prins van Oraingen tot Delft, ende dander na tnoorder
quartier bij Amsterdam aen Laserus Molders die daer omtrent lach met
10 faendelen Duijtsche knechten .
Den 4e Decembris 1572 is Christoffel van Schagen ende Mr . Adriaen van S. Barbara
Assendelft pensenarius smorgens eer die poart open gedaen werden van folio 17
Amsterdam tot Haerlem nergens aff weetende gecomen en sijn op denselfden
dach gevangen nae den Prince van Oraingen tot Delft gesonden .
Maer 79 Dirick Jacobsz . die Vries oude burgemeester is tot Amsterdam
gebleven ende en quam noeijt weder in stadt dan int jaer van 1574 . Toe
was hij ghepardoneert van den Coe . Mt.
Op denselfden dach es Lazarus Moiller een overste van thien fandelen
Duijtsen knechten uut Waterlant nae Haerlem gecomen, van welcke vier
fandelen met zijn luijtenant in stat gecomen waren, met haer capiteijnen .
Jacob Steenbach 80 des overstep luijetenant, Christoffel Vader 81 een hopman,
Lambert van Wittenberg 82 een lutenant, Marten Pruijs as capiteijn .
Op denselfden dach als dese voors . capiteijnen ende knechten nu ingecomen
waren, soe es die lieutenant van capiteijn Ripperda van Groeningen
met zijn volck nae Ste Bavoen kerck gegaen ende hebben die gedestruijeert
van beelden, misgewaet ende anders ende alle tzelfde geroeft
behalven drie argelen ende het font, ende het coere met het gestoelt is
blijven staen . Leest David psal . 73 ut quia Deus repulisti nos. 84 etc. ende
den 78 psal . Deus venerunt 85 etc.
Op denselfden dach alsoe Gerrit Claesz . van der Laen as capiteijn was
van Spaerendam, sien sijn knechten van voirs . schanssen van Sparendam
79 De mededeling over burgemeester De Vries is later bijgeschreven .
80 Jacob Steenbach, luitenant-kolonel over vier vendels Breemse troepen. Tijdens het
beleg van Alkmaar in Spaanse dienst, in 1578 chef van het regiment Nederduitsers
van de graaf van Bossu .
81 Christoffel Vader, vaandrig over een vendel Duitsers . Hij huwde in 1574 met de
Haarlemse Magdalena van Schoten, bij welke gelegenheid Duitse officieren van de
bezettingstroepen als getuigen optraden (NA . 2, fol . 4v) .
82 Lambent van Wittenberg, sneuvelt begin februari 1573 .
83 Maarten Pruis, geuzenkapitein, sneuvelt bij Spaarndam .
84 Psalm 74 : L Waarom, o God, verstoot gij ons voor altoos? (Vertaling N.B.G.)
85 Psalm 79 : 1 : O Gad, heidenen zijn Uw erfdeel binnengedsangen (Vertaling N.B .G .) .
86 Gerrit Claesz . van den Laen (c . 1540-1573) studeerde rechten in Leuven en wend in
1563 secretaris van Haarlem . Zie Dolleman en Schutte, Van den Laen, 322.
19
met haer geschut dat zij in haren scanssen hadden voir Haerlem gecomen
ende wolde zoe wel in stadt weesen als die poupen dat zijn Hoechduijtsen
zoe genaempt als van Bremen, Staden, Hamborich, ende daeromtrent en
de geen ander Duijtsen, of Mijsmaffen genoempt zoe men zeijt . Soe es
folio 17v. Gerrit Verlaen voors . bij haer gegaen ende haer gebeden ende zijn wederom
nae Sparendam getrocken.
Op den 5 dach dese brief ontvangen etc.:
Copie a copie
Die superscripsie was :
Waerdighe onse zeer lieve ende beminde burgemeesteren, scheepenen ende
raden der stadt Haerlem.
Eersame lieve bijsonder . U.L. is kennelijck dot die gansche leger ende
macht van Coe. Mt alhier is, ende zij luijden alle uren meer ende naeder
genackt, want alrede binnen de dorpe van Sloeten eensdeels gearrivert is,
ende die reste terstonde volcht . Want die Geusen van den Niewendam al
gewecken zijn, ende die Geuse sceepen nu onder handen zijn ende becomen
zoedat ghij die eerste wesen suit die men benauwen sal .
Waeromme ghijluijden u grootelijxs to haesten hebt omme uwen stede
met de inwoenders van dien, van een onsprekelicke bederfenisse Uluijden
seecker impederende, sonder vertreck to bevrien, want wij verhopen ende
zeerlicke weeten dot ghijluijden alsnoch genaede vercrijghen suit . Ick en
twijfele niet, waer U luijden kennelijken dot sommige van onse heeren als
mijn heer den deecken 87, ende heer Adriaen $$ canonick metter daet
arriverden, bij aenschouw geblecken is hoe met Naerden gehandelt is,
twelck ghijluijden in cas van weijgeringe to verwachten staet . Ghij Bout
niet anders peijsen don Uwe stede in de ghehoersaemheijt van zijne Coe .
Mt. to leveren jae dot meer is, U voer desen tegenwerdigen moet geraeden
is tzij met gemoede oft met wapenen U selven van den rebellen vendiceren,
denckende beter to wesen van de religie, Coe . Mt, ende vaders landt
met een goede ende oprechte zaecke Uwe personen to haeserderen ende
folio 18 uwe landtsheer gepresen to worden, don bij gebrecke van dien metten
87 George Lestanier (st . 1573) deken van het kapittel van Geervliet, sinds 1 mei 1571
deken van het bisschoppelijk kapittel to Haaslem. Uitgeweken van zomer 1572 tot
augustus 1573 .
88 Adrianus Buffelaer (St. 1580), rinds 1571 kanunnik to Haarlem.
20
rebellen als medepleegers ende complicien overrompelt ende vermoort to
worden, ende uwe huijsen metten imboele van dien to pilgeringe ende
branden overgegeven to worden .
Hiermede een eenich adieu tot den jonsten daghe toe . Eersame lieve bijsondere,
God zij met U alien. Uuijt Amsterdam desen 4 Decembris 1572
bij uwen hardtgunstichsten vrienden
Lestannir
J. Sperwoude 89
Dirrick Jacobsz. de Vries
Jacob Claesz. Wij so
Wamelen
F. Nesse sl
Den bode van desen brief worden opgehangen met een veltteijcken, wijt
ende roet, dat zij hem gegeven hadden s2,
Den 6 dach quamen die Spangers in Sparwouw ende hebben seeckere S. Nikolaes
scermutsinge tegen die van Sparendam gedaen .
Op den 7 dach hebben die burgemeesters een cappiteijn, drie hondert
haeckschutten ende een deel dubbel soldanaers geordineert uuijt vijff
vaendelen ende die nae Sparendam gesonden, met den hopman Matheus
Spruijs tot assistentie die van Sparendam .
Den 8 dach es Dirck Matheeusz 93 een van de zeeven capiteijnen van der Maria ontfang
stadt met noch ettelicke getrocken na Sparendam ende heeft den dijck
deurgesteecken ten eijnde dat het lant onder mochte loopen, het welcke
sij niet diep ghenoch ghedolven en hadden etc .
Den 9 dach hebben die Spangers tselfde gat snachts wederom toegewor- folio 18v.
pen ende die landtluijden een loopscans gemaect, waer uuijt sij eenighe
sarmutsinge gebracht hebben .
89 Sperwoude : IJsbrand van Spaarnwoude (1521-1575), in 1571 en 1573 burgemeester.
Hij stond in 1568 onder verdenking van sympathie met de Hervormden .
90 Jacob Claesz . Wij (st . 1582), sinds 1560 pater bij het Begijnhof to Haarlem, in 1574
pastoor aldaar.
91 Mr. Frans van Nesse (1542-1596), tweelingbroer van Gijsbert van Nesse, promoveerde
to Orleans en was in 1567 vaor het eerst tot schepen benoemd. Had op 15
maart 1572 zijn poorterschap van Haarlem opgezegd . Verhuisde na de Alteratie
eerst naar Utrecht, later naar Emmerik, waar hij overfeed . Zie Beresteyn, 25 .
92 Wit en rood zijn de Haarlemse kleuren .
93 Dirck Matheusz . (st. 1573), enkele jaren vinder van de Cluveniers- en de Sint Jorisdoelen
. Hij was december 1572 tot vroedschap benoemd . Zie Dolleman, Schatter,
28 .
21
Op denselfden dach is de heer van Algondo 84 als comissaris van de
Prinche wegen binnen Haerlem gecomen ende den oude wet affgeset, ende
die scutterie op die Nieuwe Doelen ontboden heeft ende voor gehouden
als dat zij uut die burgers die haer bequaemste dochten kiesen souden
tot burgemeesters scheepenen ende wethouderen, waerop elck tot zijn
advis bij gescrifte overgelevert heeft . Dese Algondo commissarius ende
opperste raet van den Prince van Orainge is anno 1573 mense Octobris
in fine, op Maerslus gevangen van die Spangers, aldaer die Prince een
groote neerlach hadden ende zoe worden hij doer Haerlem ghebracht ende
bleef daer een nacht ende zoe nae Utrecht op Vredenburch gebracht
ende aldaer ghehouden .
Item op denselfden een gebot gedaen dat alle homanschappen 95 hem an
die vesten vinden soude om aldaer alle die cappen van die torens aff to
brecken ende dit deur bevel van die gouverneur Ripperda .
Op den 10e es die uutspraeck van de vorn . heer van Algonde gedaen als
dat dese nagescreven persone souden regeeren 96: Claes van der Laen,
Jan van Vliet, Gerrit Stuver, Pieter Janss. Kies burgemeesteren der stadt
Haerlem ; Jacob van Heussen 97, Willem Aeriansz . 98, Adriaen van Berckenroede
99, Matheus Augustijnsz . loo, Claes Matheeusz . loi, pieter Wil-
94 Philips van Marnix, heer van Sint Aldegonde (1540-1598), staatsman en militair,
publicist in dienst van de Prins . De tekst van zijn toespraak bij Sterlincx.
95 Haarlem was verdeeld in 23 wijken of hopmanschappen.
96 Volgens Ampzing, 516, gebeurde dit op 5 en 7 december . Tegelijkertijd werden tot
vroedschappen benoemd Johan van Duvenvoorde, Pieter Vlasman, Tan Claes Lotszen,
Heynrick Tan Matthijszen, Dirk Theuszen, Loef Baertszen, Jan de Wad, Symon
Janszen Schootjen, I'ieter Ysbrandtszen Oh, Jakob Gerritszen de Jonge, Klaes
Ysbrantszen, Baertout Heynrickszen, Klaes Borritszen, Willem Wiggertszen van
Paenderen, Pieter van Paenderen en Jan Klaeszen. De plaatsen van Pieter Vlasman
en van Heynrick Jan Mathijszen werden na hun sneuvelen ingenomen door Symon
Komeliszen Spug en Tan Aelbertszen Vy.
97 Jacob van Heussen (st . 1577) was een aantal jaren regent van het H . Geesthuis en
vinder van de Cloveniersdoelen . Hij heeft de eed als schepen niet afgelegd (Ampzing,
516) .
98 Willem Aeriaensz . Moutmaker was sinds 1563 vroedschap en werd in 1566 schepen .
In 1586 en 1587 lid van de Krijgsraad . Zijn zoon was van 1573-1618 secretaris van
Haarlem.
99 Adriaan van Berckenrode (1543-1605) was in de periode 1577-1603 17 keer burgemeester
van Haarlem . Hij werd in 1566 opgeroepen als ben van de rijkste burgers .
Zie DSlleman, Berckenrade,117 .
100 Matheus Augustijnsz . Steyn (1539-1605) was in de periode 1579-1605 vijf keer
burgemeester.
101 Claes Matheusz . Moutmaker (st . 1602) was van 1563-1566 vinder van de Cloveniersdcelen.
Hij vluchtte na de overgave naar Alkmaar, waar hij brouwer en burgemeester
werd . Zie Dolleman, Schatter, 29 .
22
lemsz. Bal 102, Cornelis Rijckessz . 103 scheepenen der voirs . stede .
Op den selfden dach naedat capiteijn Michie1 104 met Gerrit van der Laen folio 19
van den Prince comende op Sparendam gecomen was, soe zijn die Spangerden
an alle canten want het gevroosen was angecomen ende den
schans bestormt ende geweldiger hant gewonnen ende veel geslagen onder
welcke Marten Pruijs hopman ende Gerrit Berckhout 105 lieutenant
van den hopman van der Laen oeck mede geslagen zijn . Dander sijnt ontcomen
over ijs . Doen nu die burgemeesters, capiteijnen ende hopluijden
van der stadt Haelmer van verde saghen, dat die Spangerden op Sparendam
stormden, zoe hebben die van der stadt twee vaendel burghers ende
een vaendel Duijtse knechten die in der stadt lagen, die van Sparendam
tot ontzeet ghesonden, maer doen zij een stuck uut der stadt waren, quam
die tijdinghe dat Sparendam overvallen was .
De 11 dach sijn sij voir de stadt gecomen ende hebben de stadt besichtich
omtrent elff uuren smiddachs, ende nae den noene is stadts volck uuijtgetrocken
om tegen haer to scarmutsen, maer een deel van de Spangerden
op die toorn vant Leprooshuijs los leggende hebben seer vreselijck met
mosschetten in stadts volck gescooten, dat zij der veel gequeest hebben,
ende sij gingen niet mis, ende zoe dat stadts volck weder die keer nae
stadt genomen hebben .
Daerna hebben die Spangers eendel het Reguliers clooster, dat welcke een
hooch schoot van der stadt is of wat meer, eendel het Leprosenhuijs,
welck gemenijck der siecken huijs wort genoemt, een weijnich naeder die
stadt, eendel ock omtrent het huijs ter Cleef ende anders soe wel edelluijden
als boerenhuijsen, die na het Noorden staen, ingenomen .
Het beleg
Die Spangers met Don Frederico op het huijs to Cleeff ende daer omtrent .
Die Walen in het dorp van Overveen, ende die huijsen ende die duijnen .
Die Duijtsen in den Hout of Bosch (so men seijt) . Die paerden tot het
102 Pieter Willemsz . Bal (St. 1595) was R .K . maar werd in 1583 niettemin benoemd tot
vrcedschap .
103 Cornelis Rijckersz . (st . 1594) was van 1577-1590 zeven maal schepen en een keer
burgerneester. Een naamgenoat wardt op p . 131 konijnenverkaper genoemd .
104 Michiel Caulier, kapitein over een vendel Waalse soldaten .
105 Gerrit Pietersz. Berkhout kreeg 12 december 1558 commissie als schout van Haarlem,
maar werd door vroedschappen in 1560 „zeer negligent en onbekwaam" geacht,
waarom men toen naar een andere schout wilde omzien .
106 Het tegenwoordige tehuis voor bejaarden aan de Schotersingel .
23
folio 19v . dorp Hemstede ende daeromtrent . Die overste van die Spongers gelijck
ock van gantsche heijrleijer is geweest des hertochs van Alba soon, Don
Frederico . Van die Walen als men meijnde, die heer van Noorcarmes 107,
Van die Hollanders ende oeck Nederlanders, die heer van Boschu 108 die
stadthouder van Hollandt, van den Coe . Mt. gestelt .
Den 13 is de graeff van der Marck met twee bende ruijters ende 18 faendelen
knechten uut Leijden getrocken ende heeft zijn leger geslagen tot
Sassum los een dorp zoe genaempt leggende in den Zuijden .
Den 14 dach is hij met een dulle moet nae Hillegom getrocken ende
voorts nae den Weligen berch llo, alwaer hem de Spaiensche ruijters met
een deel voetknechten ontmoet zijn zoe datter een dapper scermutsing onder
haer beijden gevallen es, zoe datter 2 paerden onder den Graeff gescooten
sijn . Die Spaingaerts hilden dot overhooft ende den Graven volck
souden altesamen gebleven hebben waert Batter Been ijs geweest hadden .
Op desen dach hebben sommighe ruijters, als aenkundigers ende ontseggers
des oorlochs, onder die stadt tredende, met luijder stemme die van
der stadt gevraecht, off zij haer wilden opgeven, behouden lijff ende goet .
Zij en cregen Been antwoort .
Den 15 Bath hebben des Coe . Mt. volck haer scansen gegonnen to macken
voir den Cruijspoort, want het heel nevelachtich was ende het hijselde
den geheele Bath doer .
Parentesis . Dese stadt Haerlem was een die kranchste stadt in Hollandt
gereckent ende doer en was ock niet meer (so men voer seecker wel
wijsten) als 18 last koren ende 3 tonnen pulvers .
folio 20 Op den 17 hebben sij haer gescut geordoneert . In der nacht hier en tusschen
hebben die burgers de wallen, die niet starick en waren, een weijnich
gehoocht ende angevult soe zij best conden ende mochten, meenende
Bat het geen ander geschut en was Ban sij op Sparendam van stadts volck
genomen hadden, twelcke wij sanderen daechs wel anders en waer geworden
sijn.
Cugelen nomen die Duijtsen ende wij clooten, gescooten van 42, 41, 40,
39 ende mijnder ponden toe ende waren 14 stucken op een rije gestelt
thussen St . Janswech ende den Cruijswech int Noerden, ende waren genaempt
die vliegen van Namen, ende doer waren cartauwen onder etc .
Omtrent desen tijt zijn tot Haerlem eenighe van de oude weet, die in de
107 Philippe de Saint Aldegonde, beer van Noircarmes (st . 1574), veldoverste, na de
gevangenneming van Bossu stadhouder over Holland en Zeeland . Hij was ingekwartierd
op de hofstede van Pieter Lonsgen .
108 Bossu was ingekwartierd op de hofstede van Claes van der Laen .
109 Sassenheim.
110 De Weligenberg was een heuvel ten Noorden van Hillegom .
24
reijs van Diricks Jacobsz . de Vries cum sociis geconsenteert hadden, in
bewaerder hant elcx binnen haeren huijse van zeeckere wachters bewaert
ende in regaerde gestelt, op haeren costen, tot zeeckeren dagen toe ; ende
daer en boven is Aerent Janss . van Dordrecht 111, schout van Haerlem,
in presentie van twee scheepenen als Peter Willemsz . Bal, Adriaen van
Berckenroode, ten huijse van dese nae gescr . personen gegaen als Mr.
Dirick Ramp 11-, Mr. Jan van Zueren 113, Mr. Hugo Bo1 114 , Zijbrandt
van Berckenrode 115, Dirrick Claesz . Wij lls, Jan Jansz . Verwer den
ouden lackenvercooper, Steffen Dirixsz. brouwer 117 , Aerian Petersz . van
Hooren, Mr. Cornelis Haegen rector van Haerlem 118 ende heeft van
haer eedt begheert ende handtvestich to doen op den eet die zij den Coe.
Mt. gedaen hadden, zoe hebben zij haer verbonden niet uut den huijse lls
to gaen op lijff ende goet to verboren, roerende ende onroerende, tegenwordighe
en toecomende, geen daer uuijt gesondert, ende sufficiente borge
geconstituert van duijsent gulden daer en boven om alle gebrecken
daeraen verhaelt to mogen worden .
Op den 17, als die Spangers hen nu rondt omme de stadt beleegert ende
in goeder ordinancie gestelt hadden, soe hebben eenighe van haer, twelck
aen haer spraecke gebooren van Amsterdam scheenen to wesen, an alle
poorten in den avont van de stadt gesongen:
111 Arent Jansz. van Dordrecht was van 1561-1567 schepen en in 1568 burgemeester
van Haarlem . In 1571 benoemd tot schout .
112 Mr. Dirck Egbertsz . Ramp (c. 1517-1597), zoon van een Haarlemse burgemeester,
was o.a . in 1567 en 1568 burgemeester geweest .
113 Mr. Tan van Zueren (1517-1590 of 1591) was schrijver van vele boeken, drukte zelf
ook enige tijd en was in de periode 1549-1590 22 maal schepen en 6 maal burgemeester
.Zie Laceulle-Van de Kerk, 29w en 322vv.
114 Hugo Bolle van Zanen (st . c. 1596) was Binds 1557 vroedschap en had in Haarlem
vele functies bekleed .
115 Zybrandt van Berckenrode (1532-1579) was vele jaren regent van het H . Geesthuis,
van 1559-1562 vinder van de Cloveniersdoelen, Binds 1559 vroedschap en in 1572
benoemd tot schepen. Zie Dolleman, Berkenrade, 116 .
116 Dirick Claesz . Wij (c . 1517 geboren) was drapenier van beroep . Hij behoorde tat de
12 rijke Haarlemmers van 1574 . Hij was in 1560, 1567 en 1568 schepen geweest .
117 Steffen Dirixsz. Soutman (st . voor 1580) was brouwer . Hij was in 1549 en 1550
deken van de Claveniersdcelen Hij was in 1559 tat vrcedschap benoemd .
118 Mr. Comelis Duijck (st . 1573) werd Haegen genoemd omdat hij uit Den Haag afkomstig
was . Sinds 1559 was hij rector van de Latijnse school Volgens Schrevelius
(382) was hij in 1568 op verdenking van ketterij afgezet .
119 Volgens Stuver werden zij thuis bewaard omdat er al genoeg gevangenen waren .
25
folio 2(?v.
Christus is opghestanden,
Ons is een beut voorhanden
Dus willen wij alle vrolick sijn,
Haerlem sal ons troost (of vrij eijghen sijn) sijn, kijrieleijs
ende die van Amsterdam het gepopel seijden, zoe wij dit ghehoort hebben,
wat sal Haerlem ock lacij wederstaen, het is een neest ende een
coeltijn . Wij willent met lange ckocken opsmijten, die zij al lachende op
haer zijden of lijff bonden als rapieren om zoe die poorten open to slaen .
Men mach wel seggen dat het een clachelijck ding is als die eene gebuere
om dander qualick of infortuijn lacht ende verblijden in haer ongeval .
Godt beter, het geboert dicwijls so men seijt, dat die eene om des anderen
qualick waren lacht ende hem daerin verblijt, dat nochtans zoe niet en
behoert tegens God ende alle redenen ende tegens die nature ende Godts
gebooden ende met veel meer andere schempeere worden . Men seijt ansiet
dat eijndt etc .
Op desen dach isser gepubliceert met stadts clocke dat men 3 dagen
vasten ende bidden zouden, opdat God ons zouden willen verhooren ende
graci geven tegens die benautheijt ende aenstaende perickel, daer wij in
waren.
680 scoaten Op den 18e hebben sij begonnen to scieten op die Cruijspoort borstweringe
van der mueren ende het blockhuijs, soe dat sij ten laesten den binnen
Cruijspoort met die vleeugel van de stede vesten brugge onder die
voet gescooten hebben, soe dat se het bolwerck van de stat scheijden ende
die knechten daerop wesende die vlucht nemende, doer een cleijn gaetcken
naeder stadt . Ende sij niet rustende soe scoten zij op St. Janspoort,
ende alle die borstweering langes, ende die burgers dat siende hebben
folio 21 wolsacken, hobbesacken ende ander hout ende balcken daer in die gaeten
gestopt, niet vresende eenich gescut, soe dat die dienaer van Jan van Vliet
burgemeester an zijn lijff doot gescooten worden 120, maer vielen eeven
dapper weder an . Ende die St. Janspoort worde zoe gescooten dat men
de gevangenis daer vandaen mosten brengen op stadthuijs 121 .
Ende daer worden een dienstmaecht genaempt Claesen Gerritsdochter
gescooten met een groote cloot, die aerde voer haer Mr . droech an de
wal, al haer clederen met haer hemde van haer billen tot beneden toe
sonder eenighe quetsinge an den lijve affgescooten . Ende Jan van Vliet
burgemeester heeft haer heerlickheijt met zijn mantel bedeckt ende is soe
na huijs toe gegaen ende het was de dienstmaecht van Frans Janss . in den
Spiegel, een coomen in de Bagijnestraet.
120 Hij (de dienaar van Jan van Vliet) werd terstond in de wal begraven (Slaver) .
121 De 7anspoort diende als gevangenis . Zie Hallema, 33 .
26
Nota. Item ten huijse van Willem Laeckenman in de Baertel Jorisstraet
is de scoorten, met alle die steen roockvleijs ende speck onverre gescooten
ende die groote cloot vii thusschen vier cleijne kinderen in met alle
die steen, vleijs ende speck ende daer en is niemant beschadicht .
Item: Hoe past u dat Haerlem, riepen Conijncx volck, wilt ghijt noch
niet opgeven. Men sal dij noch al bet comen ende diergelicke onverdrachelijcke
schempredenen .
Nota. Op dese tijt worder ock een sieck man diewelcke aen die koertze
to bedden lach, met een nachtabbert gedeckt zijnde, die tabbert midts
doer an stucken gescooten ende die cloot is voorts doer een muijr heene
ghevlogen sonder denselven voirs . man in eeniger wijs to beschadige ofte
quetzen .
Item dat blockhuijs 123 dus bescooten zijnde soe warrender burgers in die
voorpoort haer wach hebbende, diewelcke doert schijten daerin bevallen
waren ende met groot perickel doer een cleijn gaetken ontquamen, ende
alsoe haer lijff salverende .
Op den 19 hebben zij op die voernoemde plaetzen wederom gescooten
zeer vreselicken, maer stadts volck zijn savonts die voirgaende dach met
stille wacht nae tblockhuijs gegaen ende dat beset 124 ende des avonts soe
is die Cruijspoort, soe die binnen als der buijtenpoort met balcken, hout,
ende aerde toegebolwerckt zoe dat deur die binnen poort maer een enge
wech opgehouden is daer men deur nae het blockhuijs gaen mochten een
man tenemael .
Op Sinte Thomas avont den eersten storm . Op den 20 dash Decembris
welcke was S . Thomes avont, hebben sij den gantschen dash langs maer
ghescooten, bij aventuer omdat het cruijt ende clooten, als men vermoede,
flu bijnae verscooten waren . Dan terstont plancken ghemaeckt hebbende,
om een brug to leggen, daer zij met gemack, soe zij meenden, over
souden in stadt vallen, hebben zij ooc saexckens veerdich gemact om dese
sonder schade op haar hoefden to dragen . Voarts hebben zij alle reeschap,
welck tot een anval ende den storm noodich, bereijt .
Voer de storm. Eer die Spangers anquamen om stormen warder een
gebet gesprocken dat capiteijn Steenback dede doen door zijn predicant
12s, Zoe villen zij altesamen neder op die aerde ende baden Godt om
122 Willem 7acobszn. Lakenman (st .1579) . Zie Dolleman, Lakeman, 47 .
123 Blokhuis bij de Kruispoort .
124 De burgers die het blokhuis opnieuw bezetten stonden onder de leiding van een
burger, genaamd Lange Louw (Stuver) .
125 Steenbach en zijn trcepen waren Luthers . De naam van zijn predikant was Willem
van Lubeck.
27
folio 21v .
675 scooten
159 scooten
folio 22
graci, dat hijer wilden verlossen van den vreselicken storm die haer aenstanden
waren ende haer moet geven om die Spangers ende storm to resisteren
want zij den doot voer haer oogen zagen . Ende alsdoen worden een
ijgelick op zijn quartier geset ende in ordinancien .
Ende omtrent to een uuren na middage sijn sij teghelijck met ghewapender
hant, bijsonder die dapperste ende sterste crijsluijden van die Spangerden
angelopen, maer ropende victorie, victorie . Het was voorwaer haring
(als men seijt) geropen eer sij se in die sack hadden, want Gods mire
en was noch niet gecomen dat wij zoe overrompelt zouden worden, overmijts
die goede devote haerten die daer in stadt waren .
Dese storm duerden ander half ure lane, ende die eenoochde cycloopen
donderden tot 159 scooten . In welcke storm capiteijn Steenback doen ter
tijt met zijn knechten op tblockhuijs wesende hem zeer vromelijck gehadt
heeft . Want hij een Spaensche faendrager om hoeck comende ende oeck
victoria ropende, heeft het faendel uut die handt gegreepen ende op zijn
overlants geseijt : Dat salstu liegen, ende met hetselfde fanedel doersteecken,
ropende : wat maechtstu in mijn logement, du bistu hier niet bescheijden,
du kaerel. Ende die knechten ende die burgers op het blockhuijs
ende an de mueren hebben haer oeck zoe met worpen van steenen
ende met scieten geweert, ende zij hadden daerenboven alle manier van
gheweer ende lancien ofte torte spietsen bedacht . Daerbeneven hadden
sommige hoepen ofte cransen met werct, pick ende smeer bewonden, met
welcker zij als brandende croonen, in die ghedaente van die Meda 12s
ghemaect, van welcken men in die fabulen leest, die aencomende vijanden,
als onverwinners betaemde ghecroont ende eerlijck ontfangen mochten
worden . Noch instrumenten van vorcken, drietanden ende spietsen,
kuesen met ijseren proppen, die men gemenijlick morgenstenen of populcijsen
noemt ende met haeckgescut die als clooten regende oft hagelden
met een donder to rugge gedreven, ende ter aerden geworpen, ende
zoe den veste gewlt, ende men sach daer vijff Spaense fanedelen bliven
onder die walle ende wel drie hondert, (zoe wij uut die gevangens verstaen
hebben) nae Amsterdam, met sleeden gebracht . Uuijt gheseijt die
groote maitres die die doot waren gesonden . Ende angaende van die burgers
ende soldaten isser boven 50 of 60 mit het groff gheschut of springen
van steenen ende met cleijne roers ghebleven als men voor zeecker wilden
seggen doen ter tijt .
Den 127 eersten burgher die der in den storm alder eerst ghescooten wor-
126 Medea is een fignw uit de Griekse mythalogie, sours afgebeeld met een bos laurierbladen
.
127 Dit gedeelte in de tekst is later bijgeschreven .
28
den was Maerten Gaerdiaen, dat het bloet om die bij hem stonden aen
alle canten uuijt spreijden.
Een Spangiert was daer alleene (die hem nochtans valsehelic aennam een
Brabander to zijn) die mede in den storm hadde gheweest. Dan als hij
och bij licht dach na zijn volc sich weder henen dorste geven, was in groten
vreese ende anxst ende hielt den wolf (als men gemeentelick seijt) bij
den ooren, dat is, en wiste niet wat hij doen soude oft niet . Want hij
hadde hem so lange onder die doode lichamen verholen ende verstecken,
dat hij niet in duijster sonder perijckel wederom mocht in die schanszen
ende achter haer wallen cruijpen . Maar het volck van die stadt voor hem
in die weer hadden gheweest, die neder waren gheclommen om die ghescooten
ende doode lichamen to plunderen, hebben hem omtrent den
avont levendich gevanghen genomen ende den Raedt overghelevert ende
is voorts daechs daeran zijn leven an die galghe gheeijndet. Dese selve
heeft cock beleden, dat sij met sulcken opset ende voornemen die stadt
waren aengetreden, dat so sij die hadden inghecreghen, daer sij nijet aen
en twijfelden, sij niemant souden hebben ghespaert, noch vrou, man, noch
eenich ouderdom etc ., maer Godt, diewelcke een fonteijn es van alle ghenade
heeft acht op ons ghehadt 12s .
Die burghers ende soldaten niemant uuijt ghesondert, rijck noch arim,
jonck of oudt zijn noch al eenen staech doende om die wallen ende yesten
to verstercken ende verhoegen, nacht nochte dach ophouwende, God
Almachtich loovende ende danckende van zijn groote hulp, bijstandt ende
victorie .
Die maechden die an die vesten ghingen hebben zoe gewillicken ende
sonder vreese gearbeijt, dat ze boven opt wallen ghingen singen psalmen
ende andere loffsangen, dat een mensch mochten lusten die daer bij ofte
omtrent quam Ja zoe stoudt, dat zij oover sagen ende dooer die gaeten
ende daer worder deel alsoe gescooten . Met luijder stemmen, als sotheijt,
ende daermede haer spoot hilden, singhende op sottelijcke wijse :
Die meijskens van Haerlem
Zij zijn so ma!
Sij draghen die eerde al op die wal
Dirridom deijne etc .
ende rijepen met luijder stemmen papau, papau etc. Het Coenyncx volck
rijepen ghij hooren, hooren ende ghij kelck dijven, wij sullen u nosh
hangen.
Daer was een zeer manlijcke vrou die met recht een manninne genompt
128 De gevangen Spanjaard vertelde, waar de Spaanse troepen gelegerd waren . De
executie van hem 6n een Vlaming kostte £ 4 . (Then. 1572, fol . 123.)
29
folio 22v.
folio 23
mocht worden, met name Kenu 12s, Want zij met wapenen ende gewer
alle daghen ginch achter die straeten ende heeft altoes boven alle ander
vrouwen ende mannen een mannelickx haert int lijff ghehadt ende heeft
oock zulxs wel gethoont hoewel zij was een vrou op haer daghen .
Item als een cappiteijn van die Spangiarden, seer lieflicken ontfangen ende
met eenen vierigen croon om zijn hals gheworpen waer, is terugge derwaerts
in die gracht daer het water was, gespronghen ende als hij dese
barende croon niet van zijn hals trecken noch affschudden, daerbeneven
niet over die gracht swemmen conde, doordat hem die flaw zijn hals zeer
benaude, is to ghelijck van het water ende wer gesmoort ende al dansende
gestorven.
Op den 22 dach hebben Conincx volck weder heel starck vergadert in
haer schans ende omtrent die ziecken ofte Leprosenhuijs, sulcx dat stadts
soudaten die clock alarm hebben doen cloppen omme die soudaten ende
burgers aen die muijren to vergaderen . Maer daer en is niet nae ghevolcht
.
folio 23v. Den 23 dach hebben die Spangers wederomme een storm schijne aen to
rechten, soe dat douse die clock alarm hebben doen clopen, twelck mede
geen voortganc en heeft ghehadt . Want zij saexckens met eerde ghevult
ende op malcanderen geleijt, ende alleijnsckens als mollen meer ende
meer voortgheschooven ende wallen ghemaeckt, van dach tot dach, so
starker zo meer beschanssende om haer beeter to bevrijen.
Nota parentesis . Den 24 is Mr . Adriaen van Assendelft, pensenarius der
stadt Haerlem, tot Delft opgehangen ende zijn hooft twee uuren lanch op
eenen staeck geset ende het lichaem begraven .
Item naemiddach omtrent halff twee uuren zijn die eerste reijse in die
Groote kercke begraven op der Geusen manier drie dooden, met sangen
ende diergelicke vermaninghe ende onder dies alarm geclopt .
Op Kersdach . Den 25 zijnder eenighe paerden met een deel haeckscutten
die Zijlpoort uut gevallen, menende een schiltwacht op to neemen,
maer omdat het to licht was hebben sij dat alte haest vemomen en sijn
gaen loopen, soodat die van der stadt niet dan een roer, twee storm hoeden,
met noch wat ander geweer gecreegen hebben .
Alle Kinderen . Den 28 zijn tot Haerlem om die stadt to ontsetten drie
vaendel Walen gecomen 130 , over welck commissarius was: Jeronimus Se-
129 Kenau Simonsdr. Hasselaer (1526-1588), weduwe van een scheepsbouwer, wiens
bedrijf zij voortzette . Zie Kurtz, Kenu .
De tekst over Kenau staat op een stukje papier, dat over de oorspronkelijke vrijwel
gelijkluidende tekst is heen geplakt.
130 De drie vendels Walen telden tezamen 600 militairen (Mendoga, II, 49) .
30
3 . Het oorlogsterrein ten noorden van Haarlem . Links onder bet Reguliersklooster ,
rechts het LeProoshuis . Gravure van Herman Muller naar een tekening van Maert en
van Heemskerck .
4. Deze kaart is,g e koP ieerd naar een kaart die voor Bossu gemaakt is .
raes 131 ; Capiteijn Michiel, Capiteijn Coussij 132, Capiteijn Vemijs lss,
Op denselfden dach is Pieter Janss . Raet 134 fabrijckmeester der stadt folio 24
Haerlem opt blockhuijs gescooten ende gestorven .
15 Incarnatie 72
Doen den spaensche leger Voer de stadt Van haerLeM lach
Werdt geschooten pIeter Raet op der kInderen dach
Den laesten Decembris is tvolck van der stat buijten Scalckwijckerpoort
uut gevallen ende hebben der drie doersteecken ende we122 hantroers gecregen,
ende noch buijten die Zijlpoort alwaer sij een corporael van die
Waelen gevangen ende in die stadt gebrocht hebben .
Den 18.19.20 dagen in Decembris voor den storm ende onder het stormen
ghescooten in dese 3 dagen voors . 1514 scooten .
Ende int laest dese maent ist rondeel of blockhuijs van dach tot dash
ende van nach tot nacht, zoe met balcken verstarect ende opgearbeijtdet .
Item worde met langhe ijseren vorcken, ijseren haecken ende voetnaghelen,
driespitzighe ijserkens, spitze proppen ende met lange ijseren pinnen,
als op deuren ende hoerden in die manier van pansers ghemaeckt, also
beschermt, dat het bijna onwinnelijck scheene to zijn, uutgenomen het
delven ende ondergraven .
Hontslagers . Omtrent dese tijt zijnder 2 hontslagers gheweest ende hebben
die honden Boot gheslagen omdat wij het broot sonder die honden
wel uut die schiemmel mochten eeten . Ock lacij, die ons achterna wel to
pas souden ghecomen hebben als hiema blijcken sal, hadden slech een
honts boutken ghehadt .
Vant Baghijnhove . Angaende het groote Baghijnhove doer quam een folio 24v.
capiteijn genaempt Jacob Steenback van Lubeck ende was een Duijts ca-
131 Jeronimus Seraes (c. 1540-1573), Brabants edelman, stalmeester van de Prigs .
Gouvemeur van Walcheren.
132 Anthoni Coussy of Coussijn .
133 Vemijs stierf 18 augustus 1573 .
134 Pieter Jansz . Raet was een aantal jaren regent van het H. Geesthuis en van het Sint
Elisabeths Gasthuis . Hcewel hij een bastaard was, werd hij toch in 1572 tot schepen
benoemd, moor later in het jaar door Mamix afgezet . Sinds 1570 opperfabriek, to
vgl, met directeur Openbare Werken . Stuver noemt hem „een getrouw toesiender
en fabriekmeester van de stad, ook een liberaal man voor de armen" . Zijn graf is
nog steeds in de Grote Kerk . De onderstreepte letters vormen (Romeins) het getal
1572.
31
piteijn ende luietenant van capiteijn Lazerus Molers . Die lack daerop van
4 ofte 5 dach decembris 1572 tot Julius 73 tot den 13 dach op S . Margreten
daghe . Dese Steenback voors . heeft met zijn Duijtsen knechten ende
met ghewelt tegens die Walen, Schotten, Engelsen bewaert ende bevrijt
. Zij mackten van Steenback voers . een papendienaer ende verrader
omdat hij zoe trouwelicken daer voer was om to bewaren. Men preckten
daer die confessie van Ausburch 135 ende haer dienste also Marthinus lss
leerden op haer maniere int Hooch Duijts . Also dat haer convent of
clooster ende kerck niet ontwijt en is als dander cloosters en kercken .
Ende Steenback voors. om dat clooster wel to bewaren ghinc hij daer
selven op slapen ende stelden dubbelden wacht an die poorten 137, om die
ander natie voors . uuijt to houden, want zij veel lijsten sochten om daer
in to comen ende dat to spolieren ende to plonderen als dander cloosters,
maer ten isser niet toegelaten van God . Die Beghintgens hebben alle haeren
ornamenten ende kelcken, clocken, kerck behouden behalven dat zij
opt stathuijs brachten doert mandament 158 . Zij en hebben die maechden
niet gheschandalizeert, also zij in haer huijsen lagen, dat doer Godt versien
is . Maer dese Beghintgens dus gesalvert zijnde doer den voors . Steenback
heeft haer een grooten penning gecost int generael, want zij haer den
cost mosten geven .
Een dienstmaerte zeer stout ende vroom wesende heeft die soldaten ghebeden
dat zij haer roes souden mogen loosschieten over die vesten na die
Spangers, ende anleggende het roer schoot 2 mael achter malcanderen
loos ende riep papau, papau, houdt daer, dat is voer u .
folio 25 Jaersdach . Den eersten Jannuari 1573 stilo communij lsa is het volck
van die stadt met witte hembden die Zijlpoort uutgevallen ende hebben
die schansen overvallen ende die Spangerden hebben die verloopen . Maer
als nu die Spangiers alleijnsckens met een alarmslach zijn macht wat
weder bij een creech, sijn sij niet veel uutgherecht hebbende wederom na
die stadt ghekeert. Zij brachten gevangens twee Heemskerker lantluijden,
met een jonghe die daer moste penijemijren, want zij alsdoen nae die stadt
beghonste to delven.
Die eerste predicatie binnen Haerlem . Item op desen dach welcke was
Jaersdach, is het eerste sermon ofte predicatie van die Geusen in die
135 Canfessie van Augsburg: De geloafsbelijdenis, die in 1530 door de Evangelischen
in Duitsland werd ingediend op de rijksdag to Augsburg .
136 Maarten Luther (1483-1546), de eerste kerkhervormer uit de 16e eeuw .
137 Het Begijnhof was door enkele poorten, die iedere avond dicht gingen, afsluitbaar .
138 Mandament: Zie blz. 11 .
139 7aarstijl, waarbij het nieuwe jaar op 1 januari begon, in tegenstelling tot de Haarlemse
stijl, waarbij het jaar op Maria Boodschap (26 maart) begon .
32
Groote kercke vercondicht, maer sij mosten terstondt daer wederom uut,
overmits dat zij zoe dapperlijcken doer die Groote kerck scooten met die
eenoochde cijclopen . Daerna zijn sij wederom in die Backenesse kerck
getrocken op haer oude plaets ende was calvijnus 140 seckte.
Desen dach scheen die Spangers wederom gereedtscap tot een storm to
macken want sij stelden veel schanskorven, die een op den anderen, nevens
stadts blockhuijs over int velt veer .
Op den selven nacht hebben die Walen vant faendel van de Bril den
heere van Algonde, commissarius van de Prince van Orangen, een stucke
wechs nae die Meer uutgeleijt, ende dander hebben wat gescarmuts tegens
die van den Hout die op Scalckwijckerwech op die molen lagen, soe
dat die vaendreger van de Bril gequest worden, van een roer dat in
stucken spranck.
Die eerste sleeden. Den 2 sijn daer 12 sleeden met cooren ende net
tbroot van Leijden den Schalckwijcker poort ingecomen .
Maria Harinxsd . Den 3 dach thegens den avont worden Maria Ha- folio 25v.
rinxs 141 van haer soudaet, twelck een Hoochduijts was, schandelijcken
vermoert, waeromme veel jonge venus dierckens daer zij die moer off
genoempt worden om bedroefft ende veel rijcke ghehoude vrouwen om
verblijt waren.
Den 4 dach, op desen dach worden die voors . soudaet van huijs tot huijs
ghesocht zoe lange dat zij hem vonden ende gevanghen gheckregen hebben,
diewelcke onlancxs daernae oock ghehangen worden .
Den Se soe sijnder 27 sleeden met cooren ende een faendel soldaten van
welcke capiteijn Maudrijs 142 was, den Scalckwijcker poort ingecomen .
Den 6e dach een burger genaempt mijn goede vrindt, Jacob Loevenss ., Op derthien dach
sat op een tijt binnen zijn huijse aen een banck lesende in een boeck ende
daer quam een groote cloot, door den muer, thuschen zijn benen doer
ende smet den banck aen stucken, den man ongequest .
Op den 7e dach hebben stadts soudaten buijte Scalckwijcker poort een
dapper scarmutzinge gehadt tegens coninxs volck, die welcke ten laesten
die vlucht hebben genoemen, waervan veel Duijtsen int Spaeren, dat is
het water loopende doer Haerlem, verdroncken zijen.
Item op denselfden worden die schutters wachte vermindert die tot deesen folio 26
dach toe nacht ende dach aen malcanderen gewacht hebben, zoedat ze
140 Johannes Calvijn (1509-1564), kerkhervormer .
141 (Stuver :) Maria Hendrik van Laren .
142 Mandrijs of Mandares kwam met 180 Waalse en Engelse haakschutten . (Corn .
BartolomeuszJ
33
flu om den vierden dach ende nacht ende een dach op haere bedden
mochten rusten .
Den 8 hebben die van der stat den corperael die zij op den laesten Decembris
1572 gevangen hadden, over tblockhuijs aen een spriet gehangen .
Desen voorleeden nacht is Gerrit van der Laen capiteijn van Sparendam
met een sleede uuijt gereijst nae tnoorder quartier omme to zijn hoe die
zaecken daer stonden. Smiddags worden onder andere off gheleesen dat
niemandt meer tbroots souden moeten haelen, dan hij voer zijn huijsgesien
van doen hadden. Ock mede dat men elck roggen tbroot niet dierder
mosten vercoopen dan voor 3 stuivers ende tmingelen soetemelxs een
blanck, karremelck ses penning .
Omtrent dese daghen sag men to Haerlem die vrouwen ende jonge dochteren
boven op het stadhuijs op den solder Bitten ende sneeden an stucken
alle kercken goeden als vesper cappen, corsoffelen, alften, etc. ende elck
capiteijn nam daer zijn gerijve uuijt alsoe dat het geblecken is . Ja zij
boerden daer haer cleeren mede ende gingen zoe achter die straeten .
Den 9 hebben zij ses sleeden met buscruijt ende cooren Scalckwijcker
poort ingecregen . Een jonckman die hij onder den Hout gevangen hadden
zij hebben hem int leeger gesonden om to bespien ende is savons weder in
stadt gecomen .
folio 26v . Het stadts volck hebben weer een wal tegens haer met alle neersticheijt
over uut geweest den gantsche nacht door ende zoe wanneer sij alder best
mochten, to weten, als zij ophilden to blixemen ende to donderen ende
weder laden mosten, met balcken, masten ende sprieten starck in malcander
gevoecht ende met eerde alle dinck weder op macken ende verstercken
mochten .
Omtrent dese tijt zijn die Spangerden in Beverwijk (dwelc twee mijlen van
onse stat leijt) met ruijteren ende knechten gestelt .
Den 10 snachs soe sijnder wel 2 duijsent soe Engelse, Schotten, Duijtsen
ende Walen, menende in stadt to comen, deur die grote mist verduwaelt
omtrent ter Weuwen 143, zoe datter sommige an duijn, dander thuijs ter
Cleeff, dander in den Hout gecomen . Maer den meesten hoop is weder
nae het leeger to Sassum getrocken, doen zij dochten dat zij verduwaelt
waeren ende den stadt niet conden vinden, alsoe wel daer nochtans een
fackel uut die toorn gesteecken werden ende een clock gheluijt worden,
waerop noch etelicke in stat gecomen sijn . Want doemen hoorden den
alarm tot Rustenburch, is een herberge een cleijn quartier buijten die
stede an die Oostzijde ende daeromtrent, soe is van den vroetscappe geordineert
dat men een clocke luijden soude .
143 Boerderij in het (oude) Schalkwijk .
34
Den selfden dach heeft men ghehoort als dat die graeff van der Marck
met Bartolt Eentsz ., met een Vriesch edelman, wech meende gereijst to
hebben ende dat zij gevangen waren, in wiens plaets die heer van Batenborch
144 opperste veltheer gemaeckt was .
Op den 10 dach hebben stadtsvolck een Duijtsche gevangen inghebrocht, gheheel mistich
welck op die Meer gevangen woorden.
Op den 11 dach 3 mael heeft men op dien dach alarm gehadt . Den een folio 27
omtrent den middaghe, den ander tegens 2 uuijren met een beghin van
een storm van 7 of 8 vanendelen, voer wan een vaendreger gescooten
worden.
Op dieselve tijt is een burger, Cornelis Haermensen, op die Merct gaende
zijn been of ghescooten, waervan hij oock gestorven is . Zijn moeder hiet
Cornelis Theus ende vercoop brandewijn in die Smeestraet .
Item van denselfden cloot worden ooc gescooten Dirrick Meijnersen den
soen in den Beller 145 , excijsmeester, maer niet doot .
Wonder. Een vrouw die quam gaen met een bos stroo onder haer arm
doer dat stroo ende die heuck van haer hooft zonder die vrouw to quetsen
al met denselfden cloot .
Op denselfden dach snachs sijn een veertich sleeden soe met coaren ende
buijscruijt ingecomen .
Item ingecomen een faendel Waelen van welcke was capiteijn Jasper 14s,
die op Paesedach anno 1572 met die van Vlissinge an des Prince van
Orangen sijde gegaen ende den hartoch van Alba affegevallen was .
Item tsavonts noch to halifzevenen wederom een alarm .
Den 11 Januarii 73 lieten die van Haerlem een have uuijt der stadt
vlieghen met een brieff an zijn claew, daerin stondt dat ze so Lang met
vrouwen als hennen hadden to doen gehadt ende dat ze nu tegens mannen
als hanen souden vechten ende meer ander spitighe worden.
Den 12 Januarij isser wederom eenen alarm geweest, omdat Coenincx
volck wat aenrechten wilde. Die eenoochde reusen donderden dapperlick
tot 150 scooten .
Den 13 sijnder ingecomen ses sleeden met cooren ende tonnemeL Zij
blixemde van van buijten als een donder 283 scooten ende die clock heeft
alarm geslagen . Op desen dach woerden Christophel Vader, capiteijn van
die Duijtsen, in een lock of gedolven gadt ant blockhuijs order die aerde
gescooten, alzoe Batter een stuck van standts muer op zijn ansicht wil
144 Willem van Bronkhorst en Batenburg, beer to Steyn en Batenburg (St . 1573) .
145 Bellaert: Huis in de Kruisstraat .
146 Jaspar le Febure . Hij kwam met 160 haakschutten (Corn . Bartholomeusz .) .
35
ende sweet hem ter needer, maer anders geen noode . Wonder dat hij niet
doot en was .
folio 27v. Op desen dach 13 Januarii zijnder twee bij het vier sittende, den eenen
een Hochduijts ende dander een burger genaempt hongerich Jobcken, alle
man wel beckent, van Haerlem niemant sijns ghelijck van eeten, met een
scoot doot gescooten, die eene zijn hooft verliesende ende dander doert
lijff gescooten zijnde . Dit is geschiet an die Zijlbrug thegens het Soetermelck
witte brootstraetken 147 soe genaempt in een groot huijs daer het
geslacht van Berckenrode in gewont heeft .
Op desen dach hebben die stadts soudaten een scaremutzinge tegens die
van buijten gedaen doer die Scalwijcker poort, alwaer die van die stadt
eenige gevangen cregen ende ingebrocht hebbende . Zoe hebben zij 2 of
3 huijsen in Schalwijck verbrandt aldaer haer schiltwachten hilden.
Op desen dach isser een jonge dochter an het blockhuijs haer doeck met
een tuijte hairs van haer hooft, sonder haer to quetzen, met een roer affgescooten
aen deep zijde .
Den 14 dach zijn die van der stadt uutgevallen, om mencanderen wat to
verneestelen ende hebben van die dwalers vijff gevangen in die stadt gevoert,
van diewelcke waren twee broeders van Amsterdam, die int Spaensche
legher spijse ende dranck vercopende, als men seijde, haer cost wonnen,
gelijc oock die derde . Die ander waren lantsknechten, den een eenen
Duijts ende den anderen een Wael .
tvleijschuijs Nota. Item op desen dach schooten die van buijten een groote ijseren
cloot in die gewel vande hal, dat is het Vleijshuijs 14s, so men dat noempt,
welcke daer noch op desen dach van huijden inne blijft, tot een memorie
steecken . Twe personen met een kogel in een huijs doot ghescooten .
folio 28 Op desen dach 15 hebben die Spangers eenen storm schijnen aen to rechten.
Een of twee vaendregers van haer volck tegens die stadt aengeloopen,
heeft zijn fortuncheijt ende stouticheijt willen thonen, ende dese rockeloosicheijt
is hem voorwaer bitter opgebrocken . Want het vaendel ende
zijn leven, is hij op eenen tijt quijt geworden ende die met hem waren en
zijn ooc niet gespaert ende daer worder ooc een van des stadts faendregers
gescooten . Ende voorts die Spangers zijende het stadts volck zoe
vaerdich ende bereijt aen de muijren, zijn zij wederomme met schanden
nae die scansse gewecken ende niet sonder groot verlies van haer volck .
147 De tegenwoardige Zoetestraat. De Zijlhurg lag over de Qude Gracht en vesbond
de twee delen van de Zijlstraat.
148 Niet de tegenwoordige Vleeshal, die uit 1603 dateert . De oude Vleeshal stond op
de hock van de Warmoesstraat en de Spekstraat, ongeveer op de hoogte van het
tegenwoordige „huffs met de kogeP' .
36
Den 16 dach hebben die van der stat 12 14s opgehangen, die sij als flu
als dan gevangen hadden, van welcker elf zijn tegens den avont die hoofden
afgehouwen van den hencker ende in een vat ghesteecken ende alzoe
in haer schans gheworpen, omdat zij daechs to vooren thooft van Phillips
Conninck iso, met een briefcken daeraen, overgeworpen hadden.
Den 17 dach hebben die van der stat 65 sleeden met coaren, buijscruijt Op S. Anthon,isdagh
ingekregen . Item een vaendel knechten van welcke overste was capiteijn
Mauricius Scram van Bruijnswijck, 160 haegescutten . Ende oeck mede
isser een van diegeen die in de mist op die Meer gevangen was, an het
blockhuijs mede poeienierde ende is over in stat comen loopen .
Nota. Op desen dach was het laeste meel al in den oven ende het laeste
pulver in die fleschen .
Op denselfden dach zijn die soldaten uuijtgeloopen scermutsen ende heb- folio 28v .
ben thuijs to Rustenburch verbrant 151 buijten die Scalwijcker poort ende
we130 personen geslagen, alwaer sij veel roers ende rapiers gecregen hebben.
Die vaendreger van den Bril heeft den vaendrich deursteecken ende
tvaenden in stat gebrocht, met twee trommelen, drie gevangen ende twee
paerden. Van die stadtsvolck wasser een deel gequest . Diet gheschiede
voer den noene.
Op denselfden, snachs heben die soldaten van de stat het oude block-s
huijs of rondel, begeven, om datter soeveel gescooten worden, want zij
dat een moorthol noemde to wesen 152 .
Den 18 dach heeft het volck van de stat die knechten uut Scalckwijck
veriaecht ende veel verslagen ende int water plompten als molensteenen,
die int overloopen vant Spaeren villen, want den een voir den anderen
over wilde weesen .
Op desen dach worden met den clock off geleesen dat alle burgers ende .'
soldaten continueilicken met zijne halsgeweer zoude gaen ende dat niemant
sonder geweer aen de wallen ofte stadts muijren coomen souden op
lijff straffe .
Parentesis . Christoffel van Schagen is in die stadt Delft gestorven ende
benraven alwaer hij zijn eijgen doot gestorven is. Het was een goodtsvruchtijch
man van leeven . In God moet zijn zijele rusten, anno 1573 .
Den 19 dach heeft het volck van der stat ter Weeuwen ende neck meda Op Pontiaen
149 Onder de twaalf terechtgestelde gevangenen waren 3 soetelaars uit Amsterdam en
1 Waal, de overigen waren hang-Duitsera Bij de hoofden was een briefje gevcegd
inhoudende dat dit de verlate betaling was van de l0e penning + rente. Hen was
haar en baard op geuzenmanier geknipt en geschoren .
150 Philips de Coninck uit Dordrecht . Kapitein in het leger van de Prins .
151 Voor Rustenburg werd ingenomen, werd ook een watermolen veroverd (Sterlincx) .
152 (Stuver :) Het blokhuis bij de Kruispoort werd opgeblazen .
37
Vijffhuijsen verbrant, daer isser wel hondert geslagen . Zij hebben veel
roers, harnassen, spietssen, twee trommelen ende twee gevangen ingebracht
ende een Engelsman die in de mist voirs . gevangen was . Ende
hebben oeck een molen verbrant .
folio 29 Tegens den avondt is Adriaen van Berckenroede, scheepen van Haerlem,
met zeeckere leege sleeden weder uuijt gereden om meer koorins to haelen
ende voerts van de stadtswegen bij den Prince van Orangen to trecken
tot Delft. Diewelcke tot die Meer van Haerlem toe geconvoiert is gheworden
met vijff of ses hondert haecgeschutten, die welcke indt wederkeeren
een treffelicke scharmutsinghe tegens haer gedaen hebben, die op
die tijt noch in Schalkwijck haer wacht hebben gehouden omme stadts
victalie to ontsetten . Soe datter een groot ghetael van Spangerden lagen
op die wech indt vluchten doerscooten ende doersteecken, want die niet
en konden swemmen zijn meest all gebleven . Men seijden ooc voor seecker
dat er wel 200 hondert aen Conincx zijde gebleven zijn, zulcxs dat
die van die stadt een schoonen ende costlijcken beuijt inbrochten . Ende
daer wasser veel gequest van stadtsvolck als men wel peijsen mach . Achter
dien dach en hebben die Spangerts aldaer geen wach mer durven
stellen, want het woorder al vermoort .
S . Sebastiaen Den 20 dach zijnder eenighe den Sparwouwer poort ofte Amsterdamscher
poort int Ooste, uut geloopen ende hebben Adriaen van Groeneven 15s
gevangen genomen die op een sleede sat . Zij brochten int Spaensche leeger
broot ende wijn. Maer och lacij, zijn cousijn meester Aerian Joosten,
een priester, een jonck man, werden deursteecken ende zijn cleeren uutgetrocken
ende lieten hem zoe leggen . Requiescat in pace. Op denselfden
dach sijn drie sleeden met cooren, visch ende cruijt ingecomen .
S. Agnetis Den 21 dach is een sleede met cooren ende een boode met brieven in
folio 29v . stat gecomen ende op dees tijt hebben die van der stadt een galeij op stapel
gestelt. Het was den eersten galeij .
Op denselfden hebben die van der stat willen ondersoecken, oft sij dat
langduerighe belech ende dat grijselicke schieten, welcke twee dinghen
haer billicken begonsten to verdrieten, mochten ontslagen werden . Want
hebben gestelt met den opganck van den dach van twee kanten den Spangerden
aen to vallen, eerst an dije Zijlpoort die in Westen staet ende zoe
van buijten nae die Cruijspoort, menende to vernaghelen het ghescut,
153 Adriaen van Groeneven (1526-1573), heette eigenlijk Van Adrichem, maar noemde
zich Groeneven naar de hofstede, die hij omstreeks 1565 nabij Santpoort stichtte .
Hij was in 1567 en 1568 schepen . Zie Sasse van IJsselt, 113 . Hij was in gezelschap
van Aeriaen Joosten, paler van de falibegijnen in Alkmaar, die gedood werd en van
Frans Hals, die ontsnapte .
38
waeraff drie of vier van des stats soldaten off gevangen zijn, want zij achter
bleven . Ende oock mede zijnder eenige soldaten Sinte Katherine brugge
154 uuijtgevallen op een vlot die zij van balcken ende ander houten gemackt
hadden, maer hebben ock niet bedreven want zij den Spangert bereijt
vonden in slachoorden . Ende zij hadden op dese vloten off balcken
twee bassen geleijt ende als die ofgescooten waren quamen zij in stadt .
Daerbeneven als die brughe nauwer was, dan die mochten overscheepen,
die haer haesten over to comen, zijnder ock sommige verdroncken. Maer
zij en hadden niet veel eers .
Den 22 dach zijnder 13 of 14 sleeden met cooren ingecomen ende ander Op S. Vincent dagh
provanden. Item die ornamenten van S . Johans clooster zijn opt stadthuijs
(bij believen van den burgemesteren) gebracht .
Die van Leijden ende Delft ende andere steeden hebben op dees tijdt die
van Haerlem toegelaeten ende geconsenteert, dat alle haer acme ende
povere, miserabile personen zouden bij haer ghesonden worden, diewelcke
zij zoe lange tvoors. beleg duren souden, begheerden to onderhouden ende
daer zijnder veel uut stadt ghetrocken . Den 23 welck is Emerentiana
jonfrou, zijnder 23 sleeden met cooren gecomen ende busencruijt . Isser
ock mede een vals alarm ghemack aen beijde zijden, tsavonts omtrent
sevenen .
Den 21 in een huijs saten er 14 Duijtse personen bij malcanderen aen
twee dijssen of taefelen in een camer ende daer worden een groote cloot
gescooten onder den hoop an den dijs sittende . Een hellebaerdier worden
aen zijn cop gescaoten ende een ander soudaet in zijn zijde, sonder
ijemant anders meer to beschadigen dat wonder was om sien .
Den 24 dach zijnder 35 sleeden met provanden gecomen . Ende die Span- folio 30
gers hebben twee stucken ghescuts opt nude blockhuijs ghebracht, daer
zij die stat mende mede to crencken ende scooten met een scoot 2 soudaten
staende op het Creijeneest 155 an die muijre .
Den 25 zijnder ingecomen drie oft vier en dertich sleeden met cooren, Pauus bekeerin
terwenmeel ende rogghe al offet van den heemel geregent hadden .
Op desen dach als Paulus bekeerin, hebben het stadts volck een gevangen
Duijts met seeckere briven uuijt stadt ghesonden nae den Haut in den
Zuijden leggende, om den graeff van Euxersteijn 15s, diewelcke terstondt
antwort wederomme brochten . Welcken voors . boode den Graeff een
154 De Catharijnebrug was de noordelijkste brag in de stad over het Spaame .
155 Sterkte aan de stadsmuur bij het einde van de Oude Gracht, die daar vroeger
Kraaijenhorstergracht heette . Nu Nassaulaan.
156 Otto graaf van Eberstein, hoofd van een regiment Duits voetvolk . De wederwaardigheden
van dit regiment van 13 juli 1572-21 augustus 1573 beschreven in Verzeichniss.
39
vierkanten daelder gegeven heeft, diewelcke die stat tewile die belegedt
was, bij menichten doen slaen hadden, welcke daelder hij daervooer gaff
den brenger van dese een goude croone.
Den 26 zijnder 37 of 38 sleeden met cooren ingecomen . Zij hebben nacht
ende dach ghedondert met haer eenooghde reusen 310 scooten, opdat zij
in stucken an die stede hadden gescooten, niet souden maecken 157,
Haerlem flu haelmeer genomt . Desselven daechs hebben wij verstaen,
dat van alle lantschappen ende volcken, tot die welcke die naem van die
stadt van Haerlem gecomen was, die stadt als zij duslange, dan met een
ghemechlijcke ende fraeijen verandringhe Haelmeer, ghenoemt werde,
want is heb gesien brieven die aldus luudende waeren : De eersame bijsondere
N . etc. tot Haelmeer .
folio 3ov . Den 27 sijnder 19 sleeden met coaren ende provanden ingecomen. Onder
dach ende nacht hebben zij ghescooten ende geblasen 360 scooten ende
oock een valche alarm . Omtrent to een uren naemiddaghe is dat jonckwijf
int Hertshooft, genampt Jannecken Gerritsd . ende heeft daer 12 jaer
ten huijse ghewont, welcke een wijnherberge is opt Sant ofte Marct binnen
die stede Haerlem, als sij ijet, ick weet niet wat, wilde gaen doen, het
hooft ellendichlick in stucken ghescooten, waervan sij op staende voet ter
eerden is doot gevallen.
Item derselfder tijdt worden ock een jonghe dochtercken van 12 jaeren
in de Groote kercke nae den noene doer die eenoochde cijclops ooge gescooten
. Men heeft oock een ijdel alarm ghehadt op desen dach .
Item een jonge gevangen ende in stadt ghebracht ende opgehouden .
Op denselfden dach is Pieter Vlasman 158, capiteijn van der stat, met een
hallive cloot voor zijn hooft gescooten ende daechs daeran gestorven ende
begraven op den 28 dach .
Incarnatie
Huijden is Pieter Vlasman deerlick ghescooten
Doert springen van de steenen wesende in den bou
Arbeijdende voor de stat, ten heeft hem niet verdrooten
A1 hoewel hij om desen crijch hadden grooten rou .
157 Dus om to verhinderen, dat de bressen in de muren zouden worden hersteld .
158 Pieter Vlasman was in 1562 doctor van de Cluveniersdoelen Hij was in december
1572 tot vroedschap benoemd . Hij stond als opzichter bij het bolwerken bij zijn
schuur met ossen nabij de Kruispoort (Corn . Bartholomeusz.).
40
Ander
't Was een beminder der consten, elck een ghetrou
Tot tgemeen profijt to soucken was hij ghewent
Ende tot elck eens dienste, was man off vrou
Dacht en twintichsten Lou, heeft hij tleven geent .
Den 28 sijnder een vaendel Engelsen van welcke overste was capiteijn
Simmado, een faendel Scotten daer capiteijn was Beauffort 15s, den Prinche
van Orangien sijn lijffwacht daer capiteijn off was Marcotijn lga, de
graeff van der Marck sijn wacht met capiteijn Vardeur igl in stat savons
laet gecomen 162.
Die burgemeesters ende capiteijnen lieten ter zelfder tijt in Sinte Gangheloff
kerck 163 (God beeter ende daerna isset in stadt over ons gegaen 164)
een groote stallagie toe stellen, omme paerden to stellen ende hebben dat
voor een stallagij ghehouden tot den leesten uure .
Item desen voorleeden nacht zijnder zeeckerlijcke posten met briven van
den Prince van Orangien ingecomen, diewelcke terstondt met antwoort
van burgemeesters wederomme ghereijst zijen . Omtrent den middach worden
metter stadt clocke onder andere gepubliceert dat een ijgelijck des
avonts een lantaren ofte een brandent licht schicken soude voor sijn
glaesen to setten, op Batter die gehele nacht licht op ter straeten zouden
zijn 165 .
Op desen selven dach isser een seer wonderlijck dinck ghesciet . Van diergeene
Bit met ooghen ghesien hebben, moet is het hier verhaelen . Als een
jongwijf haer soldaet eeten brocht ende nu een plattel leedich onder haer
arm hadde, also Bat haer sijde ende den arm die gedaente eens rondtcheijts
of rincx maecte, is een cloot van die van buijten ghescooten, door
dese rondicheijt als doer een ring ghevlogen ende Bat jonckwijf ende die
schotel is ongheschadicht gebleven . Een ander met een medegesel met
een berrij wat dragende is bet een been gnap of ghescooten ende die ander
is schadeloos daervan gecomen .
Den 29 op desen dach een valsche alarm aen die Cruijspoort zulcxs Bat
die clockt gheslagen warden . Daer worden ock met die stat clocke off ge-
159 Jacobus Beauffort, kapitein van een vendel Schotten . Sneuvelde in 1581 .
160 Margotijn (st.1573), Franse kapitein van de lijfwacht van de Pries van Oranje .
161 - d'Ardenne . Hij maakte zich vooral verdienstelijk bij de verschansingen .
162 Deze troepen telden samen 650 man (Corn . Bartholomeusz .) .
163 Gangolfskerk bij de Botermarkt, verbrand in 1576 .
164 Het tussen haakjes geplaatste later doorgestreept .
165 De Haarlemse straatverlichting kwam pas in de 17de eeuw tat stand .
41
folio 31
folio 31v .
leesen dat alle vleijshouwers, die met vleijs to vercoopen ommegaen, het
ossenvleijs niet duijerder en molten vercoopen all drie groot tpondt,
koijenvleijs tpondt een braspenning ende worden ock doer expresse scrijvenghe
van de Prins van Orangen gebooden dat men dese drie aenstaende
daghen zouden vasten ende bidden aen God almachtich dat Hij zijne
tooren van ons wil weijnden ende ons verlossen van die benautheijt .
Die Spangers hebben op dees tijdt haere wachten met paerden beseet in
haer scanssen voor die Cruijspoort ende daeromtrent . Men hoorden het
ghedruijs in die stadt, twelck die burgemeesters capiteijnen met briven
mijnheer van Batenburch to weten doen, opdat hij hem daernae voorts
souden reguleren lss .
Den 30 dach hebben die van der stadt een scermutsinghe uut die Zijlpoort,
int Westen leggende, gedaen, om het ghescut to vernagelen . Maer
(daer en was voor haer niet ghebrouwen) kerden haest wederom met
verlies van 6 of 7 man ende we! 30 ofte 40 gequest, onder welcke drie
capiteijnen ende een vaendrich waren to weten capiteijn Michiel in zijn
hant, capiteijn Coussij in zijn live met een spiesse gesteecken, met zijn
vaendrich, capiteijn Lambrecht van Wittenberch in zijn borst ghescooten
167 . Want die van buijten al geeret in haer scansen waeren om de stat
to bestormen .
folio 32 Op denselfden dach hebben die van der stat een mijne doen springen also
dat zij in die lucht vloogen . Zij hebben toen van quaetheijt ghescooten
321 scooten. Men heeft noch een gallij opgeseet to maecken .
Den 2 storm . Den laesten Januarij hebben die van buijten den stat van
het Craijeneest tot S . 7anspoort, int Noorden leggende, toe wel met 24
vaendels in witte hemden bestormt. Maer doen die van der stat een mijne
of hol onder die binnen Cruijspoort, welcke nu een blockhuijs of rondel
gemaect was, hadden doen springen, want aldaer wel seven vaentgens van
buijten op stonden, soe zijn sij haestelijck al dansende affghetrocken, veel
ghequest ende gheslagen sijnde. Zij donderden ende blixemde doer die
eenoochde ghesellen van Namen die vliegen genampt worden all voors.
is tot 118 scooten. Ende zij hadden oock S. Janspoort in daer zij zeer
vreselijc uut scooten, datter niemant dueren en mochte in die strate ende
stadtsvolck all duvels aenloopende hebben die mollen of ratten uut haer
166 Stuver deelt mee, dat aan Batenburg geschreven werd dat de vijanden met veel
paarden in Bennebroek op de Meer de wacht hielden .
167 Wittenberg overleed kort daarop aan zijn verwondingen .
42
holleckens ghedreven ende daer uut gheworpen igs .
Die van der stadt zijn onder die S . Janspoort gecroopen ende hebben die
doode lichamen gheplondert ende die hoofden afghesneeden ende over
het rondel geworpen . Ende een Wael die met sommighe ander medeghesellen
sich hadde verstecken onder die poorte, ter tijt toe, dat hij in
duster ende sonder weten van die van der stat, mocht schadeloos ontsluijpen,
is tegens den avont gevangen genomen ende in die ghevanckenisse
om ghepijnicht to worden, geworpen . Die ander hebbent ontloopen ende
haer leeven behouden . Een burger die mede plonderden is van die
Spaengiarden ghescooten ende doot blijven leggen . Ende als zij nu dus
doende waeren, soe is die stat tot onset gecomen een vaendel Walen van
welcke overste was capiteijn Mournault 169 ende noch een bende ruijters
van welcke overste was capiteijn Enckhuijsen 170 . Als zij een anstoot gehadt
hadden van een deel Spaensche ruijters die haer mende to keeren,
alwaer twee of 3 mannen met die vaendrich van de ruijters die int ijs
brack met zijn paert gebleven ende zijn alsoe vechtende in stat gecomen
van die Meer off aen die poorte toe . Twee alarm. Die burgemeesteren ende
capiteijnen sonden twee booden uuijt met briven an men heer die
Prins diewelcke zijn Excellentie souden denuncieeren die groote victorie
die God haer gegeven hadden op desen dach, maer overmidts dat die
passagie van de Spangers zoe dicht beseedt was, zijn zij wederomme nae
stadt ghekeert, met hem brengende gevanghen een Hoochduijts die hennipzaet
in zijn hoesen hadden om to eeten . Maer tegens den nacht zijn sij
onbeschadicht doer gepassert .
Een coorte descriptie om to verstaen wat eert mijne, cuijl, ho!, onder die
eerde. Sij macken een mijne ofte so diepen put als zij mogen, onder die
aerde. In desen put aldus hol ghemaect, stellen sij sooveel buscruijts alst
haer noodich dunt to zijn, ende dit gedaen hebbende stoppen sij het van
alien canten dicht toe, alleenich latende een cleijn laetgat, door welcke
het vuer mach met cruijpende ende springende vlam, tot het verholen buscruijt
vlieghen. Dit aenghesteken zijnde, wort al datter boven ende omtrent
is niet anders in die lucht dan met een eertbevinghe opgheheeven,
168 Volgens Sterlincx waren de Spaanse troepen al op de zolders en andere plaatsen
van de half afgeschoten Janspoort, voor de stads soldaten hen in de gaten hadden .
Corn. Bartolomeusz . schatte het aatttal daden aan Spaanse zijde op 3 a 400 . Valgens
Alva waren er bij de aanva115 doden gevallen en bij het opblazen van de mijn 8 of
10 (Gachard, II, 313) .
169 Jean Maregnault .
170 Enckhuijzen was ritmeester over 70 ruiters .
43
folio 32v .
also dattet hiervan moet to bersten ende vernielt worden, al dat het so
eenichsiens aenraect.
Copie van die brieven die Don Frederico an zijn vader heef t ghesonden
waeraf den boode gevangen is ende int Neederlantsche spracke overgeset
171 ;
folio 33 Ich schreef u laestent dot die stadt van Haerlem souden wesen in handen
van den Coninck voor Sondaghe : twelck ons souden niet toegelaten en
hebben. Ick en gave niet die werde van Bender boone voor t' deel van
deser werelt, ghemerckt dot die affaren ende sacken so verre gecomen
zijn, dot die Christenen ende getrouwe van den Coninc vreesen die swaerden
ende wapenen van die kettersche ende verraders, niettegenstaende
die groote victorien, die sij hier voortijts ende tot noch toe op haerlieden
vercregen hebben, mitsgaeders die openbare teekenen van henluijder
blootheden . Sijn excellentie heeft tot 2 mael doen besien ende ondersoecken
die nederwerpinghe ende affschietinghe der muuren vant ravelijn
ofte platte rondeel door Rodrigo Peres, dor London 172 ende Artaion 173,
ende vaendrager Begerra, ende zij seijden alle, dot die laechte was van
die hoochte Ben stogie, oft gebout van eenen huijse, ofte luttel minder .
Soodat die vijanden seer weijnich plaetse hadden in die sijden, om groot
getal ofte menichte van volck to moghen brenghen tot haerder beschut
ende bescherminge . Dan datter waren twee straten naest den anderen,
tegenover die twee platte bolwercken, uutgaende op die Marct . Ende
voorwaer (ter oorsacken van dese verclaringe ende alle tgheenen dot wij
ghemerct ende ghesien hebben, vant opclimmen in die storme, ter plaetsen
doer men de storm souden ende behoorden to doene) : behouden effen
ende pleijn . Sulcx, dot men alle middelen hadde, om Ben ijgelijck to stellen
op de bresche oft niederghescooten plaetsen der muijeren, om to
vechten handt teghen handt met die van der stat . Noch die onse en mochten
niet beschadicht worden van eenijge sijden, door dien, dot sij gheen
strijckweer ter sijden en hebben ende dot meer is, so is dot de breete van
die beschooten mueren ende wal, van den ravelijn ofte rondeel tot S . 7anspoort
toe, ten minsten moet wesen twee hondert voetstappen ende alle die
gracht vast bevrosen . V. S.174 aenmerct, of Godt oijt gaf zijn soldaten alfolio
33v. sulcke generale laddere, als dese . Ten eijnde siende alle dese bekende
sacken ende bequaemheden zijn Excellentie determineerde ende besloot
171 Een andere vertaling bij Sterlincx .
172 Sancho de Londono, schreef in 1587 op last van Alva Ben bcek over de militaire
discipline .
173 Lorenco de Artajona .
174 Vostre Seignurie .
44
door advijs van den gheheelen raet, dat snachs daerna volgende, in duijster
souden comen die vier vaendelen van Mondragon 175 ende 2 duijsent
hackghescutten Walen int quartier van die Spangerden . Item die seven
vaendelen van Polweijler 176 , om slachoorde to macken met die Spangiarden,
ende die ander vier faendelen van Frunsbergher 177 ende Eversteijn,
souden trecken in schanszen om aldaer van achteren die Spaensche ende
Walsche haeckgescutten to schieten op die vijanden, met een goeden hoop
Spaensche lantsknechten . Ende na dat men alle die natien zeer wel besprocken
hadde ende haer die ordinantie, die sij onderhouden souden
voorghehouden heeft, zoe heeft hij bevolen, dat sij haer allegader met
hembden becleden souden, opdat zij in den dagheraet onversiens die Lutherianen
ten bolwerck in ende S . Janspoort ende lanx ter sijden van
d'ene poort tot d'andere aenvallen souden, ende zijn Excellentie deijlde
de hoofden ter plaetse, daer sij bequaemst waren, sommighe voer ende
etlicke achter ende sommighe int midden, opdat aen alle sijden goede
orde ende regiment wesen soude . V.S. gelovet, dat die affairen ende
dinghen so verseckert ende vrij waren voor ons, als ick tegenwoerdelicken
soude mogen uutspijen .
Nu comende tot die substantie ende materij van die sacken voorschreven,
ons volck begonsten die vijanden to bestormen ter gesetter uren ende zijn
ter sijde aengevallen . Ende also ons volck het bolwerck bestormden,
stacken die vianden tvuer in een van die mijnen oft verboorghen cuijl
onder de aerden, waervan etlicke ghetal van soldaten bleven, sulcx dat
door dien middel niet eenen duijvel varder heeft willen aentreeden . Ende
die alder archst ghedaen hebben, ende minst haer devoir oft behoren, zijn
gheweest Spangiaerden, twelck een eewige schande is ende is sterve van
rouwe ende haertseer, dat is seggen moet ende heb reden om to seggen :
In der waerheijt met thien welghemoede soldaten, die voarts overghetreden
hadden, sonder faute ende twijfel, die stadt hadde ons gheweest . Die
Duijvel hael se .
Sij hebben ghescooten Cherren 178 , die als man van eeren vooraen tradt,
sonder dat hem ijemant volchde . Van dengenen die sij meest gedoot ende
gewont hebben, zijn meestendeel ghebleven int aftrecken in die grachte .
175 Christoforo Mondragon (1504-1596), Spaans veldheer, bekend om zijn hoogstaand
karakter.
176 Nicalaus baron van Palweyler en Florimont, kolanel over Duitse traepen .
177 Georg von Frunsberg Freiherr zu Mundelheim (gebaren 1533 of 1534), hoofd van
een regiment Duits voetvolk. Hij werd in 1577 door zijn eigen troepen gevangengenomen
en uitgeleverd aan de Staten-Generaal .
178 Begerra .
45
folio 34
folio 34v,
Don Rodrigo de Toledo 179 bleef alien staen ende diegheene die hem ghevolcht
waren ende is wederom ghekeert zeer gequest met een busse in
zijn dije ende twee wonden van lancien, deen in sijn aensicht, ende dandere
in zijn bille . Rodrigo Peres is oock gequest, ende Tesseda 180 , ende
Steven Calijl . V. Seigheurie geloovet dot men noijt so snooden ghespuijs
en sach ende hadden wij goede soldaten ghehadt, wij waren teghenwoordelijcken
uut den verdriet van den vermaledijden leeger van Haerlem .
Onse sonden ende quade verdienste zijn oorsacke van desen ongeval .
Uut eenen anderen brief ghescreven voor die storm 181 : Die vijanden
hebben ons dese voorleeden daghen ghedaen een dappere schermutsinghe,
meijnende ons ghescut to vemagelen . Maer siende onse volck in oorden
stellen, zijn vertrocken na die stat al vechtende als keijsers .
Item noch uut eenen anderen brieff ghescreven voor die storm. Die vijanden
in een fiere oft wrede scarmutzinghe hebben ghescooten Don Francisco
de Toledo 182 , capiteijn van der wacht van Due Dalva, met een periculoose
scoot van een busse . In welcke scarmutzinghe vochten die verraders
ende schelmen al vertreckende ghelijck duijvels.
Uut een anderen brief gedateert den 29 Januarii . Het schijnt dot zijt
achten een jockspul, ghemerct hebbende, dot sij teghenwoordelicken bereijt
staen tot den aldervreeseliecsten storm, doer men oijt van heeft hooren
sprecken . Aaenghesien dot sij ons verwachten achter haer borstweeringhe,
met vier duijsent soldaten, Duijtzen haeckghescutten van den stat,
sonder andere van die voors . stadt, die aen die mueren comen, om to
sterven als Romeijnen .
Item een cleijn jonckxken genaempt Thiman Jansz . sat bij sijn vader Jans
Teusz., in S . Jansstraet op solder en wrochten ende den stoel daer hij opt
sat worden onder zijn lijff van een grooten cloot van 40 pont aen stucken
gheslagen . Het jonscken nijet beschadicht zijnde dan hij was zeer flaeu
ende slach to bedden een of twee daghen van het verschieten want hij en
was gheen 12 jaer ouijt.
folio 35 Den eersten Februarii sijn sommige ruijters 183 die Zijlpoort (dot is die
Westerpoort van den stat) uuijt ghetrocken ende gescarmutz en hebben
179 Rodrigo de Toledo, neef van de hertog van Alva, maestro da Campo . Hij overleed
aan zijn verwondingen (Albs, III, nr . 1743).
180 Juan de Texeda .
181 Een andere vertaling bij Sterlincx, evenals van de volgende brieffragmenten .
182 Francisco de Toledo : Bedoeld zal zijn Fernando de Toledo, die volgens Alva verwond
werd (Albs, III, nr . 1743) .
183 Volgens Corn. Bartolomeusz. 20 ruiters .
46
een Spaensche ruijter met twee Duijtesen gevangen ende sommighe gequest,
waerdoer die van buijten een alarm ant blockhuijs ghemact hebben .
Die van der stat wederom in stat gecomen ende niet veel schade gheleeden.
In dese schermutsinge worder een Wael van zijn peert ghescooten,
ende hij zelfs levendich wech gheloopen ende liet het paert leggen .
Op desen dach nae den middach zijnder wederomme 26 sleeden uuijtgheloopen
omme meer coorens ende provanden to haelen, met den welcken
zeeckere haecghescutten een stucke nae die Meer van Haerlem getrocken,
alwaer zij weder een Wael gevangen ende in stadt gebracht . Dese heeft
beleeden dat sij met een eedt verbonden hadden geweest, als sij die stat
inghecreghen hadden, niemant van al dat levent ontfanghen had, souden
spaeren ende ghevracht zijnde van waer sij so veel pravanden, als haer
noodich waer creghen, heeft gheantwoort, van Amsterdam, Uutrecht ende
Niemeghen . Cruijt ende clooten vant huijs van Antwerpen.
Omtrent dese tijt beschansten die Spangiert an die zeven moelens, ende
voerden daer zeeckere veltstucken, omme tSparen to beschieten .
Den 2e heeft die Spaensche ruijters 13 sleeden met cooren ende volck Lichtmisse
onder welcke ooc burghers waren, genomen, maer die van Alsmeer hebben
haer dat ontiaecht .
Denselfden dach sijnder omtrent 20 ruijters met omtrent duijsent man folio 35v .
haeckscutten, ende dubbelt solders in Scalckwijck getogen om den brugge,
die van de Hout of Boss, so men seijt, ghemaect hadden over Sparen
184 . Maer ten was soe niet als men seijde, ende zijn weder in stat gecomen,
eenige huijse gebrant hebbende .
Maer na den middache hebben zij weder buijten den Zijlpoort getoogen
scermutsende met 20 ruijters maer daer en was voar haer niet ghecocht
ende zoe quamen zij wederom in stat.
Nota. Den 3 is ghebooden in de stat, als dat men een roggetbroot van
ses pont om 3 stuivers, een mengelen soete melck een blanck, een pont
koije kaes om 9 deuts, een pout booters voor 2 stuivers ende die rinsche
wijn niet hooger dan 6 stuivers die kan, mosten vercoopen . Dese graci
quam van die Staten wegen, een appel om een halve stuver. Een hinnen
eij goe op dese tijt binnen Haerlem een blancke, een pont wittebrots om
2 stuivers .
Voorts dat een igelijck zijn brantemmers ende ladders mitsgaeders alle
ghereschapt toten brant nodich zijnde vaerdich, geredt, ende voer de hant
setten sal .
184 De brug lag volgens Stuver nabij de Gravensloot onder Heemstede .
47
Der zelfder tijt hebben die burgemeesters capiteijnen zeeckere brieven 185
van die Prince ontfangen waerop zij terstond antwoorden wederomme
zonden.
Op desen nacht hebben die Spangers veel vieren ende branden gemackt
rondom die stadt, maer men konden niet weeten wat zij daermede voor
hadden.
Item op denselfden hebben die ruijters van der stadt een scermutzinghe
gehadt tegens die Spangers maer niet bedreven an beijde sijden .
folio 36 Den 4e hebben die Spangiers eenen loosen alarm gemact, welcke die van
der stat, als altoes, een oorsaeck heeft gegeven ende benaecht om haer
ghewer haestich an to grijpen ; maer daer en is niet na ghevolcht.
Die van der stadt hebben weder een van haer heijmelicke earners aengestecken
ende die daeromtrent waren, weder omhooch laten springen,
waermede vernielt zijn, als met een eertbevinge, die delvers ende Spangers.
Die dit heerlicke stuc wercx, zoet zijt nomen, heeft eerst ghevonden ende
Overt oock toeghescreven een Hoochduijts, die al eertijts in die sijlverbergen
allerleij metael hadde gegraven ende was geheten Georgen die vuijrwercker.
Denselfden dach sijnder 40 ruijteren op scermutsinge getogen den Scalwijckerpoort
uuijt met drie of vier sleeden, op deene 2 bassen leggende
met teerhoepen ende hebben Vijfhuijsen an brant gesteecken, een ghewont
met een paert in stadt brengende van des stats soldaten . Na middach
zijnder weder een deel ruijters denselven weech uuijtgetoogen meenende
datter provande sleeden comen souden om die veijlich in stat to brenghen,
maer daer en is niet bedreven .
Op ten selven dach die stats metselaer genaempt Cornelis Gerritsz . met
Michiel Pravesoers sijn knecht, onder die muer van Sinte Margriete 18g
doot gevallen, dat haer ingewant onder die muer bleef leggen, daer sij
haer sellefs zeer in versuijmden, doerdat sij die muer int bicken niet en
stutten .
Den 5 dach heeft een Spangiaert die Oval ende sterckte ende oock den
wacht willende besichtighen, ende daer uut zijn volck betoghen een thonnighe
eens seer groten stouticheijts, loon ghecregen zijns rockeloosheijts,
folio 36v. want als hij met zijn gantsche lijf bijna met een loop boven ghecomen
was, heeft hij het heijrleger niet Lang met zijn ogen beschout . Dan ter-
185 De inhoud van de brieven was volgens Corn . Bartolomeusz . dat een aantal proviandsleden
genomen waren, waarbij ettelijke Haarlemmers in het kamp van de
vijand waxen terechtgekomen.
186 Nabij de stadswal ten Oosten van de tegenwoordige Nassaulaan .
48
stont van stadthaecgescutten doorscoothen zijnde, is doot ter aerden gevallen.
Item hebben die van der stadt weder een eertbevinghe in den lucht ghemackt.
Sommighe van die delvers ende Spangierden zijn wederom in die
lucht ghevlogen, maer (och laci) alte swaer zijnde van doochde, zijn sij
wederom nederwaerts gesoncken, ende in een donckeren cuijl plat ende
doot gevallen .
Item op denselfden dach zijnder 8 sleeden met cooren ende provanden
savons in stadt gecomen tsavonts to 8 uuijren .
Den 6 dach hebben die burgers den reste van de St . Janspoort in stadt gewonnen
met cracht, opdat sij ten lasten deur schieten gebrocken wesende,
niet in de vest vallen ende soude .
Op denselfden dach een loosen alarm gemackt .
Een schoelkint genampt Wigger Aresz . Verbeck, een joncksen van seven
jaer, smorgens ten 8 uuren met zijn medegheselle na schole souden gaen,
is van een cloot doot ghescooten ende zijn medegeselle gheen hinder lijdende.
Dit is gheschiet bij Hendrick van Wamelen burgemeesters huijse
ter zijde aff.
Item een vrouwe wat doende, is het inghewant uut het lijf ende voorts
doot gescoten .
Den 7 dach hebben die van buijten twee alarm gemaeckt .
Den 7e die ruijters van Haerlem, uut wesende om haer provandt sleden
waer to nemen, cregen een sle van die Spanierts .
Die leeste sleeden van cooren . Op denselfden dach sijnder 136 187 sleeden
met cooren ingecomen.
Item op dese tijt isser een sleede gevangen, die van Amsterdam met 2 folio 37
vrouwen, die provande int leger brachten, met al het goet ende den voerman
is mede in stede ghebrocht 1g8 .
Deselven daechs is ock een cleijn kint, onder veel ander kinder sittende
doot gescooten, sonder dat die anderen eenich leedt gheschiede .
Den 8 dach als die klock alarm sloech, zijnder zeer veel delvers vernielt,
ende in een grooten cuijl, doer het heijmelijcke angestecken van bussencruijt
van die van Haerlem diet anstacken .
Den 9 dach heeft monsr Rosenij 189, een Fransoeijs capiteijn, hopman
187 Hier stond eerst 105 sleden, welk aantal ook hs . 4 noemt. Corn. Bartholomeusz.
spreekt van 128 sleden .
188 Zij bespiedden de proviandering door sleden en waarschuwden dan Spaanse ruiters .
Door hun toedoen waren sleden drie dagen to laat gekomen (Corn . Bartholomeusz.)
.
189 Achilles de Darive, heer van Rosigny (St . 1573) .
49
Ripperda, gouvernoer van Haerlem ghestraft van zijnder negligentie, seggende
dat hij beeter toesigt behoerden to hebben omme een ijghelick een
goet moet ende een goet voorganger to wesen, twelck een igelick zoewel
soudat als burger to beter souden doen anvallen 1»0, Desgelijck strafte hij
ock die burgemeesters seggende als boven .
Den 10 dach hebben die van der stat weder een duijlvels hol doen springhen
alwaer datter veel ghebleven zijn . Men sagen armen, bienen, stocken,
barden, in den lucht vligen als snee, maer zij villen weder in haer oude
plaetse.
Die burgemeesters ende capiteijnen, hopluijden sijnde dat die mollen niet
op en hilden van delven ende graven in ende onder stadts nieuwe gemaeckte
wal ofte bolwercken, ende zij laghen zoe na dat die soudaten
van buijten enae binnen malcander het gheweer benamen, zoe hebben
zij met advijs van alle die capiteijnen ende hopluijden deser stadt geordinert
eenen nieuwen binnenwal, in forme van een halve maen, zeer dick,
hooch ende bredt van tacken ende andere rijs ende materien to zamen
folio 37v . ghebracht waeraen een igelijck zoewel soudaten, burgers, vrouwen, maechden,
kinderen, mosten arbeijden, ter tijt toe dezelve volmackt zouden wesen.
Die voors . wal worden beghonnen van S . Margrieten kerck off tot St .
Jans convent toe, zulcx dat er over die xxx huijsen ofghebracken zijen lsi,
Op denselfden hebben die van der stadt Haerlemmerlije verbrant ende
een pionier in de molen vant veer 192 na Amsterdam sittende, gevangen,
ende zijn rock met cruijcen over die wal gehangen .
Den 11 isser een uuijt het Duijtsche leeger, twelck int Bosch lach, met
loosen briven an de stat ende an Steenback houdende, seggende dat hij
van den Coninck van Sweeden gesonnen was . Wat hij is ende wat hij in
sien heeft ghehadt, is de ghemene man onthoudich, behalven dat hij ghehouden
wort voor eenen Sinon 193 ende eenen loosen Grieck, zoe worden
hij vast geset in die gevanghenis .
Voert zijn die van Haelmeer met vier of vijff schuijten die Soemerwech
uut om hoij getoogen, ende een Boer gevangen ingebrocht, dragende op
sijn lijff het levreij van den Coninck, een root cruijs .
190 Volgens hem zorgde Ripperda niet voldoende voor de reparatie en versterking van
de stad en zouden de bosmakers slecht voor het geschut zorgen (Stuver) .
191 Later werd een schadevergoedingsregeling voor de afgebroken huizen getroffen,
zodat in tien jaren alle schade vergoed was .
192 Penningsveer.
193 Sinon was de Griek, die zich door de Trajanen lief gevangen nemen om hen over
to halen het houten paard in hun stall op to nemen . Haewel men in de Zweed geen
bedrog kan vinden, werd hij op 27 mei gehangen .
50
Den eersten schuijt. Den 12 isser een scuijt van Leijden die Fuijck 194
ingecomen met victalie . Zij donderden van buijten doer haer pijpen die
dom dom gingen 114 scooten .
Den 13 dach een post met brieven ingecomen . Omdat het ijs al heel uut
het water was, met schepen beghonnen to varen, zoe datter zchoone victalie
inquam van als.
Den 14 dach sijnder 40 soldaten met 60 last rogge, tarruwe, bonen ende
ander victalie ingecomen .
Den 15 dach isser een Aelsmer schuijt met turif gecomen, ende een tubben
vol levende snueck .
Den 16 dach een tochtschuijt met wat broot ende vijs ingecomen .
Den 17 dach sijnder vijff hondert soldaten in stat gecomen, onder welcke
300 dubbel solders, van welcke capiteijn was Christoffel Grunter 1s5 .
Op desen selfden dach zijnder drie alarmen geweest, want die van buijten
deden springen uut haer hollen an stadts wallen ende zij waren starrick
in haer schanssen 31 faendelen om to stormen . Maer het en ginck niet
wel an haer zijde . Haddet wel gheluck sij souden aengevallen hebben,
want zij wouden haer waert thuijs .
In stat gecomen 28 schuijten met provanden .
Den 18 dach is die eerste galije, lanck weesende 84 voet, met haer volck
nae die Haelmeer getoogen ende daer is schoone victalie ingecomen .
Het avijs op dese galeij voors . was aldus ludende ende het is stadts avijs
yI'tI : ty, /1Iw
f
Op denselfden dach hebben die van Leijden den stat to hulp gesonden
met 2 metalen stucken, clooten scietende van drie pont off daeromtrent,
want die van der stat geen gescut hadden, ijseren noch metael . Die van
buijten met haer eenoochde ghesellen hebben een van stadts gotelingen
an stucken gescooten. Tis wel geraeckt nae zij met een ooghe zijen .
Den 19 dach zoe sijnder noch thien gootelingen van ijser gecomen, soe
grooten als cleijnen, met cruijt ende victalie .
194 De Fuik is een shot in het verlengde van de Zamzrvaart, uitkamende in de Haarlemmermeer.
195 Christaffel Gunther, kapitein van gcedgeharnaste Duitse dubbelsaldeniers . Hij is
nag in 1584 bezig betaling voor zijn diensten to verkrijgen .
51
folio 38
folio 38v.
Op denselfden heeft het volck van der stadt wederom een mijne doen
springen ende met armen, beenen in den lucht, daerop zij van buijten
zeer donderden van quaetheijt. En voorts sijn sij met haer galeijen van
Amsterdam bij het Penningsveer gecomen om daer een gat to maecken,
om op die Meer magen comen . Ende die galeije van der stat isser nae geseijlt
ende heeft haer vaendaen gejaecht.
Den 20 dach daer is een Wael, diewelck eer gevangen was buijten stat en
vrijgelaten, buijten Scalwijckerpoort wech nae het Duijtsche leeger in den
Hout of Boss geloopen .
Den 21 zijn die van Amsterdam met haer galeijen ende sceepen weder bij
tVeer gecomen om to delven, maer die van der stat dat verneemende
sijnder met een geleij ende een deel plempscuijtgens ende met een deel
paerden ende voetvolck die Sparwouwer ofte Amsterdamsche poort uutghetrocken
ende hebben een damlooper 19 B met vollick genomen . Een
deel deursteecken, ende die reste is bij de Fuuijck opgehangen, van welcke
zij groote beuijten gecregen hebben . Van stadts volck isser niemant gebleven
so men seijden, dan twee paerden gescooten, het een doot, ende
het ander gequest in gecomen .
Nota. Op dese tijt isser alle dinck van visch, vleijsch, booter, kaes, broot
goetcoop gheweest, dat wij na wel besoert hebben, als off die stat niet beleegert
hadt gheweest, zoe dat men van God den Heer anders niet begeren
mocht, al hoewel men in Jannuarijo voirleden halff rogge, halff
garst ende halff haver gegeten heeft ende moutenkoecken, maer ten
duerden niet lanc.
Petru.s stcel Den 22 Februarii . Op desen dach worder een soldaet, staende in die kelfalia
39 der van Sint Janspoort, op zijn schiltwacht, zijn cop van zijn buijck
afghescooten, alsoft met een swaert afghehouden hadden geweest, ja dattet
sijn hempt niet eens geraect hadden . Diverse personen van burgeren
ende soudaten hebbent gesijen . Zij donderden van buijten met haer trompetten
69 scooten.
Den 23 isser weder scoone victalie gecomen, ende een burger staende op
die muijren worden zijn cop afgescooten.
Mathijs apoetel Den 24 is die 2 galeij, hondert voet lanck wesende, nae die Fuuijck gevoert.
Het avijs was Pro lege, rege, et grege 197 .
196 De damloper ward gebruikt am hat gat to dempen .
197 Voor de wet, de koning en de kudde : De drie haofdthema's van de manifesten van
de Pries van Oranje in 1568 . Daze deviezen waxen ook gesctireven in de vendels
van de legermacht, waarmee hij in 1568 aen inval in ons land deed . Zie Van fielder,
Reactie,l7 en Bor I, 255 .
52
Den 25 hebben die van der stat twee metalen stucken van Dordrecht, het
eene omtrent lanck 14 ofte 15 voet, schietende cloten van omtrent 12 of
13 pont, het ander 7 of 8 voet schietende cugels of clooten 44 of daeromtrent
pontden 198 ende daer zijn veel sceepen met victalie gecomen binnen
Haelmeer.
Den 26e smorgens vrooch is die groote galeij voir die ander sceepen geroijt
en op die Meer comende, is sij oncingelt van neegen Albaensche
sceepen, meenende dattet vrienden waren, en genomen . Die capiteijn Gerrit
de Jonge, een jonck onversaecht man, met die bevelhebbers in een
plempscuijt gevallen ende wechgereijst . Maer die schipper genaempt Peter
den Boer met meer anderen, haer vromelicken weerende, sijn doersteecken
ende ghescooten ende daer blefer veel in den loop 199 . De cleijne
galeij achter anvolgende dit verneemende, soe heeft die capiteijn Jacob
Tomesz. een vroom, bedreven man sijn volck vermaent, dot zij prijs ende folio 39v .
eere begaen souden, waert dot sij den galije weder conden crijgen . Aldus
don zijn volck vermaent hebbende, hebben sij haer cloeckelicken terweer
gestelt ende den galeij niet alien wedergecreegen, maer noch een scip
daertoe genomen . Ende waert dot die brant int cruijt van de cleijne galeije
niet gecomen hadden, zij souden bij aventuer die ander acht sceepen
oeck gPcreegen hebben, want zij nauwelicks een scoot dorstten scieten .
Soe datter zeer veel gebleven zijn, ende vier mannen, onder welcke een
edelman genoempt Ramenschot van Loeven, die cortelijck daerna van
den quetsure gestorven is ende eerlijc begraven, ende twee vrouwen gevangen
genomen in stat gebrocht zijn op het stadthuijs . Noch brochten sij
veel gewonden van stats volck zoe doot als levendich ende doer was groote
ghescreijt van vrouwen, die haer mannen ende kinderen verlooren hadden.
Den 27 hebben die galijen an malckanderen geweest . Die van buijten namen
de vlucht, zoedat die van der stat weder het got, dot sij gedolven
ende gemaect hadden ant Veer op die Meer of an die cant, weder gestopt
hebben zoo,
Op denselfden dach sijnder veel sceepen met scuijten victalie in de Fuijcke
aengecomen .
Op den laesten Februarii hebben die van der stadt smorgens omtrent
thuschen 7 ende 8 uuren een duijlvels hol of mijne doen springen, zoedat
198 In het tweede gewicht der kogels heeft Verwer zich kennelijk vergist .
199 De kapitein, gewand zijnde, vluchtte met zijn lwitenani en ettelijke kwartiermeesters,
busschutters en affitielaiden . Het meeste yolk op de boot werd gedood (Corn .
Barthalomeusz .) .
200 Het got was reeds 4 voeten diep en 30 vceten breed .
53
folio 40
folio 40v.
zij omhooch in den lucht vloogen . Zij daelden needer als molenstenen,
die niet en mogen hangen in den lucht .
Onbegrepen den dach stonst een cuijpers huijsvrouwe in haer huijs in die
Cruijsstraet met besloten doeren, als die bevresden menschen, met een
jonge dochter mij wel beckent, en koutede aen een bierton . Ende daer
quam een groote cloot doer die deure ghevlogen thuschen haer beijden
doer ende bleeff in de selfste tonne leggen . Zijet hoe wonderlicken, dat
God in sijn wercken is, als den prophet seijt, daer dese vrouwen aen
stonden, zonder enich van hen beijden ghequest to zijne ofte geracht, anders
dan dat die joncxste dochter een stucken van den poste ofte cossijn
des deurs op haer hooft vie!, sonder gequest to zijne .
Den eersten Martii 1573 isser snachs een vrouw, den welck die soldaten
wat lastich gevallen waren om gelt to hebben, in haer bedde Boot gevonden.
Het was die moeder van Cornelis Willemss . alias Pottagij, achter den
Hout of Boss wonende als het vrede was .
Schoone victalie ingecomen .
Op desen dach wort Ewout Noutz . ghescooten met een musquet in sijn
rugghe, gaende ant Kraijennest met sommige burgers, ende een deel dagen
daernae gestorven .
Den 2 hebben zij ghescooten van buijten met haer eenoochde cijclopen
76 scooten . Nae die middach to 3 uren is een ghemen sclachoerde op die
Maerct gehouden doer een Wael, die an een van die boomen an die visbancken
gebonden stout . Hij zouden doorscooten worden hebben doer
oorsacke, dat hij een vroupersoon met cracht dooer den boom met een
schut inghehaelt hadden . Vliet, Kies, Stuver, burgemeesters verbaeden
hem.
Den 3 Martii is het gescut in stat toegemaeckt om to scieten . Want die van
buijten een groote hoochte, den cate genampt, op het oude blockhuijs of
rondel gemaeckt hadden om vandaer in stat to scieten, meenende alle die
strijckwerijng langes to scieten, datter niemant op die wal soude mogen
gaen. Zoe scooten die van binnen dat werck aan stucken .
Op denselfden tijt sijnder twee scuijten met victalie ende cruijt in Haelmeer
gecomen. Die schepenen ende galijen van Haelmeer hebben bij den
Overtoem 201 tot prijs ghehaelt Brie paerden ende 12 koeijen ende dat in
stat ghebracht.
De 4e hebben die van buijten een alarm gemaect, maer een ijdel geval .
Op desen nacht scooten des stadts volck dapper op die catte of rondel
van die van buijten .
201 De Overtoom was een overhaalplaats voor schepen tussen de Heiligewegsloot en
de Kostverlarenwetering, die op do Haarlemmermeer uitkwam .
54
Den Se een ijseren goeteling op S . Janspoort an stucken gescooten van die
van buijten ende die meester van deselfde ghescuth zeer gequest .
Een vroucken gaende op St . Nicolaes brugge 202 worden dootgescooten
met een mosquet, achter in haer hoeft .
Den 6e is die cleijne jachtgaleij nae die Meer met sijn valck gevaren .
Daer worder mede een in sijn cop gescooten, die voer het groff ghescut
stondt, om die decken to maecken ende to slechte die aerde die bijgedragen
worden op S . Janspoart. Op desen dach hebben zij alle die autaren
die voeten in die Groote kerck of St . Bavoss afgewarpen ende gebrocken .
Ende seijden die wortelen bennen uuijtgheroijt, die bomen en sullen niet
mer wassen .
Den 7e hebben die eenoochde ghesellen van buijten gescooten 199 scoo- folio 41
ten, naedat die stat van de St . Janspoort haer gescut op haer cat of rondel
een weijnich gerampeneert hadden .
Vrij excijs . Op desen dach is die burgeren ende inwonders vrij excijs
van alle ding gegeven, ende ghepubliceert van den Prins van Orangien
wegen.
Den 8 zijnder in stat gecomen 2 vaendel Engelsen ende drie faendel Fransoisen
203, maer corts daernae weder uuijtgetrocken, want doer volckx
genoch om het broot uut die schimmel to eeten, waren . Die spraeck ginck,
datter over die vier duijsent soldaten in waren, alst wel gebleecken heeft .
Derselfder tijt quamen stadts galeijen uuijt die Meer tSparen in zeijlen
ende hebben tegens tvolck in den Hout of Boss dapperlijcken gescooten
ende schutgevaert ghehouden, alwaer een brugge loch, doer zij niet voorbij
en mochten . Maer stadtsgaleijen sijnde, dot haer geen assisentie en
quam, zij menden op het Boijs to vallen in den Zuijden, zoe uuter stede
als to scheepe, doer en is niet afghevallen aen beijde zijde .
Op desen dach beghonsten zij wederom to precken in die Groote kerck
Calvijnus leringe .
Den 9 sijn die ruijters weder to sceepe gegaen, capiteijn Enchuijsen, om
na die Cage to vaeren, die niet long in stadt hadden geweest 204,
Voart op dien dach die eerste mael die Holpoort 205, die in den Zuijden
stat, geopent ende een brugge van sprieten ende noortse delen doer mede
gelecht, also die brugge int beghinssel des belegs afgebrocken was . Daernae
uutgetogen met omtrent 80 haeckscutten op het Bosch, maer niet bedreven
.
202 De Nicolaasbrug lag over het Sgaarne, hij de Karalensteeg .
203 Samen 500 man haakschatten . Het was de bedaeling dot zij een uitval naar Den
Hout zauden dcen (Corn . Bartholameusz.) .
204 Corn. Barthalomeusz . loot hen pas 13 maart vertrekken .
205 Hautpoort .
55
Die trompeten gescooten van buijten, door een mont geblasen 153 scooten.
folio 41v. Den 10 Martii 33 mael gescooten van buijten.
Den 11 snachs daeran to elven op schermutsinge getogen met ses ruijters
ende omtrent 60 haeckgescutten toten Zijl poort uut int Westen, gedaen
tot op die van buijten haer schans toe ende die schiltwacht ontliep doer
die sloeten overt velt . Wederom comende an die Zijlpoort bleef een paert
van den hopman Ripperda doot, int hooft gescooten . Ende voerts tegen
die ander vijf peerden met etlijcke haeckscutten nae het Busch toe, daer
zij mede een alarm maecten, maer niet bedreven .
Gregarius Den 12 schoone victalie in Haelmeer gecomen . Alsdoen oock eenen
allarm gehadt.
Den 13 hebben die van buijten ende van binnen niet aengherecht . Zij
hebben geblasen met haer gheselschap van Namen tot 16 mael .
Den 14 voert omtrent to halff elven hebben die van der stat wederom een
werick laeten springen ant rondel, waervan ettelijcken om den hals quamen
ende een levendich Spangert int hol cregen, die sij een sijt sattijnen
wambis ende zijn hoesen uuttogen ende coorts daerna zijn eeijgen doot
gestorven 206 , Zij cregen scooen buijdt van hem ende sanderdachs buijten
het bolwerck overgheworpen in die Spaense schans .
Op denselfden snachs isser een Wael uuijt het Bosch overgecomen in stat
ende is gevangen nae die Prince tot Delft gevoert .
Des naevolgende dagen isser veel victalie ingecomen, want het wel van
noode was.
folio 42 Die Spangers hingen daernae voer die oghen van de burgers ende soldaten
een bij zijn beenen op, twellick hem wel meder pijn gheweest heeft in
recompensij, als men wel dencken mach.
Op desen dach zi;nder 3 burgers gescooten met een grof gescut ; een genaempt
Claes Banninck in zijn buck, die terstont doot bleeff, die ander
zijn schoer bijna af, den derden zijn been met een stuck van zijn bijl of
buijck benaest off, mede levende . Vorts was dieselfde cloot gecomen doer
een holten locht of gat an het lange metalen stuck staende op het bolwerck
van die Maddaleenen 207 ende schampten van boven nae beneden
onder het stuck .
Item koeijen, paerden ende geroeff goet in stat ghebracht van die scheepen
op Haelmeer van omtrent halfwegen Amsterdam.
Den 15 ghescooten van buijten 18 scooten .
206 De SPanl'aard overleed in Het Gulden Vlies en we.rd daarna oP'gehangen Stuver .
207 Magdalenaklooster lag biJ' de Magdalenastraat in bet uiterste naardwesten van de
stall.
56
Aldernaest het clooster van S . Ursel 208 achter S . Catherine 209 in het
Soetemelck Wijtebrootstraetken is dit ghesciet . Nota. Wonder doer een
cloot . Den 16 dach worden de stoepen (dat is den banck, die voer die
doere staet, daer men op sijt) van joncker Jan van Schooten S .G. 210, an
stucken gescooten, op welcken sat joncker Jacob 211 zijn zoen, diewelcken
sat recht op den stoepen zijn beenen recht uuijtstreckende. Also sittende
worden hem an zijn slincker ben die naegel van zijn groote toen afgescooten,
ende noch 3 toonen wat gerampenert ende een gat in sien sceen
ende een stuck steens van die stoepen in zijn wange vant springen . Voarts
daernae van denselfden cloot van 40 pout worde die schrijver van capiteijn
Cristoffel Vader doot gescooten in zijn luchter zijde in den buck.
Zoe wilde een jonge dochterken van 11 of 12 jaer, die dochter van joncker
Dirick Verdoes 212, die oock staende op een ladder in die Cruijsstraet
zijn been afgescooten worden, Annecken Verdoes genampt, vii in
die schrijver voors. in zijn zijde met haer hooft, dat alle dat bloet ende
ingewant om haer haels was, al voor doot . Doer Godts genaede en wast
niet gequest, duet op haer selven quam . Ende dieselfde schrijver voirs .
hadden to voren gesprocken, al dansende, springende als die jonge gesellen
doen voer die jonge dochteren om haer to behaegen, „op die straet
daer vlicht een cloot ende daer saltier noch een comen, daer sullen wij
alle tesamen mede nae den hemel vliegen ."
Noch denselfden loot voirs . vloch achter (in denselfden stoepen) een
jonge dochter genaempt Marij Eversdochter, ende smet al haer cleeren
van haer luchter sijde tot haer hemde toe, zonder zeer gequest dan een
buul op haer bijl of daeromtrent ende was wat verheet ende gheswollen
van den cloot . Bovenal noch den selfden cloot heeft zijn aerde ghethont
aen dese jonge dochter : Jonckfrou Marij van Schooten 21s, een jonge
dochter van 18 of 19 jaer . Zij sat recht op den stoepen an die slincker
arm, ais ghij in huijs gaet, zoe vloech den cloot doer haer buck terzijden
of tot haer knien of beenen gequest ende vorts noch denselfden cloot
vloch doer die stoepen, daer zij op sat ende bleef een voet daerachter leggen,
zonder meer voerts to loopen, dat wonder om striven is, etc .
208 Ursulakloosters in de Ursulastraat . Resten van dit klaoster zijn nag aanwezig in he1
Remonstrantse hofje ald.aar .
209 Sint Catherinaklaoster lag aan de Nieuwe Grcenmarkt, tegenaver de E?lleboagsteeg .
210 Jhr . Jan van Schaten, beer van Half-Za.nzn (c . 1501-1569) .
211 Jhr . Jacob van Schaten (c. 1560-1616) .
212 Jhr . Birk van tier Does (st . 1573) woonda buiten Haarlem als kastelein op het Hais
ter Cleef. Zijn dochter Anna huwde met Hendrik de Vos, road van, de Prins van
Oranje .
213 Jkvr . Marie van Schooden (c . 1555-1573) .
57
folio 42v.
Geertruijt Den 17 des middachs hebben die van buijten stats mijne of cuijl ende
ghedelven gaeten ingenomen, diewelcke zij met eenen damp of smoock
overvallen hebben, also dat die stats volck die mijne weder cregen .
folio 43 Den 18 ghescooten 111 scooten .
Op desen dach voert die joffrou Marij vors . van Schooten die eerghisteren
ghescooten werden is op gisteren gestorven ende heeft haer sacramenten
nae die moeder ofte Romcher kercke binnen haer huijse ontfanghen doer
een priest, Hero 214 etc. genaempt, vicarius deser stat, haer zeer vromelick
houdende totter doet toe. Is op huijden nae den middach met drie vliegende
vaendels, ende alle die capiteijnen van Haerlem met die deutsche
capiteijnen die lanxt geweest hadden ende den gantsen Raet van der stat
ende veel schutters, zeer solemneelicken nae crijs of geuse gewijs tot St .
Jansintconvent begraven .
Den 19 hebben die van buijten een mijne aen het rondel of blockhuijs
doen springen, waeroff die clock alarm geslagen heeft ende daer sijnder
5 of 6 met springen ende scieten gebleven van statsvolck ende stadts
volck schoten clapperlic uut stadt met roers .
Den xx dach daer warden een koegel over die stadt gevlogen uut het leger
van die Spangers tot in een veltschuijtken liggende met peun gelaen in
die Nije vaert of Somerwech 215, daer een man in stont. Die cloft is daer
door gevallen, dat se in den gront viel .
Den 20 hebben die van der stat een mijne doen springen, maer ten dede
niet veel quaets, maer snachs meende sij den cat an brant to steecken,
ende ten heeft niet geluckt .
Paesavont. Den 21 hebben die van der stat alle die clocken int clockhuijs
gheluijt van 10 tot 11 uren toe, die wij in een Lang niet ghehoort
hadden. Die sententie ende menijghe was, dat sije van boven neer zouden
worpen ende het huijs an brant steecken, tijs ten besten gecomen . Mr.
Claes 21g orgelist heeft oock op die oorgelen gespelt .
Op desen dach isser weederom een mijne doen springen . Zij vlogen dapper
in den lucht.
folio 43v. Paesdach. Den 22 isser seer veel coarens in stat gecomen met ander
victalie, van als ghenoch . Op denselfden dach nae middaghe to 3 uuren
een scermutsinghe gheholden tegen dat volck van buijten, die int Bosch
laghen, soe datter 2 of 3 doot ghescooten ende veel gequest ingecomen
zijn ende daer zijn 2 burgers gequest, dander doot, over die statmuer
214 Hero = Hieranimus Verlenius (1511-c . 1589), vicaris-generaal van de bisschap
van Haarlem .
215 De Zomervaart is gagraven in 1514 .
216 Mr . Claes Aelbertsz . van Wieringen, organist van 1533-1575 . Zie de Klerk, p. 35 .
58
leggende uut den Hout of van dien van het Bosch doot gescooten, ende
een alarm an het blockhuijs gemaeckt .
Op denselfden stonden die van buijten achter die Leprosen, achter die
Reguliers, tot Overveen ende int Bosch den gheelen dach in slachoorden
tot savonts toe, maer daer en is niet nae ghevolcht .
Den 23 beghonnen die stas speelders 217 wederom to speelen nae oude
maniere. Jacob Augustinsen 218 heeft een Duijts met een morgenstaer of
stock doot geslagen, daer hij om ruijmen mosten ende daer was groot
rommoer.
Den 24 is het Leproshuijs buijten Haerlem een stuck verbrandt, deur haer
eijghen vier, so men meent, off datter cruijt an brant geraect is .
Op denselfden dach heeft Mauricius Brant 21s genaempt twee van des
hertochs volck bij den Overtoom, niet verre van Amsterdam, gevangen
ende in stat gebracht, alwaer sij gepijnicht zijn ende terstont hoer leeven
an een galge geeijnt .
tBosch ingenomen . Den 25 welck was Maria Booschap voir den mid- Maria Boodschap
dach, heeft het statsvolck een scarmutseling tegen die vant Bosch gehadt,
zoe datter 2 of 3 doot ende 3 of 4 gequest ingebrocht sijn, maer zij en
hebben niet bedreven, want twas om to besien ende om to beschitigen,
hoe starck zij waren.
Voert nae middaechs omtrent drie uuren weder toten Zijlpoort met 2 of folio 44
3 hondert Engelsen, Walsche ende Schotsche haeckescutten uutgetogen .
Doen sij een weijnich uutgeweest hadden, ende die int Bosch waren nae
die zijde gekert hadden, daer se meest al been toghen, soe sijnder ses of
7 hondert van die stats dubbelt solders totten Waeterpoort bij die Langebrugge,
die lint het beleg met aerde toegeworpen geweest hadden, uutgetogen
an die zijde nae het Bosch lopende. Soe die van die Zijlpoort quamen
aengedrongen met capiteijn Ardenne, die den voersten was ende
oock gescooten worden metten eersten . Die van den Hout namen den
vlucht ende wijck tot 14 vaendelen Hoochdeutschen knechten ende 12
faendelen Walche, die daer int Bosch bescanst waren . Ende ock mede die
Haerlemse jacht, ende een deel roijschuijten totten brugge int Spaeren nae
het Bosch, mede comende al schietende, zoe namen die van het Bosch
geweldelick die vlucht, nae achter int Bosch daer zij haer achternae weder
in slachoorden stelden, etc . Men seijden ende hebben van die Duijtsen
217 De stall had vier schalmzispelers in dienst, die regelmatig op de trappen van het
stadhuis en elders muziek maakten .
218 Jacob Augustijnsz . Steyn? Deze naam komt later vaor als mon,steraar voor de Prins .
219 Mauritius Brant was bevelhehUer over een aantal schepen der Geuzen . Valgens
Corn. Bartholomeusz . werden de gevangenen alleen voor onderzcek binnen Haarlem
gebracht en daarna teruggezonden .
59
naederhant verstaen, datter 4 of 5 hondert is ghebleven . Die van der stat
hebben afgeslagen ende haer faendelen afgenomen, tot acht toe . Den eersten
het faendel van Ebersteins ende 4 faendelen Frondtberse ende drie
faendelen Walche gheslagen ende 23 Hoochduijtsen gevangen ende een
deel vrouwen .
Het volck van der stat metten eersten in den Bosch comende stacken terstondt
meest alle die huijsen, hutten ende tenten an brant . Zij hebben
acht van den voors. vaendelen int stat ghebracht, slepende achter straeten,
met 2 of 3 bassen, die die jacht uut haer schans nam met 2 cleijne
folio 44v. metale veltstuckens . Vorts brochten sij veel beuts in van coijen, paerden,
calvren, voelen omtrent 40 of 50, veel harnasch, spiessen, starmhueden,
gavelijnen, rapieren, hellebaerden ende andere met alderleij costelijcke
cleeren van hopluijden, faendregers ende van mannen ende vrouwen, met
veel cleijnogije, juwelen ende gelt, voert tromelen, ketelen, korven met
broodt ende met meer andere dinghen, die to Lang waren am schrijven .
Ten is niet to warderen, hebben ons die Duijtsen naderhant, als het accort
gemaeckt was ende in stat quamen, wat schaede, dat se deden int bernen,
want poerder, crancken, mannen, vrouwen, kinderen, paerden, coeijen,
beesten, die uut den smockt niet comen en conden, zijn verbrant . Daer
zijn van onse soldaten al reedelijck veel gebleven . Men consten het numer
niet weeten, het worden verswegen, onder welcke een burger genaempt
Jan Hugen, lutenant van Jacob Pellicaen 220, capiteijn van der stat .
Ten laesten. Die Spaensche ruter met een deel haeckescutten, siende desen
brant, quamen uut alle oorden, als van Heemste, van Overveen ende
elders, ende namen dat Bosch ter sijden wederom in . Ende stats volck
trocken al vechtende ende welbelaeden sijnde, wederom in stat ende die
poorten toe.
Noch brochten statsvolck mede een rijck vrijer of jong gheselle van
Mechelen, in die mist op het ijs gevangen worden, met den handen to
samen ende sijn voeten hadden geslooten geseeten tot deeser tijt, zijn
cleeren meest genomen, ende water en broot halft sat ghespijst . Zijn lanck
Bitten was, omdat hij gerantsoent was op vier hondert daeler ; als die hadden
ghebracht, zouden hij uut gegaen hebben . Nu worden hij dus van
statsvolck verloost ende heeft het leeven behouden .
folio 45 Den 26 Maert hebben die van der stat smorgens 10 of 1 faendels, zoe op
die tijt als anders gecreegen, op die vesten gesteecken, ende laeten vliegen
tot victoria ende rijepen : papaw, papaw.
Den 27 is Dirick Janss . Braesseman, lieutenant van capiteijn Lancelot van
220 Jacob Bartelmeesz. Pellicaen, kapitein der schutterij, neemt deel aan de anderhandelingen
met de Spanjaarden en overlijdt in gevangenschap .
60
Bredenrode, met een mosques an die Cruijspoort op het halve maen gescooten.
Den 28 die princenschepen van oorloge zijn aen geen sijde halfweghen na
Osterp 221 gevaeren.
Die meer verlooren 29 maart . Op desen dach zijn die Albanische, soe
men die noemde, die van Amsterdam quamen, met 38 sceepen ende acht
galeijen, doer den Hoogen dijck 222 (die passagij na Amsterdam) gedolven
sijnde, op die Haelmeer gecomen, ende die stats sceepen zijn nae de
Caege gheseijlt, ende hebben die stat ende Meer verlaeten . Ende op denselfden
dach is die galeij, die de Staten hadde doen maecken, die men
den Hollantschen thuijn off graeff Lodewijck noemden, nae die Meer
voer den noene geseijlt, met capiteijn Mournault genaemt, in wiens plaetse
die lieutenant, genaempt Sobar Bombargen, capiteijn gemaeckt is . Met
de statsclock offgeleesen, dat alle die schippers geordineert nae die galeij
souden gaen op lijffstraffen .
De 30e hebben die Albanisse sceepen een schans an de Fuuijcke beghonnen
to maecken, om met haer sceepen daer veijlich to mogen leggen .
Den 31 Maert hebben die van buijten doen springen ende hebben daerop folio 45v .
gedondert born born tot 1 9 scooten tsavonts to drie uren, maer ten dede
statsbolwerck of volck geen quaet .
Den eersten April snacks hebben die van der stadt een scuijt met cruijt
over het velt gecregen smorgens to vier uuren .
Den 2 aprilis een jonck kint op die Maerct warden op zijn moeders arm
van een musquet int oor doot ghescooten .
Den Zen hebben die Walen ende Engelschen Sint Jans clooster 223, twelck
dat tot noch toe onbeschadigt was, gepijlgeert, gedestrueert, aen stucken
geslagen ende die kerck beroeft, waerom dat al wat moeijte thusschen die
Duijtsche knechten ende die voors . soudaten vijel, want die Duijtschen
dat roven der kercken nijet garen sagen, als hierbij blijck . Want die voors .
Engelzen ende Walen clomen met ladders op die muijren van den grote
hoff, dat men Beginhoff noempt, om aldaer mede haer personaige to
speelen als boven . Meer die Duijtsche knechten die onder tvaendel van
Jacob Steenback op den voors . groten hoff laeggen, hebben datselffde
nijet willen gedoghen, want zij stonden al gereet met haer geweer om
voors . Beghinoff to defendeeren ende beschermen . Ende die voors . Engel-
221 Osdarp, waar 20 a 25 huizen verbrand werden .
222 Die Spaarndammerdijk bij Huis ter Hart ander Halfweg .
223 Het gedeelte over de Janskerk en het Begijnhaf kamt twee maal in de tekst voor,
waarvan een keer op een inlegvel . Laalstgenaemde versie is hit uitvcerigst en is
opgenomen .
61
schen ende Walen dat zijende zijn vertrocken ende den voors. groten hoff
is onbeschadicht gebleven .
Den 3 derselfder tijt beghonen to schanssen ende to delven in Sperwoe int
tPenixsveer, om met die scheepen in die Meer to comen .
Op den Fuuijck zeer starrick, daer zij groff geschut hadden, ook op Jan
Putanenhuijs 223a geschanst, ock mede schansten zij tegen haer brag van
den Holt over het Spaeren, an alle canten van der stat 224,
folio 46 Den 4 April hebben die van der stat elff gevangen buijten Schalckwijcker
poort opgehangen, smorgens thuschen vijffen ende sessen, die zij nu als
dan gevangen hadden gecregen ende eenjonge schoone vrou verdroncken
opt Stathuijs ende was van Dornick 225,
Den 5 dach hebben zij gheblasen met haer muerbreckers op dat trondel
tot 3 scooten .
Den 6 zijnder twee boden snachs to 3 uuren in stat den Zijlpoort, ende
den anderen Scalkwijckerpoort ingecomen 22s,
Op denselfden hebben die van buijten een mijne laeten springen, maer ten
dede geen hinder off scaede an stats zijde .
Den 7 op desen dach worpen die van buijten twee wijtte brooden over die
wallen, met veel schamperie worden daerbij, dewelcke zij die soldaten
van die stat toeworpen ende riepen, to weeten, dat zij nu eenens haer lust
van goet tbroot to eeten koelen zouden . Ten zoude niet lange aenlijden
oft zij souden al opgehangen worden . Mer die statssoldaten dat luttel
achten, hebben haer tzelffde broot wederom toegeworpen, zeggende : wij
en hebben u broot (ghij canaeges) noch niet van doen.
Op denselfden hebben die van buijten ende die van binnen, opdat zij niet
verschimmelen achter haer schanssen ende zij in stat, een schermutsinge
buijten Schalwijckerpoort ghehouden . Niet bedreven .
folio 46v. Den 8 April hebben die van der stat een mijne aen gesteecken ende doen
springen, want zij boven die stat putten gingen . Maer niet sonders uutgerecht
.
Den 9e zijn die sceepen smorgens to 9 uuren, met grooter menichte uut
die Cage in den Zuijden leggende, in die Meer van Haelmeer gecomen,
over die hondert seijlen . Stats volck meenende, dot zij wonder uuijtrechten
souden hebben, zoe hebben die van binnen der stat noch 15 sceepen
met volck toegemaeckt ende omtrent 11 ende 12 uren zijn zij nae den
223aHalverwege Penningsveer.
224 Het dcel dsr nieuwe varschansingen was am de stall rondom antaegankelijk te maken
en daardoor graviandaring tegen to goon.
225 Zij was, op 25 maart in de Haut gevangen genomen en werd verdranken in een
„wijnpijp" (Stuver) .
226 Een van de boden was de kapitein van de galei op de Kaag, Herman 7ansz. (Slaver) .
62
S . Toen de noordwal van Haarlem onverdedigbaar dreigde to warden heeft de stud
een nieuwe binnenwal gebouwd togenover het bedreigde gedeelte . Deze ~'avure is til'-
dens het beleg to Leiden gedrukt .
6 . Enkele der verdedigings- en aanvalswerktuigen binnen en buiten de stall . Links enkele
kiJkhuises, die de SFanJ'aarden voor de wal hebben oPgericht om binnen de stall to
l
kunnen kiken en schieten . Ook werd een scheePl
J
J 'e met een kikhuiseJ in de gyacht gebruikt
. Midden boven een vlot een kleine galei en een » molenschuit" . Onderaan een
staketsel om het beklimmen van de wal to bemoeilil'ken en haken om de viaJnd of to
houden.
Hout geseijlt, menende den brugge, die die van buijten over het Spaeren
gemaect hadden, an stucken to zeijlen . Maer doen zij onder het Bosch
quamen, is het stijl geworden, ende bleven in den brugge steecken ; zoe zij
niet bedrieven en mochten, sprongen zij uut het schip ende villen int water,
ende daer bleefer zeer weinich, want zij sagen, dat zij den strop om
den hals hadden. Zoe ten laesten quamen zij drupende in stat .
Op denselfden is tvolck nae het Bosch int uuijtseijlen van de sceepen gegan
doer het Waterpoortken om to scermutsen tegen haer, maer sijnde,
dat die sceepen niet bedreven, zijn zij oock weder ingecomen . Ende die
van buijten hebben ant bolwerck alarm gemaeckt omtrent een uren nae
den noene .
Op desen dach hielen die princenscheepen tegens die Albanisse sceepen
schutgevaert op die meer van Haelmeer ende omtrent den avont noch een
schermutsinge op die Somerwech buijten die Scalckwijkerpoort gheholden,
zoedat die van die Fuuijck een schans daernae thussen haer en ons
maeckten, al binnen Rustenburch .
Den 10 April zijnder vier booden Scalkwijckerpoort snachs uutgeloopen folio 47
nae die Princen sceepen .
Een wonder werrick ende groot mirackel door God gedaen . Op desen Nata
dach Overt Claes Cop zijn wijff genaempt Cornelis Jansdr . Coldermans tot
haer susters an die Crocht over tHeijlich Geesthuijs 227, opt solder gegaen
siende nae een scoot, die in die gevel ende die middelschoorten doerghinck
tot in die aftercamer in die schoorstien thusschen haer vollick nederviel
. Doen zij nu ofgaen soude, staende een vaem of anderhalf van die
gevel op die solder, soe werder een van die grootste clooten, comende
doer die gevel, vloch haer tusschen haer beenen van achteren boven haer
knien doer, alsoe dat haer hempt ende wollen hempt met haer koers van
achteren ende van voren, alsamen an stucken waeren, dat ock een stuck
van haer hempt op die solder lach, ende was ofter een hout doergevlogen
was. Ic heb personen ghekent ende mijn goede vrienden, dient gesien
hebben; haer beenen waren nauwelick eens gequest van binnen, het vel
een lutsxken geraeckt wesende, soe dat se daechs daernae wel over thuijs
gaen conden . Maer haer arm was een groote step opghesprongen, dat die
wat gequest was, ende voorts dieselfde cloot ghinckt noch daernae doer
die solder ende achtergevel ende worden ghevonden over drie of vier
erven of huijsen daerafter .
Den lle is des stats volck op den Hout gevallen, meenende dat het sceep- folio 47v.
volck bij Hemstede, alwaer zij laegen en scooten, opwerpen souden ende
227 H. Geesthuis was een tehuis voor wezen en auden van dagen, op de plaats van het
te;enwoordige Hafje van Oarschot .
63
hebben schuttgevaert ghehouden tegens die van buijten, alwaer twee capiteijnen
van stats volck ghescooten worden . Soe namen stats vollick die
vlucht, an alle canten gescaoten zijnde, capiteijn Steenback van Lubeck
in sijn lenden van zijn volck, capiteijn Christoffel Vader van zijn eijghen
vollick in sien been, maer geen van beijden dootelix .
Voerts wasser een soldaet gescooten, dat hij half doot neederviel int velt
of acker, dese werden daernae, doen stats volck wech liepen, deerlick
deursteecken, gheholden ende gemoort ende geplondert ende naeckt gemaeckt.
Op denselfden dach zijn die van buijten (meenende datter geen volck ant
bolwerck geweest hadden), op comen loopen ende tegens die andere, die
in de scans waren, victoria eer zijn haen coninck was, ropende, die stat
is ons, val an, val an, hier, hier . Maer die soldaten, die den wacht hadden,
op hoer hoede (als die catten nae die muijsen) wesende, hebben die met
twee faendrichs om hals geholpen ende souden die vaendelen gecregen
hebben, hadden den grooten hoop niet aengecom.en. Terstont waeren zij
met 3 faendelen an het rondeel of blockhuijs . Alarm .
Op dese tijt hebben die van buijten, coninxs volck, alle wateringe
thuschen tSparen ende die Fuuijck bebruge, desDelijckxs van de Fuuijck
tot Reguliers, opdat het leeger ende soldaten rondt om die stat tot malcanderen
onbeschadicht mochten loopen . Soe dat die stat op dees tijt
rontomme beseet was, datter zonder groot perijckel niet een uuijt die stat
en mochte comen .
Den 12 voert woijt een stijven Noortoosten wint met stadighe stoff regen,
dach ende nacht duerende.
folio 48 Den 13 een stadighen regen . Doer was vrede an beijde zijden .
Den 14e sijnder drie booden snachs den Zijlpoort int Zuijden staende,
middel deurt tleeger onbeschadich in stat gecomen .
Den 15e smorgens omtrent 3 uuren worden alle die burgers opghecloopt,
omme met haer gheweer opte Merck to comen, meenende eenen tocht
ofte uuijtvall to doen tegens die van buijten . Ten lasten, om datter posten
in quamen, ist after ghebleven, latter niet of en ghewil .
Voert nae middach die vierde galeije, die men don Prins noempt, ofgeloopen
to water mit daerin sijnde die capiteijnen ende lutenanten van der
stat, met pijp en trom ende twee vliegende faendels der schutterijen . Dit
plechten die kinderen to doen, maer tijs nu ad maiorem 228 etc. gecomen
etc. Lanck sijnde over stevens hondert twintich voeten . Die kiel 108 voet
maer en was noijt uut stadt want wij waren beslooten . Voert noch een
schip leggende met peun oft stein voer die Lange brugghe, van die van
-228 De aitdrukking is: „ad maiarem glariam Dei" - Tat meerdere eer Gods.
64
buijten met groff gescut in den grout ghescooten, van uut den Hoist of
uut haer schans over haer brugge, op die Schalwijcker wech of van die
Fuuijck, daer sij flu tot alle drie plaetsen groff gheschut hadden leggen,
ende met het versten wel gemackelick in die stat doer die huijsen en
schepen consten schieten .
Den 16e den voorleeden nacht zijnder weederomme zeeckere posten
totte Zijlpoort uuijt met briven an den Prinche geloopen .
Den 17e zijnder weder die posten uutgeloopen den Zijlpoort uuijt nae folio 48v .
Delft ende nae des Prince van Orangen leger .
Den 18 is Jeronimus Seraes (die een weijnich tevooren, eer die Haelmeer
gheslooten warden, om seeckere affairen an den Prins van Orangien getrocken),
snacks met Mons'' Rosignij, Mons'' Bourdet 22s, Mons'' Dothijn
230 , Mons" Maijligaen 231, ende met andere tot 13 of 14 personen toe
dije Zijlpoart ingecomen, buscruijt in leeren saxckens an haer haelsen
dragende, ende hadden veel sackens achtergelaten, roers, rapieren ende
quamen doert water loopen . Als die slooten to wijt waren, zoe liepen zij
daer slechs dooer en sagen niet aen .
Waechhals. Op denselfden loch isser een booden met een pols of verreiager
op den middach uuijt stat na den prinche sceepen geloopen, mits
doer die vianden, ende ist ontkomen, twelck meer een Roemeijns dan een
Hollanders daet was, die swaer van naturen zijen, want daer niemant an
en woude. Zij sagen den doot tegens haer oogen, nijettegenstaende ist
ontcomen ende zouden hebben xxx croonen, als hij in stat quam . Fecit.
Den 19e hebben die prinche sceepen een deel soldaten 2000 an lant geset
om den schans van den Fuuijck to wijnnen . Maer tvolck van der stat niet
gereet sijnde, zijn sij weer steep gegaen . Ende nae den middaghe een
weijnich tegen die van buijten gescarmuts, daer zij gheen eer en haelden,
ende ontiaechden haer 2 scuijten en 2 gotelinghen ende een deel gevangen.
Ende leijden die schuijten an haer schans opt Spijckerboar 232 , ende
die 2 gotelingen in haer schans tot roeden, om haer mede to geesselen .
Den 19 dach snacks is stadts volck den Scalckwijckerpoort ende Sperwouwerpoort
uut gevallen, met wijte hemden ende den schans tot Rustenburch
ingenomen, ende veel geslagen ende vier personen gevangen ingebracht,
onder welcke een edelman van Sertogenbasch was .
229 Bourde2 was een waals kapitein, die reeds bij Bergen tegen de Spanjaarden had gevachten
en tcen was vrijgelaten op erewaord, dat hij niet meer aan de strijd tegen
de Spaanse trcepen zou deelnemen . Hij pleegde aan het Binds van het beleg zelfmaord.
230 Alexandre de Haultain, gouverneur van Vlissingen .
231 Adolphus Maliaen, edelman, na het beleg gezocht door de Spanjaarden .
232 Spijckerboor is de naam van Ben knik in de Zomerweg.
65
folio 49 Item smorgens thussen 7 en 8 urea zijn die Spongers uuijt de Fuuijcke gecomen,
met een galije die Fuuijcker vaert in ende een deel to landt meenende
den schans tot Rustenborch voors . weder to winnen . Maer des
stats volck hadden een scip een weinich doer vandaen gesoncken ende
waert zoe niet geweest, certeijn off zij souden den scans weder genomen
of den galije met schanden moeten laeten hebben . Ende doer Overt ooc
met een metalen veltstucken uuter stadt door haer galeij gescoten ende sij
wecken van die schans veel volicx latende .
Op denselfden snachs zijnder weder vier booden die Zijlpoort uuijt geloopen
na des Prinche leger . Dees boden die over ende weder overquamen
waeren Aelewijn de Jager 233 , Pouwels Kevieren, jonge Neel Kevirenszen
.
Voerts op den 21e dach voert Huijch 234 die verwer dapper gegeesselt ende
gebannen uut Kermerlandt ende Rijnlandt, maer noch in bewaerderdenisse
ghehouden, totdat die Spongers van der stat zijn, omdat hij geseijt
hadden (tweick loogen was), dot Steenback ende die 2 burgemeesters
al haer perdoen hadden, of hebben zouden, daerom Pieter Kies als 3e
burgemeester zijn slotelen voer haer voeten geworpen souden hebben,
ende noch tegens die schutters gesecht, dot Gerrit Borst 235 ende Matius
236 burgemeester wederom in stat souden comen spijt ijmant. Ende
wenschten mede, dot een roggen tbroot van ses pont 20 stuvers soude
gelden, opdat het haest soude mogen geschieden .
Op dese tijt een burger Gerrit Janss . genampt mede gecomdemneert, een
weeck lanck to water ende broot sat, om sommighe worden, die hij tegen
den Raet achter rugghe ghesprocken hadden, daervan ghij genaede begeerde,
ende bekende sijn schult .
folio 49v. Den 21 smorgens thussen 5 ende 6 uren ghinck die clock alarm . Tschien
dot die van buijten an die Cruijspoort wat wilden anrechten, alsoe zij hem
in ordine stelden . Maer die soldaten van binnen zoe dapper ende welghemoet
aen de mijne gheredt staende, zijn zij wederomme ghetrocken sonder
ijt an beijde sijden uuijtgerecht .
Den 22 sijnder weder booden na tleeger gegaen met brieven van burgemeesters
ende capiteijnen .
233 Aelewijn de Jager, dienaar van Lancelot van Brederode, was in 1569 door de baljuw
van Kennemerland gea.rresteerd, moor hadd weten to vluchten in gezelschap van
o .a . Arent Dirksz . de Garter en Mr . Toting (Loket 7 . 11 . 6) .
234 Huijch Cornelisz. de blauwverwer of Huijch Schortenlaecken had obk nag de bijnaam
Verlaren tijd .
235 Gerrit Carnelisz . Velserman (c . 1530-1573) ; was in 1565 en 1566 schepen.
236 Mr . Philips van der Mathe bekleedde in de jaren 1563-1575 regelmadg de funcUes
van schepen en burgemeester .
66
Item op desen dach smorgens voer sessen drie gehangen, die op Rustenburch
gevangen waeren, op den Soemerwech 237,
Den 23 snachs zijnder wederom booden Scalwijckerpoort ende den Zijlpoort
uuijtgegaen.
Een post ingecomen, die bracht bescheijt, hoe die Prins van Orangien
benast soud verraden geweest hebben in een dorp genaempt Rijswijck,
van een genoemt Houfslach.
Den 24e zijnder omtrent 23 van Haerlem, die met dit galijen uuijt gevaren
waren, den 29 Martii, met cruijt die Zijlpoort ingecomen . Elck hadden 30
pont ende sommighe 60 pout, in als 800 pout .
Op denselfden hebben die van buijten een alarm ant blockhuijs gemaeckt .
Een vrou aert dragende int blockhuijs an Scalckwijckerpoort is haer een
been ofgescooten . Ic hebt gesien ende dander, die mede droech ende was
oock een vrou, niet gequest, al daer zij an sturf ende dese cloot quam uut
het Bosch .
Item. Op desen loch smorgens heeft een metzelaer, die in de biscopshuijs
238, genaempt Godefridus a Mirlo den tweeden biscop van Haerlem,
doende was om of to breecken ende die steenen ende andere materialen
van een to scheijden, aldaer in een scoorsteen verburgen bemetzelt gevonden
een of 2 cofferckens met gelt over die vijff hondert princen daelers
getelt, twelkt die burgemeesters to kennen gegeven is . Zij zeijden of
daer worden geseijt, dese pennegen sullen ons wel to pas comen, omme
die soldaten ende anderen daermede to betalen, want het hammecken was
op.
Den 25e heeft het volck van der stat uuijtgeloopen om een schans to
maecken, omtrent 150 al in witte hemden tot Scalckwijckerpoort uuijt, ende
sommighe met scutten ende met ladders ende plancken, schansckorven
ende geboijde sleep, om op die Spijckerboor een schans to slaen . Maer
het selfden, dat sij gemaect hebben, wederom breckende zijn in stat gecomen
ende die vreese was in haer ende liepen over die ladders ende
plancken, soe dick, dat die bracken, dat zij tot den hals toe int sloet villen,
haer roers een deel achterlatende, ende quamen al claptanden van
colde. Zij hadden beeter thuijs ghebleven, want zij die van buijten een
237 De edelman uit Den Bosch werd niet aFgehangen (hs . 4) .
238 Mogelijk gelegen bij of op het terrein van de Cammanderij van Sint Jan, waar veel
verwcest was door de beschietingen . Zie Graeff, 28-33 .
67
folio 50
Marcus Evangelist
voet gaven, om die passagi to kennen ende daer was groot twijsst ende
tweedracht om dese vooirs . schans 23s,
Ende een soldaet wasser gaen loopen na die Fuuijck, die die Goesen verliet
ende was genaempt Antoniss, een Wael . Hij lach in ons logement
bijnnen onsen huijse . Ic hebt hem achternae noch dick gesprQCken, als
die stat open was gegaen .
Op denselfden zijnder veel soldaten uuijte Fuuijcke gecomen al scermutzende
nae Rustenburch, maer trocken wederom to rugge, ende oock wederom
posten met cruijt in sacxcken ingecomen.
folio Sov . Op deijsen dach zijnder zeeckere Geussen soldaten uuijt haer scheepen,
bij die Vijff huijsen an die Meercant leggende, gecomen nae die stat toe
ende hebben een dappere scermutzinge tegens die van buijten gedaen .
Daernae zijn sij wederomme to rugge gekeert, niet bedreven hebbende .
Smorgens omtrent drie uren hebben die van buijten wederomme alarm
gemaeckt, ende die van binnen weder uuijt den bedde ghejacht. Daer en
is niet na gevolcht .
Den 26e isser tweemael alarm geweest, eens to 11 of 12 wren ende eens to
3 uren smorgens. Snachts hieran vier posten met een schuijtken na die
Prinche sceepen geloopen.
Den 27e tsavonts thuscken 9 ende 10 uren hebben die stats volck ende
met alle capiteijnen ende alderhanden instrumenten ghespelt an het blockhuijs
ende daerna met hoepen of cransen of rijpen al brandende overgeworpen
ende daerop gescooten 4 of 5 scooten ende die van buijten ende
hebben niet geslapen . Zij hebben dapper wederom gheblasen .
Ock zijnder op desen nacht vier van stats soldaten met polsen of verrenjagers
van buijten Schalckwijckerpoort over het Sparen gevaren ende bij
den Holt of Bosch 2 of 3 op die schiltwacht staende ende haer gevangen
niet wilde geven, zijn doersteecken ende haer gheweer een deel genomen
ende quamen zoe int stat.
folio 51 Den 28e sijnder acht luijden met 2 scuijten met cruijt in stat gecomen met
groot perickel.
Op denselfden snachs hebben die van buijten een anslach gemaect, om to
stormen, maer ten is haer niet wel geluckt, want des stats soldaten wel op
haer hoede waren .
Savons omtrent vijfven liet stats volck wederom springen onder die aerde
239 De bedceling was om op bet water van de Goo even schans to maken tegenover die
van de vijanden op Spijkerboor . Bij het zien van de hrandende lanten raakte men in
paniek . Hcewel de pianiers de schans al „een manstal" hoog hadden gemaakt, weigerden
de saldaten es in to trekken, waaram het werk we'd afgebraken. De Spaanse
bevelhebbers, hisrdoor gewaarschuwd, maakten toen zelf een schans op die plaats.
68
ant blockhuijs, daervan, dat men twee Senioers der Spaniears met costelijcke
harnassen mochten in der aerde sien leggen, behalven die penijeniers
ende ander soldaten, die men niet sien en mochten.
Ende daer werden een capiteijn van der burgers genaempt Hendrick
Jansz. Mathijsen 240, staende thussen bolwerck en an die nieue vest, soe
quam hem daer een halve cloot an sijn hooft ter sijden vallen, dat hij in
den vest viel ende snachs daeran sturff, ende worden als een capiteijn begraven.
Gerrit van Schagen 241 een edelman cleijnmoedich van zijn selven, gaende
met die burgers achter het faendel op Sinte Katerijnen brugghe, worden
zijn cop van den buijck gescooten (ende den hellebaert op zijn scoederen
leggende an 2 stucken), dat sijn rotgesellen het breijn om die schoder
vlooch. Voorts vloech dieselfde cloot int Sparen, daernae doer Gerrit Pietersz.
Schuijt een blaeuwe arim maeckte, ende zijn kint, staende voer zijn
schut op die wal, van omtrent acht jaeren creech een gat in sijn zij, ende
op die arm, ende die rog op die scholder tot twee plaetsen ghescoort .
Daernae vloch hij in een mishoop ende van daer noch totter stat uuijt .
Anno I S Incarnatie 73
Geradt van Schagen, is thooft afgeslagen al van een cloot,
Na mijn gewagen, es to beklagen, den onnoselen doot .
Den Heer wil zijn ziel genadich zijn .
Op denselfden dach een kindt op die Koldehooren, van die seven molens
242 met een musket gescooten, dat het storf .
Op desen nach wederom soudaten uuijtgeloopen ende hebben 2 of 3
schiltwachten doorsteecken, den beuijt in stat gebracht .
Den 29 zijnder booden die Scalckwijcker poart uuijtgegaen nae die sceepen
ende zijn behouden overgecomen, alst ant vierteijcken bleckt .
Op desen tijt mosten alle soldaten, die in die stat waeren, wacht houden
nacht ende dach aen malckanderen, zoe datter niemant mochte gaen thus
slapen, zoewel burgers als anders . 24s,
240 Hendrik Jansz . Mathijsen was in 1544 vinder geweest van de Cloveniersdcelen en
diende Haarlem in 1569 als opgerfabriek. Hij was december 1572 tat vraedschap
benoemd.
241 Gerrit van Schagen (c . 1522-1573) . Brcer van. Christaffel van Schagen (p . 17) . Volgens
Stuver een zeer getrauw en deugdzaam man . Hij was ongehuwd.
242 Ten naorden van Haarlem, bij he1 Spaarne .
243 I)eze dag is er een zware brand nabij Amsterdam gezien (Stuver) .
69
folio' Sly.
Savons omtrent 7 ende achten quam een cloot, al uuijt die Fuuijck bij den
Meer vandaen ende vlooch an die Westzij van die Visbrugge 244, door
Cornelis Tijssens barbershuijs, tot achter in Dirrick van Heussoens 245
hoij . Ic staende daeromtrent met mijn suster voer die doere ende als wij
een oogenblijc daervandaen waren, quam den duijvel gevlogen .
folio 52 Den laesten Aprilis . Op den middaghe omtrent 12 uuren sijnder 40 of 50
soldaten haeckescutten van des Princen wacht totten Zijlpoort uuijt nae
den Holt op scarmutsinghe gegaen, daer haer capiteijn genaempt Marcotijn
of Margotte gescooten werden, dat hij daeraen storff ende anders op
dien tijt niet bedreven, ende is in zijne platze gecoren zijnen luijtenant genaempt
Parijs.
Op desen dach lieten die van binnen weder een hol of mijne springen ende
zij vloghen in den lucht, maer als scarms van doechden quamen zij
wederom op haer olde plaetse .
Ons Heeren Hemelvaert. Op desen dach worden Gerrit van Schagen begraven
in die Groote Kerck nae den noene, daer wij een dach to vooren
of hebben gescreven .
Op die Wollersgracht 24g een vrou haer cleeren waschende int water, op
den Oval knielende, Overt haer hooft van den buck gescooten.
folio 52v. Maius. Den eersten dach Philips ende Jacob .
Omtrent dees tijt heeft men gouden penningen tot Haerlem gedruckt, op
welcken aen deep sijde stont twapen van Haerlem met zijn advijs Vincit
vim virtus an dander sijde een schildecken, ende daer stondt in : Soli Deo
gloria ende omtrent Korsemisse heeft men viercanten van sielver geslagen
tot 32 stuvers ende 16 stuvers stuck 247 . Maer die goude penningen en
sien nooijt int licht gecomen . Zij worden onder den duuim ghehouden .
Het was den penningmeesters schult, zoe men seijden, ende zijn adherenten.
Den eersten Meij snachs hieran quamen 8 posten van princhensceepen,
die ontjaecht waren van die van buijten, twee schuijtkens met 8 hondert
pout cruijt ende een half vat of vierendel hooter, niet daervan brengende
dan haer lijff ende gheweer .
Smorgens omtrent drien ende vieren hebben die stas soldaten een Meijboom
boven opt bolwerck van de Cruijspoort opgerecht, deselfde boom
met een schaepenboudt, een vette voogel, een ham, eijeren, arrange appelen,
witte brooden, ende andere eedbaere spijsen gehangen, ende die-
244 Thans Melkbrug .
245 Dirk van Heussen (c . 1515-1574), was schepen van Haarlem in 1559 en 1560 .
246 Valdersgracht.
247 De Haarlemse neodmunten zijn beschreven door Van fielder, naodmunten, 12-16 .
70
selfde met allderleij ghespeel of instrumenten van musiecke, die van buijten
ant blockhuijs waren ghesconcken . Daernae hebben zij oock alle haer
grooff ende cleijne gheschut altezamen losgescooten. Omtrent een ure
daernae hebben die van buijten een galge op die katte opgherecht, ende
daernae ock haer groote bassunen, eenoochde gesellen ende cleijne gheschut
afghescooten .
Den 2e heeft die magistreijt het cruijt ende provande in stat doen bescrij- folio 53
yen.
Item worden op dese tijt binnen Haerlem op bolckwercken drie waterpompen
geordineert, daer zij die delvers ende gravers onder onse wallen
ende strijckweren zeer mede beledt hebben . Zij spoogen van haer pijse
callickwater ende beet water, ende ander vijle materien van wateren .
Op denselfden snach tegens den avont die van buijten een jonge van 15
of 18 jaeren met buscruijt den Zijlpoort ingesonden, welck seijde dat hij
van Leijden gesonden was, ende waert, dat men eenige booden uuijtsenden
wilden, om meerder cruijt to haelen, want men dat in stat wel to doen
hadden, dat men die met hem senden wilden, want hij den wech wel cundich
was (tijs hier, so men zeijt, quaet vossen met vossen to vangen), ombeschadicht
ende behendich deur der vianden leeger to passeren, menende
alsoe des stats booden ofte posten in haer stricken ende handen to
leijen . Maer die saeck verstaen sijnde, is vast ghehouden, ende is een deel
daghen daernae gecondemneert, gegeesselt to worden ende op zijn rechter
wange met brandtmerckt geseet ende is in gevangenis gebleven, totdat
die stat open zouden zijn . Hiernae van dese selfden jonge breder etc . 27e
Meij .
Op 3 op desen dach begonnen die Cleijne Houtpoort of to brecken ende Cruijsvinding
daer worden een burger gescooten int afbrecken, zoedat hij daernae sterf
ende zij hilden op. Ende ock ghinck men tot alle burgers huijsen groot en
cleijn, arm ende rijck, die provande bescriven als vooers . is, van booter,
graen, cooren ende seep ende oock alle personen, want een pout seeps
goude op desen tijt VI stuvers of 8 stuvers een pont, een pont hooter 4
stuver 1/a of meer of mijn .
Den 4 heeft er voer den noene to 9 uren ende daeromtrent groote com- folio 53v .
motie in stat gheweest, omdat capiteijn Vemij een Waelse soldaet 24s
snacks daervoor hadden doen ophangen, onder alle die soudaten Schaotten
ende Engelsen . Mons'' Dothijn met een roer geslagen werden ende
248 De Waalse saldaat had gezegd, dat Vemij een verrader zan kunnen zijn . Iiij was
voar zijn dood al eens met geweld uit de gevangenis gehaald . De verontwaardigde
Walen sneden hem van de galg los en begrceven hem met militaire eer . De rust
keerde weer door het vrijlaten van een andeare gevaneene (Care . Barthalomeusz.
en Sterlinex) .
71
Seraes ende noch ander capiteijns in groot perijckel waren, ende Vernij in
Lang daernae niet an straet dorste comen, want zij hem ghedrecht hadden
to deursteecken.
Den 5 rust ende vrede an beijde sijden, van buijten gheblasen met de
cartauwen tot 5 scooten toe .
Tan in de alij Den 6 sijnder uut die schans van de Fuuijck eenighe soldaten gecomen
ende scooten 5 of 6 koeijen, maer creger geen. Ende die stats soldaten
hebbender drie van haer volck ghescooten .
Omtrent dese tijt noch een viercantighe schans bij Overveen op die Zijlwech
ende 2loopschanssen, bet nae die stat, behalven alle die gruwelicke
schanssen, an alle canten gemackt .
Den 7 sijnder omtrent 20 soldaten van den Bosch of Holt gecomen om
buijten die Zijlpoort die koeijen to haelen, maer zij bedreven niet. Die van
stat schooten een van haer soldaten zijn hooft af ; doen croopen zij wederom
in haar neest .
Op denselfden snachs sijnder 5 of 6 met pollen of verejaegers uutgeloopen
ende hebben een schiltwacht buijten die Cleijne Houtpoort doursteecken
ende het gheweer in stat ghebracht .
Den tooren . Den 8 hebben die van buijten vier werff deur den Groote
kerckxtooren ghescooten, zoedat zij het urewerck geraeckt hebben an
de Noort Westzijde, omtrent getal van elven int scrieft, sonder iemant to
beschadighen . Want zij daer stadighe wacht op hielden met vier man personen,
daertoe geordineert nacht ende dach houende schiltwacht.
folio 54 Op denselfden snachs zijnder vier booden of posten met 20 ofte 30 soldaten
een stucke wechs geconvoeert geweest, vier duijven met haer hebbende,
nae die sceepen gegaen ende behouden overgecomen, twelck tot
vierwerff to voiren wel bestaen was ende condent niet volbrenghen .
Op desen dach werd er wederom gepubliceert ende bij burgemeesteren,
scheepenen ende raeden met advijs van alle capiteijnen ende hopluijden
geaccordeert ende geordineert, dot men alle die huijsen, mannen ende
vrouwen ende kinderen souden bescriven . Men seijden het getal van mannen
ende vrouwen, kinderen geweest to zijn 19 duijsent starrick, mitsgaeders
hoeveel koorens ende andere eedtbaere spijse elck huijsgesijn daertoe
hadde. Waertoe zeeckere personen bij de magistraet daertoe geordinert
worden. Ock mede, dot men desen tegenwordigen ende aenstaenden
da¢en vasten, bidden ende Godt almachtich aenroepen souden, dot Hij
Zijne tooren doch van ons weijnden wilden ende ons uut den benautheijt
verlossen .
Pinster avont . Den 9e hebben die van buijten een capiteijnshooft met
een brieffcken daeran met een spijcker of nagel in sijn hooft ghesmeeten :
72
Dit is capiteijns Oliwers 249 hooft . Ende worpen dat over het blockhuijs
ende rijepen seggende : Sus sullen wij se alleijnckens crijghen ende uutpijcken.
Ock isser doen Aantonis van Berckenro 250 zijn zoen gevangen, die in die
mijne onder die aerde mende doer to loopen nae die van buijten, soe men
zeijden, ende daer worden enich verraet uut gesuspiceert ende door die
sacke worden Mr. Lambent 251, Mr. Crijn 252 burgemeesters gevangen ende
daerdoer quam oock groot rumoer. Een tijt daernae worden die jongen
uuijt gelaten . Thuscken den 9 ende 10 snachs zijn dese personen naegescreven
gevangen ende uut haer bedden ghehaelt, want zij siecke waeren
ende to voeren van stats waeckers bewaert gheweest hadden in haer
eighen huijsen op haer eijghen costen, zijn in stats kelder 253 geleijt in die
Barteliorrisstraet, ende zij warden daer noch en boven bewaert in die
kelder :
Mr. Lambrecht (oude burgemeester ende pensenarius) alias Rosevelt genaempt
Mr. Quierijn alias Thalesius burgemeester
Ursel Quijriens zijn dochter, een baghijn
ende Adriaen van Groen 254, dus lang bewaert in die kelder, ondert het
Stathuijs . Zijn tesamen als boven in die dievenkelder geleijt .
Pinsterdach. Den 10 dach soe hebben die uuijt den schans van den
Fuijck starck comende, nae den noene, wel tot 20 beesten buijten Schalckwijckerpoort
nemende . Maer die huijsluijden haer beesten quijt zijnde,
hebben stats soldaten van elcke koe, die zij weder cregen een daelder belooft,
waerop acht ofte negen van des Prinche wacht heenloopende, al
die koeijen haer ontiaecht ende genomen ende wederghebracht ende vier
van die uuijt den Fuuijck quamen, ghescooten .
Omtrent dees tijt en wasser tot Haerlem geen seep om gelt to caep ofte
krijghen, sulxcks Batter een seeperie toegemaeckt is ende men cregen
249 Antoine Olivier, gedood bij een aanval van de Geuzen op de Diemerdijk . Hij had
bekendheid als tekenaar en schilder van landkaarten .
250 Anthanis Genitsz . van Berckenrode, bastaard van Gerrit van Berkens'ode, wend na
hat beleg concierge op het stadhuis . Zijn zoos heztte Gerrit . Zie D~lleman, Bezckenrode,
129.
251 Mr. Lambert Jacabsz . van Rosevelt (c . 1489-1573) . In 1515 aangesteld tat secTetaris
van Haarlem, in. 1535 tort pensianaris, welke funatie hij tot 1559 bekleedde .
Daama a.a. schepen en burgemeester .
252 Mr. Quierijn Dirksz . Thalesius (1505-1573), Binds 1521 secretaris van Erasmus,
vanaf 1531 pensianaris van Haarlem . Vale malen schepen en burgemeester van .
Haarlem . Zie Fuchs, 66-80.
253 Zie Kurtz, dievenkalder.
254 Adriaen van Grceneven, zie blz . 38 .
73
folio 54v .
pout of 3 of 4 stuivers ende daeromtrent, ten huijse van een man genaempt
Heijman Janss ., zeijlemacker op het Sparen .
folio 55 Den 11 Meij hebben stats volck van binnen een ijseren gotelinck an
stucken gescooten op St . 7anspoort .
Op desen dach hebben die Fransoeijsen ende Waelen van der stat in de
eere van St . Job een vergaeringe gemaeckt in de maniere van een schouspeel,
smorgens omtrent 9 uren tot 11 uren onbegrepen . Daer sat een
naeckten mismaeckt man, die zijn lijff vol pocken ende sweeren gemaeckt
ende gheschildert was, sat op een cleijn paerdecken, aen elcke zijde
zeeckere trawanten met blooten armen ende beenen. Voer haer ginck
een bunt speelman, genaempt bliende Pieter, diewelcke op een tamborijn
speelden. Daernae zoe volchden alle die benneders, drie ende Brie dick
in ordinancie gaende, ende waeren alle to zaemen met groene behangen,
ende gaeven briefckens daer S . Job op gheschildert stout. Aldus gingen
zij doer alle die principaele straeten voor de rijcken, capiteijns ende burgemeesters
huijsen hem festerende ende drinckpenningen schenckende,
daer zij hem vrolick mede maeckten . Sij quamen uut die Dampstraet uuijt
den huijsinghe van Dirrick Claesz . Wij ende ghingen daer wederom inne
met alle het faendel ende waren vrolick, alsoe dat die goede man Dirck
voirs . niet sonder groote moeijten ende costen of en quam. Hierin mocht
ghij mercken, wat droeffheijt die knechten in de stat ghehadt hebben,
daer zoe mennich benaut mensche sat .
Des middachs to een uren hebben haer die Schotten, Engelschen vergaedert,
ende hebben seven personen geordineert, diewecke in die principael
straeten voor die hoopmans, burgemeesteren ende capiteijnen ende
folio SSv. andere overstep van der stat voor haer huijsen dansten . Eerst met swaerden
doer malckanderen ende daernae met groote hoepen of rijpen met
Meijebladeren omghewonden waren ende een speelman bij haer hebbende,
diewelcke op een instrument speelden, waernae dat zij haer pass ende
maet in dansen hilden . Ende al eer dat zij danseden, zoe was elcken
hoeck van die straet oft dansplaetse met eenighe scutten beseet, om haer
niet to beletten .
Den eersten vliegende post, dat is een duijfcken ende achternae een
duijijelcken. Den 12 alsoe den 8 dach voors . deser maent die duijven
uuijt zijen gegaen, zoe isser op desen dach een vliegende boode met een
brief ingecomen ende was an zijn been ghebonden ende quam smorgens
om acht uren .
Voerts smorgens to drie uren een jongman, en geheel nackt, van der Albanisse
scheepen, die op die Meer lagen ende to voren was hij op die
Diemmerdijck gevangen, was losghebrocken ende in stat gecomen doer
74
die Schalwijckerpoort ende is sanderdachs vercleet 255,
Den 2 duijve . Den 13 isser weder een duijve met een brieff ingecomen,
maer men heeftet verborgen voor dat volck ende inwonders ende seecret
ghehouden. Ende die van den Holt of Bosch zijn alle canten wederom
angecomen, om die beesten, die buijten de Zijlpoort in de veenen gingen
waijende to nemen, maer zij en hebben niet gecregen ende wij en mochten
niet veel ontbeeren .
Op Pinsterdach hebben die Spangers gecregen 14 of 16 vaendel pioniers,
die Pinster namiddach beghonnen to graven ende to delven ende dat
nacht ende dach 25s,
Den 14 isser een van des stats mijne ingevallen doer den swaren regen
ende doer het groote delven van die van buijten an des stats wal dolven,
soe datter drie of vier van die soldaten, die aldaer voir den regen verborgen
saeten, bevallen zijn ende veel gequest.
Den honger begint . Smiddachs hebben die burgemeesters mitsgaders
alle die capiteijnen ende hopluijden met die stats cklocke doen offleesen folio 56
ende publiceeren, dot nu voortaen elcke soudaet of man persoen to vreden
souden moeten wesen met een pout tarwen tbroot ende die portie,
die hem daertoe ghegeven souden worden . Dat men nu voartaen geen
bier hooger en souden moeten brouwen don van xx stuvers ende dit alle
om langste to doen strecken die victalie ende provande, die in de stat
noch ware . Ende dit all achtervolgende expresse scrijvinge van de Prince
van Orangen. Ende ock mede nu voortaen geenighe geestelijcke ofte
waerlicke goeden meer en souden mogen spolgeeren ofte rooven op lijfstraffinge
ende dot men oock geene duijven en souden moeten schijten op
groote peijne.
Den 16e isser een uuijt het Spaensce leeger an des stats mijne ant blockhuijs
gecomen, ende heeft een Gascoen aengesprocken (malckanderen
eerst belovende niet to scieten), die aldaer den wacht hadde, seggende,
dot hij hem vroolick (mitsgaeders een vlesche met wijns scenckende)
maecken soude, want het Been vijff dagen dueren souden, meenende datter
in stat niet to eeten en was, ende 1st, dot ick in stat com, seijde hij,
soe belove ick u, want ghij mijn orient zijet, is sal u spaeren .
255 Hij vertelde, dot op de 5paanse schepen en in de Haut grate hanger geleden wend .
Er was grote sterfte op de schepen en de galeien, cams op warme dagen we130 a 40
man per dog. Hij t>erichtte ook dot de Spanjaarden voomemens waren de kceien
rondam de stad to ontvceren (Cam . Bartholomeusz.) .
256 Zij dolven mijnen van 11 tot 14 mei, beschermd door plaaken, waar zij ander
standen (Corn . BarthalameuszJ .
75
1st waer, seijden die Gasconcen, dat ghij mijn orient zijt, soe ghij segt,
soe schenckt mij dan een daelder ende dander heeft hem een ghesconcken.
Doe seijde die Gascoen, ick beloof u weder als een orient, deerstemael
als wij comen sullen, om u scansen to bestoocken, ende ghij u mijn
openbaert, is sal u wederom spaeren, en heeft hem 2 taruwen bollen gesconcken
ende zoe scheijden zij van malcanderen .
folio 56v . Op denselfden snachs sijnder eenige soldaten uutgeloopen, meenende een
schiltwacht op to nemen an den Holt of Bosch, maer tis haer gemist .
Nochtans hebben zij 2 roers ende 3 stormhoeden gecregen ende een
deursteecken, want dander liepen als haesen .
Den XVI dach worder twe paerden doot ende zijn achterbeen of met
een scoot, dat het om ende wederom viel int sloot . Noch twe koeijen
dicht bij die Zijlpoort van die Cruijswech afghescoten . Noch worder een
soldaet ghescoten op die Zijlwech .
Den 17 heeft het volck uuijt Rustenborch den loopschans van die van der
Fuuijck affegeloopen ende hebben daer drie spietsen ende een muscet gecregen
. Maer tvolck namen in tijs den vlucht, want zij haer coemste niet
en wilde verwachten .
Op denselfden snachs is het volck voors . uuijt Rustenburch na den
schans van Jan Pietamen gegaen ende hebben 2 schiltwachten deursteecke
ende een doerscooten, met haer neemende drie mantels, een kussen
ende een deecken ende enich geweer .
Den 18e isser een Spangiert met een gouden ketinge om zijn hals, die de
pioiners anvoerde, deur een mijne gescooten ende des stats volck hebben
een mijne angesteeken, twelck zeer wel tot stats voerdel geluckt is .
Nota. Op desen dach worden die hoomans ende gecommitterde gebooden,
dat men elcke vrouwe niet meer als een half pondt tarwen broots
daechs deelen en souden, kinderen halff zoe veel .
Op dese tijt isser een cloot van buijten gescooten doer den wal ende doer
een deel arbeiders, die an de wal wrochten, sonder ijmant to beschadighe .
Ende voerts vlieugende is hij gevallen in een poot met bier en tbroot,
doer 2 soldaten, die uuijt een poot saeten to aeten, dat haer dat bier en
folio 57 broot int aenschit spranck . Niemant beschadicht zijnde don alien deep
poot voors. in duijsent stuck, ende dit ghescieden des smorgens omtrent
8 uren ende is mijn vertrocken van diverse personen, die goet bescheijt
hadden .
Met steenen to worpen . Op desen dach smorgens hebben die burgemeesters
capiteijnen ende hopluijden doer advijs van eenighe geordineert
twerpen mette steenen over die stats wallen, om die van buijten haer
delven ende ondergraven to beleten, want zij en hilden niet op van gra-
~~en ende zij wrooten als mollen onder die aerde . Sulxs Batter vier hon-
76
dert personen toe geordineert zijn bij de quartiren, continueerlicken sonder
cesseren ende ophouden overgheworpen hebben, waermede zij geen
cleijn voordel ende die van buijten groot letzel gedaen hebben . Ende dese
steenen worden uut die gebrocke kercken gehaelt, alst wel gheblecken is
ant overworpen .
Op denselfden oock geordineert, als dat men wederom uuijtwercken souden
nae buijten toe, want die van buijten bijnae deur des stats wal gedolven
waeren ende hebben op dien dach die dieckte van 2 vaemen weder
gewonnen .
Den 3 duijve. Den 19 dach isser weder een vlieugende post (duijffcken)
met een brieff ingecomen smorgens to negen uren ende het Overt seecret
ghehouden als voren .
Op denselfden hebben die van buijten op den Oval comen loopen ende
hebben drie personen ghescooten, met een jonge dochter aer dragende,
waeraff die trommelen alarm geslagen zijn, omtrent 3 uren, nae noene .
Op denselfden snachs hebben die soldaten van der stat een schiltwacht folio 57v.
onder den Holt of Bosch deursteecken, want hij niet mede woude gaen
ende een gevangen Duijts in stat ghebracht .
Op dees tijt, omdat die victalie begon to minderen, zoe heeft men gepubliceert,
alsdat een man hem met een ponts broots van taruwen (want daer
geen roggen of zeer weijnich in stat was) ende een vrouwe met een halff
pout tevrede stellen souden, ende zoe wife niet toecomen mochte met zijn
broot, mocht mouten koecken, het stuck voer een deut, toehaelen, zoe
veel als hem beliefde . Ende die brouwers en mochten gheen hooger bier
brouwen als die tonne van xx stuvers .
Den 20 sun die van den Holt, van den Zijlwech ende van den Cruijswech
gecomen met omtrent 20 ruijters om des stats beesten to neemen . Daer
is maer een beest met haer groff schut ofghescooten ende 2 van stats
soldaten met een roer in haer been ghescooten. Ende die boeren mosten
haer beesten indriven ende van haer zijn twee ruijters ghescooten .
Op denselfden hebben zij een gevangen Duijts onlanxs ghehaelt uut den
Holt voors . weder nae het Holt met twee taruwbollen ende twee halve
daelders ende een rijscken in sijn hant gesonden met een brieff . Ock hadt
men dese gevangen zijn buijck voll eethens ende drincken gegeeven,
twelck hij in lange niet gehadt hadde, als hij seijde ende ock wel an zijn
magherheijt, onlust ende onghehavenheijt ende groote luijsichheijt scheen
ende bleeck. Die van den Holt scooten nae stat 2 of drie scooten .
Omtrent een uuren in den nach voorleeden hebben die burgemeesters folio 58
ende capiteijnen een vierteijcken opte Groote kercxstooren gedaen .
Nota. Onbegrepen den dach dese tijt isser een jonge dochter Annecken
Roelesdr . (Roelbolen dochter) genaempt stanende binnen haer huijse in
77
Op desen dach
smorgens wart
S . Mar ieten kerck
nedergewarPen
folio 58v .
die Baginestraet, naest den spiegel ende pallerden haer ende setten haer
cap, als die jonge versus diercken doers om haer liefcken to behagen, isser
een mosquet comers vliegen van buijten het leeger ende smet alsae zij
bloots hooft stonde doer haer tuijten ende niet ghequest . Dit heeft sij
mijn vertrocken .
Sacramentsdach . Den 21, welck was Sacramensdach 257 , hebben die van
buijten nae den middage over die wal comende wel neegen aertdragers
ende soldaten gescooten . Zij hadden haer roes met haelscut geladen ende
quamen effen over kijcken ende scooters zoe in den hop 15 of 16 op een
dach. Voerts savants 2 soudaten nae de wacht gaende of van die wacht
comende buijten Schalwijckerpoort haer bienen afghescooten uut den Holt .
Vierballen in scat gescooten . Den 22e hebben die van buijten 7 of 8
vierballen in stat gescooten, zoe datter al brant was op thoeckge vant
Stooffsteechgen in den Coningstraet na die Merckt toe, maer het werden
terstont uuijtgedaen .
Den 23e omtrent 4 uren nae middage quamen uuijt die scans van die
Fuuijcke ende uuijt die andre scanssen zeer veel soudaten, om des stats
koeijen to nemen, ende de scans tot Rustenburch to winners 258. Maer
Seraes met soldaten haer to hulp comende, hebben haer ser vromelicke
geweert ende hebben zeer veel ghescooten, onder welcke waren 4 capiteijnen
of scarganten, wiens hooftden sij in stat brochten . Ende daer
souden noch meer gebleven hebben, waert dat die brant in het cruijt niet
gecomen hadde, van welck mons" Seraes voors. ende een scargient van
capiteijn Vemij, een vaendrich van der stat Jan Scatter 259 , gequest zijn .
Van stats volck niet dan een Boot ende twee of drie gewont .
Die van den Fuuijck quamen waren zeer vromelick ende waren al an den
brugge van Rustenburch ende bleven staen, want zij doert water niet en
mochten, zoe mosten zij flu 20 of 30 mer of mijn soldaten verlooren
hebbende, weder om nae haer logement trecken .
Snachs hieran ghincgen die stats trommelen alarm ende rijepen : her, her,
val an, val an, ende quamen over kickers over stats bolwerck . Zij rijpen
uuijt haer schansen : ghij schelmen, kelkedieven, ghij verwacht binnen
twee of 3 daghen outset to worden. U Prinscken sal comers, maer wij
sullen voer die tijt de stat wel aen zeven plaetsen an brandt schieten .
257 Op Sacramentsdag werd binnen Haarlem altijd de grate Sacramentsprocessie gehauden.
258 Op Rustenburg waxen maar 8 a 10 schatters aanwezig, de overigen waxen naar de
stall gegaan . De Spanjaarden hadden de loopschans al genomen en waxen aan de
brag van de hoofdschanS gekamen (Sterlincx) .
259 Jan Dirksz. Schatter (st. 1601), vroedschap sinds 1583, werd Sx schepen en in 1592
burgemeester . Zie Dollecnan, Schatter, 37 .
78
7. De gouverneur van Haarlem, Wigbolt RiPP
erda anoniem kunstenaar •~ RiJ'ksmuseum
Amsterdam) .
8 . Het LeProoshuis buiten Haarlem sPeelde tiJ'dens hat baleg een belangriJ'ke rol . Daar
is flu hat bel'aardencentrum Schoterburcht .
Die soldaten, haer wacht aldaer hebbende, rijepen wederomme : ghij
moorders, buggers, canages, doet u beste, u pillen en willen niet wercken,
want ghij en hebt geen cracht . Laet u aptecker een stercker maecken ende
mer schermperheijden .
Op denselfden snacks zijnder weder een deel nae die sceepen uutgeleijt, folio 59
tsavonts thuscken 10 ende 11 uren, omtrent hondert posters met pokers
ende verjaegers, met acht duijven . Ende doer quamen ettelicken personen
260 wederom, die int water (ende haer stocken waters ghebrocken)
hadden gelegen, ende doer isser een grooten hoop of ghevangen ende een
deel overgecomen .
Op denselfden snacks is Scram van Bruijnswijck met 2 of 3 schutten die
Lange brag uutgevallen ende heeft een schiltwacht deursteecken onder
den Hout ende zij rijpen : moort, moort, arm, arm, alle die velden doer,
dot men grouwen mochten, die dot hoerden .
Den 24 sijn die van buijten aen alle canters van den Holt of Bosch, van
Overveen, dot int Westen leijt an die duijnen ende van den Cruijswech
angecomen ende hebben 7 of 8 besten genomen ende ses of 7 van des
stats soldaten gequest . Maer zij en haelden geen grooten eer, want zij
zeer veel koijen wechgedreven hadden, die weder haer ontjaecht zijn,
want zij onversiens an een hoeckgen anquamen . Ende doer worder oock
wel vijff ofte zes ghescooten, soe dot men niet weet, wie het meest voerdeel
hadden, don dot sij koijen een of 2 hadden . Ende als die soldaten uut
souden loopen, die slootelen van der stat waeren to soecken, zoe smet
men (nae min onthouden) den poort opt .
Die van Overveen quamen moeder naect, sneeden die koijen het hooft
ende voeten of ende lieten haer geweer leggen als rapieren, spijtsen,
schoenen ende liepen zoe wech, fui spectator 261 .
Op denselfden dock smorgens, als dit over was, Kees Jaeppen genampt, folio 59v.
een schipper 262 , nae huijs gaende op die Lange brugghe, werden uut die
schans ter zijden den Holt of Bosch, met een groff stuck, beijde zijn beenen
beneven die knien ofghescooten, doer hij sanderdaechs smorgens
vroch an sturff .
Een duijve, den 4e . Den 25e isser een duijve met een brieve ingecomen
nae middage, ende savons heeft men op die tooren van Sparwouwer
poort geviert, waerop snacks een groote uuijtval gheschiede, om die van
de sceepen quamen to mogen bevrijen 263 , Stats volck bij den anderen
260 Valgens g .a ., hs . 4 kwamen van de 100 man er zes terug .
261 Ik was er taeschouwer .
262 Schipper op I.onden (Corn . BartholomeuszJ .
263 Na de komst van de duff, werden tilt iedere hoafdmansahap 4 manners aange~wezen,
om in de daaropvolgende nacht to warden to werk gesteld (Stuver) .
79
comende, van de sceepen met cruijt belaeden sijende ende zij hebben
dapper in malcanderen ghescooten ende daer blefer veel van stats volck
ende veel liepender wederom ende lieten haer cruijt achter ende daer
quamer ettelijcken in stat 264 , Daer werden gequest capiteijn Ripperda
ende die faendrich van Lambrecht van Wijttenberch, den een in sien bil
ende den ander in sijn borst gescooten . Ende men heeft den gheheelen
nacht ronttom de stat alarm, alarm, moort, moort, val an, val an, ende
dierghelijcke worden hooren crijten ende roepen, soe dat een mensche
vresen mocht, die dat hoorde, etc .
Burgemeesters, capiteijnen, hopluijden waren op dese tijt al zeer verslagen,
want daer veel volckx bleef ende zij triompherden in die velden ende
riepen papaw, papaw, koeck, koeck.
Op desen dach 25 smorgens waert een jongen man van Amsterdam genaemt
Waerebont buijten die Zijlpoort die cop afghescooten werden, van
groff gheschut, om gras gaende .
Smorgens omtrent 3 ende vier uren worden alle die burgers opghecloopt,
omme op to Marck met haer gheweer to comen . Daer en is niet aff ghevallen.
folio 60 Den 26 zijn die van buijten van de Zijlwech smorgens to neegen uren
weder angecomen om die koeijen to nemen, maer die stats soldaten waeren
voer haer, so men seijt pre, zoedat die van der stat een van haer
scargenten scooten met een haeckscut, ende veel ghequest, die zij wech
droegen, zoedat sij to rugge moste keeren sonder ijet to neemen . Daer en
was voer haer niet gheckot ende daer zijnder 4 of 5 van des stats soldaten
in haer beenen gescooten in stat gecomen .
Op denselfden heeft een huijsman van Schooten, een dorp buijten Haerlem
int Noorden, die een beest op den 24e voors . verlooren hadden, weder
een paert van die van buijten omtrent den Hout of Bosch genomen
ende in stat ghebrocht .
Op denselfden dach to elf uren Wouter Tollenaerszoen 265 , Mr. Dirrick
Stompwijck genaempt, nae die ghescooten op die Sijlwech gaen siende,
nae Overveen dat dorp gheloopen int Walche leeger . Bukerst zoe genaempt,
Willem Dirrix coman of Nap, die met hem onnoselijck uutgegaen
waeren, zijn daerom gevangen ende scherpelick geexaminert ende
een dach 2 of 3 ghevangen ghehauden, huewel zij onschuldich bevonden
waeren. Dit was om der knechten willen, dat zij gheen comocij zouden
maecken .
264 De bemanningen van de schepen zagen de stadstrcepen voor vijanden aan (Sterlincx)
.
265 Wotiter van Stampwijk (st . 1560), talgaarder to Spaamdam, woonde aan hot Spaarne
nabij de Langebrug .
80
Den 27 Meij hebben die van buijten een galge opt oude bolwerck ende folio 60v.
in haer scanse opgherecht, tsavonts omtrent 6 ende zevenen voer die
Cruijspoort, alwaer zij eenighe burgers (uuijt presumpsi), soldaten, die
met cruijt in stat meenden to comen, als nu als dan gevangen zijnde,
hebben haer voer die des stadts ooghen opghehangen ende een met zijn
been omhooghe, moedernaeckt, daer die stats soldaten dapper nae scooten,
om hem haest an zijn doot to helpen, want het affgrijselijcken stout .
Men consten niet beckenen, wijt was. Waerdoar alle die natien van soldaten,
Engelsen, Schotten, Duijtsen, het was al op den been ende liepen
als raesende verwoeste honden, ende deden terstont weder een galghe op
stats bolwerck rechten voer die oogen, die daer buijten lagen, ende haelden
de facto met ghewelt omtrent negenen, elff personen, hiernae ghescreven:
Mr. Lambrecht Rosevelt burgemeester, Mr . Quierijn Talesius
burgemeester, Ursel Quierijns zijn dochter, Adriaen van Groene een edelman,
Huijch die blauweverwer, Mr . Frans Jacobsz . Rembrantz ., noch een
vroucken van Dornick, noch een jonghe persoen, daer to varen afghescreven
is, die met cruijt inquam op den 2 dach Meij ende drie Duijtsen .
Dese zijn to samen gehangen .
Mr. Lambrert Rosevelt menich jaer pensenarius ende burgemeester geweest
ende was een gheleert man . In sun hembt opghehangen opt blockhuijs
ende een dach ghehangen hebbende worden hij affghesneden ende
die vrienden ombooden, dat zij hem begraven souden . Zoe is hij in die
Groote kercke ghebracht . Requiescat in pace.
Mr. Quirijn Thalesius burgemeester meenich jaer geweest binnen Haer- folio 61
lem, alsoe dat hij oude burgemeester ghenoemt worden. Een gheleert man
ende heeft een discipel van den vermaerde Erasmus 266 van Rotterdam
gheweest, zonder recht ende justici mede ghehangen .
Zijn dochter Ursel Quirijns een baghin op den Grooten hooff ende een
Walinne van Dornick, handen ende voeten ghebonden, worden thesamen
in Backaenessegracht verdroncken ende werpinse met steenen, zoedat zij
een haerde doot tesamen hadden . In Godt moutense rusten .
Noch een jong man van 18 jaer op den 2 Meij 1573 met boscruijt in stat
ghesonden, eerst doarsteecken, want hij en woude niet opgaen, ende zoe
met zijn voeten omhooge ghehangen .
Adriaen van Groene, edelman ende heeft oock in den wet gheseeten ende
was van den Raede ende zijn leeven niemant to cart ghedaen . Dat is
sleecht heenegegaen, met eerlick gheselschap op den 20 7annuarii 1573
266 Desiderius Erasmus (1469-1536) . Het partret dat Halbein van Erasmus maakte,
king in het huffs van Thalesius (Fucks, 75) .
81
gevangen ende mede ghehangen, eerst an zijn hals ende daernae an zijn
voeten ende drie Duijtsen, nu dus flu dan ghevanghen, mede gehangen .
Huich die blaue verwer gegeselt met sentenci den 21 April, niettegenstaende
sonder recht ende justici opghehangen .
Mr. Frans Jacobsz. Rembrantsz . priester, worden uut zijn bedde ghehaelt,
ende en hadde noijt opt staete gheweest ende hadde niemant een
stroo in den wech gheleijt . Ja, zij hadden voor hem ghenomen alle to
doen hangen, die deselfden soude willen verschoonen of verspreecken,
ja alle die papisten, zoe zij se noemde, anders catolijcken, ende ock die
oude wet waeren in groote perickel, dat alle man ende ingheseeten wel
beckent is .
folio 61v . Watten benautheijt, datter in stadt was op die nacht, dat God wel kennelijck
is, onder alle menschen . Dus zijn zij alle to samen opghehangen
ende verdroncken sonder sententie of vonnis tegens alle rechten ende
justicien. Die Heere wil haer zijelen ghenadich zijn, maer het gheschiede
een furore, dat is uut raserie .
Den 28e desen voorleeden nacht vier priesters gevangen genomen, daeraf
4 int gasthuis saeten ende den vierden =67 ontquamt proper, heer Paulus
Botius 268 , canonick van Haerlem : Mr. Jasper, cappelaen den ouden 269 ,
Mr. Reijer Roothooft, notarius, Mr . Maerten Florenscen, pastor vant
gasthuijs, Mr . Pieter Claesz . alias Balling 270. Dese werden uut gn . broeders
huijse ghehaelt ende werden opt Stathuijs ghebracht van die Walen
ende vandaer in den ghevanghenis ghehouden ten huijse van Dirrick
Jacobsz . Vries burgemeester, alsoe daer een provost wonde van die Walen.
Den 2 mael vierballen . Tsavons omtrent 8 uren hebben die van buijten
wederomme zeeckere vierballen beghinnen to schieten int stat, maer ten
duerde niet lanck . Sijnde dattet zelfde weijnich profijts dede ende gheen
voordel zouden doen, hillen zij op .
Den 28 savons die sceepen wederom comende an de Fuuijcke hebben
zeer dapper met roers ende groff ghescut van victorie ende ock voorts
om stat ghescooten, zoedat die gheheele stat an brandt sceen to staen .
folio 62 Den 28e zijn die Albanisse of Amsterdamsche, so men zeijt, sceepen om-
267 Dus de vijfde .
268 Paulus Batius (c . 1509-1612), kanunnik in het kapittel van Geervliet, later in dot
van Haarlem. Hij had van bet begin van het beleg tat 6 mei bij Pieter van Driel op
een verborgen zolderkamertje zich verbargen gehauden .
269 Jasper Jansz ., kapelaan in de Grate Kerk, woonde a1s pravenier in het Sint Elisabeth's
Gasthuis . Ells. Gh.,18, 200 .
270 Pieter Claesz. Balling (c . 1520-1578), paten van het Sint MargriaTenklooster, sterft
bij de Haarlemse Noon.
82
trent 63 seijlen smorgens to acht ure to seijle gegaen, ende zijn nae den
Geusen of Princen sceepen gheseijlt, dewelcke zeer scandelijcken die vlocht
genomen hebben, als zij dapperlicken schutgewaert ghehouden hebben,
omtrent den noene, zoe datter 21 of 22 sceepen van die Geusen achterbleven
zijn, diewelcke die Albanisse cum sociis, sceepen ghenomen hebben
zonder eenich weer to bieden . Die broeck was geel, zoe seijt men voer
een schemp, ende die Geusensceepen hadden leggen proncken ende den
Meer (met orlof) vol ghesceeten ende waren starrick 180 sceepen ende
worden ghejacht tot den Caghe toe, daer zij vandaen quamen.
Op desen dach worden een op die molen bij Sperwouer poort, zijn cop
ofgescooten ende een ghewont . Ende dieselfde cloot een opt die borst
(van diet gesien heeft), die daer niet gewont was, maer smet hem achterover.
Snachs hieran quamen een deel soudaten tot Lijsbet Jansdochter, een
weduwe, brouster op die Bacanessegracht ende dwongen haer op haer
bet geen geluijt to maecken ende sloegen haer slooten of tresoar op ende
namen al tgelt, dat zij crijghen conden ende ghingen strijcken ende zij en
conden niemant.
Achter dien dach worden zij bewaert van 2 mannen, die sij daertoe hoerden
ende haer op betrouden, op haer eijghen costen, ende bleven in haer
slaepcamer .
Item van denselfden slach van die Meer: daer lach een schans ende die folio 62v .
worden 2 of 3 reijsen bestoock, daer die Geusen of Prince sceepen bij geleegen
hadden . Maer die in die schans waeren sterck 150 mannen ende
siende, dat zij dus deerlijck ende verradelijck verlaten waren ende dat zij
cost noch cruijt en hadden, hebben die van buijten III mael affgheslagen,
ende alsoe haer ten laesten in handen van Don Frederico gegeven op ghenade
ende ongenade . Het leven was haer beloeft. Ende naderhant hebben
wij verstaen uut het leeger, dat zij uutghenomen 12 personen of capiteijnen
haer wille mede to doen ende die 12 personen zijn tot Hemstede den
cop afgheslagen ende die reste opt huijs ter Cleef in die caesbaen van
honger ende commer ende ongemack ghestorven . Zij cregen nau to eeten
ofte drincken . Don Frederico seijde : is het u het leven toegeseijt, maer
niet het eten . Interim perierunt miserii 271,
Den 29 op desen dach worden die pristeren voors . elcxs bijsonder geexamineert,
maer alsoe men niet aen haer en konden eenighe loogene
vinden dan den waerreijt ende haer simpelheijt, zoe zijn ze in een goede
camer ghebrocht, daer zij verseeckert zouden moeten blijven, omme
meerdere wretheijt to beletten .
271 Intussen kwamen de angelukkigen om .
83
Den Sen duijf fcken. Op desen dach isser een vliegende poost ingecomen
met een brief, maer ijdele hoope, ende tis secreet voer die soudaten ende
burgers ghehouden .
Op desen dach worden dat clooster St . Ursel geplondert.
folio 63 Op desen dach worden tclooster van de arme Sellebroeders 272 gans gesollgeert
ende gerooft, zoedat die broertgens gars niet en ghehouden hebben,
die nacht ende dach alle die dooden gescooten ende ghestorven, ter
eerden droegen ende gingen met mantels als waerlijcke personen .
Den 30e hebben die van buijten sonder speelman een moortcuijl onder
de aerde doen springen wel drie vaemen lane, zoe datter twee ofte 3 bleven
ende om den hals quamen. Ende capiteijn Vermij ende capiteijn
Coussij waeren oeck bijna om den hats gecomen, want den een lietter
zijn mantel ende dander wasser al met die aerde bevallen, maer is levendich
daeruuijt ghehaelt met noch een soldaet, wat gequest .
Alarm op desen dach den clock gheslagen, ende zij hebben op haer trompetten
geblasen tegens die wal met haer eenooghde ooghe, dat die aerde
die soldaten om haer ooren spronck en die cappen, gevelen van die
huijsen vlogen. Soedat Claes Matheus 273 zijn gevel van boven neder ghescooten
worden, daer zijn wijff ende maecht of dienstmaecht zo men seijt,
met den anderen in haer stupen sittende oft staende, in groot perijckel
van haer leven waren, van het vallen der stienen . God loff niet beschadicht
.
folio 63v. Den 31 isser sonderling niet bedreven dan die smeeden wederom met
vier haer ijserverck afgheblasen hebben doer haer eenooghe ende hebben
in male sonantibus 274 etc., soedat haer geluijt overal verspreijt is
gheweest ende huijlden als leeven tot 14 schutten toe .
Item is W .I. Verwer hebt gesien, doer den Fortuijn 275 gaende achter die
straeten op Bakanessergracht, een soldaet onder het Schottze vaendel
staende onder alle die soldaten ende daer quam een musquet van Sint
Janspoort van die van buijten ende scoot dese soldat den cloot in zijn
vroetbroeck ende en was niet zeer gequest .
Item, onbegrepen den dach werden een jonge dochter met een musquet
gescooten aen haer luchter schouder, dat die cloet doer alle haer cleeren
ende hemde ock mede lancxs haer naecte aerme to mouwe uuijt vie!,
sonder eenichsiens an haer lichamen gequest to zijn .
Item hebt ick voors . gesien een soldaet, dien al het haer met een lange
272 Cellebrcedersklooster lag aan de Jacobijnestraat .
273 Claw Matheusz. MauUnaker .
274 Bij bet slecht klinken . Onbekend citaat.
275 Brouwerij .
84
streep van de cruijn tot zijn voerhooft toe afghescooten was met een
haerquebusse, sonder gequest to zijn . Men seijt, hoe meerder boeff, hoe
meder gheluck.
Item noch hebt is ghesien met min oogen een ander soldaet aen min folio 64
vaders taeffel comende om zijn rapoort to doen an capiteijn Vermij, met
een bousse al zijn haer uut zijn nect van achteren ghescooten ende bloeden
een weijniscken van de hetten, sonder meer leetselxs daervan to hebben.
Item tot verscheijden tijden zijn sommighe soldaten de cruijcen ofte gevesten
van haer rapieren onder haer zijde afghescooten, sonder int minste
aen haer lichaem gequest to zijn .
Wonder. Item een lantman van Schaliwijck, genaempt Hendrick Pietersz
., die met zijn beesten in stat gecomen was, staende aen scappraije
om een schoone snuteldoeck to nemen daeruuijt, worden al staende, als
min vertrocken is, zijn hooft van zijn buijck afgescooten . Ende denselfden
cloot : int selfde huijs loch noch een man opt bedde met zijn huijsvrouwe
ende die man worden van dese cloot zijn been afghescooten, leggende
op zijn bedde, ende daeran ghestorven . Zijn vrou bleeff onbeschadicht
sonder dot haer cleeren van haer lijff, haer omceerende afghescooten
worden omtrent haer bil, maer en was niet beschadicht, dot wonder
was . Dit is gheschiet in die Sclicksteech bij Sperwouwerpoort .
Die pastor van Santfoort anno 1573 alsdoen residerende, genaempt heer folio 64v.
Sander, pastor van Santfoert vors ., zijttende in dit beleg bi de vier ten
huijse van een burger, genaempt Dirrick Zeegersen 276, goutsmit an die
Quackelbrug binnen der stat Haerlem op die Bacenessegracht, ende hadden
een cleijn kint Bitten op zijn knien, die voeten van malcanderen ende
had se geseet op een brandtijser, doer compt een cloot in die schoertijen
invallen van 39 pont, ende volt op dot ijser voors . an vier stucken . Ic
hebt dit ijser ghesien ende in mijn handen ghehadt, ende doer Batter 3
ofte vier bij de vier ende doer een was niemant ghequest, noch dot kind
mede, dot wonder was . Dus dot van Godt bewaert woort, is wel bewaert .
Een schamel vroucken gaende doer Sint Jansstraet met een pootcken
melxs in haer handt, om haer soldat eeten to dragen, comende aldus
gaende, die pool met den oore hebbende ; zoe comter een cloot en smit
die pool an stucken ende dot vroucken hil den oore in haer handen ende
was bestorven, maer niet Bequest of ghehindert . Zij seijden, dot God bewaert,
is wel bewaert ende ghinc na huijse . Dit is min van diverse personen
gheseijt ende vertrocken ende tis gheschiet omtrent den Olij-
276 Dirk Zeegers (st . 1588), deken van de goudsmeden in 1555 . Zie Voet, 82.
85
phant 277 ende thuschen Jacob van Heussen en huijse.
Dese vrou was genaempt Maritgen Jansdr., een weduwe .
folio 65 Een vroucken gaende opt Craeijneest ende hadden om haer bootschappe
geweest ende nae huijs gaende, een potcken in haer hant hebbende worden
haer darmen uuijt haer lijff ghescooten ende storten daer neder, e
contra dat voors . is.
Een soldaet sittende op stats muijren (an scaepecaesckenstooren bij die
Ramen) ende sijn schiltwacht aldaer hebbende ende nergens of wetende,
mogelick een liedecken zijngende aldus, want sijt dick in den mont hadden:
Wilhelmus van Nassauwen
ben is van Duijtsen bloet etc . 278
folio 65v.
86
worden miraculoselijcken zijn een been afghescooten ende daeraf ghestorven.
Zijn zijel int evijghe leewen 27s,
Item zoe wonderlijcken als desen ende dijerghelijcke dinghen schijnen to
wesen, zoe vreemdelicken zijnder ock sommighe om den hals gecomen.
Want men heeft ghesien (ende is mede) aen een paert, dat met groff gheschut
uuijt den Fuuijck ghescooten worden achter op zijn bil ende men
sagen, dat daer een buijl stonck ende anders niet ende staerf daeran .
Ende zoe eenighe soldaten als ooc coijen, paerden, vant grooff gheschut
geraect waren, niet merckende, waer zij gequest waeren, storven daeran,
sommighe een cleijn root strepcken op haer lichaem ende anders niet
ende mosten niettegenstaende met den doot becoopen .
Op den 22 dach Meij worder een vrou, genaempt Maritgen 7ansdr . 280 ,
gaende achter die straete met een haspel in haer handt, bij haer gheburen
277 Brouwerij aan het Spaame.
278 De muziek later ingeplakt .
279 Ook een regel uit het Wilhelmus . Deze zin later ingevcegd .
280 Zie regel 2, waar een gelijknamige vrauw er heel wat beter of komt .
coutende als die vrouckens plegen to doen, zoe isser een cloot van 42
pont of daeromtrent van buijten gecomen ende heeft haer van achter in
den rugge ghesmeeten ende voor den buijck wederom uut, dat die darmen
daer heene vlogen. Ende die cloot vloch noch in een ander huijs ende
daer sat een snijder, genaempt Aert van Dam ende smeet den tafel onder
die voet an stucken, daer hij op sat ende hij was ongequest ende noch
vloch dese selfde cloot in een ander hof . Dit is op die Creieneest ghesciet
ende Aert voors. heeft het min vertrocken, want hijt gesien heeft ende hij
is min wel beckent .
folio 67
Den eersten Junii tegens den avont hebben die van buijten weder een (folio 66 en 66v .
Geuse op haer katte levendich aen zijn eene been opghehangen 281 , ende blanco)
noch 18 of 19 personen in haeren schansse opghehangen voer die Cruijspoort.
Den 2e Junii heeft des stats volck een cleijne scarmutsing nae den Holt of
Bosch ghemaeckt om to besichtige, wat volck int bosch was . Want die
ander al geeret an de poort stonden, eerst 30 of 40 schutten met 20 paerden,
om uuijt to vallen, maer omdatter soeveel volcx was, soe ist ghelaten
. Doer isser 2 of 3 gequest, ende een in zijn cop bijnaest doot, ende
een paert achter in zijn bil gescooten .
Want op desen dach to 11 uren worden met die stats clocke gepubliceert,
dot niemant hem verwarderen en zoude to comen aen de statsmuijren of
wallen ofte bolwercken don alien die zijn wachte aldaer hadde, ende dot
alle schutters dier haer wacht niet en was (in stante pede 282) met haer
ghewer opte Merct zouden comen . Ock mede, dot alle diegene, die paerden
hidden, met diezelve haere rijpaerden terstondt opte Merct zouden
comen ende dot alle vreemde soudaten, die onder geen faendel en leggen,
nocht wacht, dot dieselve voor morgen to 9 uren opt stathuijs comen
souden ende hem laeten opteijckenen, ende dit alle op lijffstraffe .
folio 67v .
Noch hebben die van buijten op desen dach vier hoge masten met bloxs,
met elxs twee schijven ende touwen daerdoer ghescooren an die topeijnden
vast gemaect, op haer katt opghereecht, ende daeran een cuijpe 283
opghehijst, meenende alsoe die wal ende die borstwerijng of strijckweeringe
to beschieten . Maer des stats soldaten doer nae scietende ende
die touwen in stucken gescooten, zoe dot die cuijpe met volck neder gevallen
zijen ende doer ginc een groot ghecrijt op van roepen : papaw,
papaw, compt weder in u husckiens, wij sullen u noch beet hebben . Ende
281 De soldaten van de sstad hebben op hem geschaten en hem za aan het erode van
zijn lijden geholpen (Stuver) .
282 Op staande vcet .
283 De kuip bond plaats aan 5 a 6 man.
8 7
stats volck scooten met een goteling van die 5. Janspoort tot tweemael toe.
Den 3e snachs is een genaempt Wielemaecker 2838 met noch 2 personen in
een scuijtgen Sperwouerpoort uuijtgegaen nae Assendelft toe ende zoe
nae Delft, met 3 duijven met haer nemende, mits dat die van buijten haer
wacht zoe seer beset hadden, datter nauwelick een vooghel deurvliegen
mochten. Ende wij in stat zeer benaut zijnde, hebben haer coers genomen
nae Sparendam ende zoe na Assendelft, nijet zonder groot perijckel .
In den avonstont heeft Wielemaecker, die dese voorleeden nacht cum
sociis uuijt ghetrocken was, een vierteijcken gedaen in den dorpe van
Assendelft voors . tot een teijcken, dat zij behouden overgecomen waren,
daer groote blijschapt aen die Geusezijde in de stat omme was .
Item op den 3 hebben zij van buijten, niet stil mogen weesende slachten
den grooten zee, hebben gheblasen op haer oorgelen met een ooghe ende
hebben ghespeelt : bom, bom, of don, don, tot 21 mael toe.
folio 68 Alzoe die wethouders in gheseet zijn den 17 Decembris 1572 284 , zoe
hebben zij nu een requeste overgegeven, om gerelaxert to worden, dat
haer geconsenteert is als hiernae gescreven staet:
Copie
Schout, burgemeesters ende Raede deser stat, geexcusert hebbende dinhouden
van desen requeste, hebben zoeveele in hun es, den supplianten
geaccordeert ende toegelaeten dat zij hen bij wijlen tot hun recreatie op
die straeten zullen mogen begeven, sonder tot enijghe tijden aen de yesten,
ofte bij den aenderen to comen, ende sullen bij clockegeslach van
alarm in hun huijsen schicken to blijven, alles op verbeurten van hondert
gouden realen, dieselve to emploijeren ter discrete van wethouders .
Actum den 3 Junii anno XV° LXXIII, bij Aerent Janssen, schout, Jan
van Vliet en Gerrit Stuver, burgemeesters, Pieter Bal scheepen en Simon
Cornelisz . Spug 285 en Tan Claessen Lotsz.286 , raeden der stat voirs .
In kennisse van mij
Order stont
Raet 2e7 ,
283aJan Willemsz. Wielemaecker.
284 Zie blz . 24 en 25 .
285 Siman Carnelisz . Spug was in 1568 tat vrcedschap bencemd .
286 Jan Claes Latz. Gael (1527-1599), sinds augustus 1572 vroedschap en in december
gehandhaafd, i .t.t. zijn schoonvader. Woande in 1574 in Delft als balling . In
1579 voor het eerst schepen, in 1584 burgemeester. Zie I?blleman, Gael, 34 .
287 Jan Aelbertsz . Rant was van 1566-1573 secretaris van Haarlem . Na het beleg antslagen
en van het pardon van Alva uitgeslaten .
88
Den 4e hebben die van buijten het volck van de stat zonder spoelman
een galeaert doen springen uuijt haer hollen onder die aerde, zoe datter
we! 7 of 8 verbrant zijn ende gequest ende met aerde bevallen ende 5 of
6 gescooten.
Den 5 hebben zij ons met caesballen dore ghecaest, maer zij waren ons
to starrick . Zoe hebben zij haer cartauwen laeten hooren ende hebben
dat vier daerin ghestecken ende hebben van haer ghespooghen met een
donder ende blixem tot 15 scooten .
Den 6 hebben die eeochde cijclopen alle die gevelen ende muijren hier en
daer doer die huijsen gheblasen, alzoe zij daer het vier instacken ende
zoe mosten wij se scutten tot 26 scooten.
Den 7e hebben die statsvolck ende arbeijders een mijne of hol gevonden,
wel neegen vaden lanck van de Cruijspoort onder die wal van St. Janspoort
toe loopende, daer sij ons meenende to laeten springen sonder spelman.
Men vonde daer inne een doot lichamen, met een mantel, storimhoet
ende wijtten broot ende etlick gheweer .
Aremoet . Op dees tijt heeft men altemael moeten mouten coecken gegeten,
want het broot van de stat op was, noch speck, noch eijeren om
gelt to crijgen en was .
Op desen dach hebben die van binnen der stat doart overschieten van
die van buijten veel volcxs verlooren, soewel scutters, delvers, burgers,
soldaten, van alle carte.
Clockens gemaect . Om welcke zaecke die van binnen met twee clockgens
daertoe geordineert ende met twee lange koorden, diewelcke langens
die wal gescooren waren . Ende twee schiltwachten, die ene opte
Pijntooren 288 ende dander opt bolwerck van St . Janspoort, diewelcke
zeer scharpe wacht ghehouden hebben, ende wanner zij enighe onraet
zaegen ofte vernamen, hebben zij terstont die voars. clockens geluijt, opdat
die arbeijders ende soldaten to vrijer ende zeeckerder mochten aerbeijden,
ock mede tgeweer terstont mochten in de hant hebben.
Den 6e duijve. Den 8e isser een vliegende post met een brief ingecomen
smorgens to 8 uren van die heer van Batenburg, op het versoeck ende
brieven gesonden bij Wielemaecker cum sociis, inhouende dat het hem
zeer verwonderde, dat men nije mer duijven ingecomen en waren . Ende
screef rraede, dat die Prins die van Haerlem haest ontsetten soude, daer
die burgers ende soldaxen niet seer in ghetroost waren, want sulcxs scriven
ende seggen to veel ghesciet was . Patientia .
288 De Pijntoren lag aan de naord-west hock van de stad . I?e klakjes hadden valgens
Sterlincx effect, er waren flu maar weinig gewonden meer .
89
folio 68v.
folio 69
Op denselfden is een scutteboeff nae den noene nae die Fuuijck gaen uut
stat geloopen ende opgehangen, zoemen seijden, maer geen seckerheijt .
O benautheijt. Een vrou bevallen van een kint ende heeft dat doen
brengen doer een ander persoen, om int water (het is min vertrocken
uuijt monden van min goede vriendt, dat het zeecker is ende van notable
personen) to verdrencken ende tijs gedreven langes het Spaeren ende dat
doer benautheijt onder die armen menschen, die toe meer was onder haer
als onder die rijcken .
Den 9e hebben des stats soldaten die soldaten van buijten, die op den
Zijlwech den onbijten 289 gegeven, mits dat die van buijten seijden (maer
zij en loogen niet veel) wat wij bier noch broet in stat hadden .
folio 69v. Omtrent dees tijt ist volck binnen der stat ghetelt van burgers, vrouwen,
kinderen, soldaten ende van alle natie ende datter dus veel volcxs souden
in stat getelt zijn, maer tijs min van goede vrinden overgegeven, ende tevoeren
hebt is ock gescreven, hoeveel vrouwen en de kinderen, supra fol .
54.
wijffen ende vroupersonen ende kinderen Somma - 15865
an Duijtschen knechten 1856
Walen, Fransoisen, Engelsen, Schotten, IJren - 1215
an werachtijche burgers
- 1836
Somma totalis
20772 personen.
Op denseifden 9 dach hebben die homans ende gecommitterde doer ordinantie
ende bevel van de burgemeesteren ende generale capiteijnen
uuijtghedeelt elck soldat, schutter ofte werachtich man ofte vroupersonen,
elxs een halff pout mouten meschrijt daechs, die cleijne kinderen nae advenandt.
Den 10 dach zijnder secere mannen 290 uut de scutterije gecoren, om de
secreeten mede to weeten, want die burgers oproerich werden, ende wilde
weeten, wat die brieven inhilden, die de vliegende posten inbrochten .
Want doer desperaci worden duijven duvels genaempt, want daeromme
zij seer oproerich werden .
folio 70 Op denselfden is die fabrijckmeester Pieter Janss . met die noes 291 doot
289 Zij dronken samen een „maerks bier" en toonden brood, boter en kaas (Stuver) .
290 Hun namen warden gencemd door Ampzingh, 517 : Jan. Pieterszen Deyman, Willem
Joosten, Ian Barthalameeszen, Christiaen Ysbrandtszen, Klaes Wauterszen,
Jakab Ysbrantszen, Ysbrant Staets, Caesar Bavetis, 7aques Barthalameeszzn,
Baertaut van dez Nieuburg, Steven Janszen, Krnnelis, Gemt Jan Eeftzen, Kamelis
Aertszen Kaol, Lawens Wynantszen en Mr . Maerten .
291 De apvalger van Pieter Jansz . Raet. Kamt niet voor in die thesauriersrekening .
90
gescooten . Simon Scoore1 2s2 ende noch twee kinderen mede gescooten,
maer gequest, niet doot, met groff ghescut gaende int bolwerck . Ende die
van buijten deden ons een aerbevinghe ende lieten een moorthol of mijne
springen, sonder iemant to beschadigen .
Ock op denselfden avont hadden stats volck een gat of hol ingecregen,
twelck die van buijten in stats bolwerck hadden gegraven om stats volck
to doen springen sonder speelman . Maer het stats volck hebben daertoe
niet lustich toe gheweest ende hebben een ander voet gecregen met practijck
ende hebben haer belet met een smoeck van hoij ende holt, dat to
branden in dat voors . hol ende zijn zoe uuijtgedreven .
Den 1 1e zijn buijten die Zijlpoort voer den noene met noch ettelicke burgers
gecomen ende hebben eenige van de wet van der stat begeeren to
sprecken, maer ten is niet toegelaten dese naegescreven personen : Mr.
Philips Matius 293 burgemeester, die decken van Haerlem 294 onder die
canonicken.
Den 12e zijn die van buijten van alle canten zoe van den Holt, van Overveen,
van de Cruijswech angecomen nae die koeijen ende hoewel die van
buijten gheheel naect waren en hebben nochtans niet bedreven, dan een
van stats soldaten, staende op die Zijlbruge dootgescooten ende 5 of 6
gequest ende die van het blockhuijs van die Zijlpoort schooten een van
buijten zijn cop aff met goff geschut .
Op den middage zijn sij ock uut die Fuuijcke nae de koeijen gecomen,
maer en hebben ack niet bedreven als voaren .
Een Wael an de scans tot Rustenburch gecomen begeerden een capiteijn
to sprecken van der stat, maer en heeft geen audientie gehadt, zoe track
hij wederom nae de Fuuijck .
Parentesis . Memoriael . Het is oock to verwonderen voer den leeser ende
al dengenen, diet hooren, dat stats besten, tot seven of acht hondert toe,
hebben uuijt gaen weijen, soe lange daer gras gewest is, an twee zijden
van der stat ende hoewel in die oogen van die van buijten dat mosten anschouden
in haer tghenwordicheijt, die ons nu ronttom belegen ende bescanst
hadden, zagen uuijtgaen . Ende statskoeijen begonnen nu zeer to
crijmpen ende alle die beesten warden op die Crocht op die merckt gebrocht
ende waren in getael 120 .
Waeraf die stat dagelixs noodich was omtrent 30 ende daeromtrent voor
die soldaten, maer die burgers, ock lacij, sagen op malckanderen ende
cregen nijet .
292 Siman Scoarel werd na het beleg door de Spanjaarden gearresteerd en op 18 augustus
anthoofd.
293 - Philips van der Mathe .
294 George Lestanier.
91
folio 70v.
Den 17en duijve. Den 13e zijnder 2 vliegende duuijvels sonder brieven
ingecomen.
Item op denselfden savonts namen stats soldaten wederom een mime of
hol van die van buijten, daer zijder 2 of 3 in deurstaecken, die haer to
weer stelden ende dander liepen wech . Die van der stadt gingen niet vrij .
folio 71 parentesis. Omtrent dees tijt heeft die stat wederom gelt geslagen van
20 ende 10 stuvers stuck, maer zij hadden haer gewichte niet, want de
stucken van 20 stuvers deden maer 10 stuvers ende de 10 stuvers deden
maer 5 stuvers ende oock zijnder stucken geslagen van 40 stuvers, die
waren goet.
Wonder. Omtrent dese tijt isser een jonck kint ghevonden als alle man
wel beckent is, dat verdaen scheen to weesen thuscken Sperwouwer ende
Scalwijckerpoort in een van des stats privaten gevonden van arremoet
ende benautheijt, doot .
Den 14e op desen dach hebben eenighe van des stats zoldaten zoewel
Nederlanders als andere uuijt haers zelffs voornemen bestaen, sommige
burgershuijsen to besoucken om eenighe buijt to vinden, onder welcke
dexel zij veel goede burgers berooft ende gaps geplondert hebben, want
op een plaetze vonden zij over die xx stucken gerockt vleijs, verburgen
leggende, op een ander plaetze zeeckere zijde speckxs, in die Houtstraete
tot een bossemaecker . Noch int Soetemelck wijtebroetstraecken in een
stallagie begraven, zeeckere getal van ornamenten ende andere geestelicke
goeden (ende onse vicarius, Hieronijmus 295 genaempt, pater van S.
Catherinen worden op desen dach alle zijn boecken gestroijt ende was in
groote benautheijt) mitsgaeders veel broots, dat men in hoecken verburgen
gevonden hebben ende meest al doer die outheijt verdorven was met
folio 71v. noch veel meer andere goeden . Twelck die soudaten alle nae haeren
appetijt tot prijs gemaeckt ende benijt ende gedeelt hebben ende doer was
groote commotie onder die soudaten .
Dit verhoorende mer andere soldaten, die doen op haere wachten waeren,
begonnen op desen wederom op een view, naedat het haer goet dochte
ende int hooft quam, lijepen als raesende honden plonderen . Als dit aen
die ooren van de burgemeesters gecomen is, terstont met alle die hopluijden
ende capiteijnen to raede gegaen ende daerine bij ordine voersien
gehadt, anders tzoude tot een quaet eijnde gedijt hebben .
Omtrent dese tijt is die burgers georloft, om haer to verweren tegens die
daghelickse rooven ende pilgerden der soldaten, waerom die gebuijren op
sommighe plaetsen, doer die soldaten meenden to roven, als in die Cleijne
Houtstraet, in die Camp ende op ander plecken, het becken gecloopt heb-
295 Mr. Hieranimus Verlenius.
92
ben, om malcander bij to staen. Hier laet is staen, hoe die goede vrouwen
met haer spinrockens in de weer zijn geweest, want als zij beghinnen, zij
en rusten niet .
Den 15e hebben die van buijten rontom geereet gestaen om to stormen,
zoe ant Holt of Bosch, tOverveen, met 12 faendelen, in die groote schans
ende op die Cruijswech, waerop zij menden to stormen, tsavons to zes
uren. Zij lieten stadtswallen springen. Daer bleef maer een soudat, die en
hadde geen passemegi geleert, 2 of 3 gequest, maer tscheen mer quats
onder haer volck to doen, want die mijne of hol bersten achteruuijt . Daer
quamen 20 of 30 veertien dick op des stats wal loopen, mar zij cregen
slagen bij hoopen, want die voorsten al met haer boeckelaers al op waren,
maer zij mosten al to rugge keeren, want des stats soldaten gereet stonden,
om den storm to verwachten .
Die clocke ende tromelen slogen alarm ende riepen an bolwerck, beer,
heer, val an, val an .
Na middach warde een van onze grasmeijers becropen ende gevangen
genomen buijten Sparwouwerpoort .
Wonder. Den 16 dach zijnder twee soldaten, die daechs to vooren besprongen
waren, uutgedelven noch levendich zijnde smargens to 11 uren
ende zij costen wel gaen, maer storven van darst ; in dit voergaende romoer
ghinck die clock allarim. Op denselfden isser een duijve ingecomen,
die scheen van die Spangers handen to comen .
Den Seri duijve. Op denselven isser weder een vliegende duvel ingecomen,
wat stercker als oijt to voeren . Welcke inhilde (soe men seijde), dat
die Prins van Orangen gescreven hadden als dat men nae die Cruijspoort
allarm slaen souden ende haer keer neemende souden ende dat hij het
Spaentse leeger tot Hijlegom opgeslagen hebbende, aldaer met victalie
ende met cruijt, van als genoch, tegen comen soude, etc .
Voerts zoe hebben zij van buijten weder een stormhuijscken of kijckhuijscken
bij een van haer vier masten, staende op die cat, met een vijsel
omhooch gestelt, daer een man uut ende in omhooch climmen mochte oft
ten minsten 2 of 3 personen in staen . Op den avont werder uut staet 5 of
6 reijsen nae ghescooten, maer en haelden geen eer van schieten .
Den 17e snacks is Seraes met mons" Dothijn gouverneur van Vlissingen
met 5 faendelen soldaten geconvoieert nae die Fuuijcke ende is met een
cleijn scuijtgen nae des Prinche sceepen getrocken, met een corff met
duijven, nae die Meer ende is behouden ooverghecomen ende alle die
schutten quamen ongheschent wederom, behalven Gerrit Pietersz . schuijt-
93
folio 72
folio 72v
voerer, die mede een van die planckenleggers 296 was, ghescooten zijn lefter
been boven an tween met een musquet, int wederkeeren, soedat men
hem op een ladder mosten in die stat brengen ende sterff corts daernae .
Den 9e duijfcken . Den 18e smorgens omtrent achten een duuvelcken ingecregen
van Saras 297 uut die oude Weteringhe, daer sij smorgens to 4
uuren gecomen zijn ende to vijf uren een brieff gescreven, inhoudende,
dat die Prins van Orangen zijn Exe tot Leijden was, daer zij binnen 2
uren hoepten to zijn bij hem ende alle saecken opt vorderlixste ende orbarlixste
hopende voor to drijven ; ende alle sacken nae sij hoorden wel
ghingen 298 ,
Op desen dach heeft men noch een wal van St . Margriete tot St . Janspoort
toe begonnen to maecken, ende alle die burgeren met die soldaten
ende ock vrouwen ende kinderen, zoewel schoolieren als anderen, wij
boven die seven jaren out waren, ghedwongen elcxs in persone 2 uren
aert to dragen ofte delven met den scuppe, ofte minste elck drie mandeckens,
denwelcken voleijnt is .
folio 73 Armoede bijt ons, pover smijt ons, weelden en vroechden gaen van ons
loopen .
Op dees tijt heeft men koehuijden beghonnen thaer aff to broeijen, om to
eeten ende paerden to slaen voer den eersten instancie .
Den be duijve. Den 19e isser weder een vliegende duvel ingecomen met
een brieff; men heeft secreet gehouden 299 ,
Smiddachs worden metter stats clocke affgelesen, datter zeeckere vroupersonen
tweemael daechs souden zijtten voer den hal of Vleijshuijs mette
affallen van de beesten ende die koeijhuijden, al toegemaeckt to vercoopen.
Daeromme een igelijck belast worden van deselve marcelen maer
eens daechs to mogen haelen of coopen ende nijemant uuijt to senden .
Den 20e desen voorleeden nacht zijn alle die burgers omtrent 3 uuren opgecloopt,
ende elcxs op haer houfslach belast to gaen, want men meijnden,
dat die van buijten starmen zouden willen . Zij maeckten reschapt ;
daer en quam niet af.
296 Voor het snel verplaatsen van traepen waxen over de vele sloten rondom Haarlem
bruggen nadig .
297 - Seraes.
298 Valgens Stuver en Cornelis Bartholomeusz. bracht de duff het berichl, dat Batenburg
in de amgeving van Amsterdam zau liggen .
299 Inhaud van de brief wel bij Sterlincx en Comelis Barthalo7neusz . : De Prins was
verwanderd, dat hij in lange tijd geen brieven uit de stall had ontvangen .
94
Honger ende armoede, etc .
Op desen dach worden int convent van St . Katherijne 4 of 5 paerden ghe- folio 73v.
sleegen, diewelcke ghesouten die knechten gegeven worden .
Den 21e desen voorleeden nacht meenden die uuijt de Fuijcke quamen
die scansse Rustenburch to overvallen, maer die van binnen dot gewaer
wordende, hebben hun zeer vromelicken to rugge gedreven .
Den 22e isser een bevelhebber 300 uut den Holt gecomen ende heeft begeert,
dot men hem ten antworde wilde staen ende is alsoe ghesciet. Hij
begerden zijn huijsvrouwe to hebben, die in stat gevangen was ; het worden
hem geweijgert.
Den 23e heeft die edele ende wolgeboren graeff Otto van Eberstein begeert
an der muijren met die Duijtsen natie to sprecken, maer is opgeset
tot sanderdaechs .
Den 11e duijve . Den 24e isser een vliegende duuijvelcken met twee brie- Tan Baptists
yen ingecomen ende die Prince souden den stat to ontsetten comeny an- geboorte
ders heeft men de burgers niet to kennen gegeven, nae min dunck het
verlange van de galgae .
Na middaech hebben die Spangerts buijten Spernowerpoort vijff paerden
met verrasschen gehaelt uuijt die velde .
Op desen dach is S .F.G. 301 omtrent 10 uren bescheijden ende en is niet folio 74
gecomen, maer heefter gheschict drie hoptluijden, die met die Duijtse van
der stat sprecken souden, maer zijn wer afgeweesen .
Op dees tijt heeft men beghonnen hennipkoecken to eeten in de plaeteze
vandet broot, ja, och lacij, die arme menschen aeten borstel ende draff .
Men droncken het bier van die moltdoppen ende mochtens van alles
qualick genoch om gelt crijgen to coop tot versadinghe des lichaens .
Den 25 savonts omtrent sessen, Claes Cop X02 of Wist genaempt, staende
op zijn schiltwacht bij sinte Margrieten opt blookhuijs, van die van buijten
met een ruer of een grout loot een haegel in sijn scholder gescooten,
doer hij sanderen daechs an storff . Snachs hieran hebben statsvolck met
vier een mast willen ontsteecken om an brant to hebben, dien die van
buijten ten halfwegen in stats vesten gestelt hadden, om een stormhuijscken
of kijchuijscken daeran op to rechten, twelck met branden niet en
luckten, om den steercken westenwint . Ock hadt stats volck een haeck
gemaeckt, om mede om to haelen, mer ten geluckten ock niet, ende die
haec brack shicken ende will in die vesten, ende die van buijten schooten
in den nacht dapper met haPr eenoochde cijclopen .
300 Een hoofdman van Huprecht van Eberstein (valgens Kunigshaffenn) .
301 Sijne Furstliche Genade .
302 Zie ook blz . 63 .
95
folio 74v. Den 26e isser een Wael uut de Fuuijck droncken sijnde tot Rustenburch
over comen loopen, ende is in stat ghebrocht, ende vastgeset tot een wijle
toe 303,
Op desen dach worden elck persoen een vijffden deel van een moutenkoeck
daechs uuijtgedeelt ; sommighe en cregen niet met alien . Daer worden
deesen dach sesthien paerden gheslagen ende noch worden elck werachtich
man een pout paerdevleijs, ende die vrouwen een half pout uuijtgedeelt.
Groote bijtere armoede .
Den 27 snachs hieran omtrent 12 uren zijn stats soldaten met witte hemden
buijten Scalckwijckerpoort in de scans van Rustenburch getrocken,
meenende, dat des Prinche sceepen den Fuijck bestoockt souden hebben,
om alsoe met gelijcken macht den schans van den Fuijcke to bestormen,
om dan aldaer victalie in to crijgen. Maer die sceepen niet eens ancomende,
zoe zijn die soldaten wederom in stat getrocken 304, zeer mistroostich
overmits den honger ende den cleijne troost. Want een ijder meuch nu
op een dach maer een hantvol moltengort om een deut creech .
Item elck werachtich man een half pont taerwen broodts van die stat
uuijtgegeven, met een pont paerdenvleijs, die vrouwen halff zoeveel ende
die kinderen een vierendeel, twelck het leeste broot was, dat die burgemeesters
uuijtgaven ende zoe dat nu alle het cooren ende mout gaps op
was.
folio 75 Den 28e hebben des stats soldaten weder als vooren geeret geweest met
1200 man starick, om den scans to bestormen, maer die sceepen niet anrechtende,
ist weder gelaeten .
Den 12 duijve . Een vliegende post ingecomen, daervan het volck weder
wat verquickt, met brieven. Den 29e isser gepubliceert, als dat een ijder
burger alle zijn spijs soude toonen voir die gecommitteerde der stat, om alle
ghebrecke to scouwen van plonderen der soldaten, die onder decksel van
cost to soucken, die luijden haer goeden benamen ende worden noch dapper
gesmeeten 305,
Op desen dach wordener een burger gevangen, een jonck man, Mr . Andries
Sontvius ende sat 2 dagen . Men leijden hem eenige loogenen op van brieven
over to werpen van des stats muijren ende als die warreijt boven quam, wor-
303 Dc Waal vertelde, dat de Spanjaarden minder talrijk waxen dan men in de stall
dacht. Er was gebrek aan vaed5el en vrees vaor de kamst van de Prins (Corn . BartholomeuszJ
.
304 5 a 600 mannen gingen naar de Fuik. De schepen kwamen pas taen men alweer in
de stall terug was en taen men daarop opnieuw aanviel, vceren de schepen weer
weg (Corn . BarthalameuszJ .
305 Valgens Stuver was er in veel huizen nog wat aanwezig.
96
den hij uijt gelaeten. Ock mede groote aermoede tot den 13 dach toe Julij
inclusive .
Den 29 wasser een groot gekerim onder die burgers ende soldaten, eendeels
uijt vrese van verraden to wesen ende eendeels door de groote hongernoodt .
Want die burgers en ontsagen haer geen dinck to eeten, die dermen, penssen
ende longene van de paerden was die beste cost .
Den 30e isser een vrouwe, genaempt Aefcken, een weduwe, wonende in die
Cleijne Houtstraet bij een putte, welcke acht kinderen hadde, een groote
honger leede, die haer sells deur mistroostichet opgehangen soude hebben,
tenwaer, dat het belet geworden hadden van die gebuueren . Men gavent to
kennen burgemeesters ende capiteijnen, maer zij creeg vier moutenkoecken
ende anders Been troost.
Den 13e duijve . Item ien vliegende posten ingecomen, anders niet dan een
appelcken om to spelen een uure ; naeder die Boot.
Als alle onse beesten, koijen, paerden, verckens, somma alst al gegeten was,
zoe isser een mager paert overgebleven, dat in een kelder stondt, ende hoerden
een sleeper toe, genaempt Engel Pietersz . Het was to zeer mager; niettegenstaende,
had ment geweeten, het zoude voer ghesprongen hebben met
dander paerden, al hadt noch zoe quaet geweest.
In den benauden tijt gegeten tot den huijse van Clement Cornelisz . indt
Gulden Vlies 306 en hondt van 13 of 14 jaeren, halff blint ende croopel ende
het was al goede coost . Ende daer en worden geen quaden beenen in ghevonden,
want honger maeckt roe boonen soet, soe men seijt, ende is tot
sijnen huijse gegeeten .
Alsulcke aremoet, dat men tverdriet uut den menschen ansichten kenlicken
sach ende hadden een ander ghedaente als menschen schijn, also is dat
woart van den prophet Jeremias hier wel scriven mach, aldus : Onse wel is
verbrant als een oven, van den aensichte des hongers 307,
Int Taste van dese maente Junii golde, so men mij seijde, een pot waermoes
seven stuivers ende een merritgen cruijsbeijen golde 14 stuivers .
Een backer, genaempt Pieter Volckersz . opt Spaeren wonende, die zijn
troch, daer hij zijn broot in backt, ende oock zijn cleet, daer men broot
op treet, mackten dat met warrim water laeu ende alsoe doende, vergaerde
hij dat broot ende mackten daer broot of koexckenxs, om den honger
to stoppen .
Alsoe niet mer sonderlings to eeten en was int laeste, zoe aeten die luijden
ende kinderen hennipzaet gheheel droch uijt haer handt. Ende als zij bij
die burgers quamen om een alemis to hebben, dan werder gheseijt : wat
306 Herberg op de Grate Markt .
307 I?eze tekst komt valgens Trammius' Cancordantie niet in de Bijbel vaor .
97
Peter ende Pauwels
folio 75v .
folio 76
wilt ghij met gelt maecken? Zij seijden: wij sullen henniptzaet coopen
ende dat eeten, ende den honger sacgser den oogen uuijt . Ende zoe ghingen
zij achter die straeten, dat een mensche zijn haerte mocht schooren,
die dat allende moste aensijn . God wil alle provincien ende steeden van
sulcken arremoet ende elende beschermen, dat wij, och lacij, wel besocht
hebben om onse sonden willen .
folio 76v. Item in dese benauden tijdt zijnder twee Nederlanders gewest in die stadt
Haerlem, diewelcke malcalderen doot hebben gestecken om een moutencoecke
doer den grooten honger .
In desen benauden tijt wasser een veltweijffel van die Duijtse natie, die
bij aventuer een hallive groove caes gevonden hadde, zoe heeft hij zijn
root of medegesellen mede gedeijlt ende hebben daertoe gegeeten een
lever van een paerdt ende schoon water toe gedroncken . Men seijt een
out sprecken : honger is een scarrip swaert .
Voer een moutencoeck is betaelt XVI stuivers . Een roggenbroot worden
gelooft om X gulden ende noch en cost men voer die prijs niet crijgen .
In dese benautheijt warender, zoe min vertrocken is, burghers van Haerlem,
diewelcke begheerden voor elcke muijse, die men hem bracht, een
ootgen to betalen ende voor een rat een halif stuver ende doer zijnder
veel, die muijsen ghegeeten hebben ende rotten mede .
Omtrent dese tijt die Scootten, leggende binnen het logement van Claes
Hals 308 brouwer, hebben hem zeer derlicken gequest, alzoe datter hijraen
gestorven is ende daerenboven hebben zij zijn huijs zeer schandelick geplondert
.
folio 77 Desen voorleeden nacht zijnder zeeckere soudaten totter Waterpoortgen
uuijtgelopen, meijnende een schiltwacht oft twee gevangen to crijghen
daerdoer zij die ghelegenheijt ende hoope der Spangerden vernomen zouden
hebben, maer zij en hebbender gheen coonen ghecrijghen.
Smorgens quam die vaendreger van den graeff van Eversteijn uijten
Houdt of bousse aen die Cleijne Houdtpoort, vereijschende nae jemandt
van die hopluijden ofte capiteijnen, sulxs, dot Pellicaen ende Cornelis
Matheusz. 309 , capiteijnen van de stadt met denselffden vaendregers
vrouw, die in de stadt gevangen was, nae buijten gegaen zijn, omme met
hem to sprecken buijten neffens die Cleijne Houdtpoort X 10. Ende nadat
zij eenen tijdt met den anderen malcanderen gheredet hadden, zoe zijn sij
308 Claes Adriaensz. Hals, trrauwer, was de schoonvader van de schrijver van hat dagboek
. Hij was in 1548 vinder en van 1551-1554 deken van de Cluveniersdcelen .
De tekst na de eerste alinea vas folio 76v is later ingevoegd .
309 Corn . Matheusz. Moutmaker. Zie Dolleman, Schatter, 29 .
310 Valgens Sterlincx vand hat achtendlijk gesprek plaats in hat Blekerveld buiten de
Zijlpoort en het latere tussen de Kleine Houtpaort en de Waterpoort .
98
met vrientschappe weder van malcanderen ghescheijden ende malcanderen
beloeft, des naemiddachs to vijff uren wederomme to sprecken in
presentie van den graeff van Eversteijn ende die burgemesteren.
Omtrent drie uuijren soe isser een Wals jongen uijt den Spaenschen leger
gecomen in de stadt van 16 of 17 jaer oudt, diewelcke opt Stadthuijs ghebrocht
ende aldaer geexamineert worden .
Nota. Groote aermoede isser ghewest onder alle menschen, zoewel rijck
als arm, zoedat men lijnsaetkoeckens, wingersbladeren, jae katten, honden,
stijfels cropelgras, kouwen, ouwevaers ghegeeten heeft ende caersmeer
met olij, mostaert ende ander cruijt ofte specerie gemeijnt ende
also gegeeten .
Die Spangers voerden haer gheschut uuijt den Houdt nae het Spaensche
leeger toe . Zij brochtent voor die Cruijspoorte int Noorden .
Den eersten spraeckt. Soe heeft graef Otto eerst gepresenteert, also folio 77v.
S.G. 311 een gelidt des Heiligen Roemschen Rijcks was ende oeck mede
een Duijtsch ende dat hij van wegen sijnen heeren die saecke annam, dat
S.G. zoeveel hem moegelicken waer bij den Hartoch to verbiedden ende
to behouden van die Duijtschen ende alle dingen ten besten to helpen, om
het onnosel bloet niet zoezeer to storten, dat hij dat gaeren doen wilden .
Daerop die van der stat 312 antworden, dat zij hem hoechelicken daervoer
danckten ende bijsonder, waert saecke, dat men hem gunnen wilden een
vrije passagie voer die schepen om het goet met wijff ende kinderen nae
haeren heere den Prins van Orangen to mogen passeren, zoe soud men
met haer wel handelen . Ende warent ock wel tevreden, dat men dat onnoesel
bloet spaeren wilden ende niet zoe zeer vergieten .
Tzavonts omtrent vijff uuijren is den voors . vaendrager weder voart stadt
ghecomen, twelck Steenback geadverteert zijnde, heeft zijn provoost bij
hem ghesonden . Ende naedat zij wel een ure bij een anderen ghestaen
ende van trefelicke zaecken - ons onbeckend - getracteert hadden, soe
zijn zij met alle vrientschap van malcanderen ghesceijden ende elcxs weder
omme ghekeert, daer zij vandaen gecomen waren . Als nu die burgemeesters
ende die ander cappiteijnen, neffens hem zijnde, int stadt gecomen
waeren, soe zijn zij terstondt met alle die andere raden, hopluijden
ende capiteijnen boven opt Stadthuijs to rade gegaen, suxs datter Brie
ghecommitteerde desen aenstaende nacht souden reijsen nae den Prins,
om hem die gelegentheijt van als to vertoonen . Ende opdat alle dinck
souden ghetroueiicken ende sonder naeduncken geschieden, soe isser een
van de burgemeesters weghen, een van die Duijtsche vaendelen wegen,
311 Syne Genade .
312 Van Vliet, Steenbach, Rasigny en Pellicaen .
99
ende een van de Walsche, Engelsche, etc . capiteijnen wegen toe gecommitteert.
Marie visitaci Den 2 dach hebben die van buijten zeer vreeselick op den Raevenfolio
78 steijns 313 ende St . Katherijnetooren, meenen alsoe an beijde sijden daer
an die vesten met schieten ende affwerpinge der mueren to vollen ende
daerop to stormen. Want zij op dien dach van smorgens to 4 uren tot
zavonts to 10 uren 100 gheschooten hebben, maer niet veel tot haer voerdel
bedreven .
Op denselfden isser een swaerte vlagge ten tooren uuijt gesteecken, om
die sceepen to adverteeren ende to kennen to geven, als dat die stadt in
grooter benautheijt was .
Denselfden dach zijn die van buijten den geheelen dach ghereet geweest
om to stormen, maer omtrent 4 uren ettelicke paerden uuijt de Zuijden
comende, zijn sij van malcanderen gescheijden ende niet ghedaen .
Spraeck ghehouden . Smiddachs heeft die graef Otto geantwart op die
articulen vors., als dat zij niet verhoert en mochte worden, om die to
laeten gheschien, ende dattet onmoeghelick waere, daerop to handelen .
Hierop gevracht, op wat middelen men dan souden moegen handelen .
Hierop heeft hem die Graef metten zijnen beraeden ende geantwoort,
S.G. verhoept, dat zij souden moegen vercrijgen, dat die Duijtschen haer
passagie hebben souden met haer ondergeweer ende haer doer des Coeninxs
leeger geleijt souden gegeven worden tot op den gront der Duijtschen
aert . Maer die in Bergen 314, Henegauwe, gelegen hadden ende ock
Coeninx onderdaen waren, op genade ende ongenaede, ja moegelicken
folio 78v. meer genaede als ongenade, maer niet versekert . Hierop hebben die van
der stadt cort geantwart, dat zij ganselick sloten ende begherden met die
Walen ende die burgeren met den anderen to leven ende to sterven, angesien
datter anders geen middel to vinden en ware, bedanckende mitsdien
S.G. zeer vriedelicken ende ock mede den Hertoch ende bevelden
haer Godt almachtich .
Desen voorleden nacht hebben die van binnen een vuijrteijcken ghedaen
boven opte Sprowouwerpoort . In den morgenstont is die troch van boven
neerghewaijt 315, die de Spangers desen voorleeden dach in de vest opgerecht
hadden.
313 De Ravesteinstaren stond halverwege de Kruispaort en de Kraaienestcrgrachl. De
taren lag reeds om 10 uur neer. De Catharijnetaren lag bij het 5gaarne en wend
in de loop van de middag ook omvergeschoten .
314 De Walen hadden bij de capitulatie van Bergen belaofd, niet meir tegen de kaning
van Spanje to zullen strijden .
315 Er was die dag zware wind.
100
Den 3e hebben die van buijten heel vreeselicken den je to voeren ghescooten,
want zij op deesen dach scooten 1008 scooten .
Op desen dach heeft een igelick moeten aerbeijden aen de nedergheschooten
muijren ende wallen, soedat niemant vrij gheweest en is van
soldaten oft burgers, rijcken soewel als den armen, jongen ende ouwen,
burgemeesters, capiteijnen, niemant uuijtghesondert, zowel nacht als
dach.
Smorgens to 9 uuijren deden die graeff van Eversteijn weder bij zijn
vaendrager versoucken, oft die overheijt van de stadt gelieffde, desen
naemiddach weder met malcanderen to sprecken, diewelcke hem tzelfde
weijgerden, dat hun die van binnen wel beclaegen mochten . Daernae
heeft denzelven noch tot drie reijsen angesocht, zoe dattet die van binnen
ten laesten gheconsenteert hebben, dat zij des naemiddachs comen zouden.
Des naemiddachs omtrent drie uuijren hebben die van der stadt weder folio 79
spraeck ghehouden . Daer is van den heeren ende overstep alsulcke middelen
voertgebracht, alsdat die Duijtsche crijsluijden met haer over ende
onder geweer passeren souden ende tot meerder verseekinge zoe haddent
die heeren in haere macht, daerdoer sij het doen conden ende van sulcke
toesegginge versekert wesen .
Hierop hebben die van der stadt begeert, met haeren burgeren haer to
beraden ende neck mede met haeren Duijtschen ende Walen daerof to
sprecken ende des morgen haer wederom to antworden . Daerop die
Graeff beQerden, men souden hem wel bedencken ende hem sonder vertreckt
des avonts daerop to antworden . Somma die van der stadt vertoefden
tot des anderen dages omtrent 12 wren .
Nota. Sommige graven ende heeren laeten hem duncken, waert dat die
van de stadt doen ter tijt dat verdrach angenomen hadden, het souden
haer sonder twijfel gehouden geweest hebben . Want Don Frederico des
Hertochs zoen met alle zijn heeren haddent al versegelt ende bevesticht,
hetwelcke nochtans den Duijtschen hopluijden ende bevelhebbers metten
gernenen man niet geopenbaert en worden, want men meenden noch dese
nacht outset to worden .
Op desen nacht to 2 uuijren heeft die clock 2 alarm geslagen, om des willen,
dat zij een vlotte in de veste brochten, om daer op to stormen, twelck
zij niet sonder groot verlies van volck volbrochte .
Den 4e smorgens hebben die burgemeesters ende capiteijnen voors . we- folio 79v.
derom spraeck ghehouden, dat die Duijtsen met haer goet, dat zij dragen
conden, passeren souden ende het overgeweer leggen laten . Des souden
die commissarien haer eerst den eet ofnemen . Daerop die Duijtschen antworden,
daer onse overste blijft ende overgeweer, daer gedencken wij
101
mede to blijven . Daermede soe scheijden zij van den anderen .
Ende die van buijten hebben doer haer eenoochde ooghe ghescooten 358
scooten . Op desen dach isser een Schoodt overgelopen bij de Spangers .
Den 14den duijve . Op desen dach isser een vliegende duvel sls ingecomen
to 12 uuijren op den noene ende die van binnen maeckten eenen
smoock op Rustenburch.
Daer worden weder een zwarte vlagge boven tot den tooren uuijtgestecken,
desgelijxs boven opte Sprowouwerpoort, haren foot daermede die
schepen to kennen gevende .
Op desen selfden snacks zijn des stats soldaten in de schans buijten
Scalckwijckerpoort getrocken met witte hemden, zeer welgemoet, want
die honger eensdeels haer daertoe dwonge, menende, dat die sceepen met
haer volck ock angecomen souden hebben, om alsoe met gelijcker macht
den schans van de Fuijcke in to nemen ende die stat to ontsetten met victalie,
maer daer en is niet afgecomen . In die schans waren 500 Walen
ende 300 dubbelt soldeniers, die gereet stonden, om de scheepen to verwachten.
folio 80 Den Se omtrent den middach openbaerden hem eenige van den Princensceepen,
waerop de stadts soldaten uutgetrocken zijn, om weder met gelijcker
macht op de scans van de Fuijck to vallen ende to bestormen .
Maer die sceepen hebben niet anders uuijtgerecht dan off zij met stadt
ende die soldaten haeren spot gehouden hadden, want destijt des stats
soldaten wel tot vier nachten an den anderen met witte hembden geeret
buijten de Scalckwijcker poort in de schanssen waren .
Den lessen scooten op Haelmeer . Op desen dach schooten zij die leeste
mael op die stadt van Haerlem 8 scooten .
Op desen dach heeft Jacob Steenbach die capiteijn van den Schotten een
schoonen grooten dogge gheschoncken, daermede hij zijn Schotten dien
dach ghespijest heeft, want daer en was niet veel meer .
Omtrent den middach heeft den clock alarm gheslagen, want die van
buijten ant blockhuijs wat anrechten wilden . Daer en quam niet van .
Die Spangers voorden zeeckere groote stucken geschudts nae die 7uijden
toe int Bourse.
Den 6e desen voorleeden nacht souden daer weder zeeckere posten uuijtgeloopen
hebben nae die scheepen, maer doerdien dat die wech onveiilich
was, zijn zij wederomme gecomen .
Desen dach hebben die soudaten van binnen zes paerden van de Spanfolio
sOv. gerden gerooft ende ingebrocht, geslagen ende terstont gegeten . Isser
316 De duif bracht bet bericht, dat er in de kamende nacht een poging zou worden gedaan
om de stad to ontzetten .
1 0 2
groot roumor in stat geweest van honger, want den een den ander het
vleijs in het vleijschuijs genoomen heeft .
Op denselfden dach hebben des stats volck een witte vaendel of wimpel
van 40 ellen lane ter tooren uijtgehangen .
Op desen dach heeft Jacob I,oevenss . voor een koeijenleever gegeven een
Borgonsche daelder van 32 stuivers, en halve hondt voor drie realen
11 1/z stuivers ende mosten daer noch omme bidden of to bijnae om
vichten.
Somma om den honger to stoppen van alle gerande groene cruijden, die
men aen die vesten ofte wallen hebben conen crijghen, heeft men waermoes
of gemaeckt .
Omtrent dese tijt in die aermoede mocht men dat woort wel ghebruijcken
ende scriven : Argentum in diebus illis pro nihilo reputabatur 317, dat is :
Gelt als dreck . Die luijden hadden Belt ende en costen daer geen broot
om coopen of crijghen, zoe was gelt niet meer als dreck ende geen waer .
Snachs daeran hebben des stats soldaten Nicolaes Borritsz .318 , een van de
7 capiteijnen, met noch ettelicke anderen nae die sceepen geconvoiert
dicht an die Fuijck ende behouden overgecomen aen het teijcken, dat zij
deden smorgens in den dagereijt .
Den 15 duijve. Den 7e naedat men sach als datter geen ontset noch folio 81
troost en quam, soe es geordineert, als dat men snachs den stadt verlaeten
souden . Waerop alles hopmanschapen ontbooden zijn op den Doelen ende
voor oogen ghehouden, als dat zij ladderen ende deelen dragen souden,
om over die slooten to mogen gaen, want men Scalwijckerpoort uijtgaen
souden, nae die sceepen . Maer tzavonts to zes uuren isser een vliegende
post met een brief ingecomen, waerdoor den burgeren ende soldaten
noch bevolen is to bliven . Want een ijghelick hem al ghereedt ghemackt
hadden tegens die aenstaende nacht alle gelijckelicken uuijt die
stadt to trecken, exeptis quibusdam sls .
Groot wonder. Want alle die burgers alle haere clederen, linnen ende
wollen ende voorts alle andere moebelen ende huijsraden, ontsluijtende
haere slooten voor een igelick, zoewel zoudaten als burgers, omme haer
gadinge daeruijt to nemen . Ende zoe wije zulxs niet willich en wilden
doen, die hebbent die soudaten met ghewelt benomen, zeggende : tis beter,
dat wijt van u nemen dan die Spangers, als zij innecomen, waerdoer
317 Letterlijk : Geld werd in die dagen niets waardig geacht .
318 Claes Jansz. Barrits„ in 1568 en 1570 vinder van de Oude Schuts . Hij was in december
1 572 tot vrcedschag bencemd .
319 Met uitzondering van enkelen .
103
veel cramers, zijden ende wollen lackenvercooper gans door verdurven
zijn. Die Lombaert is op desen dach ock alle zijne goet, zoewel zijn eijgen
als oock tghene daernaest een jaer ofte twee versedt is gheweest, gaps
benomen, vernielt ende to gronde bedorven, welck bedracht over die dertichduijsent
gulden - zoe men seijden - voorseecker.
folio 81v. Noch is alle het gescut opt Sparen ghebracht, om als men uuijter stadt
zouden sceijden, dot men datzelfde int water soude werpen. Ende is noch
gepubliceert, dot men alle scuppen, spaeden op Stathuijs soudt brengen,
om, als men int vluchten waren, to besigen . Noch zoe hebben die heeren
ende capiteijnen alle die bruggen over tSparen leggende opgetrocken ende
den Visbrug met den Langge brugge, want die op die manier niet gemaeckt
waren, affgebrocken ende die plancken afghenomen, om niet vervolcht
to werden.
Ende die schepen allegader an dander sijde over tSparen gebracht, waraff
sommige gesoncken ende in de grout geboort zijn, onder welcke ock vijff
sceepen met grof Bout, twelck to beclagen was . Maer als die Spongers in
stadt quamen naderhandt, worden dese sceepen met Bout terstondt uuijtghehaelt
.
Den 8e smorgens lieten burgemeesters mette stadtstrommelen omslaen,
dot zoe wie eenige goeden uuijt die Lombaert ende uuijt andere voors .
cramershuijsen genomen hadden, dot ze diezelve voor soenneschijn wederomme
souden brengen op lijffstraffe, adverterende een igelijck dot
men hiernae scarp ondersouck doen sal .
Ock mede, dot men desen dach Goodt almachtich bidden souden, opdat
des Princen aenslagen geluckelicken souden moegen voortgaen .
Op desen dach was een igelick weder wat ghemoet, verhopende opte aenstaende
verlossinge, doer een ijgelick doen noch op betrouden. Ter selfder
tijt worden alle die brandtladders aen de Schalwijckerpoort gebrocht,
omme alldaer gereedt to staen tegens dot men se van noeden souden
hebben.
folio 82 Den 16e duijve . Tzavonts omtrent zes uuijren isser een vliegende duvel
ingecomen met een brief in de stadt, inhoudende, dot den Prins desen
aenstaende nacht comen soude, omme de stat met victalie outset to doen,
midts dot die van binnen hem doer tegens gereedt maecken zouden .
Sulcxs dot alle die burgers ende soldaten desen nacht aen de wallen
waecken mosten in de plaetze van de zoudaten, die alle den nacht in den
Raemen - tot 2000 toe - in ordinantie gereedt gestaen hebben, verwachtende
nae des Prinsen vuijrteijcken . Want in die Ramen voors . was een
got gemackt door die vesten, om over een vloot to gaen nae den Houdt,
maer geen gewacht off rummour hoorende ist weder gefaelt .
Op den 8e dach voors . hebben die knechten om een hont ende een honts-
104
lever ende ock om een newt vol jonger katten melckander gheslagen,
want een ijgelijck daer geeren wat of hebben wilde .
Op denselfden snachs zijnder ock enijge van de Princesceepen voir de
Fuijck gecomen ende hebben vreeselick ghescooten, maer ander niet bedreven
.
Nota. Op dese tijt heeft die aermoede zo groot geweest, Batter volck
meer Ban een van honger gestorven zijn, ja aen taefel sittende ende eetende
hennipkoeck villen onder die taefel voar Boot.
Men heeft twee vlaggen op Sparwouwerpoort gesteecken ende een vierteijcken
uuijter tooren .
Den 9e snachs voarleeden omtrent twaleff uijren hebben die Geusescheepen
ende galeijen zeer geweldelicken tegens haer vianden omtrent die
Fuijck gheschooten, twelck die van binnen to meerder ende verseckerder
op het voors . ontset oarsaecke gegheven heeft to hoopen . Niettegenstaende
die van binnen al gereedt staende ende verwachten met acht
vaendelen Walen ende Steenback met hondert dubbelt solders die toecoomste
voors ., maer daer en is sonderlingxs Been ghewacht gehoort,
noch vierteijcken gesien, waeromme die soldaten weder zeer droevich van
malcanderen ghescheijden zijn .
Batenburch operste veldtheer van den Prins van Orangien wort voer
Haelmeer met die van Delft gheslagen . Op denselfden snachs was den
Prinsen regiment, die de stadt yuamen to ontsetten al heel dicht bij de
stadt, jae enijghe waeren al in den Houdt of busch, daer den graef van
Eversteijn regiment lack . Maer overmits, Bat die Spaensche ruijters bij
het Droncken huijsgen 320 al gheredt stonden, zoe en hebben des Prinsen
volck haer teijcken, zoe zij de stadt gescreven hadden, niet mogen volbrengen
. Want het was geseijt, Bat zij het Droncken huijsgen voors . aen
brandt ghesteecken souden hebben, waerop die van der stadt letten ende
passen souden, omme Ban uuijt to vallen, twelck niet gedaen en is . Waerdoer
des Prinsen volck den nederlaech gecregen ende haer meeste volck
verlooren hebben, soedat die heer van Batenburch 321 daermede gheslegen
ende Boot gebleven is met veel meer andere burgers van Haerlem als
Dirrick Themesen van die 7 capiteijnen van der stadt, Nicolaes Barritsz .
van die 7 capiteijnen van der stadt, Adriaen Gerritsz . 7aneeffz .322 lutenant,
Willem Aeriaensz . moutmaecker 3 23, Gerrit Verlaen Claes Verlae-
320 Ongeveer op de glaats van Eindenhaut .
321 De aanvaerder Baienbusg zau volgens sammigen tijdens het gevecht dronlcen zijn
geweest (Corn. Barthalameusz).
322 Adriaan Gesritsz. was in 1555 en 1556 vinder van de Claveniersdoelen .
323 Willem Aeriaensz . Mautmaker zau volgens andare gegevens in 1587 kapitein van
de krijgsraad zijn geworden.
105
folio 82v .
nenzoen, die secretarius was van der stadt, ende van Delft, die uijt lieuden
mede getrocken warm, om die stadt to ontsetten, ende ock mede uut
ander steden 324,
folio 83 Op desen dach een hont als een calf in dat Vleischuijs geslagen en voor
twee daelders vercocht . Ic hebbe gesprocken, die se selven gecocht hebben
ende ghegeeten, notable personen .
Den 17 duijve . Tzavonts omtrent zeven uuijren isser weder een duijve
met een brief ingecomen, inhoudende dat zij haer gereedt maecken souden,
omme desen aenstaenden nacht uuijt der (stat) to trecken, want die
Geuschescheepen op haer wachten souden, sulcxs dat een ijgelick geadverteert
worden, hem tegens den nacht ghereet to vinden bij de Schalckwijckerpoort
. Als hem een ijgelick aen de voors . poorte ghereedt gheschijckt
heeft, zoe hebben die vrouwen mette menichte van de kinderen
sulcken gedrangh ende ghekerim gemaeckt, dat die burgemeesters ende
capiteijnen goet goedocht hebben tot zanderdachts . Want corts daernae
is een man, genampt Hans Erijchoeren, een Duijts, met een brief uut het
bosch, die zij smorgens uutgesonden hadden, in stadt gecomen savonts
thuschen 9 ende 10 uren .
Den 10e des naemiddachs worden een ijgelick weder geordineert ende
geadverteert, omme den aenstaende nacht uijt der stadt to trecken, soe
datter 600 starcke burgers gheordineert warm, omme bruggen ende andere
gereeschap to draghen, over die wateringen to mogen comen. A1le
die knechten vergaederden onder haere vandelen, die schutters van der
stadt alle opt Croft, ende haer vrouwen ende kinderen opt Hooft of
tSparen an het water ende alle die andere homanschapen, zoe mannen,
vrouwen als ock kinderen, elcxs op haer bescheijden plaetze . Als flu een
igelick gereedt stonden ende alle dingen in goeder ordinantie 325 gestelt
folio 83v. warm, soe isser een Wale uijt die stadt over bij die Spangers gaen loopen,
waerdoor den aenslach gans mede belet is geweest .
Daernae in den avonstont isser weder een met brieven uut den bousch
gecomen an die burgemeesters ende capiteijnen .
Op den 10 dach voors . hebben die Spangers 19 vaedelen, die zij den
Prince van Orangen affgeslagen hadden, op toude blockhuijs gestelt tot
victorie ende des stats soldaten hebben alle die burgershuijsen geplondert
324 Naamlijst van de burgers uit Delft die gesneuveld zijn afgedrukt a .a . bij Bar, I,
439 ; de burgers, uit Gouda die aan het antzet meededen zijn to vinden tegenover
p . 1006 . Oak burgers uit Rotterdam, Den Briel en andere steden deden aan de
antzetpaging mee. Zie Haoft, 322.
325 Vaorap zouden gaan 7 vendels haakschutten, gevolgd door de Raad, schutters en
burgers, met hun vrouwen en kinderen, terwijl 9 andere vendels de stcet zauden
sluiten (Corn . Barthalomeusz .) .
1 06
ende beroeft ende liepen als verslagen ende vervoeste menschen .
Op desen dach hebben die van der stadt twee vandelen op die Sperwouwerpoort
gestelt, om die aermoet to kennen to geven ende tsavonts so
hebben die van der stadt wederom ghereedtschap gemackt, om to vertrecken,
etc .
Den 11 dach hebben die burgemeesters ende capiteijnen der stadt wederomme
antwort op den voirgaende brief 32s ghesonden, hem biddende, dat
S.G. met andere heeren ende hopluijden haers des ontschuldichs bloet
ontfarmen wilden ende Don Frederico daervoer bidden. Want zij nu wel
vernamen, dat des Princen ontsettinge niet voert en gingen ende al waert,
dat die mannen haer voerdeel sochten, soe souden toch die ontschuldige
vrouwen ende kinderen in lasten blijven. Daerop die graeff van Eversteijn
met andere heeren Don Frederigo baden dan en conden niet anders verwerven
als hen in S .F.G . handen op to geven op genade ende ongenade .
S.F.G. wouden handelen als een welberoemde Christelick vorst ende niet
als een ontchristen, ende waert, dat men betrouwen wilden, soe soude hij
meer genade dan ongenade tonen, zoewel Duijtsen, Waelen als burgeren .
Hierop zouden zij haer wel bedencken ende des genaden niet verachten, folio 84
angesien zij die kercken, cloosteren geplundert, beroeft ende gedestrueert
hadden ende die Walen, die in Bergen gelegen hadden ende daer den
eedt gedaen hadden ende die niet ghehouden . Op denselfden zijn die
Waelen tzavonts to 9 uren versamelt om uijt to trecken sonder weet der
Duijtschen, burgeren ende Schotten, maer tis belet ende zij zijn in stat
gebleven . Want tevoeren hadden zij die stadtstrommelen laeten slaen, dat
alle die burgers met haer geweer an die vesten gaen souden ende zij souden
als boven gescreven, gaen loopen ende doergheslagen hebben 327,
Nota. Op denselfden dach hebben die Waelen Mr . Quierijn zijn dochter,
Marijtgen 32 8 genaempt ende noch een kosters van de Groote kerck zijn
huijsvrouw doer groote wreetheijt dootgheslagen . Maritgen worden met
een steep op het slaept van der oor doodtgeworpen van haer eijgen soudat.
Den 12e isser groote commotie onder die soldaten geweest, zoedat den
een dit ende den ander dat wilden, want den een uut wilden ende dander
326 Deze brief komt niet in de tekst voor . Valgens Corn . Barthalameusz. ging de vorige
dag het gerucht dat er een brief van de graaf van Ebetsteijn was binnenge
kamen.
327 Valgens Corn . Bartholomeusz . gingen de Walen wel uit de stad, maar keerden zij
weldra terug omdat er geen brugleggers, waxen .
328 Waardoor de derde uit een gezin vermoord werd .
107
met accoort, want zij wouden met fortse trecken, maer es in rust geraeckt
32s,
Item tzavonts waren die zoudaten gaen loopen, zoe datter niet een
mensch of wacht an die muijren ofte vesten en waren .
folio 84v. Op desen dach 12 hebben die van binnen die voors . boode ofte Duijtsche
soudaet over ende werover ghesonden met brieven, sulxs dat hij thuschen
tween die botschappen overgedragen heeft, zoe bij ghescriefte als ock met
den mont.
Inhoudt des briefs. Welgeboren, edele, verste, manhaftige, genadige heeren.
U.G. sullen sonder twijfel dat Chrijstelicke vrome bloet benauinge
ontfarmen ende wij redelicke Duijtschen bidden U.G., die wille ons bescutten
ende beschermen, dat wij in die handen der Spangerden niet en
comen oft geracken . Zoe ons dan enich burger oft burgerskint, die minsten
met den meesten, beschuldicht heeft, zoe gebieden wij ons daerom
to lijden, zoe dat behoert, daer wij onrecht in hebben . Ende twijfelen niet
U.G. sal ons bij U .G. vorsten ende heeren genadelicken onthouden ende
ons leven behoeden, hetwelck wij weder verdienen willen met ons arm
lijf ende leven, daer wij coven ende mogen ende U .G. sal men daervan
ewich loven ende prijsen. Bidden U.G. daerom, ghij willen ons een genadich
antwoort verlienen .
Datum Haerlem den 12 Julij anno 1573
U.G. onderdanige Jacob Steenbach
Christoffel Vader
Mauritius Scram
Den edelen welgeboren eversten heeren, heer Otto, graef van Ebersteijn,
heer Gregorius van Frondtsberch ende heer Nicolaus van Bolwijler, beijde
vrie heeren, des Coe. Mt. in Spangen Duijtsche overste, gans dienstleijcken.
folio 85 Antwort op den brief voors . den 12 dach naemiddach ontfangen met den
boode voors . Hans Eijchoeren : Wij hebben die voors . articulen vervolcht,
als dot ons Don Frederico op genade ende ongenade opnemen wilden
burgeren, kinderen, vrouwen, Duijtschen, Walen, Engelsen . Ende wij
zouden dot doen, S .F.G. souden mer genaede don ongenade tonen .
Die Waelen, dese antwoort niet behaegende, zijn in stadt gegaen ende
hebben die heeren van der stadt buten die Zijlpoort geslooten . Want
329 's Margens ging weer iedereen naar de Schalkwijkerpaort, waar zich drcevige taferelen
afspeelden, zander dot ez' van het uittrekken jets terecht kwam (Corn .
Barthalameusz .).
108
Steenback, Christofel Vader, Rosenij ende noch 2 burgemeesters met
meer anderen, die uuijtgegaen waren, om met accorden den stadt over to
geven 330 . Zoe zijn die burgers, Schooten, Engelsen, zijn na die poort gegaen
ende hebben met gemoede dieselfde ingelaten, nadat zij wel een ure
gestaen hadden voor die voors . poorte . Als zij nu ingecomen waren, zoe
hebben zij den soldaten ende burgers goeden moet angesprocken ende
dat een ijder wel tevrede souden wesen, want alle ding tot een goet eijndt
comen soude, ende dat Don Frederigo den burgeren meer goets soude
doen, dat men op hem betrouwden .
Op desen dach roefden die soldaten binnen der stadt weder die burgers
ende inwoenders, sulxs dat het ghewelt to groot waer to vollen to bescrijven
. Daer zijn op desen dach twee vrouwen om een stuck eetens wille
vermoort ofte dootgesleegen, also der geseijt worden .
Op desen dach hebben die van binnen een witte vlagge boven uuijt de folio 85v.
toaren doen hangen, om van die scheepen ontset to crijgen .
Op desen dach is die honger in de stadt zoe groot geweest, dat die burgers
nau langer op haer benen gaen en conden . In dese benautheijt isser
in min vaders huijse Jan Janss . Verwer gegeeten op een dach zonder
broot an paerdevleijs somma om vijffaliffige gulden, ende daertoe claer
water gedroncken ende noch hadden wij niet ghenoch . Danck God, wij
en hadden het quaesten niet .
1573 incernatie
Haerlemos dues portas aperire coegit
Acrior esuries his canis esca fuit sal .
Die stadt Haerlem is in handen van de Co . Mt. overgegaen in genaden
ende ongenaden .
Op den 13 Julij, welck was S . Margreta, op een Mannendach, smargens
heeft omtrent acht uren, een Fransois capiteijn, genaempt mops''. Bordet,
dewelcke binnen Bergen in Henegouwe met graeff Lodewijck gelegen
hadden, hem selven laeten doerschieten van zijn eijgen lijfcknecht, dien
hij daertoe ghebeden heeft seggende : et toy, mon amy, qui m'ave faict
plusieurs services, faictes moy ast heure la derniere, me dormant un coup
330 Het verdrag stand Rosigny nieet aan, waarom hij in de stad terugkeerde . Zijn soldaten
uakken vervolgens de valbrug op en bezetten de paort (Hs . 4) .
331 Een to scherpe hanger dwong de Haarlemse burgers de gaorten to apenen ; dezen
badden het voedsel van een hand .
109
Margritta
d'harquebouze, dat is to seggen : Nu wel min orient, gemerct ghij mij vele
dienste gedaen hebt, wilt mij doch nu de leste doen ende neemt dit roer
ende doorschietet mij, hetwelcke de knecht, nae lange weijgheren, volbracht
heeft. Die oorsaecke waeromme dat dit feijt geschiede was omdat
hij tjaers daertevoren met meer andere beloeft ende ghesworen hadde tegens
de Coe Mt met meer to dienen, met den welcken hij hem selven condemneerden,
willende die Spangers haer genade met verwachten. Ende
naedat Boussu ingecomen was, hem gesien hadden, zoe is hij bij de vesten
an die Zijlpoort in een kuijl gesteecken ende begraven .
folio 86 Smargens omtrent IX uuijren zijn die burgemeesters, capiteijnen ende
hopluijden weder die Zijlpoort uuijtgegaen, om tvoorgaende accoort to
confirmeeren. Ock mede zijnder van de burgers wegen, om voor hemluijden
alleen to bidden, geordineert ende uijtgegeven de E . heeren
Mr. Jeronimus Verlenius, licentiaet, vicarius, pater van St . Katherijnen
Convent;
Mr. Reiger Roethooft, notarius, prister ;
Mr. Tan van Zuijren, oudt burgemeester
die welcke tstaende beleg al indt secreet hem onthouden ende groote perijculen
in waer genomen hebben .
Op desen dach wast gheheel bestandt thuschen die van binnen der stadt
ende die Spangerts ende andere, die buijten in haer schanschen ende opte
bressen lagen. Sulxs dat men vrijelicken sonder eenich misdoen boven
opte wallen ende streckweringen mochten staen ende met die Spangerts
spreecken. Die dus lange onse vianden gheweest hadden, hebben ons nu
broot ghegeven ende over die wallen toegeworpen ende ons goeden moet
aengesprocken.
Smiddachs omtrent elff uuijren worden alle die schutters opt Stadthuijs
ontbooden, alwaer Jan van Duijvenvoordt 332 , hun capiteijn, hemluijden
voorghehouden heeft, hoe dat die burgemeesters ende capiteijnen genoch
met don Frederico geaccordeert waren aengaende het leeven van ons allen
to behouden, maer dat hij eijschten in redemptie van alle onse goeden,
roerende en onroerende goeden, dien hij die Spangers tot een prijs gefolia
86v . geven hadden . Ende om alle inconvienienten to schonen, die daeruijt souden
mogen comen, zoe hebben zij die stadt voir twee hondert veertich
duijsent guldens vrij ghecoft ende op twee of drie termijnen to betalen .
Bij gevalle, dat nu die scutters tevreden waeren to betalen alle tgeene bij
332 Jan van Duvenvoorde was in 1564 schepen en in 1565 en 1566 burgemeester van
Haarlem . Hij werd december 1 573 tat vroedschap benoemd en was tijdens het beleg
kalanel der schutterij . Hij werd na bet beleg van het pardon uitgesloten en
stierf in gevangenschap . Niet to verwarren met de Jan van Duvenvoorde, die op
18 juli werd terechtgesteld .
1 10
de voors . onse gedeputeerde personen bedandinckt ende geaccordeert
zoude worden, soe sullen zij sulxs seggen, ten eijnde men dieselfde naemaels
niet beclagen en soude . Waerop een ijgelick andtworden, dat zij
tewreden waeren ende consenteerden in als gelijck voors. is.
Ter zelfder tijt is Mr . Philips van der Mathe, oudt burgemeester versalschapt
met Don Juliaen de Roemero 333, grant maiter del campo, alhier
binnen Haerlem gecomen, bootschappende den gemeente, dat haer lijff
ende goet voor zeecker gegeven was, midts betaelende zeeckere somme
als boven gescreven.
Den voors. Don Juliano liet met die stadts clocke publiceeren ende offleesen,
dat alle burgers ende ingeseeten tot een teijcken van onderdaencheijt,
dien zij haeren Coninck van rechtens wegen schuldich waren, alle
haer gheweer metterdaet opt Stadthuijs souden brengen ende dat alle die
manspersonen alsdan gaen souden in den convent van de Zijl ende die
vrouwen ende kinderen alle in die Groote kerck ende opt kerckhooff,
welverstaende dat alle die vrouwen ende kinderen, die vergadert waren
opten grooten Baghijnhoff, aldaer zouden mogen blijven . Van ghelijcken folio 87
mosten ock alle die soudaten 334, die in de stadt waren, haer geweer opt
Stadthuijs brengen, alwaer een Wals soudaet, die daer mede zijn gheweer
ghebrocht heeft, tvier indt buscruijt met zijn londt gebrocht ende ontsteecken
heeft, sulxs dat alle die vlessen ende roers los gheborsten zijn,
soedat alt geweer opte zaelecamer cans vernielt ende die glaesen uuijtgevloogen
zijn, twelck een groote vreese onder die burgers ghemaeckt heeft,
vresende, dattet zeelfde tot laste van de burgers gecomen souden hebben .
Maer tis met Godts hulpe ten besten gecomen, datter geen menschen
door ghecrenckt zijn .
Als nu alle die burgeren indt convent van de Zijl vergaedert waeren, soe
zijn aldaer bij hem gecomen Mr. Philpis van der Mathe, met Mr . Jan van
Zuijren, oudt burgemeester, met Mr . Hieronimus Verlenius, licentiaet
ende vicarius van den E . here ende vader in Gode, den biscop van Haerlem,
Goedefridus a Mirlo den tweeden, met meer andere goede burgeren,
die uuijt dier stadt gheweest hadden, diewelcke veel aerbeijts ende getrouwe
dienste voor haer medeburgeren ende vrinden gedaen hebben
indt tracteren van den accoordt . Ende hebben den burgeren aldaer gebootschapt
ende geseijt, dat haer altezamen tleven van Don Frederigo
333 Juliano de Ramero (st . 1577) was commandant van een regiment Spaajaarden . Hij
lageerde in bet Huis ter Cleeff, evenals Dan Frederik . Zie Hume, 75-121 .
334 De saldaten mcesten zich in de Bakenesserkerk verzamelen . De Schortten en Duitsers
bewaarden de wal tat de kamst der Spanjaarden en gingen daarnaa in, de kloostess
van St . Catherijne en St. Ursula.
1 11
geschoncken was, mitsgaeders ock alle haer goet, midts daervooren betaelende
die zomme van tweehondert ende veertich duijsent guldens als
boven gescreven. Tzavonts to zeven uuijren of wat laeter worden alle die
burgers geboden, elxs naer huijs to gaen, midts dat zij tsmorgens alle
folio 87v . weder op diezelfde plaetze souden comen . Ende worden a11e die burgers
ghedeelt zes ende zes een tarwenbolle van drie groot, die zij met malcanderen
deelden. Dit wast eerste broot, dat zij in vijff ofte zes weecken ghegeeten
hebben .
Op desen dach zijnder ingecomen nae den noene to 3 uren doer die Zijlpoort
200 Spangerts ende bleven an die poort op dat blockhuijs leggen
ende daeromtrent.
Een tbroot gecoocht op dese tijt om VIII stuivers ende een dach of 2
daernae worden sulcken broot om een braspenning gecoocht ende dat al
doer den honger, die daer gheleeden was .
Den 14 dach smorgens omtrent vijf uuijren vergaderden alle die burgers
wederomme indt voors . convent ende bleven daer tot tzavonts to drie
uuijren ende die vrouwen ende kinderen waeren in de Groote kerck .
Tzavonts quam Don Juliaen de Romero met Mr. Philps voors. indt convent
van de Zijl ende boetschapte den burgeren, seggende : gaet flu elcxs
naer huijs, u lijff ende goedt is u van Don Frederico gegheven . Wilt u
broot voor u vrouwen ende kinderen voortaen eerlicken winnden, met
meer andere treffelicke vermaningen.
Don Juliaen gebooden die burgers, waert dat die Spangerts hem eenighe
overlast wilden doen, sij soudent hem comen clagen. Hij souden se met
justicie straffen .
Hierentuschen worden alle die soudaten, die to vooren in de stadt geleegen
hadden, van de Spangerden geplondert, want elck vaendel van de
Geusen waeren elxs in een verscheijden convent of clooster vergadert,
daerin zij met mennichte van Spantgers beset waeren, alwaer zij besocht
folio 88 ende tot haere hemden ontcleedt zijn . Sulxs datter een groot schadt van
gelt ende zilver bij gevonden is, dat zij die burgers ontrooft hadden 3 35 .
Op desen dach trocken die Spangers 14 vaendelen opte wallen ende besetten
die wacht ende die Hochduijschen, die dus lange in de stadt gelegen
hadden, trocken daeroff nae den clooster toe van S. Ursel .
Op desen dach smorgens is den eersten misse gedaen int clooster van die
cellebroeders . Op desen dach is ock een gehangen buijten in de Spaensche
schans, geheeten Lumme, een IJer met Lang haer, diewelcke het
haer niet afsnijden wilden laten, voordat die hertoch van Alva - als hij
335 Vier burgers gingen naar de Bakenesserkerk, om de Wa1en to visiteren op gestolen
gcederen (Cam . Bartholameusz.) .
1 12
seijden - een schandelicke doot gestorven waer ende zijn haer een was in
2 jaer niet ghescooren. Dese hadden justici gedaen over Mr . Lambent,
Mr. Quirijn cum sociis ende zoe is hij ghestorven .
Tegens den avont omtrent 6 uuijren quam Don Frederico met die graeff
van Bussu in de stat, besagen die wallen ende trocken nae het Sparen
terstondt wederomme uuijt.
Op desen dach smorgens to seven uren heeft die clock wederom begonnen
to slaen, twelcke in 31 wecken niet ghehoort en was . Het ureslach
was: Gaudeamus omnes in domino 336 , het halfure : Te Deum laudamus 337
etc.
Op desen avont zijn die capiteijnen ende vaendragers, die daechs to voeren,
als zij haer vaendelen presenteerden, gevangen waren, nae het huijs
ten Cleeff gegaen .
Op den 15 dach wasser wederomme groote overvloedicheijt van broet,
wijn, vleesch, booter, kaes, etc . ende andere victalien in de stadt, soedat
alle de homanschapen, elcke personen, zoe cleijn als groot, een roggenbrootsbol
van twee pondt uuijtgedeelt hebben, tstuck voor een stuijver .
Die kanne Rinssche wijn costen zes stuijvers, sulxs datter op dien dach
om gelt weder ghenoch to coopen was .
Met tromelen omgheslaghen, dat een ijder die groote clooten des gheschuts
souden boven 338 brengen.
Des middaechs lieten die schoudt, burgemeesters ende raeden den stadt
mette stadtsclocke publiceeren ende offleesen, dat zoe wie eenijge goeden
van de burgeren geroeft, gecoft ofte ghebercht hadden, dat dieselfde souden
brengen ten huijse van Vincent Jacobz . 339 opte verboerte van lijff
ende goet .
Desgelickxs, dat alle burgers, die enich vierckant gelt, twelck binnen
Haerlem indt belegge gheslagen was, noch bij hem hadden, dat zij tzelfde
mede brengen souden ten huijse van Zijbrandt van Berckenroe tot verlichtigen
van de groote schattinge, zoe vooren verhaelt is .
Den eerste justicie . Op desen dach omtrent tuschen 9 ende 10 uren
zijnder omtrent driehondert geexecuteert opte Marckte, die meestedeel
gerecht ende dandere ghehangen. Die doode lichamen worden in de Doelen
ende Raemen gevoert ende aldaer begraven .
Op desen dach worden tot Haerlem alle die clocken gheluijt ende opte
Groote kercxstooren gebeijert tot een teijcken van victorie, paeijs ende
vrede.
336 Laten wij ons alien verheugen in den Heer .
337 Wij /oven U, a God .
338 Op bet stadhuis .
339 Vincent Jacobsz. was in 1573/4 korte tijd school van . Haarlem . Zie biz. 150.
1 1 3
folio 88v .
Scheijden den
Apostalen
folio 89 Alle die soetelaers ende vianders, die duus large die gheheele leger gevictalieert
ende gespijst hadden, zijn op dees tijdt elxs met haer waeren
meestal in de stadt gecomen, twelck een overwoedicheijt in de stadt
maeckten voor die gelt hadden .
Op desen dach worden die Groote kerck weder gereijnicht ende toebereijt,
omme die nude catholijcke relijgie to exerceeren ; tot dien eijnde
werden opt hoochkoer een outaer bij provisie weder ghestelt tot een verbetering
. Soe wie eenighe goeden uuijt dezelve kerck tot dees tijdt order
hem to bewaren gehadt hadde, broochten dezelve nu wederomme in de
voors. kercke.
Op desen selfden sijen die Catholijcken, die aldoer int leger geweest zijn
ende hem aldaer ghehouden, wederom met alle blijschappen in die stadt
gecomen bij haer huijsvrouwen ende kinderckens, want zij doer in groote
benautheijt ende ongemack gelegen hebben .
Den 16 dach smorgens tuschen tier ende elff uuren worden Wijboudt
Ripperda, gouvernoer ende capiteijn van de Prins van Orangen wegen
over Haerlem, met zijn luijtenant X 40 opte Marckt met die swaerdt geexecuteert
.
Die predicant van hopman Jacob Steenbach, heer Willem van Lubeeck
genaempt - zoe men seijden - worde gehangen .
folio 89v. Een weijnich daernae worden tgheheele vaendel van Ripperdta voors. geexecuteert
met swaerde, mitsgaeders ock meest alle . Die rest worden verdroncken
in de Haerlemmermeer ende worden an malcanderen gecoppelt .
Ende dese executie gheschiede buijten Schalwijckerpoort ende dit ter
cause van de beeldestormerie, doer dese voors . Ripperts vaendel die
meeste schult in gegeven worden . Zij waren starckt indt getael omtrent
vierhondert in als ende doer waeren veel Nederlanders order als van Amsterdam,
Gouda, Schonowen, etc .
Omtrent Brie uuren quam Don Frederico de Alvaro etc ., verselscapt met
den grave van Bussu met meer andere groote personadien in de stat
Haerlem, diewelcke, naedat zij die vesper opten grooten Baghijnhove
ghehoort hadden, weder uuijt die stadt ghereeden zijn .
Den 17 op desen dach worden die schattinge order die burgers vergadert,
sulx dot een igelijck overdrachelicken boven zijnen vermogen ghetaxeert
ende metten daet gheschadt worden, twelcke zij metterdaet mosten
opbrengen ende betalen .
Den 18 dach, op desen selfden dach heeft die stadthouder Boussu off
doer roepen, dot niemant, wie hij mocht zijn, geestelijck off waerlijck,
huijsen off hover souden een edelman genaemt Adolphus Maliaen .
340 Lodewijk Hoornmaker.
1 14
Op desen dach zijnder wederomme omtrent driehondert soudaten buijten
die Schalckwijckerpoort geexecuteert .
Op desen dach worden totte Sellebroers als wesende St . Alexiusdach 341
het eerste sermoen gedaen opte maniere van de oude religie .
Den 19 aldereerst uut die Baghijnhove generael processi gedragen, met
het heilige Sacrament om die Merckt .
Op desen dach worden weder groot ghetael van Geusen soldaten buijten de
voors. poorte geexecuteert, zoe datter weijnich gespaert zijn geweest, onder
welck ock eenighe burgeren waren, die haer ondert vaendel menden
to salveren, maer zij mosten dat met den hals ontcopen .
Als die stadt in hande van Co . Mt. waren overgegaen met die soldaten,
zoe waren die soldaten starick aen vaendelen 17 int ghestael als Duijtsen,
Engelz, Fransoisen, etc.
Den rentmeester 342 van den Briel (en) Roseni, gevangen .
Den 20e dach worden Lancelot van Brederoede, een van de zeven capiteijnen
van der stat Haerlem, geapprehendeert ende in zijn eijgen huijs
van de Spangers bewaert ende gevangen gehouden .
Tzavonts quam Don Frederico weder in de stat ende naedat hij die muijren,
wallen ende strijckweren gevisitert ende besichticht hadden, is zijne
Exe wederomme uuijtghereeden.
Den 21 smiddachs lieten die burgemeesters noch offleesen, dat alle die
burgers, die haer schattinge noch niet opgebrocht hadden, dat zij dezelve
noch voor desen avont opbrengen souden op lijffs straffe, ende die noch
eenich geweer binnen zijnen huijse hadde, dat hij tzelfde metterdaet boven
opt stadthuijs souden brengen, op lijffs straffe .
Op desen dach worden alle tgroot gheschut, dat indt belegge indt stadt
was, opte Marckt gebrocht, omme aldaer bij Don Frederico gesien to
worden, want hij in den avonstont tzelfde van stuck tot stuck besien
heeft .
Den 22e op Maria Magdalena en dach, waeren die collectoers gestadelicken
doende omme die gheeijschte Somme van twee hondert ende veertich
duijsent karolus gulden onder die burgers to vergaederen, sulxs dat
een igelick belast worden, meer dan hij mogelijck was to lijde ofte op to
brengen, want het overmidts die groote haeste zeer ongelijck to werck
ginck, zoe daer gheclacht worden .
341 Sint Alexius is de patraonsheilige der Cellebroeders .
342 Dit gedeelte is later bijgesahreven. De rentmeester, Jan van Duvenvaorde, was
enkele dagen ondergedaken geweest bij de tollenaar Pieter van Driel, maar ken
daar niet blijven en probeerde uit de stall to kamen . Hij werd in de stadspaort ger
vangen genamen . Over zijn gevangenneming en dood werd later a .a . door Verwer
een verklaring afgelegd . Zie Informatien, folio 70 en 83v .
1 15
folio 90
folio 90v.
Marl Ma gdelena
folio 91
Daer zijn in als omgebrocht aen Goese soudaten 1450, meestal Nederlanders,
Fransosen, Engelsen ende Schotten, dewelcke alle binnen Haelmeer
in dienste geweest hadden . Die henckers, die justici deden binnen
ende buijten Haerlem, hebben geseijt na hoer enthouden hebben zij er
gedoot, onthalst, gehangen, int water verdroncken 1735 ende na ons vermoeden
1450 343 .
Den 23 op desen dach ende tijt quam daer dagelixs groote quantiteijt van
kooren ende alle andere victalie in de stadt, dan twas dier om gelt to
coopen.
Op St. Jacobsavont . Den 24 op desen dach ontfingen die Spaensche soudaten
indt stadt leggende elx zestien croonen van de penningen, die de
burgers opgebrocht hadden . Des naemiddachs worden alle die uuijtlanders
vant anno 1566 tot 72 toe, die to voren ballings lant van de Co . Mt. geleijt
waxen, gevangen, doer cause, dat zijluijden relaps wesende, die oorsaeck
gheweest waxen, dat de goede stadt in sPrinschen handen gecomen
was.
De gevangen waren dese naegescr . personen :
Pieter Janss . Kies, burgemeester, Jacob Gerritsz . de long, generael tresorier,
ontfanger penningmeester, Arent Dirrikxen de Gorter 344 j , Floris
Willemsz . scoenmacker 34,, Arent Dirrikxz. Coman op die Beck t, Hagemen
Staes kercmeester 34s, Adriaen Bogaert plateelbacker 347 , Schagen
bosschieter, Jan Michiel de Waelen zoen 348 . Maer dese twee laetste personen,
omdat den een voir zijn zoen ende dander voir zijn vader gevangen
waren, zo zijn torts daernae weder uutgelaeten den 28 July .
Jacob Apastel Den 25 smorgens worden mette clocke affgheleesen ende met trommelen
folio 91v. omgeroepen, dat men gheene van de uuijtlanders, diewelcke hem verstecken
hadden, souden huijsen ofte hoven opte verboerte van lieff ofte
343 Valgens Alva hadcien er een 2300 terechtstellingen glaats gevonden, Gachard, II,
391) .
344 Arent Dirkszn . Garter was op 15 maart 1570 om geloofszaken gevangen genet,
maar nag kans om, tezamen met a .a. Alewijn de Jager en Mr . Ta6ng, to on,tsnappen
. Zie Overmeer 185 en laket 7 .11 .6 .
345 Floris Willemsz. en Arent Dirksz. koopman waxen in 1568 uit de stad gevlucht .
Hun gaederen werd'en tcen verbeurd verklaard .
346 Hageman Staes is niet uit bet register van kerkmeesters bekend ; zijn naam kamt
ook niet vaor in de lijsten van ballingen uit 1567-1568 . Mogelijk is hier bedaeld
Ysbrand Staats. Hageman (blz . 123) .
347 Adriaen Bagaert was in 1568 uit de stad gevlucht, zijn gaederen werden tcen verbeurd
verklaard . Zijn echtgenate werd op 17 juni 1570 op bet stadhuis verdsonken
en ander de galg begraven . Zie Overmeer, 184 .
348 Jan Michielsz . de Wael (st . 1618), was in december 1572 vrcedschap geworden .
Hij werd in 1586 luitenant van de Krijgsraad en in 1588 opnieuw vraedschap,
waarna hij vele malen schepen en burgemeester werd .
1 1 6
goet, maer dieselfde terstondt comen anbrengen of in haer eijghen dore
ghehanghen to worden.
Den 26 dach worden weder affgeleesen, dat alle burgers ende inwoenders
die enijghe webben hadden, twaere heelen ofte halven, dat men diezelffde
terstont zouden opt Stadthuijs brengen opte correctie van der stadt ende
dit al in minderinge van de somma voors ., daer die burgers op geseedt
waren.
Den 27 op desen dach worden die andere wethouders geapprehendeert
ende gevangen, to weeten :
Arent Janss van Doredrecht, scout van Haerlem ~-,
Jan Zael, onderscout j-,
Jan van Vliet, burgemeester,
Gerrit Stuijver, burgemeester,
Jan Aelbertsz . Raet, secretarius,
Joncker Jan van Duijvenvoorde, coronel t,
Jacob Bartelmeesz . Pellicaen, capiteijn -~,
Pieter Willemsz . Bal, scheepen,
folio 92
Jacob Barentsz . 349 , capiteijn t,
Jan Aerentz. de Jong, luietenant van den coronel,
Jan Dirickxz . Scatter
Pieter Dirickxz . Hasselaer 350 ~~ vaendrixs van de stadt Haerlem,
Jan Kies 351 van Amsterdam t .
Parentesis . Item is to weeten, dat alle, die hier met een j geteijckent
zijn, in gevanghenisse gestorven zijn haer natuerlicke doot .
Den 28e desen voorleeden nacht hebben die Spangaerts, int stadt leggende,
groot roumoer gemaeck ende seditie over die gheheele stadt 352,
Den 29e smiddernachs isser groot roumoer buijten ende ock in stadt geweest
onder die soldaten, want sij gelt hebben wilden ende in stadt weesen,
zoedat die van buijten ende binnen dapperlicken tegen malcanderen
scooten. Maer zijn nochtans savonts thuschen 5 ende 6 uuren tot 4 of
vijff duijsent Spangerden in stat gecomen ende hebben nieuwe capiteijnen,
vaendrichs ende scarganten alle 24 uren geordineert, welcke goede ordi-
349 Jacob Barentsz . was in 1543 vinder van de Claveniersdcelen .
350 Pieter Dirksz . Hasselaer (1554-1616), brouwer en koopman, neef van Kenau,
werd in 1 594 vroedschap van Amsterdam en in 1595 schepen aldaar .
351 Jan Jansz . Kies, vaandrig van de trurgerij van Amsterdam, braer van Pieter 7ansz .
tries .
352 De muiterij duurde tat 12 augustus .
1 17
nantie in de stadt hielden, sulxs datter weijnich burgers beschadicht worden,
niettegenstaende datter nochtans groote vreese onder die gemeente
was.
Ende alle die burgers worden van die burgemeesters met den clockgheslach
ontbooden to comen met haer scoppen ende graven, om ant bolwerck
to wercken, dat die buijten soudaten niet in souden comen ende
die Spangers van binnen slogen die burgers, zoedat zij mosten nae huijs
trecken.
folio 92v . Den 30e hebben die Spangers wel twee of 3 alarm gemaeckt ende daer
is een bende ruijteren in stadt gecomen ende terstont wederom uuijt .
Item isser een brief geleesen van Gerrit Bosten huijse op die Merckt, daer
die gevangens lagen voor die Spangerden, tzavonts omtrent 7 ende 8
uuijren ende eer die brief half geleesen was, soe mackten die Spangers
een oproer, zoe datter den leeser uuijtscheijden ende sloot den door ende
venster toe . Ende doen zij wat gestilt waren, quam den leeser wederom
voart ende menden die brieff varts to leesen . Als hij wat weeder geleesen
hadden, zoe riepen die Spangers : haier, haier, ende laet den overste uutcomen,
wij willen hem sprecken ende anders en quam daer niet of op
dien tijt.
Den 31e op desen dach hebben die Spangiaerts 14 groote stucken gheschudts
uuijt het leger in de stadt gehaelt ende opte Marckt gebrocht,
sulxs dat zij vermeijnden ende geaccordeert waren Don Frederico to
dwingen, dat hij haer soude betalen .
Item isser mede groot rumoer onder die Spangers gheweest nae den noene,
sulxs dat zij Hendrick van Wamelen ende Mr . Philips Matius burgemeesteren
twee of drie uuijren gevangen hilden ende daernae lieten se
weder gaen, als die raserie gedaen was .
Peters banden Den eersten Augusti op desen dach is gestorven den E . ende zeer doechtfolio
93 saemen heere H . Joris van Gheervliet 353 , decken vandt capitel tot Haerlem,
doer woens sterven die gheheele gemeente van ganscher harten bedroeft
waren, overmidts den grooten arbeijt ende ghetrouwicheijt, dien
hij bewesen heeft indt soliciteeren ende overgeven van de stadt . Die Heer
wil zijn ziele genadich wesen .
Dees naevolgende daeghen isser groot rumoer ende ghecrijsch onder die
Spangaerts gheweest, waerdoor die burgers geduchten, dat zij die stadt
van uuijt tot uuijr sauden plonderen .
Den 6 op desen dach is Scipio Vitellius, een vervaeren oudt capiteijn van
Co. Mt. in de stadt ghesonden, omme die Spaensche soudaten to paeijseeren.
Sulxs datter tot then eijnde een preeckstoel uuijt die Groote kerck
353 = Lestanier .
118
gehaelt ende opte Marckt gebrocht worden, daer opt een oudt bedacht
ende welbespraecke man stonden, die, de soudaten al in een rijnck rontom
hem staende, het relaes van Vitellius wegen gedaen heeft, met veel
scrifte exempelen om hem ter neder to setten, maer die Spangaerts zijn al
even volhaerdich gebleven, zoedat hij weder uuijt de stadt gereeden is .
Den 7e op desen dach zijn alle die Duijtse soudaten van Lazarus Muller
regiment, met haere hopluijden ende capiteijnen starick 500 personen,
buijten die stadt ghebrocht in een dorp, dat Schooten hiet ; elxs hadden
een halve daelder, om nae zijn huijs to trecken 354 .
Den 8 dach worden Simon Scorel gevangen . Desen nacht to 12 uuren folio 93v .
wasser weder groot alarm ende ghecrijt onder die Spangiaerts in de stadt,
zoe datter niemant slaepen mochten .
Op den selfden zijn die Walsche capiteijnen met die burgers nae thuijs
ter Cleeff ghebrocht, waeromme ondier burgers ende vrinden grooten
rouwe was.
Den lle zijn die Scotten, Engelsen, Walen, Fransoisen - exeptis quibusdam
- tot noch toe gevangen geweest hadden ter Cleef ende daeromtrent
onthooft tot 214 toe, sommighe scriven drie hondert .
Den 12e op desen dach is het accoordt gemackt ende beslooten tuschen
Don Frederico ende die soldaten in de stadt leggende, op sulcker conditie,
dot elcke soudaet gereedt ontfangen souden 30 gouden croonen
ende dot voorts alle die ceditie ende trouble voars . vergeven ende vergeeten
soude weesen .
Op desen dach is Don Frederico met grooter triomphe in de stadt gecomen.
Die Spongers opte Marckt, alle in slachoorden staende, hebben alle
haer roers gelijck offghescooten .
Den 13 hebben die Spongers een deel geschuts uut die stadt laeten voeren
nae die Spaensche leeger met noch plancken, vlotten ende deelen .
Den 14e is Due Dalve gouverneur van de Nederlanden int leger voar folio 94
Haerlem gecomen smorgens to 9 uren, met zijn staet ende quam van Amsterdam
ende zij schooten met haer roes dapperlick . Omtrent to 10 wren
slogen die trommelen van die Spongers binnen der stadt ende terstont
trocken alle die Spongers na het blockhuijs ende zij scooten dapperlick
ende Due Dalven quam die wallen besichtigen, maer hij en quam niet in
die stadt, terstont wederom nae Amsterdam getrocken .
Den 15 welck was Maria Hemels. Op desen dach heeft den E . Heere
ende vader in Goede Godefridus a Mirlo, den 2 biscop van Haerlem, die
354 Naar de hafstede van Claes van der Laen . Vandaar werden zij verder geleid naar
de grens, moor werden onderweg bij Nieuwerkerk door averste Braeckhuijsen bevrijd
(Sterlincx) .
1 1 9
groote kerck gewijdt, ende ock heeft zijn E. den misse gesongen ende sermoen
gedaen, daerin hij vermaenden den burgers, dat zij voortaen den
anderen lieffhebben souden, ende malcanderen niet beschuldighen, op
Batter geen quaeder nae en quame . Ende ondert Evangelie werden Don
Frederico 9 articulen voorghehouden - doer den verstandigen ende geleerden
Mr. Antonius a Cuijck 355 , doctor in den beijde rechten, men E .
heere consiliarius, die zijn ExC met zijnen besworen heeft ende het H .
Sacerment opgenomen, Bat hij niet mer souden gedencken de voorgaende
torbelen, roumor ende insolencie van zijne Spaensche soudaten, dije zij
in stadt bedreven hebben of anders .
folio 94v. Den 16 dach zijn die Spangiaerden in de Groote kercke gheweest, om aldaer
to monsteren ende gelt to ontfangen, maer want men die leeninge
haer offtrecken wilde, zoe sijn sij ghescheijden .
Den 17e zijn die Spangerden in de Groote kerck ghemunstert, alwaer sij
haer gelt ontfangen hebben tot 30 croonen toe, daermede zij op die tijt
tevreden zijnde, terstont sonder vertreckt alle getrocken nae die stadt
Alcmaer .
Den 18e op desen dach zijnder in Schooten, in een dorp geleegen int
Noorden, buijten Haerlem, een halif ure van die stadt, achtien van de
Walsche capiteijnen ende vaendragers metten zwaerde geexecuteert, onder
diewelcke mede waeren :
Lanslot, bastert van Brederode, Joncker Tan van Duvenvoort, rentmeester
en baeliu in den Briel, Mons" Rosemij, Capiteijn Vemij .
Op dese tijdt is graeff Otto von Oversteijn met vijff vaendelen Duijtsche
knechten in die stadt gecomen, daer hopluijden over waren : Het olde
fandel van graeff Otta : Hupertus graeff van Everstein, Christoffel Pfaff
van Speijr, Hans Frust van Raperschwijr, Rudolf Christoffel Sneff van
Ering, Hans Muschenheim van Francfort .
folio 95 Den 19e op desen dach zijn dese naebescreven burgeren, als vroetschappen
ende raeden der stadt gheweest zijnde, gevangen genomen :
Loeff Baertsz. 356 j- , Baertout Janss . van der Nieuwenburg 357, Pieter van
Panderen, wollen lackenvercooper 355, Jan Gerritsz. aliaes Effesz . j, Cor-
355 Antonius a Cuijck, priester en rechtsgeleerde, officiaal van de bisschop van Haarlem
.
356 Lochf Baertsz. was december 1572 vrcedschap geworden .
357 Barthout Jansz. van der Nieuwenburg (1539-1625), schepen in 1577 en 1578, daarna
apnieuw in 1613 en burgemeester in 1615 . Hij was juni 1573 door de schutterij
tat merle-vroedschap bencemd .
358 Pieter van Paanderen (st . november 1574) werd oktober 1574 weer door de Spanjaarden
vrijgelaten. Hij was december 1572 tot vrcedschap bencemd .
1 20
nelis Gerritsz . zijn broeder 35s, Jan de Wael, Mr . Maerten aptequer -~ sgl,
Louweris Wijnantsz . ~ 362 , Dirrick Fransz. bloockemacker.
Item noch zes personen ofte burgers ghevangen, diewelcke opten XXI en
hiernae mette zwaerde geexecuteert warden, zoe ghij noch naehooren suit .
Haer namen waeren dese : Claes Pietersz . Groen timmerman t, Dirrick
Arentsz . Gorter, kistemacker j - , Jan van Zanen, koster -~, Jan Heijmansz .
zeijlemacker t, Jan van den Bosche, linnewerver t, Pieter Govertsz .
hoochgebooren 1' .
Op dees tijdt worden alle die ziecke Geusche soudaten, die indt gasthuijs
363 ende pesthuijs 364 cranck laegen, mede opt erff vandt voars . Pesthuijs
gebrocht ende aldaer onthalst . Alle die burgers, die buijten ghebrocht
waeren, gevangen, zoe voors . is, sijn op dees tijdt wederomme gevangen
in de stadt ghebrocht opte Merckt in die huijse van Berckenroe
365 , daer zij noch op huijden gevangen leggen in bewaringe van een
vaendel Duijtsche knechten.
Den 21e smorgens to neegen uuijren worden in den groote kerck een
solemneele misse ghedaen, daernae ghepredickt ende den gemeente gecundicht
die gratie, perdoen ende afflaet, twelck ons alderheijlichsten
Vader den Paus van Romen medegedeelt ende verleent heeft, committerende
alle die burgers, zoewel vrouwen als mannen, hem naer tinhouden
van denzelven to reguleeren, to bichte ende ten H . Sacramente to gaenn
ende van denzelven zijnen biechtvader daer een attestatie aff to nemen,
ten eijnde zij hiernaemaels niet geachterhaelt en warden .
Als nu den dienste Goodts ende voars . sermoen uuijt was, soe zijn ten
aenzijen van alle die burgers die voors . zes gevangen opte Marckt voort
Stadthuijs gebrocht ende aldaer terstont mette zwaerde onthalst . Ende
worden terstondt daernae met die stadtclocke vanwegen Don Frederico,
hartoch van Alva, etc . alle die burgeren ende ingesetenen van Haerlem
bij zijne openen bezegelden brieve perdoen ende gratie ghepubliceert, in
359 Carnelis Gerritsz . (St. 1588/9) was juni 1573 door de schutterij tat merle-vrcedschap
benoemd . In 1568 waxen de gaederen van een Cars Gerritsz ., schaenmakzr
en voortvluchtig, verbeurd verklaard .
361 Mr . Maerten Aeriaensz . was juni 1573 door de schutterij tot merle-vraedschap bencemd.
362 Lawens Wynantsz. was juni 1573 door de schutterij tat merle-vrcedschap bencemd.
363 Het Sint Elisabeth', gasthuis was gelegen aan de noordzijde van bet tegenwoardige
Verwulft.
364 Het Pesthuis was gelegen aan de Tuchthuisstraat .
365 Aan de naordzijde van de Grate Markt, nabij de Barteljorisstraat .
121
folio 95v.
folio 96
folio 96v.
presentie van die president ende procuroer generael ende andere raden
over Hollant .
Uijt desen perdoen gehouden LVII personen, diewelcke zijne Exe. wilden
gevangen gehouden to worden, om to zijn, hoe hem die burgers voortaen
souden reguleeren ass, breder blijckende bijdt zelve perdoen, twelck hiernae
volgen zal .
57 personen voor zijn Exttie :
Aerent Janss ., schout van Haerlem
Jan Cornelisz . Zael, onderschout
Burgemeesteren:
Joncker Jan van Vliet
Gerrit Stuvijer
Pieter Janss . Kies
Scheepenen:
Pieter Willemsz. Bal
Nicolaes Mathheeusz. * 367
Secretarius :
Jan Aelbertsz . Raet
Penningmeester :
Jacob Genitsz . de Jong
Capiteijnen van der stadt Haerlem :
Jan van Duijvenvoirde, coronel
Jacob Bartelmeeusz . Pellicaen
Cornelis Matheeusz., brouwer Moutheaen*
Jacob Barentsz .
Michiel de Wael*
Jan Arentsz . de Jong, lijeutenant van den coronel
Vaendrichs der stadt Haerlem :
Gerrit Pietersz . Ruijckhaver* 368
Tan Dirrickxz. Scatter
Vrerick Cornelisz . Coussebant*
Pieter Dirrickxz . Hasselaer
366 Alva schrijft dat hij diegenen van het pardon had uitgeslaten, die burgemeester,
schaut of schepen waxen geweest en alle functionarissen, die door de grins van
Oranje waxen bencemd, alsmede de ballingen, de dekens der brcederschappen en
andere particulieren, die zich vijanden van de kaning hadden getaond. Hij wilde
niet aan de magis.traat kamen, omdat hij met hen za vaorzichtig mogelijk wilde
omgaan (Gachard, II, 392) .
367 Diegenen die op deze gagina en de volgende met een * zijn aangegeven, waxen uit
de stall gevlucht .
368 Gerrit Pietersz. Ruijchaver (St. 1625) werd in 1578 vroedschap en burgemeester.
122
Kerckmeesters: ass
Dominicus Janss. schoenmacker*
Jan Cornelisz . van Amsterdam*
IJsbrant Staets Hageman 370
Christiaen IJsbrantsz. Olij* 371
Vroetscappen ende raden ende burgeren der stadt Haerlem :
Loeff Baertsz . 1-
Pieter IJsbrantsz . Olij * 372
Jan Effsz . 1-
Carnelis Gerritsz . Janeffsz .
Simon Janss . Schootgen* 313
Baerthout Heindrickxz schilder* 374
Willem Wiggersz . brouwer* 375
Jan Claes Lotsz. 376
Baertout Janss . van der Nieuwenburch
Pieter Dirrickzsz van Panderen . S.G. is int Spaeren verdroncken ende hij
snovelde van die Visbrug 1574 24 Novembris j'
Tan die Wael
Mr. Maerten Aeriaensz . apteequer
Louweris Wijnantsz .
Steven Janss . van Amsterdam* 377
Claes IJsbrantsz . alias Vet* X7 8
369 Deze 4 kerkmeesters kamen niet voor in bet register van kerkmeesters in bet archief
der Herv. Gemeente ( inv. nr . 229) . Zij waxen slechts enkele maanden kezkmeester,
tcen de Grate Kerk bij de Hervormden in gebruik was .
370 Ysbrant Staets Hageman (st . 1610), schipper, was in 1567 wegens, zijn bemoeiing
met de Geuzenkerk aan de Baan naar Embden uitgeweken, waama zijn goederen
werden verbeurd verklaard . Hij werd in 1578 vrcedschap en van 1583-1607 fabriekmeester.
Hij was juni 1573 door de schutterij tat merle-vraedschap bencemd .
371 Christiaen Ysbrantsz. Oly was juni 1573 door' de schutterij tat merle-vraedschap
bencemd.
372 Pieter Ysbrantsz . Oly (St . 1583/4) was in 1568 vindeT van de Sint Jorisdoelen . Hij
was in december 1572 tat vrcedschap bencemd en werd herbencemd in 1577 .
373 Simon 7ansz . Schaotgen was in 1567 beschuldigd van bemceiing met de Geuzenkerk
. Hij week uit naar het buitenland, waarna zijn gcederen werclen verbeurd
verklaard . Hij werd in december 1572 tat vrcedschap bencemd en werd herbenaemd
in 1578 .
374 Baerthaut Hendriksz. was decemtrer 1572 tot vrcedschap bencemd .
375 Willem Wiggersz . van Paenderen (st 1585/6) was december 1572 tot vrcedschap
bencemd en werd herbenoemd in 1577 .
376 = Jan Claes Latsen Gael .
377 Steven Jansz. war, juni 1573 door de schutterij tot merle-vraedschap benaemd .
378 Claes Ysbrantsz. was december 1 572 tat vroedschap benoemd.
1 2 3
folio 97 Jan Claess. sceepmacker* 379
Heijman Janss . zeijlemacker* S80
Dirrick Fransz . bloockemacker
Aerent Meijnartsz .* S81
Dirrick 7aost cuijper*
Aerent de Goiter t
Cornelis Ban zijn swager* 382
Floris Willemss .
Barent Gerritsz .383
Claes Cincq*
Jan Kies t
van Amsterdam
Dirrick Kaeter*
Cornelis Pieterss ., alias galichmacker*
Adriaen Boogaert
Jacob Anthonisz.
Mr. Tating ceurgin* X84
Alewijn de Jager, dienaar van Lanselot van Brederode*
Arent Dirrickxsz . coman op die Beck j'
Jacob Claesz. timmerman* 385
folio 97v . Het perdoen van Haerlem van Coe Mt wegen X86 1573.
Wij Ferdinandus Alvarez van Toledo, hertoch van Alva, marcgrave van
Coria, grave van Salvaterra etc ., ridder van der oirden van den Gulden
Vliese, stadthouder, gubernator ende capiteijn generael van weghen des
Coenijncx onse genedichs lijffs heeren in den landen van herwaerts over
alien den ghenen, die dese thegenwordighe zijn sullen, saluijt .
379 Jan Claesz. scheepsmaker was in december 1572 tot vrcedschap bencemd .
380 Zie biz. 74 .
381 Arent Meynarts,. FabriUus (1547-1624) had een scheepswerf . Hij werd vrcedschap
in 1577 en later burgemeester. Zie Kurtz, Stamvader, 81 e.v .
382 Carnelis Ban was s.cheepsma.ker.
383 Magclijk is hier bedaeld Embert Gerrits. Moutmaker. Zie trlz. 196 .
384 Mr . Tating Zegersz. was rinds 1563 chirurgijn to Haarlem . Hij was in 1568 vaortvluchtig
en zijn gcederen werden toen verbeurd verklaard . In 1574 zit hij to Haarlem
gevangen, maar hij weet uit to breken in gezelschap van a.a . Aernt Dirksz.
Garter en Alewijn de Jager (laket 7 .11 .6) .
385 Jacob Claesz., timmerman, was in 1 568 voortvluchtig, zijn gcederen werden tcen
verbeurd verklaard.
386 Origineel in Loket, kl. lade 10 . left. a.
124
Alzoe die burgers ende inwoenders der stadt van Haerlem in den landen
ende graefschap van Hollandt hen zoe verre ende wijt verlopen ende vergeeten
hebben, dat zij den Prince van Orangen, rebel zijnder Coe Mt,
aenghehangen, ock henlieden gantzelijcken begeven hebben tot rebellie
ende crimen lese maiestatis tegen den Coninck voors . hoeren natuerlicken
princen ende souverainen heeren, niet achtende, jae versmadende de natuerlijcke
fidelijteijt ende getrouwicheijt, eedt, plicht ende verbontenisse,
die zij zijne Coe Mt als delselver vassallen schuldich waeren . Ende gedaen
hadden maeckende secrete liguen, verbontenissen ende conspiratien tegens
zijne Coe Mt, hen ghelijck werpende ende treckende uuijt derzelver
onderdanicheijt ende ghehoersaemheijt ende anderen van haere liguen
ende verbontenisse assisterende, om ock van ghelijcken to doen . Tot dien
eijnde aennemende de wapenen ende niet willende binnen de voars . stadt
innelaten Coe Mt, maer ter contrarie daer inne ontfangende des van
Orangen chrijsvolck in zeer grooten getalle van verscheijde vreemde natien,
ende ock onder dien rebellen, metten welcken zij hem hebben gestelt,
ghehouwen ende geweert tegen den voors. zijne Coe Mt ende der- folio 98
zelver oversten ende crijsvolck, een goet deel van dijen ende onder denzelven
enijghe zijne Coe Mt notable dienaren omgebracht ende voerts anderss
mits alderleij viantschap aengericht ende geexecuteert hebbende . In
sulcker wegen, dat men genodicht is geweest vanwegen Coe Mt hen to belegeren,
besluijten ende met wapenen to dwingen, als ock ghescijet is omtrent
zeven maenten lanc, zoedat int leste zij met Goodts hulpe zoe verre
ghebrocht zijen ghewest, dat zij hem in derselver zijner Coe Mt genade
ende ongenaede hebben moeten opgeven. Ende hoewel die voors . borgeren
ende inwonders, vrouwen ende kinders van Haerlem bij alle tgene
voors. is wel verdient hebben alle uuijterste strengheijt ende straff, nochtans
wel kennende ende weetende den wil ende nature Coe Mt ende dat
diezelve gewonelijck is in gelijcken saecken zijn eijghen particulier niet
aen to zijn, maer to rugge to stellen, ende als een oprecht goet vader ende
goedertieren ende genadige prince zijne verdwalde ende verloren ondersaten,
wederkerende tot kennisse ende schuldighe gehoirsaemcheijt, wederomme
aen to nemen, ontfangen ende hem gratie voer riguer to prefereren.
Ende willende de voors . zijner Coe Mt wil ende nature tot den
voorgescreven van Haerlem, hoewel zij tot die voors . kennisse ende gehoirsaemheijt
van zelffs niet gecomen en zijen, de gantze werelt openbaren,
condigen ende doen kennen, hebben in namen, van wegen ende in
cracht des bevels ende machts, die wij hebben van zijne Coe Mt den
voors . burgeren ende inwonders van Haerlem, zoewel mannen, vrouwen
als kinderen geremitteert ende vergeven, remitteren ende vergeven generalicken
ende volcommelijcken uuijt sonderlinge gratie bij desen alle of- folio 98v .
125
fensien, fauiten, misdaden, crimen ende delicten, die zij uut saecken van
wegen deselve zijne Coe Mt gerebelleert, den voors . Prince van Orangen
gevolcht ende anghehangen ende die wapenen tegens Coe Mt genomen
ende gewert to hebben, gecommitteert hebben. Mitsgaders alle penen,
boeten ende amenden, corporate, criminele ende civile, daerinne sij ter
cause van de voors . offensien, fauten, misdaden, crimen, delicten, rebellien,
naevolginge ende aenhanginge aen den voors . Prince van Orangen,
aenneminge ende weringe van wapenen gevallen mogen zijn, in wat manieren
dattet zij tegens Zijne Coe Mt oft der justicie . Ende uut meerder
gratie hebben die voerges . van Haerlem ende eenen ijghelick van hem
weder gestelt ende gerestitueert, stellen weder ende restitueren bij desen
tot hoere goede naeme, fame ende goeden, roerende ende onroerende, in
alle voegen ende manieren, als zij waren voer der toecoempste van de
dingen voirgeruert, ontlastende daerboven den voors . van Haerlem bij
desen ende elcken van hem bijsondere van alle infamie, vlecke ofte note,
daerinne zij ter caussen voerges, vervallen zijn . Ende imponerende voirts
hierop een ewich zwijghen den Procuroer generael ende alle anderen
rechteren, justiciren ende officiren, wife dije zijen . Behoudelick, dat zij
schuldich ende ghehouden sullen zijn op to brengen, fourneren ende betalen
die Somme van penningen, bij hem belooft, tot redemptie ende affcopinge
van de plunderinge der voors . stadt, behoudelick ende welverstaende
ock, dat in dese tegenwordige gratie niet begrepen en sullen wefolio
99 sen 57 burgeren ende inwonderen der vors . stadt, die wij zullen doen uutkijsen
ende in bevankenisse bewaren, om to besien, hoe die van de voors .
stadt hem voortaen sullen regeren .
Ontbiedende daerop ende bevelen in namen ende van wegen zijner voorges.
Coe Mt den presidenten ende luijden van den Secreten ende Groten
Raden, stadthouders, president ende luijden van den Raede in Hollandt
ende alien anderen Coe Mt rechteren, justiceren, officiren ende ondersaeten,
hun stedehouderen ende elcken van hem bijsundert, soe hem toebehoren
sal, dat zij den voors . burgeren ende inwonderen van Haerlem,
mannen ende vrouwen ende kinderen, van dese tegenwordighe gratie,
remissie ende perdoen ende van alien den inhouden van dijen, nae zijne
forme ende wegen ende manieren voerseijt doen laeten ende gehengen
volkomelick, vredelick ende ewelijck genijten ende gebruijcken, sonder
hem to doen oft to laeten gheschijden nu oft in toecommende tijden enich
hinder, letzel oft moetijenisse ter contrarie aen lijff oft goet in eniger manieren
.
Dit is alzoe zijne Coe Mt wille ende meninge . Des torconde hebben wij
onssen naemen hijeronder gestelt ende derselver Coe Mt secret zeghel bij
affwesen anderen zegelen hieronder aen doen hangen .
126
9 . Het hoofdkwartier van het Spaanse leger was gevestigd in het Huis ter Cleef . (Tekening
in hs. Arend van Buchell in U .B . Utrecht) .
10 . De ZiJ'1Poort to Haarlem met het daarvoor liggende rondeel in 1620 . Aquare1 Claes
Jansz. Visscher.
Gegeven in stadt Utrecht den zeven ende twintichsten dach des maents
Julij int jaer ons Heeren vijffthijn hondert drie ende tzeventich .
Ondergheteijckent F .A. Duc Dalva .
Opte ploije stondt gescreven :
Ter ordinancie van zijne Exe
Ondergeteijckent Bertij .
Den 22 Augusti op desen dach heeft die president, die procuroer generael folio loo
ende andere des Coninxs over Hollandt die wet tot Haerlem affgesedt
ende worden wederomme bij hemluijden tot wethauders ende regeerders
der stadt ghekooren ende geeligeert bij provisie dese naebescreven personen:
Vincent Jacobss, schout van Haerlem. Dese schout worden anno 1574
den 15 dach Februarii van die Duijtse ghequest op die Maerckt ende
sterff den 25 dach der voorss . maent omtrent elff uuijren.
Burgemeester Mr. Jan van Zuijeren, Mr. Phillips van der Mathe, Isbrandt
van Sperwou, Heijndrick van Wamelen .
Sceepenen Mr. Dirrick Ramp, Mr . Frans Nesse, Dirrick Claesz . Wij,
Wouter van Rollandt 3"7, Jan Janss. Verwer den ouden, Thomas van
Zuijren 387 x, Frans Janss . Ting 388 ,
Tresorier Cornelis van Berkenrode 3s9,
Den 24 op desen dach is Claes van der Laen 3so die jonge bij den schout Barthalameus
voors. gevangen genomen doer expresse Taste van Monsr . de Liques (ende folio lOOv .
doer den raet van Haerlem) etc . governoer van de stadt, om welcke
zaecke veel burgers een vreese aengejaecht is, beduchtende, dot den haertoch
van Alva het perdoen, den burgers verleent, niet houden en soude .
Dese Claes voors. is gerelaxeert uuijt die gevangenisse anno 1574 omtrent
Lichmis 391 ende is uut gegaen tegen die kinderen van Joncker Sebastiaen
Craenhals 39~, hemelraet ende naemaels schout van Haerlem, die
387 Wauter van Ralland was een brcer van b.g . Dirk Ramp, terwijl Ph . v .d . Mathe
gehuwd was met zijn halfzuster . Hij had in Haarlem a1 vela funaties bekleed .
387aT°hamas van Zuijren was a .a. vele jaren regent van het Gasthuis geweest.
388 Frans Janss.. Teyng was in 1565 reeds vrcedschap .
389 Cornelis van Berckenrade (c . 1525-c . 1595) was vele jaren schepen van Haarlem
geweest. Van 1568-1588 was hij tresarier. Zie Dolleman, Berckenrode, 114/5 .
390 Nicalaes Claesz, van der Laen (sz . c . 1603), was van 1578-1586 baljuw van Amstelland
. Zie Dolleman en Schutte, Van der Laen, 323 .
391 2 februari .
392 Jhr . S°bastiaen Craenhals van Hattinga (st . 1577) was rinds 1565 dijkgraaf van de
Uitwaterende Sluizen van Kennemerland en Westfriesland . In 1574 benaemd tot
schout van Haarlem, na de Satisfactie door de Prins herbenaemd .
127
folio 99v.
van de Geussen omtrent Hooren ende int Noorderquartier gevangen waren,
twee jonge dochterckens van 12 jaer of daeromtrent ende een jonck
gheseel van Oudenaerden in Flanderen ende zoe is dese Claes voors . op
zijn vrije voeten ghestelt tegegens dese drie personen voors . ende die
dochterckens quamen in Haerlem den 18 dach Februarii anno 1574, daer
groote blijscap om was .
folio lol Den XI dach Septembris . Op dees tijdt heeft Don Frederico bij zeeckere
missieven die burgers van Haerlem ontbooden voer Alcmaer 393 to comen
poeijenieren opte verboerte van lijff ende goet . Sulxs dat alle die burgers
opt Stadthuijs mosten comen looten ende diet to Boer viel werden met
zeeckere convoeij van paerden nae den leger voor Alcmaer gedreven (als
die schapen) alwaer datter veel geschooten ende gheleemt zijn . Dit gheboerden
tot drie reijsen toe telck 200 man nae malcanderen, elcke reijs
om versch volck, om welcke onbehoerlicke zaecken veel burgers die stadt
verlaeten hebben ende nae ander plaetsen vertrocken zijn . Maer ten laetsten
is tzelfde doer naerstich aensoucken van den biscop van Haerlem
ende die Burgemeesters aen den hertoch van Alva affgedaen ende met
zijn eijgen scrijven doen cesseren ende ophouden ende alle die burgers
weder ontslagen ende nae huijs ghesonden .
October. Den 16 Octobris quam doctor Delrijro ss4 van Brussel in Haerlem
ende was raetsheer van Due Dalven .
XI.M. maechden Den 21 dach Octobris voermiddach omtrent neegen uuijren is den capifaliololyo
teijn Jacob Steenbach met zijn consorten voerghehouden doer den hoechgheleerden
doctor Delrijo, als consiliarius wesende van Don Frederico
ende van den bloetraet tot Brussel, bij hem hebbende hopman Cristoffel
Pfaff ende die wachtmeester van de grave van Eberstein, alsdat zij souden
sweeren, den Prince van Orangen niet meer to dienen tegen die Coe.
Mt. van Spangen. Dat gedaen zijnde, zoe hebben zij hem metten zijnen
dien dach van haer gevangenis ontslagen ende gevrijt ende corts daernae
zijn sij na haers vaders landt getrocken ende een deel zijnder onder het
regiment van Coe. Mt. gebleven.
Den 23 Octobris wederom die wet afgeset ende vernieut ende vercooren
to weten :
Burgemeesteren Mr. Philpis der Math, Hendrick van Wamelen, Mr .
393 Het beleg van Alkma.ar was op 21 augustus begonnen .
394 Luis del Rio (a. 153(?--1578) was o.a . lid van de Raad van Bercerten en van de
Geheime Raad.
128
Dirrick Woutersz . van Beckesteijn 395 , Mr. Ghisbert Ness ass,
Schepenen Mr. Franc Ness, president, Mr. Pieter Hals X97, Roel Claess .
Olijslager X 98, Steffen Claess . Soutman X 99, Claes 7anss. Rembrantsz . int
Gulden Hooft 400, Andries Janss. Brau, Jan Dirickxz . 401, zone van Dirrick
7anss . Coster, pottebacker.
Item thuschen den 24 ende 25 Octobris snachts omtrent 12 uuijren worden
dese navolghende personen gevangen ghevoert nae Amsterdam, maer
en quamen nijet binnen die stadt, waeromme zij terstont wederom aen
ketenen ghesloten nae Haerlem gebrocht zijn in haer nude gevanckenisse
ende mosten elcxs voer haer hooft van oncosten gheven 41 stuvers, sonder
daer ijet voer to hebben van eten ofte drincken ofte andere goede
tractement : Joncker Tan van Vliet, Geraert Stuver, Pieters Jansz . Kies,
burgemeesters, Jan Aelbrechtsz. Raet, secretarius, Pieter Bal, Jan de
Wael, Pieter Dirrickxsz . van Panderen, Baerthout 7ansz . van den Nieuwenburch,
Jacob Gerritsz . de Jonge, penningmeester, Jan Arentsz . de
Jonge.
Parentesis . Op den XI dach Octobris wort het groote metalen gescut
van Alcmaer to Haerlem wederom gebracht en vandaen tot Utrecht weder
gevoert, vier metalen stucken tot Haerlem gelaten zijnde .
Op denselfden dach 402, to weeten op een Maenendach, is die grave van
Bossu, stadthouder van Hollant, opperdammerael van de Co Mt (in een
zeegevecht tegen) 403 Enckusen, Hooren, Edam met alle die daarop waren,
edelen en onedelen, in handen van die Geusen gecomen, als zij hem van
Sondaechs to voren tot Smanendaechs na den middach vromelick tegen
zijn vianden verwert hadden ende zoe met die sceepen gevangen na die
stadt Hoaren gebrocht ende in bewaerder handt gehouden.
1573 den 13 Septembris 404 quam die graeff van Bussu over die Wrack,
een water omtrent Hooren zoe genampt .
395 Mr . Dirk Wautersz. van Beckesteyn (st . c . 1593) . Zijn vader was in 1566 en 1568
vroeclschap geweest .
396 Mr . Ghisbert van Nes (1542-1611), was tweelingbraer van Franc van Nes . Hij
promaveerde to Angers en was in 1568 vaar het eerst tat schepen bencemd . Beresteyn,
Nesse, 25 .
397 Mr . Pieter Hals (st . na 1592), was een zwager van de schrijver van het dagbcek .
398 Roe! Claesz . Olislager (st. 1574) .
399 Steffen Cla,esz. Sautman (st . 1602), was rinds 1573 apperfabriek .
400 Claw Janss . Rembrandtsz. Verwer wend later burgemeester en na de alteratieweesmeeSter
. Hij waande in Het Gulden Hoofcl in de Damstraat .
401 Jan Dirksz . Halle, pattebakker .
402 Hier stond eerst, ten anrechte, 12 oktaber, wat inderdaad een maandag was in
1573 .
403 Het tussen haakjes gzplaatste ontbreekt in de tekst .
404 De tekst van 13 september tort en met 13 oktober is later bijgeschreven .
129
folio 102
folio 102v.
Den 5 ende 6 dach van Octobris hilden zij schutgewaert .
Den 12 Octobris clancten zij met haer scepen aen boert .
Den 13 dach Octobris worden Bussu met zijn edelen ende onedelen binnen
Hooren als gevancgen gebrocht ut supra .
folio 103 Anno 1573 den 30 dach Octobris hebben die Geusen den Hage verlaten
omtrent 12 uuijren op den noene ende die Spangers zijnder in gecomen
met gemoet.
Item den 31 Octobris, welck was Saterdachs, zijn die Spangers nae Maersluijs
getrocken ende dat met ghewelt ingenomen, alwaer Algondo, commissarius
van den Prins van Orangen, voors. op den 9 dach Decembris
1572 afgescreven is 405, gevangen worden met veel sorten van soudaten
ende den Prins hadde een groote neerlach op die tijt.
folio 103v . Op dese tijdt heeft den hartoch van Alva, noch gouvernoer, XXII van de
rijxste manpersonen ende burgers, die eensdels in de belegge ghescooten
ende gestorven ende andere uuijt der stadt van vrese gheweecken waren,
diewelcke ingeroepen ende haere goeden terstondt voar gheconfisqueert
gehouden worden van eenen Pieter Coart Janss . van Amsterdam, diewelcke
de commissie van den hartoch voors . daervan verworven heeft
gehadt. Diewelcke dagelixs procedeerde tot vercoopinge ende verhuijringe
van de voors . XXII, mitsgaeders de LVII, uuijt den perdoen geexcipieert,
haeren goeden sulxs, dat alle die voors . persoenen de groote lasten van
de soudaten, midtsgaeders oock die groote renten ofte scattinge mosten
helpen dragen .
folio 104 Hiernae volcht den copie van die XXII personen der burgeren .
Copie. Achtervolgende seeckere missive van den ExCe van den hertoge
van Alva, marquis de Coria, gouvernoer ende capiteijn lieutenant van de
landen van herwertsoover, in date den XVI Octobris lestleden, lasten ende
bevelen van Conninxs wegen wel expresselick alien ende een ijghelick,
die aen de LVII personen, hiernae verclaert als Aerent Janss, schout van
Haerlem, etc. (supra fol . 96 zijn die rest gesreven .) wesende geexcipiert
uuijten perdoen deser stadt ende den inwonders vandien vanwegen onser
alder genadichte heere den Coninck van Spangen verleent, midtsgaeders
aen de XXII personen, hiernaer verclaert hem uuijter stadt Haerlem absenterende,
in stede, soe men presumeert ofte vermoet, zijne voors . Mt.
niet subject oft onderdanich to wesen ofte overleden duerende tbelegge
de voors . stadt van Haerlem, als to weeten :
(Dese met het jgeteijckent zijn in ende buijten stadt gescooten ende gestorven)
405 Zie biz. 26 .
130
Dirrick Jacobss . de Vries, Claes Verlaen, burgemeesters, Gerrit Claesz .
Verlaen, secretarius -~, Pieter Janss . Raet, fabrieckmeester -~, Willem
Ariaensz . moutmaecker i, Matheus Augustijnsz ., Jacob Augustijnsz . broeders,
Dirrick Theuesz . Comen j-, Nicolaes Barritsz. j', Jacob van Huessen,
Dirrick van Huessen, Pieter Vlasman, lacenvercooper t, Gerrit de
Jong 406 , Tomis Tomesz . goutsmit 407 , Gerrit Claesz . Verlaen, boxbeen,
capiteijn tot Sparendam, Willem de Jong, Mr . Dirrick Nieuwenborch,
advocat 408 , Ariaen Pietersz . in de Fuijck, Cornelis Rijcken, conijnvercoper,
Ariaen Gerritsz . Janefsz . t, Pieter Cornelisz . Douwensen, vaendreger
tot Sparendam, Adriaen van Berckenrode, ten achteren zijn zoe
van renten, schulden als anders, dat zijluijden deselve heure ghepretenderde
achterwesen binnen een tijt van ses dagen nae der publicatie van
desen sullen angeven Pieter Cort Janss ., gelogert ten huijse van Hendrick
den Abt, ten presentie van mijn heere den schoudt, als daertoe bij sijne
Exe volgende de voors . missive gecommitter op peijne, indien ijemant van
des to doen binnen den voors . tijdt in ghebrecken vile, van versteecken
to bliven van zijn voors . achterwesen ende to verliesen die eijghendom
van dien . Dat van ghelijcken alle dengeene, die de voors . LVII personen,
mitsgaeders de 22 en personen ende een ijghelick van hem bijsonder in
perticulire, schuldich zijn ende jaerlixs uuijtkeren eenighe renten, huere
van huijsen, landen ofte eenighe andere schulden, van wat qualiteijt ofte
in wat maniere, dattet zij ghehouden zullen zijn, de voors . gecommitterde
mede an to geven binnen der tijt van ses daghen op peijne van dubbelt to
betalen, to verbueren bij degheene, die van des to doene, onwillich waere .
Belasten voorts wel scherpelick, dat die gevangens van de voors . LVII
personen huere huijsvrouwen, kinderen, erffgenamen, factuers, dienaers
ende administranten van de goede van de voors . gevangens ende andere
voors. andere personen, die overleeden ende noch latiterende zijn, mitsgaeders
alle schouten, wethouderen ende waerschuden van de dorpen,
waertonder dese selve personen goeden leggende hebben, terstont ende
sonder vertreckt deleij den voors . gecommitterde sullen aengeven huere
huijse, landen, renten, schulden ende inschulden, hoe die genaempt moegen
wesen, ende deselve gecommitterde openen huere registers, die zij
elcxs bijsonder daeraff houdende zijn, omme alle dieselfde bij de voors .
406 Gerrit de Jang, was kapitein op de grate galei .
407 Thomas, Thamasz. (St . 1602), gaudsmid, werd in staat van beschuldiging gesTeld
wegens zijn aandeel in de bouw van de z .g . Geuzenschuur aan de Baan in 1566 .
Hij werd in 1578 vrcedschap en nadien vele malen burgemeester . Hij is de maker
van de bekende plaltegrand van Haarlem in 1578 .
408 Dirk Nieuwenburg = Dirk van Egmond van de Nijenburg (1537-1596), sinds
1 573 road in het (prinselijke) Haf van Holland, later president van dit college .
131
folio 1Q4v.
folio 105
folio 105v.
gecommitterde geannotert, daerinne gherecht to worden, ghelijck zijne
voors. ExC1e voer eijgendom ende gelegentheijt van de saecken bevinde
sat to behoren. Op peijne to weten, indien de voors . gevangens huijsvrouwen,
kinderen ofte erffgenamen van des to doene in ghebrecken blijve,
omme to verliesen ende to verbueren huerlieder contigenten portie derselver
goederen ende de voors . andere op peijne van hondert gouden reaelen .
Ende alsoe veele huijsvrouwen, kinderen ofte gherechte erffgenamen van
den gheexcipierde ende die andere voors . personen, soe die noch in tieyen,
als die deser werelt overleeden zijn, uuijter steden vertrocken ende
hem daerbuijten onthouden zijn, zoe dat men geen perfecte annotacie van
huere immobelen, incommende ende uuijtstaende schulden en mach
doen, voer ende aleer zij weder binnen deser stadt gecomen sullen zijn,
folio 106 ende dieselve aengegeven sullen hebben, soe eest dat men van Coninxs
wegen gebiet ende bevelt, dat die naeste vrienden van de voors . geexcipieerde
personen ende die andere personen, de huijsvrouwen, kinderen
ende erffgenamen van deselve respective terstont van desen publicatie
sullen adverteren ende insinueeren, to eijnden zij binnen vijff daghen nae
der publicatie van desen voor de voors . schoudt ende gecommitterde sullen
compareren, omme die voors . immobelen, incommende ende uuijtstaende
schulden perfectelick aen to geven, op die peijne mede van verbuertenisse
ende versteecken van huere contingent ende portie derselver
goeden. Tinhout van desen gepubliceert in expresse autoriteijt van den
voors. Pieter Cort Janss . metter clocke ter presentie van de schoudt, burgemeesteren
ende scheepenen, den 13 Novembris 1573.
folio 1o6v. Dese publicatie voors. is weder met den clockgheslach afghelesen op den
27 7annuarii 1574.
Item noch ees gepubliceert ten derden mael als boven verhaelt op den
11 dach Februarii 1574.
folio 107 Somma van dengheene, die in de stadt gestorven zijn, diewijle de stadt
belegert was, 1573 :
Die soudaten, die ghescooten, gestorven ende in de Groote kerck ende opt
groote kerckhoff begraven zijn waren in als 2800 .
Item die soudaten, die opt Minnebroeders kerckhooff begraven zijn, waeren
68.
Item die burgers, die met gheschudt doot ghescooten zijn, waeren in als
68 .
Item indt gasthuijs ende S . Jansclooster ende ander plaetsen zijn noch aen
soudaten begraven 10 .
Somma in als 2948 409 soudaten ende burgers .
409 Deze optelsom klapt niet, de sam zou 2946 mceten zijn .
132
Dit hebben wij aldus van die gravemaeckers van Haerlem ende die die
dooden begraven verstaen .
Van alle dese zijnder drie van de cappiteijnen, die opt hooghkoer in de folio 107v .
Groote kerck laegen, opgedolven ende op ongewijde plaetse gebrocht .
1573. Somma voor ende op Haerlem geschooten. Alsoe wij verstaen
van dijverse scrijvers ende geesten, zijnder gescooten : Eerst uut den Busse folio 108
of Holt, leggende in den Zuijden ; item buijten Scaliwijckerpoort op den
wech int Oost-Zuijdoost ; item oost van den Fuijck, leggende op die Haerlemmermeercant
buijten die Sperwouwer ende Scaliwijckerpoort ; item int
Noorden tuschen die Cruijs ende St. Janspoort in dat quartier, daert
meest to doen was 10824 scooten .
Maer thuschen die Cruijs ende St . Janspoort voors . zijnder gescooten
thuschen beijde die poorten wel getelt net 10402 scooten .
Conclusi 1573. Hier staet to aenmercken, dat alle die burgeren, die noch
indt stadt waeren, doer die sterffte zoe mijnderden ende cleijn warden, folio lo8v.
want daegelixs over die 20 burgers begraven worden, datter nu van die
tienden manpersoen in de stadt boven de een oft twee niet gevonden en
zal worden. Want die principaelste ende treftichste van de gemeente zijn
gestorven ende bijsonder storven die uutlanders aldermeest . Ende die
reste, die alsnoch in de stadt tegenwoerdelicken zijn, moeten nu alle de
lasten dragen, dewelcke zoe groot ende onverdraechelicken zijn, dot sonder
Godts wonderlicke mogentheijt niet moegelick en hadde geweest dus
lange to moegen harden . Want doer nu niemant en is, die eenen anderen
helpen mach, want als men aenmercken, dot men moesten houden vijff
vaendelen Hoochduijtsche knechten, midtsgaeders 200 Waelen, den gouvernoer
van de stadt aengaende ende alle die ziecke Spangerden, doer die
gasthuijsen ende veel burgershuijsen tot desen tijdt mede belast zijn geweest.
Van gelijcken noch driehondert Italiaenschen ruijters, die mede
opte burgers costen van den IIII Octobris 1573 tot Alderkinderendach 410
daernae gelegen hebben, diewelcke alleen aen hoij tot haere paerden gelevert
is over die tweeduijsent karolus guldens - elcke koeij hoij coste
x ghulden - van gelijcken oock die groote doertochten bij XX, XXX ende
XXXX vaendelen teffens, die men meest alle die cost mosten geven soe
en is niet genoch to verwonderen, dot alle die burgers sterven ende ver- folio 109
gaen van grooten honger ende aermoede.
Niettemijn die Heere, die ons tot noch toe zoe wonderlicken beschermt
ende bewaert heeft, en sal haer, die Hem van harten, als David spreckt,
vresen, lieffhebben ende dienen, niet gheheel laeten vergaen .
La fin.
410 23 december.
133
Blanca folio
109v-111
folio 111v.
Anno 1572 den 9e decembris 411 naemiddach tusschen 2 ende 3 uijren is
Don Frederico de Alvaires de Toledo, de zone van den hartoghe van Alba,
apperste veltheer des Ca Mt chrijchvalck, met zijne Mt heijrleeger voir de
stadt van Haerlem gecomen ende heeft de stadt Yreghanen to beschieten den
18 des selfden maents tat den 20e tae ; des middachs amtrent 2 uijren hebben
de sta.dt bestarmt op die Cruijspaart, maer warden afgeslagen .
December
1572
Den 9e Decembris
des l'aers ons, Heeren
duiJ'sent viJ'ffhondert
twee ende
tzeventich hebben
die SanP ~'aerden de
schanssen tot SParendame
in genomen
daeruut edreven
Gerrit Claesz. van
der Laen met ziJ'n
soudaten daer hi'l
van des Prince van
Oran ~'en wegen caPiteijn
over gestelt
was maer ziJ'en
lieutenant Gerrit
Pietersz. van Berchhout
eertiJ'ts schout
van Haerlem werden
geslagen
15 Decembris 72
In dese maent gescooten
binnen drie
dagen den 18, 19> 20
1514 scooten
in dese maent in dese maent
in dese maent
gescooten 3860 gescooten 1003
gescooten 1136
411 De schriJ'ver laat het beleg beginnen met de striJ'd om SPaarndam . De eerste troe-
Pen kwamen op 11 december voor Haerlem .
134
Januarius
Februarius Martius
Dagen acooten Dagen scooten Dagen scooten
1 0 in den dageraet gestormt. 1 0
2 0 1 10 2 76
3 0 2 17 3 8
4 0 3 57 4 2
S 0 4 81 5 13
6 a 5 41 6 20
7 0 6 38 7 199
8 24 7 36 8 55
9 133 8 39 9 153
10 14 9 38 10 33
11 681 ld 4 11 19
12 150 11 19 12 27
13 283 12 114 13 16
14 97 13 63 14 19
15 31 14 23 15 18
16 35 15 22 16 48
17 60 16 20 17 60
18 7 17 17 18 111
19 3 18 86 19 46
20 182 19 19 20 26
21 18 20 38 21 28
22 65 21 26 22 33
23 35 22 69 23 12
24 322 23 45 24 35
25 48 24 34 25 47
26 310 25 41 boschinge-
27 360 26 2 nomen
28 285 27 3 26 6
29 228 28 1 27 3
30 321 28 0
31 168 29 4
de meer verloren
30 0
31 19
AFrilis
Maius
Junius
Julius
Dagen scooten
1
2
2 100
3 1008
4 358
5
8
in dese maent
gescooten 1476
Somma in als datter
met grof f geschut
gescooten
is vain ende aP
die stadt van
Haerlem ende
NoortziJ'de aP die
CruiJ's ende St .
Jans Poorten bebracht
net . . . .
10402 scooten
Willem Janss.
Verwer
in dese maent
in dese maent
in dese maent
escooten 317
escooten 682
escooten 414
Vicit vim virtus
135
folio 112
Dagen scoaten Dagen scaoten Dagen scaoten
1 14 1
. . 10 1 . . . . . . 10
2 6 2 7 2 . . . . . . 15
3 4 3 21 3 . . . . . . 21
4 0 4 0 4 . . . . . . 6
5 3 5 3 5 . . . . . . 15
6 19 6 13 6 . . . . . . 26
7 5 7 22 7 . . . . . . 47
8 9 K 14 8 . . . . . . 29
9 51 9 8 9 . . . . . . 11
10 13 10 22 10 . . . . . . 14
11 45 11 21 11 . . . . . . 9
12 4 12 21 12 . . . . . . 3
13 0 13 32 13 . . . . . . 29
14 2 14 2 14 . . . . . . 5
15 28 15 16 15 . . . . . . 32
16 3 16 44 16 . . . . . . 6
17 4 17 3 U . . . . . . 8
18 3 iR 32 18 . . . . . . 12
19 0 19 42 19 . . . . . . 8
20 14 20 73 20 . . . . . . 6
21 1 21 16 21 . . . . . . 10
22 6 22 21 22 . . . . . . 3
23 0 23 30 23 . . . . . . 6
24 0 24 51 24 . . . . . . 24
25 5 25 16 25 . . . . . . 33
26 2 26 9 26 . . . . . . 3
27 18 27 20 27 . . . . . . 9
28 38 28 29 28 . . . . . . 12
29 0 29 10 29 . . . . . . 2
30 30 30 59 30 . . . . . . 0
31 0 31 14

Een come beschrijvinghe van Haerlem Anno 1574 .
folio 1
Op den 11 dach Januarii, welck was op een Mannendach, is den Houtpoort
van der stadt opengegaen, die in het beleg van die Geusen altoes
gheslooten heeft geweest .
Item op desen dach voors . beghon men die aerde van S. Janspoort to
draghen, die doer het schieten van het beleg to needer was geworpen ende
dese poorte worden op den lasten ende costen van den gemente open
gedaen .
Wonder. Op den 14 dach Jannuarii ten huijse van een burger, genaempt Pontiaenendach
Lauris Janss . 412, een cramer an het kerckoff 413 wonende, isser een sou- ~n manstnun
daet geloogeert geweest met zijn huijsvrouwe . Die man is genaempt Noe geboren
of Cors ende was uuijt die stadt van Luijck ; zijn vrouwe bevil van een
vrucht, deerlick om sien, want het meer een horribel monster dan een
mensch geleck .
Februarius. Op den 15 dach is S . Janspoort opengedaen, alzoe dat men folio lv .
op dese tijt daerdoer gaen mochten . Als flu dese poort voors . opengedaen
was met die burgers costen ende aerbeijt, zoe hebben zij alle die aerde
voorts mede moeten wechdraghen, die op die Cruijswech lach, daer die
Spangerts van buijten hadden gewracht. Ende hebben alle die vesten he!-
pen die aerde uuijtdraghen, datter het water doerloopen mochte ende hebben
oock stadts bolwercken ende wallen moeten maecken, zoe datte dese
sourer niet en hebben geruijst van aerbeijden ende dragen .
Op den 18 dach isser gepubliceert met stadtsclock, dat men geen wijtbroot
mochten vercopen dan voer die siecke ofte miserabile menschen .
Want men geen broot van Amsterdam mochten crijgen overmits dat het
us int water lach ende niet wel gebruijcken ende daer en was nau broot,
our gelt to crijgen .
Op den 20 dach Februarii hebben wij verstaen binnen Haerlem, dat Mid- Middelburch
delburch 414 in Zelandt op den 19 dach Februaru an den Prins van Oran- Ora'gn
gen gegaen is met appuntement ende accordt .
Als men nu rust menden to hebben van dragen an die stadt, zoe heeft die
goede stadt dat gat moeten stoppen an het Penninckxsveer, daer Coenincx
schepen doerquamen op die Meer van Haelmeer 1573, int beleg
van Haerlem .
Maert. Den eersten dach Maerte, welck was Mannendach, is binnen die folio 2
412 Lauris Jansz . kreeg later bekendheid als factor van Liefde Baven Al .
413 Het tegenwoardige Klakhuisplein .
414 Op 29 januari was een Spaanse antzettingsvloot bij Reimerswaal verslagen . Het
beleg van Middelburg had bijna 1 1/x jaar geduurd .
137
folio 2v.
stadt Haerlem gecomen Don Fardenando de la Noij 415, conde de la
Rocha, als stadhouder van dese Nederlanden . Maer corts daernae binnen
vijff, ses dagen, als hij in Den Hage gewest hadden, wederom nae
Uthrecht getrocken .
Op den achsten dach Meerte, welck was op een Mannendach, zijnder uut
den Hage gecomen binnen Haerlem smorgens omtrent negen ende thien
uuijren seven vaendelen Spangerts . Ende op den 9 dach zijn sij smorgens
to sevenen vertrocken na Amsterdam to schepe ende hebben al op die
burgers costen gelegen .
Op den negensten dach to elff uuijren zijnder wederom vijff vaendelen
Spangerts in Haerlem gecomen ende al op die laste van die burgers, die
den cost mosten dragen. Op den thienden dach Meerte smorgens voer
seven uuijren zijn die Spangerts, die den 9 dach quamen, wederom uuijtgetrocken
na Amsterdam to schepe .
Op den 10 voors . t o neghen uuijren zijnder wederom negen vaedelen
Spangerden in stadt gecomen ende op denselfden dach omtrent to 12
uuijren trocken zij nae Amsterdam to schepe, als zij wel gegeeten hadden
met die burgers .
Op den 23 dach Meerte isser groot rumor binnen die stadt Haerlem geweest,
want Baldeus 41s capiteijn ende operste veltheer, leggende van Coenincx
wegen in den Hage, is met al het rigement van het gansche leeger
voer Haerlem gecomen ende op den noene zijn se al in stadt gelaeten ende
al op den lasten ende costen van die burgers, daer groot rumoer ende
jammer was om sien . Die stadt was zoe vol volcks, datter noch ettelicke
paerdens to Hemstede bleven leggen .
Daer waren 20 vaendelen Spangerts ende 13 faendelen Duijtsche knechten,
behalven die paerden, wagens ende naloopers . Die Walen zijn den
Venen 417 doergetrocken, zoedat wij daer Been lasten of en hadden .
Op den 24 dach smorgens zijnder veel paerden na Amsterdam getrocken
ende veel voetvolxcks ende warden met schepen tot Sparendam an den
dick geset .
Op Maria Bootschap, welck was den 25 Meerte, smorgens thuschen sessen
ende seven uuijren zijnder veel Duijtse knechten vertrocken van
Fronsburch rigement omtrent thien faendel .
415 Ferdinand de Lannay, beer van Laroche (1520-1579), verving in 1574 Bossu enkele
maanden wegens diens gevangenschap .
416 Francisco Balder (sit . 1580 of 1582), kapitein in het Spaanse leger .
417 Ten naordwesten van Haarlem .
138
Omtrent dese tijt worder een molen in die Oude Schutsdoelen 418 geordineert,
daer noijt molen en heeft gestaen ende dese molen staet dicht an
die Oude Schutsthoren.
Op den 26e dach is Baldeus met 20 vaendelen Spaengerts vertrocken nae folio 3
Amsterdam to schepe, daer grote blischapt om was onder die burgers om
den grooten costen, moeijten ende slagen, die sommighe hadden gecregen .
Item van dese 13 faendelen Duijtsche knechten isser een faendel in stadt
bliven leggen ijde dat faendel hiet het oude faendel ende hoerden toe den
grave Otto van Everstein, zoedat wij nu ses faendelen Duijtsche knechten
binnen hadden.
Op den 27 Meerte, op een Saterdach, smorgens to ses uuijren zijnder
twee faendelen Duijtsche knechten na Asendelft getrocken, die maer 2 of
drie daghen in stadt hadden gelegen .
Op den 28 Meerte, welck was op een Sonnendach, to thien uuijren, zijnder
uuijt stadt vertrocken schutruijters met lange roers omtrent thuschen
30 ende 40 perden, van welcke overste of was capiteijn Hoerreman, diewelcke
13 of 14 wecken in stadt hadden gelegen ende dat op die burgers
ende stadts costen ende daer was grote blijschap, omdat zij vertrocken,
want zij den schamelen burger zeer gequelt hadden ende den landtman
met zijn hoij en ghinck niet vrij .
April 1574 . Op den 13 dach April, welck was Paes Dijnsdach, thuschen folio 3v.
een ende twee uuijren zijn die vribeuters ofte Geusen van Leijden gecomen
voer Haerlem, tot Overveijn, een dorp, leggende an die duijnen int
Westen buijten die Zijlpoort, omtrent een halif uijre gaens, met 49 perden
int getael zonder dot voetvolck . Ende namen aldaer een deel koijen ende
paerden ende voerts noch twee burgers als Frans 419 en Dirrick Claesz .
Wij, broeders ende noch een man, die schout Wallick hiet uuijt een dorp,
gheheeten Hoichwoude, leggende in den Noorden, alwaer hij schout was
ende hij hadden zijn cost bij Frans voors . gecocht, want hijt in zijn quartier
niet houden en mochten . Dese drie personen aldus gevangen zijnde
van die Geusen, sijn se binnen Leijden gebrocht, doer groote blijschapt
om was, ter contrarij binnen Haerlem . Die clock ginck vijff, zes reijsen
alarm.
Monsr. Liques, guvernoer, ende Craenhals, schout van Haerlem, zijn met
een deel schutten nae Overveen getrocken ende hebben gheschermuts
418 De nude Sahutsdoelen stored in de Ramen . De malen stand ter haogte van de in
1 870 gesloopte Doelmalen . Bij bet afgraven van de malenwerf zijn restanten van
de Schutterstaren gevonden (Allan I, 96) .
419 Frans Claesz . Wij was van 1568-1573 regent van, hat Sint ElisabatNs gasthuis . Hij
heeft financiele relaties met Mr . Pieter Hals (zwager van Verwer) . Hij behoort tat
de 12 rijke Haarlemmers in 1574 .
139
tegens malcanderen, maer die Geus wasser to loos ende ginck stricken nae
Leijden ende ons volck en hebben niet bedreven .
folio 4 Den 17 April, op een Saterdach, nae den noene omtrent vier uuijren isser
een publicatie gedaen binnen Haerlem, datter bij Nimwegen 420 drie
duijsent Geusen verslagen zijn ende dat men den Heer daerof looven ende
dancken souden van die victorie ende sanderdachs processi generael
zouden houden ende den Heere to bidden om meerder victorij ende vrede
over die lande to geeven . En de nae vier uuijren beghon den groote clock
to luijden int clockhuijs ende men speelden op de clocken op den Groote
kerck. Ende tsavonts omtrent acht uuijren quamen alle die Duijtse knechten,
die in stadt waren, met haer roers an S . Janspoort ende daer worden
twee groote stucken geschuts loos geschooten tot vier reijsen toe ende
daernae alle die Duijtse met haer roes ende daernae die Walen van
Monsr. Liques als guvernor van Haerlem.
Den 18 dach, welck was Sonnendachs, tsavonts to ses uuijren zijn die gevanges
voors. als Dirrick Claesz . met zijn broeder ende den schout wederom
in Haerlem gecomen, nadat zij geransioneert waren binnen Leijden
onder haer drien op een somma van 6000 ghulden, sonder haer verteerde
costen in die herberge . Om haer coemste was onder die burgers groote
blijschap.
folio 4v . Op den 19 April, alzoe wij nu op dit pas hadden ses faendelen knechten
binnen Haerlem, zoe hebben zij na crijsrecht onder de blauen hemel
spistrecht ghehouden op den Merckt . Daer en is geen justici of recht over
gedaen .
Op den 25 April, welck was S . Marck Evangelist, tsavonts to haliff negen
is Gerrit Stuver, burgemeester, thuijs gecomen uuijt die gevangenisse op
condici, dat niemant bij hem mochte comen of uuijt den huijse to gaen,
sonder belet van Monsr. Liques ende dat duerde een deel dagen tot den
20 Junij . Is hem toegelaten Sonnendachs ende heijlige dachs to kercken
to gaen ende anders geen daghen .
Den 26 April hebben die Duijtsen weder spitsrecht ghehouden ende dat
opt Stadthuijs, overmits den grooten windt ende regen . Daer en is niet na
gevolcht.
Den 30 April snachs zijnder twee personen gevangen van die boeren op
Schootervelt, die van Alcmaer quamen, menden aldaer koijen to stelen,
maer zij waren to laet opgestaen. Die boeren waren haer to radde int
folio 5 loopen ende op den 30 dach April, tsavonts omtrent vijff uuijren worden
zij opghehangen op die Marckt ende elck hadden een kaliff vel op zijn
420 De slag bij Mack op 14 april, waarbij a .a . de graven Laiewijk en Hendrik van
Nassau omkwamen.
140
lijff, om daeraen to kennen dattet koeijdiven waren ende een van dese
was van Haerlem ende dander, so men seijde van Alckmaer .
Meij 1574 . Den 9 Meij op een Sonnendach, welck was Cantate, smorgens
omtrent vijff uren, zijnder to Ziecken ofte Leprosen buijten Haerlem
gecomen vier vaendelen Walen ende bleven aldaer leggen, niet weetende
tot wat intend dat zij daer quamen . Ende to seven uuijren worder gepubliceert,
dat men daer bier en tbroot souden bestellen ende binnen die
stadt was groote commoci onder die knechten om die Walen willen, want
die spraeck was, dat zij garen in stadt hadden geweest, maer haer hoft
was to groot.
Den 13 Meij die Walen, niet comende tot haer intend ofte meninge zijn
na Amsterdam getrocken, niet zonder schade van die Leprosen .
Den vijfthiende dach Meij zijn die Geusen of vrijbeuters van Leijden voer folio Sv.
die stadt gecomen ende hebben onder die stadt vandaen ghehaelt negen
koijen ende daer en sach niemant na uuijt .
Den 17 Meij snachs zijn die Geusen of vrijbeuters voars . wederom gecomen
onder die stadt ende hebben genomen 19 koijen, ende riepen met
luijder stemmen: papaw, papauw, haelt u koeijen weder . Daer waren op
dit pas ses faendelen Duijtsen knechten sonder die Walen van Monsr .
Liques, om die stadt to bewaren, maer daer en sach niemant na uuijt, zoe
en cregen zij geen slagen .
Op denselfden nacht hebben die Geusen of vrijbeuters van Alcmaer Wijck
op Zee verbrant, omtrent 80 huijsen .
Den 18e Meij heeft des morgens vroech een vrouwe haer selven die strot
ofgesneden, ende leefden noch tot des anderen daechs to ses uuijren des
avonts . Zij hadde goet verstand . Zij screff, dat zij niet sprecken en conde,
tot die Taste ure toe . Dit is geschiet tegensover het clooster van die Zijl in
een cleijn straetcken 421 .
Den 26e Meij, een Donderdach, tsavonts to ses uren, zijn die Spongers folio 6
wederom in den Hage gecomen ende hebben dot met gemoet ingecregen,
alzoe dot die Geusen verlaten hadden . Maer achternae hildien zij schutgevaet
thuschen Delft ende den Hage tegens Claes Ruijchaver, die te rugge
gedreven worden, zoe wij verstonden, niet zonder groot verlies van
volck ende dit gheschieden omtrent den Hoorenbrugge 422,
Den 26e Meij zijn voer Haerlem gecomen to Hemstede omtrent 200 perden,
doer capiteijn over was capiteijn Schinc ende zij worden aldaer gevictalieert
van stadtswegen, want den clock worden geslagen, dot alle
soetelaers buijten mosten trecken .
421 Witte Herensteeg of de Vageikoopsteeg .
422 Brug in de Haagweg over de Delftse Vliet .
141
Den 27 smorgens sijn nae den Haghe getrocken .
Den 27 Meij zijnder uuijt Haerlem getrocken drie Duijtse faendelen 423
knechten al na den Haghe, daer die burgers zeer blijde om waren, dat zij
van sulcke cnappers, diet broot uijt den schilnen aeten, zijn verloost :
Hans Frust van Raperschwijr, Rudolf Christophel Seneff van Ering, Hans
Muschensien van Francfort .
folio 6v . Ende op denselfden dach smorgens to sevenen zijnder vier vaendelen
Walen voerbij die stadt getrocken, die snachs tot die Leprosen gelegen
hadden ende waren aldaer gevictalieert .
Ende Monsr. Liques, guvernoer, met den schout van Haerlem ende met
alle die gouvernoers Walen zijn mede, zoe to voete als to paerde, nae den
Haghe 424 getrocken ende quamen een deel dagen daernae wederom in
stadt, met haer brengende vierhondert Engelzen 425 of daeromtrent gevangen
ende worden in St . Gangeloff kerck geleijt ende aldaer bewaert
ende daer worden van stadtswegen achter in den thoren een privat gemack,
doende daerinne heurlieder ghevoech .
Den 28 Meij is wederom binnen Haerlem gecomen Dirick Jacobsz . de
Vries, oude burgemeester, die den 3 dach December 1572 nae Amsterdam
getrocken ut supra in December .
Op den 30 Meij welck was Pinsterdach smorgens quamen die Engelzen
voors. in die stadt Haerlem .
folio 7 Junijus 74 . Den derden 7unii op een Donderdach is het eerste fundament
van een molen geleijt op die wal bij St . Margrieten clooster, daerder
noijt geen gestaen en heeft .
Den thienden Junii, welck was Sacramentsdach, is Joncker Jan van Vliet,
burgemeester, uuijt die gevangenisse gegaen, overmits zijn sieckte ende is geleijt
in zijn broeders huijse ende aldaer bewaert van twee Duijtse knechten
op zijn costen tot een deel dagen toe . Ende den 20 derselfder maent
wederom in die oude gevangenis gebracht om seckere saecken willen den
goevernoer daertoe porrende, den burgers onbeckent ende op den vijffden
dach Julij weder uuijt die gevangenis geleijt nae zijn broeders huijse
voors. ende dat wederom doer zijn sieckte.
Den 11 dach Junii, daechs nae Sacerment, zijn die Engelzen voors . uuijt
St. Gangeloff kerck gebracht int clooster van die Witte Heeren 42B, om
den grooten stanck, die in die kerck voors . was ende aldaer bewaert .
folio 7v . Den 12 dach Junii, welck was Odulphus, na den noene is uuijt die gevan-
423 Deze Duitse vendels lagen sinds 18 augustus 1573 in de stad .
424 Den Haag was 27 mei door Sgaanss trcepen ingenomen (Bar I, 504) .
425 De Engelse trcepen hadden zich voor Leiden, dat hen niet direct in de stall wilde
laten, aan de Spaanse trcepen overgegeven (idem) .
426 Het Witte Herenklooster lag aan de westkant van de Witte Herensteeg .
142
11 . De Italiaan Carlos Theti heeft een nauwkeurige apgave gedaan van de sch ansen
van Sppanl'aarden en Haarlemmers rondom de stall . Zi' staan,
~ op deze kaart m
et Spaanse
en Nederlandse v1abQgen aangegeven .
12 . Het mineren van een belegerde stad uit : Leonard FronsPerger Van Kaiserlichen
Krieg srechten Frankfurt, 1573) .
gems gegaen Pieter Bal ende is gebracht in zijn eigen huijse ende dat
onder cautie van borgen niet uuijt den huijse to gaen, sonder gelieven van
Monsr. Liques, gouvernoer van Haerlem . Op denselfden dach omtrent
drie uuijren zijn die Engelzen voors. uuijt die stadt gebracht ende to schepe
nae Utrecht ende zoe is die goede stadt verlicht van die groote costen
ende moeijten .
Den 14 dash omtrent dese tijt zijn die van Amsterdam gecomen ende
hebben uuijt die stadt gevoert die groote galeij 427, lanc 108 voet, die op
den 15 dach April 1573 to water was gegaen ende was van die staeten des
Prins van Orangen wegen gemackt . Want alzoe wij van die Meer geslooten
worden, mosten se in stadt blijven .
Den 16 Junii, alzoe Monsr . Liques van der stadt Haerlem den 12 dach
vors ., met die Engelzen na Utrecht was getrocken, om to convoeijeren
met zijn Walen ende een deel Duijtsen, zoe is Monsr . Liques op desen
dach voors. na den none wederom in stadt gecomen ende heeft met hem
gebracht die capiteijnen, scarganten, voerders ende zijn in bewaerderhant
gestelt tot achtien persoonen toe . Die rest bleef Utrecht .
Den 17 Junii op S . Alexiusendach zijnder voer Haerlem gecomen omtrent folio 8
12 uuijren thien faendelen Duijtsche knechten om to trecken na den
Haghe ende na Leijden ende het was het rigement van Frensburich . Ende
die stadtsclock is geslagen, dat alle soetelaers met victalie na Hemstede
zouden trecken om aldaer haer to spijsen .
Ende op den 18 Junii op een Sonnendach zijn zij voerts getrocken na den
Haghe.
Den 25 Junii, welck was Lebuijn, to elff uuijren isser binnen Haerlem een
generael perdon }28 seer solennelick gelesen van Coenings wegen ende
daer is gepardoneert van alle hetgene, datter gedaen is in dese Nederlanden
van Anno 1566 tot desen dach des publicaties toe, exceptis quibusdam
429, die daer nominatim uijt geperdoneert warden ende dat om
zeckere saecken den Coening met zijnen rade daertoe porrende ende gelievende
. Ende dese publicatie of perdon is gedaen, om die landen, provincien
ende luijden, comanschapen in vreden to stellen ende zoe van
groote blijschap heeft men den groote clock geluijt .
Ende schiper Heij, die om ketterie gevangen was van Anno 1573 is nu op
dit perdon geabsolveert ende vrij ende franck thuijs gegaen .
Julius . Den 2e Julij, welck was Visitationis Marie tsavonts to ses uuijren foli o 8 v.
427 Geheten „de Prins" .
428 De tekst van het pardon is afgedrukt bij Bor, I, 510 .
429 In Haarlem wa.ren van bet pardon uitgesloten de predikant Maerten I}irickz. en
Dirck Volckertsz. Coarnhert (Loket 2 .16 .1) .
143
is Pieter Janss . Kies van Monsr . Liques en wegen gebeden, soe men
zeijde, om een brief to scriven an Delft voer een gevangen Spangert, die
ontbode, dat hij in alle miserie was . Ende Pieter Kies daertoe niet verstaende
om to scriven, is hij in des Kaelesthooren 430 an die vesten gebrocht,
daer men plechten dieven ende schelmen to leggen .
Ende op den 4e dach, op een Sonnendach, worde hij wederom uuijt gehaelt
met den rade van der stadt ende Monsr. Liques was selven present
ende alzoe worde hij op die Merck in die oude gevangenis geleijt .
Op den lle Julij, op een Sonnendach, zijnder vier groote stucken geschuts,
die tot noch toe op die Marck hebben gelegen, na den Haghe gebracht,
om voer Leijden to gebruijcken.
Den 12e Julij zijnder tsavonts omtrent ses ende seven uuijren van Amsterdam
tot Haerlem gesonden 56 Engelzen ende die zijn to Leprosen gebracht
ende aldaer van stadtswegen gespijst ende zij waren meest al zieck
ende cranck . Ende een dach of twee daema sijn se na Noortwijck gegaen
ende quamen se wederom in stadt ende trocken na Amsterdam .
folio 9 Den 13 Julij, welck Margreta-endach, isser een schoone processi ghehouden
in gehoghenisse, dat die stadt open gegaen was ende dat wij gelibereet
waren van ons benautheijt . Ende die processi ginck dat Waterpoortcken
uuijt an die Lange brugge ende quam alzoe die St . (fans) poort weder
in ende zoe na die Groote kerck .
Den 19e Julij op een Mannendach is Pieter Kies voors. uuijt Haerlem gebrocht
to schepe na Hooren, om tegen ander gevangens uuijt to gaen ende
zoe is hij tegens Monsr . Veldam 431 uuijt den Haghe uuijtgegaen, die met
den graeff van Boussu gevangen worden ende Pieter Kies heeft borghe
over hem binnen Haerlem gestelt .
Den 20e Julij zijn die Walen van Monsr. Liques, gouvernoer der stadt
Haerlem, uuijtgegaen, die dus Lang van Anno 1573 op der burgeren costen
hebhen gelegen ende dat doer oorsaecke, datter een Wael een secretarius
van die Duijtse - daer groote rou om was - hadde doerstecken,
alzoe dat hij daeran sturriff. Ende die Wael worden gevangen ende als flu
die secretarius ter aerden was gebrocht ende begraven, terstont quamen
meest alle die Duijtse opt Mercktvelt ende wouden alle die Walen uuijt
hebben met gewelt of met gemoet, alzoe datter groot rumoer was . Terfolio
9v. stout zonder vertreck maecken die Walen sack ende pack gereet ende
trocken na Amsterdam, dus cescerde dit rumoer ende daer was blijschap,
daer zij van die coste ontslagen waren .
Alzoe noch ettelicke bomen zijnde blijven staen in dat Haelmeer bossch,
430 De Kalistoren stand halverwege de Grate en de Kleine Houtpoort .
431 Jhr . Lieven van Weldam (Bar, I, 456) .
144
diewelcke omtrent dese tijt vercocht zijn bij Staelpaert 432 rentmeester van
Kermerlandt ende Westfrieslandt van Coe Mt. wegen, voer de Somme van
duijsent gulden ende 19 ghulden, behalven ettelicke bomen, die de groote
kerck van Haelmeer gesconcken worden tot reperatie derselver kercke,
welcke voors. coopinge geschiet es den 23 Julij .
August 74. Den 18 Augusti voer den noene zijn die capiteijnen, scar- folio 10
ganten, luijtenanten van die Engelzen, die den 16 Junij voors . wederom
van Utrecht zijn gebracht, als huijden wederom na Utrecht gevoert, alzoe
dat die goede stadt gevrijt is van costen ende moeijten .
Den 23e Augusti zijnder voerbij Haelmeer getrocken drie Hoechduijtse
faendelen met ettelicke Walen daeronder lopende ende daer worde gepubliceert,
dat alle soetelaers mosten na Hemstede trecken met haer victalie,
om aldaer die knechten to victalieren, ende den 25e Augusti zijn die
drie fendelen voors . nae den Hage vertrocken, alwaer Coe . leeger lach .
Den 25 Augusti zijnder vier galeijen van Amsterdam doer Haelmeer gepassert
ende zoe na Leijden.
Item op denselfden dach voors . nae noene zijnder twee fendelen Duijtsche
knechten tot Hemstede gecomen ende aldaer gevictalieert ende dachs
daeran na Leijden getrocken .
Den 31 Augusti zijn dese nagescr . personen uuijt Haerlem gebrocht, om folio l Ov .
na Hoorn to gaen ende aldaer tegens ander gevangens vrij ende franc
uuijt to gaen :
Jan Aelbertz ., secretarius, Baertout Janss . van der Nieuwenburch, Jan
Arentsz . de Jong, Floris Willemsz ., Dirck Fransz . Blockemacker, Jan Dirixen
Schatter, Pieter Dirixen Haesselaer, IJsbrant Staets Haegeman,
Adriaen Boegaert, Jacob Geritsz . de Jong, penningmeester, Cornelis Geritsz.
Janeeff .
September 1574. Den 3 Septembris tsavonts to vijff uuijren zijnder te folio 11
Leprosen buijten Haerlem gecomen een vaendel Walen, diewelcke daer
dien nacht bleven ende van stadtswegen worden den clock geslagen, dat
alle soetelaers na die Leprosen mosten trecken, om haer aldaer to victalieren
. Zij deden daer groote schade in alle ding van hoij etc ., ende den
4 September smorgens to sevenen vertrocken zij na Leijden daer groote
blijschap om was to Leprosen .
Den 10e September, alzoe het van Paeschen beghon to sterven binnen pp S. Hilarius en
Haerlem sonder ophouden, zoe zijnder vier priesters op een nacht ende dach
dach gestorven ende begraven, dat noijt hier en is gehoort van mans
432 Herpert Stalpert van der Wiele, Binds 1570 raad en rentmeester-generaal van Kennemerland,
behoorde tat de 20 rijke Haarlemmers van 1575 .
145
leeven. H. Jan Dentiers 433 canonick, worden doot in zijn bedde gevonden.
H. Simon Arentsz ., Mr . Albert Kersen, H. Willem Claess . Notter .
En de op denselfden dach voors. zijnder drie vrouwen int kinderbeet gestorven,
dat mede noijt gehoort en is geweest ende wonder om hooren,
wat God daermede voort heeft, boven ons verstant . In God moeten ze
rusten .
folio 11v. In ditselfde jaer zijnder binnen Haerlem gestorven dien na dander, vier
capellanen van die Groote Kerck, dot noijt gehoort en is geweest ende
sint datte die stad open is geweest van Anno 1573 tot desen tijt toe zijnder
gestorven behalven, die ick hier gescreven hebt, over die XVI priesters
ende meest in dese maent .
Capellanen: Mr. Jasper, Mr. Frans Leidecker, Mr . Claes Pietersz ., Mr .
Claes Jacobsz. Lievenheer.
folio 12 In dit jaer isser een lantman geweest, die een stuck lants hadden, dot
voer tjaer 1570 mochte gelden negen hondert gulden . Dit lant voors. is
vercocht om seven koijen, om zijn kinderen ende hem selven daermede to
generen, want hij tot armoet gecomen was .
Wander Item een ander lantman, die welgestelt hadden geweest, is nu tot groote
armoet gecomen ende heeft voer die goede luijder huijsen gebeden aldus :
Geeft wat om Goet zelen een man, die hondert morgen lants eijghen heeft
gehadt; nu, God beetert, ist mijn al benomen . Want is en kenne niet van
het eene tbroot tot dot ander comen . Hier moeg men mercken, hoe Godt
ons plach om ons sonden wille!
Den 24 Septembris zijnder galeijen ende twee boeijers met ander scheepen
van Amsterdam doer Haerlem gepassert, om na Leijden to trecken .
Dese schepen hebben den sluijs van Sparendam gebrocken, zoedat die
doeren geen water en mochte houden ende haer boeijers waren to zeer
beladen met ballast ; dot smeten ze middel int Sparen achter die Reguliers,
daert wij don groont meest van doen hadden . Ende voorts die Visbrug
ende die Langebrugg worden afgebrocken, zoedat ze niet doer en mochte.
Dus deden ze alle quaet, dot zij mochten tegens die van Haerlem . Zij
deden wel schaden bij die twee duijsent ghulden, dot ze wel beletten
mochten sonder onse schade.
folio 12v . Oktober. Den 2 Octobris hebben wij verstaen, dot die Geusen Leijden
hebben ontzet met victalie ende die galeijen ende boeijers, schepen van
Amsterdam zijn onder Haerlem comen leggen, maer zij en worden niet
433 7oannes Dentieres (St . 1574), kanunnik van het kapittel van Geervliet, overgegaan
naar het kapittel van Haarlem, waar hij in 1573 de oudste was . Plaatsvervangend
deken .
146
ingelaten, maer trocken na het huijs to Herte hallifwegen den dijck van
Amsterdam.
Den 3e Octobris, welck was Sonnendach, worder gepubliceert tsavonts na
ses uuijren, datter geen provantscheepen na den leeger souden trecken
doer die Meer van Haerlem .
Den 4e Octobris, op St . Franciscus, zijnder veel Spangerts, Walen, Duijtsen,
to perde als to voete, voir die stad Haerlem gecomen ende daer is
gepubliceert met stadtsdock, dat men se buijten victalieeren zoude .
Den selfden dach voors . tsavonts to omtrent sevenen isser gepubliceert,
dat alle landluijden met schuppen, spaden en de wagenaers met haer
gereschapt sanderdaechs op die Merckt zoude comen, maer daer en is
niet afgecomen .
Item op den 4 Octobris zijnder twee stucken groot geschuts to schepe in folio 13
Haerlem gebrocht, met noch een cleijn stucken of twee, die van Leijden
quamen, want zij uuijt Haerlem alder gebrocht waren . Ende daer wasser
vier groote stucken in als daerder die Geusen een to Lammen, een dorpt,
ende een Soeterwoude hebben gecregen, alwaer die Spangers den vlucht,
- zoe men seijt - zeer schandelick hebben genomen . Dit is bij Leijden geschiet.
Die schoelkinderen hebben dese twee groete stucken geschuts op
het Sant of Merckplaets getrocken ende die schout van Haerlem heefter
oorlof om to speelen an haer meesters verbeeden voer haer bediensticheijt
.
Den 7 Octobris isser gelt binnen Haerlem gecomen om Coenings leeger
daer mede to betalen die in den Hage op dese tijt lagen ende op ander
plecken .
Den 7e ende 8e Octobris zijnder buijtten ende binnen Haerlem veel Spangerts
getrocken, om na het huijs ter Herte to gaen hallifwegen Amsterdam,
om aldaer den dijck to bewaren, alze to Lamme ende Soetterwoude
hebben gedaen, want die Geusen int sien hadden zoe men vermoeden,
om aldaer to trecken .
Den 8 Octobris, welck was op een Vriedach, zijn uuijt die gevangenis ge- folio 13v.
gaen ende in haer eijgen huijse gebrocht op condici, niet uuijt den huijse
to gaen ende zoe verre men begerden van Coenings wegen, dat zij terstont
wederom in haer oude gevangenis souden comen, offer ijt op hadden gecomen
ende daer hebben zij borrich voer gestelt : Pieter van Paenderen j',
naderhant onnoselig verdroncken den 24 Novembris 1574 ; Tan de Wael,
cramer .
Cornelis Ban, schepmaecker, ginck op den 9 dach octobris uuijt die gevangenis
.
Op den 12 dach Octobris zijnder twee boeijers van Amsterdam door
147
Haelmeer getrocken, om op die Meer to leggen an het huijs ter Herte,
daer dander scheepen lagen .
Op den 19 dach zijnder wederom twee boeijers van Amsterdam gecomen
ende gepasseert doer Haelmeer, zoe datter nu ses doergegaen zijn bij
dander an het huijs ter Herte .
folio 14 Op den 21, welck was XI duijsent machden, nae den noene is binnen
Haerlem gecomen uuijt den Hage Baldeus, meter de camp van Coe Mt
wegen ende is geloogeert ten huijse van menvrou van Nussenburch 4s5 opt
het hoexcken van S . Jansstraet ende ettelicke paerden bij hem hebbende
ende worden al meest op die burgers hals geleijt ende dachs daeraen, zijn
devoor gedaen hebbende, is hij wederom na den Hage vertrocken .
Op denselfden dach voors., den 21, is binnen Haerlem gearriveert monsr.
Gelis de Barlemont van Heresis 436, stadthouder van dese Nederlanden in
die plaetze van de graeff van Boussu . Ende Don Ferdinando de la Noij,
conde de la Rocha, die bij provisi stadthouder gestelt was, is afgedanck
ende dese monsr . Gelis voors . wederom in sien plaets gestelt met den
avijse van den Houve, (als) stadthouder van Gelderlant, Overijsel, Hollant,
Sticht. Ende hij is gelogeert gheweest ten huijse van Gerrit Stuver,
wonende in St . Jansstraet . Ende op den 23 Octobris, als hij zijn devoor
binnen der stadt gedaen hadden, is hij wederom met schepen ende galeijen
geconvoijeert na Amsterdam .
folio 14v . Op den 25 Octobris zijnder groete stucken geschuts nae het huijs ter
Herte gebrocht, om aldaer den dijck to bewaren, die den 4 dach derselfder
maent binnen Haelmeer gebrocht waren.
Den 26e dach Octobris zijnder ettelicke stucken geschuts uut den Haghe
gecomen to scepe met ander munitie van orloge .
Omtrent dese tijt isser geordineert bij den gouvernoer van der stadt ende
bij Burgemeisteren, dat die lantluijden een scans mosten macken an thuijs
ter Herte hallifwegen Amsterdam . Ende elck lantman most voer zijn hoft
geven of selven gaen wercken twee stuvers ende tot drie reijsen hebben
zij twee stuvers gegeven ende daer worden Spangerts geleijt, om den dijck
to bewaren. Ende to voeren hadder Duijtse knechten gelegen uut stadt
ende zij worden uut elcken rot geordineert tot een rot toe ende zij hadden
haer zeckere dagen, om aldaer to leggen ende dan quamen zij wederom
in stadt.
435 Hadewey van Adrichem (= van Grceneven), echtgenate van Dirck van Nuijsenburch.
436 Gelis de Barlemont, baron van Hierges . In 1572 stadhauder van Friesland, daarna
van Gelderland en OverijseL In September 1574 voorlapig stadhauder van Holland
en Utrecht . Sneuvelde 1579 voor Maastricht .
148
November 1574 . Omtrent omnium sanctorum 437 zijnder 12 schepen, folio 15
groot ende cleijn uut het Spaeren ghehaelt, die verdroncken lagen ende
zijn gevoert nae die Haelmermeer ende voort na het huijs ter Herte, om
aldaer to sincken voer den dijck, om alzoe die Geusen to beletten, dot zij
doer gheen spronck doen en soude, want alzoe die sprack was, dot zijt aldaer
ghemunt hadden .
Alzoe die Visbrug bij wille der cost verlooren van die Amsterdamsche
schepen en gheleijen opghenomen was, zijnder doer ongeluck drie persoonen
int water ofte Sparen ghevallen, doer der een of ghestorven is
ende dot was een jonge dochter, die Griete Claesdr . hieten .
Den 8 dach, welck was op een Manendach, voer den middach, zijnder
uut den Haghe ghecomen over die hondert Spongers met lichte paerden
ende voer die Houtpoort comende en worden zij niet inghelaten, maer
trocken na die Siecken ofte Leprosen ende doer worden van statsweghen
gepubliceert, dot men ze aldaer victalieren zouden .
Ende den 9 schampten zij na Utrecht .
Op den 11 welck was Vrijdachs, op St . Martensdach nae middach zijnder
veel Spongers uut den Haghe ghecomen binnen Haerlem, alzoe dot die
burgemeesteren ende die goede burgers veel moeijten ende costen hadden.
Monsr. Liques, gouvernoer van Haerlem, hadden leggen sommige Walen
to Siecken ofte Leprosen, die doer veel schade deden, dot niet om scriven
is.
Op den 12, welck was Lebuijn, zijnder wederom veel Spongers uut den folio 15v .
Haghe gecomen binnen Haerlem als capiteijnen, vaendregers ende scarganten
ende al op die burgers hals .
Op denselfden dach voer middach is Monsr . Liques, gouvernoer van
Haerlem, met zijn Walen ende al zijn bagagen na zijn vaders !ant ghetrocken,
die van Anno 1 573 tot desen dach gouvernor in stadt heeft geweest
438 ,
Ende bij provisi is in sijn plaets ghecomen monsr . Verdugo 43s, om gou- Verduga
vernar over die goede stat van Haerlem to zijen, welcke Verdugo admi- gauvemoer
rael van de Coe Mt schepen was .
Omtrent dese tijt most elck burger proporsionabiliter ende na qualite om
437 A1lerheiligen, 1 november .
438 Haarlem nom zijn persaonlijke schulden voor zijn rekening, gal obligaties mee als
afbetaling van achterstallig salons en had an,dzre abligaties aan hem moeten aflossen
.
439 Francisco Verdugo (1536 a 1539-1595), gouverneur van Haarlem, in 1581 stadhouder
van Groningen en Friesland .
149
den hoge dijck bij het huijs ter Herte een schans to maecken, dien 5, 6, 7
etc. stuivers navenhant geven .
Den 24, welck was op een Woonesdach ende St . Katerinenavont, smorgens
recht voer ses uren is Pieter van Paenderen van die Visbruck vors .
afghevallen of ghesnevelt ende alzoe verdroncken totter doot . Requiescat
in pace.
Alle die boeijers ende galeijen, die doer Haerlem getrocken - cost verlooren
- waren, om die Mer to bevrijen, (maer mer to beschetten), want
zij lagen mest onder die stadt, zijn nu dus nu dan doer Haelmer na Sparendam
ghetrocken .
Op den 28, welck was Sonnendach, zijnder doer Haerlem ghepasseert 2
of 3 hondert swarte ruijters ende trecken na Utrecht .
folio 16 Den 29, welck was op een Mannendach, beghonnen die burgers belast to
worden, om aerde ende soeden an die vesten to dragen thuscken St . Jans
ende St. Katerine en brugge . Op denselfden dach sijnder sommighe
stucken gheschuts op die vesten gebrocht .
Op den 30, welck was Dijnsdach, op St . Andries en dach smorgens voer
seven uren, zijnder drie faendelen Duijtsche knechten in stadt ghecomen,
die den 27 Meij 1574 na den Haghe waren vertrocken . Op dit pas warrener
ses Hochduijtsche faendelen - sonder die ander vremde natie - in
stadt .
Op denselfden dach smorgens to negen uren is Boldeus, maiter de camp
van Coenings weghen, die nu doer die raserije van die rebellighe Spangers
gevangen was, zijn uut den Haghe ghecomen ende hebben dat rigement
van Coenings leger opghebrocken ende verlaten, ende comende
voer die stadt trocken zij buijtenom na die Leprosen 2000 starrick . Eert
en mochten zij niet passeren, want daer stondt een hec op die Singelen,
omdat men se niet doerlaeten en souden . Te lesten met gemoet zijnser
doergelaten ende zij begherden doer Sparendam to wesen, maer men
woude se niet laeten passeren op die tijt .
Die Spangers lagen to Leprosen, die Duijtse nation to Hemstede, 13 faendelen,
die Walen hier en daer op die tijt . Die paerden tot Alsmerberg 440
ende zoe rontom int quartier van Haerlem.
folio 16v . Op denselfden dach heeft die clock op den thoren al den dach alarm geslagen
ende dot doer belastinghe van die gouvernor ende burgemeesteren,
dot hij altijt cloppen moste, als doer eenich gherit van paerden, voetvolck,
schepen, die stadt benackten .
Op denselfden voors. thuscen 3 ende 4 uren is die stadthouder Monsr .
Barlemont over dese Nederlanden van Utrecht tot Haerlem gearriveert .
440 Aelbertsberg.
150
Ende comende an die 7 molens met het convoij van schepcken voer uutvaerende,
zijnder vier Spaensche soudaten op die 7 molens voars . gelegen
ende hebben belet met schieten, dat die schepckens niet mochten passeren,
maer mosten terug trecken ende quamen, doer die Slicksloet ende
zoe die vesten langes doer St. Katerijne brugge ende trock voerts na het
logement van Gerrit Stuver int St. Jansstraet .
December 74. Den eersten dach decembris hebben die van Sparendam
a11e die deuren van die sluijsen open geset, alzoe dat alle die velden onder
water zijn gheloopen, om alsoe to beletten, dat die rebellige Spangers
daer niet doer souden passeren met ghewelt .
Op denselfden dach hebben die Spangerts op die Cruijswech voer het
blockhuijs met den Stadthouder ende zijn gedeputeerde spraeck ghehouden
smorgens voer noene to negen uren . Maer die stadthouder stont binnen
der stadt op het blockhuijs ende rijep haer toe ende daernae zijn die
Spangers opghetrocken na Sparendam ende meinden daer met ghewelt
doer to trecken . Maer omtrent een ure na middach hebben die van Sparendam
uut haer schanssen, uut die boeijers ende uut die galeijen dapper
tot haer ingheschooten, zoedat die Spangers to rugge trocken na den Beverwijck
ende bleven daer dien nacht .
Op denselfden dach nae noene zijnder een deel bootsghesellen van Sparendam
gecomen na Haerlem met een schuijt ende zij namen seven Spangerden
in haer schuijt. Ende die bootghesellen, merckende, dat die Spangers
int zijn hadden, haer over boort to worpen, dat siende, namen moet
ende worpen se alle 7 int Sparen ende leerden se van Spaens Sparendams .
Daer verdroncker 4 ende 3 ciuamender ant lant, diet leven salverden, maer
waren zeer gequeetzs .
Op denselfden dach voors . omtrent 3 wren zijnder 3 of 4 vaendelen Walen,
die to Leprosen lagen, mede na die Beverwijck ghetrocken ende int
trecken maeckten zij een cleijn alarm omtrent die Reguliers .
Daer warender 2 to paerd met vliegende vaendelen, die vlogen uut den
hop ende dander haer na, maer die vaendelen warden haer ontnomen
ende onder den hoop gebrocht ende zoe trocken zij voorts als boven ghescreven.
Op den 2 dach zijnder smorgens to 9 uren 6 Geusen schepen met vijf
schuijten van Leijden ghecomen, om die boeheij op het huijs ter Herte to
macken ende hebben daerop gheschooten . Maer die in die schans en hebben
dat rammelen niet mogen verdraghen, maer dapperlick van haer ghespoogen,
zoedat die Geusen haer lappen lieten zijen ende vlogen, daer zij
van vandaen waren ghecomen, want daer en was voer haer noch niet gecoeckt
.
Desen navolgende nacht is Baldeus uut der Spangertden handen geraeckt
151
folio 17
folio 17v .
ende heijmelicken haer ontloopende, is hij denselfden nacht tot Sparendam
gekomen, vanwaer hij met een galeij binnen Haerlem gebrocht worden
int logijs van den stadthouder .
Den 3 dachs voer St . Barber groot tempeest van windt ende regen, alzoe
datter twee burgers van die Visbrug weijden int Sparen, maer terstont
worden zij uutghehaelt .
Op denselfden dach na noene zijnder veel paerden, waghens, ziecken
ende ghesonden Duijtsen knechten van Hemstede in stadt ghecomen,
waerdoer dat die burgers zeer belast worden .
folio 18 Op den 4, welck was Barbare-en dach, op een Saeterdach zijn die 13
vaendelen Duijtzen voors. to schepen gegaen na Sparendam.
Op den 5, welck was Sonnendach, zijn die rebellige Spangerts met gemoede
doer Sparendam met getal van honderden gepassert, met haer
gheroofden ende gestolen goeden van paerden, wagens, koeijen, etc .441 .
Op denselfden dach zijnder to Leprosen gecomen uut die Beverwijck 8
vaendelen Walen ende bleven aldaer leggen ende des tzavonts quamen
der noch 3 vaendelen toe .
Op den 6, welck was St . Nicolaes, omtrent thien uren, als die Stadthouder
bereijt was, om uut to trecken na die Beverwijck, om zijn affaren aldaer
to doen, van Coenings wegen, voer passerende doer St . Jansstraet,
sijender sommighe capiteijnen van die Duijtse gecomen als Christophel
Paff als overste van die stadt onder die Duijtse nation ende zij hebben
wel stoutelick van die Stadthouder haer betaling of soudij begheert, onder
als groote worde hebbende van haer gelt ofte soudij ; ist met ghemoet
gecesseert ende die Stadthouder zeer verstoert zijnde, heeft op haer petici
geprotesteert vant ghewelt, dat zij den Coening deden ende zoe scheijde
se van malcanderen .
Ende nu comende omtrent die Leprosen, zijnder elft vaendelen Walen in
slachoorden gestelt, 7 vaendelen an deene sijde ende 4 an dander zijde
ende als die Stadthouder met sommighe Walsche capiteijnen haer besicht
hadde, zoe hebben die soudaten alle samen elckx haer roers 2 mael los
ghescooten ende blivende leggende omtrent die Leproosenhuijs buijten
folio 18v. Haerlem . Maer die stadthouder ende die capiteijnen zijn voert getrocken
na den Beverwijck .
Op denselfden dach zijnder twee galeijen van Sparendam in stadt gecomen
ende hebben aldaer gelost thien stucken geschuts ende zij worden op
die Merckt voer die gouvernoers doere geleijt, om hem ende die stadt to
441 De Spaanse troepen reisden via Amsterdam door naar Utrecht, waar zij de stad
aanvielen.
152
salveren . Want al het geschut was van ons genomen ende wech gevoert,
daert den Coening geliefden, want wij zonder geschuijt saten .
Op den 7 dachs voer Onse Lieve Vrouwe Marie Ontfang namiddach zijn
die elf vaendelen Walen, die to Leproosen lagen, van haer coronel ende
een deel Walsche capiteijnen gemonstert.
Op denselfden dach namiddach isser gelt voer die Duijtze gecomen, om
haer to betalen.
Op den 8, welck was Marie Ontfang, op een Wonesdach smorgens is den
Stadthouder bereijt gheweest, om na Utrecht to trecken, maer daer was
commocij onder die Duijtse . Zij en woude hem niet laeten passeren ; zij
hadden gelt ontfangen, maer zij woude haer voile betaling hebben. Zoe
isser een cleijn schuijtgen an St . Katerine brag bereijt geweest ende zoe
quam zijn Exc . met Baldeo in haer mantelen wandelen als slechte edele
ende niemant en was op haer bedocht ende zoe traden zij beijden !te
zamen in een cleijn schuijtgen ende voeren den boom 442 uut na Sparendam
ende zijn bagagij met het convoij volchden achteran ende zoe onproper
ontquament zij.
Den 9 Decembris is die stadt gedelt in 8 quartieren ende in elcken quartier
worden een vaendel Duijtze knechten geleijt, buijten wil ende consent
des gouvernoers ende burgemeesters, want Christoffel Paff, overste
luijtenant des grave van Eversteijn, had alien het rigement van Eversteijn,
dat in Hollandt was, to weeten die voers . 8 faendelen, bij hem in stadti
ontboden. Want hij hadden die slootelen van die stadt, die hem niet toe
en quamen, noch hij en woude ze den gouvernoer niet weder geven, maer
omtrent 8 dagen worden se weder in die gouvernoers handen gelevert .
Ende alle die knechten worden gefouriert na goetduijncken ende believen
der Deuijtsen capiteijnen, zonder dat die gouvernoer, burgemeesters,
fourriers des stadts daer enich seggen in handen, waerdoer groote benautheijt
onder die schamele ghemeente gereesen is.
Van dese 8 faendelen warender 3, diewelcken van anno 1573 binnen der
stadt in garnisoene gelegen hadden ende die ander 3, diewelcken - gelijck
boven geseijt is - den 30 Novembris lestleden in quamen ; die ander leste
2 als navolgen sal .
Op denselfden voors. zijnder seven vaendelen Walen van die Leprosen
buijten Haerlem vertrocken na Wijck op Zee ende die Beverwijck .
Den 10 zijn die rest van die Walen vaendelen mede vertrocken na die
plaets voors ., diet alle schandelickt to Leprosen gemackt hadden, van die
huijse to brecken, want van alle het beleg ende doertochten en hebben
442 Het Spaarne was met een afsluitboom geslaten .
153
folio 19
die Leprosen zulcken schaden niet geleeden als van dese elf voors . vaendelen
Walen .
folio 19v . Den 12, welck was den 3 Sonnendach in den advent voer Kersmis, zijnder
tsavonts omtrent hallif van sevenen die twee laeste Duijtse faendelen
vant regiment van Eversteijn, die tot Asendelft gelegen hadden in stadt
gecomen : Capiteijn Vincent Bliecker van Vollendorff, hopman Melchior
Queestz .
Omtrent dese tijt zijn die goede burgers ende lantluijden getaxeert bij rade
van burgemeesteren ende dat tot behoeve van die stadt, van elcken koe
to geven 1 stuver .
Den 13 dach, welck was Lucie omtrent dese tijt isser maer een poorx
open geweest van der stadt met twee bruggen, St . Janspoort, St. Katerine
ende die Langebrug, niettegenstaende warender 8 faendelen Duijtse
knechten in stadt.
Den 18, welck was Saterdachs, zijnder veel schuijten met victalie angecomen
van Amsterdam ende dat met convoij van schepen, daer groote blijschap
om was, want er in 8 of 9 dagen gene victalie gecomen en was .
Den 18 dach snachs zijnder ettelicke rovers buijten die Scalliwijckerpoort
op den molen aldaer staende gecomen ende hebben over die hondert gulden
an rog ende tarwee genomen ende zijen gaen strijcken .
Den 19 Sonnendachs voer Kersmis groot onweder van windt ende regen
al den dach doer .
folio 20 Daechs voer St. Thomas zijn die goede burgers ende ingeseetenen ontlast
van het penneijren an die vesten als voors. is 44s,
Den 22 dachs na St . Thomas isser binnen Haerlem gepubliceert met
stadtsclock, Batter gheen schuijten na Amsterdam souden trecken of varen
of men soude ze houden als vianden, want daer was geordineert bi
den Raet ende den gouvernoer van der stadt, Batter alle dagen convoij na
Amsterdam souden trecken, die ze daer souden brengen etc .
Tuschen St. Thomas ende Kermis soliciterde die lantluijden uut den Zuijden,
die dese tijt om haer to salveren met haer besten in stadt hadden
gheweest, om na huijs to trecken, want het worde haer al ontnomen van
die soudaten van hooter, case ende bisonder het hoij van haer schamele
besten, die maer hallif sat eeten en haden . Daer is gheslooten bij den
gouvernoer ende den raet van der stadt, Bat zoe wij van die lantluijden
begheerden to vertrecken, Bat zij van elcken koij souden geven ses gulden
ende Ban mochte ze na huijs trecken ende daer zijnder zeer veel na huijs
ghetrocken, dien voer dander na, want zij blijde waren, Bat zij uut die
443 Zie blz . 150 .
154
cuijle der leaven waren, daer zij zoe langhe hadden gheseeten etc . Want
zij mosten zoeveel lijden als die burghers . Verdugo streck al dit gelt .
Den 23 dach zijn alle die burghers doer haer homanschappen ontboden
voer die secretarius van die stadt to comen, om to doen certificeren, wat
een ijghelick burger bij daghe bij nachte haer ontnomen was ende van
haer overlasten, die die soudaten binnen haer huijsen bedreven hadden .
Ende dese saecken soud men to Brussel demonstreren an den gouvernoer
van dese landen, om soe ontlast to warden van die soudaten, want den
overlast die den burger gedaen worden, to groot was .
Den 24 Kersavont omtrent 9 uren smargens isser een schuijt met Geusen
omtrent Sparendam gheweest ender heeft een schuijt van Assendelft genomen.
Ende dat een convoijschijp, dat voer Sparendam lack, zijnde
isser na ghaen strijcken ende heeft die schuijt met die Geusen benauut
ende gevangen, daerof 11 personen binnen Amsterdam ende twee binnen
Haerlem ghebracht zijn .
Op denselfden dach omtrent die thon 444 an die Meerkant zijn die Geusen
gecomen ende hebben een schijp met hoij an brant gestecken ende een
ander schipper ghedwongen dat hij zijn hoij buijten boert moste warpen
ende daer worden noch een schijp ghenomen, dat namen zij mede ende
voerdet na die Wetering .
4 daghen voor Kersmis hebben die burghemeesters der stadt Haerlem
haer goede burgers ende poortsitters bij hemluijden daertoe verordineert,
omme to besichtigen, wij daer uut ende in die stadt quamen ende alzoe
die vreemde incomelinghe hooren namen ende harberge op to teijckenen
ende alzoe bij ghescrijften, die tsavonts op dat stadthuijs to brengen .
Twelcken een groote belastinge is voer die goeden burgers, die daer
neeringloos saten ende ock zeer weijnich int ghetael ghevonden worden
ende daerenboven derlicken verdruckt warden van den Duijtse knechten .
Waeromme die burghemeesters wel alle verlichtinghe hadden behoort to
soecken - dan een goet burgemeester anders niet en betaemt, dan hoor
ghemeente to beschudden ende to beschermen, ghelickerwijs een henne
haer kuickengens, maer lijder hebben hemluijden met die lasteraers der
Duijtsen soudaten simpliciter ghemaeckt . Want zij hebben die burghers
van nieus op noch meerder belast, als datter alle avonts twee van die
poortsitters zouden omgaen after negen uren, met die Duijtsen provoost
ende die schout bij nacht van Haerlem en visiteren die herbergen, om to
besien, wat burghers zij in die harberghen vonden, want zijt verboden
hadden after negenen niet to tappen, noch to drincken, opdat sijt alsdan
den officier anbrengen souden, twelcken die burghers niet williglicken
444 Er lag een ton in de Haarlemmsrmeer bij de ingang van bet Spaarne .
155
folio 20v .
folio 21
deeden. Dan leijder, sij waren verheert, want sulcken dienst ende officij
toebehoert die schout met zijn vier engelen ofte burghemeesters, soe men
seggen, die achter hem gaen ende gheen goede burgers . Maer ten duerden
niet langer dan scherp 14 daghen, want die burgers daer zeer tegens
spraecken.
Ende omtrent deser tijden hebben die burgemeesters ock al vast van die
welvarenste burgers ende goede Catolicke luijden ghestelt vinders ende
voochte van die gilde. Welcke vinders haer moetwille ghedreven hebben
met haer outaer to macken in St . Bavoss kercke, dat tot grooten kosten
van die ghemeenten, sonder oogemerck to nemen van hooren schamelen
ghildebroeders, die hem eijgen huijsghesien die brootkost niet en conden
ghewinnen ende daerover noch belast waren met die soudaten to houden
ende to geven Bout, olij, vier ende licht ende ghaen selffer bij coude ende
duijster to bedde, waeromme zij een groote omslach hebben moeten
maecken, welcken niet ghevonden en mucht worden onder hem gildebroers
. Daerom die vinders die burgemeesters anghegeven hebben, om to
hebben anderen poorters ende inwonders tot hoerder bate to nemen,
twelck hem die burgemeesters al toeghestaen hebben, om sullix to gaen
schatten uut die ghemeenten ende dat met een ghesworen roedrager ofte
stadtsboode, soe men seijt, to haelen ende dies onwillich was om geven,
die worden terstont ghepant . Summa dat aldus het vogelcken wort gheploct
uut zijn veerkens . Wat die soudaten niet gheplockt en hebben, wort
temet aldus van ons oversten gheploct, sodat men nu niet om hueckgens
ende winkelen doeren lopen, om nessgis met kale jongelkens to vinden .
folio 21v . Want men vient se nu overal, tsij rijck of arm, edel of onedel, tsij jonck
of out, niemant en der lachen am den anderen, niemant sal tans veel op
zijn veerckens rusten, dan zij toch to overvloedich ghepluistert zijn . Dan
tis waer, dat daer summe luijden sijn, die tot 4 of 5 outaers hebben moeten
betalen, ja die schamelen lantluijtgens worden van den ghilden ghescat
van die een koe 2 stuvers to gheven, van die ander 3 stuvers, ja 4
stuvers to gheven, ja ambachluijden som een halve daler, somme 12 stuvers,
summe 10 stuvers ende dit most ellic gheven, al Bout wijff en kinderen
daerom hongeren etc .
Den 27 op St . Jans Evangelisten dach na middach zijnder veel Duijtse
knechten met parden ende waghen uut die Beverwijck ghecomen binnen
der stadt, waerdoer die goede burghers zeer belast waren .
Den 28 zijn die Duijtze met haer baghagij to schepe geghaen na Sparendam.
Den 29 dachs na der Onnoselen kinderen hebben die Duijtze knechten
binnen Haerlem een vergadering ghemackt op die Merckt ende zij wouden
ghelt hebben van haer soudij ende dat van haer capiteijns ofte, zoe
156
die sprack ghinck, op die burgers kosten of zij wouden haer cappiteijnen,
vaendregers, hopluijden, etc. in die ijsers leggen . Diet rommoer duerde
den heele dach doer tot den avont toe, sanderdaechs etc .
Den 30, welck was David coninck op een Donderdach, al den dach we- folio 22
der vergadering op die Merckt als voors . Tot een ure namiddach quamen
alle die capiteijnen vaendregers etc . op die Merckt ende hebben aldaer
met die knechten ghesprocken ende in stilten ghebracht, haer belovende
dachs een bool van commijssi broot to geven ende alle acht dagen acht
stuvers . Ende daer zijnder twee personen uutghemaeckt met missiven, om
na Brussel to trecken ende die soudaten souden tevreden zijn ter tijt, dat
die ghedeputeerde wederom van Brussel quameri, alzoe ist rommoer gecesseert
.
Omtrent die Kersdaghen zijnder twee personen vermoort, een vrou persoon,
leggende an cuijpers galghe ende die manpersoon ant Manpat of
daeromtrent. Men cost niet vernemen, wiet ghedaen hadden .
Dese winter most men van stadtsweghen die turf met sleden tot Sparendam
voeren, om die Duijtse knechten willen, die daer laghen van vijffthien
dagen tot vijfthien daghen, want zij deden groote schaden an den
dijck ende daer zij aen costen comen .
Conclusi 1574. Naedenmael beste lesers wij dese verleden twee jaren in folio 22v .
grote dangier ende benautheijt gheseeten hebben, to weten int jaer 1572
ende 73 ende meijnde, dat het met die hulpe van Godt Almactich, dat het
dit toecomende jaer wat beter met ons soude gaen, maer Godt beter,
nijemant wilde noch die minste wesen ende zijn quade bose leven betteren.
Dus compt flu die Heere, die wij zoe grootelicken verthorent hebben
met onse quade ende lelecke zonden ende noch niet versoent ende zijn
niet afgelaten en can ons noch alle daghe mer to straffen, alst blijck mett
oorloge, dieren tijt, pestilentie ende met andere diergelicke plaghen, alzoe
Batter van die burghers ende ingheseten veel ghestorven ende vermoart
zijn, deur die langedurintheijt vant voergaende . Naedien wij die pater van
die Cellebroeders wel hebben hoore seggen dater Bit jaer Anno 74 van
die voors . Cellebroers begraven zijn 3335 personen van druck, armoet,
honger ende ongemact, onder die rijcke zoewel als onder die armen,
edele ende onedele ende machich onder die lantluijden ende soudaten .
Elck hadde ghenoch to draghen binnen zijnen huijse, van de grate overlast
des soudaten, alst wel gheblecken is ende men wel voor ooghen ghesien
hebben ende sonder assistentie van God haddet niet moegelijc gheweest
dien last to draghen van die doertochten, tot twee of driemael toe,
van des Coninxs volck, soe Spangiers, Walen, Duijtsen, het most al doer
Haerlem na den Hage ende van den Hage, zoedat hetselfde die vrome
stadt ende den arme ende bedruckte ghemeente wel heugen sal .
157
folio 23
Een koi>'s hoi>js om
ses gulden
naederhant in
dseselfden laer om
38 lden sulcke
dYrte wasser
Men mach wel merkelicke zijn, dat Haerlem al verdruck ende bedurven
Overt, want daer zijn van het jaer 72, 73, 74 doer die overdaet van die
Duijtsen, die daerin laghen, nae men zien ende mercken mach, wel an
stucken ghebrocken, sonder die schone ende fraige cloesters ende gasthuijs
huijsen wel onder die driehondert met die huijsen van het beleg ghebrocken
ende gheruineert zijn ende worden noch alle daghen ghebrocken .
Die burgers waren soe neringloos ende moeijelos ende daerenboven dat
aldermeest is geldeloos, want daer nering noch welvaren noch niet ghewonnen
en worde, noch rentener ghen genut van zijn !ant en crech, zoe
doer die benautheijt die schoonste ende fraeste huijsen verhuijrt zijn gheweest
omme koeijen inne to setten, die daer quamen uut die vervluchte
dorpen uut alle quartieren, soedat men seijden, datter bij mans !even zoeveel
koeijen niet binen Haerlem ghehoor noch ghesien en hadden gheweest,
die Somme van sesduijsent koeijen ende datter dese soemer zoeveel
hoijs in stadt is ghewest, dat nijemant mach ghedencken, zoelang die stadt
ghestaen heeft, van zoeveel hoij . Noch golt een koeij hoij over XXVIII
gulden ende mer eten ende wasser niet om gelt to crijghen . Achterna zonder
die besten en hadden die stadt hem selven niet moghen onderhouden,
maer God sloech noijt of hij sallfde weder .
Die acme ende goede ghemeente most het alles draghen ende zijn voor
haer oogen, Batter in die stadt is gheschiet, maer Bat stelen ende roven
ende Bat men zoe alle daghen meest bij nacht tot den geestelicken ende
waerlicken huijsen, vensters, kelders opghesmeeten, ende daerenboven
noch die sware last van acht faendelen Hoechduijtse knechten, die met
recht ghenoempt moghen worden sprinckhaenen, diet al bederven als
Apocalypsis 445 staet gescreven. Want in eeten ende drincken waren zij
mannen, zonder haer vrouwen, die int getal waren thien hondert met die
concubinen ende kinderen achttallif hondert 44s stijff, die veel erger ende
quader waren in die burgers huijsen Ban die soudaten, want al wat sij
saghen was haer gaen. Ende Bat noch mer is, mochte tsavonts niet een
goet burger of vrouwepersonen achter straeten gaen, om haer affaren to
doen, als zij se connen becomen of crijghen, sonder enich wart ontnamen
se al wat ze hadden, haer mantels, hueijcken etc . 7a Bat mer is, hebbender
veel ghequest, soedat haer schelemstucken zoe plompt ende zoe groot
zijn, Bat het schant is om scriven; voer het schandelijchste, Bat ze did
craemvrouwen out zijnde 2 of 3 daghen oudt uut haer of van haer bedden
bhedreven hebben, ja jonghe dochters vercracht hebben, voer welcke
445 Openbaringen 9 :1-11 .
446 = 750 .
158
overdaet is niet en twiffele, die Heere God sal noch straffen tot zijnder
tijt .
Dus moeghen wij onse ooghen we! Godt slaen ende ropen hem om hulp
ende troest, want wij aen gheen menschen trost vinden . Comen dan alien
aen Godt, als David seijt in die 4 psalm, al waren wij van handers duijsent
man besingelt, die mijn quamen aen etc . 447 . Dus laet ons nu roepen :
• eewijghe Godt ende bermarthighe Vader, van alder gherechicheijt, wij
arme sondighe menschen bidden a oetmoedelijc deur u grontlooze barmarticheijt,
dat Ghij ons, soe David die prophet om zijnen sonden willen
in zijn vole met een zoe grusamen pestelentie gestrafft ende gheplacht
hebt, dat na men leest in drie daghen seventich duijsent man gestorven
zijn ende doer zijn bidden ende penitentie die pestilentie opghehouden is,
• barmartighe Vader, flu bekennen wij oeck, dat Ghij dese pestelentie
ende straff over ons sendt, omme onse groote sonden, die wij ghedaen
hebben, want daer en isser niet een goet ghevonden, ja nijet een seijt die
propheet Davidt, elck is in zijn wech ghegaen . Dus, lieve Vader, bidden
wij Dijn tot onse salicheijt, dat Ghij ock onse haerten wilt bekeren ende,
dat wij van onse sonden moghen opstaen ende tot U vlien ende alzoe die
straffe diens hants moghen ontlopen ende eens mogen crijghen peijs en
vrede, eendrachticheijt, onder die arme benaude burgerije, ende alzoe tot
•
keeren.
O barmarthighe ende eenighe fonteijn, verlicht toch onse herten met een
levendich gelove ende verloost ons toch ees van dese duere tijt, pestilentie
ende van dese groote plach, bellum 448 , dat oorlog, dat quade best,
hetwelcken ons wil gonen God den Vader ende verlienen dit toecommende
nieuwe jaer wat beter ende saligher tijt, alst met ons die verleden jaren
is gheweest .
Dus laet ons bidden den Heer daer heeren, dat het oorloch mach zijn
ghedaen, dat die coopluijden moghen waren ende keeren, zoe zij voermaels
hebben ghedaen ende die lantluijden, die men nu zoe deerlijcken
zijn voergegaen, dat ze wederom op haer oude plecken ende dorpen met
haer besten moghen leven, die men zoe jammerlicken hebben zijn verbranden
ende qualicken tracteren . O Heer, wilt U ooghen nederslaen op
u volc allegaeder. O God wilt haer to besten raen, ghij siet onsen vader .
Amen. Laus Den 1574.
La fijn .
447 Psalm 4 = Psalm 3 :7 : Ik vrees niet voor tienduizenden van yolk, die zich random
tegen mij stellen (vertaling N .B.GJ .
448 Oorlog .
159
folio 23v.
folio 1 Corte descriptie binnen ende buijten Haerlem gheschiet 1575 .
folio lv.
Burgemeesteren: Mr. Philips van der Maet, Hendrick van Wamelen j',
Mr. Dirick van Beckesteijn, Mr. Ghisbert van Ness . In die plaets wan
Wamelen voers . i s gestelt : Dirick Claesz . Wij .
Schepenen: Mr. Franc Ness president, Mr . Pieter Hals, Steffen Claesz .
Soutman, Claes Jansz . Rembrantz ., Andries Brau, Tan Dirixz . Pottebacker,
Roel Claesz . Oleslager f, s .g . in zijn plaets ghestelt : Wouter van Rollen,
oude schepen .
Tresorier : Cornelis van Berckenroede .
Schout : Sebastiaen Craenhals .
Op den 2 Jannuarii, welck was den eersten Sonnendach van het nieuwe
jaer, zijn die Geusen tot Overveen an die duijnckant ghecomen, omtrent
50 of 60 paerden ende twee of drie paerden van dat gheselschap quamen
onder die stadt an die Zijlpoort ende hebben aldaer haer trompeet ghesteecken
ende riepen : Papaw, papaw, maer zij zijn terstont wederom vertrocken
nae den Zuijden.
Die clock ghinc alarm tot 2 of 3 mael toe . Tuschen 12 ende een uren
zijnder uuijt stadt ghetrocken omtrent twee hondert Duijtze knechten ende
hebben gheschermutzeert tegens die Geusen ende zij creghen een
ruijter to paert ghevanghen . Maer hij en woude hem niet ghevanghen geven,
daer quam een slecht soudaet, die doerschoot hem met een harckebuijse
in zijn keel . Hij vii terstont doot . Zijn hemde, cleeren, tghewer,
paert, het worden to zaamen in stadt ghebracht na middach omtrent drie
uren.
Op denselfden dach voers . hebben die Geusen in die Beverwijck met haer
paerden gheweest ende hebben aldaer gheschermutzeert ; onder als hebben
zij ghevangen een priester van Haerlem, H . Jan Claesz . Griecken 449,
die zij in Waterlant ghebrocht hebben .
Op den vijfden Jannuarii Drie Coninghenavont tuschen 8 ende 9 uren
smorgens, zijn die Geusen met drie schuijten achter den Hout ghecomen
ende hebben aldaer den bohaij gemaeckt, alzoe Batter groot rommoer
onder die Duijtze knechten was . Zij trocken met schuijten die stadt uuijt,
449 Zijn mceder kreeg van Burgemeesteren tcestemming om in de Haarlemse kerken
een callecte to houden om hem to kunnen vrijkapen . Hij leefde nog in 1531, tcen
hij van het geestelijk kantoor omderstand kreeg wegens ziekte .
160
maer zij quamen al to bald wederom in stadt, maer niet angherecht hebbende.
Den 6e Jannuarii omtrent dese tijt hebben die Duijtze knechten met twee
faendelen ghewacht nacht ende dach ende zij hebben, want zij op niemant folio 2
en pasten, die burghers uuijt haer wachthuijsckens ghedreven ende lieten
die burghers op die bruggen staen ende in die poarten etc .
Op den vijfden maert smorgens omtrent acht uren is Joncker Jan van
Vliet, die in den belegge burgemeester deser stadt was, al heijmelic uut
die stadt ghevlucht in boerencleeren, ende zoe to voet nae Leijden, om
welcke voors. vlucht den gouvernoer van Haerlem dede sluijten alle die
poorten ende bruggen ende doen leesen met clockgheslach, dat niemant
hem huijsen of hoven en souden, op pene van lijf ende goet. Daernae
heeft den voors. gouvernoer weeder in ghevangenisse doen stellen dese
nagescr . personen : Gerrijt Stuver, Pieter Bal, Jan die Wael, Cornelis Ban,
diewelcke to voeren op hantvesting ende borghe uuijtghelaten waren .
Maer dachs daernae is die voors . Stuver weder ontslaghen maer die ander
drie voers . personen zijn wel scarpelijck bewaert met dubbele wacht .
Omtrent dese tijt, naedat Joncker Vliet voers . wechgelopen was, isser gheordineert
bij den wet van Haerlem, dat die schepenen bij ordinancien folio 2v.
ende boerten om souden gaen ende visiteren den wacht der burgheren op
alle wachten, daer die burghers saeten . Maer dese ordinancie en duerde
niet lane.
Hiernae warden alle die poortwachters bij rooten ontboden voer burgemeesteren
ende schepenen, om aldaer een eet to doen .
Den eedt: Wij sweren den Coe Mt ghetrouw ende ghehouw to zijn ende
die stadt Haerlem voer to staen in als, wat zijn Mat • tegens souden gaen
ende die stadt Haerlem etc.
Op den 2 dach April des tsavonts, welck was Paesavont zijn die voors .
ghevangens wederom gerelaxeert ende elck in zijn huijse ghegaen op die
nude eedt als voers .
Op den 3 April Paescken van den eesel van Alcmaer 450,
Op den 21 April smargens zijnder voer Haerlem ghecomen omtrent hondert
Walsche knechten, die to Hemstede gheleijt worden op sloot doer
oorsaecke, dat die acht Duijtze faendelen knechten, die in stadt laghen ;
niet een voet wouden mer stellen, om die koeijen to bevrijen tegens die
Geusen, dat haer groote eer was, als men die spijtzen draghen . Doer diei
oersack quamen die Walen in die schanssen .
450 In Alkmaar ging op Palmpasen een processie rond, waarin de 12 apastelen een ezel
meevaerden . Waaram deze gebeurtenis, flu twee weken later vermeld staat, is niet
duidelijk . Het is bovendien anwaarschijnlijk, dat de pracessie in 1575 nag gehouden
zou zijn .
161
folio 3 Meij. Den 14e zijn die ghevangens vors . vrij en franc gheabsolveert in
integrum to gaen, to staen, to waren, to reijsen, daert hoer gheliefden ende
worden in haer goeden ghestelt : Stuver, Bal, 7 . de Wael, Corn . Ban .
Den 23 dach Meij hebben die Duijtze knechten binnen Haerlem den
schout Joncker Craenhals zijn kelder van victalie beroeft ende dot met
ghewelt . Het was tofficie van den schout, die knechten to bestellen, dot
zij turfponten souden hebben, doer zij alle XV daghen mede nae Sparendam
ende nae het huijs to hallifwegen Amsterdam zouden varen ende
doer veel occupatien van den schout wart versuimt . Soe doert bevel van
van Christophel Paff, haer overste, deden zij dit ghewelt . Zij droncken het
bier uijt pispotten ende men sout haer den noese wel uuijtghetapt hebben,
zoe ghinter van caese ende booter ende smeten mede een deel slooten
open.
Den 26e Meij zijnder twee faendelen Nederlantze knechten voer die stadt
ghecomen omtrent die Reguliersclooster: Mijnheer van Hijl, hopman
Ketel .
folio 3v. Op den 7e dach Junij zijn Nederlantze knechten vertrocken, niet bedreven
hebbende don essen ende suijppen ende zoe voorts van hier vertrocken
.
Op den 17e Junij isser grote benautheijt gheweest onder die Wet ende die
schamele ghemeente, want die Duijtze woude lining van der stadt hebben
ende doer en was gheen gelt, maer om alle vrede willen worden die gemeente
daertoe gheboden, dot elck wat souden opbrenghen nae hij ghetaxeert
worden ende die quaetwillighen worden ghecontenteert .
Die Duijtzen hadden gheloopen an alle wachten van de stadt ; doer verboden
zij op haer eijghen autoriteijt, dot men gheen wethouders of rijcke
burghers uuijt laeten gaen souden spanceren, noch gouvernoer noch burgemeesteren,
noch schepenen etc . Elck was benauder als andere .
Op den 30e Junij snachs hebben die Walen, die van Coenings wegen in
die Beverwijck laghen met ghewelt ghehaelt omtrent die Santpoort bij die
hondert koeijen uuijt die velden ende die lantluijden hebben ze moeten
lossen om een drinckpenning . Maer dot deze koeijen aldus ghehaelt worden
was doer oersacke, om datter gheen betaling en was, zoe wast al int
wilt. Die capiteijnen waren wechghevlogen . Doen liepen zij die boeren
plaghen, want zij waren den meesters .
Die goede burgers worden ghedwongen tot 2 of 3 reijsen toe om gelt op
to brenghen tot lininge ofte soudij van die knechten, elck burger nae hij
ghetaxeert of ghestelt was, 50, 60, 70, 90, 100 gulden, dien mer, dander
min, nae qualite ende daerenboven mosten zij noch die knechten servici
gheven binnen haer huijsen.
folio 4 Op den 13 Julij, welck was St. Margreten en dach, smorgens in den
162
daghereijt zijn die Geusen van Leijden ghecomen to schepe ende to voete
ende to paerde ende hebben op die Baen ende an die Houtpoort ghewest .
Het douden zeer in den margenstont ende zij hebben veel koeijen genomen.
Die soudaten uuter stadt hebbender schutghevaert teghens ghehouden,
maer niet bedreven want die meeste knechten en wilde niet an . Weinnich
warender willich, maer quamen van verre, als diegeen, die geeri,
slagen en soecken . Maer die Geus her nae dit feijt ghedaen zijnde,
stacken veel hoijs an brant omtrent het Manpat .
Op St. Margarete dach 451 hebb men een schoene processie ghehouden
als het jaer voers . nae die ordinantie .
Op den XVI dach tsavonts siender van Assendelft voer Haerlem ghecomen
omtrent 200 Walen . Terstont zijn die vrijbeuters uut der stadt bereijt
gheweest ende zijn die Houtpoort uutgegaen in ordinancie nae den
Zuijden toe, om aldaer een roeffs to haelen, als die Geusen to voeren
hadden ghedaen. Maer sanderdachs quamen sij al drupende wederom
ende niet bedreven hebbende, maer tot haren grooten schanden ende die
Waelen vors. trocken wederom nae Assendelft ende niet uutgherecht hebbende.
Op den XVIII Julr tsavonts is capiteijn Mossche1 452 in stadt ghecomen,
die zoe Lang tho Brussel gelegen hadden, om to solliciteren an den hove
om gelt to hebben, daer men die knechten mede zouden betalen, die in
stadt laghen tot grote bederfenisse van die burghers . Ende en dach of twe
issers ghelt ghecomen, om haer to betalen, daer grote blijschap om was
onder die burghers, want zij die knechten veel gelts verleijt hadden .
Den 18, 20 dach ontfinghen zij ghelt .
folio 4v.
Spitsrecht. Op den 21 Julij hebben die Duijte capiteijnen ende hopluijden
onder den blauen hemel spitsrecht ghehouden over haer knechten .
Nae middach warder een knecht van die Duijtze onthalst ende dat om
zijn quade feijten .
Op den 23 Julij wederom spijtsrecht ghehouden, rnaer niet uutgherecht .
Omtrent dese tijt warder een deel Duijtze knechten ghevangen die valsche
munten gheslaghen hadden ; daer en is gheen justicie of ghedaen, maer
met den hoop vertrocken uuter stadt .
St. Jacobs dach . Alzoe twee, drie daghen alle schepen ende schuijten
ghearresteert waxen doer clockgheslach, zijnder veel vrouwen ende kinderen
tscepe ghegaen met haer bagagij . Op St . Jacobs dach 25 Julij tsavonts
to vijff uuren zijn die schadeloze Duijtsen knechten, die dus Lang die burghers
ghequelt hadden, uutter stadt ghetrocken, die blijdelicken van ach-
451 13 juli, de dag van de capitulatie van Haarlem .
452 Zie blz . 157 . Kapitein Masschel is waarschijnlijk Hans Muschsnheim .
163
teren naeghesien worden . Elck was verblijt van mannen ende vrouwen,
maer niet onder die jonge dochteren, die haer pol daeronder hadden,
want daer ghincker veel met haer ghetrout ende onghetrout ende daer
blefer veel Bitten.
folio S Maer van dese acht Duijtze faendelen zijnder twee faendelen schutten
in stadt ghebleven, om die stadt to bewaren den heelen nacht . Maer sanderdachs
den 26e zijn se nae dander hop vertrocken .
Dese Duijtzen hebben dese sourer sulcken schade met haer ghestolen
paerden ghedaen, our dat gras op to eeten in die velden . Ende als het tijt
was van hoij, daer deden zij mede haer beste . Dese schade en is niet our
scriven ende zij haelden het hoij met ghewelt uut die burghers ende lantluijders
huijsen .
Monsr. Verdugo, gouvernoer van Haerlem ende admirael van der zee
ende capiteijn-generael over dese drie vandelen Walen hiernae ghescreven.
Als die Duijtzen voors . St. Janspoort uuttrocken tsavonts, zoe quamender
twee faendelen Walen die Zijlpoort in .
Den 26e dach nae middach isser een vaendel Walen St . Janspoort inghecomen.
Capiteijnen van de Walen : Monsr . Sr. Perado, vaendragher, wachtmeester
ende scargant major, Capiteijn Juan Simeon 4s3, Capiteijn La Marese1 4s4,
lutenant van Mons . Verdugo .
folio 5v. Op den 27 Julij na middach isser een faendel Nederlantze knechten in
stadt ghecomen, hopman Jacob van Winckenburch .
Daer was verhop, dat die goede burghers ende ingheseeten verlicht zouden
worden doer het affscheijden van die Duijtzen voers ., die die burghers
zoe ghetrameleert hadden, dat ment niet uutscriven en can, want twas al
boven naturen, dat zij leeden . Maer Godt beetert, die schamele burghers
worden wederom belast bijnaest als to voeren, want het kermen ends
claghen was geen endt . Want die capiteijnen namen veel rijcke burghershuijsen
in tot hoer profijten ende daer mosten die rijcken servici toe gheven.
Daerdoer quam die benautheijt onder die schamele burghers .
folio 6 Augustus, broot Brie groot ende een deuijt . Parentezis. Naedemael die
Spangiers voer Ouwater 455 gecomen zijn ende een deel daghen gheleghen
hebben aldaer, zoe hebben zij haer rontdom die stadt beschantst ende
voerts hebben zij daer haer gheschut ghebracht .
Op den 5 Augusti hebben zij met twee stucken gheschuts op een tooren
453 Jean Symonin (Laket 2.16.1 . s) .
454 Guillaume de la Margelle, valgde Verdugo op als (laatste) Spaanse gouverneur
van Haarlem.
455 Zie Aelst, 181 e .v.
164
ghescooten dapperlijck, al of zij daer den anslach wilde maecken . Het
ghevil contrarij .
Op den 6e Augusti op een Saterdach hebben zij die stadt opgheeijst doer
menheer van Oosterwijck 45s als overste daertoe ghestelt. Ende die van
binnen en hebben haer daertoe niet willen verstaen of zij wouden eerst an
den Prins van Oraingen trecken, ende met hem communiceren van de
saeck. Menheer van Oosterwijck voers . en heeft zoelang gheen dilaij willen
gheven, maer heeft haer een ure of twee respijt gheboden, om daerenthuscken
haer to delibreren ende antwort to geven . Dit antwort duerde
bijnae drie uren, zoe spracken zij aldus, dat zij den Prijns van Oraingen
ghetrou wouden blijven, al totter Boot, maer zij baden, dat men die vrouwen
ende kinderen souden in genaden ontfangen ende sparen .
Op denselfden dach na middach heeft Coninx volc met al haer gheschut
op een ander quartier beghonnen to schieten ende hebben die wallen van
den anderen ghescooten, alzoe dat die Spangers oplieppen onbeschadich
ende dit duerde tot den avont .
Sanderdachs, welck was den VII Augusti op een Sonnendach, omtrent
den noene beghonnen sij weder to schieten, ende daer na beghonnen die
Spangiers to stormen, ende hebben doer lanc starmende victorie ghecregen.
Als flu die zoudaten van binnen zaghen, dat zijt niet houden en
mochten, zoe hebben zij haer vesten ende wallen verlaten ende zij hebben
den brandt in den stadt ghesteecken ende beghonnen in die straeten
daer die Spangiers den rechten passaghij hadden, om na den Marct to
trecken. Ende menden haer alzoe to salveren, maer den vlucht nemende
an een ander quartier van der stadt hebben aldaer een poort open ghesmeeten
. Maer die zoe tang niet beijden en conden en wouden die Spangiers
niet verwachten, villen zij over die muren ende vesten van der stadt,
daer zij bracken armen ende beenen . Maer die doer die poorten liepen,
worden van die Duijtze knechten, die in dat quartier laghen, vermoort,
want zij stonden in slachoarden int velt .
Eer zij uuttrocken hilden zij noch schutghevaert op die Marckt ende die
Spangiers, victorij hebbende, dreven zij der stadt uut . Daerna hebben die
Spangers haer in alle die huijsen ghespreijt, daer den brandt niet en was
om den rove to hebben, maer doer den brant en hebben zij niet coven,
bedrijven die den heelen dach en nacht duerden, zoe datter maer eenn
kerck ende een commanduers huijs met noch vijff burghershuijsen zijn
ghesalvert ende blijven staen . Ende doer dese brant isser veel volix om
den hall ghecomen van vrouwen ende kinderen ende besten, die in die
huijsen waren.
456 Heer van Oostrum .
165
folio 6v.
Op den 8 Augusti, manendachs als die brant over was, beghonsten zij to
plonderen, datter noch rest was ghebleven in die kelders als olij, rog ende
anders etc. Die Spangers namen veel vrouwen ende kinderen in ghenaden,
die zij om een stuck gelts verchochten, maer die in die furije ghevonden
worden, die bleven al vermoort ende worden doerstecken .
Dit heb is uut een goedt loffelicke persoons mondt ghescreven, qui
vidit 457, ende heeft het spectaculum aenghesien .
folio 7 October, roggen broot drie groot ende een deut. Op den 4 Octobris
welck was St. Franciscus, hebben die uutlanders van Leijden, die binnen
der stadt Haerlem residence hadden, het ghewer moeten draghen van
gouverneurs ende burgemeesters weghen, dot die beste ende principaelste
burgheren niet doen en mochte op dese tijt, welck scheen odioes to zijn .
Op den 6 Octobris zijn die Amsterdamsche sceepen op die Meer van
Haerlem ghetoghen . Alze nu omtrent die Caghe quamen, liepen zij roven
ende stelen ende die boeren plaghen . Die Geusen, dit siende, hebben haer
sceepen terstont bereijt ende zijn na die Amsterdamsche sceepen toegheseijlt
. Zij hebben dapperlijc thegens malcanderen ghescooten, alzoe dot
die Geusen een waterschip creghen met veel volcx ende die grand provost
worden aldaer ghescooten ende voerts, hadden die boeijers die waterscheepen
niet outset, die Geusen souden alle die schepen in zijn macht
ghecregen hebben, want zij waren boven den windt ende dander beneden .
Daernae quamen zij al drupende met langhe noesen binnen Haerlem ende
worden wel dapperlijc begheckt van die turffsdrachters .
Op den 8 Octobris zijnder in presentie ende doer laste van den governeur
Francisco de Verdugo, de schout, burgemeesteren ende regierders der
stad Haerlem ontboden 150 burgheren des naemiddachs to comen opt
stadthuijs, alwaer hemluijden bij den schout voar ooghen ghehouden is,
doer wat manieren dzelve stadt in dezen swaren ende elenden benautheijt
ende wanttrouwen van zijne Coe Mt onghenade gecomen is gheweest . Dan
overmits zijne Co' Mt door ghetrou ende continueerde solliciteren to
houve bij de burgemeesteren ende andere ghetrouwe vrienden an den
Ext1e van den grande commandador maior dickwil versocht ende to kennen
ghegeven is die staet van derselve stadt ende de groote overlast van
de soldaten, niettegenstaende datter nochtans veel goede getrouwe ende
folio 7v. Catholicke burgheren in diezelve stadt alsnoch zijn, die om zijne Coe Mt
alle haer goederen, haer vrouwen ende kinderen in dezelve stadt den rebellen
ende Geusen gelaten hebben ende zijns des conninxs heerleger ghevolcht
totte reductie daerselver stadt toe. Ende dot zij noch wel bereijt
zouden wesen tot verlichtinghe derselver stadt de wapenen tegens hun
457 Die het heeft gezien .
166
vianden an to nemen ende haer vaderlicke stadt met goet ende bloet voor
de Coe Mt to bewaren . Tot welcke vans. supplicatie ende presentatie zijne
Ext1e uijten name des Conninxs ghegeven zijnde, heeft ghescreven aen
Monsr. Heresis, stadthouder van Hollant ende an den voers . governoer
van Haerlem, de burgheren vors ., die hem fideel ende bequaem duncken
zouden, die wapenen gonnen, omme die stadt mitte zoudaten mede to
helpen bewaren. Sulxs dvoern. 150 personen opten dach voern . alle ghegunt
zijnde belast is, dachs daernae elcxs tgewer opte zijde to hanghen,
sonder van tzelve in ghen ghebrecke to zijn op zeckere peijne ende voerts
zijn deep op een roer, dander op een spiets ende hellebaert beset, daer
veel burgheren blijde ende veel droevich omme waren, doerdsen dattet
den secretarius deen den wethouder (ende) deen burgher zoewel die uuijt
die stadt gheweest waren als niet, betrout worden ende dander niet .
Sout. Op den 10 Octobris isser een schip met Bout uuijt Zeelant in stadt
ghecomen ende daer warden ghepubliceert, dat men provisij zouden doen
van Bout Elck sack was ghetaxeert op acht ghulden ende men most niet
meer dan een hallif vierendel teffis haelen ende dat met een belet ten
huijse van Steffen Claesz . Soutman, daertoe van stadtswegen gheordineert .
Item noch worder ghepubliceert, omdat het cooren redelijcxs coops was,
dat men nu provisi zouden doen, want er een scherpen ende benauden;
winter aenstaende was .
Op den 12 Octobris hebben die Hagenaers ende Delftenaers, uuilanders
binnen desen stadt residerende, het geweer doer bevel van den governoer
ontfanghen ende ghedraghen .
Op den 17, 18, 19, 20, 21 grote winden ende zeer starick ghevroesen, den
coud onverdrachelijck, hagel, sneu, daernae wederom schoen weder .
Dit jaer is tot Santfart doer Gods grad sulcken grooten gevanc van vijs,
gheweest, dat het wonder is om scriven ende is menich jaer en ist niet
ghesien of ghehoort gheweest ende het maeckten een groote vervollenis
binnen Haerlem under die goede burghers .
Nadenmael wij ingeseeten van Haerlem dese zoemer niet een voet mochten
setten buijten die poorten van die vrijbeuters uut den Zuijden ende
uuijt den Noerden, sue isser gheordineert tot defensie van der stadt, om
die koeijen ende paerden to bet souden salveren, schanss to macken als in
die Santpoart, omtrent het huijs to Cleeff, tOverveen, to Berckenrode, to
Heemstede op het Sloot, daer lach het vaendel van die Walen, capiteijn
Moinbeck 458 . An die Fuijk ende in alle die schanssen worden Walen geleijt,
om der dach ende nacht om die platze to bewaren tegens die vianden .
458 Gaieffrai de Manbech was kapitein over esn vendel Walen in het regiment van
Verdugo (Laket 2 .16 .1 . s) .
167
folio 8
folio 8v .
Ettelicke burghers, mede koeijhouders, daertoe bequaem, van den Raede
gheordineert om schansmeester to zijn ende die Walen souden contenteren
ende to vreden stellen . Daer is tot acht reijsen toe dese sonder Lang
op eelcken ghulden drie groot ghecorten nae die ghelegentheijt van de
landen, die zij ghehuert hadden, luttel of veel . Ende omtrent Lucas
marct 459 worden die beesten gheeseet als paerden, koeijen, navanant op
twee blancken ende dat was die Taste reijse . Somma datter in handen van
de schansmeesters an ghelt is ghecomen, is ghetaxeert op 28 hondert gulden
ende meer ende als zij haer reckening voerden, droncken zij dapperlijc
den wijn .
folio 9 Noch isser dese zoemer gegeven van elcke koeij hoijs in stadt comende
drie stuvers tot profijt van der stadt .
Dese jaer isser een grote sterffte van koeijen gheweest ; het is niet on
estimeren ende veel beesten zijnder van de vianden ghenomen met ghewelligher
hant, niettegenstaende datter schanchen laghen, maer zij worden
dickmaels versmijt .
Van Sout. Den 22e Octobris zijnder binnen Haerlem ghecomen drie
schepen met lout, diewelcke met licent van die Geusen quamen, doer
groote verlichtenisse doer is ghecomen onder die schamele burghers . Een
sack Bout was op dese tijt een Carolus gulden afgheslagen .
folio 9v. Op den 23 Octobris, welck was op een Sonnendach, zijn alle die burghers
vors. diet ghewer draghen nae middach opt Stadthuijs ontboden voer den
schout van Haerlem . Alzoe der veel op roers gheset waren bij den Wet
ende die gouvernoer die staet van die burghers doerzijn hebbende, heeft
begheert, datter zoeveel roers niet zijn en souden . Naedenmael datter roers
ghenoch waren onder die Walen, maer onder die Duijtzen zeer weijnich
spietzen, zoe zijn EY .c spietzen begheert, want hem docht, dot ze meest
van doen waren.
Desen selfden dach vors . zijnder Walen van Amsterdam voer St . Janspoort
ghecomen, omtrent 150, ende bleven doer een dach of twee ende
vandaer wederom nae Amsterdam ghetrocken.
folio to Die Groote kerck in den ban. Op den 26e dach Octobris tsavonts naet
loff in die Groote Kercke isser gheweest een soldaet van Zirixee, die onder
een Walsche vaendel loch. Dese is gaen Bitten in een van die Groote
kerix portaeldoer ende deden zijn ghevoech aldaer ende vermaent zijnde
van die coster van der kercke, toch hij zijn rapier uuijt ende liep hem nae .
Die coddij van derselver kercke comende, om to zijn nae den coster, zoe
quam die soldaet ende staeckt den coddij in zijn rugge, maer niet doot,
zeer cranc . Hij loch drie of vier maenten zieck to bedde .
459 18 oktaber.
168
Dachs daeran den 27 Octobris worden alle die poorten ende bruggen gheslooten,
omtrent twee uren lanc ; daernae worden die soudaet geapprendeert,
daernae worden die poorten ende bruggen open gedaen . Dese
selfde soldaet, die dit feijt heeft ghedaen, worden tsavonts an een galghe
ghehangen omtrent acht uren .
St . Jansclooster . Op den 28 Octobris, welck was Simonis et Judae, heeft
men hoochwaerdighe heer in Goede, Godefridus a Mirlo, den 2 bischop
van Haerlem, die kerck van St . Jans clooster gheweijt met alle solemnijteijten
ende die commanduer H . Tijmen 460 heeft den misse ghecelebreert
ende die clercken van der Groote schole met die musijckers van die Groo- folio lOv.
to kerck hebben dan dienste helpen singen ende het officium bewaert.
Den 29 Octobris zijn die Amsterdamsche schepen van die Haerlemmeermeer
wederom nae Amsterdam ghetrocken, seer subbijtelicken . Zij en
hebben niet veel uutgherecht, dan schadeloze catten ghewest van stelen
ende roven ende die boeren to plaghen, want daer zeer over gheclaecht
warden ende haer legent en is niet om scriven . Ende hebben met haer
doervaren die stadt tot grooten costen gheweest van bruggen of to brecken
ende to maecken.
St. Bavos kerck wederom gheweijt . Op de XXX dach Octobris, welck
was op een Sonnendach, heeft Godefridus a Mirlo, den tweeden bischop
van Haerlem, die Groote kerck met alle solemnijteijten ghewijt smor- folio 11
gens to acht uren ende men heeft den dienste daer beghonnen to doen .
November troggenbroot twee blancken . Op den 8 Novembris, alzoe die
commissarien van Coenincx weghen binnen Haerlem ghecomen zijn met
gelt ende laecken, maer nae middach zijn nae die Beverwijck ghetrocken
ende hebben aldaer die Walen ghemonstert ende lacken ende ghelt gegeven.
Op den 10e dach Novembris zijender vier vaendelen Walen met die van
Heestemde op die Marct ghemonstert omtrent elff uren ende alzoe nu in
slachoort stonden, zijn ze altezamen op Stadtshuijs gegaen, alwaer die
commissarien stonden ende lieten haer namen opteijckenen, om soudij to
ontfanghen . Onder dese monster van de Walen zijnder omtrent thien of
12 burgheren van die principaelste van der stadt gheweest, diewelcke haer
onder die soldaten ghewocht hebben als soldaet to passeren, maer zij en
hebben niet vroem gedaen, want zij verlochgende haer kerstennamen ende
namen een valsche naem . Het worde haer tot groote schande ghesprocken,
want twas anders niet dan dijverie, die ze deden voer die capiteijnen,
460 Tijman van Wau (1535-1605), rinds 1574 Cammandeur van de Commanderij in
Haarlem .
169
om een seeker stuck gelts of een drinckpenning to hebben 461 , maer hier
voertijts plecht men ze aen een galghe to hanghen off op een galeije to
setten, want zij Coenincx gelt stalen . Het en zijn gheen Hollantze stucken .
folio liv . Den 13 Novembris zijnder Walen to Leprosen ghecomen omtrent 100
personen ende van stadts weghen worder bier bestelt .
Een dach of twee daernae zijn se altezamen nae die Beverwijck ghetrocken
ende Mombeckts vaendel is nae Assendelft ghetrocken .
Op den 21 Novembris zijn die Walen met die vrijbeuters van Haerlem
nae Scheveling 462 getrocken, want die gouvernoer hadden vernomen,
datter van weghen den Prins van Orangien knechten anghenomen worden
ende om dot nest to stoeren zijn se darwaerts ghetrocken ende hebben
schutgevaert ghehouden ende een deel om den hall ghebracht ende die
lantluijden gheplondeert. Zij brachten die ghevangens in stadt met een
capiteijn genaempt Cornelis Lourensz. van Amsterdam, die int beleg in
Haerlem ghelegen hadden ende heeft Cesaers die oude Lombarts dochter
ghetrout. Doer worden een Wal doot op een waghen in stadt ghebracht,
die to Scheveling ghescooten was ende een deel gequest .
folio 12 Dese capiteijn Cornelis voers . is den 27 Novembris op een waghen sittende
na den Zuijden ghetrocken met licenci van den gouvernoer van
Haerlem ende den 7 dach Decembris wederom in stadt ghecomen ende
in ghevangenis gegaen.
Den 30 Novembris op St. Andries en dach zijnder forriers van Spangiers
in stadt ghecomen ende nae middach beghonnenze to forrieren ende dot
doerde vier of vijff daghen lane ende het maeckte groote verandernisse
onder die burghers, wantter twee vaendelen Spongers comen souden ende
het vaendel van die Duijtze, Nederlantze knechten zouden vertrecken,
want elck was vervaert voer die Spangiers .
Dit jaer hebben wij al zulcken quantite van muijsen ghesien in dese landen,
dot bij manstijden niet en is ghehoort ghewest, sulcke schade, als zij
ghedaen hebben van coren to eeten ende schadelijc in alle vruchten der
aerden 463 . Tis anders niet ghewest don een plach van God, om ons
folio 12v. sonden willen als die sprinckhaenen int Oude Testament.
December, troggenbroot seven oortgens, trout een scoter het mertgen .
Den eersten ende den tweeden dach Decembris quaet weder van regen
ende wijnt, bijsonder snachs.
Dachs voer St . Barberen en dach, den derden Decembris tsavonts om-
461 Het was niet ongetrruikelijk, dot trij een monstering meer saldaten werden apgevoerd
don er in werkelijkheid in dienst traden, hetgeen vaor de kapiteins financieel
vaardelig was.
462 Scheveningen .
463 De schrijver sgreekt op blz . 171 over een schane oogst!
170
trent vier uren zijnder twee vaendelen Spangers 464 in stadt ghecomen,
maer zij liepen sonder ordinancie in die burghershuijsen, want zij en waeren
noch niet bescheijden met beletten . Dus wasser groote benautheijt onder
die schamele burghers, want die Spangers dwonghen die burghers
ende ingheseeten den cost of ende daer waren der veel, diet verlopen
mosten ende niet in huijs slapen .
Op den 4 Decembris, welck was St . Barberen en dach ende den tweden
Sonnendach van de advent, is capiteijn Jacob Winckenburch met die Nederlanders
to schepe gegaen na Sparendam, alwaer zij bescheijden waren
om to blijven ende Sparendam to bewaren van Coenincx weghen. Dese
Duijtze hadden oock grooten schaden ghedaen om huijsen to brecken ende
kelders open to doen met hulpen van die Walen, die ook niet en shepen.
Op denselfden dach ende wel twee drie daghen daernae zijn die Spangers folio 13
met beletten in die burghers huijsen gheleijt . Zij deden die burghers groote
moeijten an, want zij wouden ende dwonghen die burghers die cost of
ende woudent hebben met forsse. Die burghers liepen claghen an die burgemeesteren
ende aen den biscop van Haerlem, om ordinancie ende lichtenisse
to hebben, datzet zoe niet mochten houden, maer zij creghen luttel
troost. Godt beetert . Daernae warder ofghelesen, dat men die Spangers
anders niet geven en souden dan vier, licht ende slapen ende asijn ende
anders niet . Daernae quamt in stilte, als die Spangers die beste logementen
in hadden binnen der stadt ende men gaven ze mest die cost om vrede
to hebben, diet vermochten .
Op St. Tomas dach 465 quamen die vrijbeuters ende hadden bij Alcmaer
gheweest om een roef van paerden, koeijen, calveren . Dese boeven yen
rusten nimmer mer . God betert, want zij en moghen niet zijn, dat haer
niet toe en hoort .
Op ten 27 Decembris, welck was St . Jan Evangelist ende op Alderkinderen
en dach 466 groote storim van windt uut den Noortwesten gheblazen
ende daer zijn dijcken doer ghebrocken, alzoe dat wij rontdom int water
zijn gheseeten . Ende 29 Decembris omtrent den avont beghonst het water
to vallen ende to vertrecken .
folio 13v.
Dit jaer tot Kersmis toe een soete sachte winter, nauwelix us of sneu;~
maer variabel van winden, storm ende reghen . Dit jaer ist oock een
droghe sourer ghewest ende een schoone oost . Lof Godt.
464 Zij b(even tat 10 september 1576 en stonden onder commando van de kapiteinen
Francisco de Salazar en don Gaapar de Gunea (loket 2 .16 .1 . kk) .
465 21 december .
466 28 december.
171
La fijn . 1575 .
Conclusion. O Here almachtighe God van onsen vaderen Abraham,
Isaac ende Jacob, die hemel ende eerde met al haer schieringhe ghe~
schapen hebt, onbeghrijpelijc ende sonder eijnde is die barmharticheijt
Uwer ghelooften alle creatures lancmoedich, zeer barmhartich ende bedroevende
over die boescheijt der menses .
O Heer, ons sonden gaen boven dat zant der zee, want wij gheen ghetael
daeraf en weten, wij en kennen ons niet waerdich to zijn die hoecheijt des
hemels to beschouwene, overmits die menichfuldicheijt onser boscheijt .
Zoe vallen wij voer U voeten seder metter herten begherende ghenaden
van U goetheijt. O Here, wij hebbent qualick ghemackt, wij kennen onse
schult, wij begheren ghenaden ende wilt ons schulden vergheven ende
slaet U ooghen over U volck, die dus deerlick Bitten in den kul daer lewen.
Nochtans en zijn wij van U barmherticheijt niet vergheten, want die
Ghij lief hebt, die castijt Ghij ende Ghij en verlaet niemant . Want dese
verleden jaren 73, 74 hadden wij verhopt, dat het beter met die burghers
ende ingheseeten souden gegaen hebben, maer die hant des Heeren
folio 14 is over ons, om ons sonden wines, want niemant wil zijn quade leven beteren
ende semen een nieuw aen.
Dus God keert ons arme zondighe menschen tot U ende dat wij alzoe tot
U komende een beter ende zaligher leven moghen crighen ende dit toecomende
jaer wat ende ghenadigher van U moghen ghehandelt worden .
Twelck ons wil gheven ons Heer Jesus Christus, het zij met ons gheluck
of ongheluck, denwelcke zij loff, eer ende prijs ewelijc duer ons ende
onse die goede stadt Haerlem ende zijn ingheseten .
172
c:2 W1;92rwR
/5,f
Doen 467 die Spangerts Haerlem beslooten hadden (1572) van den 18 dach wo11e
Decembris aff en vont men niet eenen wollen lackenvercaper in de gan- lackenvercooPers
sche stadt tot het jaer 1577, dat alle die uutheemsche soldaten gansch
vertrocken waren, overmits dat het die burgerij al aen die zoldaten, zoe
voer zoe nae, to cost geleijt hadden, alzoe dat zij gheen macht en hadden
zoodanighe neringhe to generen. Maer ontlast zijnde gheheel van de zoldaten
hebben die haer vermoghen om sulcke comanschappe to anvaerden
wederom ijet beghonnen . Want die beste neering, die men doen to Haerlem
in Hollant vant was lacken ende brouwen, vettewarije, diet was bekant.
Gheschiedenisse binnen der stadt Haerlem 1576.
folio 1
Schout: Sebastijaen Cranhals .
Burgemeesteren : Mr. Philips Matius, Mr . Dirick Beckesteijn, Mr . Ghisbert
Ness, Dirick Claesz . Wij .
Schepenen: Mr. Franc Ness, Wouter van Rollen, Mr . Pieter Hals, Steffen
Claesz . Soutman, Claes Janss . Rembrantsz., Andries Jansz . Brau, Jan
Dirixz . pottebacker.
Trezorier : Cornelis van Berckenrode .
In fine decembris Anno 1575 . In den jaeren ons Heeren 1575 isser bin- Placcaet
nen Haerlem van Coenincx weghen met placcat gepubliceert, dat men nu
voertan observeren souden onder alle secretarizen, notarizen, geestelicken
ende waerlicken alle stilen van brieven to scriven op den eersten
dach vant jaer 1576 beghinnende ende zoe voerts, wanter groote abbuijsien
ende bedroch daerdoer zijn ghecomen 468,
In den jare 1576 den 23 Januarij in de middernacht gedurende tot om- Wijnt
trent vijff wren, wast al to lastinghe swaren wint, weijende uuten Westen, folio lv .
als bij mans leven oijt ghehoot was, waerdoer die stede van Haerlem groote
schade gheleden heeft van kercken ende huijsen . Drie wintmolens, die
onder die voet weijden, die meest van den rijckdom ghetimmert waren,
467 Dit tekstgedeelte is later bijgeschreven.
468 In Haarlem gold tot flu toe de Baodschapsstijl, waarbij hat rangnummer der jaren
met Maria Boodschap (25 maart) veranderde .
173
noch boven dese tijtelicke schade, datte beclaghen is, groot om to verwonderen.
Twee jonghe dochteren op een bedde ghelegen, zijn bevallen
van die Cecilien kercke 469 , dat den een steendoot bleeff ende dander met
maer wat ghequest . Ende op ander platzen zijnder noch vrouwen ende
kinderen bevallen gequest, sulcx doer Gods hulpe worde ze gheholpen,
waerdoer eenighe gesont, ander gequest vandaen quamen, twelck deerlick
om scriven is, maer noch derlicker, diet ghesien hebben . Maer alzoe,
dat dese wint niet voer wilt, maer voer een aertbevinghe ghehouden
worden, want die burghers laghen op haer bedden en schudden ; die
doeren, gheen clinck houende, opende haer selven, ja bij sumluijden driemael
ende mer toeghedaen zijnde . Niet en mochte helpen, sulx dattet
wel to considereren staet, dat die hant Godts over ons opgheheven is om
to straffen ons bosse quade opinie ende viantelick leven. St. Bavoss kerck
heeft doer dese groote wint veel schade geleden omtrent thuscken die vier
ende vijff hondert ghulden, als min die kerckmeesters hebben gheseijt .
folio 2 Op den 28 Meij isser geordineert, biet ghelieven van burgemeesteren, dat
elcke person nae Sparendam ende Assendelft vaerende een oortgen mosten
gheven ende alle grasschuijten, visschers, hoijschuijten een halive stuver.
Dit gelt was gheardineert, omdat men het Penningsveer souden stoppen
met schepen to zijncken ende met aerde, want die Geusen daerdoer
quamen ende dit most aldus uut die reijsende luijden uut ende invaerende
comen, die het water ghebrucken wouden . Die stadt worden zeer benaut
doer die travalgij ende last der Spangerden ende Walen ende dit gelt
doerde to geven tot Omnium sanctarum 470 toe, want het water worden
alsdoen gheslooten van ijs . Doen gaven zij noch in die poarten . Men gaven
totdat die soldaten uutter stadt vertrocken als bier nae gescreven
staet.
Julius . Op den eersten Julij, welck was op een Sonnendach, zijn alle
hospitalen, gasthuijsen, kerckmeesteren ende ander gootshuijsen in der
stadt Haerlem bij advijs van burgemeesteren verandert ende verseet ende
dit worden gheleesen van een cappellaen op die preckstoel in die Groote
kerck etc .
Op den 13e Julij, welck was op een Vrijdach ende was St . Margretendach,
isser een schoone processi ghehouden generael in memorij, dat die stadt
weder an dien Coe . Mt. gegaen is .
zirickzee Op denselfden dach voors . des tsavonts hebb men zeer ghetriumpheert
469 Bij het gelijknamige klooster in de Ceciliasteeg .
470 1 november.
174
jilt vieren rontom die stadt van blijschapt ende victorie, dat Zirriczee 471
gegaen was in handen van de Coe . Mt.
In fine Julij isser gheslooten bij burgemeesteren ende schepenen van
Haerlem, also der groote benautheijt was onder die burghers, want burgemeesteren,
schepenen, geestelicke personen, secretarijzen, boden, poortwachters,
forrijers, edeldom, schout, uutlanders, het was al vrij ende die
lasten quamen zoe groot op die burghers, want het hadde to langhe geduert
ende die clachten waren zoe groot ende dat doer die groote ende
onspreckelicke benautheijt, dat zij leeden om die Spangers, die cost ende
servici to geven, zoe hebben burgemeesters ende schepenen versien, opdat
niemant exempt zouden zien, groot noch cleijn . Want zij worden getaxeert,
nae qualite, die een op VI gulden, op een daelder, navanhant die
personen gestelt waren . Alsdus deden zij die burghers verlichten met haer
eijgen, want men sagender gheen gat in, am haer tevreden to stellen, want
verdriet, aermoet, benautheijt saggen die burghers haer ooghen uut . Die
Spangers woudent hebben . Ende alle excijsen worden op dese tijt verhocht
als van bier een thon XV stuivers, tarwe 4 stuivers, rogge, garst,
die sac 4 stuivers en de alle ding navanhant .
Het is dit jaer, lof God, een schoone oost gewest op garst, tarwe, hennip,
havere, maer die rogge en was niet wel gheslagen, maer zeer veel hoijs
isser in stadt ghebracht, dat wonder is om scriven . Het wasser zeer qualicken
opghestelt doer het groote water, want die dijcken waren qualicken
bewaert.
Ende dese comer isser groote schade geleden van die soldaten, want zij
haelden met schuijten ende wagens het beste gras ende hoij uut die velden.
Zij en saghen noch en spaerden niemant rijck noch arm .
Van die schanssche om Haerlem . Den schansse in die Santpoort, ant
huijs ter Cleeff, Overveen, op die vaert nae den Naerdenhout bij het huijs
to Berckenrode . Ende dees waren gheordineert, omdat zij die koeijen
souden bewaren ende elck persoen die koeijen, pincken, paerden hilden
mosten hiertoe contribueeren elck koe op 3 stuivers, pincken naevanhant
ende dat om die drie wecken eens, die cleijne besten navanhant ; van boeren
waerender wachters gestelt snachs om drie stuvers .
In principio Augusti zijn alle die poortwachters bij burgemeesteren ende
schepenen ontboden ende dat bij ordinancie van die wet, want daer waerender
veel, die gheen gheweer en droeghen dus wasser veel twist . Daer
zijnder veel uutghenomen ende ettelicken ist gegunt, om to draghen ende
471 Eind juni was Zierikzee avergegaan in Spaanse harden . De 3paanse troepen gingen
meteen aan bet muiten wegens achterstallige soldij en verlieten daaram weldra
weer de clad .
175
Contribucie
folio 2v.
Nata. Zce lang als
hert garnezoen in
Hazrlem geweest is
ende heUben zij
gheen soldaten
ghehauden
folio 3
folio 3v.
haer worden belast, niet to comen op die wacht sonder gheweer op die
boeten van twee stuvers, alst zijt niet en droeghen ende zij hebben een
nieuwen eedt ghedaen . Het mees draghen en dierden niet lang, die capiteijnen
van de stadt en woudet niet taelaeten, daer was veel to doen .
Ordinancie ende den eedt 1576 472 . In den eersten sullen die capiteijnen
ende poortwachters ghehouden wesen, opt Sant to comen, ter gedesigneerder
uuijre, henluijden bij den bode beteijckent voer den lesten slach
gheslaghen sal hebben op peijne van een stuver een haliff uuijre, twee stuvers
ende den gheheelen voernoen drie stuvers ende nae noene voer de
clocke tquartier voer eenen geslaghen sal zijn ende na een stuver, haliff
uuijre twee stuvers ende geheelen nae noen drie stuvers ende dit sal sonder
wettige oersaecke tot dispositie van den capiteijnen, de boeten voer
tgemen rott .
1st dat ijemandt van huijs reijst, sal ghehouden zijn ijemant van een ander
rot to verwillighen in zijn plaetze zijn wacht to bewaren op ten boete van
ses stuvers . Sullen voerts nijemant innelaeten sonder paspoort of goede
kennisse, opte teijckenen henluijder naemen, deselve wel ondervraghende,
waer zij vandaen comende, wat zij begheren ende waer zij logeren
willen ende brengende den naeme volgende den costuijme van doen .
Een ijegelick uuijtgaende mede to vraghen, waer hij heen wille gaen,
selve naer vijanden landt to thoenen billet van gouvemoer ofte van de
stadt ende anders nijet, ende ijemant vandaer comende to brenghen ofte
ten minsten laeten bij den gouvernoer, om geexamineert to worden .
De capiteijn sal ghehouden wesen tweemaels dachs to visiteren op die
boete van vier stuvers ende ijemant sonder oorlof van de wacht gegaen
wesende, sal verbeuren Brie stuvers ten behoeve vors . ende die met consent
van de wacht gaet ende langer uuijtblieft dan een uuijre, verbeurt een
stuver ten behoeff voors .
Dat ock nijemant hem en vervoerdere opte wachte to drincken ofte aldaer
droncken to coemen opte boete van drie stuvers, die allen denghenen, die
mede drincken oft droncken zijn int particulier als boven sullen moeten
betalen.
Sal een ijegelijck van de wacht hem wachten den een danderen to injurieren
ende iniurieren malcandere sal verbeuren ses stuvers ten behoeff
voers . gereservert den iniureerden zijne actie, zoe hijt verstaet ; soe verre
ijemant zijn mes in grammen moede trect, sal verbeuren twintich stuvers
ende arbitrael gecorrigeert worden naer ghelegentheijt. Item sal een
ijegelijck totten wacht gedesigneert daegelix heur gewer draghen op peijne
van twee stuvers, zoe dickmael hij in gebrecke sal wesen, niettegenstaende
472 Ordinantie ook aanwezig in stukken Verwer (hs, . 41), folio 64v.
176
hij den dach de wacht heeft, dan nijet, ende sal daertoe den rotgesel den
anderen moghen bekeuren, de boeten applicerende als voeren .
Alle welcke boeten terstont sullen moeten betaelt worden sonder contradictie
ende in gevalle ijemant de boeten nijet en betaelt, sal gepant werden
op dobbelt gelt, tappliceren deep helft tot behoeft vant rot ende dander
helft voer dengheenen, die executie doende .
Die bedelaers ende vremdelinghen uuijte stadt to houden ende zijn deselve
Leprones anwijsinghe nae tgootshuijs to wijsen .
Indien men bevindt, dat een rotgesel den anderen bekeurt hebbende ende
malcanderen de boeten quijtschelten, sullen elx moeten betalen drie stuvers
to behoeff van rott .
Den eedt. Dat zweren wij, dat Heijlighe oude Catholicken gelove ende
den Roomsche relligie to onderhouden ende to defenderen, de Co .e Mat.
ende de stadt Haerlem gehou ende getrou to wesen, dardinancien gemackt
op stuckt van de wacht to onderhouden naer alle onse vermoghen .
Ende van evenerre, wij ijet hoeren tenterende tot achterdeel van tselve
gelove, de Coe, de stadt ende de heeren van de stadt, tselve terstont den
burgemeesteren to kennen to geven ende al to doen, dat goede rechtvaerdighe
cappiteijnen ende goede poortsitters ende wachthouders schuldich
zijn to doen .
Dachs nae Assumptionis Marie 473 in Augusto is bij scrivens van den folio 4
Hove van Hollant die wet van Haerlem verset als hiernae :
Burghemeesters : Mr. Dirick van Beckesteijn, Mr . Gisbert van Ness,
Wouter van Rollen, Claes Janss . Rembrantz .
Schepenen: Mr. Gerrit van Ravensbergen 474, Mr. Frans Ness, Dirick
Claesz . Wij, Steffen Claess . Soutman, Mr. Jan van Adricom 475, Aeriaen
Pietersz . Deijman 476, Pieter Claesz . van Hoaren
473 Maria Hemelvaart, 15 augustus .
474 Gerrit van Ravenstrergen (St . 1583) was reeds verscheidene malen schepen en burgemeester
geweest. Hij maakte bezwaar tegen zijn nieuwe benaeming tot schepen,
omdat hij zijn poorterschap had apgezegd . Hij was gehuwd met een dochter van
burgemeester Willem Ramp en eerder met een dochter van. Mr . Vincent Carnelisz .,
thesaurier-generaal van Karel V .
475 Mr . Jan van Adrichem (st. 1606) was ook regent van lit H . Geesthuis en weesmeester.
Later werd hij geestelijke . Zijn zuster was gehuwd met de school Vincent
Jacabsz.
476 Adriaen Pielersz . Deyman (1530-1602) was sinds 1576 vele malen schepen en burgemeester.
477 Pieter Claesz . van Hooren bekleedde tat 1619 vele fucLCfies in Haarlem . Hij was
een van de 20 rijke Haarlemmers van 1575 .
177
September 76. Den 9 dach Septembris, welck was op een Sonnendach
nae middach isser secker scriven gecomen binnen Haerlem van Monsr .
Heresis, stadhouder van Hollant, dat die Spangerden terstont haer geret
souden maecken om to vertrecken. Ende daer worden van stadts weghen
gepubliceert wetter clocke, dat zoe wije ten achteren was aen die Spangerts,
dat zij met haer Spangerden tot haer faendregers souden gaen, om
aldaer op to teijckenen wat zij verleijt hadden ende alzoe verhopende betaling
to crijghen. Ende alle schutvaerders mosten haer ghereet vinden
sandersdachs smorghens aen die craen 478 , om haer wech to voeren .
Spangers scampten Op den l0en dach, welck was op een Mannendach, schampten die Spangers
smorgens to acht uuijren to schepe, daer grote blischap om was .
Dese Spangers hebben die stadt gecost, sint dat zij in stad hebben gelegen,
over de verticht duijsent gulden, behalven dat die Walen gecost hebben
ende wat het die burghers gecost heeft ende is niet om scriven .
folio 4v. Dese twee, drie daghen, als nu die Spangers wech waren, zoe meenden
die burghers, dat zij verlicht zouden worden, om die sware last, die zij
gheleden hadden. Die vrouwen, die die Spangers ghehadt hadden, liepen
aen den gouvernoer, Mammerzelle ende aen den biscop van Haerlem ende
aen burgemeesteren om verlichteniss to crijghen, maer daer en was,
Godt beetert, gheen audienci, maer mosten haer in die benautheijt tevreden
stellen.
September den 12 dach, welck was op een Woensdach omtrent XI uuijren,
Binder twee faendelen Walen in stadt gecomen ende al tot lasten van die
burghers ende zij quamen van Assendelft .
October 76. Den 12de Octobris zijn die knechten west uut die Beverwijck
getrocken, maer daer blef een faendel of twee leggen .
Op denselfden dach nae noene zijnder twee faendelen Walen op Sparendam
ghecomen ende bleven aldaer leggen ende die helft van die op het
huijs ter Harte ende al op stadts costen van brant etc .
Capiteijn Winckenburch met zijn knechten zijn op desen dach voers . vertrocken,
want zij leeden daer grooten hongher, alzoe dat zij altemet in
drie daghen gheen broot en aeten ende zij bedreven groot ghewelt van roven
ende stelen als van besten, koeijen, kalveren etc . ende die stadt heeft
groote coste van haer ghehadt als van brant, broot en groote schade gedaen
aen den Sparendamsche dijck.
Omtrent St. Lucas 479 hebben die Walen die Beverwijck in toto verlaten,
die zij wel gheplondert ende beroeft hebben . Die Duijtze knechten ver-
478 Aan het Spaarne, nabij de Damstraat.
479 18 aktober.
178
lieten mede het barrende gat 480 ende soldaten uut (de stad) die zijn daerheen
ghetrocken om to leggen, van 14 dagen tot 14 daghen, om dat to
bewaren.
Lucas merckt 76 . Ossemerckt . Ossemarckt binnen Haerlem ghehouden folio S
op die Merckt . Voer stadthuijs stonder 32 of 33 ossen int ghetal ende niet
mer. Van hooter en kaesse wasser zeer weinich ende die stout op die houc
vant gat van die Houtstraet aent Sant, een tonne booters om 42 golden,
min of wat mer slap. Daer en worden niet vercocht, want daer en was
geen gelt onder die burghers .
Op den 19 dach Octobris zijn die Geusen in die Beverwijck ghecomen
met vijf faendele soldaten ende veel paerden ende zij beghonnen aldaer
to schaffen ende daer worden van stadts weghen gepubliceert dat zoe wie
koeijen buijten hadden, datte ze wel souden bewaren op haer perickel . Dit
worden smorgens to neghen uuijren ghelesen .
Brant binnen Haerlem
Wanneer den drie en twintichsten van October was voor handen
Zoe was to Haerlem voerwaer groot verdriet
Want daer wel vijfthalf 48 1 hondert huijsen verbranden
Waerdoer die stadt bina geracte to niet
1576 Octobris den 23, welck was op een Dingesdach, St . Severinendach
smorgens thusken vieren ende vijven isser al to grooten brant binnen
Haerlem gheschiet ende is gheresen out het wachthuijs van die soldaten,
die wacht hebbende op het Sparen aen die Craen int Anckercken aent
Hooeft. Drie boeren, int Spaeren leggende met haer schepen ende haer
goet bewarende, worden aldereerst den brant in waer, daernae begonsten
zij to roepen tot die ghebueren: brant, mort, brant! Die soldaten, dat hoorende,
beghonsten die burghers op straet comende om dat to blutzen, to
smijten ende to stooten ende dwonghen se noch daerenboven in huijs to
gaen wel een halif uuijre lang, eer die clock clopten, alzoe dat crijten en
roepen niet helpen en mochten. Dan omtrent vijff uuijren begonst den
clock to trecken ende daer was een starcken wint Noortoost nae Noorden,
doer desen wint is die brant over die huijsen van der stadt zeer deerlicken
gheslaghen, als out den oorspronck het Anckercken over die Craen . Die
zijen die straeten die onstecken ende verbrant zijn, hier en daer een
480 Een inham in bet IJ ten noardweaten van Amsterdam ander Oostzaan .
481 41 /z .
179
folio sv . huijscken blijven staen: Berckeroostech aen deen zijde naet Zuijde, die
Langhe ende Corte Veerstraet, die Cleijne Houtstraet ten halifweghen,
Turffstech een deel huijsen, die Naningan daer bleef een huijs staen, op
het hoexcken van die Warmostraet, Schaschelstraet, die Oude gracht aen
beijde zijden, die Vrancestegh, het Cleijne Heijlighe lant veel huijsen,
Peuselaerssteech, die Houtstraet over die brugghe tot het Tech erff toe,
Paerdesteech, Gieerstraet, Breestech, Maddelenestraet, St . Annasstraet, in
die Ramen ende daeromtrent, Lange Gasthuijsstraet, Barrevoetestraet met
St. Marthenshoefcken 482 , Corte Gasthuijsstraet, St . Gangloff kerck, die
Oude Gracht aen beijde zijde die Gasthuijsbrugge, tgrachtgen bij die
Heel, Coninckstraet een deel huijsen, Brouwerstegken ondert gasthuijs .
Het gasthuijs van St. Elisabeth is mede verbrant met die kerck .
Dese brant duerde van het uuijre vors . tot drie uuijren tote naemiddach
Dingendachs sonder ophouden . Ende daer gheschiede groote onverwinnelicke
schade. Daer worden redelick goet gebercht . Sommighe en hebben
niet behouden. Daer en worder niet veel gequest, dan een of twee versmoort,
die worden van die huijsen bevallen . Die brant ginc op veel plaetzen
ghelic op ende daer verbranden aen huijsen int ghetal bij die homanschapen
aengegeven doer bevel van burgemeesteren omtrent vijff hondert .
Zij en was niet om blutssen, want het gins aen alle quartieren . Hadden
die soldaeten, aldaer die wacht hebbende, terstont die burghers toeghelaten
den brant to blutzen, vier man soudet ghehouden hebben met hulpe
van God .
Hier staet to aenmercken, hoe dat tgoet van die burghers in schepen, int
water, op straete gheworpen worden ende daer waeren veel huijsen met
cooren, garst, tarwe, rogge, hoij, dat mede verbrande ende op straet gheworpen
worden . Hoe die craemvrouwen, siecke personen uuijt haer huijsen
ghesolgeert worden, dese ellende en is niet om scriven .
folio 6 Daer worden processi generael met het H. Sacrament ghehouden, om die
brant, om Godt to bidden, dat Hij ons zouden willen helpen .
Den 24 Octobris worden die soldaten gevanghen, die den brant gemaeckt
hadden. Dien nacht daeraen waeren die burghers noch doende, om den
brant to blutssen ende den clock ginc dijc in den nach: brant, om die
burghers bijeen to houden .
Die burghers hebben rontom die stadt in alle homanschappen wacht moeten
houden doer bevel van burgemeesteren wel acht daghen lang . Dese
brant in die Berckerochsteegh duerde wel drie wecken sonder ophouden
to branden ende al eeve stach wasser volck bij, om to helpen .
Den 25en Octobris snachs zeer starick ghevrosen ende was zeer coudt .
482 Het Sint Maartens- of Brauwershofje .
180
Op den 26en dach hebben die Geusen, die in die Beverwijck laghen, een
soldaet, die den brant helpen macken hadden ende was uut het faendel
ghelopen, tot die Leprosen ghebracht ende daer quam een trommelslagher
aen stadt ende liet weeten dat zij een gevanghen hadden ende hij worden
in stadt ghehaelt van die provoest, want hij hadden hem beroemt, dat hij
die Papauwen aen brant gheleijt hadden . Die Geusen, dat hoorende ende
mede compaci hebbende, hebben hem naet stadt ghesonden ende die
Geusen zijn wederom vertrocken ende zij namen een soldaet mede met
haer, die van Alcmaer alhier ghecomen was om zijn schelemstucken .
Den 27en nacht starick gevrozen . Het Sparen ende die grachten waren
ghesloten . Een schoen dach weder van soenschin, maer coudt.
Op den 27e dach worden die soldaet voors . den 26 inghebracht, op die
Marckt ghehanghen, omdat hij uut zijn faendel gelopen was, ende daer
louder noch een ghehangen worden, genampt Guillaem, maer hij worden
verbeden .
Den 28en welck was op een Sonnendach ende was Simonis et Juda zeer folio 6v.
coudt. Op desen dach heeft men H . waerdighe H . biscop van Haerlem
gepreckt ende heeft die burghers ghebeden, dat zij toch drie daghen souden
willen vasten ende bidden, opdat wij alzoe hod souden moghen versoenen
ende dat die plaghen ende zijn grammen moet van ons souden
willen nemen .
Den 29 Octobris mistich weder, groote benautheijt onder die burghers,
want men beghon wederom op een nieu to forrieren, alzoe dat ze dubbelde
lasten cregen, want die ghebrant waeren, quamen daert niet gebrant
en was ende die een soldaet hadden, crecher flu twee.
Connincx volck hebben Assendelft verlaten met die Geusen ; daer zijn die
Geusen daer wederom inghecomen met drie of 4 faendelen .
Den 30e Octobris mistich, regen op den avonstont schoen weder .
Den 31e Octobris regen, mist aldendach .
November 76. Omnium sanctorum 483 goet weder, niet coudt, den wint
Zuijden, nae noene regen .
Omnium animarum 484 zeer schoen weder ende zoenschien .
Omnium animarum omtrent elf uuijren isser brant gheclopt ende was to
doen in die Houtstraete in een kinderwieghe .
Op St. Huberts nachs den 3 Novembris hebben die Geusen twee schuijten
met vijs van die Langhe boom 485 ghehaelt . St. Hubertsdach siender sesthien
convoien van Amsterdam ghecomen tot Sparendam, omdat die
483 1 november .
484 2 november.
485 Langeboom was de boom over het Spaarne bij de Langebrug.
181
Geusen over vijf, ses wecken een convoij met een deel schepen to voeren
ghenomen hadden ende zij laghen zeer starick op het water aen alle canten.
folio 7 Op desen dach voirs . worden die hoomanschapen belast, dat zij lantluijden
ghereet zouden maecken tot zeecker getal, om Sparendam to schanssen,
want zij waeren vervaert ende menden aenstoet to crijghen .
Op den 4e Novembris welck was op een Sonnendach zijn die Geusen voer
St. Janspoort ghecomen to paerde ende to voete ende hebben zeer dapperlick
gheschermutzeert aen beijde zijde ende daer quamen veel soldaeten
gequest in stadt ende een Boot, een halif doot, die starff naderhant . Ende
op denselfden dach waerender to paerde voer die Houdtpoort ende to
voete smorgens to acht uren ende dese schermutzin duerden aen beijde
zijden omtrent thien uuijren ende den anslach van buijten was ghelijck
ghemackt.
Die Geusen van Noortwijck ende uut die Beverwijck beletten die van
Haerlem, dat zij van Santfort gheen vijs mochten crijghen ende al dit spul
was, zoe men zeijden, omdat die Geusen wouden hebben, dat men die
soldaeten niet voeden en souden ende wouden se uut stadt hebben . Daerom
saeten die zeeluijden stil vier of vijff daghen .
Den 9e Novembris isser den eersten waghen nae die Beverwijck met brieyen
van die capiteijnen van der stadt aen die capiteijnen in die Beverwijck
ghesonden, dat zij vrij en franc souden comen, met een vaetgen van
XVI stoep.
Naemiddach isser een paert ende een waghen ende veel volckix to voete
St. Janspoort inghecomen van Alcmaer, onder welcken veel burghers van
Haerlem waeren ende daer was grote blijschap, maer ten duerde niet
lange .
Neghen convoijen tot Sparendam gearriveert.
Den 12 Novembris op St. Lebeuijns en dach isser gepubliceert, dat alle
diegheene, die van Alcmaer ende van ander steden in waren ghecomen,
dat zij eer die zoen onderginc uut stadt souden gaen, want die van het
Norderquartier maeckten veel exceptien ende wouden die van Haerlem
niet kennen, zoe men seijden 488 . Ende die in Haerlem begherden to blijven,
mosten voer burgemeesteren comen binnen drie daghen, om een eedt
to doen, den Coe ende die stadt ghetrou to zijn ende die dat niet doen en
wilde mosten schampen, de facto .
placcat van tgelt Den XVI dach Novembris op een Vrijdach isser binnen Haerlem een
folio 7v.
486 Deze situatie veranderdz pas, tcen Haarlem zich weer bij de partij van de grins
aansloot .
182
placcaet gepubliceert van goude ende silvere munte in den lande van
heerwertover etc . Daer zijnder in druck geprint .
Den 17e Novembris is monsr . Pieralta met die rest van die Spangers uut
Haerlem ghetrocken ende dat waeren die laste Spangers, alhier in dienste
ghelegen.
Den 21 Novembris is monsr . Mammerzelle corronel, admirael van de zee
ende gouvernoer van Haerlem gheworden in die plaetze van monsr . Verdugo,
diwelcke Haerlem verlaeten hadden ende in Brabant bij die Spangers
getrocken .
Omtrent St. Katerijn 487 hebben die soldaten van der stadt het barrende
gat verlaeten, dat zij dus Lang bewaert hadden ende die Geusen de facto
zijnder inghecomen .
December 76. Conceptio Marie den 8 dach in Decembris hebben die
soldaten van der stadt meuterije gemaeckt onder malcanderen ende sloegen
die trommelen ende riepen : gelt! Zij worden op dit pas met worden
to vreden gestelt .
Eodem die des savonts recht voer vier uuijren isser een doerwaerder van Flaccaet van peijs
die Staeten in stadt gecomen ende heeft een placcaet 488 van Coenincx ende vrede, die tat
weghen ende van die Staeten van de lande, peijs ende vrede met een GCndt besloten was..
solenniteijt afghelesen, alzoe dat men nu vrij ende franc overal mochten
vaeren ende negocieren ende hanteren, elck nae zijn gelieven . Men brande
pectonnen, men schooten op die muijren .
Maer een dach of twee daernae die nae die Geusen wilden vaeren, mosten
noch paspoort haelen . Het was die capiteijnen al om gelt to doen, zoe
datter groote murmeraci onder het volck was ende die waghen en ginc
niet wel .
Op den 9 dach sijnder twe capiteijnen met een burgemeester nae monsr .
Heresis getrocken, om die zoldaten to vrede to stellen, want zij muijten in
stadt .
Op den 9e dach Decembris welck was op een Sonnendach, worden alle Contriburtie vcer die
die rickdomme ende welvaerende burghers voer die burgemeesteren ende saldaten
schepenen ontboden, om elck nae zijn gelegentheijt lenijng op to brenghen folio 8
voer die soldaten. Die burghers en waeren niet ghenoch belast, men mosten
ze noch meer belasten, zoe datter veel to doen was, want burgemeesteren,
schepenen, schout, het was al vrij, gestelick mede . Het quam al op
die schamele burghers aen ende zij haelden haer poeten doer doer, God
wilt haer loenen . Die soldaeten hebben gemeuijt op desen dach .
487 25 navember .
488 De Paaificatie van Gent van 8 npvembez 1576 . Gedrukt bij Bar I, 739/Blecaurt en
7apikse 113 .
183
Den 10de dach Decembris wederom gemeuijt als vors.
Daer worden gepubliceert, dat die burghers haer tevreden souden stellen,
dat nijemant hinder van die soldaeten souden hebben .
Mistich weder . Daer quam vijs, die wij in 14 daghen niet van Santfort
hadden ghecregen, zoe doer die Geusen, als doer het quade weer .
Omtrent St . Lucie 489 is die burgemeester met een capiteijn, Simion 490
genaempt, nae monsr . Heresis getrocken, om die soldaeten tevreden to
stellen, van Utrecht nae Brussel .
Die Geusen op het Den 22 dachs nae St. Thomas smorgens in den dagereijt, zijn die Geusen
Penningsveer met schepen ende schuijten zeer starick aen Penningsveer ghecomen ende
die clock ginc alarm ende alle die soldaten waren op die been ende die
Geusen waren to paerde aen die Houtpoort ende daer was groote commoci
in stadt.
Den 23en nacht hebbender vijff faendelen gewackt binnen der stadt, want
die soldaten waren vervaert .
Den 23en dach storim van wint ende regen . Die Geusen bleven aen Penningsveer
leggen . Men seijden, dat zij soliciteerden om doer Sparendam
to zijn .
Den 24en nacht vijff faendelen soldaten gewackt .
Den 24e dach storim van wint, hooch water .
Die schout met een burgemeester zijn nae Delft getrocken uut commissie
van der stadt 491 .
folio sv. Die Geusen lagen aen Pennigsveer, wij en mochten niet een voet buijten
die poort setten .
Nativitas Domini 25en . Snachs hebben die soldaten haer oude wacht
ghehouden nae haer ordinance .
Korsnacht regen tot smorgens to acht uuijren, nae middach zonder regen .
Die Geusen op haer nude plaets.
De 26e op St. Stheves dach smorgens storim van went, den went Noortwest.
Smorgens zijn die Geusen aen Sparendam gecomen sonder enich
tegenstant met haer schepen ende zij maeckten haer starick aen die kerck ;
naemiddach doer Sparendam getrocken doer die cleijne sluijs .
Omtrent thuscken thienen ende elfen zijnder drie Geusen capiteijnen voer
St. Janspoort gecomen om den gouvernoer to sprecken ende zij cregen
worden ende die Geusen capiteijnen worden in stadt ghebracht als gevangen.
Naemiddach to een uuijren worder gepubliceert, dot alle schip-
489 13 december.
490 Jean Symonin .
491 Hun apdracht am met de Staten van Holland to spreken over de vijandelijkheden,
die door de Geuzenschepen to Spaarndam werden bedreven .
184
pers ende schuijtenvoeders comen souden aen St . Katerijnen en brugge
doer bevel van den gouvernoer ende alle vrijbeuijters voer den Gouvernoers
doer opte verboerte van haer schuijten ende gestraft to worden .
Benautheijt onder die burghers, om die victalie van broot . Aen alle poerten
beset ende wateren.
27 dach op St. Jan Evangelist goet weder, West-Noort-West . Die capiteijnen
van die Geusen zijn wederom laten passeren nae Sparendam . Die
schout met die burgemeester van Haerlem zijn thuijs ghecomen met haer
commissi etc .
Den 28 puerorum innocentium regen ende wint. Die schout met die burgemeester
wederom nae Delft met commissie van der stadt 4s2, Die clock
ginc alarm; daer waren omtrent 40 of 50 paerden overbeen . Die Geusen folio 9
laghen tot Sparendam op haer oude plaetze .
29en goet weder op den avonstont wat sneu . Die Geus op haer oude
plaets ende die botsgesellen quaamen altemet in stadt drincken .
Den 30e David regis nat weder . De Geusen tot Sparendam op haer oude
plaets .
Den 31 ultima Decembris Silvester pape goet weder . Die Geusen tot Sparendam
als voer.
Ultima Decembris nieuwe schutterie .
Schutterije
492 Hun opdracht was ditmaal de Staten van Holland to berichten, dat Haarlem bereid
was zich aan de Prins to anderwerpen .
185
folio 1 Anno 1577 Geschiedenisse des benautheijts Haerlem .
Scout: Sebastiaen Craenhals . 31 julij doot geslagen bij Alcmaer .
Burgemeesters : Mr. Dirick Beckesteijn, Mr. Gisbert Ness, Wouter van
Rollen, Claes Janss . Rembrantsz.
Schepenen: Mr. Gerrit Ravensberch, Mr . Frans Ness, Dirick Claesz . Wij,
Steffen Claesz . Soutman, Aerian Pietersz . Deijman, Mr. Jan van Adricom,
Pieter Claesz. van Hooren.
Tresorier: Cornelis van Berckenrode.
Jannuarius 1577. Op den eersten dach Januarii tsavonts hebben die burgers
ende scutters van Haerlem haer intre gedaen am to wacht to gaen .
Zij bewaerde het Stadthuijs ende voorts aen St . Katherin en de Lange
brag; die poorten en mochten sij snachs niet crijghen, maer dachs wel .
Omtrent dese tijt binnen Haerlem golt een sac tarwe ses gulden, een sac
rog drie golden .
folio lv. Januarii 2 geordineert tot een seckere tijt, dat men anders geen broot
molten backen dan halif rog ende garst .
Omtrent dese tijt quamer geen visch binnen Haerlem doert impediment
van die Geusen .
Den 3 Januarii is die schout met die burgemeester thuijs gecomen, die het
jaer voerleden uutgetrocken waren . Op desen dach zijn die soldaten, die
van Coenincx wegen tot Sparendam lagen, an die Geussen gegaen ende al
vrinden onder den anderen . Hooch water, doer storim van wint bracken
die dijcken doer .
4 Januarii worden alle burgershuijsen gevisiteert, om to lien, hoeveel corens
datter was . Tbroot halif rog ende garst om een stoter . Rog alleen 4
stuvers een oort min . Een cop booters 4 stuvers een oort min .
Die soldaten hebben gemeuijt, zij wooden gelt hebben ; twaerde gestilt .
5 Januarii is gecomen capiteijn Simion, die tot Brussel gewest hadden om
gelt, twaerde voer ons secreet ghehouden .
7 Januarii die schout met Mr . Ghisbrecht 49 ~ zijn in commissie nae die
Staeten van Hollant ende Zelant tot Delft getrocken, van stadts wegen.
8 Januarii zijn Coenincx soldaten van Sparendam voor Haerlem gecomen
tot die Leprosen ende zij hebben Sparendam verlaten ende die Geusen
493 Mr . Gijsbrecht van Nes . Hij reisde naar de Prins in Middelburg om to onderhandelen
over de vaarwaarden van de Satisfactie.
186
hebben haer daer starick gemackt, maer thuijs ter Hert zijn sij bliven
leggen een deel daghen .
Een licent schuijt isser ingecomen met victalie van Alcmaer ; daer en was folio 2
binnen Haerlem geen zeep to crijgen .
Men mocht gheen hoger bier brouwen dan van 30 stuvers maer ten duerden
niet lang . Op desen dach zijnder seckere schuijten van Amsterdam
gecomen binnen Haerlem, die 14 daghen daer gelegen hadden ; zij en
wouden niemant laten passeren op Haerlem .
Den 9 dach . Een licentscuijt isser binnen Haerlem gecomen van Leijden
met broot ende victalie . Nu op dese tijt, die gelt hadden, wasser broots
genoch to crijghen .
Den II Jannuarii . Op desen dach zijn Coenincx soldaten nae Utrecht
getrocken, die dus Lang to Leprosen gelegen hadden . Op desen dach is
Claes Janss . burgemeester met noch ander gedeputerden van stadtswegen
nae Utrecht getrocken doert scriven van die graef van Bossu nopende die
saecken der stadt 4s4,
14 Jannuarii die van Sparendam en wouden geen schepen met victalie laten
passeren, om in Haerlem to comen . Daer was zeer qualic wittebroot
to crijgen op dese tijt .
15 Jannuarii die schepen uut het Noorderquartier ende uut den Zuijden
comende namen haer passagi doer Penningsveer ende lieten Haerlem leggen.
16 alle burgers huijssen worden bescreven, om die victalie doer last van
burgemeesteren.
17 is die biscop van Haerlem met Mr. Ghisbrecht nae die Prince van
Orangen getrocken 4s5,
Backershuijsen met haer ovens warden opengebroocken om broot to hebben
van die soldaten.
Op den 17 tsavonts namen die Walen het stadthuijs in ende wouden daer folio 2v.
die wacht hebben met die burgers, maer het worden belet doer thusckensprecken
van die capiteijnen aen beijde zijde . Dese nacht bleven die burghers
daer noch .
18 Jannuarii die soldaten hebben meuterij gemackt om gelt. Alle die
burghers huijsen worden bescreven, hoeveel personen, Batter binnen waren
jonc ende out, om daernae het broot to distribueren. Twe sac garst
tegens een sac rog most men laten backen, omdat het strecken souden .
Met stadtsclock gepubliceert, Bat alle diegeen, die cooren int stroo had-
494 Bossu wilde Bat Haarlem zich zau reguleren naar de Pacificatie van Gent, waarop
de gedepu2eerden om vertrek van, het gamizoen vrcegen .
495 Vaor hat vervalg van de besprekingen over de Satisfactie .
187
den, dat zijt uut soude dorsen, op die verboerte vant cooren, binnen drie
daghen.
Monsr. Mammerzelle is op desen dach na Utrecht getrocken, om gelt
voer die soldaten. Twe Geusen scepen zijnder gaen leggen aen die seve
molens, om toe to lien, Batter geen victalie soude comen binnen Haerlem .
19 hebben die burghers het stadthuijs verlaten doert rommor van die saldaten
ende zij namen het huijs met die trappen in op die Merckt ende
hilden aldaer die wacht .
Tonne boter pout 4 stuvers, cop hooter 3 stuvers min een oort, nae se
was.
Den 20 Jannuarii is Claes Janss . burgemeester thuijs gecomen .
Een sac tarwe om seve gulden op dese tijt, een sac rog een nobel .
24 Monsr. Mamerzelle thuijs gecomen van Utrecht met wat gelts, elck
soldat ontfing den 25 7annuarii een halive daelder .
26 worden die burghers gedwongen in stadt to bliven van die capiteijnen,
niet wetende oorsac waerom, Ban zij hadden ons goetcoop .
folio 3 Jannuarii 27 daer waren een deel boeren rotten geordineert bij burgemeesteren,
omdat die scutterie niet starick en was van volck om mede to
wacken snachs. Maer als sij ses of seven nachten gewackt hadden, mosten
zij niet meer wacken van die capiteijnen, bijsonder van monsr . Lammerzele,
want min dochten, Bat zij vervaert waren van die vorcken of Bat
die burgers to starick waren .
28 Jannuarii is die bischop thuijs gecomen met die schout, maer die burgemeesters
496 is achtergebleven, maer quam een deel daghen nae .
Februari . Tonne hooter 4 stuvers een oort min, cop hooter 3 stuvers min
een oort .
1 daer en was gheen rog to crijghen om gelt op dese tijt .
Die burgemeester Mr. Ghisbert is thuijs gecomen met die commissarissen
van die Prins van Orang ; terstont wederom nae Utrecht getrocken .
5 Februarii hebben die soldaten snachs die backershuijsen ingenomen,
omt broot to hebben met gewelt . Daer en was gheen ardinanci onder
burghers of soldaten, Bus Bat die schamele honger leden.
6 met trommelen omgeslagen, Bat die soldaten gheen broot mosten halen
tot die backers, maer daer en worden niet op ghepast. In alle burghers
ende ingeseten worden ghevracht doer seckere personen, wat coren of
garst zij in huijs hadden, om het rummor van die soldaten to schouwen .
Desen nacht hebben alle die soldaten gewackt om het rommoer vant
broot .
496 Gijsbrecht van Nesse.
188
9 Februarii is die biscop van Haerlem met Lammerzelle nae Utrecht getrocken
om die benautheijt to kennen to geven .
9 Februarii op desen dach, alzoe alle nachs die soldaten tegens die bur- folio 3v.
gers opstonden an die schiltwach, zoe is haer van die overheijt ontboden
thuijs to bliven tot wederseggen am vredes willen . Die soldaten hebben
alle nachts groote schade gedaen in huijsen to brecken ende koeijen to
stelen.
10 Februarii quamen stadts boden met noch seckere personen als sackedraghers
elck op zijn quartier ende besochten die burghers solders doer
bevel van de Raet van Haerlem .
11 Februarii hebben die Geusen die clock to Leprosen, tot Santfort, Sparwoude
uut die toaren ghehaelt ende wechgevoert .
Item snachs sinder Mombecks soldaten binnen Haerlem gecomen, die dus
lang op het huijs to Heemstede gelegen hadden ende al op die burghers
hals ende op thuijs bleeft wat volix leggen.
Doer bevel van burgemeesteren zijn die scutters op het huijs met die
trappen snachs gegaen om to wacken, maer capiteijn Simion en wilden
haer geen los geven, zoe bleven zij daer Bitten .
12 Februarii is die schout van Haerlem in commissie nae Brussel getrocken
van stadtsweghen . Nu worden die soldaten van Mombeck geforreert
onder die burghers .
Desen nacht warden veel burghershuijsen bewaert van die soldaten, sommighe
met 12 soldaten, barrende lont en doer vrese . Zij riepen: die burghers
willen ons die kel of stecken, daer zijn al to veel Geusen in stadt,
anders niet dan die burghers to quellen.
14 Nu quammer redelickx broot to coop, want men riepen, dat die soldaten
vertrecken souden .
18 Februarii is Mammerzelle met wat gelts thuijs gecomen . Daer en quam
geen zeevisch noch in 14 niet gheweest en hadden, meervisch most men
met gelt opweghen .
Omtrent dese tijt wart die backers verboden, niet mer to backen, om dat- folio 4
ter zoeveel garsten broot was voer die soldaten op voerdel gebacken . Ende
die grant provost hadden wel ses hondert garsten broden binnen zijnen
huijse voer die soldaten ende niet voor burghers, mer die soldaten en
wildsnt niet eeten . Die van die burghers mochten dat haelen tot dat het
op was, anders en mocht men niet backen ; dan die soldaten cregen buscuijt
ghenoch . Die wacht wont gans verlaten totdat die soldaten vertrocken,
want zij en accordeerden niet met haer .
Den eersten dach van die vasten 497 wasser gheen visch to crijghen, dan
497 20 februari .
189
wat meervis . Acht cleijne braseckens worden gelooft om negen stuvers,
die men om een stuver plechten to copen .
Een seetcken spirins om ses stuvers, die men om een cleijn penning plecht
to copen .
21 Februarii beghonsten die backers wederom garsten broot to backen .
Elck soldaet cregh thien buscuijten onder zijn faendel, die goede soldaten
hadden, cregen broot.
Daer is ghepubliceert, zoe wije ten achteren was aen Monsr. Nammerzelle,
dat die burghers bij hem soude comen. Men Bout ze betalen ende
zoe wie pant hadden van die soldaten, dat men bij Lammerzelle zoude
comen. Men soude die burghers tevreden stellen. Daer en volgeden anders
niet nae dan quaede ende spijtinghe worden, daer quam to veel
clachs .
25 Februarii die Geusen, die aen die seve molens lagen, hebben een tonne
biers of twe tot die Leprosen gebracht, om aldaer to drincken . Een
ijghelic uut der stadt isser gaen wandelen. Die soldaten van der stadt
zijnder mede gegaen zeer starick . Die Geusen waren zeer droncken . Zij
creghen worden onder malcanderen . Daer isser veel aen die Geuse zijde
doot gebleven ende veel gequest . Des stadts soldaten Binder mede een
deel gequest ende doer dit rummor quamer noch een scip bij die seve
molens leggen sander dachs vol scutten .
folio 4v. Des stadts soldaten hebben alle ghelick snachs moeten wacken met ses
faendelen . Die vres des Heeren wasser in .
27 Februarii quammer wijt ende tarwenbroot van Sparendam genoch
maer dier om gelt . Daer zijn schame luijden ghewesst, die voor die brauwersdooren
quamen om borstel to eeten ende baden om Godts willen .
28 Februarii is die schout, Mr . Ghisbrecht, een secretaries van die graef
van Bossu binnen Haerlem gecomen smorgens nae ses uuijren, met grote
blijschap, want die trommelen worden gheslagen, dat zij des sander dachs
haer gereet zouden macken, om to vertrecken .
Een broot, dat men caften om een rijael, op desen dach om een stuver
ende minder gegeven .
Inde dese benauden tijt lieten die burghers, rijck ende arm, haer alle
daghen met scepckens nae Sparendam voeren ende haelden daer broot,
die schamele om Godts wille, die rijcken om gelt ende met een paspoort
van die capiteijnen van Sparendam, anders wordet haer wederom benomen.
Ende hadden die van Sparendam gheen genaden gedaen bij die
burghers, sonder twiffel, daer souder veel van honger vergaen hebben,
asser noch vergaen zijn veel van die schamele, die haer onderhilden met
potgeboling ende goort, bonen .
Die burghers liepen nae Catwijck, Noortwijck, Wijck op Zee, Santfort om
190
13 . Na de kaPitulatie van de stad vonden aP de Grote Markt en elders terechtstellingen
Plaats (M. Aitsinger, Leonis Belgici descriPdo) .
14. Een grate ramp trof Haarlem nag eens toen in de nacht van 22 0P 23 oktober 1576
een groot deal van de stad door brand verwoest ward . Daze kaart van Thomas Thomasz.
uit 1578 geeft bet vernielde gedeelte duideliJ'k aan .
broot ende brochtent al heijmelick in .
In dese benautheijt wasser redelick hooter, casse, vleijs, speck, ghequarent
goort redelick to crijghen om gelt, maer gheen broot dan garstenbroot,
want die garst was overvloedich in stadt.
Dachs nae S . Agniet 498 worde S. Janspoort gesloten ende den 24 Februarii
wederom opghedaen, want het was den eersten Sonnendag van die
sourer.
Daer zij in dese benaude tijt veel burghers kinderen naet Noorderquartier
ende nae den Zuijden vertrocken, our gheen honger to lijden.
Die lasten, het ghewelt, die scatting, dat die burghers gheleden hebben en folio 5
is niet our scriven, van die capiteijnen ende soldaten, want zij waren boven
burgemeesters want zij waren die slotelen quijt. Hoe die soldaten die
burghers, burgarssen gequest hebben, gesmeten hebben, gestolen hebben
ende anders ghewelt en is niet our scriven.
Op den eersten maert toen men 77 screven
Heeft Lammerzelle burgemeesters die slotelen gegeven .
Martius 1577. Op den eersten dach zijn wij verlost, lof God, van ses
faendelen soldaten ende al Walen, die in stadt hebben gelegen . Zij sijn
sceep gegaen met 38 zoe groot als cleijn ende daer was grote bliscap onder
die burghers . Het ghewelt was to groot .
Lammerzelle heeft vier veltstuckens van metael uuijt stadt gevoert ende
dat met ghewelt genomen ende seep gebracht, want dese stucken waren
int beleg uuijt het bouss ghehaelt ende opt stadthuijs in burghemeesters
camer. Int afscheijden smet Lammerzelle burgemeester Mr . Ghisbrecht
met een vust voer zijn cop, daermede gaf hij zijn foij . Duscke schelmenstucken
hebben zij mer ghedaen.
Naedenmael die Spangerts vertrocken waren uuijt Haerlem, die al meest
die cost of gelt hadden van die burghers, op den X Septembris 1576,
daernae worden die burghers belast servici to geven tot die soldaten, alle
welcke dien een op een rijael 4, 5, 6, 2, 8, 10 stuvers, drie gulden, een
daelder, twe blancken, een stuver, nae qualite der personen ende noch
van servietten, slaeplackens, schotelen voer die capiteijnen . Ten is niet our
scriven die lasten, daermede worden die burghers bedorven, want schout,
burgemeesters, schepenen, secretarijzen, boden, boomsluters, portiers, uutlanders
(van Leijden, Delft), gheestelick personen, twas al vrij . Maer die folio 5v .
stadt heeft tot die schamele wat contribucie gegeven, want die vier forriers
waren mede vrij ende die saghen, waert van noede was .
498 21 januari .
191
Prima Mertii hebben die burgemeesters van haerentweghen eerst die poorten
laeten operien, dat zij niet gedaen en hebben sint het jaer 1572 . Desen
nacht hieran hebben die burghers snachs die wacht ghehadt ende dubbelde
wacht opt stadthuijs.
Als die soldaten scampten en wasser van stadtswegen gheen 25 mant
turff. Als nu die soldaten doer Sparendam waren, zijnder veel schepen
doer Haerlem gepasseert ende daer quam van als ghenoch to cope .
Nae dit vertreck der soldaten quamen die uuijtlanders binnen Haerlem,
die dus Lang int Noorderquartier ende in den Zuijden ende op ander
quartieren gheseeten hadden . Naemiddach is capiteijn Helling 499 van Sparendam
met Claes Ruijchaver binnen Haerlem gecomen . Die burghers
hebben met vliegende faendel ter wacht ghecomen .
3 Mertii isser een faendel Nederlantze knechten to Leprosen buijten
Haerlem gaen leggen ende worden van stadtsweghen bier ende victalie
gesonden ende zander dachs zijn zij nae Sparendam getrocken .
4 Mercii is ons faendreger van Haerlem tsavonts op die wacht gaende met
het faendel in zijn arm ghescooten van een burgher, Hans Cornelisz . genampt.
Naedat Coenincx volick vertrocken waren, mosten die homanschapen
snacks mede wacken aen secke poorten ende hoeffslagen der stadt .
folio 6 5 Mercii tsavonts int lof isser een Geus met een monansicht in die kerck
gecomen ende zij stelden altemet die pipen . Om dese saeck worde die
Grote Kerck gesloten ende die twe dooren int Westen stonden maer open,
tot een deel daghen toe . Ende hij worde gheapprehendeert .
7 Mercii isser gepubliceert met stadts clock van zijn Exc . wegen, dat nu
voerdan het gelt soude gaen als int Noorderquartier ende in den Zuijden .
Omtrent dese tijt hebben die burgemeesters hellebardiers geordineert, die
achter haer souden gaen ende 14 april cregen zij haer sac ende worden
afgedanckt.
11 is die bischop van Haerlem thuijs gecomen, die dus Lang tot Utrecht
ghewest is .
12 het accordt thuscken zijn Exc . ende die stadt Haerlem van die Reformeerde
kerck Backenes 500 is gepubliceert, dat men vredelick met malcanderen
souden leven, dien den anderen niet, to iniurieren.
21 Mercii zijn alle die burghers ende burgeren van Haerlem voor burgemeesteren
ende commissarissen van zijn Exc. opt Stadthuijs omboden
door homanschappen A .B.C. ende hebben alder een eedt ghedaen . Eerst
sworen burgemeesteren ende schepenen .
499 Jhs. Herman van der Helling (st. 1577), kapitein over 5 vendels Duitse trcepen .
500 Bij de Satisfactie was trepaald, dat de Gerefarmeerden bet gebruik van de Bakenesserkerk
zauden hebben .
192
Nu worde Backenesser kerck opgheschickt ende alle ding uuijtghedraghen .
23 Mercii worden die scutterie op Stadthuijs omboden, voer den Raet
ende voor Commissarissen vors ., om mede den eedt to doen ende die
ordinancie van die scutterie to onderhouden bij capiteijnen ende burgemeesteren
gemackt . Daer worden gepubliceert, dat alle diegeen, geestelick
of waerlick die zijn eedt niet betref en hadden, dat zij comen souden
binnen drie daghen voer die Raedt op ghestraf to worden .
24 Mercii, welck was op een Sonnendach, is van den abt van St . Barnars- falio 6v.
clooster in Brabant, Thomas van Tijl 501 genampt, heeft eerste sermoen
of predicatie gedaen binnen die reformeerde kerck Backeness .
25 Mercii is ons burgemeester Beckesten van Doort thuijs gecommen .
Die oude catholicke religie worden in die Grote kerck ende in alle clooster
solemnelick ghehouden met haer seremonien ende die reformeerde
Geus op haer ordinance, alzoe datter nu op zijn papaws ende Geus dienst
gedaen wont binnen Haerlem .
23 April wort Jacob van Heussen Backenes begraven 502 .
4 Mei, welck was op een Saterdach tsavonts thuschen 5 ende 6 uren, is
die Prins van Orangen binnen Haerlem gecomen, met grote staet ende
bij hem hebbende die Staten van Hollandt ende Zelandt ende logeerden
int logement van Cornelis Jan Ghijssen op die Merct .
6 Meij is het roggenbroot een penning opgheslagen .
11 Meij is die Prince van Orangen nae Gertrudenberch getrocken .
13 Meij isser een faendel Geusen doert believen van die Staten binnen
Haerlem gecomen ; sij mosten haer eijghen cost versien. Veel van die
princen, Staten ende secretarijzen zijn geforreert in die burghershuijsen op
haeren costen ende niet tot onsen lasten dan slapen .
Troggenbroot een oortgen opgheslagen 3 stuvers een oort min, cop booter
een rijael .
Omtrent Pinster 26 Meij 1577 isser groot rummoer binnen Haerlem ghe- folio 7
weest onder die burghers ende die Staten van Hollandt ende Zeelandt,
want zij wouden die burghers beswaren met excijs op het bier ende op
haer koeijen. Doert thuschensprecken van die ouste van der stadt, hebben
zij malcanderen evenwel verstaen, alzoe dat wij noch niet en gaven
ende daer waerender twe, drie van de principaelste vercosen, om nae die
Prins van Orangen to trecken, dan warden die saeckt in sursanci ghehouden .
29 Meij zijn die Staten nae Dart ghetrocken, niet Lang daernae zij quamen
binnen Haerlem wederom .
501 Thomas Tilius of van Tielt (geb . c . 1534), abt van de Cistercienserabrlij van Sin1
Barnard nabij Antwerpen, voegde zich in 1566 aan de zijde van de Prins .
502 Hij werd op 23 augustus 1582 herbegraven in de Grate Kerk .
193
Alle die burghers, die koeijen hilden, mosten haer beesten op laeten
teijckenen tot den secretarius van de stadt binnen vier en twintich uren
nae die publicatie .
Junius . Den 19 dach is capiteijn Appel met een faendel Neederlantze
knechten voor Haerlem gecomen ende begherden in stadt to zijn, maer
tijs hem niet toegelaten. Des sanderdachs is hij nae die Beverwijck vertrocken.
Op desen dach zijn die collecteurs ofte pachters van de bieren binnen der
stadt Haerlem gecomen met een briefcken tot die brouwers huijsen ende
hebben haer voor ooghen ghehouden ende belast, dat zij gheen bieren
uuijt haer brouwerie laten draghen souden sonder bijlet van de pachter,
bijsonder die bieren, die buijten stadt ghinghen .
Dit zijn die dorpen, die de Staten verpacht hebben binnen Haerlem, om
excijs to geven : Beverwijck met die schans ende Wijck op Zee, Heemskerck,
Noordorp, Velsen, Aelbersberch, die Santpoort, Schooten, Overveen,
Heemstede ende die plaetze geleegen buijten die stede ende vrijheijt
van Haerlem, Santfoort, Sparwoude met die schans ende thuijs ter Hart,
die oostzijde van de Meer ende Rijck . Die collecteur is Jan van Leeck,
burger der stadt Haerlem .
folio 7v. Alzoe die soldaten op Sparendam gheen gelt en creghen van die Staten
en hebben zij niet een scip, groot noch cleijn, willen laten passeren, alzoe
dat die scepen binnen Haerlem wederom quamen, waerdoer die coopman
groote schade leeden. Als dit acht daghen of wat meer geduert hadden,
isser scriven tot Sparendam gesonden van Claes Ruijchaver ende sanderdachs
lieten zij die schepen passeren ende repasseren, welck was den 24
Junii .
Op den 20 ende 21 Junii des Donderdachs ende vrijdachs den ganschen
dachen die wint noortwest wesende, met ongestadighe stormen van wint,
regen ende coude boven die natuer, daernae isser zeer groote undaci van
water gecomen rontdom die stadt . Alzoe dat alle die beesten die int lach
gingen, mosten in stadt ghehaelt worden, wout men haer leven behouden
ende daerenboven hetselfde hoij, dat daer gemeijt is gewest ende op
roecken stondt, gaps bedorven ende wech met die wateren ghedreven,
alzoe datter groote schade doer is gheleden ende dat doer inbrecken van
die Velserdijck, daer nochtans dese tijt des jaers geen zorrich voor en
was, want het St . Jansmis sos Was ende het water stont op die straeten .
Omdatter dus veel hoijs wechgedreven was ende die schade to groot was
ende stont to sorghen, dat men geen hoij souden connen crijgen om gelt,
soe isser binnen Haerlem gepubliceert, dat men gheen hoij uuijt die lan-
503 24 juni .
194
den mosten voeren op die verboerte vant hoijscip ende gecorrigeert to
worden.
23 Junii is die Prince van Orangen binnen Haerlem gecomen ende die
burgers worden met soldaten belast, anders niet to geven dan servici.
27 Junii is die Prince van Orangien nae het Noorderquartier getrocken
met zijn huijsvrouwe ende edeldom .
Daer is binnen Haerlem met stadtsclock gepubliceert ende met trommelen
omgeslaghen, dat die Geusen soldaten op lijfstraff niet in die Papauwenkerck
mosten comen ende dat om haer quaet rigement, dat zij bedreven
tegens die geestelickheijt .
Julii. 6 Julii. Alzoe datter alle daghen veel Engelzen in stadt quamen,
die ofgedanckt waren, zoe zijnder door bevel van die Staten ende doer
capiteijnen Helling geordineert, dat van zijn soldaten mede in die poorten
souden Bitten, om die Engelszen daeruuijt to houden, want die burghers
hilden slappe wacht, maer snachs niet . Doen een root soldaten van een
ander capiteijn op het rondel, nacht en dach .
Den 17 Julii des tsavonts zijn die Geusen binnen Haerlem met trommelen folio 8
op die wacht gecomen ende hebben alle poorten ende bruggen beset nach
en dach ende diet door toelaten van burgemeesteren die toelieten, dat zij
wachthuijsckens souden maecken an alle poorten ende bruggen.
Ultima Julii is Craenhals, schout van Haerlem, welck nu van die Staeten
van Hollandt ende Zeelandt drossert of roere gemackt was, om die
weghen schoen to macken van die lantloopers, zoe is hij omtrent Alcmaer
bij Berghen, een doarp alzoe genampt, overvallen ende vermoort in zijn
eijghen huijs of hofstede aldaer leggende .
Augustus. Den 13 is die Prins van Orangen in stadt gecomen uuijt het Prins van orangen
Noorderquartier.
15 Augusti is die wet van Haerlem vernieuwt van die Prins van Orangen
ende doer zijn bevel .
Burgemeesteren: Jonker Gisbrecht van Obdam 504, pieter Kies, Claess
Janss . Rembrandtsz ., Aeriaen van Berckenroode .
Schepenen: Mr. Ghisbrecht van Ravenberch 505, Mr. Huch Bol, Cornelis
504 Jhr. Gisbrecht van Obdam, heer van Duvenvoorde (1540-1580) . Hij was een van
de verbonden edelen en was in 1568 uit de stad vaartvluchtig. Zijn bezittingen
werden tcen verbeurd verklaard .
SOS Dit mcet zijn Mr. Gerrit van Ravensbergen .
195
Rijcken, Barthout van Nieuwenburch, Willem Deijman 50g, Cornelis Jansz.
Spugh 507, Jacop IJsbrants . Veet 5os,
Tresorier: Cor. van Berckenrode .
Vroedschap : Van der Laen 509, Ramp 510, Stuver 511, pieter Bal, Aerian
Pietersz . Deijman, Jan Joosten 512 , Frans Claesz. Soutman 515, Jan Aelbertsz
. brouwer 514, Claes Mathenissz . 515, IJsbrant Staets 51s, pieter Olij,
Caesar Boetius 517, Pieter Geltsack, Arent Meijnartsz . 518 , Jan Bartelmesz.
51s, Willem Wiggersz .51sa, Jan Marckenssz . 52o, pieter Willems
Adriaenss. 521, Jan Dirrixz. Sacter, JSll Ollj 522 , Cor. Gerrits Janees, Embert
Gertse Moutmacker 523,
folio sv. Den 16e dach Augusti is die Prins van Orangen uuijt Haerlem vertrocken
met al zijn staet ende dat nae den Zuijden .
506 Willem Uirksz. IYeyman (c. 1520-c . 1600), neef van Aeriaen D~eyman, was tat
1598 regelmatig schepen en burgemeester van. Haarlem .
507 I}it moet zijn Simon Carnelisz. Spug, die slechts een jaar schepen is geweest .
508 Jacob IJsbrandtsz . Vet (st . 1605) was tot 1 603 regelmatig schepen en burgemeester .
509 Claes Nicalaesz. van der Laen .
510 Dirk Ramp.
511 Gerrit Stuvar.
512 Jan Jobsten was een van de 20 rijke Haarlemmers van 1575 .
513 Frans Qlaesz . Soutman (c. 1525-1579) was eerder vinder van de Sint-Jorisdaelen
en regent van het Leprooshuis geweest .
514 Jan Aelbertsz . Ban (1536-1590) was brouwer in het Zeepaert . Hij werd enkele malen
schepen .
515 Claes Matheusz, Mau2maker .
516 IJsbrand Staatsz. Hageman .
517 Caesar Baetis was in 1557 vinder van de Sint-7arisdaelen geweest . Hij was juni
1573 door de schutterij gekozen tat mede-vrcedschap .
518 Arent Meijnartsz. Fabritius.
519 Jan Bartelmeeusz. (st. 1583 of 1584), waard in De Gulden Wagen. Hij was juni
1573 door de schutterij tot merle-vrcedschap gekozen .
519aWillem Wiggersz. van Paenderen .
520 Jan Markensz. (St. 1609) ward enkele jaren regent van het Sint Elisabeth's Gasthuis.
521 Pieter Willem Adriaensz. draagt het wapen van de familie Gael, moor is niat als
lid van daze familie bekend .
522 Jan Gerritsz. Olij werd in 1583 niet herbenoemd in de vraedschap, moor bleef wel
functies vervullen, w .a. in de krijgsraad .
523 Embert Gertsz . Mautmaker (St . 1604) werd enkele malen schepen . Hij was in 1568
uit de stall vaartvluchtig, zijn bezittingen werden toen verbeurd verklaard .
196
Schout van Haerlem . 21 Augusti heeft Claes Pietersz . Ruijchaver 524 zijn
eedt gedaen met alle solemniteijten, schout van Haerlem, in presentie van
burgemeesteren ende schepenen .
Septembris . In principio bij advijs van burgemeesteren ende 'schepenen
ende vroetschapt isser nieue schutterie, oude ende niewe, gestelt ende vier
vinders gemackt bij den weet voors ., diewelcke noch vier personen tot
haer genomen hebben ende hebben alzoe onder malcanderen rotten gemackt.
Jan Bartelmesz ., Jan Pietersz . Deijman X25, Pieter Willemsz . Bal, Willem
Joosten 52s, Dander Jan Aelbertsz . brouwer, Jan Olij, Cornelis Thomasz.
527 , Pieter Geltsack .
Octobris. 11 isser een faendel knechten van die gouvernar Helling uuijt
stadt getrocken . Op denselfden zijnder twee faendel knechten binnen ghecomen.
Den 15e dach een faendel uuijtghetrocken .
Den 17e een faendel afghedanckt.
November. In principio Novembris isser een commet ghesijen met een
staert staende int Zuijden, straelende int Oost ende stout tot het nieuwe
jaer toe .
Novembris 17en hebben die nieue Ghereformeerde die Bacenesse kerck
verlaten ende hebben beghinnen to precken int clooster van die Carmeliten
in die Houtstraet, welcke clooster die monnicken die Geusen verchoft
hebben om lifpencij ende dit dede prior Claes de Milde ende hinck die
(huick) over die tuijn.
Novembris 23 snachs is die gouvernoer Helling met Ruichaver 528 uuijt folio 9
die stadt Haerlem getrocken met vier faendelen soldaten nae Amsterdam .
23en dach smorghens zijn zij met haer schepen voar Amsterdam gaen
leggen ende hebben aldaer een deel Geusen binnen ghehadt, die die wacht
524 Claes Fietersz . Ruijchaver (c . 1540-1604) bleef tat zijn flood in 1604 schout van
Haarlem .
525 Jan Pietersz . Deyman (St . C . 1603) . Hij way ook geruime tijd regent van het H .
Geesthuis en St Elisabeth's Gasthuis .
526 Willem Joosten Mautmaker = Willem Jaosten van Huysduynen (1526-1603), was
in juni 1573 benaemd tat merle-vraedschap, werd in 1578 vra0dschap van Haarlem .
Hij was een van de 20 rijke Haarlemmzrs van 1 575 en woonde op de Bakenessargracht
.
527 Cornelis Thomasz . werd in 1578 vrcedschap van Haarlem, maar werd in 1583 niet
herbencemd.
528 Claes Willemsz . Ruijchaver .
197
in die poorte den hats afsneden ende zoe trocken zij in stadt tot op den
Dam. Als zij daer twe uuijren gheparlementeert hadden, riepen die burghers
: smut doot, alwaer veel volix ghebleven is in die loop aen beijde
zijde. Helling ende Ruijchaver zijnder mede ghebleven .
25 een faendel knechten in stadt ghecomen .
29en noch een faendel knechten inghecomen van Sparendam ende een
faendel nae Sparendam uuijt Haerlem ghetrocken .
Den Sen Decembris is Helling ende Ruijchaver ende ettelicke soldaten
binnen Haerlem ghebracht, die dus Lang op die Vooelwech bij Amsterdam
ghelegen hadden int water al stinckende ende zijn int clooster van
die Carmeliten begraven .
4en snachs omtrent 12 uuijren isser brant gheweest omtrent het clooster
van die Maddalenen .
hen dach zijn die ghevangen Geusen binnen Amsterdam, onder welcke
een faendreger was, Helling een swaeger, binnen Haerlem ghebracht .
22en snachs to 12 uuijren brant omtrent die Doelen .
23 dach op die middach brant int Lombartsteechen .
Omtrent Kersmis waerender drie faendelen Geusen knechten binnen
Haerlem.
folio 9v . Dit jaer zijnder veel muijsen int lant gheweest, die veel schaden ghedaen
hebben in alle vruchten, als in rog, hennip, garst, int gras, alzoe dat men
daer dit jaer niet veel profijts of ghehadt en hebben .
Dit jaer ist een redelicke wijnter gheweest tot Kersmis toe, weijnich sneu,
niet veel gevrosen .
Dit jaer beghonste die oude ende nieue caemer 52s binnen Haerlem to
spelen tot recreacij van die burghers met haer sotte cluijten .
529 De rederijkerskamers „Trou moet blijcken" en „De wijngaardranken" .
198
1578
1578 Bescrivinge der stede van Haerlem .
folio 1
Schout: Claes Pietersz. Ruijchaver .
Burgemeesteren: H. Ghisbrecht van Obdam, Pieter Janss. Kies, Claes
Janss. int Gulden Hooft, Aerian van Berckenrode .
Schepenen: Mr. Gent van Ravensberch, Mr . Hugo Bol, Cornelis Rijcken,
Baerthout van den Niewenburch, Willem Deijman, Cornelis Janss .
Spug, Jacop Isbrantsz . Vett .
Tresorier : Cornelis van Berckenrode .
Vroetschap: Claes van der Laen, Mr . Dirick Ramp, Gent Stuver, Pieter
Willemsz . Bal, Arent Pietersz. Deijman, Jan Joosten moutmacker, Frans
Claesz. Soutman, Jan Aelbertsz . brouwer, Claes Mathijsz ., IJsbrants Staets,
Pieter Olij, Cesar Boetius, Pieter Geltsac, Aerian Meijnartsz ., Jan Bartelsz.,
Willem Wiggersz ., Jan Marckensz., Pieter Willemsz ., Jan Dirixs.
Scatter, Jan Olij, Cornelis Geritsz . Janess, Embert Geritsz . moutmacker .
Jannuarius. Int beghinsel vant jaer beghont wat to vriesen .
folio tv.
Drie vaendelen knechten vant jaer voors . waerender in stadt .
23en hebben die Geusen soldaten belet den dienst to doen in die Grote
kerck doer haer quade gelaet. Sander dachs wordet met vijf trommelen
omgeslagen, dat zij in die kerck niet mer comen en mochten op lijfstraf
of rommoer bedrijven. Dese maent zeer weinich ijs .
Februarius booter 3 stuvers, rogbroot 2 stuvers Ih . 8en capiteijn Galandes
met een faendel knechten uuijtgetrocken Zuijdt aen .
11 isser op die Merckt een Geusen carparael aen een boom gebonden ende
doorschooten .
Die meer van Haerlem heeft nau besloten geweest ende tot dese dach toe
en heb men om Haerlem niet gebijt, noch geen paerden op ijs gelopen .
12en wordet water gesloten ende waeren zeer coude daghen tot den 18en
Februarii toe .
19en isser capiteijn Helling een overloop van soldaten 530 uuijt Haerlem
vertrocken.
20en dese twe, 3 dagen grate sne .
530 De overgebleven trcepen van de gesneuvelde kapitein Helling .
199
folio 2
folio 2v .
Martins 1578 cop boozer 3 stuvers een oort; rogbroot 2 stuvers een
blanc . Den ten dach twe faendelen knechten, die welcken dus lanc
voor Amsterdam gelegen hadden, zijn binnen Haerlem gecomen .
Die burgemeesters hebben die schuterie van Haerlem haer dachwacht gevrijt
ende poortwachters in die poort gestelt . Des most elck schuter voor
zijn hoeft alle wecke een halive stuver geven, voor die sitters. Die schuter
en woudent niet geven, daer veel om to doen was, noch zij en cregent dit
jaer niet.
Sen wordet het wachthuijs van die Prins van Orangen opt Sant staende
voor Cornelis Jan Ghijen en dooer afgebrocken . Een faendel knechten
ende vremdelingen in stadt gecomen .
11en met avijs van burgemeesteren is het closter van die Reguliers buijten
Haerlem vercocht tot het fondament toe, met een deel huijsen van die
Carmeliten binnen Haerlem .
April hooter 2 stuvers een oort, rogbroot 2 stuvers I/a den 21 opgeslagen
3 stuvers min 3 penning. Sen zijn alle geestelicke conventen ende geestelicke
personen beswaert met exsijs, niemant uuijtgenomen ende zij mosten
zoeveel geven als die burgers .
Dese vier vaendelen knechten hebben alle nachten rommur bedreven ende
smeten des tsavonts die burgers achter strate gaende, alzoe datter vier
rotten opt stadthuijs wachten.
Sen quamen die burgers met 3 rot opt stadthuijs, een rot an St . Katerijnen
brug, om het rumoer van die soldaten, want zij stonden zeer geweldelick
tegens die burgers op .
10en hebben die soldaten die pipen in die Grote kerck gestelt, alzoe dat
die dienst 2 dagen stil stont.
Van dese vier faendelen waerender twe faendelen, die genompt worden
Dromers . Dese waren meest vrijbeuters ende zij stelden alle dagen die
pipen ende liepen in die burgershuijsen openbaer, daer broot, speck, appelen,
eijeren was ende zij smeten die vrouwen, die met melc op die
Merckt voer stonden ende namen alle ding met gewelt, alzoe dat die burgers,
die nering deden, haer huijsen sloten.
April . 13en zijnder dese twe faendelen van gewelt uuijtgetrocken .
Meij een vat boozers 52 gulden, hooter 3 stuvers min 3 penning, cop
hooter 3 stuvers een oort . Schoon weder. Den eersten dach nosh een
faendel knechten uuijt Haerlem vertrocken, capiteijn Nicolaes .
200
Zen een faendel knechten ingecomen, hopman Teijlingen . Nu twe faendelen
in, capiteijn Arent van Duvenvoerde s3i .
hen een Geusen soldaet op die Marct doerschoten aen een boom .
l0en zijnder veel schepen van buijten ingecomen met cooren ende anders,
alzoe dat alle ding afgeslagen is .
27en isser hopman Regnoij 53= met een faendel knechten binnen Haerlem
gecomen, die twe daghen voor Schalickwijckerpoort gelegen hadden .
Den 29en sacramentsdach 533 hebben die zoldaten die Grote kerck geplondert
ende alle costelicheijt daeruut genomen ende veel bloet gestort
ende een priester doersteecken, mr . Pieter Balinc of Noessen etc .
Minnebroeders, Jacopinen, Maddelenen ende andere closters geplondert .
Zij bracken mede St . Janskerck op .
Den 29e Meij 534 nadat sanderendachs to vooren den burgemeester Claes
Janss . gewaerschout zijnde tsavonts heel spade, zoe is hij tot Pieter Janss .
Kies burgemeester gegaen, hem vragende, offer enich perickel was, om na
oude gewonte met het H . Sacrament in processie to gaen . Zoe heeft Kies
burgemeester voors . op zijn bet leggende geseijt : hout U in die kerck, dat
zal U niemant beletten . Maer wilde ghij buijtenomgaen, nempt waer, dat
U zoude mogen opcomen . Daerop is den biscop to vrede gewest om te
predicke, smorgens op stoel gegaen, nadat die soldaten eenich rumuer tot
die Minnebroeders gemackt hadden ; het sermoen doende, hebben altemet
die zoldaten groot rumoer gemact . Nat sermoen is Claes Jansz . voors.
alleen onder drie ander Catholic zijnde, tot die capiteijnen soe Teijling als
Regnoij gegaen, want Duvenvoerde den operste capiteijn was van huijs,
ende gevracht, of zij met den dienst voort zoude gaen . Zij seijden ende
sworen : wij sullen u bewaren . Den burgemeester haer betrouwende heeft
het den biscop ende den geestelickheijt to kennen gegeven, zoe hebben zij
het officie van de misse beghonen, nadat het met vijf tromelen ofgeslagen
was, dat geen zoldaten hem vervorderen en zoude, in die kerck to comen
van de papisten, twelck die zoldaten riepen: Audivi 535, to lesen den losse
om to beghinne, twelck oft sulcx was, is geblecken, laten wij bliven . Onder
den dienste zoe hebben die zoldaten veel insolentie gedaen, totdat die
misse uuijt was . Doen die nonne begonnen worde, zijn zij met grote getal
met rapiers over haer arme in die kerck gecomen, mackende groot geluijt,
531 Arent (VII) van Duvenvaarde (1528-c. 1600), merle-andertekenaar van het Verband
der Edelen .
532 Johan Renoy .
533 De volgarde van het verhaal over de Haarlemse noon was in bet dagboek v!erstoord
door verkeerd inbinden . De valgorde is, hier hersteld.
534 Dit tekstgedeelte is gepubliceerd door Hoogland .
535 Ik heb het gehaord .
201
Meij . Kerck
gsplundertende
blcet gestart
Cloisters geglundert
folio 4
totdat eenige, die voort coer stonden, worde cregen met die burgers, dien
zij tot dien eijnde waerschoude, alst Uleck . Alsulx dat een out rabout,
geheel grijs van haer, doer middel van die kercke over die vrouwen, (want
die kerck vol volck was van mannen, vrouwen ende kinderen int getal
7000 of 8000, toersen omtrent drie hondert), live stapten, zoe Lang hij
quam voor het coer doer ; die anderen, die met groot getal voor in de
kerck stonde, quamen anspringen als raesende honden, ja moorders, doen
men begonen to singen : Clamavi in toto corde 53s, over het volck met
bloote rapieren roepende, crijsende : val an, val an, moort, moort ende
folio 4v . liepen opt coer. Twelck enige priesteren gesien hebbende, hebben die
monstranci in haer arme genomen, ende menden uuijt to geracken, maer
doer den drang mochten zij vant coer niet comen, ende worden overvallen
ende gequest tot XIIII priesters 537 ende heer Claes Linnelangen worden
het ceborij uuijt zijn handen gebrocken ende tot der doot 538 toe gequest
ende ock die sangers met die kinderen zijn met groot getal over die
muijs achter bet hoge outaer overgesprongen ende zoe haer salverende,
van haer werpenden haer coercleren ende cransen, die zij opt hoeft hadden.
Doen liepen die reste vant volck op ende menden hem to salveren, maer
van buijten waren zoldaten, haer den uuijtganc belettende, (alzoe dat in
den drang veel nedervillen, ja heijmort gecocht), ja haer cleren, cleijnogen,
ringen, gelt worden haer benomen, die heucken vant hooft, priesters,
burgers, tabberden, cleren, gelt vant lijff, haer quetzende, dooersteckende
een goet out priester, out omtrent 54 jaren, die stick zijnde was
geheeten Mr . Pieter Baling of Noessen, die alle God heeft willen verkiesen,
want hij invoudich was. Hij vloot vant outaer comende voor den
name des Heeren to sterven, opdat hij met Christo zoude regneren . Die
andere zoldaten stalen die outaer clederen, cisten, scapraien smeten zij
open van alle outaren. Terwile dit geschiede was den biscop van Haerlem
- die recht voor den noen in die kerck gecomen was, om bet sacrament
om to draghen - int sacrastie met zijn dienders en kerckmeesteren gegaen .
Die doer zij omrinden, nadat zij alle ding gerooft hadden ende wilden bet
sacrastie opsmiten ende schieten, zoe vracheden zij behouden lijf en goet,
daer uut to mogen gaen met dat geselschap, twelck haer van die zoldaten
beloeft worden . Maer zoe haest als die doer opgedaen was ende die
biscop vooruut zoude gaen, zij menden met een hellebaert zijn hoeft to
536 Psalm 119:145 : Ik heb van ganser harte gercepen .
537 Enkele vergoedingen wegens apgelapen verwondingen in archief kerkvoagdij, 204,
folio 170.
538 De dood van Claes Linnelangen wardt in de andere verhalen over de Haarlemse
noon nergens vermeld . Op 5 mei 1581 werd hij in gijseling gesteld .
202
cloven, een ander smitende met een rijchswaert mende hetzelfde to doen .
Dan zij smeten zijn hoet vant hoeft, maer een provost nam den slach op
zijn stock. Terwile zij nu na die kerckmeesteren liepen, rackte den biscop
zonder enich kennisse van hem hebbende uuijt die kerck in een burgershuijs
.
Doent nu al gedaen was, quame die capiteijnen als Teijling ende Regnoij
met Kies vors ., om den zoldaten ter neer to zetten, die terstont met den
roef vertrocken, want die spraec quam, dat die schutterie in die Doelen
vergaerden, dat zoe niet en was . Doen slogen zij die trommelen ende
quamen onder haer faendelen ende namen het Stadthuijs in ende besetten
die kerck met alle die straten van de stadt, daermede cesceerdet . Godt
heeft betoont, dat Hij haer raserie ter neder heeft kenne macken, opdat
doer haer moerde, plunderen, stelen, gewelt, roven, alle zijn schaptgens
zoude die vrucht van haer quade boetschap, twelck zij Evangelium noemen,
beckennen ende doer het beteren ende genesen der wounden, der
gequeste priesteren ende andere, die ter doot toe gequest waren, zoedat
Hij alleen is, dien bewaert ende bescheremt, die op Hem vertrouwen met
een vast gelove .
Als nu nae middach die burgers, die bevreest waren ende die vrienden
in die cloosters hadden, haelden daer haer goet uut ende brochtent tot
haer vrienden . Doen quamen die straetschenders ende namen die vrouwen
haer heucken, hemden, servietten, garin ien en anders, dat zij vluchten
ende smeten ze wel ende liepen met gewelt wech .
Den 30en worder veel goets met mach van scutterie uut haer huijsen gehaelt
ende worden op Stadthuijs gebrocht, daer mocht niemant uut stadt
zonder paspoort.
Omtrent den middach quamen die drie faendelen op die Merck of op
Sant ende stonden daer in slachooert ende daer wordender 3 of 4 van die
zoldaten uutgenomen ende gelevert in die geweldige provost en handen
ende een deel daghen daernae na den Hage gevoert . Ende ander geen
justici .
Junius . lle twee faendelen uutgetrocken als capiteijnen Arent van Duvenvoerde
ende hopman Regnoij . Teijling blef met zijn faendel .
17en is hopman Teiling uut Haerlem vertrocken .
22en des savonts is hopman Teijling met zijn faendel voor Haerlem gecomen
ende sanderdachs vertrocken .
Julius . Dese zomer wast grote drochten . Het hoij overal zeer duijn gewassen
ende twas costelic . Haver, garst, hennip wel geslagen, rog slappelic,
bier ende daer sterfte onder die coeijen .
In dese maent heeft Haerlem grote costen gehadt, want die sluijs van
Sparendam was ingebrocken met groot perickel .
203
folio 3
folio 5
Een nieue colckic op Sparendam gemact .
Een schone herft, zeer droch, alzer binnen 12, 13 jaer is gewest .
folio Sv. Augustus 78. 30e is graef Jan van Nassau 539, den Prins van Orangen en
broeder, binen Haerlem gecomen met Culenburch 540, logerende ten huijsse
van men Heer van Opdam ende van de selfden dach vertrocken nae
den Hage to schepe.
September. 3e is het H. Sacramentshuijs stucken gesmeten ende alle
altaren afghebroken ende elck ghilde haelden haer costelicheijt thuijs ende
bracken die altaren of ende brochtenze thuijs . Want smorgens to seven
uren waren die zoldaten op die Merck ende wouden die kerck met gewelt
op hebben, alst blijc daer en is geen resistenci gedaen . Die vroetschap
was op desen dach vergaert etc ., niet uutgerecht .
16en binen Haerlem gepubliceert, dat men alle gestelicke goeden anbrengen
mosten ende laten opteijckenen op stadthuijs .
21 zijn die capiteijnen met die vinders in die stadts Doelen ontboden, om
atvis to geven tot het Penningsveer 541 , of men stoppen souden of niet ; zij
riepen, dat men stopen zouden .
21e is die wet binen Haerlem verset als burgemeesteren, schepenen,
vroetschap .
Schout: Claes Pietersz . Ruijchaver .
Burgemeesteren: Mr. Dirick Ramp, Claes van der Laen, Pieter J . Kies,
Barthout van Niewenburch .
Schepenen: Claes Janss ., Aerian van Berckenrode, Mr . Hugo Bol, Mr .
Frans Ness, Cornelis Rijcken, Willem Deijman, Tan Aelbertsz . Ban brouwer.
folio 6 Tresorier : Corn. van Berckenrode .
Vroetschap : Die burgemeesteren hebben versocht an die Prins van
Orangen, dat dese vroetschap flu gecosen zijnde, voordaen zal bliven ende
zij zullen uutsterven : H. van Opdam, Dirick de Vries, Mr . Jan van Zuijren,
Gent Stuver, Pieters Willems . Bal, Matheus Augustinsz ., Arent Pietersz
. Deijman, Simon Spug, Jacop Veet, Jan Claes Lottensz ., Tonis Tonisz.,
Simon Schotgen, Jan de Wael, Pieter Olij verwer, Jan Bartelmsz .,
Willem Wiggersz ., Hans Colderman, Willem Josten, Gerrit Ruichaver,
Hageman, Cornelis Geritsz. Janessz, Embert Geritsz ., Pieter Willemsz .,
Cornelis Thonisz .
539 Jahan graaf van Nassau (1536-1606) .
540 Florin van Pallan,dt, graaf van Culenborg (1537-1598) . Ondertekenaar van hert
Verband der Edelen . Uverde voor bet aanbieden van de sauvereiniteit aan de
Prins .
541 De dijk bij Penningsveer was tijdens bet beleg op last van Bassu geopend .
204
26en is het faendel van die schout van Dordrecht 542 uut Haerlem vertrocken,
alzoe dat wij nu zonder zoldaten zijn .
October. 10en deser maent heb men reschap gemact, omt Penningsveer
to stoppen, daer groot rumoer ende twist is om gewest tegens die uut den
Zuijden, die ons dat beletten wouden ende onder die burgers ende burgemeesteren
ende hemelraden van Rinlant, altzoe dat die burgers met die
vinders opt stadthuijs waren ende die van Haerlem zijn getrocken na den
Hage, om sentenci to crijghen 543, Zij begherden sentenci tot onsen voerdel
of contra, zoe zijt verstonden ; tijs gewesen tot onsen voerdel ende tis
beste to stopen om vijf hondert gulden ende binen acht daghen mochtmer
over lopen . Terstont worden daer scepen reetgemac, om peuijn to voeren
ende die burgers drogen man voer man, ende dat doer homanscappen .
Die burgers worden elck onder zijn capiteijn in zijn rot onboden in die folio 6v .
Doelen, om to loten uut elcken rot vijf man, alst van node zoude wesen
to wacken, nacht en dach, opt Penningsveer . Want die boeren uut den
Zuijden wouden die van Haerlem op comen, maer zij en quamen niet,
omt Penningsveer open to brecken ende den waterganc daerdoer to
macken.
25en Crispin ende Crispiaen en dach heb is gesien ende met handen gehandelt
een kindecken ende was een knechcken van twe of drie dagen
out ende lach gevonden in een root schortecleet ende was versmoart ende
het dref int Sparen ende quam an omtrent Onse Lieve Vrouwen kerck
van Backeness straet, dat deerlick was om sien . Godt beware alle ouders
van sulx to doen .
Yerste Geusen serrrtoen in S . Bavoniskerck 1578 . 31 Octobris, Alderheijligenavont
begonsten die Geusen of die Gerefarmeerden het eerste
sermoen to precken in St . Bavoen kerck . Regen, storim, windt .
Omnium sanctorum regen . Cop hooter 4 stuvers een oort. Broot 2 stuvers
½ .
12en zijn alle kerckmeesters, hospitaelen geardineert de novo ende bij
stadtsclock ofgelesen .
Die Geusen hebben laten publiceren, dat men doer scriven van de Staten
souden willen vasten den 19en, opdat Godt haer verhoren souden ende
behoeden van meer plach, dien haer scheen meder to genacken .
16en brant in den Naneganc tot een patielbacker, zijn huijs alen schade .
25en alle wateren toegesloten, maer 2, 3 dagen daerna storim, regen .
December 78 . Prima isser een faendel knechten voor Haerlem to schepe folio 7
542 Volgens Balen, 237 was in 1573 en 1574 Jhr . Willem van Zuylen van Nieuveld,
schaut van Dardrecht .
543 Zie voor stukken over het proves loket 2 .21 .1 .
205
folio 7v.
gecomen van Deventer ende nae 3 dagen zijn zij vertrocken . Die stadt is
daer sonder costen niet ofgerackt .
Omtrent conceptionis Marie 544 isser gepubliceert, dat men alle geestelicke
goeden, de novo, van closteren ende anders mosten aenbrenghen
voor burgemeesteren. Zij lasen die oorsac, om die geestelicke personen
hier en daer haer closteren verlieten als apostata doen ende daer was een
rentmeester gestelt, om die goeden to ontfangen etc .
15en een faendel knechten in stadt gecomen, Arent van Duvenvoerden ;
oersac, want die Staten en wilden hier zonder soldaten niet leggen . Alte
groote papau.
Omtrent dese tijt heeft Claes Ruijchaver, schout van Haerlem, angenomen
50 of 60 burgers mixtum Geus om die stadt to bewaren ende den 15
zijn zij gemonstert . Die burgers bleven met twe rotten op Stadthuijs ende
deden die ronde.
18en zijnder beletten uutgegaen van burgemeesteren wegen tot die rijste,
bequaemste burgers huijsen, om die Staten to ontfangen van Hollant,
Zeelant ende Brabant, om alhier die saecken der Nederlanden to hanteren.
20en graef Jan van Nassau is binen Haerlem gecomen ende gelogeert in
Brederodes huijse int St . Jansstraet.
24en snachs zijn alle wateren gesloten .
25, 26, 27 weder soet weder. Hier to voeren isser zonderling geen tout
gewest tot den lesten dach Decembris toe. Een soete uutganc des jaers .
Diet jaer heb men moeten geven den 100 penning vant jaer voerleden .
Morgengelt, op elcke morgen 6 stuvers een deuijt . Horengelt op elcke
beest een halive stuver. Navanhant des tijts. Ommelants gelt gegeven .
Voer den roeroe een oort op elck morgen .
Alzoe die Catholicken haer dienste benomen waeren doer het perturberen
ende die moort van Sacramentsdach, hebben zij gestadich gegaen St .
Michiels, to Sellebroeders, to Zijl, St . Ursel, St . Katerinen, in St. Barbel
en kerck opt Grote Beghinoff ende alzoo waren zij van de ander . Ende
die capellanen als Mr . Jan Deckeracker, Mr . Jasper, Mr. Pieter ende hebben
haer schapen niet verlaten, omt wont Godts ende haer officie to volbrenghen
ter eere Godts .
Een lancge uuijtganck der koeijen, tot Kersmisse toe.
Een schone tijt op die wijndruijven .
544 8 december .
206
,
15 . Deze zinnePrent geeft aan hoe de gelPaga ,de Haarlemse burgeriJ', na het beleg in
steeds groter nood geraakt de prips van Ora.n'el'e smeekt de stall to hel 1~n .
16 . Til'dens het beleg werden zilveren noodmunten aangemaakt . Hierop werden na het
beleg vaak gedenkschriften geslagen foto Dingl'an .
Geschiedenisse ende verhael binnen Haerlem 1579 .
folio 1
Die stadts waghe is verpacht dit jaer 172 £
Die vleijs excijs 880 £
Vijsexcijs 300 £
Brandewijn 130 £
2 Januarii is graef Jan van Nassau vertrocken . Hij heeft die stadt gecost
113 £ .
Sen Die Staten van Hollant ende Zeelant beghonnen to vertrecken nae
Goricom .
3 is Mr. Hendrick 455 burgemeester van Amsterdam gevangen ende op die
koecken 54s gebracht. 27 nae den Hage gebracht, 29 gerelaxeert om
zeckere haet ende nijt .
Omtrent Agniete 547 hebben die magistraten alle die ghieldebroers binen
Haerlem ontboden, om haer goeden to hebben ende an to tasten, alze met
die gheestelicke hebben ghedaen .
27 ende 29 hebben beghont to wercken an die Cruijspoart met consent
van de overheijt, maer niet volbracht van dit jaer .
Februarius . Omtrent Lichmis 548 een tonne booters 72 £ .
cop hooter 3 1/a , rogbroot 2 stuvers lh .
een paer coijnen 24 stuvers, een vette hene 12 stuvers .
een coppone 18, 20 stuvers.
5 storim van windt ende coudt .
6 hoghe water .
9 Februari met overstaen van de magistraet hebben vercocht zeckere folio lv .
kercken ende cloosteren, present Claes van der Laen, Pieter Janss . Kies,
burgemeesters, Willem Deijman, Cornelis Rijcken, Jan Claes Lottaensz .,
Tomis Thomiss . goutsmit, secretarius Gherijt Verlaen van Delft sas ;
Minnebroederskerck 550 . , , . 605 coopman Claes van der Laen burgemeester
.
545 Mr. Hendrick Dirksz ., van 1536-1564 vele malen burgemeesner van Amsterdam,
was in 1578 uit Amsterdam genet . Hij werd gevangea genamen amdat hij ageerde
tegen de Unie van Utrecht. Zie Opm,eer, II, 309 .
546 De keuken van het stadhuis .
547 21 januari.
548 2 februari.
549 Gerard van der Laen (1552-1635) werd in 1588 vroedschap van Haarlem en nadien
enkele malen schepen en burgemeester . Hij weld in, 1581 rentmeester van de
geestelijke goederen . Zie Dolleman en Schutte, Van der I .aen, 326 .
550 Het minnekrraedersklooster was gelagen tussen die Kleine Hautstraat en bet Groot
Heiligland.
207
Augustijnen 551 310 £
Carmeliten 330 £
Jacopijnen 412 £
St. Nicolaes capelle552 ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, 240 £
St. Genglof kerck 415 £
Onse Lieve Vrouen kerck an die Lange brug 49 £ . Willem Deijman
coopman.
St. Anthonis capelle 252 £
Vrouwerissenkerck 553 ,,,, 360 £
haer reventer 258 £
Clarissen convent554 ,,,,,,,,,,,, 387 £
St. Rominus gasthuijs 5s5 is opghehouden op 300 £
St. Annes clooster 556 opghehouden.
Meest vremdt volck van buijten dese voors . kercken gecocht.
16en isser een burgher, genampt Dirick Lanslot, portijer in die Groote
Houtpoort, des tsavonts int sluijten van een burgherssoldaet terneergeleijt .
Martius, tonne hooter 4i/z, rogbroot 2 1h, wittebooter 3l/2 . Sen ghepubliceert,
dat alle vremdelingen van alle provincien ende ock mede van
dese Nederlanden, die binen Haerlem zijn gecomen achter een jaer harwaerts
moeten binen een maent certificaci brenghen van haer leven ende
die Nederlanden als die van Amsterdam etc . binen 14 daghen op zeckere
boeten.
In het beghinsel vant jaer zijnder veel Flaminghen binnen Haerlem gecomen
van alle canten ende hebben die stadt vervolt, veel Ministen ende
ander secten, meest wevers ende gaerendwijners, scoenmaeckers, blieckers
5s~,
folio 2 Met solliciteren an de Staten hebben die van Amsterdam consent ghecregen,
om binen Haerlem to blijven .
Meij den XI een publicatie van de ghelde gepubliceert binnen Haerlem .
Iunijus XII twee mael brant gheclopt, niet veel schade .
25 Ghepubliceert, dat men alle vreemde oortgens niet moghen ontfanghen
ende die princen oortgens op 3 penningen, daernae op een deuijt .
551 Het Augustijnenklaoster was gelegen aan de Hagestraat .
552 De Sint Nicalaaskapel was gelegen in de Spaamwauders2raat .
553 De Vrauwerissenkerk was gelegen aan heat Nieuwlandje.
554 Het Clarissenconvent was gelegen tussen de Raamvest en de Karte Hautstraat .
555 Het Sint Remigiusgasthuis lag in de Kleine Houtstraat .
556 Het Annaklooster lag aan bet tegenwoordige Nieuwe Kerkplein .
557 Valgens die rederijker G . v .d . Eembd kwamen er per dag een hondsrd gexsanen nit
Vlaanderen en Brabant de stad binnen . Aan hun komst was vaar een goed deel de
nieuwe blcei van Haarlem to darken .
208
Groot roumoer onder die burghers, noch daernae heef men die burghers
tegenmoet gecomen op die oortgens een penning .
28 gepubliceert, dat men op elcke 6 gulden moeten ontfanghen ses stuvers
an oortgens, niemant en woude zijn ware vercoopen om dit quade
gelt.
Julius Sen isser een faendel knechten voor stadt gecomen ende sanderdachs
vertrocken.
l0en Julii zijn die ghoeden ende webben van Herthegenbosse binen ende
buijten Haerlem bescreven .
lien Heriengebosche gepubliceert viandt, omdat zij princen volck niet Silvaduciswort
wilden ontfanghen .
viant veralaart
12 hebben alle eijgenaers ghedwongen geweest, om to zweren ende to verclaren
bij eede, hoe zij haer hueren van de landen verhuert hebben . Hier
zijn placcaten of gepubliceert .
15en zijn die soldaten van Duijvenvoerde vertrocken, een halif faendel .
20en omtrent dese tijt heeft Jacop Augustijnsz . van Princen weghen
knechten angenomen ende binnen Haerlem gemunstert ende prima Augusti
is Jacop voors . met zijn vaendel vertrocken .
hen Augusti een man met een vrou in een mandt aen die craen opt water folio 2v .
ghehangen. Die man most zijn selven afsnijden met een mes . Die vrou
was bevrucht ende die bleef hangen sonder int water to comen ende dit
met sentencie van schepenen .
12 isser een gevangen genampt Oortijser, omdat hij ghelt geslaghen heeft
ende in eenige gevangenis gestelt int Preckers clooster .
De Wet van Haerlem September 10 :
Schout : Claes Ruijchaver.
Burgemeesteren : Claes van der Laen„ Aerian van Berckerode, Willem
Deijman, Mathes Augustijnsz . 5ss .
Scepenen: Mr. Jan van Zueren, Pieter Janss . Kies, Mr. Hugo Bol, Jacop
IJsbrantsz. Vet, Corn . Rijcken, Aerian Pietersz . Deijman, Tan Claes Lottensz
.
Ultima Septembris zijn Claes Ruijckhavers soldaten vertrocken nae den
Hage ende 21 Octobris wederom gecomen binnen Haerlem .
Octobris Lucasmerct die hooter 15 gl ., die case slaep 13 £ tschipont,
ossehuijden goetcoop .
558 Matheus Augustijnsz . Steyn .
209
Van trouwen
folio 3
Dese maent opslach in die rog ende tarwe .
22, 23, 24 coudt, die cleijne wateren met ijs geslooten . Dese tijt hebben
die burgemeesteren groote narsticheijt gedaen, om die van St . Michiels 55s
ende St. Ursula uuijt haer cloosters to stooten.
Ende hebben oock niet ongequelt gelaten die ghildebroeders vant Vrouwenghilt,
om haer goeden mede to hebben ende zij zijn in proces getreden
in den Haghe tegen malcanderen 560 ,
Se Novembris hebben ten overstaen van burgemeesteren die huijsen vant
clooster der Jacopijnen vercocht .
November 7 ipso die Willebrordi isser binnen Haerlem affgeleesen, dat
zoe wie getrout was seedert den 13 Julij 1573 souden moeten comen binnen
14 daghen ende laeten hem opteijckenen onder het stadthuijs . Ende
zoe wie noch in die huewelicke staet soude willen gaen, souden oock
moeten comen ende laeten haer opscriven, om metten clocke haer boode
to geven, zoewel in die Reformeerde als andere kercke soude trouwen,
verbiedende, dat niemant zoude eenighe moghen trouwen, ten waer bij
bilegt van secretarizen op pene van thien carolusz ende dat oock gheen
secretariz gheen houwelickxze voerwaerden zouden macken of schepenen
moeten haer zeegel daeran hanghen op zeckere pene mede .
14 Novembris een renovaci van placcate vant ghelt angaende, die ghenoch
in druck zijn .
17en Novembris Mr. Rombout uuijt den Hage predicant St. Michiels binnen
Haerlem is van weghen burgemeesteren met belet uuijt stadt doen
gaen op arbitrate correctie ende dat binnen 24 uren .
4, Sen Decembris, door overstaen ende lasten van burgemeesteren der
stadt Haerlem heeft men geseeten in den Gulden Wagen tot Jan Bartelmeeusz.
in die Groote Houtstraet, om to vercoopen alle huijsen ende erven
van de cloosteren der Augustijnen ende Vrouwerijssen op allzulcke
voorwaerden ende besteck, als men daervoor zouden houden eenen ijegelic
.
lien Decembris Brabantze stuvers, die dus lane op braspenning gegaen
hebben, zijn flu gepubliceert op drie groot, die halve stuvers nae advenant.
Omtrent 7acobi 561 is die pater van die Sellebroeders uuijt Haerlem gegaen,
alzoe dat wij sonder Sellebroeders geseten hebben 1579, want zij
veel anstoten hadden van die overheijt der stadt .
559 Het Michielsklaoster lag op het terrein van het tegenwaordige Proveniershuis, en
-hof.
560 Het request van hat O .I..V .-gilde in loket 2 .12 .5 . nr. 8 .
561 25 juli .
210
Den XXX ende XXXI Decembris hebb men ten overstaen van min
heeren den burgemeesteren in de herberghe van de vergulden Waghen tot
Jan Bartelmeeusz . in de Groote Houtstraet, geseeten om to vercoopen alle
die huijsen ende erfven van de convente des Witte Heeren 562 , de huijsinghe
ende camers van tcapelleken an de Langhe brugghe, Ste. Cornelis
cappelle bij de Groote Houtpoort, de huijskens van de Camp ende het
eerff van St . Anthonis kerck bij de Scalicwijckerpoort . Op alsulcke besteck,
condities ende voorwaerden, als men eenen ijgelicken ten daghen
dienende zal voorhouden .
27 Decembris die malcontenten 5s3 openbaer vijanden verclaert ende gepubliceert
binen Haerlem . Artois, Henegouwen, Namen, Mechelen, Loyen,
met haer adherenten . Hier is een placcaet of gepubliceert binen
Haerlem .
Weijnich Boomers ist dit jaer geweest, drie maenten goet hoij weder, maer
van St . Jacop tot St. Michielsdach 564 toe meest regen ende windt, van
omniurn sanctorum tot het eijnde een redelicke winter .
Weesmeesters : Mr. Gherijt van Ravensberge, Mr . Ghijsbert van Ness,
Claes Janss . burgemeester, Barthout van de Nieuwenberch . Leeprosmeesters:
Pieter Willemsz. Bal, Tan Aelbertsz . brouwer, Jan Olij, Willem
Jansz . Verwer. Kerckmeesters : Gherijt Ruijchaver, Hans Colderman, Caesar
Boetius, Corn . Vechtersz . 5s5, Regierders van St . Barber gasthuijs:
Lourijs Janss., Clement Cornelisz . Heiligegeestmeesters: Jan Pietersz .
Deijman, Tomis Thomisz ., Willem Wiggersz ., Arent Meijnerts, Baert
Jansz . van Assendelft . Taxasatores van de eedtbare spijZe : Baert Heijn sss ,
Louris Laceman, IJsbrant Ockersz ., Jacob Louffz. Gasthuismeesters : Jacop
7acopsz . 567, Pieter IJsbrantz . Olij, Corn. Thomisz ., Jan Marckensz .,
Huich Jacobs .ss8 . Brootweghers : Willem Joosten, Dirick Steffensz .5sa, Ja-
562 Het Witte Herenklooster was gelegen aan de Witte Herenstraat .
563 Grcep van vnl . Waalse edelen, die zich verzetten tegen de palitiek van de Prins van
Oranje en de Staten-Genaraal en verzoening zachten meet Philips II .
564 Van 25 juli tat 29 September .
565 Camelis Vechtersz. (st. c . 1605) was van 1586-1593 zes maal schepen .
566 Baert Heyn in 1569 tapper . Valgens R.A ., 47 .1,7 . VII . 69 vvas zijn werkelijke naam
Barthout Carnelisz.
567 Jacob Jacobsz . Schout (st . 1615) was vanaf 1576 tat zijn daal regent van het St .
Elisabeth's Gasthuis.
568 Huich Jacabsz . kalkbrander was tat 1590 ragelmatig regent van het gasthuis en
in 1581 vinder van de St . Jaris- en Claveniersdoelen.
569 Dirk Steffensz . Sautman werd in 1580 bavendien winder van die St . Jaris- en Cloveniersdcelen
.
211
folio 3v .
folio 4
cop Heijmansz., Meijnert van Heussen 570 . Gasthuismoeders: Haes Tans .
Verwersdr.571 , Sophia Jansdr. Kies 572, Stijtgen Brassemans, Alijt Pietersdr.
Steffes Diricxwedue 573 . Heiligeestmoeders: Maritgen Joosten, Trijntgen
van Berckenrode 574 , Achte Pietersdr. Willem Aeriansz . weduwe,
jonffrou Maertens van Abcoude paep Berckerode zijn huijsvrou 575 . Leproosmoeders:
Machtelt Claes Lottensdr.57g, Lisbet Claes Hals Crabbemors
weduwe 577 .
Omnium sanctorum ofgelesen in die Groote kerck van die Geusen . 1579 .
folio 4v . Memorij voor die homans 1579 den Sen f ebruarii gepubliceert .
In den eersten sullen sijluiden twee personen uut elcke ghebuerte van
haerluijder homanschapen nemen ende bij gescrifte stellen, die gequalificeert
zijn, omme regardt ende opsicht to nemen opten armen ende miserabilen
persoonen, elck in huerluijder gebuerte wesende .
Sullen oock aenteijckenen ende bij namen in gescrifte stellen alien den,
persoonen, die in hueren homanscappe van den alemisse leven . Ock hoeveel
kinderen, dot zijluijden hebben, insgelijckx hoe oudt van jaeren dezelve
kinderen zijn, wat ambocht dot sijluijden doen mitsgaeders hoe
lange tijt dot sijluijden in deser stadt gewont hebben ende mede van waer
dieselve personen gecomen zijn .
Sullen mede bij gescrifte stellen, wat herbergen dot in huerluijder homenscappen
zijn ende wat regement in denselven herberghen gehouden woort
ende off sij ghene ongelijcke persoonen en setten .
Voort wat clachten zij in huerluijder homenschappen ende gebuerte hoo-
570 Meijndert Dirksz . van Huessen (St. na 1617) was bovendien enkele jaren regent
van het Lepraoshuis en van het H . Geesthuis en in 1581 winder van, de St. Joris- en
Cloveniersdoelen .
571 Hasa Jansdr. Verwer was een zuster van de schrijvar .
572 Saphia 7ansdr . Kies (1537-1621) was weduwe van Fran,s Claesz . Sautman,. Zij
hertrouwde in 1580 met aud-burgemeesler Frans van Nesse .
573 Alijt Pietersdr . Deyman (a 1535 . 1580), weduwe van de brauwer Steffen Dirksz .
Soutman .
574 Magalij,k Catherina van Berckenrade (a . 1526-1591), weduwe van. Adriaen Willemsz
. van Nijenburg . Zie D~lleman, Berckenrade, 126 .
575 Gemt van Berckenrade was getrauwd met Geertruide van Meerten . Zie Dolleman,
Barckenrade, 112/3 .
576 Machtelt Claes Lattendr. (srt . c. 1594), wollenlakenverkaopster, was echtgenote van
Thomas Gerritsz. Zie Dolleman, Gael, 55 .
577 Lysbeth Claw Halsdr . (c . 1542-1596), weduwe van Siman van Crabbemarsch en
schoonzusteT van de schrijver .
212
ren ende of daer geen persoonen en sijn, diewelcke ongelijcke persoonen
setten ende nochtans geen apenbaer herberghe en houden, haelende hemluijden
dranck buijtens huijs .
Sullen ingelijcx bij gescrifte stellen alien den straten ende steegen, die in
haer homenscappen zijn.
Een zullen ditzelve doen, soe haest hem dat doendelijck is .
Dit hebben die burgemeesteren laeten doen als Februarius voors ., als men
die kercken ende closteren zouden vercopen, om hiermede die burghers
to contenteeren ende haer ooren to stoppen, daer en zijn geen penningen
of contributien vor den armen gecomen, maer God weet, wat armen, dat
zij menen . Elck raemt hoer blauen sac .
Den zeer schoone uuijtganc des jaers sonder groote coudt, gheen snee .
Het ijs nieste starrick, naetuerlick weder, tot het jaer 80 toe .
213
folio 1 Gheschiedenisse binnen der stede van Haerlem 1580 .
Jannuarius. Sen sijn die wijnexcijs verhocht binen Haerlem op elcke
aem vier stuvers ende dit gelt soudt men imploieren tot die arme kinderen,
die gaen bedelen achter straeten of impotent waeren of die uuijt het
weesshuijs geset waeren ende niet machtich en sien, haer coost to winnen,
maer daer en is niet of gecomen .
7 Jannuarii nieuwe ordinancie gepubliceert van goude ende zilvere muijnten
.
Wonder febuarii. 3 dach isser ten huijze van een boer, genampt Claes
Outgersz. Vuijst van Schallickwijck een calif met twee hoefden, 4 voeten,
een splete staert ter werelt gecomen van een koe gecalft blieck root, achter
het clooster van de Augustinen 578.
21en heeft Thomis Thomisz. goutsmit heijlichgeestmeester binen Haerlem
die heilichgeestkinderen gedwongen in die Gusekerck to gaen ende
die kinderen gingen al schreiende ende crijtende nae die kerck ende diet
dede hij van hoemoet.
Martius. 9e gepubliceert, dat men geen Latin moesten leeren in geninge
scholen, of zij mosten twee lesen in die groote schoel haelen alle dagen,
als dan mosten zij wel op haer oude plaetze blijven ende men souden
ock doceren cathechismum, maer niemant zoudt men daertoe dwinghen.
D. Ghodefridus 579 zoude den cathechismum leeren.
folio iv. 23 des tsavonts to seven uren is den Prins van Oraingen binen Haerlem
gecomen ende is met alle die schuterie ingehaelt ende gebracht int
Preckersclooster . Het regende al den dach .
25en dach is Wilhelms van Orangen nae Leijden getrocken .
April. Sen Paesdach hebben in veel kercken schone dienste gedaen ende
veel ten Heiligen Sacramente gegaen nae oude devotie ende usantie .
Aertbevinghe. 7 April des tsavonts 6 ende 7 uren een groote aertbevinghe
in Hollandt, ende alle die landen doere .
9 April des nachts wonderlicke lichten in den lucht gesien .
Maestriclnt te 19en April is doer bevel van den Prins van Oraingen binen Haerlem beantsetten
nihil last, dat die bangers, vremden nacien mede, op een seckere Somme van
penningen geset om Mastrich to ontsetten, elck nae zijn staet of qualite,
maer Mastrich is in die loop gebleven 5so,
578 flit gebeurde in de Hagestraat . Het kalf met twee hoofden en twee staarten werd
als symbaol gezien van de innerlijke verdeeldheid van het land (hs . 41, folio 60) .
579 In Haarlem is Been predikant van deze naam bekend in deze tijd .
580 Maastricht viel op 29 juni 1579, dus een jaar eerder .
214
Den Aprilze maent zeer coude daghen, alzoe datter Meijdach nau gras
en was ende die koien crampten zeer int velt.
Meij. 16en dach brant op die Burchwal maths ten 12 uren .
folio 2
30en heeft Mr . Dirick van Beckesteijn zijn paspoort gecregen, om die
stadt uuijt to gaen ter oarsacke, omdat hij zijn taxcasi niet wilden opbrengen
binnen 24 uren, maer den prijs is noch gemackt, want doer folre
spelden hij numerando .
Junius . Ten zijn die burgers soldaten nae Vrieslant getrocken . Een last
rog dese maent 81 gulden, een sac tarwe 8 gulden .
Van St . Jansmisse 581 melt regen ende coudt tot den 13en Julii .
Julius. In dese maent is het eerste fundament geleijt van die Cruijspoort .
17en sijnder zeckere schepen met Engelzen, Schooten ende ander natie
nae Vrieslant getrocken .
Den groote sluijs van Sparendam is angebrocken ende groote coosten
aengedaen 5s2 .
Int Penningsveer een sluijt ingeleijt bij den Haemelraet ende consent van
de regierders van Haerlem thegens den wil van de burgerije 5s3,
Prima Augusti gepubliceert, dot het roggenbroot zijn ganc zal hebben als folio 2v .
tot Amsterdam, alle Manendaghen ende niet mer vercocht mach warden .
11 is den magistraet geardineert binen Haerlem .
Schout : Nicolaes Pieterss . Ruijchaver .
Burgemeesteren : Nicolaes van der Laen, Aerian van Berckenroe, Pieter
Janss . Kies, Matheus Augustijz .
Schepenen: Willem Deijman, Mr . Hugo Bol, Cornelis Rijcken, Mr . Jan
van Zuijren, Arent Pietersz . Deijman, Jacop IJsbrantss . Vet, Jan Claes
Lotz. Gael .
October. 12 zijnder seckre zoldaten uuijt Vrieslant gecomen ende binen
Haerlem afgedanckt .
Omnium sanctorum 584 . 27en alle gootshuijsmeesters zijn de novo gerenoveert
ende in diensten gestelt ende hebben haer eedt gedaen, maer
eer die gasthuijsmeesters haer eedt deden, worden haer belast, haer handen
of to houden vant oude gasthuijs 5a5,
28en isser een faendel knechten uuijt den Zuijden gecomen ende trocken
nae Schooten ende teerden op den boer .
581 24 juni .
582 Over de kosten wend een prates gevaerd tegen Rijnland . Zie Rijnland; inv . nrs .
229-233 .
583 Zie vaar stukken hierover Laket 2 .21 .1 .
584 1 navember, bier aandusding van de hele maand .
585 Zie hiervaor Enschede, Verslag, 13-14 .
215
folio 3 December. 17en gepubliceert, dat men den vijfftichten penning op mosten
brenghen in Overveen .
Een schoene droge zomer ende een droge winter, niemant mocht bedeincken
van sulck lach water, alst dese zomer is geweest . Van Paescken
tot St . Jansmisse niet veel regen, van St. Jan tot St. Jacop 58g regen, nae
St. Jacop vast weder .
Een schoone herfst, als bij mans tijden is geweest . Veel sieckten hebbender
geregneert, jae nau een huijs vrij van hoesten, pijn int hoeft ende andere
vremde sieckten.
Die vruchten zijn redelick gewassen, als garst, cooren, hennip ; die fruijt
niet veel .
St. Elisabet gasthuijs heeft moeten ruijmen van burgemeesteren ende het
Minnebroeders clooster ingenomen ende aldaer haer wonstadt ende
plaets gemackt ; dit plach in die Houtstraet to staen an de Houtbrug.
Diet jaer heeft het een maent of twee zeer groote benautheijt geweest
inde rog, daer en quam niet uut oostlandt .
folio 3v . Alle deese priesters, hiernae bescreven, sijnder binen Haerlem geweest
met rust ende vrede geseten ende hebben openbaer haer dienste gedaen
op diverse plaetzen ende kercken :
Vicarii: Mr. Guilhelms Cornelii pictor, Mr . Meinardus Hendrici 587 , Mr.
Heindrickus Quirini Thalesius 558, Adriaens Gerardt Schoere1 589, Laurentius
Cornelii, Mr . Joannes Theodorici Steckelwerff sacellans 590 , Mr. Dirick
Wijttogen, Nicolaes Teodorici Man, Geradus Cornelii, Theodoricus
Cornelii Deijman 591 , Mr. Simon Gegrorii 592 , Mr. Arnoldus Arnoldi, Petrus
Cornelii pictor, Mr. Willem Lam, Heindricks Cornelii, Mr . Petrus
Johannis sacellans, Mr. Jaspers Petri sacellans, Ancardus Allardi bassus,
obiit 80 in December, Mr . Simon Judoci Souvenius rector Amsterdam 53,
586 24 juni tot en met 25 juli .
587 Meinardus Hendrikszn. was reeds in 1554/5 priester in Haarlem . Zie Grijpink, 168 .
588 Hendrik Talesius, zAOn van de burgemeester, was pastaor to Spaamwoude en van
1579-1591 keizerlijk nataris to Haarlem . Zie Gannet, 426 .
589 Adrianus Gerardi de Scarel weird in 1554 vicaris van het altaar van Sint Agatha
in de parochiekerk van Beverwijk . Zie Gompertz,148 .
590 Joannes Steckelwerff (st . 16(?5), kapelaan en nataris is Haarlem .
591 Dirk Carnelisz. Deyman (1542-1614) werd in 1606 kanwnnik van bet Haarlemse
kapittel .
592 Simon Gregarii was rinds 1574 vicaris van het Sint Jansaliaas in de Sint Bavo .
593 Simon Savius of van Sauwen (1552-1625), was in 1573 benoemd tat rectal van de
Latijnse school in Amsterdam . Hij werd daar in 1578 am zijn gelaof antslagen en
ging lesgeven in Haarlem, waar hij priester is geworden . Dichter en nataris van het
Haarlemse kapittel.
216
Geradus Joannis, Geradus Schooten 5s4, Mr. Pieter Mat, Albertus cantor .
Extraneii : Mr. Jonas Joannis, pater in Beverwijck, Conrardus provisor
in Amsterdam 595, Heindrickus Steenbicker, Martinus van Bergen, Petrus
pater van de Maddalenen, Bartelmes int Lam alias Pons 596 ,
Haerlem : Cornelius Sassenius 597 , pastor in Sassem prope Hillegom, Mr .
Ancardus, pastor in Reinsburg, Mr . Nicolaes, organista en zoen5ss.
Ex cenobio Joannitarum St . fans clooster: F. Thilmans commendeur sass
F. Jodocus Nicolai pictansiemeester spo, F. Cornelis Joannis gaudans soi ,
F. Andereas Petri Scrivius soz .
Canonici Haerlemenses: D. Jacobus Sassius prepositus 603 , D. Nicolaus
Huijssen 604 , Mr. Jeronimus Varlerii, pater St . Catherine, D . Paulus Boetius,
D. Alstenius Blommer Amsterdam sag, Mr. Gulilhelmus Jacobi
Assendelfius 607 , Mr. Guilhelmus Coppal soe,
Regulari in Sijl : Pater Joannes cum sacelano g 09, Pater van Poel cum
fratre .
594 Gerard Johannesz . van SchAten was sinds 1564 nataris to Haarlem en woonde
aan de Berkenrodesrtee~g. Hij was vicaris op bet slot to Hcemstede.
595 Mr . Canradus was pravisar van de Oude Kerk to Amsterdam.
596 Het Lam is de naam van varscheidene waningen in, Haarlem .
597 Carnelis Sassenius (St . 1617) werd in 1590 bencemd tot kapelaan in Haarlem en in
1606 tat kanunnik.
598 De organist was Philips Jansz .
599 Tyman van Wou .
600 Jaost Claesz. Vink, pitantiemeester, canventuaal Binds 1567 .
601 Cornelis Jansz . van der Goude (st . 1617), apvolger van Tyman van . Wau als cammandeur
na diens daod in 1605 .
602 Andrie,s Pietersz. van Sauwen (= Scrivius), (1551-1625), laatste commandeur .
603 Jacabus Saffias (s2. 1618), prior van het klaoster in Hello en in 1571 avargegaan
naar hrh kapittel van Haarlem, waarvan hij proost word . Zijn graf nag in die St.
Bavo.
604 Nicolaas van Heussen (St. 1582), Binds 1571 kanunnik .
606 Alstenius Blammert (St . 1609), Binds 1571 kanunnik.
607 Willem Jacobsz . van Assendelft (st 1615), sands 1576 kanunnik .
608 Willem Cappal (st . 1599), Binds 1576 kanunnik en sinds 1587 vicaris van de toien
overleden bisschap. Zijn graf in de St. Bavo.
609 Joannes Voccinius.
217
folio 4
Predicatores: F. Simon Valto, F . Johannes van Trier, F . Gerardus Scotenius
glo,
Regulares: F. Petrus Jameronc Bernardi, F . Guilhelmus den Abt sll, F.
Nicolaes in Beverwijck .
Carthusiani 61 Y : Fr. Joannes, Fr . Joannes sarizeus, Fr. Cor . Nicolai .
Een cleijne commet met een cleijne staert gesien in November .
610 Gerard van Schaten (St. 1600, suppriar van de predikharen.
611 Wilhelm de Abt (st. 1626), eater bij de Regulieren.
612 Heat klooster der Carthuizers was in Amsterdam, vanwaar zij in 1579 na de A1teratie
waxen verdreven.
218
1581
folio 1
Jannuarius . 9, 10, strenge coude dagen.
Februarius . 22 een halif faendel Engelzen ende Scotten in stadt gecomen
ende zanderdachs vertrocken .
25 dach pecktonnen gebrant, omdat Steenwijck 613 ontset was .
22 Petersstoel is het ijs wech gesmolten ende open water .
Mercius. Prima Mercii is Willem van Nassau met zijn Staeten binen
Haerlem gecomen . Regen, wint .
25 zijnder ettelicke zoldaten gepasceert door Haerlem .
29 zijen die scutterije verandert bij ordinancie van burgemeesteren.
In Marcio zijnder 2 faendelen zoldaten in stadt gecomen ende zijn op die
geestelicke persoonen geleijt . Ende de burgers hebben tot assistentie van
de zoldaten ontfaen van burgemeesteren ter week 8 stuvers elck op zijn
porci . Maer dese zoldaten zijn vertrocken den 14 Junii nae Vrieslant .
Groot gebreckt int hoij, een wagen hoijs 6, 8, 10 gulden . Hoochwater~
omtrent dese tijt .
April. 18en dach omtrent 4 uren een faendel knechten in stadt gecomen
ende worden geleijt in die Backenesse kerckt ende to ses uuijren metter
haest vertrocken nae Vrieslant . Pieter Duijvenss. was vaendreger.
29 vant stadthuijs gepubliceert den swaren impost ende dat men den
ouden catholieke religie niet mer mosten exerceren 614 .
29 zijnder zoldaten voar stadt gecomen ende binen 3, 4 dagen vertrocken . folio lv .
Meij. Prima Meij zijn die burgers op seeker gelt gestelt ter wecke tot
ascistentie van de zoldaten .
Zen dach gepubliceert, dat men noch 14 dagen het bier zoude tappen voor
een stuver 1 deuijt ende niet langer ende intlanche bieren niet hooger dan
het Haerlemsche bier . Fugels bier die can 1 stooter .
3 es Jacobus Saphes 615 pater van Heijlo in de gisseling gestelt int Gulden
Vlies tot Clement Corz . Heer Alst sls van Amsterdam een canuck mede
in de gieseling gestelt .
5 es pater Meijnart g17, heer Claes Linelangen in de giselinge gestelt, oarsacke
omdat zij haer geestelicke goeden niet wilden anbrengen .
Int beghin van Meij hebben zeckere Catholicke burgers een request ge-
613 Steenwijk was vier maanden belegerd door Rennznberg .
614 De tekst van dezz ardannantie a .a . in h5 .41 ., p . 26 .
615 Saffius .
616 Alstenius Blommert.
617 Meinardus Hendriksz .?
219
maeckt ende van veel onderteijckent tegen die statisfactie van Haerlem,
om haer oude religie weder to hebben etc .sis,
29 -isser een doerwaerder uut den Hage gecomen ende heeft den Catholiken,
diet onderteijckent hadden, coram nobis sls geroepen ende mosten
compareren den 3 Junii .
Diet request was mede gepresenteert den Prins van Oraingen etc .
Die principael burgers ende auctoren zijn in fine 7ulii thuijs gecomen,
ettelicke eer thuijs ende hebben daerop grote costen gelegen ende niet
bedreven.
folio 2 Junius. 5 dach zijn die Mistristen van de Falij Beghinof in die gieseling
gestelt van de Staten wegen in den Hollantze thuijn 620 over het
kerckhof, omdat zij haer geestelicke goeden niet over en wilden geven .
19 zijn die mistarsten uutgegaen op conditie, dat zij haer goeden binen
3 dagen zouden brengen of zij zouden haer poarten ofhangen .
Omtrent den 10 junii hebben die uutlaenders van Amsterdam binen
Haerlem op moeten brengen tot ascistentie vant oarloge 1500 £ .
13 zijnder seckere schepen tot den Zuijden met soldaten gepasceert .
14 mede seckere schepen met soldaten gepasceert, maer bedreven veel
quaets op den Boer.
19 den proost van Aelst voors . zijn nae den Hage gevoert met een wagen
bij den schout bij nacht Willem Haerdebijl en met 2 excijsdregers, maer
den 2 Julii thuijs gecomen ende haer goederen quijt .
20en die 4 burgemeesteren van Haerlem hebben die poorten van de Baginof
of doen hangen, omdat zij haer goeden niet en wilden overleveren .
25en is den Prince Wilhelms van Nassau binen Haerlem gecomen, den
26 wederom vertrocken .
26 zijn die mistercen geadverteert, dat zij haer goeden over zouden leveren
of die burgemeesteren zouden schicken, dat haer huijsen verhuijert
worden.
Den 4 Julii hebben zij haer landen ende goeden overgeven in handen van
de burgemeesteren.
In der maent Julio heb men in den Hage het wapen van de Coe . Mt. uutgeroijt
ende ofgeworpen 621 ,
folio 2v. Julius . Het vrouwengilt van Haerlem hebben doer lange processen ende
grote costen haer goeden moeten overleveren in handen van burgemeesteren
ende den magistraet .
618 Het request was apgesteld door Coomhert . Tekst o.a . in hs . 41, p . 34 .
619 „Voar ans".
620 Herberg aan het tegenwaordige Klokhuisplein .
621 De afzwering van Philips II vand plaats op 26 juli .
220
Augustus. Ten Die magistraet van Haerlem hebben den eedt gedaen in
handen van Mr . Dirick van Nieuwenburgh, raetsheer in den Haghe, tegen
Coe. Mat., smorgens thuscken 8 ende 9 uren . Nae den middach hebben
die stadts boden den eedt gedaen .
19 dach Saterdachs provosten, capiteijnen, vaendragers etc . hebben den
eedt gedaen in handen van den schout en burgemeesteren .
21 dach op Hartgensdach hebben die burgemeesteren laeten ofhaelen het
wapen van Coe . Mt. van de huijse van de tollenaer Pieter van Drijl 622 opt
Sparen .
Den tollenaer es ontboden, om zijn eedt to doen tegen Coe . Mat. Hi en
heeft niet willen doen .
Hendrick Cijpriaensz . is mede ontboden, om zijn eedt to doen, maer heeftet
gerecuseert ; doer veel driegementen van de overicheijt heeft hij den
eedt gedaen, 4 Octobris .
25 op een Vrijdach een placcaet gepubliceert tegens den Coe . Mat. doer
een doerwaerder uut den Hage .
Noch een placcaet, dat alle uutlanders thuijs zouden coemen etc .
September . Prima Septembris hebben burgemeesteren die cleijne scholen folio 3
ontboden van de burgerije, om voar oogen to houden, niet to leeren dan
die boecken, bij haer ordineert op den eedt ; ettelicke hebbent gedaen
ende dander niet ende de facto niet mier to leeren eenige jongers .
ll . dach es den magistraet gestelt ende haer eedt gedaen .
October . 4 dach is Pieter van Drijl tollenaer vors . uut zijn offici gestelt
zonder advertisement .
Filium Joost Augustijn 623 in zijn plaets als tollenaer.
13en zijnder schepen met zoldaten door Haerlem gepasceert nae Vrieslant.
Omtrent Simonis et Juda 624 zijn die burgers doer bevel van Burgemeisteren
met beletten bewaert, om contributie to geven, elck op zijn quoint 50,
60, 100, 200 etc .
Ende die Amsterdammers en zijen niet vrij gegaen van dese contributie .
Omnium Sanctorum . 4 twee schepen met zoldaten doer Haerlem gepasceert
.
622 Dieters Harensz . van Driel (geb . c. 1531) hadd na de avergave van Ha.arlem enkele
dagen Johan van Duvenvaarde verb&gen gehauden . Zie Infarmatien, 70. Hij
werkte vaor zijn, zwager Jan Damen, aan wie de tal to Sgaamdam was toeviertrouwd
.
623 Joist Augustijnsz . Steyn werd 2 aktaber 1581 bencemd. Zie A.R .A., Graf . Rkk .,
27, 259v .
624 28 aktober .
221
12 Novembris zijn alle regenten van de goodtshuijzen verseet .
December. In principio heeft Jacop Augustijnen den tromelen doen
slaen, om soldaten to hebben ende heefter weijnich gecregen ende ca
mende in den Hage met zijn soldaten worden ofgedanckt, want ten waeren
anders niet dan kinderen .
222
INDEX VAN PERSOONSNAMEN
Aefcken 97
Aecht Jansdr . 12
Achte Pietersds . 212
Abt, Hendrick den 131
Abt, Willem den 218
Adriaen Gerritsz . Janeeffz . 105,131
Aeriaen Joosten 38
Ariaen Pietersz. 131
Adrichem, Jann van 177,186
Adrichem, zie Grceneven
Adrichem, zie Nuijssnburch
Adricom, zie Adrichem
Alba, zie Toledo
Albertus 217
Aldegonde, Philippe de Saint, heer van
Naircarmes 24
Algomde, zie Marnix van Sint Aldegande
Alva, zie Toledo
Ancardus 217
Ancardus Allardi 216
Anneken Raelesdr. 77
Antoniss 68
Appe1194
Ardenne, d' 41, 59
Arent Dirksz. garter 66,116,124
Arent I?irksz. kaopman 116, 124
Arent Meynarts ., zie Fabritius
Arnoldus Arnaldi 216
Arcerius, Jahannes IV-VI
Artajona, Larenco de 44
Assendelft, Adriaen van 18, 19, 30
Assendelft, Willem Jacabsz . van 217
Augustijn, broeder 6, 7
Baert Heijn 211
Baert Jansz . 211
Bagin, Pieter 6
Bal, Pieter Willemsz . 23, 25, 88, 117, 122,
129, 143, 161, 162, 196, 197, 199, 204,
211
Balde(u)s, Francisco 138, 139, 148, 150,
151, 153
Balling, Pieterc. Claesz . 82, 201, 202
Ban, Jan Aelbertsz . 196, 197, 199, 204,
211
Ban Jan Cornelisz.13
Ban Cornelis 123,147, 161, 162
Banninck, Claes 56
Barent Gerritsz .124
Barlemont, zie Hierges
Bartelmes 217
Bartolt Eentsz, zie Entens
Baerthout Heindrickxz. 22, 123
Barthout Cornelisz . 211
Batenburg, zie Bronkhorst
Beauf f ort, Jacobus 41
Begerrs 44, 45
BeckesteYn, Dirrick Woutersz . van 129 ,
160, 173, 177, 186, 193, 215
Berg, Willem graaf van 15
Bergen, Martins van 217
Berckenrode, geslacht 36
Berckenrode Adriaen van 22, 25, 38, 131 ,
195, 199, 204, 209, 215
Berckenrode, Antonis Gerritsz. van 73
Berckenrode, Gerrit van 4 73, 212
Berckenrode, Cornelis van 127, 160, 173 ,
186, 196, 199, 204
Berckenrode, ZYbrandt van 25, 113
Berckenrode, TriJntgen van 212
Berckhout, Gerrit Pietersz. 23,134
Bliecker van Vollendorff, Vincent 154
Blommer Alstenius, 217, 219, 220
Boer Peter den 53
Boetis, Caesar 90, 196, 199, 211
Bo a tsus Paulus 82, 217
Bagserf, Adriaen 116, 124, 145
Bol van Zanen Hugo 25, 195, 199, 204,
209, 215
BolwiJ'ler, zie PolweYler
Bombaygen, Sobar 61
Bordet 65, 109
Borst, zie Velserman
Bosche, Jan van den 121
Bossu zie Hennin
Bosten Gerrit 118
Bourdet, zie Bordet
Bovetis, Caesar, zie Boetis
Brant, Mauritius 59
Braseman, Dirck 7
223
Brassemans StiJ'tgen 212
Brau Andries, Janss.129 160, 173
Brederode Lanced van 6 7 8 9 11, 60,
66 > 115, 120> 206
BraeckhuiJ'sen 119
Bronkhorst en Batenburg, Willem heer
van 35 > 42, 89, 94 > 105
Buffelaer Adriaen 20
Bukerst 80
Cesaer 170
Cesar Julius 7
Dam Aert van 87
Damen Jan 221
Darive Achilles de heer van RosignY 49,
65, 99, 109, 115, 120
Dassonaville Christoval9
Deckeracker Jan 206
Dentieras Joannes 146
Dirrick Arentsz .121
Dirrick Fransz .121 > 124 > 145
Dirrick Joost 124
Dirick Lanslot 208
Dirck Matheusz. 21, 22, 105, 131
Dirrick Meil'nersen 35
Dirck Pietersz .10
Dirrick Zee ersen 85
Does Anneken van der 57
Does Dirk van der 57
Dominicus Janss .123
Dordrecht Dordt Arent Jansz. van 25,
88 > 117, 122 > 130
DothiJ'n, zie Haultain
Driel Pieter Haren&z . van 82, 115, 221
Duvet 8
Duvenvoorde > Arent van 201, 203, 206,
209
Duvenvoorde Jan van 11 > 110, 117> 122
Duvenvoorde Jan van I 11, 22, 110, 115,
120, 221
Duvenvoorde zie Obdam
DuiJ'ck Cornelis 25
DeYyman Adriaen Pietersz. 177, 186, 196,
209, 215
Deyman, AlitJ Pietersdr. 212
DeYman Arent Pietersz.199 > 204
DeYman Jan Pietersz . 90, 197> 211
DeiJ'man Theodoricus Cornehi 216
DeYman Willem Dirkszn. 196, 199, 204,
207 > 208, 209> 215
224
Eberstein HuPrecht van 95, 120
Eberstein atta aaf van 39, 45, 60, 95,
98, 99, 100, 101, 105, 107, 108, 120, 128,
139> 153 > 154
Egmond, Lamoraal graaf van 5
E and van NiJenburg> Dirk van 131 > 221
En gel Pietersz. 97
Engelen Cornelis 7
EnckhuiJ'zen 43, 55
Entens van Mentheda Bartold 11, 35
Erasmus> Desidenus 73> 81
EriJchoeren Hans 106 > 108
EuxersteinJ, zie Eberstein
Ewout Noutz . 54
Fabritius Arent MeYnarts . 124, 196, 199,
211
Fern 6
Floris Willemsz .116 124, 145
FoPPens, Jacob 12
Franc Jacobsz . Rembrandtz. 81, 82
Franc Jansz . 26
Erunsberg, Gearg van freiherr zu Mundelheim
45, 60, 108, 138, 143
Gael Jan Claes Lotz . 88, 123, 215
Gael Claes LottiJ'nsz . II
Gael Mar 'ete Claesdr . II III
Galandes 199
Gaerdiaen Maerten 29
Geltsack Pieter 196 > 197 > 199
Gear en 48
Geradus Joannis 217
Geradus Cornelii 216
Gerrit Jansz. 66
Gerrit Pietersz, zie Schu Yt
Ghodefridus, 214
Goude Cornelis Jansz. 217
Griecken Jan Claesz.160
Griete Claesdr.149
Groen Claes Pietersz .121
Groene zie Groeneven
Groeneven> Adriaen van 38, 73 > 81
Groeneven zie NuiJsenburch
Granter, zie Gunther
Guillaem 181
Guilhelms Comelii 216
Gunea Gaspar de 170
Gunther Christoffel51
Hageman, Ysbrand Staats . 90, 116, 123,
145, 196, 199, 204
Haegen, zie Duijck
Hais, Franc 38
Hats, Catrijn Claesdr. III, IV
Hats, Claes Adriaensz . 98
Hals, Lysbeth Claesdr . 212
Hats, Pieter 129, 139, 160, 173
Hans Carnelisz. 192
Haerdebijl, Willem 220
Hasselaer, Kenau Simonsdr . IV-VI, 30,
117
Hasselaer, Pieter DirrickJCZ. 117, 122, 145
Naultain, Alexandre de 65, 71, 93
Helling, Herman van dzr 192, 195, 197,
Herman Janss .124
Jacob Anthonisz.124
Jacob Augustinsen,
zie SteiJ n
Jacob Barentsz .117, 122
Jacob HeiJ mansz. 212
Jacob Claesz .124
Jacob Loevenss . 33, 103, 211
Jan Marckenssz .196, 199, 211
Jacob T"omesz. 53
J akob Ysbrandtszen 90
Jager, AelewiJ'n de 66, 116, 124
Jameronc, Petrus Bernardi 218
Jan Aelbertsz, me Ban
Ian Bartholomeeszen 90, 196, 197, 199 ,
225
198, 199 204, 210, 211
Heltman 8
Hendrick Dirksz. 22
HeYnrick Jan MathiJ'szen 22
Heindricks Carnelii 216
Hendrick Pietersz. 85
Hendrick CiJ'Priaensz . 221
Hennin Maximiliaan de graaf van Bassu
17, 19, 24, 110, 113, 114, 129, 130, 144,
Jan D2rcksz ., zie Halle
Jan Eff 12
sz . 3
rr'
Jan Ge itsz.1 20
H
Jan u gen 60
H iJ'mansz121
Jan Jansen
Jan a
.
11
Jan Joast en 196, 199
Jan Kla sz . 22, 124
187, 190 Jan Claes Lotsen 22, 204, 207, 209
Heresis, zie Hierges
Herman Jansz. 62
Hero zie Verlenius
Heussen Dirk van 70, 131
Heussen Gilles MeYnaertsz . van III
Jan Cornelisz .123
Jan Theusz . 46
Jannecken Gerritsdr . 40
Jasper 206
Jasper Jansz . 82, 146
Heussen, Jacob van 22, 86, 131, 193
Heussen, MeiJ'nert van 212
Heussen, Nicalaas van 217
Hier s Gelis, de Barlemant baron van
148, 150, 153, 167,178 183, 184
Jaspers Petri 216
Jasper , zie Le Febure
Jasse gis.12
Jeronimus Varlerii 217
Joannes 218
Hoerreman 139
Holle Jan Dirksz.129, 160, 173
Haoren, Aeriaen Pietersz . van 17, 25
Hooren, Pieter Claesz . van 177, 186
Hoornmaker, LadewiJ'k 114
Home, Philip de MontmarencY-Nivelle ,
g raaf van 5
Jaannes 218
Jaannes zie Vaccinius
Jabcken
,
36
Jodacu~ Nicolai 217
Janas Jaannis 217
Jan e ~Gerrit de 53
Jang, Jacob Gerritsz, de 5, 116, 122, 129 ,
Houfslach 67 145
Huich Jacabs. 211 Jon,g ,Jan Aerentz, de 117, 122, 129, 145
HuicJh Cornelisz . 66, 81, 82
HuYsduYnen, Willem Joasten van 90, 197 ,
204, 211
Jong , Willem de
Jan gen Zeeuw 10
JaPPiens, zie FaFPens
HuiJ'ssen, zie Heussen
HeiJ' 143
H Y1, van 162
Cabillau, Jacob 11
Ca,lviJ'n, Jahannes 33, 55
Calijl, Steven 46
Kaeter, Dimck 124
Catherina Claesdr . IV
Caulier, Michie123, 31, 42
Kees Jaeppen 79
Kenu, zie Hasselaer, Kenau Simansdr .
Kersen, Albert 146
Kete1162
Kies, Jan 117, 124
Kies, Pieter Jansz. 4, 6, 17, 18, 22, 54, 66,
116, 117, 122, 129, 144, 195, 199, 201,
203, 204, 207, 209, 215
Kies, Saphia Jansdr . 212
Cinq, Claw 124
Clays Aelbertsz . 58
Claesen Gerritsdachter 26
Claes Jansz. Barrits. 22, 103, 105, 131
Claes 7anss . Remhrandtsz ., zie Verwer
Claes Matheusz., zie Mawtmake2-
Claes Pietersz . 146
Klaes Wowterszen 90
Claes IJbrantsz . 123
Clement Carnelisz. 97, 211
Calderman, Hans, 6, 11, 204, 211
Coldermans, Camelis 7ansdr. 63
Canninck, Phillips 37
Canradus 217
Kool, Kornelis Aertszen 90
Coomhert, Dirck Volckertszn. 143, 220
Coart, Pieter Janss . 130, 131, 132
Cop, Claes 63, 95
Coppal, Guilhelmus 217
Cornelis Bartholameusz. N
Cornelis Gerritsz. 48
Korn,elis Gerrit Jane Eeftzen 90, 120, 123,
145, 199, 204
Cornelis Haermensen 35
Cornelis Jan Ghijssen 193, 200
Cornelis JaansLis, zie Gaude
Cornelis Laurensz. 170
Camelis Nicalai 218
Cornelis Pieterss.124
Cornelis Rijkessz. 23
Cornelis Theus 35, 204
Cornelis 'I'hamasz. 197, 211
Cornelis Tijssens 70
Cornelis Vechtersz . 211
Cornelis Willemss . 54
Cors 137
Coster, Dirrick Janss . 129
226
Caussebant, Vrerick Camelisz . 122
Coussy, Anthoni 31, 42, 84
Craenhals van Hattinga., Sehastiaen
127, 139, 160, 162, 173, 186, 195
Crabbemarsch, Simon van 212
Christiaen YsUrandtszen 90
Crijn, zie Thalesaas
Culenbarg, zie Pallandt
Guijck, An;tanius a 120
Laceman, Iauris 211
Laeckenman, Willem 27
Laen, Gerard van der 207
Laen, Gerrit Claesz . (boxbeen) 131
Laen, Gerrit Claesz. van der 19, 20, 23, 34,
105,131,134
Laen, Claes Nicalaesz. van der 13, 22, 24,
119, 131, 196, 199, 204, 207, 209, 215
Laen, Nicalaes Claesz. van der 127, 128
Lam, Willem 216
Lambert, zie Rasevelt
Lammerzelle, zie Margelle
Lannay, FerdizLand de, heer van Larache
138, 148
Laren, Maria Hendrik van, zie Maria
Harinxs.
Lauris Jan's . 137, 211
I,aurentius Carnslii 216
Laurens Wynantszen 90, 121, 123
Leeck, 7acL van
Lz Febure, Jasper 35
Leidecker, Frans 146
Lestather, George 20, 21, 91, 118
Licques, Philips de Rencovst, baron van 7,
127, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 149
Linnelangen, Claw 202, 219
Lievenheer, Claes Jacobsz . 146
Laeff Baertszen 22, 120, 123
I.ondano, Sancho~ de 44
Lansgen, Pieter 24
Louw, Lan;ge 27
Lubeck, Willem van 27, 114
Lumme 112
Luther, Maerten 32
Lijsbet Jansdr . 83
Maerten Aeriaensz . 90, 121, 123
Maerten Dirickz. 143
Maerten Flarescen 82
Machtelt Claes Lattendr. 212
Maliaen AdoiFhus 65, 114
Mammerzelle, zie Margelle
Man Nicolaes Teodorici 216
Mandares 33
Mandersloo, Ernst vorst van 14
Maregnault, Jean 43, 61
Margelle, Guillaume de la 164, 178, 183 ,
188, 189, 190, 191
Margotlin 41, 70
MariJ' Eversdochter 57
Maria Harinxs . 33
Marit en Jansdr. 86
Maritgen Joosten 212
Marck, Willem van der, heer van Lume Y
3, 11, 12, 13, 14, 15, 24, 35, 41
Marnix, Philips van, heer van Sint Aidegonde
II, 22, 33, 130
Mat, P'ieter 217
Mathe, Philips van der 66, 91, 111, 112,,
118, 127, 128, 160, 173
Matheus AugustiJnsz .,
zie Steil n
MathiJ'sen, Hendrik J ansz . 69
Matins zie Mathe
MaudrlJs, zie Mandares
MaiJligaen, zie Maehaen
Med e a 28
Meerten, Geertrulde van 212
Melchior ueetz .154
Michael zie Caulier
Mierla Godfned van 7 67, 111, 119, 128 ,
169, 178, 181, 187, 188, 189, 192, 201,
202, 203
Milde, Claes de 197
Molers, zie Muller
Monbech, Godeffroi de 167, 170, 189
Mondragon, Christoforo 45
Mournault zie Maregvault
Moutmaker, Embers Gerrits . 124, 196 ,
199, 204
Moutmaker Claes Matheusz. 22, 84, 122,
196, 199
Moutmaker, Cornelis Matheusz. 98, 122
Moutmaker, Willem Aeriaensz . 22, 105 ,
131, 212
Moutmaker, zie HuYsduYnen
Muller Lazarus 11, 18, 19, 32, 119
Muschenheim Hans 120, 142, 163
Meinardus Hendrici 216, 219
Nammerzelle, zie Margelle
Nap, zie Willem Dirksz .
Nassau Hendrik van 140
Nassau, Jan van 204, 206, 207
Nassau LodewiJ'k van 3, 61, 109, 140
Neel Kevirenszen 66
Nesse, Frans van 21, 127, 129, 160, 173 ,
177, 186, 204, 212
Nessee, GiJ'sbert van 21, 129, 160, 173, 177,
186, 188, 190, 191, 211
Nicolaes 200
Nicolaes 217
Nicolaes 218
NiJ'enburg, Adriaen Willemsz, van 212
Nieuwenburg, Baertaut Jansz. van der 90,
120, 123, 129, 145, 196, 199, 204, 211
N ieuwenborg, zie Egmont
Noe 137
Noorcarmes, zie Aldegonde
Natter, Willem Claess.146
NoiJ', zie LannoY
NuiJ'senburch, HadeweY van 148
Obdam, Gisbrecht van, heer van Duvenvoorde
195, 199, 204
OliJ', Jan Gerritsz .196, 197, 199, 211
Olil', Christiaen Ysbrantsz . 90, 123
Oh,i Pieter IJsbrandsz. 22, 123, 196, 199 ,
204, 211
Olislager, Rod Claesz. 129, 161
Olivier, Antoine 73
OortiJ's,er 209
Oostrum 165
OranJ'e, zie Willem
OversteinJ , zie Eberstein
Paenderen, Pieter Dirksz. van 22, 120, 123,
129, 147, 150
Paenderen, Willem Wiggertsz . van 22, 123,
196, 199, 204, 211
Pallandt, Floras van, graaf van Clenbor g
204
PanJs 70
Pelhcaen, Jacob Bartelmeesz . 60, 98, 99,
117, 122
Perado 164
Peres Rodngo 44, 46
Petrus 217
Petrus Johannis 216
Petrus Cornelii 216
227
Pfaff van Speijr, Christaffe1120,128,152,
153,162
Philips II, kom,ing van Spanje V, 44, 220
Philips Ja.ctsz. 217
Piaralta 183
Pietamen, zie Pwtanen
Pieter 206
Pieter, blinde 74
Pieter Duijvenss . 219
Pieter Govertsz .121
Pieter 7anss. 90
Fieter Carnelisz. Dauwensen 131
Pieter Volckersz. 97
Pieter Willem Adriaensz . 196, 199, 204
Pod, van 217
Pa113
Palweyler en Flarimant, Nicolaws baron
van 45, 108
Pattagij, zie Carnelis Willemss .
PauweLs Keviaren 66
Provisoers, Michie148
Pruijs, Marten 19, 21, 23
Pwtanen, Jan 62, 76
Raet, Jan Aelbertsz. 88, 117, 122, 129, 145
Raet, Pietar Jansz . 31, 90, 131
Ramenschat 53
Ramp, Dirck Egbertsz . 25, 127, 196, 199,
204
Ramp, Willem 177
Raperschwijr, Hams Frust van 120,142
Ravensbergen, Gerrit van 13, 177, 186,
195, 199, 211
Regaoy, zie Renay
Renay, Jahan 201, 203
Requesens, Luis de VII
Rio, Luis de1128
Ripperda, Wigbalt 6, 11, 12, 18, 19, 22, 50,
56, 80,114
RooUal, Carnelis Geerlafz. 5,7
Racha, zie L.annay
Rolland, Wauter van 127, 160, 173, 177,
186
Rollen, zie Ralland
Rombout 210
Romero, Juliano de 111,112
Rooswijk, Nicalacs van N
Roothaoft, Reyer 82,110
Rosenij, zie Darive
228
Rasevelt, Lambert Jacebsz . van 73, 81,
113
Rasigny, zie Darive
Ruijchaver, Gerrit Pietersz . 122, 204, 211
Ruijchaver, Claes Pietersz . 8, 197, 199,
204, 206, 209, 215
Ruijchaver, Claes Willemsz. 8, 12, 141,
192, 194, 197, 198
Rijcken, Carnelis 131, 196, 199, 204, 207,
209,215
Saffius, Jacabus 217, 219
Salazar, Francisco de 170
Sander 85
Sassenius, Carnelis 217
Sassius, Jacabus, zie Saffius
Schagen 116
Schagen, Gerrit van 17, 69, 70
Schagen, Christaffel van 17,
37, 69
Schatter, Frans 7
Schatter, Jan I7irksz. 78, 117, 122, 145,
196,199
Schinc 141
Schcerel, Adriaens Gerardt 216
Scoorel, Siman 91, 119
Schaoten, Gerardus 217
Schaten, Gerard van 218
Schoten, Gerardus Joannis van 217
Schoten, Jacob van 57
Schoten, Jan van 57
Schoten, Magdalena van 19
Schoten, Marie van 57, 58
Schaotjen, Siman 7anszen 22,123, 204
Schaut, Jacob Jacabsz. 211
SchauwenUurg en Ghemen, Joust graaf
van 15
Schram van Brunswijk, Mauritius 37, 79,
108
Schuyt, Gemt Pietersz . 69, 93
Seraes, Jeronimus 30, 65, 72, 78, 93, 94
Simmado 41
Simon Arentsz . 46
Siman Gregarii 216
Siaon 50
Scrivius, zie Sauwen
Sneff van Ering, Rudalf Christoffel 120,
142
Sannevielt, zie Dassanaville
Santvius, Andries 96
Sanoy, Diederik 18
Sawtman, Dick Steffensz. 211
Sautman, Frans Claesz . 196, 199, 212
Soutman, Steffen Dirixsz . 25, 212
Soutman, Steffen Claesz . 129, 160, 167,
173,177,186
Souvenius, Siman Judpci 216
Sauwen, Andries Pietersz . 217
Spaarawaude, Usbrant van 21, 127
Sperwaude, zie Spaarnwovde
Spruijs, zie Pruijs
Spug, Camelis Jansz . 196, 199
Sptig, Siman CartLeliszen, 22, 88, 196, 204
Stalpert van der Wiele, Herpert 145
Steenbach, Jacob 19, 27, 28, 31, 32, 50, 61,
64, 66, 99, 102, 105, 108, 109,114,128
Steenbicker 217
Steffen Dirixsz ., zie Soutman
Sterling, Pierre N
Steven Janszen 90,123
Steckelwerff, Joacnes Theadarici 216
Stampwijk, Dirk van 80
Stampwijk, Wawter van 80
Stuver, Gerrit IV, 13, 22, 54, 88, 117, 122,
129, 140, 148, 151, 161, 162, 196, 199,
204
Steijn, Jacob Augustijnsz . 59, 131, 209, 220
Steya, Joist AwguStijnsz. 221
Steijn, Matheus Augustijnsz . 22, 131, 204,
209, 215
Surius, Laurentius 9
Symonin, Jean 164, 184, 186, 189
Thalesius, Heindrickus Quirini 216
Thalesius, Maritgen Quierijnsdr . 107
Thalesius, Quuerijn Dirksz . 73, 81, 107, 113
Thalesius, Ursula Quierijnsdr. 73, 81
Tating Ze~gersz. 66, 116, 124
Taxeda, Juan die 46
Tlulmans, zie Wau
Thiman Jansz. 46
Tielt, Thomas van 193
Toledo, Ferna,ndo die 46
Toledo, Fernando Alvarez de, hertag van
Alva VII, 3, 4, 5, 9, 13, 15, 16, 17, 18, 24,
35, 43, 46, 59, 63, 83, 88, 99, 100, 101,
112, 116, 119, 122, 124, 127, 128, 130,
134
Toledo, Francisco de 46
Toledo, don Frederik de II, V, 17, 23, 24,
44, 83, 101, 107, 108, 110, 111, 112, 113,
114, 115, 118, 119, 120, 121, 128, 134
Toledo, don Rodrigo de 46
Thomas Gerritsz . 212
Thomas Mathijsz . III
Thomas 'I"hamasz. 131, 204, 207, 21 1, 214
Trio, Jahanaes van 218
Tijl, zie Tielt
Teijlingen 201, 203
Teyng, Frans Janss . 127
Vader, Christaffel 19, 35, 57, 64, 108, 109
Valtq Simom 218
Vardeur, zie d'Ardenne
VelsermasL, Gerrit Carnelisz. 66
Vemijs 31, 71, 72, 78, 84, 85,120
Verbeck, Wigger Aresz . 49
Verdoes, zie Does, van der
Vardugo, Francisco 149, 155, 164, 166, 183
Verlenius, Hieranymus 58, 92,110,111
Verwer, A1ijt Jansdr. III
Verwer, Hase Jansdr. III, N, 212
Verwer, Jan Jansz . I, II, III, 17, 25, 85,
109, 127
Verwer, Claes Jan Rembrantsz. III, 129,
160, 173, 186, 187, 188, 195, 199, 201,
204, 211
Verwer, Claw Willemsz. IV
Verwer, Cornelia Janslr . III
Verwer, Maria Jansdz. III
Verwer, Pieternelle Jansdr. III
Verwer, Willem Jansz. I, II, III, IV, V, VI,
VII, VIII, IX, 84, 115, 135, 211
Vet, Jacob IJsbrandtsz . 196, 199, 204, 209,
215
Vincent Jacabsz.113,127,177
Vincent Qwnelisz. 177
Vink, Jaost Claesz. 217
Vitellius, Scipio 118, 119
Vlasman, Piater 22, 40,131
Vliet, Jan van Woerden van VII, 13, 18,
22, 26, 54, 88, 99,117,122, 129, 142, 161
Vocciniws, Joannzs Petri 8, 217
Vos, Hendrik de 57
Vries, Dirck Jacabsz. de 13, 15, 17, 18, 19,
21, 25, 82,131,142, 204
Vuijst, Claw Outgersz . 214
Vy, Jan Aelbertszen 22
Wad, Jan de 147
Wael, Jan Michielsz. de 22, 116, 121, 123,
129, 161, 162, 204
229
230
WWWaerebant
Wallick
el, Michiel
139,140
80
de 4,122 Wittenberg, Lambert van 19,42,80
Wijttagen, Dirick 216
Wou, Tijman van 169, 217
Wamelen, Hendrik van 5, 21, 49,118,127, Wij, Dirck Claesz . 25, 74, 127, 139, 140,
128,160 160, 173, 177, 186
Weldam,
Wielemaecker,
Lieven
Jan
van, 144
Wilemsz. 87, 88, 89
Wij, Franc Claesz.139,140
Wij, Jacob Claesz. 21
Willem
illem
I?irksz .
Aeriaensz.,
80
zie Moutmaker
Willem
Willem,
Joost
prins
en, zie
van Oranje
Huysduynen
I-III, 3, 4, 8, 9,
IJsbran,t Ockersz. 211
Ysbrasit Sta~ets, zie Hageman
11, 12, 14, 15, 18, 19, 22, 23, 33, 35, 41-
43, 48, 52, 55, 56, 65, 67, 75, 86, 89, 93- Zael, Jan 117,122
96, 99, 104-107,114, 116, 122, 125, 126, Zanen, Jan van 121
128, 130, 134, 137, 143, 165, 170, 187, Zweren, Jan van 25, 110, 111, 127, 204,
188, 193, 195, 196, 200, 204, 214, 219, 209, 215
220 Zuijren, Thomas van 127
Winckenbwrch, Jacab van 164,171,178 Zuylen van Nieuveld, Willem van 205
WOORDENLIJST
achterwesen
alft
als
apostata
appuntement
arm
avontuer, bi'J
bas
basses
bebrugen
behouden
becomen
benachen
benneder
bentiJ's
bernen
berri'J
bescheiJ'den
beschetten
beschitigen
bevallen
billicken
blank
blootheid
boehe Y
boeckelaer
boeren
bolwercken
bovengeweer
brasPennin g
bugger
damloPer
delay
delen
doet
draf
dubbelt-soldenier
duim, onder de . . houden
duit
dul
erentfest
evenerre
everste
acherstand
wit linnen onderkleed voor Pnesters
alles, tesamen
of vallige
schikking
alarm
biJ' toeval, misschien
klein stuk eschut
bas cantor
bruggen slaan
zonder gevaar
naderbiJ' komen
aandriJ'ven, aanzetten
benil'der
buit
branden
drag baar
0ProePen, uitnodigen
bezoedelen, onteren
bezichtigen
bedelven
billikerwiJ's, vanzelfsprekend
3l4 stuiver
lafheid
drukte rumoer, opschudding
schild
versieren
versterken, barricaderen
op schoud.er gedragen waPen :
kleine zilveren count
ketter, sodomiet
Platboomd vaartuig
uitstel
P lanken
toen bet
droesem, bezinksel
P iekenier
geheim houden
1 / stuiver
dol
eerwaardig, achtbaar
van wie ook
erentfeste
laps, geweer
231
fabriekmeester
factuer
falg .even
forriJ'er
fortse
ggleaert
gaveliJ'n
geboiJ'de
gehouw
g hekot
ghemechlil'ck
gemoede met
gequarent
gherit
gheschooren
strooft
gewacht
gisten
gnap
grasmeier
oot
haeckga schut
haelscut
hallgeweer
hantvesting
hanker
batten
heuk
hobbesack
hoefslag
hoe p
hoerde
hoft
hol
homanschaP
huil'sluiJ'den
hil'selen
ideoot
imPederen
impediment
jocksPel
kaer
canages
cap over de twin ban gen
cleinmoedigh
232
bouwmeester, architect
zaakwaamemer
in gebreke bliJ'ven tekort schieten
f oerier
g eweld
galgenaas
werPsPiets
ziJ'kant met Planken oPgehoogd
trouw
gekookt
gemakkelil'k
met genoegen, goedschiks
gemalen
het riJ'den, varen
ondersteund vastgezet
beroofd
stemgeluid', gerucht
in bewe ~'ng brangen
nauw, Precies
veeboer
ill stuiver
schutter met haakbus
hagel
laps, spies
bekrachti ~'ng
beul
hitte
huik, mantel zonder mouwen
met draga varens gevulde zak
aangewezen wachtPlaats
hoePel
plat vlechtwerk
menigto
bout
wiJ'k
boeren
iJ'selen
omgeletterd, niet vakkundig
boven bet hoofd ban n
belemmering
l'okkeriJ', gekheid
vriend in
canaille
de staat van monnik verzaken
bedeesd bescheiden
daft
snapper
coddi'J
ckocken
women
commiJ'sibrood
comPaci
costverloren
crampon
kroon
kuesen
latiteren
lent
lemon
licentschuiJ't
lifPensie
look
loos
loosheid
'Os
loven
machich
marcelen
meschril't
momansicht
onbeSrePen den dash
ondergeweer
onghehaventheiJ't
ontbieden
onthouden
ontsegger
ontzinnich
oirbaerlil'ck
cordgen
opgeset
ordinantie
overgeweer
overlands
overlooP
overschee n
Paer hoesen
Palleren
Panden
papaw
Parlement
Passemegi
kagel
tand eter
opzichter
stokken
kooPman
g roof soldatenbrood
medeliJ'den
nutteloze witgave, vergeefs, nietsnut
zwichten vertrekken
gouden munt
knots,, kolf
of wezig ziJ'n, zwerven
gelegenheid, toestand
verlammen
schiP met vergunning
liJ'frente
gat
vals, onbetrouwbaar, slim
sluwheid listigheid
wachtwoord
zich verbinden to betalen, instaan
machog
kooPwaar
of valProdukt van mout
masker, mombakkes
zonder de dag Preties to weten
zwaard, degen
slordigheid, haveloosheid
door tussenPersoon laten weten
ondersteunen redden
aanzegger
buiten zinnen
nutti g
1 /4 stuiver
witgesteld
bevel voorschrift
sPiets
duits
restant
overtrekken
brook
0Ptooien, oPsieren
bedsg leggen
paap
onderhandelen
oude Italiaanse daps
233
pe1Js
PiJ'se
PeiJ'sen
nael
pene
PeniJ'emiJ'ren
Pictor
Pitgerin g
Pitantiemeester
Plein
PlemPschuitJ'e
Poerder
Pof
PracktiJ'ck
presumpsie
rampeneren
ransioneren
reael
r eest
regaerde
regel
reschaPt
ri ement
roer a e
rondeel
rot
roiJ'schuiJt
ruiJ'men
nip
riJ's
sacelans
schadeloos
schiPont
schierin e
schoffieren
schorten
schut ewaert
schutruiters
sesthalf
sevendalf
zetten
scappraije
scarms
scoorten
slachten
slecht
snuteldoeck
solgeren
234
vrede
pis
denken
strafbaar
straf
Pionieren
sclulder
plundering
schaftmeester in een klooster
vlak, effen
vissersbootl'e, gebruikt op de Haarlemmermeer
buskruid
minnaar
sluwheid, listi id
vermoeden
vernielen
tegen losgeld vriJ'laten
1audnen count
drop ~'nrichtin
g
toezicht
voorschrif t
voorbereidingen, gereedschaP
bestuur, leidin
drost
halfronde toren uitgebouwd in vestingmuur
legerafdeling
roeiboot
verlaten, er vandoor gaan
bos, schoof
tak
kaPelaan
zonder schade to ondervinden
gewicht van 300 Amsterdamse Ponden
versiering, sieraad
vernielen, mishande.len, schenden
buiten werking stellen
scherm,utseling
ruiters met eweer
5 1 2
61 2
omslaan, aandeel in belasting bePalen
kast
schaars
schoorsteen
slechten
eenvoudi g
zakdoek
Plunderen
spiJ'te
sP'J itsen dragen
s itsrecht
s1~ llaeren
staat
stagie
stick
stoep
stoter
strecken
stroven
strJicken
strJickweer
stil'fsels
stil'1
tanden
teffis
tocht
thonnil?e
trammeleren
travalgiJ"
troth
turfpont
tute
uutlander
uutspJien
uutwerken
veldteken
vendiceren
verbidden
verheren
verl. aeger
verleien
verneestelen
verschieten
versteecken
vervolgen
vertrecken
vervollenis
verwost
vettewariJ'e
viander
voet
voetna 1
vollen
viJfallige
hoop smaad
soldaat ziJ n
rechtsPrack,
waarbi J doodstraf wordt toegepast
plunderen
vertoon P'racht
verdieping, dak
blind
stoop c .2 liter
2i/2 stuiver
toereikend ziJ'n
opwaaien verstrooien > raven
heengaan, zich verwiJ'deren
borstwering, vanwaar uit men de omgeving kan bestriJ'ken
samen ebonden
windstil
tenslotte
togelJik eens
poldersloot
vertoning
lastig vallen
ins>?anning, kwelling
rechthoekige bak
Platte schuit
vlecht
buitenlander, bballing
uitsp, uwen braken
naar buiten werken
herkenningsteken kenmerk
als zil'n eigendom oP'eisen besehermen bevriJ'den
om iets smeken
beheersen heersen over
~'lsstok toper
lenen
schermutselen
hefti schrikken
verstoten
verzoek doen
verte lien
vervullin bevredi 'n
wild, onbeschaafd
handel in vetwaren slachtveehandel
proviandeur
steun, houvast
voetangel
vullen
4 1 /2
235
waerlick
J wereldliJ'k
waerschud'
in West-Friesland gemachtigde om de belangen van
dorP to behartigen
waert
beschermer, astheer
wachten
waken acht houden
wassen
aBgroeien
webben
stukken eweven oed
werct
soort henniP
winkel
hoek
P~t, verborgen schuilPlaats
wile
J vile
J
1 . TitelPagina van het manuscript van Willem Jansz. Verwer
t/a Pag. 14
2. Plattegrood van Haarlem naar de kaart van Jakob van Deventer, 1550 t/a Pag. 15
3. Het ooorlagsterrein ten naarden van Haarlem
t/a Pag. 30
4 . Deze kaart is gekaPieerd naar een kaart die voor Bassu gemaakt is .
t/a Pag. 31
5. Nieuwe binnenw'al gebouwd togenover bet bedreigde gedeelte van de
noordwal
t/o Pag . 62
6. Enkele der verdedigings- en aanvalswerktuigen binnen en buiten de
stall
t/aPag63
7. De gouverneur van Haarlem, Wigbolt RiPPerda
t/a Pag. 78
8. Het LeP'rooshuis buiten Haarlem . t/. Fa7g 9
9 . Het hoofdkwartier van bet Slyaanse leger in het Huis ter Cleef
t/a Pag.126
10 . De ZiJ'lPoort to Haarlem met rondeel in 1620
t/o Pag.127
11 . De schansen van SPanJ'aarden en Haarlemmers random de stall t/ Pa,og .142
12 . Het mineren van een belegerde stall
t/a Pag.143
13 . Terechtstellingen op de Grote Markt na de kaPitulatie t/o Pag .190
14 . Een groot deel van de stall door brand verwoest, aktober 1576
t/. F1ag91
15. ZinnePrent van de gaP'laagde Haarlemse burgerJi
t/o Pag. 206
16 . Zilveren noodmunten
t/o Pag . 207
236
een
237
INHOUD
Inleiding . I
Lijst van afkortingen - Literatuurlijst XI
Dagboek 1572 1
1573 69
1574 137
1575 160
1576 173
1577 186
1578 199
1579 207
1580 214
1581 219
Index van persoonsnamen . 223
Woordenlijst 231
Lijst van illustraties 236
Inhoud 237
Colophoon 238
238
COLOPHOON
Het MEMORIAELBOUCK van Willem Janszoon Verwer is in druk
versehenen in het voorl'aar 1973
ter gelegenheid van de 400-l'ariga herdenking van het Beleg van Haarlem
11 december 1572-13 l'uli 1573) .
De tekst werd gezet nit de letter Times en gedrukt door
Drukkeril' Amicitia to Bloemendaal.
Het bindwerk ward verzorgd door BoekbinderiJ ' P'aardekoo1 ~r to Amsterdam .
De aan de binnenziJ'de van hat stofomslag
in offset gedrukte kaart van Haarlem door Thomas Thomaszoon nit 1578
werd welwillend tar beschikkin g
gesteld door het Gemeentearchief van Haarlem .
Verantwoording van de illustraties:
1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10, 11, 14, 15 Gemeentearchief, Haarlem
7 RiJ'ksmusemn, Amsterdam
9 Universiteitsbibliotheek, Utrecht
12 Ned . Legermuseum Leiden
13 Museum BaYmans-Van Beuningen, Rotterdam
16 foto A. Dingl'an, Den Haag