


PROZA

ALBE,PT VE-RWEX
pROZA
D B EL
V
VAN HO LKEMA & WARENDORF
eri EM. QU ERI D O
49 AM5TEP.DAM MCMXXII 0
DRU%: H. VEENMAN, WAQENINGEN
INHOUD
B1adz.
Het Talent van Bellamy 	7
Vondels Jephta 	14
Oude Nederlandsche Sonnetten 	26 
Briefwisseling van Bakhuizen van den Brink.. 45 
Jan ten Brinks Geschiedenis der Nederlandsche
Letterkunde 	66 
G. Kalff : Geschiedenis der Nederlandsche Let-
terkunde 	75 
Oude en Nieuwe Idee in de Geschiedenis van
onze Letteren 	85
Willem Bilderdijk	95
J. Koopmans: Letterkundige Studien	102 
Dr. G. Kalff : Dichters van den Ouden Tij d .. 115
Dr. J. Prinsen J.Lz.: Jan van Hout 	137
Martha Hamaker: Jacob Geel 	146
Potgieter en Hilda Wijk 	156 
Dr. J. Leendertz Jr.: Het Leven van Vondel.. 183
Vondels Peter en Pau-,wwels 	201
Tesselschade 	217

RET TALENT VAN BELLAMY

Bij Bellamy vindt men het poetisehe in zijn 
natuurstaat, zooals men in brokken kwarts het 
zilver als een fijne schilferige streep aantreft. Zijn 
talent heeft de eigenaardigheid dat het alleen in 
deze toestand optreedt, hetzij tezaam met de minder-
waardige stof waaraan het gebonden is, of eruit 
afgezonderd.

Zijn grootvader zou in een roman van Lesage 
gepast hebben. Zwitser. reist hij als jongen, in dienst 
van een ,voornaam Britsch heer", door Frankrijk 
en Italie, bezoekt Konstantinopel, en is op eenen-
twintigjarige leeftijd to Maastricht, waar hij 7,ijn 
zoon laat doopen. Elf jaar later vertoeft hij als 
kok to Londen, lijdt er acht maanden armoe en 
verlaat het dan voor een betrekking in Zuid-Amerika. 
Als oud man, ,welligt met een klein fortuin uit 
Indict teruggekeerd", woont hij bij zijn zoons weduwe 
to Vlissingen, en leent er zich tot de bijbelsche spelen 
van zijn kleinzoon: grootvader, als ,man van een 
lang figuur", Goliath, -- het knaapje David.

Waar de vader, tot zijn vijfendertigste jaar, lijf-
knecht was van een en dezelfdo Vlissinger, daarna 
huwde en tot zijn vroegtijdige dood de betrekking 
van belasting-kommies vervulde, die hem tot loon 
voor zijn plichtsbetrachting geschonken word, is 
hot geen wonder dat wij niet bij hem, maar bij de
8	HET TALENT VAN BELLAMY
avontuurlijke grootvader de oorsprong zoeken van 
de uitbundige verbeelding die Jacobus eigen was.
Kenmerkend is het verhaal hoe hij op zolder een 
voorraad potten en pannen tot een stapel schikte 
en daar een touw aan bond. Nadat hij driemaal, 
gewapend met een bodemlooze kruithoorn die voor 
bazuin diende, er omheen had geloopen, deed hij 
- andere Jozua - met een ruk zijn muur van 
Jericho omstorten.
Later bevolkte hij zee en weld met vloten en legers 
en hunkerde ernaar om op zee to varen.

Doch tegelijk met de droom kwam de tueht. 
Niet die van zijn moeder, want zij had op zijn aan-
houden toegegeven, maar de hem ingeborene. Een 
preek in de kerk, met als onderwerp de gehoorzaam-
heid, was voldoende om hem van zijn plan to doen 
afzien. Daarna wou hij schilder worden, maar ook 
dat beviel zijn moeder niet. Schilders waren door-
gaans zedelooze menschen, meende zij. Hij word 
bij een bakker in de leer gedaan, en liet zich de 
keus welgevallen.

Zijn verdere leven is bekend genoeg. Hij is negen 
jaar bakkersknecht gebleven. Toen, nadat zijn talent 
hem beschermers gewonnen had, en hij twee j aar 
in Vlissingen tot de studie was voorbereid, vertrok 
hij naar Utrecht. Van 1782 tot zijn dood op 11 Maart 
1786 is hij daar student in de theologie geweest.

De groote grove Bellamy, met zijn ongewone 
lichaamskracht en zijn ongedwongen bewegingen, 
de dichter van vrijheid en vaderland, die zich Zelandus 
noemde, en als zoodanig zelfs bekend bij de straat-
HET TALENT VAN BELLAMY	9
jeugd, was tevens de trouwe zich beheerschende 
minnaar van Francina Baane, de Fillis van zijn ge-
dichten. Tn deze verbinding van uitbundigheid en 
zelfbeheersching lag de bekoring die hij in die patri-
ottische dagen op jong on oud heeft uitgeoefend. 
Vaderland en vrijheid, liefde, vriendschap en deugd, 
waren de begrippen waarmee men toen dweepte. 
Hij was van die alle de vereeniging, niet met zijn 
verstand alleen, maar met zijn levende lichaam, 
en bovendien was hij er de dichter van.

Toen Bellamy twintig jaar was, ontwaakte met 
zijn liefde zijn vermogen zich uittedrukken. Wel 
had hij sedert een paar jaar verzen geschreven, 
maar nu eerst kwam er iets eigens in. Tusschen de 
taal die hij van vroegere diehters had overgenomen, 
en temidden van meer onbeholpen pogingen om 
zijn gedachte weer to geven, toont zich namelijk 
die bevallige eenigszins naleve naaktheid van zegging 
die bet kenmerkende aan hem blijft.
,,(Ik) schik alleen mijn maat en klanken, Om u, 
voor uwe gunst, to danken", luidt bet dan in een 
versje aan zijn godsdienstleeraar. En.:
Hoe fraai past onze muzikant 
De vedel in zijn tengre hand

geeft van een vioolspeler de juiste en ongezochte 
teekening.

Indien het gedicht waaraan Bellamy „ losheid, 
waarheid, natuur" leerde kennen Van Harens Geuzen 
geweest was, zou hij het zich wel herinnerd hebben. 
Toch is de gedachte dat hij door dit werk derwijze
10	HET TALENT VAN BELLAMY
zou getroffen zijn, niet belachelijk. Hoewel Van 
B arens stijl. ontstaan was onder de invloed van 
vroegere hollandsche proza-schrijvers en geen be-
wuste proeve van nieuwere verskunst vertegen-
woordigde, lag juist in zijn ongeschooide poging 
zich in vers to uiten een behoefte die voor 't minst 
verwant was aan Bellamy's drang losteraken van 
dichterlijk geheeten omslachtigheid. De anakreon-
tische poezie van die dagen - de opzettelijk-naief 
gehouden gedachte, het korte rijmlooze vers - 
was eveneens een plotseling losraken van leeg ge-
worden renaissance-zwier, en juist in deze soort 
dichtkunst wist de jeugdige Vlissinger, de minnaar 
van Fillis, zijn blijvend-kenbare toon to leggen.

Van der Palm kon later zijn bewondering niet 
op over Bellamy's voordracht. Zijn beschrijving daar-
van toont aan hoezeer die dramatisch was. En dit is 
het eigenaardige dat men bij de lezing van Bellamy's 
gediehten moot in het oog houden: dat zij namelijk 
teksten zijn ter tooneelmatige uitbeelding. Wanneer 
men Lain leest, een alleenspraak waarin van ge-
dempte wroeging tot losbarstende wanhoop de aan-
doeningen van de broedermoorder worden weerge-
geven, dan valt hot gemakkelijk genoeg dit in to 
zien. Hot gedicht lokt uit tot een voordracht die 
de eenvoudige zegging to buiten gaat, die indruk 
tracht to maken, niet alleen door zijn woordelijke 
inhoud, maar tev ens door alle middelen van de 
tooneelspeler. Van Roosje, ten overvloede Eene 
Vertelling genoemd, erkennen we het niet zoo dade-
lijk. ,Sidderend sprong ik bijkans op van mijn stool" 
- zegt Van der Palm - ,en ook de overigen die 
daar tegenwoordig waren, en Bellamy dit menig-
HET TALENT VAN BELLAMY	11
maal hoorden reciteren, verbleekten". Herlezen we 
de verzen die dit effekt teweeg brachten - de nood-
kreet van de verdrinkende jongeling - dan verstaan 
we dat een tooneelspeler dit ermee bereiken kan. 
Maar verbaasd zien we op als ons nit de beschrijving 
van een voordracht bedoelingen bekend worden, 
die uit de woorden op zichzelf niet zouden zijn afte-
leiden. Er is sprake van bet gedicht waarin twee 
engelen, na in de hemel gemeld to hebben dat zij 
omlaag een zuster vonden, door hun genooten ge-
volgd naar de aarde terugkeeren, waar in een olmen-
boschje Chloe geknield lag.
Nu riepen, eenstemmig, de juichende geesten: 
„ Wij blijven, o Vader, bij Chloe, in 't bosch!"
Van der Palm noemt dit : „den misschien al to 
luimigen inval der Engelen", en geeft daarmee to 
kennen dat Bellamy door stembuiging en gelaats-
uitdrukking aan die regels een luimigheid bijzette 
die men er niet in zoeken zou.
Leest men met dit inzicht de minneverzen zoowel 
als de vaderlandsche, dan merkt men dat dit dra-
matisch of juister tooneel-matig karakter hun alien 
eigen is. De 18de-eeuwsch-anakreontische naieveteit, 
en even goed de patriottische geestdrift, blijken dan 
geenszins de onmiddelijke uiting van „losheid, waar-
heid, natuur" to wezen, maar de omzetting en voor-
stelling van die deugden in de theatrale vormen 
die op de tijdgenooten indruk maakten. Men ziet 
in die gedichten niet de natuur op zichzelf, maar 
de natuur in bet travesti van een zangspel.

De voortreffelijkheid van Bellamy ligt nu hierin 
dat hij voor deze kunst, voor dit zangspel, zuivere
12	HET TALENT VAN BELLAMY
en oorspronkelijke vormen gevonden heeft. Hoe 
ouder ik word hoe meer ik merk dat zijn gedichten 
iets definitiefs hebben. Zij behooren tot een aparte 
soort, en naar mijn gevoel niet tot de hoogste, maar 
zij zijn in die soort onvergelijkelijk en onverbeterbaar. 
Zij blijken, als men na jaren ertoe terugkeert, de 
hardheid to hebben van onvergankelijke denk-
beelden, niet omdat zij van zulk een bizondere orde 
zijn zouden, want dat zijn ze niet, maar omdat zij 
tot een vorm geraakt zijn die zich onveranderlijk 
op dezelfde wijs in ons blijkt aftedrukken, en ons 
behaagt. Nict enkele, maar de meeste van Bellamy's 
gedichten missen in hun toon geluids-volheid: zij 
hebben de stem noodig om tot hun recht to komen. 
Maar zij lokken die dan ook tot zich door de zuiver-
heid van hun klank en de soberheid van hun schil-
derende lijn. Zij leefden zoolang ze gereciteerd, en 
zelfs gezongen werden. Niet zonder reden versehenen 
enkele van die zangen al dadelijk in begeleiding 
van muzieknoten.

Wat aan doze kunst haar waarde geeft - en dit 
moeten de tijdgenooten diep gevoeld hebben - 
ligt eigenlijk buiten haar. Dat is namelijk Bellamy 
zelf. Van der Palm zegt: ,Maar niet enkel in de 
stembuiging was het sterke van zijn dichterlijk debiet 
gelegen, ook in zijn oog en gelaatstrekken, ook in 
zijne gebaarmaking, die natuurlijk, edel, krachtig 
en stout was. Ook daarin was alles Poezy, alles 
muziek en harmonie en er is geen twijfel aan, indien 
hij zich aan hot tooneel had gewijd, of hij zou in de 
zwaarste en sterkste rollen den nationalen roem 
meer dan gehandhaafd hebben." Hij was een geboren 
tooneelspeler. Rau, de welsprekende Rau, in spraak
HET TALENT VAN BELLAMY	13
zuiverder, in uiterlijk voorkomen oneindig bevalliger 
dan Bellamy, wilde nooit iets voordragen na Zelan-
dus. En de wezenlijke macht die Bellamy tot dat 
meesterschap in staatt stelde, was de levendigheid 
van zijn verbeelding. Die oorspronkelijke kracht is 
de zilverader die ik in het gesteente van zijn, in zoo 
menig opzicht tijdelijke, werkstukken won bloot-
leggen. Waarop berust eigenlijk de room van Roosje? 
Wisschen we uit ooze herinnering al de verzen die 
het gedicht samenstellen, wat blijft er dan over? 
Een jongeling die in spel, en in eerste weerzijdsche 
omhelzing, een meisje in zee draagt, en dus doende 
haar en zich het noodlot tegemoet voert van een 
gemeenschappelijke dood.. Niets anders. Maar is 
dat niet eon van de grootste, een van de ontroerendste 
symbolen, die een dichter vinden kan ? Bellamy, 
toen hij, wedijverend met anderen, een kleine aan-
doenlijke vertelling zou schrijven, greep met onbe-
driegelijk instinkt dit zinnebeeld. Hij schreef het, 
hij akteerde het. Hij wierp bet - voorgoed mag 
men zeggen - in de volksverbeelding.
1918.
VONDELS JEPHTA

Jephta is een fraai tooneeldicht. Een offerspel, 
niet in de eerste plaats omdat Ifis geofferd wordt, 
maar omdat Jephta offert. Jephta is de hoofdpersoon 
en het feit dat hij, de overwinnende veldheer, zich 
verplicht acht een onvoorzichtige belofte to houden 
en zijn dochter to offeren, de oorzaak van de tra-
gedie. Dat men doze Jephta als een Protestant kan 
zien, weigerachtig om in gewetenszaken naar een 
priester to luisteren, dat is waar, maar het is bij-
komstig. Dat Ifis, als vertegenwoordigster van het 
Offer - heilig Midden van zijn godsdienstige over-
tuigingen -- door Vondel met bizondere liefde ge-
teekend werd, dat is ook waar, maar het mag geen 
reden zijn om haar de hoofdrol toe to schrijven in
het stuk dat nadrukkelijk „Jephta of Offerbelofte"
heet.
Als ik in de lezing gevorderd ben tot die plaats 
in het tweede bedrijf waar Jephta optreedt, dan 
ondervind ik een schok: een verzwaring en een 
versombering. Daar staat de tragedie. En van dat 
oogenblik of laat de spanning mij niet los: ik leef 
met die man mee. Hij heeft beloofd: hij moot doen. 
Zal hij ook doers? Ja, als hij sterk is. Neen, als hetzij 
zijn eigen hart of de redenen van zijn omgeving 
hem verwarren of overrompelen. Dat, als hij hee f t 
gedaan, dat hart hem overweldigt en hij zich door 
zijn belezers leiden laat, bewijst to sterker zijn men-
schelijkheid en doet mij hem to meer liefhebben.
VONDELS JEPHTA	15
Jephta is de held die aan zijn heiligste gelofte 
ten koste van zijn diepste menschelijkheid durft 
trouw blijven; maar in welk van zijn drama's heeft 
Vondel een menschelijkheid uitgesproken aangrij-
pender als in Jephta?
Ifis is de doehter die zulk een vader waardig is. 
Zij volgt geheel de wil, die hij noode volgt. Haar 
menschelijkheid en haar trouw aan zijn uitspraak, 
zijn een. Zij kent geen strijd. Niet als treurspelheldin 
verschijnt zij, op het tooneel waar de treurspelheld 
haar vader is, maar als heldhaftig en vrijwillig slacht-
offer, als de verheerlijkte martelares en doehter, 
aan wie de tragische wil zich uitoefent.
In mijn Inleiding tot Vondel -- een schoonheids-
leer die ik aan de werken van een groot dichter 
trachtte waar to maken - vond ik gelegenheid 
om dit naarvoren dringen van de menschelijkheid 
en het konflikt waarin zij met een hoogere wil 
geraakte, aan de Jephta to doen uitkomen. Ik wees 
toen tevens aan dat in de tijd waarin Vondel dat 
drama maakte, dit konflikt niet alleen in zijn werk, 
maar ook in zijn leven gegeven was.
Hot verdriet dat hij van zijn zoon had, bewoog 
hem. En niet alleen in de Jephta, maar ook in de 
volgende treurspelen, uitte zich zijn strijd tussehen 
plicht en menschelijkheid.
Wat tegenover Shakespere sinds lang gedaan werd: 
het verband leggen tussehen zijn work en zijn leven, 
werd tegenover Vondel nog altijd nagelaten. Toch 
kunnenn wij Vondels leven peter dan dat van Shakes-
pore en bestaat er omtrent de jaren waarin zijn 
spelen ontstonden, weinig onzekerheid. Met minder 
gevaarr dan die van Shakespere kunnen wij Vondels 
drama's in groepen deelen en hier zijn staatkundige
16	VONDELS JEPHTA
ervaringen, daar zijn bekeering, elders zijn huiselijk 
en persoonlijk leven, onder de voortgezette ont-
plooling van zijn kunst beslissend en vormgevend 
werkzaam zien.
Maar wij Nederlanders zijn vaak al to onwerkelijke 
veralgemeeners : de een zal enkel zijn roomschwording, 
de ander enkel zijn geloofsleer in bet oog vatten, 
en van een van deze uit, zich de heele ontwikkeling 
van Vondel trachten voor to stellen. Het gelijktijdig 
en voortdurend mede doorleven van al wat een 
dichter bewogen heeft, wordt gestuit door een ver-
standelijkheid die zich algenoegzaam dunkt.
Bovendien - zooals Van Schendel in zijn boekje 
over Shakespere opmerkte - veel menschen gelooven 
niet, zijn niet geneigd to gelooven, dat een drama-
dichter in zijn verbeeldingen zichzelf vertoont.
Naievelijk werd na bet verschijnen van mijn Inlei-
ding die onwil door Dr. Kalff uitgesproken (Gids 
van Oct. 1894) toen hij schreef : ,Meer nieuw dan 
overtuigend is deze voorstelling: ,Jephta tegen-
over zijn dochter, dat is Vondel tegenover zijn zoon". 
Geachte brooder in Vondel, ,du sprichst ein grosses 
Wort gelassen aus" en ik voor mij geloof nets van 
uwe bewering -"
Dr. Kalff liet er op volgen: ,maar toch waardeer 
ik haar omdat zij eene vingerwijzing is en eene 
vraag doet rijzen die wel verdient afzonderlijk be-
handeld to worden: in hoever is er verband tusschen 
de uiterlijke levensomstandigheden van Vondel en 
zijne drama's, in hoever is een drama afspiegeling 
van den gemoedstoestand des dichters ?"
Die woorden waren nog niet lang geschreven, 
toen Vondel zelf in zekere zin een antwoord gaf. 
Een ander drama waarin ik verband gezocht had
VONDELS JEPHTA	17
tusschen verbeelding en leven, was de Samson, 
en ik wees daarin bepaaldelijk op de versregel:
Geen onbeschaamder dier dan een ondankbaar mensch
als op Vondels zoon betrekkelijk. Indien niet bij 
Jephta, dan hoefde men ook bij doze uiting niet 
de gedachte aan iets persoonlijks to voelen opkomen. 
Maar nu verscheen in het tijdschrift Oud-Holland 
een brief die Vondel aan Huygens geschreven heeft. 
Een brief van December 1659, toen de Samson, 
voltooid of onderhanden was. En in dat schrijven, 
een verontschuldiging over to lang uitblijven van een 
dankbetuiging, staan twee volzinnen nevens elkander. 
De eerste is: „Men zegt dat 'er geen onbeschaemder 
dier ter weerelt gevonden wort dan een ondanck-
baer mensch". De tweede: „ Ick zoude mij hierom 
met reden mogen beschuldigen to traegh to zijn 
in hot beantwoorden van Uwe Ed. brief ten waere 
mij ontschuldighde een donckere neevel van weerelt-
sche moeielijckheit, die, juist omtrent then tijt, 
mijnen onmaghtigen geest benevelde, en belette door 
to schijnen met eon dun straeltje van schuldige 
danckbaerheit". Niemand zal onder die „donckere 
neevel" wel iets anders dan het verdriet om zijn 
zoon verstaan. Of daarom iemand het opmerkelijk 
vond dat het gedenken aan dat verdriet ook meteen 
dat vers uit de Samson in Vondel opriep ? Ik dacht 
dat het wel zoo wezen moest en ik hoopte dat aan de 
vraag in hoeverre er verband is tusschen de uiterlijke 
levensomstandigheden van Vondel en zijn drama's 
nu weldra de afzonderlijke behandeling zou to beurt 
vallen, waarop ze volgens Dr. Kalff aanspraak had.
Tot heden is ze uitgebleven. Dr. Kalff gaf ze niet. 
Dr. Leendertsz licht de heele groep drama's die
Verwey, Proza V	2
18	VONDELS JEPHTA
zich bizonder ertoe llenen zou, uit elkaar, als een 
partijtje toevallig in 1659 afgemaakte concepten. 
Wie hot verband tusschen Vondels werk en zijn 
leven erkent, en ook naspeurt, is G. Brom. Voorzoover 
het de jonge Joost betreft wijst ook hij het aan in
David in Ballingschap en David Herstelt en tevens in 
de Faeton.1) Maar in het kader van zijn studie die 
Vondels Bekering heet, is de gedachte dat op een zeker 
oogenblik in Vondels leven de strijd tusschen mensche-
lijkheid en plicht als beslissend moment in de vorm-
geving van zijn drama's naarvoren drong, niet 
kunnen opkomen. Hij ziet tezeer alle werken als 
de uiting van een gebeuren, dan dat hij voor het 
beurt om beurt overheerschend worden van ver-
schillende staten oog zou hebben.
Niet als uiting van een gebeuren, maar van een 
geestesaanleg ziet al to zeer J. Koopmans de werken 
van Vondel. Hot geestelijk symbool stelt hij boven-
aan en tracht het werk van de dichter daaruit to 
ontwikkelen. Ook in de „Inleiding" tot zijn herdruk 
van Jephta doet hij dat. Bij een nauwkeurige druk 
een uitmuntende voorrede. Uitmuntend, voor zoover 
zij Vondels gedachte omtrent het Offer kennen doet, 
en een grondige bespreking inhoudt van hot drama 
zooals het door Koopmans wordt opgevat. D.w.z. 
niet als een tragedie van menschelijkheid met Jephta 
maar als een martelaarsspel met Ifis als hoofdpersoon. 
Twee elementen, het toeval, hot blinde „Lot" - een 
antieke idee, zooals hij opmerkt, - en de twijfe-
1) Zie overigens ook Cd. Busken Huet in zijn studie over 
Milton (1880) : , Wanneer Vondel in een zijner bijbelsche treur-
spelen den ouden koning David van de kinderen laat zeggen, 
dat als de kleinen op het kleed, zoo de grooten op het hart 
treden, dan gevoelen wij, in then schoonen versregel, het eigen 
hart van den zwaarbeproefden dichterlijken vader kloppen, die 
aan zijn eenig overgebleven zoon zoo weinig genoegen beleefde."
VONDELS JEPHTA	19
lingen van Jephta, helpen mee om bet spel spannen-
der to maken. Die twijfelingen brengen een „dra-
matisch konflikt" in bet spel. In deze voorstelling 
van Koopmans wordt dus bet dramatisch konflikt, 
dat bet wezenlijke van bet drama uitmaakt, als 
iets bijkomstigs ingeschoven.
Men ziet hoe hierdoor het heele drama een scheve 
stand krijgt. Zelfs zijn titel past er niet meer op. 
„Pat bet stuk naar Jephta is genoemd" - zegt 
Koopmans dan ook - ,kan tot red.en hebben, dat 
in bet kort verhaal van Richteren IX geen andere 
naam to vinden is, die door een schriftuurlike band 
aan een bijbels drama is vast to knopen". Ik deed 
al uitkomen hoe weinig een dergelijke noodreden 
noodig is. Hoe bet mogelijk is bet treurspel to zien 
als dat van Jephta en zijn Offergelofte. Men heeft bet 
dan maar niet to beschouwen als een zinnebeeldig 
offerspel, doch als een strij d tusschen plicht en 
menschelijkheid.
Koopmans heeft die opvatting niet buiten be-
schouwing gelaten. Zelf zegt hij : ,Vooreerst beet 
bet stuk ,Jephta" en niet „ Ifis". Vondel moet dus, 
mogen we aannemen, in de eerste plaats aan de 
evolutie in bet gemoed van de wader gedacht hebben." 
Maar hij bestrijdt die veronderstelling door de bewe-
ring dat „de ommekeer van Jephta's overtuiging, 
een uur na bet gebrachte Offer" ,psychologies van 
een to zwakke natuur" is, ,om ze Vondel als de 
vooropgezette hoofdgedachte van zijn spel aan 
to wrijven". Hij zegt: ,Ons komt die zwakheid in 
de psychologiese behandeling van dit moment, en, 
in 't algemeen, de zielkundig niet verklaarde on-
machtsvertooning van de eensklaps vvilloos ge-
worden veldheer alleen begrijpelijk voor, wanneer wij
20	VONDELS JEPHTA
veronderstellen, dat voor Vondel die ommekeer 
slechts iets bijkomstigs was, de blote opheffing van 
een verhardheid, die voor en om het offer opzettelijk 
gehandhaafd moest blijven, en die als 't ware voor 
de dichter een halfgekunstelde gedachtesirkel was 
geworden, alleen duldbaar, omdat ze de Christus-
tiepiek in het offer van Ifis mogelijk kon maken."
Deze redeneering rust op de veronderstelling dat 
Jephta's omkeer nadat hij de daad volbracht had, 
inderdaad ,psychologies van een to zwakke natuur" 
zou zijn. Mij schijnt het tegenovergestelde waar. 
Een gewetensdrang die, tegen alle menschelijk gevoel 
in, volhardt totdat de schuwbaarste van alle daden 
verricht is, zou niet in een mensch maar in een 
steen moeten wonen, als hij na die daad niet terug-
week en omsl.oeg in zijn tegendeel. Zielkundig schijnt 
mij de omkeer van Jephta zoo sterk mogelijk ver-
dedigbaar. En waar nu alleen door het aannemen 
dat die omkeer en de daaraan voorafgegane gemoeds-
gesteldheid niet „jets bijkomstigs", maar de hoofd-
zaak was, het stuk aanvaard kan worden onder de 
dubbele titel die Vondel eraan gegeven heeft, daar 
schijnt dat aannemen mij dubbel gerechtvaardigd.
Van Lennep - in een kritiek die hij zoo vanzelf-
sprekend achtte, dat, naar zijn meening, ieder haar 
moest goedkeuren - wenschte een enkel-mensche-
lijke Jephta. Wat een dwaze vent - zoo redeneerde 
hij - die niet met twee handen de gelegenheid aan-
grijpt om door de priesters die het weten moesten, 
van zijn eed verlost to worden. Koopmans doet het 
omgekeerde: de heele menschelijkheid van Jephta 
is hem maar bijwerk: „een gekunstelde gedachte-
sirkel". Maar ik geloof dat wij niet het recht hebben, 
noch terwille van een leer omtrent het drama,
VONDELS JEPHTA	21
noch terwille van een leer omtrent Vondels gods-
dienst, zijn werk geweld aan to doen. Niet in een-
zijdige beschouwing, maar in de erkenning van een 
strijd tusschen menschelijk gevoel aan de eene en 
godsdienstig gevoel aan de andere zijde, begrijpen 
wij, mijns inziens, Jephta geheel.
Toch zou ik Koopmans onrecht aandoen als ik 
zijn juiste opvatting van Vondels denkbeelden op 
een lijn stelde met Van Lenneps, niet aan Vondel ont-
leend, drama-ideaal. Het laatste zou Vondel hebben
afgewezen, de eerste zou hij aanvaard hebben. 
Ja meer; terwijl Vondel in zijn ,Berecht" nadruk-
kelijk zegt dat hij Jephta ten tooneele voert, en 
hij het stuk ook naar hem benoemt, laat hij zich, 
in het vooraan gedrukte gedicht opgedragen aan 
Anna van Hooren, verleiden tot dezelfde voorstel-
ling die Koopmans verdedigt. Ook voor hem is daar 
His de hoofdpersoon. Wel een bewijs hoezeer Koop-
mans in Vondels geest is doorgedrongen. Doch ook 
maar in een deel van zijn geest. Zelfs de eigen voor-
gang van de dichter mag ons niet ervan afhouden 
in het drama zelf to zien wat in zijn maker is omge-
gaan.
In het begin van dit schrijven noemde ik de 
Jephta een fraai tooneeldieht. Niet alsof ik bet, met 
Van Lennep en Koopmans beiden, boven al Vondels 
andere drama's uitmuntend acht om taal en vers. 
Wel bewonder ik die zeer, en zelfs ben ik het niet 
eens met Koopmans dat de reien to breed en to 
zwaar vallen. Niet het minst in de reien toont Vondel 
het fijne gevoel voor grenzen dat aan dit mensche-
lijkste van zijn drama's de schoonheid van een 
in de engte gedrongen ziel verraadt.
,,Al zijn trots" - schreef ik vroeger -- ,was
22	VONDELS JEPHTA
verbliksemd in de Lucifer; - dit was werk van 
aandoenlijkheid, van veeldachtzaamheid, van aarzel-
klachtend ongeluk." En - schrik niet, geleerden 
die in het week niet de mensch wilt zien - dat 
Vondel juist in dit werk zich tot taak stelde to voldoen 
aan alle eischen die de dichter van zijn tijd van 
buiten of konden gesteld worden, dit heeft voor 
mij nog een andere beteekenis dan eerbied voor 
schoolregels of volgzaamheid of zelfs dan de eer-
zucht van een zeventiende-eeuw sch kunstenaar.
Vijfvoeten omdat Ronsard het gezegd had, eenheid 
van plaats, van tijd, peripetia en agnitio naar het 
voorschrift van Aristoteles, en verder alles wat tot 
teekening en verbinding van personen en toestanden 
onmisbaar was, met bovendien de op prijs gestelde 
wijze spreuken, - zeker, dat alles heeft Vondel 
zich toen hij de Jephta zou schrijven, opgelegd. 
Daarbij kwam - zooals Van Lennep al aanwees - 
groote strofenlengte en een ongewone rijkdom van 
afwisselende maten in de reizangen.
Maar als een dichter zich zooveel grenzen stelt, 
gelooft ge dan niet dat zijn qemoed hem daartoe 
gedrongen heeft?
Het maakt volstrekt niets uit aan welke grenzen 
hij de voorkeur geeft. Dat is juist zijn kunst, dat 
hij binnen grenzen groot kan zijn. Jammer daarom 
niet over Aristoteles, als had die Vondel kwaad gedaan. 
Wie grenzen aanneemt behoeft ze en begrijpt er de 
verdienste van. Vondel behoefde grenzen: hij, die 
in zijn leven er nu toe geraakt was zich to voegen 
naar alle wanden - en toch bleef hij Vondel -, 
hij moest wel verlangen to toonen - hij, maatkunste-
naar van den aanvang, - hoe men binnen de engste 
begrenzing de vrijheid van zijn ziel behield.
VONDELS JEPHTA	23
Er is geen stuk zoozeer uit Vondels levensom-
standigheden opgegroeid als Jephta. Niet alleen zijn 
inhoud naar gemoed en geest, maar ook de aard van 
zijn schoonheid is onmiddelijk daaruit voortgekomen.
Laat elk die het work gelezen heeft en niet eenige 
afgetrokkenheden, maar het levende beeld ervan 
in zich behouden heeft, daarnaar terugzien. Een 
enkel tooneel, dat gedurende het heele spel niet 
verandert : het paleisplein to Masf a. Eentonig ? 
Neen; maar rustig. Een ingebouwde ruimte, die 
door de woorden van de spelers een heel land, met 
bergen en beboomde vlakten, met menschen en 
dieren rondom zich krijgt. Een bewegelijkheid en 
een gebeuren, eenvoudig en overzienbaar, maar 
rijk en wisselend, zonder gaping en zonder stoornis: 
de verbeelding van een dag in enkele uren, maar 
die uren zoo gekozen, dat zij als door een vista de 
belendende maanden doen ontwaren : strij d van legers, 
rouwklachten van een maagdenschaar door het 
gebergte, een gelukkig en rustig verwachten van 
de moeder in het paleis. Zie aan begin en einde van 
het drama die moeder, Filopaie, eerst uitgelaten 
van vreugde, dan buiten zichzelf van smart; zie, 
tusschen haar gaan en komen, het tooneel vol met 
de strij d en de j ammer van vader en dochter, - 
de tot offeren gedoemde, halsstarrig en schreiend, 
naast haar die zich laat offeren, de gewillige en 
troostende. Wat is een klein ding veel op dit tooneel: 
het gouden stierevaandel op Ammon veroverd, 
eerst uitgestoken, dan afgerukt op last van een 
rampzalig veroveraar. Hoe klinkt alle spreken klaar 
en gebonden, doordringend en zangerig. Hot aan-
houden van Hofmeester, Wetgeleerde en Priester, 
het klagen van het kind en het woeden van de
24	VONDELS JEPHTA
vader, en de reizangen, ja waarlijk, alle juist 
van lengte, zuiver van evenwicht, door toon 
en zin het spreken opheffend, uitbreidend, de 
aandacht ontrukkend aan dit eene bijbelbeeld 
naar verdere vizioenen van gewijde geschiedenis.
Dat is alles van een kunst die grenzen kent, die 
maat houdt, die het eene voorval leidt naar het 
andere zonder schok of donkerheid, die, nooit on-
werkelijk, nooit een voorwerp vallen laat buiten 
het licht van zang en droom.
Het altaar waarop Ifis geofferd wordt, blijft 
onzichtbaar. Onzichtbaar blijft ook die hoogste 
priester, wiens raad de aan zijn belofte gebondene 
weigert to vragen, wiens verzoening hij, na de daad, 
to Silo zoekt.
Ik noem maar iets van het vele dat zijn diepe en 
vaste indruk nalaat in het hart van de toeschouwer. 
Kleuren noch muziek gedach.t ik. Een muziek, zoo 
noodzakelijk streng van vormen dat ik om haar 
alleen me afvraag of de afwezigheid van een versvoet 
in een reizang - door Beets zoo aantrekkelijk ver-
dedigd - niet nochtans een drukfout is.
Mij dunkt, ik zou to ver gaan, als ik nu nog weer, 
Vondels voor het stuk gesteld ,Berecht" herlezend, 
opmerkzaam maakte op alles wat hij opmerkens-
waardig vond. Hij heeft gelijk: zijn Jephta is daarom 
een meesterstuk, omdat het honderdvoudig de kunst 
van de begrenzing toont.
Geen beter voorbeeld voor lateren. Want nog 
eens: wat maakt het uit aan welke grenzen hij zich 
gebonden heeft. In zijn menschelijkste tijdperk 
heeft hij liefgehad wat hem lijden deed: in de schoon-
heid van de beperking doet hij de ijdelheid van zijn 
verdriet verstaan. En evenzoo: wat maakt het uit
VONDELS JEPHTA	25
of - zooals ik ergens zag opgemerkt - na hem 
geen gewijde treurspelen gedicht werden. Niet 
daarom werd zijn voorbeeld niet nagevolgd. Het 
werd niet nagevolgd omdat tot een waarlijk navolgen 
kracht behoort. Zeker zal Vondel geloofd hebben 
dat de wetten die hij zich stelde wetten zouden 
blijven voor anderen. Maar wie het voorbeeld geeft 
van zich to begrenzen, heeft dat, ook als de grenzen 
veranderen, niet voor niets gedaan.
Nog altijd ligt de toekomst open voor aan vers 
en vorm, aan tooneel en regel gebonden drama's. 
Nog altijd blijft Jephta een voorbeeld hoe zulk een 
drama zou kunnen zijn.
1911.
OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN

De heer Heijting (Van Elring) houdt ervan dikke 
boeken saam to stellen. Hij is iemand van een 
overvloedige bewondering, waartegen dan zijn lezers 
vaak in het nadeel zijn. Zij kunnen niet alles prijzen 
wat hij hun als lofwaardig voorlegt. Zij missen 
zijn liefde voor de volledigheid en voelen zich ten 
achter bij een belangstelling die de grenzen van 
het kiezen to buiten gaat. Kunst is keus, zeggen ze, 
en als de heer Heijting hun verwijt dat ze geen zesde 
van wat hij hun aanbiedt gelezen hebben, dan be-
roepen zij zich op het verschil tusschen uitl.ezen en 
uitlezen.
Zeshonderd sonnetten! Zeshonderd fraaie son-
netten, verklaart de heer Heijting. Het aantal is 
niet gering, en toch zou het mij niet verwonderen 
als de heer Heijting antwoordde dat er nog veel 
meer zijn. Waarlijk, de Nederlanders hebben zich niet 
onbetuigd gelaten. Zelfs zijn in de achtiende eeuw 
de sonnetten die zij gedicht hebben, veel talrijker 
dan de inleider het doet voorkomen. Niet alleen de 
vermaarde dichters Poot en Pater, jonkvrouwe de 
Lannoy en Bilderdijk, Jacobus Bellamy en Pieter 
Nieuwland schreven er, maar - om van anderen 
en beteren niet to spreken - de onbekend gebleven 
H. van den Burg, losbol en drinkeboer, evenzeer 
als de in het vergeetboek geraakte deugd- en konst-
rijke juffer Katharina Lescailje. Een vermeerderde 
uitgaaf van deze verzameling is daarom lang niet
OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN	27
onmogelijk, en de samensteller is wel de man om 
er zulk een tot stand to brengen.
Persoonlijk geef ik de voorkeur aan een kleiner 
keus. Het sonnet is een buitengewoon nauw-luis-
terende versvorm en niet alle gedichten van veertien 
regels, hoe ook naar eisch of overlevering gerij md, 
kunnen er toe gerekend worden. Om het maar 
in-eens to zeggen : Vondel was niet een goed sonnetten-
dichter.
Hooft was het wel. Van der Noot was onze 
eerste en Hooft onze beste. Van der Noot heeft 
bij zijn bewerken van fransche en italjaansche voor-
beelden gevoeld waarop het aankwam. Niet namelijk 
op het rijm, maar op het evenwicht. Wie de heerlijk-
heid, de kracht en het geluk, de trots zoowel als 
de blijmoedige overgave van een bewogen maar 
zich handhavend evenwicht heeft uit to drukken 
- het moment van dat evenwicht en niets anders - 
die weet dat hij daartoe in het sonnet de onverge-
lijkelijke vorm bezit. Een strofe, waarin door de 
verhouding van grondslag en keer de evenwichtigste 
geleding getroffen schijnt - grondslag en keer die elk 
door hun verdeeling in tweeen de voortgang van de 
beweging, eerst stijgend, dan dalend, tegelijk mo-
gelijk maken en begrenzen, is het sonnet voor elke 
schakeering van rust waarin zich het stroomend 
gevoelsleven een oogenblik vermag op to heffen 
en to verbizonderen de aangewezen voorteekening. 
Rust, omdat de vastheid en geslotenheid van zijn 
bouw door die van geen strofe overtroffen wordt. 
Beweging, omdat geen strofe zoo op afbeelding 
van stijging en daling is ingericht. Het heeft ruimte 
voor de architektuur van de voorstelling en de 
redekunst van de gedachte, het herbergt in zijn
28	OIIDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN
geledingen gelijkheid en verscheidenheid. En het 
is een: het is geen strofe die streeft naar aaneen-
schakeling met andere, maar een in zich geslotene, 
het lichaam van een beeld, een bewering, een gevoels-
opwelling, een ritme. Het is het levende evenwicht 
dat niets dan zichzelf wil zijn.
Daarom is het sonnet van Jan van der Noot aan 
Carle Helmans zoo voortreffelijk. Het lag in de 
aard van die dichter zich boven de bewogenheden 
van zijn gemoed met een zekere zelfverheffing staande
to houden. Dat was zijn schakeering van evenwicht, 
waartoe Ronsard hem het voorbeeld gaf. Het was 
iets nieuws met een zoo groote mate van bewust-
heid zich tegelijk fier en bevallig (want immers
innerlijk ontroerd) to toonen. Op het voorbeeld 
van Ronsard drukte ook hij dan zijn liefdeleed in 
de vorm van zijn zelf-verheffing uit. Het veelgelezen
sonnet zal ik bier nog eens afschrijven:
Apollo klaar! zoo gij op de revire
Van Sarithes zongt, daar 't hof Ilion stond, 
Olympum doens verlatende, deurwond 
Van Cassandra, heet deur der Liefden vire,
Slagende daar, to vergeefs uw schoon Lire, 
Beruerde gij het water wel goed-rond,
Maar iiiet, veur-waar, den zuten schoonen mond 
Die uw eel hert deur-wondde tot der nire
De bosschen daar, do bergen, en de dalen
En d' water klaar, hoorend' uw leed verhalen, 
Beklaagden doens, uw jammerlijke smerte:
Zoo wordt nu ook, van de bosschen en velden 
Ontrent ons Stad, en van d' water der Schelden, 
Beklaagd 't groot Teed dat ik stil draag in 't herte.
,,Zooals gij, Apollo, aan de oever van de Xanthos, 
bij Ilium, klaagde uit liefde tot Cassandra; vergeefs;
OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN	29
want niet zij maar alleen de boomen en het water 
luisterden; zoo klaag ik en alleen de Schelde en de 
bosschen en velden om onze stad heen beklagen mij". 
Dat een treurend antwerpsch minnaar de aandrift
heeft om zich met niemand minder dan Apollo to 
vereenzelvigen, is van het sonnet de inhoud. Niet
zijn leed, maar zijn klaarheid boven het leed. Apollo's 
zang in het eerste, het vergeefsche ervan in het 
tweede paar kwatrijnen, de sympathie van de na-
tuurr rondom Ilium in de eerste terzinen en die
sympathie rondom Antwerpen en voor de vlaamsche 
dichter in de laatste, dat is al wat hij to zeggen 
had. Een dergelijke inhoud, zou men kunnen be-
weren, is vanzelf sonnet.
Zie dat andere, aan Jan Angelo Vergano:
Vergano, t' alder tijd, tzij oft ik hier zal leven 
Onder Apollos licht, oft weer ik rusten zal 
Bij de Poeten goed, in Helizeums dal,
Oft weer ik in Gods rijk, hooger zal zijn verheven,
Zal ik zien in den Geest, geschilderd en geschreven, 
'T ootmoedigh wezen zuet, zedig zonder geschal, 
Van mijn Olympia, eenvoudig zonder gal, 
Met de gracien al die men om heur ziet zweven:
Ik zal ze klaarlijk zien zoo ik heur eerst-werf zag, 
En weer, veel jaar daar na, op eenen omgang-dag, 
Goddinne schijnende bat dan een eerdsche vrouwe:
Ik zal ze eerlijk bleek zien worden, en weer rood,
Zoo ik heur worden zag, dour kracht der liefden groot, 
Op den dag als ik heur gunstiglijk bood mijn trouwe.
Hier is het evenwicht niet in de vorm van zelf-
verheffing, maar in die van de platonische vrede, 
die het beeld van de beminde eeuwig in de geest
bezit. In de kwatrijnen wordt de verzekerdheid van
30	OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN
dat geestelijk bezit uitgesproken. In de keer wordt 
de nadrukkelijke herhaling „ Ik zal ze klaarlijk zien"
gevolgd door al de ontroerende bizonderheden die 
aan de werkelijke beminde verbonden zijn. Een 
sonnet in potentie alweer, nog voor het woorden 
vond.
In het volgende sonnet van Hooft is het niet de 
vrede, maar de bewondering, die de dichter boven 
de onrust uitdraagt en hem die onaantastbare
houding geeft.
Wanneer de Vorst des Lichts slaat aan de gulden toomen 
Zijn hand, en beurt omhoog aanzienlijk uit der zee 
Zijn uitgespreide pruik van levend goud, waarmee 
Hij pare angstvalligheid en vaak en kreple droomen 
Van 's menschen lichaam strijkt, en berg, en bosch, en 
En steden vollekrijk, en velden met het vee	[boomen, 
In duisternis verdwaald, ons levert op haar stee, 
Verheugt hij, met den dag, het aardrijk en de stroomen. 
Maar d'andre starren als naijvrig van zijn licht, 
Begraaft hij met zijn glans in duisternissen dicht, 
En van d'ontelbre schaar mag 't niemand bij hem houwen 
Al eveneens wanneer uw geest de mime roert, 
Word ik gewaar, dat gij in 't heilig aanschijn voert 
Voor mij den dag, mijn Zon, de nacht voor d'andre vrouwen.
De bewondering, volkomen uitgesproken in de 
majesteit van de beschrijving die de eerste regels 
vult, viert haar triomf in de drie volgende. Tegen-
over de heerschende zon worden daar de blindge-
schenen starren gesteld. De laatste drie regels 
onthullen van die tegenstelling de zin.
Dat een diepe bewogenheid in zoo vaste groe-
peering van beeld, tegenstelling en vergelijking
OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN	31
zichzelf to kennen geeft, bewijst dat ze de wet 
van het sonnet in zich had, dat die evenredige en 
eenvoudig-gelede bouw haar natuurlijk lichaam was. 
Hooft, die veel voortreffelijke sonnetten schreef, had 
klaarblijkelijk behoefte aan dat, in een enkel 
moment van oppermachtig zweven, zijn innerlijke 
woeling saamvatten en doorlichten en uitbeelden.
Vondel had die behoefte niet. Hij was veel meer 
iemand die zijn innerlijk langs een omweg, misschien 
zonder het zelf to weten, in zijn lierdichten en drama's 
bracht, als dat hij het in een oogenblik van ver-
lossende beelding opzettelijk zou geuit hebben. 
Niet in poozen van hartstochtelijk evenwicht schiep 
hij zijn klinkdichten, maar hij schreef ze, als bij-
schriften of opdrachten, wanneer de gedachten die 
hij to zeggen had hem voor de vorm van het ver-
zorgd veertienregelig gedicht gepast leken. Het zijn 
er trouwens weinig, bijna alle uit zijn jonge jaren.
Lees eens dit sonnet op Frederik Hendrik:
Nog leeft tot Hollands heil de wachter van den tuin, 
Gebroken door en door met diepe waterplassen, 
Omheind met stroomen hier, en daar met broekmoerassen, 
Met golven ginder, die zich wentelen in duin. 
Nog tart u Freedriks helm, verwaande koningskruin! 
Die op uw kronen nog meer kronen waant to tassen. 
Nu kom vrij eer hij zelf uw steden koom verrassen, 
En deaf uw heerlijkheid in rook en stof en puin.
Gij dreigt hem, doch vergeefs, gij dreigt den onver-
[vaarden,
Die voormaals bij de Roer omsingeld van uw paarden, 
Den ruiter velde en 't paard en redde zich er door. 
Zijn lemmers deugd versmaadt de snee der spaansche klingen, 
Zijn harnas uw pistool; 't is kwaad een leeuw to dwingen, 
Die door 't benauwdste streeft en maakt er 't ruimste spoor.
32	OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN
Wie merkt niet op dat de matste plaats van de 
kwatrijnen die is waar de ,verwaande konings-
kruin" op „ duin" komt to rijmen. De matste! En 
dat terwijl in het ware sonnet de vijfde regel in het 
midden van de stijging valt. Geen beter middel om 
die stijging aan to duiden en to versterken als de
rijmklank van juist die regel. Vondel weet dat hij 
een sonnet schrijft. Hij zet bij het begin van het 
vijfde vers zijn stem aan, als in het besef dat hij aan 
het eerste kwatrijn een tweede moet toevoegen.
Maar hij heeft niet de stijgende beweging in zich 
die in de rijmen van het sonnet haar natuurlijke
steunpunten vindt. Hij vult zijn achttal, en schrijft 
daarna met grooter zwier het voltooiend zestal neer.
Soortgelijke opmerking als bij dit gedicht kan 
men maken bij de regels op het overlijden van Corn. 
Pietersz. Hooft.
Trek om 't raadsheerlijk lijk geen droeve torenklok:
Het burgerlijk beklag zal deze baar geleien;
De balling, weeuw en wees, beluien hier met schreien, 
Hun waard, haar man, haar voogd, daar 't leveen uit vertrok. 
Hangt aan den wand van 't koor then burgemeestersrok, 
Dien tabberd, wijd van baat en staatzucht afgescheien, 
Die deeglijkheid hem ging zoo onbesproken breien: 
Hieraan heeft eigebaat niet de alderminste vlok.
Dat nu Amstelredam in 't rouwkleed valle aan 't huilen! 
Haar zegenrijke beurs ontbeert een harer zuilen, 
Haar raadhuis een pilaar. Hoe drukt ons dit verlies! 
Doch troost u, rijke stad! Men zal u zalig noemen! 
Als Room Fabricius, en Cato's deugd wil roemen, 
Zeg: Hooft, dat was de man, waardoor m ij n glorie wies!

Evenals Frederik Hendrik was Hooft een per-
soonlijkheid die Vondel zeer ter harte ging. Men
OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN	33
voelt ook well dat hij niet plichtmatig schreef, dat 
onder ieder van zijn woorden een hart klopte en 
een herinnering levend was. Maar die innerlijke 
beweging ontnam hem zijn vrijheid niet. Zij drong 
hem tot uiting en zij moest zich wel aan zijn woorden 
meedeelen. Maar zij dwong hem niet door haar 
zuiging tot een stand waarin hij van zichzelf zeker 
bleef. Had hij dat gedaan dan was hot sonnet zijn 
noodzakelijke vorm geweest. Nu was het zijn ge-
kozene. En evenals in het zooeven behandelde vinden 
we een vijfde vers met nadruk van de stem in zijn 
eerste woorden en met een rijm dat mat inplaats 
van stijgend klinkt. Evenzoo ook zwierige terzinen 
die uitdrukken wat het sonnet juist niet toonen 
moet: retorische vrijheid.
Het eigenlijk sonnet, dat ik omschrijf als een 
moment van hartstochtelijk evenwicht, en het schijn-
bare dat hoogstens een fraaie invulling van het 
sonnetschema zijn kan, ontmoeten elkaar in het 
epigram. In het eerste ontstaat het uit een overmaat 
van kunst: de dichter die in het uitspreken van zijn 
gedachte zijn verblijven boven die gedachte heeft 
uitgesproken: zijn rust boven zijn beweging, - 
toont op het eind zich als bijna vrij van haar door 
haar toe to spitsen of met haar to spelen.
Zoo doet Hooft in de slotregel van dit sonnet:
Wanneer door 's werelds licht de blindgeboren jongen 
Gezicht verkreeg, hij stond verwonderd en bedeesd, 
Beweging, verwe, stal van plant, van mensch, van beest, 
Verbluften zijn gedacht, van alien oord besprongen. 
Voort sloten, torens door de wolken heengedrongen, 
Het tijdverblijf van 's menschen onderwindal-geest, 
Maar de zienlijke God, de schoone Tonne, meest: 
De tonge zweeg, 't gemoed dat riep om duizend tongen
Verwey, Proza V	3
34	OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN
Even alleen, mijn Licht, wanneer gij mij verschijnt, 
En dat mijn ziel ontdekt uw ziels sieraden vijndt, 
Die 't ooge mijns gemoeds, dat t' haarwaarts strekt,
[gemoeten,
Zoo zwelt mijn hert van vreugd en van verwondring diep 
En danke tegens u en tegens die u schiep, 
Totdat het berst en valt gebroken voor uw voeten.
Een dergelijke slotregel, zei ik, ontstaat uit een 
teveel van kunst: met de gedachte waarmee het 
hem toch zoo innig ernst is, drijft voordat hij haar 
loslaat de kunstenaar zijn geestesspel. Lets anders 
is het als het sonnet van Vondel epigram wordt. 
Er is daarin niet een in haar moment van evenwicht 
gegrepen hartstochtelijke stijging en daling, maar 
een met zorg gevuld vlak dat met de laatste regels 
zijn inhoud bevredigend moet afsluiten. Hoe kan 
dat beter dan door saamvatting of verfijning van 
die inhoud in de laatste regels! Niet dus door een 
teveel van kunst, maar door een teveel van denken. 
Maar het is duidelijk dat de uitingen van het een 
en van het ander elkaar bedenkelijk dicht kunnen 
naderen. Als het teveel van kunst een geestes-spel 
veroorzaakt, en het teveel van denken een aan-
gezette of verfijnde vernuftswerking, dan kan het 
produkt in beide gevallen valsch vernuft heeten.
Ter vergelijking schrijf ik nu Vondels sonnet of 
„Op het verongelukken van Doctor Roscius:

Zijn bruid t' omhelzen in een beemd, bezaaid met rozen, 
Of in het zachte dons, is geen bewijs van trouw;
Maar springende in een meer, daar 't water stremt van kou 
En op de lippen vriest, zich to verreukeloozen 
Dat 's van twee uitersten het uiterste gekozen; 
Gelijk mijn Roscius, beklemd van druk en rouw,
OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN	35
In d' armen houdt gevat zij n vreucht en waarde vrouw, 
En gloeit van liefde, daar 't al kil is en bevrozen.
Zij zuchtte: ,och lief, ik zwijm, ik sterf, ik ga to grond!" 
Hij sprak: ,schep mood, mijn troost!" en ving in zijnen 
Haar adem en haar ziel; zij hemelt op zijn lippen. [mond 
Hij volgt haar bleeke schim naar 't zalig Paradijs. 
Vraagt iemand u naar trouw, zoo zeg: „zij vroos tot ijs 
En smolt aan geese, en hij ging met haar adem glippen."
Van Vondels manier is dit zeker een fraai voor-
beeld. Maar men denkt aan een keurig borduursel, 
meer dan aan een in zijn vaart gevangen golf. Zoo 
is ook het slot: een met zorg in het rijm gevoegde 
vernuftigheid die het gedicht bevredigend ten einde 
brengt. Volmaakt het tegendeel is, in zijn oorsprong, 
de slotregel van Hooft : de heele hartstocht van 
het gedicht vangt die op als in een kelk, die gevuld 
wordt totdat hij broken gaat. Maar j uist het meester-
schap waarmee de dichter zijn hartstocht niet enkel 
uit, maar handhaaft als een stof waar hij boven 
blijft, drijft hem tot het spelen met zijn beeld: 
de geborsten kelk die zijn hart is, werpt hij voor 
de voeten van zijn beminde. In beide gevallen 
evenwel is het resultaat valsch vernuft geweest.

Wie ons inzicht in de waarde en de beteekenis 
van de nederlandsche sonnetten wil verhelderen, 
moot er ons niet teveel opeens voorleggen. Van 
Van der Noot alleen de beste, en vooral niet nog 
een viertal dat ik indertijd in mijn keus uit de 
,,Poeticsche Wercken" niet heb toegelaten. Dan een 
enkel van Karel van Mander, als ge wilt ook een van 
Marnix - al moot ge die nu weer niet met Milton
36	OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN
vergelijken - en van Spieghel dat eene. 1) Meer 
zou ik niet hebben opgenomen.
Met de aandacht op Simon van Beaumont to 
vestigen vervult de heer Heijting een van mijn 
wenschen. Ik heb, een paar j aar geleden, met zorg 
overwogen of ik ook een van zijn sonnetten in
,,De Honderd Beste Gedichten" moest afdrukken. 
Zij zijn namelijk sonnetten en niet enkel aardige 
gedichten. Hot volgende is er een good voorbeeld van:
Met eenen hoogen moed, met opgeblaze zinnen,
Plag ik met Venus' brand, Cupidoos boog en schichten, 
Te spotten, end' ik dacht: „'t zijn immers arme wichten, 
Die 't blinde naakte kind zoo lichtlijk kan verwinnen. 
Maar wat een zotte ding, dat zij nu noemen minnen ? 
Verkwisten zijnen tijd met zingen en met dichten, 
Zijn vrije jonge jeugd tot dienstbaarheid verplichten, 
Van buiten schijnen blij, van druk vergaan van binnen!"

Maar eilaas! nu heb ik veranderd mijnen zang,
Want tegens mijnen wil door liefelijk bedwang 
Mijn pert gevangen is in alzoo sterke boeien, 
Dat ik geen middel weet om to geraken vrij
Maar zoo zij, die 't mij doet, haar voegen wil tot mij, 
Zoo wil ik voor altijd de vrijheid gaan verfoeien.

De beweging hierin is niet diep of hoog, maar 
ze is er toch en is gevoelig weergegeven. En de 
heele bouw is zuiver en goedpassend, als van iemand 
die de fransche sonnetten met oordeel genoten had,
niet zoozeer die van Ronsard, maar wel van Du 
Bellay.
Van Breero hoof ik niet veel to zeggen. In kunst
1) Dat niet van Spieghel is. Zie mijn Hendrick Laurensz. 
Spieghel (Wolters 1919) blz. 161-162.
OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN	37
staat hij bij Hooft achter, maar in aanleg tot het 
sonnet waarlijk niet. De heer Heijting merkt op 
dat „sonnet" niet ,klinkdicht" beteekent, als of 
het een gedicht zo i zijn dat door zijn rijmen bizonder 
klinkt, maar eenvoudig ,klein lied". Hot is ook 
inderdaad een lied ,in optima forma", kern en 
volgroeidheid van lied. Geen wonder dus dat de 
liederdichter bij uitnemendheid er bekwaam toe was.
Huygens en Reefsen hebben beide van het son-
net iets goeds gemaakt. Bij hen is men niet meer 
in de hoogere sferen van de kunst, maar eer in 
die van een persoonlijke en maatschappelijke toe-
passing. Zij schrijven ware sonnetten, maar die 
minder uitingen zijn van een hartstochtelijk even-
wicht dan van evenwichtige hartstochtelijkheid. 
Dit onderscheid is geen woordspel. Die dichters 
waren geen verheven (superieure) geesten die onder 
de drang van hun ontroering kunst schiepen. Maar 
ze waren krachtige, temperamentvolle persoonlijk-
heden, die zich met een gezonde wil in karaktervolle 
rust hielden.
Van Reefsen heeft de heer Heijting een honderd-
tal sonnetten afgedrukt. Ziehier een ervan, een 
van de Treurdichten op de dood van Ernst Casimir:
O Charon, die bevaart alleen de stille veeren,
En legdij nimmermeer aan anker uwe schuit ? 
Is 't altij d of en aan ? is 't altij d in en uit ?
En sleipdij altijd mee die men niet kan ontberen ? 
Zochtdij gemeine vracht, wat konde men ons deren ? 
Daar leeft zoo menig eer- en redeloos schavuit, 
Haal die in uwen boot, zet die in uw kajuit, 
Maar en ontvoer ons niet de goe Nassausche Heeren. 
Gij hebt t' onrechte tijd Ernst Casimir gelaan.
Wij kennen 't niet voor goed, wij konnen 't niet verstaan.
38	OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN
Wat zeg ik ? Ben ik in mijn hersenen geslagen ?
't Is Charon noch zijn schip, dat met hem henevaart, 
Ten hemel geldt zijn reis, hij klimt to Godewaart, 
En daar ik hem op zie : het is Elia's wagen.

Daarnaast Huygens' „De tweede Tesselschade"
Is Tessel op het pad naar Romen van Geneven ?
Is d' afgelokte ziel in 't poppegoed verward ? 
Heeft menschenmijmering bekropen 't hooge hart? 
Heeft Papen duister licht Gods lichter uitgedreven ? 
Is haar welwetendheid in 't donker uitgewreven ? 
Is in haar dampig oog de witte Reden zwart,
Het rechte spoor to slecht, het zachte jok to hard? 
Is Roemer Romens kind? 0 Roemer, die dit levee, 
Dit slijk gewisseld hebt voor 't eeuwige bezit 
Van 't eeuwige bezien, wat toenaam geeft gij dit, 
Dit schip en goeds verlies, eer 't anker' of ontlade ?
Zij zoekt U, maar een mal, een stal-licht leidt haar mis - 
Haar naald is 't noorden kwijt, zij zeilt maar bij de gis. 
0 min als Tesselscha, o meer als Tessels-schade!

Beide deze gedichten zijn bewogen genoeg, beelden 
de stijging en daling van een mannelijk gevoel uit. 
Ze zijn ook kloek gebouwd en geven in hun forsehe 
evenredigheden de vaste geest van hun maker weer. 
Toch gaat de kunst van die dichters, niet als bij 
de groote meesters voor alles naar die hoofdzaken: 
bouw en beweging. Bij Huygens is het altijd duide-
lijk: de bijzaak van het verstandsspel heeft zijn 
gestadige aandacht; waar we dat missen herkennen 
we haast Huygens niet. Maar ook bij Reefsen is
een bijzaak: ze is die van het rijm en het ongewone 
woord. Hooft hield er al veel van, maar nu en dan
en zooals een groot kunstenaar altijd graag alle 
mogelijkheden van zijn kunst beproeven wil. Zijn
OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN	39
sonnet „Aan Anna Roemers Visscher" is met lust 
en opzet geschreven op de onmogelijkste rijmen.
Beroemde Visscherin, die de verborgen hokkels
Van uw beschaduwd hol, dat tegens 't Oosten gaapt, 
Schakeert met schulpen weerschijn-verwe, die gij raapt 
bangs uwe stranden met veel zindelijk gesokkels; 
Hoe speelt uw orgelkeel, dat zij zooveel getokkels
Van minnaars lokt aan d'hoek uws hangels die ze draapt ? 
Of zijnder in uw hart klavieren na-geaapt, 
Die 't edel oordeel roert met rad-gewende knokkels ?
Bij zooveel harten, die de zang uw hangel vangt,
En buit van minnaars die gij om uw woonplaats hangt, 
Hang ik does dichten aan de wand van uw spelonke; 
Opdat, geholpen door de zoetheid des gekweels,
Haar groot gebrek van val met kleine moeite uws keels 
Haar aanschijn niet beschaam wanneer het staat to pronke.
Reefsen heeft een buitengewone liefhebberij in 
het gebruiken van ongewone rij men, waartoe hij
zijn voorraad graag in namen van personen en 
plaatsen zoekt. Hij heeft die trek gemeen met Stal-
pert van der Wiele, behalve dat hij in zijn behande-
ling van die beminde woorden dekoratiever is. Een 
staal van zijn rij men zagen we al in het aangehaalde 
sonnet waar hij ,sehuit" en , uit" op ,schavuit" 
en ,kaj uit" rij mt. Hoe hij plaatsnamen gebruikte 
zien we in het volgende. Het is geschreven na de
overwinningen van Frederik Hendrik in 1632.
De macht van Asia, van India, van Spanjen, 
Van Napels, van Milaan, Castilia, Leon; 
't Geweld van Portugal, Minorque, Arragon, 
Lothryk, Sicilia, Majorque en Sardanjen;
40	OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN
De trots van Oostenrijk, Bourgonjen, Allemanjen, 
De rijkdom van de op- en nedergaande Zon 
Op eenen hoop gebracht, niet hinderen en kon 
In Brabant het geluk en d' eere van Oranjen.

De zege t' alder tijd haar zegen niet en geeft 
Degeen die 't meeste yolk en sterkste wapen heeft 
Voorzorge, rijpen raad en wakkerheid bemint ze. 
Zij rijst, gelijk het werk uitwijzet, in 't gemein 
Niet uit de handen, maar als Pallas, uit het brein. 
En haren Jupiter is onze brave Prince.

Jeremias de Decker voegde zijn lange, ietwat 
losse, maar toch wel gedragen volzin makkelijk in
sonnetten als dit ,Aan mjjnen Sterfdag":
Dag die mij eens van zon versteken zult en dag; 
Dag die mij binnen 't graf, dag, die mij eeuwig buiten 
De ruime wereld zult, dien schoonen tempel sluiten, 
Dien tempel daar ik God in toe to zingen plag 
Verwondering en prijs, zoo dik ik hem bezag; 
Dag, die mij in den loop zult van mijn dagen stuiten, 
En 't nawee proeven doer der duur verbode fruiten, 
Dag, zeg ik, dien ik vlien, maar niet ontvlieden mag!
Hoe spoedt gij herwaarts aan; doch als op wolle voeten! 
Gij zult, gij zult misschien mij in dit jaar ontmoeten, 
Misschien in deze maand, in deze week misschien. 
En kleef ik dwaze nog zoo vast aan mijn gebreken, 
En leef ik nog zoo los, alsof ik nog veel weken, 
Nog vele maanden zou, nog vele jaren zien ?
Wie dit leest voelt wel dat de kunst van het 
sonnet, al wordt ze met liefde en talent beoefend,
niet langer wordt uitgebuit. Johan van Someren 
(niet zoo onbekend als de heer Heijting denkt:
OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN	41
Van Vloten prees hem nadrukkelijk) deed dat even-
min als Matthijs van de Merwede, al zijn die beiden 
beter sonnetten-dichters dan Johannes Vollenhove. 
Alleen Dullaert komt wezenlijk in aanmerking. 
Bovendien is hij nieuw. Hij heeft een diepe en zoete 
toon die door zinnen en ziel gaat, die in ieder sonnet 
een andere, zeer kenbare schakeering heeft, en 
die tegelijk genotvol is en smartelijk. Die toon be-
weegt zich in de goede sonnetten (waartoe ik niet 
alle reken) met een kuische waardigheid en ingetogen 
bevalligheid, die voor Hoofts zwaarder ritme niet 
hoeft to wijken, door de kwatrijnen omhoog, om 
dan met een schrik en plotselinge omslag terug en als 
't ware tot zichzelf in to keeren. Doordat hij het 
sonnet tot de gestalte maakte van deze een oogen-
blik buiten zichzelf tredende en dan in zich terug-
vluchtende ingetogenheid, is Dullaert onder de 
nederlandsche sonnetten-dichters zoo buitengewoon 
oorspronkelij k.
Na hem is Joan van Broekhuizen - Potgieters 
laatste zeventiende-eeuwsche minnedichter - de 
laatste die als Hoofts tengere leerling nog een 
fraai sonnet schrijft. De achtiende eeuw begint.
Gelukkig geeft de heer Heijting er uit dat tijdperk 
weinig. Weinig, altijd in aanmerking genomen dat 
hij de heer Heijting is. Zelfs Poots ,Herdenking" 
met die zoete beginregels

De westewind blies zacht, de zwoele zomer bukte 
Met zijn gebloosd gelaat de blijde wereld toe --
is geen good sonnet geworden. Niet wie beeldden, 
maar wie verstandelijk bleven, hadden toen nag 
de meeste kans om het sonnet-schema to dekken
42	OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN
met een zekere bezielde rechtlijnigheid. Een over-
gang naar dat redekunstig sonnet toont Lucas 
Schermers ,Uit Publius Ovidius Naso"
Zoolang 't Fortuin u met een vriendelijk gelaat 
Toelachen zal, gij zult een reeks van vrienden tellen, 
Doch zoo de zetel uws geluks geraakt aan 't hellen, 
Gij wordt verlaten en van iedereen gehaat 
Zoo, ziet gij, kiest de duif het schoone dak, zoo gaat 
Het pluimgediert nooit naar vervuil.de torens snellen ; 
Zoo niet de schuren van gepropte granen zwellen,
Men vindt geen mier die zich rondom haar vinden laat.

Dus zal geen vriendschap naar verloopen schatten- talen: 
Gelijk een schaduw, die den wandlaar door de stralen 
Der zon verzelschapt, door een wolk verduisterd, vliedt, 
Zoo volgt de meeste hoop van d' onstandvaste vrinden 
De zon van het geluk, doch niemand is to vinden 
Zoo haast een duistre wolk voor hare stralen schiet.

Volkomen nuchter, symmetrisch, maar met een 
goed besef van hoe het sonnet berust op evenwicht, 
schreef H. van den Burg, die ik in het begin van 
dit opstel noemde, een groot getal van deze soort
verzen. Hij is als min of meer verongelukte achtiende-
eeuwer misschien een interessant maatschappelijk 
verschijnsel, maar heeft als dichter alleen een zekere 
grove, soms cynische, ongegeneerdheid vooruit op 
zijn braver en deftiger tijdgenooten. De reden 
waarom hij in de wereld niet is vooruitgekomen, 
deelt hij zichzelf, zonder twijfel met eenige ver-
schooning, mee in zijn ,Oorzaak van Tegenspoed",
dat ik de heer Heijting hierbij wensch aan to bieden.
Gij zult uw leven lang door armoe zijn verzeld, 
Gebrek zal waar gij zijt u nimmermeer verlaten,
OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN	43
De Voorspoed zal u steeds ontvluchten, schuwen, haten, 
Hoe zeer ge op lekkre spijze, en dranken zijt gesteld. 
Schoon ieder van uw geest u groot geluk voorspelt, 
Zal hij u, waar gij gaat, in eeuwigheid niets baten; 
En schoon gij heerelijk vertelleu kondt en praten, 
Zult gij nochtans altoos versteken zijn van geld.
Gij zijt gewoon uzelf to vleien en to streelen, 
Verwaarloost uwen tijd, bouwt in de lucht kasteelen, 
Daar nochtans bij de Goon 't al is to koop voor zweet, 
En vraagt gij mij waarom gij nimmer hebt to hopen, 
Dat gij eenmaal Fortuin van achtren in zult loopen: 
Ze is snel, daartegen gij, een luiaard als gij weet.
Met Bilderdijk zijn we - bij Bilderdijk. Men 
mag een oogenblik het gevoel hebben dat de recht-
lijnigheid van zijn sonnet ,De Wareld" bezield is, 
toch kan men niet lang de redenaarsopgeschroefd-
heid, die zich ook hierin rekt, vereenigbaar achten 
met het evenwicht van de vorm die hem. hier gelegen 
kwam.
Wat zijt ge, o samenstel van onbegrijplijkheden ?
O schaakling van gewrocht en oorzaak zonder end? 
Wier mooglijkheid de geest ternauwernood erkent; 
Wier dadelijk bestaan een nacht is voor de reden!
O Afgrond! then 't besef geen weg vindt in to treden! 
Wat zijt ge? Een bloote schijn, het zintuig ingeprent? 
Een indruk van 't verstand, waarom 't zich vruchtloos
[wendt?
Een denkbeeld dat we ons zelf uit ijdle meening smeden?
Of zijt ge integendeel een wezen buiten mij ?
Bestaat ge ? Is dat bestaan geen enkle droomerij ? 
Of is 't een wijziging van eenig ander wezen ?
Dus vraagde ik reis op reis, tot God mij 't antwoord gaf, 
Hij sprak : 't bestaan is mijn' ; wat is, hangt van mij af, 
De Wareld is mijn stem, en roept u mij to vreezen.
44	OUDE NEDERLANDSCHE SONNETTEN
In de overige, de negentiende-eeuwsche sonnetten 
die de heer Heijting opnam, zie ik Potgieters gedicht 
van Amsterdams Wapen, een redeneerend epigram-
matisch vers in sonnetvorm, goed doorwerkt, en 
dat een bevallige lijn volgt die tot het laatste, het 
fraaie slotvers toe, stijgen blijft. Daarna treffen 
mij de luchtiger opgelegde en kleuriger woorden 
in Vosmaers „Op een luit, gevonden in eenen sarko-
phaag". De oogst is klein, en blijft het, want voor 
geen van 's heeren Heijtings gekozenen kan ik mij 
laten belezen tot bewondering. Dat Jacques Perk 
Ten Kate en Schaepman gelezen heeft, geloof ik 
wel, en als sporen van die lezing in zijn werk kunnen 
worden aangewezen, dan zal ik mij niet daarover 
verwonderen; maar als Perk aan die voorgangers 
iets verschuldigd is dan mag dat hun niet worden 
aangerekend als een verdienste. Zij hebben verzen 
geschreven in allerlei vormen, ook in de sonnetvorm. 
Dit to doen, zonder dat men goede sonnetten maakt, 
kan niemand een deugd achten. Perks tijdgenooten 
hebben hen en hun aanspraken dan ook terecht 
afgewezen en mijns inziens is er geen reden waarom 
op die afwijzing zou worden teruggekomen.
1912.
BRIEFWISSELING VAN BAKHUIZEN
VAN DEN BRINK

Toen Bakhuizen in October 1843 voor zijn schuld-
eischers de wijk nam naar Belgie had hij al een 
zekere werkzaamheid als letterkundige en geleerde 
achter zich. Hij had in De Muzen geschreven over 
Hemsterhuis, tezamen met Potgieter de nalaten-
schap van Drost beredderd, aan Tesselschade de 
novellen Culemborg, Sivaert Sicke en De Verzoeking 
van den Heiligen Antonius bijgedragen, en aan 
de uitgave van De Gids niet enkel door zijn studie 
over Vondels Hekeldichten en Hoofts Warenar, 
maar ook door letterkundige kritiek en als redakteur 
krachtdadig deelgenomen. In Leiden had hij ge-
tracht voorlezingen to houden over wijsbegeerte.
Tegelijkertijd was hij verloofd met mejuffrouw 
Toussaint, de jonge romanschrijfster.
Toen iij in Luik kwam had hij daar niets beters 
to doen dan „onder den indruk dien de stad, met 
hare historische omgeving, met haar omstreken, 
aan natuurschoonheden even rijk als aan herinn.er-
ingen op (hem) maakte" een studie to schrijven, 
die de titel van Andries Bourlette kreeg en die van 
een novelle alleen verschilde door haar feitelijke 
bewijsbaarheid.
Komt hij anderhalf j aar later in Praag, dan zal 
hij, ook al weer onder de indruk zoowel van natuur-
schoon als van verleden, zich zoo lang en zoo veel 
verdiepen in de schoonheid van haar, om zoo to
46	BRIEFWISSELING VAN
zeggen zichtbare geschiedenis, dat zijn brieven 
erover de opzet van historische novellen schijnen, 
die hij alleen door tijdsgebrek niet zou hebben 
uitgewerkt.
Hij schrijft ondertusschen eerst het opstel over 
Hendrik van Brederode, daarna de Cartons voor 
de Gesehiedenis van den Nederlandschen Vrijheids-
oorlog.
Het is de ontwikkeling van een begaafde natuur 
die, van aanleg wijsgeerig, onder invloed van fanta-
zeerende vrienden een schrijver van novellen en 
letterkundige opstellen geworden is, en die, alleen 
gelaten met archieven en boekerijen, zich tot ge-
schiedschrijver vormt.

Terwijl hij in Belgie en Duitschland reisde wist 
hij dat hij van Holland pijnlijker gescheiden was 
dan zijn leermeester Bake, dan zijn oudere vriend 
Geel zelfs begrijpen kon. Hij voelde zich losgescheurd 
van Potgieter, aan wie hij het wezen van de dichter-
lijke kunst, het vorm-scheppend vermogen be-
studeerd had en tegelijkertijd gebeurde er in 
zijn hart nog een andere losscheuring. De goedige 
.,Bakkes", voor de eene invloed al even toegankelijk 
als voor de andere, had, losbol in Leiden, zich de 
verloving met de alkmaarsche novelliste laten aan-
leunen. Nauwelijks in Luik, vond hij daar een andere 
jonkvrouw, die hem „voor wanhoop bewaarde", 
hem „tot nieuwe werkzaamheid prikkelde", hem 
,,een paar deugden leerde die de tegenspoeden 
(hem) niet hadden kunnen inprenten: matigheid 
en kuischheid." Toen hij Holland verliet had de 
verloofde haar grootmoedige hart getoond door
hem trouw to beloven: hij moest dankbaar zijn,
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK	47
en wilde het. Twee jaar later, aan Bake zijn gemoeds-
strijd biechtende, meende hij to kunnen schrijven 
dat hij de liefde voor Julie Simon overwonnen had. 
Maar in Juni 1846, als hij weer terug is in Belgie, 
wordt de hollandsche verloving afgebroken, terwijl 
in November 1847 to Luik het belgische huwelijk 
werd afgekondigd. Op reis en door eenzame dagen 
in kamers en bibliotheken had hij alleen zijn groote 
sterke hoofd om door studie zijn aandacht to boeien 
en zijn gemoed rust to geven. Vandaar zijn woede, 
zijn toomeloos wraakgeroep, als in 1845 de regeering 
in Den Haag weigert hem door een woord van aan-
beveling de archieven to Weenen to openen. Vandaar 
de hartstocht waarmee hij arbeidde - hij die vroeger 
even weetgierig als nu geweest was -- nadat hij er 
was toegelaten. ,Mijne werkzaamheid op het ar-
chief afbreken durfde ik niet, omdat ik vreesde 
daardoor den draad to verliezen die ik work genoeg 
had vast to houden bij alle de details van onder-
geschikt belang, maar toch van belang, waarmede 
de correspondentie van Philips II en Margaretha 
mijn geheugen stoffeerde". Vijf maanden achtereen 
heeft hij zeven uren daags in de ijzeren kooi van 
het brandvrij archief-gebouw doorgebracht. Ge-
lukkig wie met zooveel studiekracht zijn onrust 
bestrijden kan!
To Weenen bereikte hem voor het eerst weer een 
brief van Potgieter. ,Gij hebt de eer gehad" - 
antwoordt Bakhuizen- ,den eersten stap to doen, 
en ik wenschte uitdrukkingen to vinden voor de 
innige hartelijke blijdschap, waarmede ik uwen 
brief heb ontvangen". Hij geeft hem dan een over-
zicht van zijn reisindrukken. En, wel een bewijs 
hoe groot hun vertrouwelijkheid placht to wezen,
48	BRIEFWISSELING VAN
wat hij tegenover andere vrienden zorgvuldig ver-
borgen heeft gehouden, dringt zoozeer naar de 
oppervlakte van zijn schrijven dat hij het bijna 
zou hebben uitgesproken, dat Potgieter het zeker 
kan hebben gegist. ,Te Luik vond ik mijn intrek 
bij een eenvoudig burgergezin, dat een toonbeeld 
van katholieke vroomheid en huiselijke deugden 
was. Zooveel zorg, dienstvaardigheid, hartelijkheid 
en eerlijkheid. heb ik nimmer van eenigen hospes 
of hospita ondervonden en zal die nimmer onder-
vinden. Hetgeen mij in huis omgaf, bragt eene 
weldadige kalmte in mijn gemoed: om hunnent-
wille kreeg ik de Wallons lief". Men moet maar 
gelooven dat Potgieter met dat wage ,hetgeen mij 
in huis omgaf" genoegen zal hebben genomen, of 
dat hij het met een hospes of een hospita zal hebben 
opgevuld. Gaven deze de licht ontvlambare die 
weldadige kalmte ? Heeft terwille van hen die 
hartstochtelijke vaderlander de Wallons liefgehad? 
- Ik zie de dichter die de toespelingen van de 
Vrouwe van Meerhof verstaanbaar vond, al zachtjes 
glimlachen.
Een paar maanden later zal zijn twijfel -- als 
hij die nog had - in zekerheid veranderd zijn. 
Naar aanleiding van het roomsche geloof dat .,de 
betrekking van het individu tot Christus naar zijne 
betrekking tot de kerk" berekent, schrijft Bakhuizen: 
,,Maar het veel omvattende dier formule heb ik eerst 
leeren verstaan, toen een engelachtige lieve vroome 
katholikin mij de schat van haar gemoed ontsloot, 
om mij, geloof ik - to bekeeren".
De balling had bij de vriend zijn hart uitgestort; 
latere reisbrieven aan deze zijn in het Potgieter-
arcbief Wet aangetroffen.
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK	49
Niet met Potgieter, maar met de leidsche professor 
Bake heeft Bakhuizen de briefwisseling geregeld 
volgehouden. De jonge koopman-dichter, met de 
fiere fijnheid van zijn hoofsche vormen, had in de 
slordig gekleede Bakkes met zijn slepende gang en 
zijn onoogelijke tronie de onbegrijpelijk rijke mijn 
erkend, en, oprichter van de Gids, had hij, met de 
hem eigen bescheidenheid, de medewerker redacteur 
gemaakt, zoo zelfs dat het scheen of deze de leiding 
had.
Maar Bakhuizen was ten slotte geen kunstenaar 
die boven de partijen stond. Hij deelde wel met 
Potgieter sommige denkbeelden, maar hij bezat 
Diet die liefde voor schoone vormen zonder welke 
de dichter zelfs zijn eigen denkbeelden onvolledig 
achtte, -- ter wille van welke hij zelfs andere denk-
beelden dan zijn eigene wenschte toe to laten.
Het verschil van wezen dat zich afteekende in 
hun uiterlijk kon zich ook in hun samenwerking 
openbaren, zoodra maar over de toelating van denk-
beelden strijd ontstond.
Potgieter zag om zich heen het leven van twee 
machten die hem gelijkelijk boeiden, die hij voor 
De Gids gelijkelijk noodig vond, zoodra maar hun 
leven tot volle vorming kwam: het Geloof en de 
Wetenschap.
Bakhuizen trad hoe langer hoe meer op de zijde 
van de laatste, en of haar vormen onschoon waren 
of kwetsend voor het eerste, dat leek hem Diet 
van bizondere beteekenis.
Wanneer Potgieter hem dan ook schrijft: ,ik zie 
in onze jonge theologen voor de Gids afbrekers, maar 
geen enkelen aanstaanden leader - dan ant-
woordt hij : ,ik kan uwe moedeloosheid Diet deelen.
Verwey, Proza V	4
50	BRIEFWISSELING VAN
Wanneer mijne stem als oud-redacteur van de Gids 
nog gehoor verdiende, zou ik u toeroepen: Zet de 
blauwe deur wagenwijd open voor die afbrekers: 
zij voeren eene ontknooping aan, die eenmaal komen 
moet, en de leader, die gij wenscht, zal misschien 
in dat geval niet persoonlijk voor u staan: maar gij 
zult hem vinden in den practischen degelijken, 
vrijen zin onzes yolks".
Dit was een prachtig antwoord voor alle weten-
schappelijke en politieke partijleiders en predikers 
van denkbeelden, - maar met een dergelijke vorme-
loosheid kon een dichter, leider van een letter-
kundig tijdschrift, zich moeilijk vereenigen.
Van de jonge theologen, waarop Potgieter doelde, 
was J. van Vloten de eerste; - Van Vloten, van 
huis uit verbreider van denkbeelden, bewonderde 
Bakhuizen; maar kon zich nooit gewonnen geven 
aan wat hem in Potgieter overbodige en belem-
merende vormelijkheid scheen.
De strijd tusschen Geloof en Wetenschap was 
aangevangen. Leiden was de burcht van de laatste, 
en Bakhuizen moest, gesteund door leidsche machten, 
de Gids voor haar veroveren. Het ging tegen het 
pietisme, heette het. Aangewend tegen Potgieter, 
was dat woord al een vijandelijkheid. Hoe weinig 
hij-zelf pietist was bewees hij later wel toen hij over 
de verzen van Albertine Kehrer schreef. En hoe 
zou hij gelooven dat een zoo fel schrijver als Van 
Vloten enkel-wetenschappelijk was. Niet een leader 
zag hij in deze maar een partijganger, en terecht 
begreep hij dat deze partijdigheid voor de letter-
kunde van zijn geslacht geen voordeel zou zijn.
Toch was zijn bescheidenheid zoo groot en zijn 
bewondering voor Bakhuizen zoo ernstig, dat hij,
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK	51
gevolgd door de andere leden van de redactie, het 
tijdschrift aan Bakhuizen overliet. Op dat oogen-
blik moest deze uitwijken. Jonckbloet, ook een 
van zijn jongere bewonderaars, vergezelde hem tot 
over de grens, kwam terug met een soort opdracht 
tot beheering van de Gids. Het spreekt vanzelf dat, 
onverantwoordelijk als ze was, hij haar niet kon 
uitvoeren, zonder het bestaan van het tijdschrift 
in gevaar to stellen. Aangenaam doet het aan dat
hij dit onmiddelijk inzag en met volkomen kor-
rektheid binnen de perken van zijn medewerker-
schap wist terugtetreden. De oude redactie was 
hersteld en het is de nagalm van deze verschuiving die 
gehoord wordt in sommige brieven van Jacob Geel.
Zeker to goeder trouw, maar gedeeltelijk door 
overschatting van Bakhuizen, die hij voor veel 
onafhankelijker hield dan hij ooit gweeest is, en 
gedeeltelijk uit onkunde, daar hij hem misschien 
wel de eerste in de oprichting van de Gids noemde, 
oefende Geel op de vriend van Potgieter geen goede 
invloed uit. In de brieven die zij beiden wisselen, 
betreffen de tweeerlei uitlatingen die een indruk 
van kleinheid geven de ,pietisten" en de invloed 
die zij tezamen zouden willen oefenen op de letter-
kundige beweging. „Gij hebt Groen met zijn systema 
zoo heerlijk op zijn pl.aats (ik had haast gezegd 
„ to kakken") gezet" schrijft de leidsche geleerde. 
En als de zwerveling, die werkelijk hecht aan de 
tijd van zijn letterkundige werkzaamheid, nog in 
de herfst van 1845 bijna klagend vraagt: ,Schrijf 
mij opregt: gelooft ge niet dat ik in eenige opzichten 
op den gang onzer Hollandsche literatuur eenigen 
invloed kan en moet oefenen ?" dan luidt het ant-
woord: „Gij zijt geroepen om een oog op onze litera-
52	BRIEFWISSELING VAN
tuur to houden. Gij kunt het beter dan ik en gij hebt 
nog de voile kracht en frischheid der jeugd".
Is het moeielijk hierin to zien dat Geel bij Bak-
huizen een boosheid en een zelfoverschatting heeft 
aangekweekt die niet in zijn aard lagen? - Toch 
zal aanstonds blijken dat de laatste, bij alle blijvend 
verschil van beginsel, later ook Groen to waardeeren 
wist. En is het niet om to glimlachen dat, na 1845, 
Bakhuizen, voorgelieht door Geel, een oogje zou 
houden op de literatuur van .... Potgieter ?
Hot was joist om doze tijd dat Bake het zijne 
deed om to voorkomen dat aan Da Costa een amster-
damsch professoraat vergeven word. Bij Potgieter 
bleef de herinnering na in een bitterheid die hij 
vijftien jaar later, in zijn lijkgedicht op Da Costa, 
uiten zou. Was het ook niet monsterlijk ? En hoe 
zou het mogelijk zijn dat de dichter Potgieter dit 
partijdig drijven goedkeurde!
Toch prees Bakhuizen het als een zegen voor de 
wetenschap: „ Ik wensch u en mijn vaderland geluk 
met een uitslag die voor de wetenschap heilzaam is." 
Hij kan niet anders dan aan haar zijde staan, niet 
boven haar en haar weerpartij. „ Vanwaar toch het 
verontrustend verschijnsel dat zich bijna gelijktijdig 
in de gansche wereld, in Duitschland en Frankrijk 
zoowel als in ons vaderland openbaart: het beschaafd 
publiek door hot pietisme opgewonden om alle 
wetenschappelijke vooruitgang to belemmeren ?" 
De klacht is oud, want zoolang gemoed en geest 
telkens weer gelijktijdig opleven, zal er strijd be-
staan, onder andere tusschen Geloof en Wetenschap. 
Bij het begin van het Reveil (1819) liet de zwit-
schersche wijsgeer Bonstetten zich nog we]. feller 
uit. „Die englischen Mystiker haben rich bey uns
BAKRUIZEN VAN DEN BRINK	53
eingenistet and sahen iiberall Unheil aus. Diese 
Menschen sind eine wahre Religionspest" - schreef 
hij aan zijn vriend, de duitsche dichter Matthison. 
leder die diep voelt en ernstig denkt, zal die strijd 
in zich doormaken, maar dat is wat anders dan 
zich to eener of to anderer zijde, to laten indeelen 
als partijganger. Potgieter wilde bet niet: zijn partij 
was de poezie en de letterkunde van Nederland. 
Bakhuizen ontwikkelde in zijn brieven bet gedachte-
leven van de wetenschappelijke en staatkundige 
Liberalen, - terwijl zijn hart tot aan haar dood 
de gevangene bleef van een „ lieve vroome Katho-
likin."
Van den Brink had to Leiden, in de kring van 
Bake en Geel, filologie gestudeerd. Juli 1842 was 
hij gedoctord op een latijnsch proefschrift. Toen 
hij, na zijn vlucht, in briefwisseling bleef met Bake 
en voornamelijk van Bake's invloed hulp en 
herstel verwachtte, bezwaarde bet hem spoedig 
dat grieksche filologie zijn liefhebberij niet bleek. 
Hij verontschuldigt zich erover. Hij doet wat hij 
kan om duitsche filologen op to zoeken en over hen 
to schrijven. Hij koopt Tau.chnitz-uitgaven van griek-
sche schrijvers en zendt zijiu leermeester emendaties. 
Hij stelt vragen, maakt afschriften en vergelijkt 
oude handschriften. Maar er is geen houden aan. 
Hij kan niet nalaten to doen blijken dat de filologie 
met zijn eigenlijke arbeid niets to maken heeft.
Aan deze strijd tusschen zijn wezenlijke ontwikke-
ling en de omstandigheid dat hij aan Bake schreef, 
is bet to wijten dat er in de brieven vrij wat grieksch 
voorkomt waar niemand iets aan heeft en dat de 
lezing lastig maakt. Mr. S. Muller Fzn. die deze
54	BRIEFWISSELING VAN
volledige uitgaaf bezorgde, vindt er zelfs aanleiding 
in ,,het langzaam verkwijnen en sterven van den 
veelbelovenden greecus" to bewonderen. Het is een 
genoegen dat ik niet deelen kan. De schrijver zelf 
geeft in een brief aan Millies nauwkeurig aan om 
welke reden, volgens hem, de leidsche school de 
Ouden beoefende: ,zij beweert dat (daardoor) do 
geest gescherpt, het oordeel gezuiverd, die nuchter-
heid van waarnemen en gevoelen onderhouden, welke 
voor zuivere redeneering zoo onmisbaar is, en ein-
delijk de noodzakelijke harmonie tusschen gedachten 
en uitdrukkingen op waren prijs geschat wordt." 
Zeer j uist, maar dit wil zeggen : als middel, en 
niet als doel.
De lauweren van het wonderkind Cobet, die de 
Grieken verbeterde tot in zijn bruidsweken, mogen 
hem een oogenblik gestoken hebben, hij was, blijkens 
geheel zijn arbeid, nooit een graecus, maar een 
tusschen fantazie en geschiedschrijving zich be-
wegend wijsgeerig en beoordeelend letterkundige.
!fan Bake-zelf geeft hij later een beeld van zijn 
ontwikkeling: ,Theologant ben ik ten halve door 
een jaar of wat studio; aan Hollandsche litteratuur 
heb ik wat gedaan door den kring waarin ik ben 
rondgesleept; dat ik een kwart humanist ben is 
de schuld van u en de uwen; abstraheren van, 
filosoferen over hetgeen ik wist lag misschien in 
mijne natuur; de nood heeft mij aan de studio 
der geschiedenis gej aagd."
Humanist, - maar geen graecus; en zelfs dat 
humanisme was nog, juist op het oogenblik dat hij 
het noodig had, merkwaardig beperkt geworden. „ Ik 
kan denken" - schrijft hij 4 Juni 1848 aan Bake -
,,hoe warm uw hoof d is van de politieke gebeurtenis-
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK	55
sen van den dag. Het mijne raakt er geheel door 
van den koers, en ik zou in de nabijheid van u, 
mijn Leidsche leermeesters en vrienden, moeten 
zijn om uit de Ouden die kalmte van geest to vinden, 
welke gij met uw voorbeeld. mij aanprijst. Zal ik 
het oprecht zeggen, zooals ik het meen ? Met al 
den eerbied, dien ik hen toedraag: tegen de barens-
weeen, die Europa thans folteren, leveren zij in 
mijn oog geen genoegzame hulp. Hun flavcdsvs, 
waar is hij op bet oogenblik ? Wat is aan dien voed-
sterling van Zeus gelijk dan het droombeeld der 
Theocraten ? En toch, al wat in mij is, mijne natuur, 
mijne nationale herinneringen, mijne vorming en 
de begrippen van mijnen tijd, die ik heb ingezogen, 
repousseren alle ten sterkste die regeringen bij de 
gratie Gods en door de inspiratie Gods. Ter andere 
zijde de republiek: ik schrei erbij, wanneer ik zie 
hoe die staatsvorm door Fransche en Duitsche 
anarchisten wordt ontheiligd. Eene andere quaestie, 
die mij de Ouden niet oplossen, is het proletariaat; 
bet ruime begrip van humaniteit toch vind ik bij 
hen niet: het is de schepping des Christendoms, en 
ik voor mij zou wanhopig hetgeen thans gebeurt 
moeten aanstaren, zoo ik de overtuiging verliezen 
moest, dat aan de woeling onzer dagen een humanis-
tisch begrip ten grondslag ligt en een voortgang 
der humaniteit daarvan de ontknooping zijn zal. 
Zoo er eene gedachte is, waarom ik de nieuwe repu-
bliek (die ik alles behalve genegen ben) zou hebben 
toegejuicht, het was de ter loops aangekondigde 
eeuw des vredes. Het is er verre van, dat ik aan de 
verwezenlijking geloof : maar toch was de droom mij 
zoet. Maar ook hier laten mij de Ouden in de steek, 
die geen staat kennen zonder oorlog en zonder weer-
56	BRIEFWISSELING VAN
stand: Plato vooral, die eene gansch.e bevoorregte 
klasse van soldaten schept. Hoe gaarne zoude ik 
van u leeren, hoe uit de groote Ouden de problemen 
van onzen tijd to verstaan."
Wat dan ten slotte de Grieksche studie hem gegeven 
heeft ? Zie het, als hij van de ,kwart humanist" 
aan Bake uitleg geeft: „ Ik was voor mijn deel 
humanist om vrijheid van denken en schrijven to 
waarderen, om waar to nemen wat de beoefening 
der oudheid bij de zich toen (d.i. in de zestiende eeuw) 
ontwikkelende beschaving uitwerkte, eindelijk om 
objectief de vormen waar ik die vond hoog to 
schatten."
Dit en geen ander is het humanisme, dat Bak-
huizen, en met hem een heel geslaeht van liberalen 
overhield. Een humanisme dat zich aan de rijke 
en vrije uiting van de Grieken spiegelde, dat in 
onze eigen geschiedenis de herleving van het Heiden-
dom niet wilde geloochend zien, dat anderzijds alle, 
ook de christelijke vormen van onze beschaving, 
erkennen wou.
,,Hoe kan iemand a.ls Groen op dat punt zoo'n 
round-head wezen ?" vraagt hij, en in de vraag-zelf 
ligt de erkenning dat tusschen hem en die pietist-
gescholden Christen de kloof overbrugbaar was.
Groen had zich waardeerend over hem uitgelaten. 
Hij zelf schreef: „met een dergelijken arbeid (als 
den zijnen) bezig, leer ik dagelijksch meer die des 
Heeren Groen waardeeren."
Hoe zou Potgieter zich verheugd hebben. Want 
juist dit humanisme en deze waardeering waren het 
die hij rinds 1834 met Bakhuizen had liefgehad.

Een van de eerste ontdekkingen die de uitgewekene
B AKHIIIZEN VAN DEN BRINK	57
deed in Belgie was die van een Alva, anders dan 
hij zich had voorgesteld. „Van Luik ging ik naar 
het Brusselsch archief om Alva to leeren bewonderen. 
Hem mangelde niets om een groot man to zijn dan 
menschelijkheid." To Luik zelf had hij ,curieuse 
boekjes" gevonden, ,in Holland schaars of niet 
voorhanden. Er was bij de lezing daarvan althans 
dit to winnen, dat ik onze geschiedenis eens uit de 
oogen van onze partij zag, en doze in botsing met 
mijne eigene vaderlandsche vooroordeelen konden 
misschien waarheid aan mijne beschouwingen geven."
Tegelijk vond hij er zijn vrouw die een geloovige 
roomsche was.
Men moot een man als Bakhuizen in zijn geheel 
nemen, niet hart en verstand afzonderlijk. Hij had 
zijn breede natuur en was daardoor de oer-typus 
van alle latere liberalen. De hartstochten en voor-
keuren die men in hem vindt waren de zijne en 
werden hem niet door de omstandigheden aangedaan. 
En een zulk een trek was zeker de verdraagzaamheid 
die hem - zoolang ze niet al to fel botsten tegen 
zijn bedoelingen van hot oogenblik - alle vormen 
waardeeren deed.
Als hij - zie zijn prachtige bewondering voor 
Praag - Johs. Huss ontdekt heeft, en heeft vast-
gesteld ,dat Huss en de zijnen geen geestdrijvers, 
maar kampioenen waren voor een onderzoek, waarop 
de leeken regt hadden, omdat zij, bij den stand der 
toemalige beschaving, er het vermogen toe bezaten", 
- dan gaat hij voort: „ Maar zoo Huss stierf voor 
het regt der leeken tegenover de monopolie der 
kerk, moeten wij met dezelfde maat een tijdgenoot 
van Huss meten, die insgelijks van eene idee het 
slachtoffer werd. Johan von Pomuk (Nepomucenus)
58	BRIEFWISSELING VAN
handhaafde het gezag der kerk tegenover het ko-
ninklijk praerogatief. Johan Huss werd de marte-
laar der individueel-christelijke vrijheid tegenover 
de aanmatiging der hierarchie; Johan von Pomuk 
de martelaar van de onafhankelijkheid der kerk 
tegenover de tyrannie van den snoodsten woestaard, 
Konig Wenzel IV. Beide heb ik besloten, in de galerij 
mijner heiligen op to nemen; - maar beide."
Dergelijke uitingen komen in de brieven meer 
voor en met geen schijn van grond zou aan hem, 
die een van de vaders van het liberalisme was, deze
liberaliteit kunnen ontzegd worden. Maar indien 
zijn liefde voor een Waalsche een uiting was van 
diezelfde aanleg, dan heeft zij op hare beurt zeker 
het genoegen verhoogd, waarmee hij van andere 
niet-protestantsche verschijnselen de betrekkelijke 
deugden opmerkte.
Ik spreek nu nog niet ervan dat hij onmiddelijk, 
bijna van zijn eerste belgische oogenblik af, alle 
Walen bemind en alle Vlamingen gehaat schijnt to 
hebben. Maar ik wijs op de ingenomenheid waarmee 
hij aan Bake (in 1851) de uitslag van zijn onderzoek 
naar de Inkwisitie mededeelde. De lof die hij geeft 
aan de Pausen: ,Een kettergerigt, een gewetens-
onderzoek is voor mij het aanstootelijkste wat er 
zijn kan; dock ik moet erkennen dat de Pausen die 
zaken georganiseerd hebben. Ik zeg niet, dat een 
georganiseerd kwaad verschoonlijk werd; maar ik 
zeg, dat het organiseren zelf iets goeds is, en ik moet 
erkennen, dat de Pausen dit ten opzigte der Inquisitie 
gedaan hebben. Zoozeer ik de inmenging van Rome 
afkeur in de wereldlijke aangelegenheden der Euro-
pesche staten, zoo openhartig moet ik erkennen,
dat die inmenging doorgaans in het voordeel van
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK	59
hot regt, van de menschelijkheid, van - zonder 
Lamennais na to schrijven - van de vrijheid geweest 
is" - doze lof klinkt, niet zoozeer om zijn inhoud, 
- een stelling waarvan hij die ze zegt moot weten 
of hij ze zal kunnen verdedigen, - maar om de vorm 
van veelvuldig voorbehoud en van - haast zou ik 
zeggen - goedpraten, als een bewering wier waar-
heid men gaarne wenscht. Er doet hier, neven de 
onpartijdigheid die er al was, de wensch toch vooral 
onpartijdig, toch vooral waardeerend to wezen, 
zijn intrede in de nederlandsche geschiedschrijving. 
Doze wensch was verklaarbaar uit zijn persoonlijke 
omstandigheden, en hot is niet zeker dat hij, door 
Bakhuizens voorbeeld, niet in volgende geschied-
schrijvers is blijven voortbestaan.

Hot spreekt vanzelf dat men in de Brieven de 
groote gedachten ontmoet die de arbeid van Bak-
huizen en de zijnen bezield hebben. Ik noem maar 
enkele. De erkenning ,dat godsdienst en gewetens-
vrijheid de schijf geweest is waarop de omwente-
ling van de zestiende eeuw draaide." Deze als cen-
trale gedachte van al onze latere geschiedschrijving. 
Dan voor de politieke afstamming: ,Sluit bet gouver-
nement mij de deur voor mijn onderzoek, dan laat 
ik Italie en alle mijne plannen daar varen, en ga 
naar Parijs of Brussel, knoop zooveel mogelijk 
verbindingen aan in Holland, en begin een geregelden 
historischen oorlog, aan de bron der archiven, 
met ons gouvernement. Mijne guerillerie, die bestaan 
zal in bet opwarmen der zoogenaamde Loeven-
steinsche factie tegen bet gouvernement, zal als 
historische oppositie, naast alle vrome, radicale, 
finantieele, staatsregtelijke oppositie, die er gemaakt
60	BRIEFWISSELING VAN
wordt, hare plaats vinden." Voor de theologie 
cindelijk: ,Schleiermacher, aan wien ik voor een 
g,oed deel mijne theologische overtuigingen to dan-
ken heb, die een der heiligen is, waarbij ik zwere."
Over de verhouding van Holland tot Duitsch-
land vindt men de volgende zinsneden: ,Bij al 
mijne nationaliteit, en die is tot in vooroordeelen 
toe sterk, geloof ik niet, dat Holland ooit weder 
kan worden wat bet is geweest. Maar natura est 
conservans sui. Moet bet in bet groote Duitsehl.and 
opgelost worden, - het stelle bet oogenblik daarvan 
uit, totdat zijne oplossing ook van krachtigen en 
blijvenden invloed kan zijn." Tegen Duitschland, 
of liever tegen de Duitschers met wie hij in aanraking 
komt, weert hij zich voortdurend: ,bet is den Duit-
sehers niet aan bet verstand to brengen, dat Hollands 
eigenlijke roemrijke gesehiedenis eerst begint met 
Hollands volkomene scheiding van Duitschland; - 
dat de taal en de ontwikkeling onzer letterkunde 
zelve, bij bet ,rege Volksleben", zouden de Duit-
schers zeggen, in verband met die gesehiedenis 
staat en zonder die gesehiedenis noch gekend noch 
gewaardeerd kan worden: dat gaat boven hunne 
bevatting. Zij willen onze taal en letterkunde niets 
meer toestaan dan eene langwijlige, matte, logische 
wording uit den Plat-Duitschen stam; dat zulk 
een logisch proces in eene gesehiedenis zoo rijk 
als de onze herhaaldelijk is afgebroken en gewijzigd 
door de duizenderlei verschijningen, die bet leven 
er tusschen vlocht, is boven hunne sfeer: en ik 
heb bet den dooven gepredikt, wanneer ik betoogde 
dat bet hunne bekrompenheid was, die hen in de 
beweging der Vlaamsche letterkunde zooveel belang 
deed stellen, dat alleen aan hunne onwetendheid het
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK	61
onregt kon vergeven worden, dat zij ons deden door 
die literatuur boven de onze to schatten."
Tegen Vlaanderen en de Vlamingen gevoelt hij 
dan ook zulk een ,innige antipathie", dat hij zelfs 
Willems niet wenschte op to zoeken, die hem met 
opgetogenheid kwam zien, en hem bij zich to gast 
vroeg, maar weinige weken na de uitnoodiging 
stierf. Persoonlijke invloeden, maar ook politieke 
en wetenschappelijke overwegingen waren het, die 
hem tegen de Vlamingen innamen. Hij zap, in hun 
streven een door de geestelijkheid geleide poging 
tot volks-verdomming en meende dat het zelfs 
Henri Conscience onmogelijk zijn zou ,verder to 
werken dan de enge kreits van zijn Antwerpsch 
publiek". Tegenover Potgieter die de belangrijkheid 
van een vlaamsche letterkunde en de zekerheid van 
haar eindelijke invloed wel beseffen moest, hand-
haafde hij zijn inzicht en gaf ook een vergelijkend 
overzicht van vlaamsch- en fransch-belgische letter-
kunde dat niet juist door kunde uitmunt. Er was in 
dit alles veel parti-pris, en de tijd gaf hem ongelijk.
Verdere uitingen van verschillende soort zal ik 
niet aanhalen. Zij zijn belangrijk voor hem die de 
negentiende eeuw, haar personen en denkbeelden, 
kent of kennen wil.
Tegen 1852 werd Bakhuizen die sinds enkele 
jaren gehuwd to Ukkel woonde, aangesteld bij het 
nederlandsche Rijksarchief. Hij heeft na die tijd 
gearbeid, maar was het zooveel en zoo ernstig als 
zijn vrienden van hem verwacht hadden
Zooveel is zeker dat vele geleerde uitgaven die 
hij zich had voorgenomen, achterwege bleven en
dat de letterkundig-historische gering in aantal zijn.
Als archivaris - rijks-archivaris, beroemd, invloed-
62	BRIEFWISSELING VAN
rijk, hoog rijksambtenaar, als de heer Muller zegt - 
heeft hij groote dingen gewrocht. Het zij zoo: waarom 
zou niet nevens zoo vele standbeelden als we gaarne 
zien prijken, ook een voor de God van de Archi-
varissen worden opgericht.


NASCHRIFT

Mijn opstel was gezet toen ik de brieven las die 
als aanvulling van zijn boek door mr. S. Muller Fz. 
in Onze Eeuw van Januari 1907 zijn uitgegeven. 
Zij bieden tot nog een enkele opmerking de welkome 
aanleiding.
Zei ik dat Geel in zijn houding tegenover Bak-
huizen, hoewel onverstandig, zeker to goeder trouw 
geweest was, - ditzelfde moet nu, naar mijn meening, 
omtrent zijn heele behandeling van het Gids-geschil 
en ook van zijn uitlatingen tegen Potgieter gezegd 
worden.
Het komt er op aan deze meening vol to houden, 
ondanks de ongunstige indruk die Potgieter, volgens 
zijn verklaring in een van de nu verschenen brieven, 
van Geel gekregen had.
Zien we daartoe, o.a. gebruik makend van de 
door mej. Hamaker in de Gids (Sept. - Oct. 1906) 
gegeven geschriften, hoe Geel zich gedurende het 
geschil gedragen heeft.
Zijn eerste brief aan Potgieter was van 23 Oct. 
1843. Jonckbloet was bij hem geweest met het 
mandaat van Bakhuizen. Geels advies luidde: Vorm 
gij, Potgieter en de uwen, de oude redactie weer 
en neem Jonckbloet als secretaris. Dit was buiten 
twijfel verzoenend; maar Geel wist niet, dat het
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK	63
aftreden van die redactie tijdelijk geweest was en dat 
zij, met Bakhuizens uitwijking, vanzelf weer in 
haar rechten trad. Een paar dagen later kwam Pot-
gieter het hem uitleggen. Hij vertelde hem meteen 
dat de heeren van Jonckbloet niet gediend waren. 
Geel kon bier weinig tegen inbrengen. Voldaan was 
hij niet, maar Jonckbloet verscheen als de man 
die hem onvolledig had ingelicht, en de redactie 
deed, met het beheer van het tijdschrift weer op 
to nemen, inderdaad juist wat hij, Geel, haar had 
aangeraden. Maar toen Potgieter vertrokken was
(dezelfde dag kreeg hij nog bezoek van Jonckbloet, 
de volgende van de uitgever Van Kampen) begon 
hij over de plotselinge ommezwaai natedenken. 
De redactie had gedaan waartoe ze gerechtigd was; 
maar zij had daarom niet minder de gemachtigde 
van Bakhuizen geweerd en daarmee Bakhuizen 
zelf voor het hoofd gestooten. En - ergste schrik 
die hem wel niet zal zijn bespaard gebleven - zij 
kon zich voor haar optreden beroepen, niet enkel 
op haar recht, maar ook op zijn brief. Hij, Geel, 
de steun en voorspreker van Bakhuizen, had zich 
bij de verstooting van Bakhuizens vertegenwoordiger 
zoetsappig neergelegd en zou nu zelfs de schijn 
krijgen dat hij door zijn aanmoedigend schrijven 
tot die uitslag had meegewerkt. De 29ste schreef 
hij aan Potgieterr zijn ,bullebak"-brief. Hij, die zes 
dagen tevoren, het optreden van de oude redactie 
had aangeraden, hij die Jonckbloet alleen maar 
had aanbevolen en zich, tegenover Potgieter, in de 
verwerping van Jonckbloet had geschikt, - hij 
wist geen woorden genoeg om to wraken wat, naar 
zijn meening, van dat optreden en die verwerping 
het voor Bakhuizen schadelijk gevolg zou zijn.
64	BRIEFWISSELING VAN
Ziezoo - kon hij denken - Bakhuizen is voor-
gestaan. En hij schreef aan de vluchteling, dat, 
naar hij vernam, „de brief eenig opzien gemaakt, 
missehien wel eenige uitwerking gehad had."
Dat was to zeggen - en ziehier wat we eerst weten 
door Mr. Mullers laatste publicatie - Potgieter 
stak, in een brief aan Bakhuizen, den draak met 
zijn hoogleeraarstoon en gaf hem na dat „hij zich 
indertij d met Jonckbloet vis a vis de Gids vrij karak-
terloos gedragen" bad.
Het oordeel was begrijpelijk, maar het kan, dunkt 
me, niet worden volgehouden. Geels beide brieven 
waren to goeder trouw geweest. Zij n eerste verzoenend, 
maar zonder kennis van de stand van zaken. Zijn 
tweede ,,bullebakachtig", uit angst dat hij door 
zijn eerste Bakhuizen zou hebben geschaad.

Potgieters volzin over de j onge theologen die 
geen leader waren, wordt ons in de brief van 8 Juni 
1845 volledig en letterlijk meegedeeld. Hij luidt 
als volgt
,,Om nog eens op de Gids terug to komen, vooral 
aan een theoloog hebben wij dringende behoefte, 
natuurlijk een man van wetenschap, maar om Gods 
wil ook een man van warmte. Afbrekers, die afbre-
kende froisseeren, dewijl zij of hun stijl niet in hun 
macht hebben, of inderdaad niets gelooven, of 
tenminste vreemd zijn aan gemoed, wij hebben die 
in Veth, Van Vloten en Opzoomer (die contra Ooster-
zee in dit nummer to velde trekt). Maar, Beste Vriend, 
het schijnt mij dat er in geen van alien een leader
schuilt : weet gij er een, geef hem dan op!"
De plaats is belangrijk: ten eerste omdat zij de 
termen bevat waarin Potgieters streven: vereeniging
BAKHUIZEN VAN DEN BRINK	65
van geloof en wetenschap, door hemzelf gesteld 
wordt; ten tweede omdat Van Vloten er met name 
in genoemd wordt en deze van het drietal de eenige 
is die, in 1843, het jaar van het geschil, tegelijk 
door Bakhuizen werd gesteund en door Potgieter 
teruggedrongen.

Waardig om to worden opgeteekend is het ant-
woord van Groen toen Potgieter hem, voor Bakhuizen 
die hem zoo juist in zijn Brederode-recensie bestreden 
had, om hulp kwam vragen : „ Ik wenschte den heer 
Van den Brink om zijn recensie eene dienst to kunnen 
bewijzen." - De fransche brief, daarnevens afge-
drukt, getuigt dat die wensch hem meenens was.

Een eigenaardige bijdrage tot de psychologie 
van Bakhuizen, is zijn brief aan Dr. U. Cats Busse-
maker. (13 Nov. 1844) Deze vriend had tegelijk 
met hem kamers gehad bij de Simons en zoo het 
ontstaan van zijn genegenheid voor de dochter 
kunnen waarnemen. Een schrijven waarin het meisje 
hem eenige hoop gaf, meende hij de kamergenoot, 
die nu in Berlijn was, to moeten onderwerpen, al-
vorens to durven beslissen wat hij er op zou ant-
woorden.

Beminnelijk zijn de bemoedigende en steunende 
woorden van Potgieter. Terwijl hij zichzelf in de 
schaduw stelt, helpt en prijst hij, waar het hem 
maar mogelijk is. Hij toonde er, misschien zonder 
het to weten, de deugd van de leider door.

1907.
Verwey, Proza V	5
JAN TEN BRINKS GESCHIEDENIS DER
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE

(BRIEF AAN EEN VRIEND)

Waarde Vriend,
Gij vraagt mij wat men to denken heeft van een 
boek als dat waarin Jan ten Brink de Geschiedenis 
van de Nederlandsche Letterkunde beschreven heeft. 
Ik geloof dat ik niet onbillijk ben als ik ter beant-
woording Ten Brinks eigen prospectus bij dat work 
voor u opsla, waar hij doet uitkomen dat hij onge-
veer het tegenovergestelde doen wou van wat in 
1810 Jeronimo de Vries met zijn Proeve eener 
Geschiedenis der Nederduitsche Dichtkunde heeft 
gedaan. Daar gjj noch deze proeve noch Ten Brinks 
book kent zal ik u het onderscheid uitduiden.
Vindt gij het niet begrijpelijk dat wij, dichters 
en schrijvers, die zooveel van ons levee en van het 
leven van onze tijd in onze werken achterlaten, 
wij glimlachende raadsels, die, als al wat leeft, 
aan al wat leeft vast zijn en naar verleden en toe-
komst gelijkelijk reiken, dat wij altijd weer door 
de tijdelijk levende geslachten van menschen vragend 
worden aangezien, door en door gespeurd, en - 
telkens weer over gerangschikt in hun vergankelijke 
systemen- zonder ophouden de eeuwige en koste-
lijke bouwstoffen leveren tot hun vluchtig en waar-
deloos geschrijf ? Ziet ge, zoo komt het dan dat 
de blijvende gedenkteekens van voorbijgegane tij-
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE	67
den in de wijze waarop men ze groepeert en rang-
schikt de aldoor wisselende monumenten worden 
van elke volgende tijd.
Maar, nietwaar, indien wij nu eenmaal goedvinden 
dat uit de kostelijke materialen van de voortijd 
deze brozere getimmerten worden saamgesteld, 
dan zullen wij toch dat samenstel boven de andere 
prijzen, waarin met de meeste liefde en zorgzaamheid 
die schoone bouwstoffen zijn aangewend en waaruit 
bet blijkt dat tenminste hun allesovertreffende 
belangrijkheid wordt erkend. Indien daarentegen 
de bijzaak van de groepeering hoofdzaak wordt, 
of, nog erger, eenige andere bijzaak die met de
schoonheid van de omstelselde kunstwerken weinig 
to maken heeft, dan kunnen wij wel bet zoo ver-
vaardigde samenstel belangrijk vinden als een teeken 
van de tijd die bet heeft voortgebracht, maar wij, 
dichters en schrijvers, vinden dan dat men onder 
de naam van bet rangschikken en doen kennen 
van onze werken de schoonheid die hun wezen is 
heeft gehoond.
Jeronimo de Vries is nog min of meer een achtiende-
eeuwsche geest geweest. En wat men de 18de-eeuwers 
verwijten mag, gezond verstand en zin voor de 
werkelijkheid waren nog we] de minst laakbare 
eigenschappen in menschen die veroordeeld waren 
levenslang ondichterlijk en verbeeldingloos to zijn. 
Met gezond verstand en zin voor de werkelijkheid 
van zijn gegevens begreep De Vries dan ook dat 
in een geschiedenis van de nederduitsche dichtkunst 
de gedichten de hoofdzaak, korte opmerkingen en 
levensberichten bijzaak en alle andere wetenswaar-
digheden en bedenkingen uit den booze zouden 
zijn. En bier kwam hem in verband met dat ge-
68	JAN TEN BRINKS G}ESCHIEDENIS DER
zondverstandige een eigenschap to stade, die zeker 
in zeer verdunde staat bij hem aanwezig was, maar 
in elk geval bij hem, in tegenstelling tot latere 
schrijvers, nog bestond. Ten Brink beweert, in 
dat prospectus, dat De Vries bij de verzen ,,on-
kritischen lof" zou hebben bijgevoegd. Indien dit 
meent dat hij zijn lof niet uit ,beginselen van 
kritiek" kon afleiden, dan is dit zoo; maar dan is 
dit ook zeker zijn deugd. De Vries had namelijk, 
uit de 18de eeuw nog medegekomen en afstammend 
van hen die de verfijning van Poot en latere dichters 
wisten to bewonderen, een opzichzelf levende, d.i. 
niet voor moreele of vaderlandsche aandoeningen 
zoozeer als voor schoonheid van klanken en beelden 
gevoelige tsmaak. Met die smaak, zwak en flauw, 
m.aar nog nu voor de schoonheid-minnaar herken-
baar, las en las hij uit, de gedichten die bladzij aan 
bladzij door zijn weinige proza aaneengehecht, een 
tam beeld, maar dan toch een beeld en een bemind 
beeld geven van de schoonheden van de neder-
land.sche poezie. Dat was de eerste proeve van een 
geschiedenis van de nederduitsche dichtkunde, die 
na hem niemand beter gaf.
Ten Brink zegt, alweer in zijn Prospectus, dat 
Bakhuizen van den Brink en Jonckbloet die geschie-
denis zooveel „grondiger aanvatten". Wat betreft 
Bakbuizen: zijn studie over Vondel, met Roskam 
en Rommelpot, was een triomf. Om de hekeldichten 
van Vondel heen deed hij de stad en het yolk en de 
tijd waar ze in klonken, ,gemaakt om op de brug 
to zingen", weer opstaan en de kleurige eeuw van 
een Holland dat groot werd begon ons op nieuw. 
Maar was dit een geschiedenis van de dichtkunde ? 
Was het niet de poezie van de oorsprongen, die in
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE	69
heel Europa wakker werd, die omhoogspoot in 
Rousseau, die fontein, die blocide in Goethe, die 
aarde, die speurde in de duisternissen van de eerste 
talon en literaturen en, verliefde natuurkundige, 
de wetten zocht van ons bestaan ? Was het die niet, 
die verward, die teruggedrongen door de angstbrand 
die de Revolutie was, zich hier en ginds op hot 
eigenste van elk yolk w-ierp, en het Nationale schiep, 
de Volksgod, die het goddelijke ten minste hand-
haafde toen het scheen dat de Menschheid-god 
stierf ? Het nationale werd opgewekt, en met de 
voorvaders hun poeten en met de daden hun poezie. 
Niet omdat zij schoon, begrijpt gij, maar omdat zij 
nationaal waren, hebben wij toen onze dichters 
liefgehad. Niet om Vondel, maar om het yolk dat 
met Vondel groot was, schiep Bakhuizen die weder-
oprichting van Vondels Hekeldicht en met het 
hekeldicht Vondels Amsterdam. Dan Jonckbloet ? 
Hij had iets kosmopolitisch over zich. Hij was een 
groote makkelijke beer, die door alle landen van 
Europa heenliep, bibliotheken en kongressen op-
zocht, leeraarde in gehoorzalen van hoogescholen 
en redevoerde in vergaderzalen van parlementen, en 
bij zijn makkelijk wellende geestdrift een vaardig 
brein en een groot administratief vermogen bezat. 
Hij aanvaardde de boedelbeschrijving van onze 
middelnederlandsche letterkunde meer als een Ger-
maan dan als een Hollander: die heele wetenschap 
kwam ons toe uit Duitschland; en door de helder-
heid van zijn voorstelling en de ingenomenheid die 
hij had met al die ridder-romans en open schreef 
hij het leesbaarste boek dat ervan to maken viel. 
Gelooft iemand dat het doze vriend van de duitsche 
taal-vorsehers om mooie verzen to doen was? Neen;
70	JAN TEN BRINKS GESCHIEDENIS DER
maar waar had men ooit zulk een menigte onuit-
gegeven interressante en inlichtende verhalen ge-
vonden over die middeleeuwen die dan Loch de 
oorsprongen waren van modern Europa en waar 
men ook als liberaal van '48 wetenschappelijke 
verdienste aan winners kon, schoon men om ze met 
liefde to naderen een terugschouwend romanticus 
moest zijn. Het aardige is dat van Jonckbloet tot 
op onze dagen zelfs wel-schoone middelnederlandsche 
gedichten zijn uitgegeven met een verontschuldi-
ging dat zij ,inderdaad esthetisch zonder waarde" 
zijn. Maar nu de tweede helft van Jonckbloets 
werkzaamheid: zijn zes-deelige geschiedenis. Had 
Jonckbloet voor de eerste helft uit Duitschland 
zijn lust in het vorschen naar germaansche oudheden 
meegebracht, voor de tweede bracht hij er Schlegels 
theorie over het drama, en een algemeene theoreti-
seer- en indeelingslust uit thuis. Ook hier was het 
de duitsche romanticus die de hollandsche liberaal 
aan ideeen hielp. Die ideeen, belangrijk om hun 
europeesche geschiedenis, minder belangrijk al in 
hun nederlandsche toepassing, en die saam met de 
eindelooze reeks van verhandelingen en twistschriften 
die Jonckbloet ter verdediging van zijn meeningen 
over onze letteren noodig vond, vormen het lichaam 
van een boek dat de geschiedenis heet to geven van de 
nederlandsche literatuur. Zie nu wat de eenvoudige 
en schoone rij van Jeronimo's gedichten een be-
discussieerbare zaak geworden zijn. Zijn zij het 
die men liefhad en wilde voorstellen ? Neen, maar 
zijn uit Duitschland gehaalde denkbeelden, zijn 
wetten waarnaar de literaturen zich ontwikkelen, 
zijn regels waarnaar de gedichten moeten ver-
vaardigd zijn, zijn eindelooze bizonderheden over
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE	71
de levens en levensomstandigheden van hen die 
ze maakten. Dat was het wat men, begrijpelijk in 
zijn geestdrift voor de oorsprongen van de maat-
schappijen, begrijpelijk in zijn niet schoonheid, maar 
geschiedenis, niet kunst maar wetenschap lievende 
opgetogenheid had voorgetrokken aan de met ge-
zond verstand en zin voor de werkelijkheid van 
onze dichtkunst opgezette Proeve van Jeronimo de
Tries. Nietwaar, gij zult mij niet misverstaan. 
Ik ook vind de tijd van Jonckbloet en Bakhuizen 
rijker en krachtiger dan die voor hen; maar het 
mag en het moet toch gezegd worden, dat het be-
ginsel van die kracht en die rijkdom liefde voor 
historic en wetenschap en niet liefde voor schoon-
heid - in die geschiedschrijvers ten minste - niet 
smaak voor kunst is geweest. Het moot toch gezegd 
worden, dat als wij werkelijk de werken van onze 
vroegere dichters willen doen liefhebben en bewon-
deren, wij hen, en niet de historische en weten-
schappelijke onderzoekingen omtrent hen moeten 
beschouwen als het belangrijkste, en dat wij de 
ijdele hoop moeten opgeven met historische zin en 
lust in wetenschap dat to benaderen - ach! die 
wetten waarin het verstand de literatuurgroei be-
grijpen zou! - dat wat alleen door gevoel en liefde 
voor de geschreven schoonheid wordt bevat.
Wat wilt ge nu, vriend, dat ik u zeg van dit laatste 
book. De heer Ten Brink is een to goed onderleid 
en to guitig schrijver dan dat hij, als zijn vriend To 
Winkel, al die taaie berijmers van middel-neder-
landsch lezen zou. Deed hij het, dan heeft hij dom 
gedaan; want het diende hem nergens toe. „De 
auteur heeft zich beijverd de slotsom der jongste 
letterkundige historiographie, in den vreemde en
72	JAN TEN BRINKS GESCHIEDENIS DER
ten onzent, zoo duidelijk mogelijk op to maken." 
Ziedaar wat hijzelf zegt, in zijn prospectus. En zoo 
is het ook. Hartgrondig vriend van romans en blij-
spelen heeft hij, terwille van zijn waardigheid en 
het goede werk, zich de zelfverloochening opgelegd 
alles to lezen wat er over onze letterkunde geschreven 
is. De heilige Wetenschap -• als wier onschuldige koor-
knaap hij zijn dagen slijt - heeft het hem voorge-
daan. Jonckbloet was er de priester van. En geloof 
niet dat ik hem om de wijze waarop hij het volvoerd 
heeft anders dan prijzen zal. De belangstellende 
hartstocht van de man van wetenschap, de vader-
landslievende hartstocht van de nationale Hollan-
der zijn voor dit kind van een volgend geslacht 
niets geweest. De golfslag en ronding waarmee een 
Jonckbloet, de doordringendheid en vertrouwdheid 
waarmee een Van Vloten dergelijke stof bemeester-
den, er zich in bewogen - Van Vloten vooral was 
de man voor wie die letterkunde geen papier bleef, 
die erin leefde, die de menschen die haar maakten 
van nabij kende en de ingewijde was in hun 
kleine en zoo beminde leven - dat meesterschap 
was van zijn tijd niet meer. Maar met zijn anec-
doten-stijl, met zijn societeitelijke liefhebberij in 
kleine aardige verhaaltjes heeft hij zich alles 
eigen gemaakt wat er over die hollandsche dich-
ters geschreven is, en door dat to vereenigen met 
zijn eigen vroolijker lektuur van romans, klucht-
spelen en tijdgenooten heeft hij een geheel gemaakt 
dat een mozaiek is van duizend deeltjes, die met 
groote ijver, netheid en snaakschheid soms, zijn 
voltooid. Gij ziet wel, deze lektuur van verhaaltjes 
uit hollandsche gedichten en van de levens van 
hollandsche dichters, deze lektuur waar de poezie
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE	73
en de kunst zelf zoo weinig mee to maken heeft 
dat men haar kon opstellen zonder kennis van de 
gedichten en lezen zonder een vermoeden van hun 
schoonheden, deze lektuur met plaatjes en initialen 
is wel het laatste en aardigste wat deze historische 
en wetenschappelijke l.iteratuur-studie kon voort-
brengen. Wie ermee voort wil gaan kan onderdeelen 
uitbreiden, kan kleinigheden aanvullen en foutjes 
in de bijzaken verbeteren, maar een kompleter 
geschiedenis van de nederlandsche letterkunde, zoo-
lang hij voortgaat de geschiedenis als hoofdzaak 
en de letterkunde als bijzaak to behandelen, krijgt 
hij nooit.
Of wij dan nu tot de bloemlezing-methode van 
Jeronimo de Vries zullen terugkeeren ? Ja, maar 
met meer liefde nog voor het schoone van verschil-
lende tijden, met geoefender smaak en meer kennis 
van wat er to vinden is. Wij hebben de overgang 
van een wetenschappelijke tot een dichterlijke tijd 
doorgemaakt. Wat voor reden is er voor ons een 
wetenschappelijke beschrijving van onze gedichten 
to handhaven, die blijkt het buiten onze gediehten 
to kunnen doen. Wij vinden die gedichten de hoofd-
zaak. En indien het zoo is, dat niet in de eerste plaats 
die beschrijving gebaat werd door de beweging in 
de letterkunde sinds taehtig, enkele dingen toch 
zijn haar ten goede gekomen, die zij niet aan weten-
schappelijke vorschingsijver maar aan liefde en 
smaak voor schoone verzen to danken heeft en er 
is geen reden waarom die dingen de laatste zouden 
zijn.
Ziedaar, waarde vriend, zoo niet wat men bij het 
boek van Jan ten Brink to denken heeft, dan Loch 
wat iemand van onze tijd er bij denken kan. Doe de
74	JAN TEN BRINKS GESCHIEDENIS
daad die gij ook zult vinden dat uit deze gedachten 
volgen moet: schrijf de geschiedenis van onze letteren 
waarin die letteren en hun schoonheid hoofdzaak 
zijn, en geloof dat dan uw genegenste lezer zijn zal

Uw vriend,
5 Februari 1897.	ALBERT VERWEY.
G. KALFF: GESCHIEDENIS DER NEDER-

LANDSCHE LETTERKUNDE

De kracht van Dr. Kalff ligt in de rust, en ook in 
het genoegen, waarmee hij zooveel nederlandsche 
geschriften - poezie en proza - heeft doorgelezen. 
Wie een volledige literatuur beschrijft, verraadt 
meestentijds al heel gauw waar zijn voorkeur ligt: 
bij kluchtspel of treurspel, bij roman of vertoog, 
bij volkslied of maatgedicht. Hij behoeft, omdat 
hij het eene liefheeft, het andere niet to haten, maar 
goede luim en onverschilligheid zijn toestanden 
die zelfs de gelijkmoedigste niet uitsluiten, en de 
onpartijdigste ni.et verbergen kan. Ook niet ver-
bergen wil, meen ik. Want men mag, nog zoozeer, 
de onpartijdigheid prijzen van de geleerde, voor 
wie alles gelijkelijk belangrijk is, - waar die ge-
leerde gedachten en gedichten to schatten krijgt, 
merkt hij dat de menschelijke smaak Been weeg-
schaal, de menschelijke geest geen maatstok is, en dat 
(bovendien) geest en smaak zich niet scheiden laten 
van het allermenschelijkste meegevoel. Zooveel men-
schelijks to uiten is aanlokkend en beminnelijk, en 
geen beschrijver van schoone letteren zal dermate 
een vijand zijn van zijn welslagen bij de lezers, dat 
hij zijn natuurlijkste opwellingen tot zwijgen dwingt. 
Zoo zijn er dan ook werken van sterk-persoonlijke 
geschiedschrijvers, die meer boeien dan de hand-
boeken van veelzijdiger, maar minder levende naturen. 
Zoo boeien enkelstudies, die heelenal een voorliefde
76	G. KALFF: GESCHIEDENIS DER
van hun bewerker uitdrukken, meestal meer dan 
die groote werken, waarin zijn voorliefde maar een 
deel betrof. En zoo verraadt ook de arbeid van 
Dr. Kalff wel een voorkeur. Maar Wet zoo dat de 
indruk daarvan overwegend wordt. Die schrijver - 
denken we - ziet in een gemoedelijk lied en een 
boertige uitdrukking het voedsel waaraan hij be-
hoefte heeft; maar dat verhindert hem Wet de 
statige rede en de hoofsche ode naar zijn smaak to 
vinden en op prijs to stellen. Hij heeft een aangename 
rust, een veelzijdig genoegen, een frischheid en een 
netheid, die hem in het magazijn van onze letteren 
tot een gewenschte bewaarder maken.
Ik geloof dat de neiging hot meest verscheidene 
met toewijding en liefde to lezen, in een schrijver 
van letterkundige geschiedenis de eerste deugd 
moet zijn. Dr. Kalff heeft die deugd. Men ziet het 
zijn book dadelijk aan, in hoofdstuk na hoofdstuk, 
dat het met lief de gelezene er stof en figuur in is. 
De stof moot bewerkt ; en de figuren ? Zij moeten 
Wet alleen worden verbonden, maar uitkomen tegen 
con achtergrond van Tijd. Een work als dit kan men 
door-lezen, en zich om band en bouw weinig bekom-
meren. Er is overal zooveel in dat aantrekt, dat de 
leek bekoort, en ook de kenner verheugen blijft; 
ja ook telkens het een en ander dat de kenner Wet 
wist of dat hem de mogelijkheid van nieuwe kennis 
in doet zien. Zoo wordt dus ook de beoordeelaar dank-
baar en gaat Wet zonder aarzeling over tot het be-
schouwen van een samenhang, die hem misschien 
minder zal bevredigen. Niemand begint een zoo 
veel-deelig work of hij heeft in zich een denkbeeld 
van de eenheid die het zal uitmaken. Maar wij leven 
Wet in een tijd waarin groote denkbeelden zekerheid
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE	77
geven aan dichters en geschiedschrijvers. Hoe zal 
men, wanneer een yolk niet voelt dat bet een doel 
heeft, in de uitingen van dat yolk een richting zien! 
Het gebrek ligt dan niet in de teboeksteller, maar 
in de samenleving waar hij een deel van is. Hij zal 
gedwongen zijn to aarzelen. Hij zal de gedachte 
die nog in leven is voelen, maar ook de gedachte die 
pas begint to leven. Zijn wij een natie, die zich af-
scheurt van een vroegere gemeenschap ? Natuurlijk, 
was bet antwoord in vroegere eeuwen; en niet 
zonder reden werd, maar een menscheleeftijd ge-
leden, dat antwoord nog herhaald. Zijn wij een yolk, 
ondanks schijnbare scheuringen, altijd behoorende 
tot een duurzame gemeenschap ? Misschien, zeggen 
we in onze dagen; zeker, zeggen de overtuigden die 
de idee van een natie allang voor die van een mensch-
heid verdwenen zien. Tusschen deze twee gedachten 
wisselt de tij d, en met hem de geschiedschrij ver. 
Daardoor kan bet voorkomen dat, wanneer Dr. 
Kalff de middeleeuwsche gewestelijke spraak en 
literatuur voorstelt als zich ontworstelend aan, 
zich ontwikkelend in tweestrijd met de kerkelijk-
latijnscbe beschaving, een ander geleerde, J. Koop-
mans in De Nieuwe Taalgids, hem tegenspreekt.
,,Niet de afwijzing van een uitheemse en onnatio-
naal geachte dwang in de eerste plaats, is, naar 
onze meening, het eerste produceeren van onze 
landstaal geweest, en wel allerminst de opstand 
van een deel der gemeenschap tegen de geest die 
vooral dit deel van die gemeenschap bezielde en 
in zijn schoonste levensopenbaringen voedde. Onzes 
inziens is bet hollands-schrijven zoo goed als bet 
hoogduits-schrijven, naast bet literair voortbrengen 
in bet latijn, eene der vele openbaringsvormen van
78	G. KALFF: GESCHIEDENIS DER
dezelfde drang; niet staande tegenover het latijn, 
schrijft men gewestelijk, maar tegen het latijn leunen-
de; er is geen strijd, maar een jonge-zusterlijk samen-
gaan met de oudere, hand in hand."
Dit geschil lijkt gering: een onderscheid in de 
waardeering van zekere middeleeuwsche uitingen; 
maar wie ook in de waarneming een geest erkent, 
ziet bier achter twee verschillende waarnemingen 
twee verschillende denkbeelden. De twee denk-
beelden die ik noemde, immers. Dr. Kalff denkt, 
bewust of onbewust, de natie zich losscheurend uit 
een gemeenschap. Koopmans zoekt de gemeenschap 
waartoe de natie behoort. Of Kalff daarom naar 
die eene gedachte zijn book geschreven heeft, zoodat 
hij, aarzelloos, alle verschijnselen, alleen door ze 
aan Mar to meten, groepeeren kon ? Het antwoord 
op die vraag kan ik niet duidelijker geven dan door 
de laatste bladzij van zijn inleiding tot de deelen 
IV en V aan to halen. In die deelen behandelt hij 
de literatuur tijdens de Republiek der Vereenigde 
Nederlanden. Voor hem die onze literatuur wil 
doen zien als met de volkswording opgegroeid, is 
ze in dit tijdperk zeker het begrijpelijkst. Een hoogte-
punt en daarop volgende daling. Hooggetij en vallend 
tij, luidt dan ook de eerste ondertitel. Maar lezen we:
,,Wij hebben de dalende lijnen in dit deel onzer 
volksgeschiedenis slechts bier en daar kunnen aan-
wijzen. Die lijnen volgen, in hare ontwikkeling door 
vier (waarom juist vier?) opvolgende menschenge-
slachten die de 17de eeuw innemen, zou een kennis 
vereischen van het uiterlijk en vooral van het inner-
lijk leven der zeventiend'eeuwsche Nederlanders, 
die wij misschien eerst in de toekomst zullen bereiken. 
Ware de geschiedenis van ons yolk reeds eeniger-
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE	79
mate van geslacht tot geslacht onderzocht, dan 
zouden wij eerie poging hebben kunnen doen om de 
poezie to behandelen, telkens in verband met bet 
geslacht waaruit zij geboren werd. Daarbij zouden 
wij in aanmerking moeten nemen, dat poezie en 
leven niet altij d evenwij dig loopen ; naar Shelley's 
woord immers is de poezie „de meest onfeilbare 
heraut, gezel en volger van een groot yolk dat 
ontwaakt om een weldadige verandering to brengen 
in meeningen of instellingen". Die uitspraak wordt 
bevestigd ook door onze zeventiend'eeuwsche letter-
kunde. Het eerste geslacht van dichters en schrijvers 
dat optreedt bij den aanvang der zeventiende, was 
geboren in bet laatste kwart der zestiende eeuw, 
de door hen voortgebrachte poezie kondigt bet 
nieuwe leven ten deele aan, ten deele begeleidt en 
volgt zij bet. In karakter en rijkdom van gaven, 
in belangrijkheid van personen en werken overtreft 
dat eerste geslacht de drie volgende verre; bet scheen 
ons een eisch van goede literatuur-beschrijving, 
om dat verschil to doen uitkomen en voorts de 
drie volgende geslachten in hunne beteekenis voor 
de ontwikkeling onzer literatuur to schetsen.
,,Naast deze scheiding volgens den tijd deden 
zich echter andere scheidings-criteria gleden. Het 
overwicht der provincialiteit op de nationaliteit 
moest evenzeer uitdrukking vinden in de verdeeling 
en schikking der stof; ook, dat in Holland en Zeeland, 
maar vooral in Holland, bet zwaartepunt der Repu-
bliek lag, dat Amsterdam een buitengewone plaats 
innam.
,,Het geloof, kern van zoo menige zeventiend'eeuw-
sche persoonlijkheid, mocht niet verwaarloosd worden 
als hulpmiddel bij bet scheiden en groepeeren.
80	G. KALFF: GESCHIEDENIS DER
Vandaar dus b.v. dat wij de Calvinisten Cats en 
Huygens naast elkaar hebben geplaatst, den Cal-
vinist Revius tegenover den dissenter Camphuysen, 
in Stalpert van der Wiele de wederopluiking van 
het R. Katholicisme hebben herdacht, in een volgend 
geslacht eenige Pietisten en Reformateurs tot een 
groep vereenigd.
,,Een enkel beginsel to vinden ter groepeering 
dezer in omvang en verscheidenbeid overrijke stof, 
is mij niet gelukt en schijnt mij voorloopig niet 
mogelijk; noch het geloof, noch het humanisme, 
noch de kunst zouden op zichzelf en alleen als 
eriterium kunnen volstaan.
,,Heeft hot reeds moeite gekost om tot een groe-
peering als de hier beproefde to komen, voortgezet 
onderzoek zal hier zeker ruimsehoots gelegenheid 
vinden tot aanvullen, wijzigen, veranderen, tot 
juister en dieper inzicht."
Dit is nu wat ik „aarzelen" noem. En dat, niet 
enkel bij het beschrijven van de tweede helft van 
de zeventiende eeuw, maar wie weet hoe dikwijls 
onder zijn work, dit aarzelen de grondstemming 
van Dr. Kalff geweest is, blijkt uit de woorden die 
hij op de aangehaalde volgen laat:
,,Hier als elders in dit boek is slechts een poging 
gedaan om to komen tot een geschiedenis onzer 
letterkunde, die tenminste eenigermate voldoet aan 
de eischen der hedendaagsche literatuur-geschied-
schrij ving."
Neen: dat de literatuur begeleidend verschijnsel 
is van volkswording en -verwording, was voor Dr. 
Kaiff, bij het schrijven van dit boek, zeer zeker hoofd-
gedacbte. Maar doze gedachte laat hem zooveel 
speelruimte dat hij met allerlei andere gedachten,
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE	81
van geloof, van kunst, van beschaving, niet alleen 
zich vertreden kan, maar hen monsteren of niet 
mogelijk een van hen het ,enkele beginsel ter groe-
peering" zijn kon. Voorloopig nog niet, zucht hij 
dan. Later wel, misschien ?
Dit gevoel van voorloopigheid waarschuwt ons 
dat wij de kracht van Dr. Kalff's Geschiedenis niet 
moeten zoeken in zijn samenhang. Wij vonden hem 
in de enkel-voorstelling van het met lust en rust 
gelezene. Houden wij ons daaraan. Wij zien dan 
de kleine opstellen, de grootere overzichten, de 
uitgebreider studies en de meer afgeronde mono-
grafieen, op zulk een wijs achter elkaar geplaatst, 
dat de voorafgegane de volgende verkiaren, en dat 
hen to lezen een genoegen blijft. Wij zien de voorraad 
van aanteekeningen in groepen gedeeld, onder het 
licht gebracht en door een opschrift gekenmerkt. 
Wij voelen ons niet doordrongen worden van een 
denkbeeld of een geestdrift, maar opmerkzaam ge-
maakt op versehillende eigenaardigheden. De ver-
wijzingen achter elk hoofdstuk kunnen bovendien 
onze aandacht op duizend paden doen voorttreden 
en uitweiden.
Niet in de diepte waarheen een doordringende 
geest, naijverig op eenheid, ons leiden zou, maar 
over de oppervlakte van een behagelijk-rustige 
geleerdheid, worden we gevoerd. Wij moeten het 
prijzen dat onze begeleider over die oppervlakte 
zoo veelzijdig is. Vijftiende zoowel als zestiende 
eeuw heeft hij met nieuw medegevoel vermogen 
to naderen, en nadat hij Hoofts proza geprezen had 
als niemand voor hem, aarzelt hij niet, op Koop-
mans' voorgang, Vondels ,Bruijloftbed van P. C. 
Hooft en H. Hellemans" de plaats aantewijzen waar
Verwey, Froze V	6
82	G. KALFF: GESCHIEDENIS DER
het recht op heeft. Indien doze schrijver - denken we 
- de poezie eons niet als de voorspeller, gezel of 
volger van een zeker leven, - van een staats- of 
daden- of geloofs- of welk ander leven ook -- maar 
als het leven-zel f in een van zijn hoogste verschijningen 
had aangezien!
Maar stil. Er zijn gedachten die men niet uit 
moet spreken, mogelijkheden die men niet droomen, 
wenschen die men zich niet bekennen moot. Litera-
tuur-geschiedschrijvers werken nu eenmaal nooit 
met de literatuur alleen, maar met de verhoudingen 
van de literatuur tot iets anders, tot nu het eene, 
dan het andere andere, nu heel, dan half, maar altijd 
naar een of andere zijde. Wat zullen we begeeren dat 
hun hand, belust op het wetenschap-lievend heen 
en weer gaan, zoeken en tasten, de pijl van hun 
verheven gemoed en van hun hartstochtelijke 
bewondering trillende in het wit wierp. De tijd is 
er niet naar, en wij zullen beter doen dankbaar to 
zijn voor hot gegevene.
Het opstel over Vondel, in Kalff's werk, is trouw ens 
van stellige beteekenis. Niet diep in de geest, maar 
wel naar veel zijden over het werk van onze ge-
vierde dichter voert het ons. Voornamelijk saamvat-
ting van wat Dr. Kalff vroeger geschreven heeft, 
is het misschien ook algemeener gehouden, treft 
daarom minder onmiddelijk dan sommige andere 
beschouwingen; maar joist zijn algemeenheid geeft 
er waarde aan. Alleen de veelzij dig geoefende blik 
van een kenner kan het onderwerp zoo zien en in 
hoofdtrekken vasthouden. Een zeker soort Vondel-
studie - de soort die in het Leven van Brandt be-
gonnen word - is wellicht, door dit opstel, waardig
geeindigd. Vondel in zijn werk en zijn lotgevallen
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE	83
to leeren kennen als vaderlandsch dichter is van die 
studie het doel geweest. Als europeesch dichter kent 
nog niemand hem. De vraag naar dat europeesche, 
en dat niet enkel in Vondel, is nog niet zoozeer 
een vraag naar achtergronden, als naar stroomingen. 
Dr. C. G. N. de Vooys heeft al eens, naar aanleiding 
van Kalffs tweede deel, opgemerkt (De Beweging 
1907): ,Of de geschiedschrijver bij de kompositie 
van zijn verhaal allereerst rekening houdt met 
standen, met genres of met landstreken, of met alle 
drie, is ten slotte van ondergeschikt belang. Maar 
noodzakelik voor het histories verband is, dat hij 
ons of door een brede inleiding, of doorlopend, 
aantoont hoe de literatuur een uitvloeisel is van het 
geestelik leven". Overeenkomstig met de aard van 
zijn werk - overzichtelijke en aangename ordening 
van het gelezene - volstaat Dr. Kalff doorgaans 
met of als kader of in vervlechting met zijn voor-
stelling de tijdsomstandigheden to verbinden met 
de letterkunde. Dit is minder dan wat de heer de 
Vooys wensclit: aantoonen „hoe de literatuur een 
uitvloeisel is van het geestelijk leven". Het is minder, 
en - waar het wenschen vrij staat - vraag ik 
liever nog meer. Ik zou willen vragen: doen voelen 
dat de literatuur geestelijk leven is. Voor hem in 
wie dit gevoel aanwezig is, vervallen heel wat grenzen 
die nu de blik op een grooter geheel belemmeren. 
De geschreven uiting krijgt dan, in haar volste 
verschijning, dit dubbelwezen: geestelijk leven en 
schoonheid, dat wil zeggen een natuur die, geestelijk 
en zinnelijk, met alle verschijnselen van haar soort 
verwantschap toont. Gevoel voor die dubbele verwant-
schap: de doordringendste blik in al het geestelijke, 
de reinste en rijkste smaak tegenover al het zinnelijke,
84 GESCHIEDENIS DER NEDERL. LETTERKUNDE
zou eisch worden voor de letterkundige geschied-
schrijver. Vaderlandsche geschiedschrijving zou wij-
ken voor vergelijkende, en een eenheid zou daarmee 
gevonden zijn die, als het zonlicht door een prisma, 
zich in tal van schakeeringen breken zou.
Boeken, menschen en stroomingen; - hoe dik-
wijls als ik die titel neerschreef 1) heb ik me gezegd 
dat ik daarmee niet bedoelde: bier een boek, daar 
een mensch en daar een strooming, maar die drie 
in een. Niet grenzen, niet groepeeringen, maar 
organizeeringen. Ik zeg dit niet om mijn werk to 
verheffen tot voorbeeld. Ik ben me al to bewust 
dat mijn kleine opstellen geen vergelijking wettigen 
met het groote geheel van zelfs maar een vader-
Iandsche literatuur-beschrijving. Wat er voor zulk 
eene noodig is, geloof ik to beseffen, en ook dat ik 
bet niet omvatten kan. Maar ik geloof tevens dat 
het ideaal mag gesteld worden, en dat het, niet voor 
mij, maar voor anderen, in de toekomst bereik-
baar is.

1910.
1) Cedurende vijftien jaar aan het hoofd van mijn kroniek 
in De Beweging. Tal van de opstellen in deze uitgaaf gebundeld, 
ock het onderhavige, wercien daaronder het eerst opgenomen.
OUDE EN NIEUWE IDEE IN DE
GESCHIEDENIS VAN ONZE LETTEREN

Het is een gedachte die aldoor bestreden wordt 
en toch aldoor weer naar voren dringt, dat in de 
geschiedschrijving niet de feiten-voorraad maar de 
geest van hun beschrijver het voornaamste is. Uit 
en met behulp van die feiten schept de geest het 
beeld dat voor ons de plaats inneemt van een werke-
lijkheid. Als wij dat beeld eenmaal bezitten, denken 
wij aan de geest niet meer. Wij zeggen: zoo was 
de werkelijkheid; - welk een voortreffelijk schrijver 
die haar zoo duidelijk heeft weergegeven. Dat er 
van weergeven - in de zin waarin wij dat bedoelen - 
voor die schrijver heel geen sprake geweest is, kan 
dan onmogelijk sneer tot ons doordringen. Integen-
deel stellen wij voortaan als wet, voor elk die de 
geschiedenis boeken zal: hij moet een trouw weer-
gever zijn van de werkelijkheid. Dan komen menschen 
met maten - die ze wetenschappelijk noemen - 
om een werkelijkheid (die er niet meer is) to begrooten 
teneinde haar daarna in beeld to brengen. Zij lezen 
of op hun maat hoeveel waarheid er in de over-
blijfselen van het gebeurde aanwezig is: in de ver-
halen en gedenkteekens. Die maat heet waarschijn-
lijkheid. Die maat is inderdaad hun gevoel van waar-
waarschijnlijkheid. Dat feilbaar is. Eb en vloed 
kunnen niet dubbel hun tijd duren, zeggen ze. 
Later ontdekken ze dan dat het wel kan. Of wel:
86	OUDE EN NIEUWE IDEE IN DE
zij schrijven een vernuftig betoog om to bewijzen 
dat Allaert Beilinc niet levend kan begraven zijn, 
maar dat - aangezien zij, al doorstudeerend, het 
onwederlegbaar bewijs vonden dat hij levend be-
graven is - hij het nochtans werd. Ondanks, of liever 
juist om deze verrassende uitkomsten prijzen zij 
hun mast, die klaarblijkelijk op alle gevallen berekend 
is. Zij merken niet dat zij, met of zonder maat, 
toch altijd, in hun beeld van de geschiedenis, hun 
eigen idee weergeven. Wat had Ranke in zijn ruime 
gevoelige hart niet een prachtige waarborg van 
onpartijdigheid. Wie kon zekerder zijn eigen waar-
deering van menschelijke beweegredenen voor waar 
houden. Toch is er niemand die, op onze afstand 
gezien, duidelijker de geschiedschrijver van een 
idee is, ja van een tijd, van een yolk, van een burger-
stand. Indien hij dit geweten heeft, wist hij ook 
hoezeer zijn bizondere aanleg hem in bizonderheden 
beheerschte? In zijn beschrijving van de Boeren-
oorlog vertelt hij hoe Boeren een ridder spietsten, 
hoewel zijn vrouw die een keizerlijke basterd was, 
om genade bad. Zij vormden een straat, een fluit-
spelende boer schreed voor het slachtoffer uit: onder 
trommel- en trompetgeklank werd hij in de speren 
van zijn boeren gejaagd. Ranke toont zich daar 
verontwaardigd over. „In de boeren ontbrandde 
bij de eerste tegenstand hun aangeboren ruwheid 
tot de wildste overmoedigste bloeddorst." Maar 
weinig later verhaalt hij hoe de in Zabern ingesloten 
boeren zich op verdrag overgaven; maar dat zij, 
onder een voorwendsel, terwijl zij uittrokken, werden 
aangevallen en in de pan gehakt; ten getale - zegt 
hij - van zeventienduizend. Verder geen woord. 
Dat was niet een heer wie de dood gezworen was
GESCHIEDENIS VAN ONZE LETTEREN	87
en die gedood werd; maar zeventienduizend boeren 
die ondanks dat hun bet levee was toegezegd, ver-
moord werden. Als men bet niet wist zou men niet 
hoeven to vragen wie de genegenheid van Ranke 
had: ridder of boer? - Ook de grootste werkelijk-
heidsweergever had zijn idee en trachtte die waarte-
maken. Maar dit waarmaken van een idee wil zeggen: 
aantoonen dat zij in een werkelijkheid, van heden 
of verleden, aanwezig is. De geest is grootmoedig. 
Hij dringt zich niet op. Hij toont zichzelf niet. 
Hij verdwijnt in de dusgenaamde werkelijkheid, 
als welke hij leven zal. Zij die dit niet begrijpen, 
zien de verstrooide deelen van het verleden voor 
een geheel aan. Zij vergeten dat, terwijl al wat er 
geweest is, op zijn plaats in bet heelal, naar de wet 
van de natuur meeleefde, - de weinige brokstukken
die wij kennen voor ons niet langer in dat verb and 
bestaan. Zij willen die overblijfselen rangschikken 
naar wat hun als natuurwetten - onvolkomen - 
gebleken is. Zij leggen oorzaak en gevolg, naar hun 
povere inzicht, daar waar ze misschien wel, misschien 
niet geweest zijn, maar waar, indien ze er waren,zij ze 
niet konden zien. Een wet genoemde orde trachten 
zij aan die resten waartemaken, en zien niet dat 
ook deze een idee is, maar eene die zich in de sterren-
hemel of in onze bloedsomloop beter belichaamt 
dan in de feiten van de geschiedschrij ver. Het ver-
leden wordt niet bevat in feiten, maar in de erinne-
ring. Dat wat de menschen onthouden, wat hen in 
beslag neemt, hen in beweging brengt, dat is de 
levende kracht van bet verleden, zooals bet door de 
eeuwen voortwerkt. Overal waar bet, in een mensch, 
vorm schept, is bet idee van geschiedschrijving. 
Met de feiten bekleedt die zich, zoo dat niemand
88	OUDE EN NIEUWE IDEE IN DE
hun waarachtigheid tegenspreekt. Maar die waar-
achtigheid geldt alleen in het nieuwe verband waartoe 
de idee hen geschapen heeft: zij zijn voorstelling 
van werkelijkheid omdat de idee werkelijkheid is. 
Daarom ook zijn die algemeene vormen, waarin 
de menschen zich het verleden voorstelden, - de 
Romeinen een waarin Rome, de Christenen een 
waarin Christus het midden was, - zoo vol waarheid 
en beteekenis. Dat wat in hun verleden het levendst 
was, kreeg daardoor alleen reeds de welsprekendste 
verkondiging. Het grootste feit van hun geschie-
denis blijkt tevens de belangrijkste idee van hun 
geschiedsehrii ving. Het Feit zeif gaf dus de maat aan 
tegenover de andere feiten. Die kunnen namelijk 
al of niet ook idee zijn. Zoo ja, dan rijen ze zich aan 
de hoofdidee, versterken, versieren haar. Zoo neen, 
dan zijn zij waardeloos; indien niet voor good, dan 
tot later, als een nieuwe idee in hen verwantschap 
zoekt.
*
*
Het Feit dat Idee is, -- ziedaar dus wat de geschied-
schrijver noodig heeft.
Als de onbekende leek, een van de,,Twee Christen-
Democraten uit de Veertiende Eeuw" over wier 
nagelaten handschriften Dr. de Vooys in de eerste 
van zijn Letterkundige Studien verslag uitbrengt, 
het verleden van de inenschheid wenscht in to deelen, 
dan neemt hij - gesteld dat hij zeif niet voor 1300 
schreef - van een voorganger een indeeling over, 
die klaarblijkelijk uit de angstige verwachting van 
het jaar 1300 is voortgekomen. Hij stelt namelijk 
tijdperken van dertienhonderd jaar, die door de 
zondvloed, Abraham, Mozes, de Val van Jeruzalem
GESCHIEDENIS VAN ONZE LETTEREN	89
en de Geboorte van Christus van elkaar gescheiden 
zijn. Hot spreekt vanzelf dat deze idee na het ver-
loopen van het jaar 1300 minder houdbaar bleef, 
maar was ze daarom een spel ? Neen, want ze drukt 
een belangrijke waarheid uit. - De geheele der-
tiende eeuw door -- en nog een deel van de veer-
tiende - verkeerde de wereld, niet alleen de chris-
telijke, en deze van oost tot west en van zuid tot 
noord in koortsachtige verwachting. Messiassen doken 
op of werden tegemoet gezien. Na de tijden van 
Christus werden die van de Heilige Geest verwacht. 
In het kiare Italie, in het troebele Languedoc 
vlamde en broeide het. Bij de nuchtere Alpen-
bewoners, onder de gevoelsdwepers aan de Rijn, 
en in Holland en Vlaanderen, waar de bevolkingen 
nucliter en dwepend tegelijk waren - die verschil-
lende karakters toonden zich bij de zestiende-
eeuwsche hervorming en zijn ook heden nog onver-
anderd -- verhief zich de nieuwe verwachting. 
De idee van die indeeling is het dertiende-eeuwsche 
feit bij uitnemendheid.
,,Litteratuur en Leven in de Vijftiende Eeuw" 
heet De Vooys' tweede studie. Maar hot onderwerp 
is: het begin van een nieuwe indeeling. Niet van het 
wereld-gebeuren. Wij blijven in hescheiden kring, 
maar zoeken daarin de ver-strekkende bedoeling. 
De wedergeboorte van Grieken- en Romeinendom, 
met haar opkomst van staat en eenling, is in de 
geschiedenis van de nieuwere wereld het Feit en de 
Idee geweest, waar zich, menige eeuw, al het gebeuren 
om ordende. In haar teeken stond, na de ontroeringen 
van de achtiende, leven en gedachte in de negen-
tiende opnieuw. In Nederland was het midden van 
ons denken de verheerlijkte Republiek van de
90	OUDE EN NIEUWE IDEE IN DE
Zeven Provincien. De geschiedschrijvers stelden 
haar midden in, en rondom haar, afhankelijk van 
haar, het voorafgaande en het volgende. De ge-
schriften uit haar tijd leken ons de schoonste, en 
wanneer wij nederlandsche gedichten en proza orden-
den, en dus, zooals het heet, geschiedenis van de 
literatuur schreven, betrachtten wij daarin de-
zelfde samenhang: in de zeventiende eeuw een top 
die glansde, voor en achter min of meer schemerige 
hellingen. Alleen verontschuldigbare ijdelheid was 
het wanneer wij in onze eigen tijd een top stelden 
die sprekend op de vereerde top geleek.
Sedert Jonckbloet die 19e-eeuwsche voorstelling 
in wijdloopige vorm bracht, werden haar tekort-
komingen door menig schrijver opgemerkt en aange-
vuld. Maar de voorstelling zelf bleef onaangevochten. 
Wij konden van Jonckbloet verschillen in de waar-
deering van Vondels drama's zoowel als in die van 
zijn eigen tijdgenooten.. Wij konden in Tooneel en 
Lied, in Hoofsche Poezie en Geestelijk Proza, een 
beteekenis ontdekken, door hem niet opgemerkt 
of voorbijgezien. Hetlaatste vierde van de 18de eeuw 
kon ons, in geheel andere verhoudingen als hem, 
voorkomen. Dit alles belette niet dat bet geheel 
van zijn voorstelling behouden bleef. Het kort 
begrip daarvan luidde immers: de nederlandsche 
burgerij, in de l3de eeuw gegrond met als woord-
voerder Maerlant, heeft zich op het eind van de 
16detot een staat gevormd met als dichters: Hooft, 
Vondel en Bredero, en is na teruggang en ondergang 
in 1815 herleefd. Aan deze stelling werd niets ver-
anderd door uitvoeriger behandeling van de der-
tiende, door verrassende bespreking van veertiende,
vijftiende of zestiende eeuw, door aanvulling of
GESCHIEDENIS VAN ONZE LETTEREN	91
wijziging van zeventiende, achtiende of negentiende. 
In haar was hoofdzaak dat zij de dichters beschouwen 
deed als begeleidende verschijnselen van het staats-
leven, en deze hoofdzaak werd door geen van de 
verbeteraars aangetast.
Toch moest bij inniger onderzoek van in en buiten 
Nederland ontstane geschriften blijken, dat deze 
niet altijd als uitingen van een zeker soort „burgers" 
konden verstaan worden. Achter de staat stond het 
yolk, door zijn taal bijeen gehouden. Door zijn taal, 
ja, maar in een belangrijk tijdperk van zijn leven 
ook aan een algemeene taal, aan het latijn deel-
hebbend. Dr. Kalff heeft voor zijn Geschiedenis 
van de Nederlandsche Letterkunde, die door vol 
ledigheid, duidelijkheid en veelzijdige liefde voor 
de behandelde werken meermalen onze bewondering 
opwekt, de eenheid in dat ,volk" gevonden. Niet 
staatwording, maar yolk-wording is het parool, waar-
uit hij bezieling put. Uit een veelvoud van klassen 
en standen, eerst gescheiden, ziet hij de groei tot 
natie: een rijker en gevoeliger beeld dan zich uit 
Jonckbloets vorming van een nederlandsche staat 
ontwikkelde. Hij heeft daardoor de gelegenheid alles 
wat sedert Jonckbloet door hemzelf en anderen 
gevonden en genoten werd, aan zijn voorstelling 
toetevoegen. Zij wordt er tevens dieper en geschakeer-
der door. Maar ook anders in haar grondlijnen? 
Ik geloof het niet, waar de ontwikkeling van zijn 
natie met die van Jonckbloets staat samenvalt, 
waar zijn verdeeling in standen er eene is ten op-
zichte van de staat.
Zou het ook kunnen zijn - zoo hebben dan ook 
sommigen zich afgevraagd - dat er in een yolk 
een nog diepere eenheid schuilt dan zijn wording
92	OUDE EN NIEUWE IDEE IN DE
tot natie ? Is het yolk - natie of niet - dus ook 
in tijdperken van uiterlijk zoo gering mogelijke 
gebondenheid, niet nochtans een eenheid ? Er moet 
dan een innerlijke gemeenschap zijn waardoor deze 
groep menschen zich onderscheiden voelt van een 
andere. Gevoel en denkbeelden die men deelen en 
kennen moet, om hun uitingen mee to leven en to 
verstaan. Niet in de staat, niet in de natie, maar 
in het volk-als-zoodanig vinden wij het Feit dat 
onze Idee tevens is.
Door deze gedachte ingenomen, onderzoeken som-
mige schrijvers bij voorkeur tijden waarin staat en 
natie weinig beteekenden. Zij toonen aan dat daarin 
nochtans een geestelijk leven het yolk bezig- en 
samenhoudt. Zij trachten dat van natie en staat 
losgemaakte geestelijk leven niet alleen to kennen 
in zijn uitingen, maar ook het in andere tijdperken, 
onder de groei tot natie, onder de bouw tot staat, 
to vervolgen en aan to toonen. Zoo - komt het 
hun voor - vinden zij, als eenheid van poezie en 
proza, het eigenlijk volks-leven, de innerlijke Geest, 
die boeit en bezielt.
Tot deze vondst to geraken was het doel van 
J. H. van den Bosch in sommige opstellen en tekst-
uitgaven, - van J. Koopmans in zijn talrijke arti-
kelen over binnen- en buitenlandsche schrijvers, 
in zijn diepe speuren vooral naar de denkbeelden 
van de Allegorist Hooft en de Christen-Symbolist 
Vondel, - van Dr. de Vooys in zijn uitgaaf van 
Middelnederlandsche Legenden en Exempelen en 
ook in de bladzijden waar hij de belangrijkheid van
de vijftiende eeuw betoogt.
Het Volk, als eenheid van gevoels- en geestes-
leven, maar niet uitsluitend als natie en nog minder
GESCHIEDENIS VAN ONZE LETTEREN	93
als staat gezien, - dat is de Idee, het Feit, 
waaruit de nieuwe indeeling van een geschiedenis 
volgen kan.
**
Dat het bewustzijn van een verband als staat en 
als natie verdween voor een gevoel van meer uit-
sluitend menschelijke samenhang, hebben wij alien 
beleefd en het is ons eigen in onze naaste voorgangers, 
die het verdwijnen pijnlijk gewaar werden, een zekere 
tragiek to zien. Dr. de Vooys doet haar ons kennen 
in drie breede opstellen: „Potgieter en het Libera-
lisme", „Potgieter en Busken Huet als Critici", 
,,Allard Piersons Verspreide Geschriften."
Wie voelt dat hij onder zijn vakgenooten een 
nieuwe gedachte vertegenwoordigt, heeft vanzeif 
al behoefte in de onderwerpen van zijn studie zijn 
tijd to naderen: hij wil weten wat onmiddelijk voor 
hem was. Maar des to aantrekkelijker wordt voor 
hem het onderzoek als hij, in voorgangers, bijna 
tijdgenooten, de overgang tot zijn gedachte kan 
waarnemen.
Hij werkt nu niet enkel naar zijn gedachte, maar 
in haar. Hij ziet en voelt haar worden, leven, lijden 
doen, in menschen die hem nastaan en die hij be-
grijpen kan.
Potgieter, de dichter van 1848, die eerst natie 
en staat als een voelde, maar die eindigde met door 
de staat niet to zijn bevredigd, en vruchteloos rond to 
zien naar een door de eeuwen gevormde natie van 
zijn droombeeld, die -- op zijn roep niet antwoordde.
Huet, de innerlijk verscheurde, die geloofde dat 
,,vurige liefde voor de eer der nationale letteren" 
zijn drijfveer was, maar die met bittere berusting
94	OUDE EN NIEUWE IDEE
erkennen moest dat hij in dat vaderlandsche geen 
toekomst zag.
Pierson, de gevoelige, de waardeerende, de ver-
eerende, die de gedachte van een noch nationaal, noch 
staatkundig, maar menschelijk dichterschap in zich 
droeg, maar niet anders dan als ,vage intuitie" nog.
Hot is geen wonder dat De Vooys' eigenlijke 
sympathie naar doze laatste gaat. Met hem voelt 
hij zich aan de ingang van de tijd waarin hij is op-
gegroeid.
De schoone menschelijkheid die omstreeks 1880 
Jacques Perk voorzweefde, bezielde daarna ook 
schrijvers van letterkundige gesehiedenis. Dat is 
de reden waarom wij de veelomvattende en zoo 
welverzorgde arbeid van prof. Kalff naar idee en 
stijlgevoel verouderd noemen en in minder volledige, 
minder keurig geschreven opstellen onze eigen tijd 
herkennen.
Het is veel beter - schijnt het ons - dat naar de 
duidelijke gedachte van een nieuwe tijd de geschie-
denis, ook die van de letteren, geschreven wordt, 
dan dat in de oude kaders, zooveel mogelijk uitgezet, 
fraaier dan ooit wordt tentoongesteld wat er niet 
in past.
1910.
WILLEM BILDERDIJK

De vraag doet zich voor (nu de geboorte van 
Bilderdijk herdacht gaat worden) - waaraan het 
to wijten is dat, bij volledige erkenning van Bilder-
dijks talenten, zijn dichterschap zoo aangevochten 
blijft.
Oordeelde ik alleen naar mijzelf, dan was het 
antwoord eenvoudig. Ik heb in mijn jeugd de grootste 
moeite gehad zijn gedic,h.ten to begrijpen en ik heb 
er nooit een mooi gevonden. Reden genoeg om hem 
niet juist als dichter to bewonderen. Maar ik zal de 
eerste zijn om op to merken dat zulk een oordeel 
niets of zou doen. Vrij zeker zijn er in Duitschland 
dichters die evenzoo over Schiller denken, en toch 
kan men niet zeggen dat Schillers dichterschap daar 
to lande een twijfelachtige grootheid is. Hier echter 
is dat van Bilderdijk het wel. Ieder twijfelt. Smaak 
of geen smaak is onverschillig tegenover deze alge-
meene twijfeldaad. Hoogstens een paar theologen - 
toevallig van eenzelfde overtuiging als Bilderdijk - 
stellen zich aan alsof geen twijfel aan dat dichter-
schap in hen kan opkomen.
Waaraan ligt het, dat terwijl hij als denker, als 
geleerde, als schrijver (in verzen zoowel als proza) 
volledig erkend wordt, niemand hem meer als de 
dichter aanvaarden wil die zijn tijdgenooten in 
hem hebben gezien ?
Het antwoord kan, dunkt me, geen ander zijn dan 
dat ooze voorstelling van het dichterschap veranderd is.
96	WILLEM BILDERDIJK
Het wezen van Bilderdijk was geestdrift voor het 
a f getrokkene: dat van ons is lie f de tot de werkelijkheid. 
Dat van ons is zoozeer liefde tot de werkelijkheid - 
tot de werkelijkheid van uiterlijk en innerlijk 
gebeuren namelijk - dat wij ons een dichter zonder 
die liefde niet kunnen voorstellen. Wij vragen hem: 
,,Wat bemint gij eigenlijk ? Zijn het die fantomen, 
die bloed- en levenlooze schimmen, waarvan wij 
begrijpen dat zij uw brein doordwalen, omdat ge 
ervan spreekt in uw gedichten, maar die ons hart 
en onze verbeelding nooit hebben aangedaan ? 
Afgetrokkenheden van vroegere levende gedachten 
zijn dat, maar geen levende gedachten zelf. En 
daarop toch immers komt het voor ons aan. Le-
vende gedachten begeeren wij en hem alleen 
noemen we een dichter die onze honger daarnaar 
voldoet."
Het beste deel van Bilderdijks gedichten is een 
grandiose afgetrokkenheid. Het is een conceptie van 
hemel en aarde, een leer van geesten en menschen, 
zooals ze lichaam en ziel geweest was in een neder-
landsch christenvolk, maar die in hem enkel was 
overgebleven als een onuitroeibaar besef. Hij heeft 
haar begrepen met zijn verstand, dat groot was, - hij 
heeft haar verdedigd tegen de aanvallen van geheel 
een levend en denkend Europa, hij heeft hartstochte-
lijk en verbeten, grimmig haast, de lijnen ervan 
scherp getrokken in een taal die, naar haar ver-
standelijke zin, voor hem geen geheimen had, - 
hij heeft, eindelijk, getracht in allegorizeerende 
figuren haar zichtbaar to maken en of to beelden, 
en dat laatste, zijn grootste waagstuk, heeft hij 
niet gekund.
Hiermede is alles gezegd voor de grootheid van
WILLEM BILDERDIJK	97
zijn geest, maar ook alles tegen zijn Dichterschap, 
immers zooals dichterschap door ons, door vrijwel 
al onze tijdgenooten, wordt verstaan.
*
Bilderdijk heeft een strijd gestreden die hij ver-
loren heeft, verloren voorzoover niet in de strijd-
zelf de overwinning lag. Zijn overwinning is namelijk 
de strijdende gestalte die hij in zijn geschriften 
vereeuwigd heeft. Maar die gestalte is een monstrum. 
Ze is die van de begripsdichter, de man die weten-
schappelijke aanleg verbond met overgeerfde en 
niet uitterukken dichtlust. En zijn nederlaag is 
deze dat niemand na hem een dergelijke vermenging 
heeft gewild of geduld.
Let eens op het oneindig aantal van zijn vertalingen. 
Levenslang blijkt hij, haast meer dan oorspronke-
lijk schrijver, de parafrazeerende geest die het door 
anderen geschapene, niet vertolkt, maar omschrijft. 
Van oude en nieuwe gedichten puurt hij, niet de 
poezie, maar de gedachte, en wanneer men goed 
toekijkt ziet men ook zijn eigen arbeid uit de ge-
dachtefragmenten saamgesteld, die hij uit alle tijden 
en literaturen veroverd had. Om Bilderdijks gedichten 
stuk voor stuk to beoordeelen, moet men niet enkel 
hemzelf kennen, maar de geheele wereld-bibliotheek 
waaruit hij zijn honderdduizenden aanteekeningen 
heeft gehaald. Het eenige niet-verstandelijke dat 
hem daarbij bezielde was zijn hartstocht voor het 
verzenschrijven. Deze hartstocht was in hem het onbe-
wuste, het gevoel waaraan hij zich overgaf, waaruit 
hij schreef, en waarop hij zich beriep als op het 
beginsel van zijn schoonheidsleer. Maar het is iets
Verwey, Proza V	7
98	WILLEM BILDERDIJK
anders: to dichten uit de drang van een werkelijk leven 
of uit die van een ledig en leelijk atavisme. Zijn leven 
uit het gevoel was dan ook niet het doers uitstroomen 
van de diepe natuur-bron die een goedige natuur of 
godheid in hem voedde en wellen deed, maar het 
was de onmachtige overgave aan dat verleden in hem, 
die kleur- en vreugdelooze revenant die hem boeide 
en plaagde en dwong tot griezel-schijnlevende ver-
kondiging. Hij kon ermee schertsen, maar hij kon 
zich niet ontslaan van die vers-woede die hem 
noopte al zijn in arbeidzame nachten veroverde 
kennis van kunst en wetenschap, to storten in de 
snelle en botsende stroom van zijn maat en rijm. 
Wat hij daarbij ontbeerde - wat wonder! - was 
levensvreugde. Wat hij aldoor voelen moest -- zij 
het in trots of in waanzin - was de eene Macht die 
in hem was. Vreeselijk zijn de gevoelens die in ons 
opkomen als we ons die toestand bewust maken. 
Heel het leven werd voor deze dichtende Bilderdijk 
een aan zijn persoonlijkheid gebonden Macht, die 
hem deed doen zonder levensvreugd. Integendeel, 
doende en gedwongen to doen, voelde hij zich j aar 
aan jaar een lijder die weldra sterven ging. En 
toch was die lijder de van het eene groote Onbewuste 
onafscheidelijke, - zoo zeer met de macht die hij 
als godsmacht voelde, verbonden, dat hij zich wel 
of moest vragen: Ben ik Bilderdijk of ben ik God? - 
Men moot bedenken hoezeer in Duitschland, terwijl 
hij er vertoefde, de samenhang tusschen mensche-
lijkheid en goddelijkheid doordacht werd, om to 
bevroeden dat rondom deze diepste innerlijke erva-
ring zijn geest werkzaam werd, en werkzaam ge-
gebleven is. Aan die bemoeienis van de europeesche
geest heeft de zijne deelgenomen en dat geeft hem
WILLEM BILDERDIJK	99
zijn europeesche, maar enkel geestelijke beteekenis. 
Dichterlijk zou die geweest zijn, als zijn innerlijke 
ervaring die van een schoone werkelijkheid was 
geweest. Een schoone, natuurlijke werkelijkheid, 
zooals ze in Goethe bloeide, hoe anders zou zij hem 
bezield hebben dan dit wanhopende besef van 
gedwongen to zijn tot wat hem Been vreugde gaf! Zie 
hem als hij het vasteland verlaat en naar Engeland 
oversteekt, - hij heeft geen enkele levende oor-
spronkelijke vorm voor die pijnlijke hem toch zoo 
onmiddelijk-rakende ballingschap; maar gedachtig 
aan een fragment uit een grieksch drama waant 
hij zich Oedipus en galmt in valsch-klinkende 
verzen Sophocles na. Zie hem ook, als hij, oud ge-
worden, de vaderlandsche geschiedenis voordraagt: 
wanneer hij heel niet meer weet hoe hij een voor-
stelling van veertiende- of vijftiende-eeuwsch ge-
beuren weerleggen zal, beroept hij zich op zijn 
„ familie-traditie". Dit zijn - ik koos opzettelijk 
een uit zijn jeugd en een uit zijn grijsheid - dit 
zijn voorbeelden van eenzelfde geloof aan eigen 
goddelijkheid zonder dat or in hem een schoone, 
dat geloof rechtvaardigende volte is. En daaruit, 
nit dit geloof en doze leegte, kunnen honderd uitingen 
van dit groote, maar aller-ondichterlijkste verstand 
worden verklaard.
*
Wij hebben in de zeventiende eeuw een prachtige 
tijd beleefd. Wij hebben in de achtiende onze be-
schaving gehoed en gekweekt totdat ze ten einde 
liep. En toen in haar tweede helft de voorstellingen 
van de menschen zich ordenden naar nieuwe be-
100	WILLEM BILDERDIJK
ginselen, hebben wij in Bilderdijk een universeele 
geest gehad die dit europeesche streven deelen kon.
Maar laten we ons nu in acht nemen, dat we niet 
uit vaderlandsehe trots of uit bekrompen partijgeest 
verheffen wat klein in ons was.
Het krachtige leven, natuurlijk zoowel als vader-
landsch, dat de groote geesten elders voeden kwam, 
heeft hier ontbroken.
Geen yolk van Europa is tegen hot einde van de 
achtiende en nog ver in de negentiende eeuw zoo 
zwak geweest als het onze.
Daar kan alle Bataven-bluf en alle bevrijdings-
geestdrift niets aan veranderen.
En in die zwakte van de volksaard hebben onze 
dichters gedeeld, zooals dichters altijd alleen hun 
kracht kunnen ontleenen aan het yolk wiens mond 
zij zijn.
Een machteloos, karakterloos, aan vreugde ledig 
yolk, dat nochtans niet of kon zien van de trots 
op zijn vroegere grootheid, ja zich het beste waande 
van Europa, dat was het yolk van Bilderdijk en zeo 
was ook hij.
Aan al de ellenden van die innerlijke tegenstrijdig-
heid heeft hij geleden. Hoe ook zijn gedachte wurmde 
en werkte, hoe hij zich ook overliet aan de stroom 
van zijn dichtlust, hoe hij zicb inbeeldde god-en-
mensch in-een to zijn, de kracht van een schoone 
eenheid kon niet van hem uitgaan, omdat hij ze 
niet bezat.
Andere volken bezaten het voile heden, wij 
het verleden in ledige afgetrokkenheid. Anderen 
verheugden zich, wij moesten lijdende ons groot 
houden.
Het is ons geluk geweest dat langzamerhand dat
WILLEM BILDERDIJK	101
Teed geweken is. Wij zijn ons bewust geworden van 
onze toestand, van onze minderwaardigheid. Wij 
hebben gedaan wat we konden om, bescheiden in 
onszelf en vrijinoedig tegenover de vreemdeling, 
to getuigen van de nieuwe groei die ons deel word. 
En zelfs de vreemdeling heeft ons toegejuicht.
Maar laten we ons nu in acht nemen, dat we 
niet uit vaderlandsche trots of uit bekrompen 
partijgeest het kleine onder ons groot noemen.
Wij hebben gezwelgd in de vereering van Rem-
brandt. Hot is good, voorzoover de vereering 
waarlijk Rembrandt gold en niet de kleine, zich-
zelf verheerlijkende tijdgenoot.
En nu viert men Bilderdijk.
Welnu, de hulde mag hem gegund zijn, want hij 
is een groot geest geweest. Maar de dichter Bilderdijk 
vieren wij niet. Wie de dichter Bilderdijk viert, 
wil juist datgene wat tot onze onuitsprekelijke 
blijdschap geleden en vergeten is: onze bekrompen 
trots, onze vaderlandsche zelfgenoegzaamheid, onze 
armoede aan leven bij een schijn-leven van groot-
doen, onze achterlijkheid tegenover onze naburen.
Wie de dichter Bilderdijk viert, viert niet het 
leven, maar de dood.
1906.
J. KOOPMANS: LETTERKUNDIGE STUDIEN 
I

Deze bundel Studien wordt als eerste van een 
reeks aangeboden en wie de arbeid van Koopmans 
kennen, weten dat dit geen grootspraak is. Van al 
wat hij geschreven heeft, vinden we bier maar twee 
opstellen, - opstellen (laat ik er dit dadelijk bijzeg-
gen) waarvan tenminste het tweede de omvang 
van een matig boekdeel heeft, en die elk voor zich, 
meer gedachte inhouden dan men anders in de 
dikste geschriften over letterkunde pleegt aan to 
treffen. Hun titels zijn : Hoof t als Allegorist, en 
Vondel als Christen-Symbolist.

Koopmans is een voorlooper en de paden die hij, 
door onze oude literatuur, heeft ingeslagen, zijn 
zoo weinig platgetreden, dat niet gaarne een eenigs-
zins verzorgd geleerde er zijn kleeding en schoeisel 
aan wagen wil. Het zijn doornige paden en de ro-
meinsche toga en de brozen van het klassieke 
theater moeten worden afgelegd door wie langs deze 
wegen de gerechtzalen en tooneeltempels van ons 
Renaissance-tijdperk w-il naderen.
Ik spreek in raadsels ?
Toch niet voor de goede verstaander, die weet 
wat het zeggen wil: de Renaissance to leeren kennen 
zonder zelf langer van de Renaissance to zijn.
J. KOOPMANS: LETTERKUNDIGE STUDIEN 103
Koopmans nadert de zeventiende-eeuwers van-
uit een nieuw gedachte-leven. Eigenlijk - zegt 
hij - ben ik niet van uw verwantschap. Gij teert 
op twee Oudheden, een christelijke en een romeinsehe. 
Gij zijt, als ge u hoog ontwikkelt, genoodzaakt zoo 
ver mogelijk van uw volk of to gaan. Blijft ge er 
mee in overeenstemming, dan moot ge de engste 
dogmatiek in ruil nemen voor het voile leven: ge 
moet Calvinist worden, ge moet, ketterjagend, alle 
ruimere geesten en daarmee het heele geestelijk 
leven afbreuk doen. Er zijn voor u menschen geweest 
die anders waren, en ook wij zijn anders. Een hooge 
ontwikkeling, algemeen en volksaardig, houden wij 
voor mogelijk.
Van de hoogte van deze overtuiging gaat hij, 
nu allereerst tot Hooft en Vondel, en het gebied 
van hun overtuiging tracht hij in kaart to brengen.

Wie dichters in de eerste plaats naar hun over-
tuiging vraagt, moet weten dat hij hun onvermijde-
lijk onrecht doet. Zij zijn niet uitgegaan van die 
overtuiging. Afgegaan op een zekere schoonheid 
zijn zij, en het heele levensgevoel dat in hen woelde 
hebben zij alleen doen dienen tot schepping van de 
vormen waarin die schoonheid zal voortbestaan.
lets anders is dat men nu in die vormen hun 
overtuiging - een geheel van denkbeelden - vinden 
kan. Daarin nagespeurd, blootgelegd, en in beeld 
gebracht, blijkt ze - als bij iedere mensch - een 
wezenlijk deel van hun levenswerk.

Ik wil aantoonen hoe treffend, hoe krachtig, 
Koopmans de denkbeelden van Hooft en Vondel 
heeft nageschetst. Ik wil ook aantoonen hoe hij,
104 J. KOOPMANS: LETTERKUNDIGE STUDIEN
door verwaarloozing van hun schoonheidsbedoeling, 
hun onrecht deed.
II

De vraag is: schreef Hooft allegorieen, zoodat de 
verzinnebeelde gedaehten hem vooraf ten voile 
bewust waren ? Of schreef hij drama's, historian, 
waaruit achteraf een vast geheel van denkbeelden 
valt op to maken, en waarin dan ook, als neven-
bedoeling, veel of weinig geallegorizeerd mag zijn ?
Ik moat opmerken dat de vraag door Koopmans 
noch zoo scherp gesteld noch stellig beantwoord 
wordt. Hij is uitgeweest op het vinden van dat 
vaste geheel van denkbeelden, hij vond het en hij 
legt nu zijn eigen bewustheid in Hooft, -- gaandeweg, 
en nergens zoo beslist als in zijn titel, geloof ik:
Hoo f t als Allegorist.
Ik beantwoord de vraag dan ook niet zoozeer 
ter bestrijding van Koopmans als wel om aan mijn 
eigen meening geen twijfel to laten: - neen, ik 
geloof dat Hooft geen allegorieen schreef, doch 
drama's en historian, maar dat daaruit een geh eel 
van denkbeelden valt optemaken dat in de loop 
van zijn leven vaster wordt.
Bezien we de titel nauwkeuriger. Hooft als Alle-
gorist. „ Wij namen hem in zijn werken als Allegorist." 
Het is of de schrijver door daze verklaring aan het 
einde van zijn opstel to kennen wil geven dat ook 
hij andere wijzen van besehouwing voor mogelijk 
houdt. ,Deze twee mannen" (Hooft en Vondel) 
-- zegt hij in zijn Voorrede - „zijn rijke mijnen," 
en hij wekt ook anderen op „de spa ter hand (te) 
nemen." Niet dus dat Hooft uitsluitend als alle-
J. KOOPMANS: LETTERKUNDIGE STUDIEN 105
gorist of Vondel uitsluitend als symbolist zou moeten 
gekend worden, zegt Koopmans; maar alleen dat 
hij, de een als allegorist en de ander als christen-
symbolist nemende, hot wezenlijke in hen meent 
to hebben gezien.

De gedachte dat, gedurende de Republiek, onze 
schrijvers de geschiedenis van hot grafelijke tijdperk 
in de stijl van bet hunne gebracht hebben, is voor 
en na uitgesproken en waar gemaakt. Bilderdijk 
tastte in het dogma dat de regeermacht van ouds 
door het yolk aan de graven word opgedragen, de 
zuil aan van die Staatsche geschiedschrijving. De 
verhouding tusschen vorst en yolk was oorspronkelijk 
anders, leerde hij.
Voor Koopmans is Hooft de dichter van doze 
door Bilderdijk gewraakte voorstelling. Hij is het 
voor alles. Hij is hot zoozeer dat men, in zijn 
werken de verhouding tusschen vorst en yolk 
bestudeerende, al het andere mag opzij zetten.
De greep is groot, omdat hier onmiddelijk de 
dichter genomen wordt niet in dat wat hij alleen-
persoonlijk heeft, maar in dat wat hij gemeen heeft 
met zijn yolk en wat eeuwen lang met het beste 
van dat yolk duurzaam gebleken is. De volken - zegt 
Shelley - hebben in de ideeen van de dichters de 
generalen to zien van hun wanordelijk gedachten-
heir. Hier - zegt Koopmans - toon ik u zulk 
een generaal.
Wie zoo in dichters en schrijvers de woordvoerders 
van hun tijd weet to teekenen, doet een good work 
en wekt voor die tijd en die woordvoerders ver-
nieuw de belangstelling. Destemeer, als zijn teekening 
ook op zichzelf boeiend en levend blijkt.
106 J. KOOPMANS : LETTERKUNDIGE STUDIEN
„Bato" - lezen we in het hoofdstuk waarin 
het drama van die naam besproken wordt - ,Bato 
is een vorstenschool. En Bato, de held, een spiegel 
voor vorst en onderdaan." En even verder: ,Vorst 
en yolk zijn een."
Toch bestrijdt dit voorbeeld van alle vorsten 
zijn Vorst en Vader, en sleept een deel van het yolk 
met zich mee tot stichting van een nieuw konink-
rijk. Hoe is dat mogelijk ? -
De tijd van onze Opstand ligt na en het is duidelijk 
dat wij met een idealizeering van de a f vallige Vorst 
to doen hebben. Alleen door de boosheid van zijn 
stiefmoeder Penta kon deze gedwongen worden met 
zijn Vader to breken, en bestrijden doet hij hem 
verder niet dan voor een veilige uittocht noodig is.
Hot yolk is aan deze Vorst niet anders gebonden 
dan door diens deugden, de Priesterschap onder-
schikt zich hem, en hij is de Vrede en Liefde 
stralende zon van de Gemeenschap die hij stich-
ten zal.
Hot eigenlijke drama van de verhouding tusschen 
yolk en vorst is Velzen. Nauwkeurig toont Koopmans 
aan hoezeer de staatsche geschiedschrijving hier 
grafelijke geschiedenis ,styliseert".
Meer toont hij aan. Do heele humanistische ge-
stalte van Hooft doet hij voor ons oprijzen en maakt 
er ons opmerkzaam op hoezeer deze van het christe-
lijke type verschilt dat nevens hem in ons yolk aan-
wezig blijft.

Mij komt het voor dat in de hier gegeven trekken 
- door Koopmans bijwijlen zeer fijn en veelzijdig 
uitgewerkt - het beste begrepen is wat hij over 
Hooft to zeggen had. Bij verdere beschouwing treft
J. KOOPMANS: LETTERKUNDIGE STUDIEN 107
het ons dat hij die zoo scherp ziet wat hij voor het 
wezen houdt, veel voorbij moat zien.
Niet nog zoozeer in daze drama's, al wil ik een 
plaats van de Bato niet onbesproken laten. Door 
die gene plaats verschilt de voorstelling van Hooft 
wezenlijk van die van Koopmans. Hot is die waar 
Bato als reden waarom hij tegen zijn Vorst niet 
strijden kan duidelijk to kennen geeft: dat die zijn 
Vader is. Hooft legt daar nadruk op. Koopmans 
zwijgt ervan. Geheel ten onrechte? In zooverre 
niet, dat Hooft in zijn Velzen 0'6k de uittocht 
zonder strijd verdedigt. Klaarblijkelijk bleef dus 
de uitlegger in de lijn van 's dichters gedachte. 
Maar die gedachte-zelf blijkt dan in de Bato niet 
zoo soeverein geweest to zijn als Koopmans het 
wil doen voorkomen.
Een zulke plaats is een. waarschuwing. Denk er 
om: ge hebt to doen met een dichter en niet met 
een denker. Niet de gedachte, die gij - en terecht - 
erkent als de zijne, maar allereerst de schoonheid 
zocht hij.
En zie nu hoe bij de bespreking van de Historian 
die waarheid u do rug toedraait.

De Historian worden door Koopmans gezien als uit 
Bato- en Velzen-motieven saamgesteld. „De,,Bato-
Velzen" preludeert het zangspel der Histories. Er 
is een ideale Vredestaat. Een machtige koning 
verkracht het Recht. Hot Batovolk wordt ver-
trapt. Maar als hat opspringt dan schokt Europa, 
dan roeren de volken en golven de massaas : 't 
is Oorlog - de Vrede is weg; de Gouden Eeuw 
is voorbij." ,Vooral ligt het dramatische van 
de Nederlandsche Historian in de strijd tussehen
1.08 J. KOOPMANS : LETTERKUNDIGE STUDIEN
het ware en hat vermeende Bato-staats-principe." 
„In 's konings woorden liggen Bato-motieven." 
,,En op zijn hoogen zetel zit in zijn Raadskring de 
machtige koning, en peinst.... Dan drijft de auteur, 
in breede argumentatie, van heinde en verre, de 
Bato-motieven bijeen tot het koninklijk Rechts-
oordeel!" Als een spel, als een orchestratie van 
motieven, ontvouwt zich hem Hoofts allegorizeerende 
scheppingskracht, en zoozeer bevangen is hij door 
zijn geestdrift voor daze voorstelling, dat hij na do 
woorden: „Dan ruischt in 's konings ooren Fres-
neda's Vredelied" in verzen de vredelievende raad-
slag weergeeft die de biechtvader Fresneda volgens 
Hooft heeft uitgesproken.
,,Hoofts Historian zijn zoo maar niet een verhaal 
van een verloop van feiten, in geregelde orde en 
causalen samenhang. Hot is cen Spel van Sinne, 
een Allegorie, een Openbaring in feiten, een Spiegel-
Historiaal. Daar heeft zich een wijsgeer gezet tot 
een Levens-taak; eerst na 20-jarigen arbeid, als 
't leven zijn vingers ontvaart, ontvalt de pen aan 
zijn hand. Zwaar weegt op ons het overstelpende 
van die f eiten-massa in 't Book. ... "
Mijns bedunkens is hier in Koopmans' voorstelling 
Hoofts denkbeeld tiran geworden, dermate als hat 
in Hoofts arbeid nooit is geweest. ,Zwaar weegt 
op ons het overstelpende van die feiten-massa!" 
Noah Hooft woog het zwaar, de kunstenaar die 
elk feit, met bizondere en haast onpartijdige liefde 
voor dat gegeven, zorgzaamst uitbeeldde, - noch 
de lezer die in Hooft allereerst de kunstenaar ziet. 
,,Een kleurlooze prent, een Allegorie in een lijst" 
is het zeer zeker niet geworden, maar een rijk en 
boeiend tafereel van zoovele en zoo schoone enkel-
J. KOOPMANS: LETTERKUNDIGE STUDIEN 109
dingen als zich langs de breede lijnen van zijn ge-
dachte - inderdaad! - lieten saamvoegen.
Want -- dit is het juist - die gedachte van Hooft 
was niet een buiten en boven de werkelijkheid wel-
bezonnen ineengetimmerd stelsel, tot meerdere duur-
zaamheid in een boek verzinnebeeld, maar ze was 
de levende werkelijkheid van de Republiek die zijn 
vader mee gegrondvest had.

Als wij het hoofdstuk over Granida lezen, dat het 
opstel over IIaoft besluit, dan treft ons nog het 
meest hoe weinig er van dichterlijke arbeid over-
blijft, wanneer de gedachtelijke allegorizeering daarin 
als het wezenlijke wordt gezien. Niet onjuistheid 
van blik, maar verarming van dichterlijkheid wordt 
Koopmans verweten, en waar zou die grievender 
gevoeld worden dan voor een lyriek als dit herderspel.
Geestdrift voor de gedachte, zich slag op slag 
uitende in de schoolsche vorm van, in Koopmans' 
arbeid, waarlijk krachtige en soms prachtige om-
schrijvingen, - geestdrift voor de gedachte mag 
zichzelf niet zoozeer voor het eigenlijk wezen van 
de dichter houden dat zij zich voor die omschrij-
vingen de middelen van de dichter toeeigent, en 
wedijverend met hem-zelf, zijn gedegenst proza, 
ja eindelijk zijn schoonste verzen - het woord moet 
eruit - in slechte verzen wedergeeft.
De verzen waarin Fresneda's toespraak, de verzen 
waarin de liefde-zangen van Granida worden saam-
gevat, toonen onweerlegbaar hoezeer dergelijke geest-
drift altijd de mindere blijft van het sehoonheids-
gevoel van de dichter. Deze grens had voor de 
voortreffelijkste uitlegger van Hooft die wij nog 
bezaten, een slagboom behooren to zijn.
110 J. KOOPMANS : LETTERKUNDIGE STUDIEN

III
Het boek over Vondel dat Koopmans ons in zijn 
bundel aanbiedt, wint het in volheid en belangrijk-
heid van zijn eerste arbeid. Hot boek, zeg ik, - 
omdat het door omvang en beteekenis recht op 
een wichtige titel heeft. Koopmans zelf spreekt van 
,,schetsen".
Ret geheel bestaat uit een inleidende bladzij en 
een-en-dertig langere of kortere hoofdstukken. Een-
voudiger evenwel kan men het begrijpen door opte-
merken dat die hoofdstukken veilig tot acht groepen 
kunnen gebracht worden en dat dus in een acht-
ledig overzicht het heele work voor u ligt.
De eerste groep (hoofdst. I-V) omvat dan een 
breed vertoog van Vondels ontwikkeling, niet die 
van de dichter, maar van de met en tegen zijn tijd 
werkende, eigenaardig aangelegde geest. Als in zijn 
jongere jaren een van die stoische geesten: Spieghel, 
Visseher, Hooft, Coster, wordt hij ons voorgesteld. 
Met de Doopsgezinden waartoe hij behoorde, hun 
oorsprong en hun secten worden we in kennis 
gebracht. Hoe, als een van hun gezinte, het hem 
mogelijk was libertijnsch to zjjn, remonstrantsch 
to schijnen, katholiek to worden, terwijl hij toch 
aldoor dezelfde bleef, een geest namelijk die in 
Verleden en Toekomst nets anders wenschte to 
zien dan symbolen van Christus, wordt ons mee-
gedeeld.
De tweede groep (hoofdst. VI-IX) omsluit het 
Pascha, - de derde (X-XII) Vondels huwelijks-
en minnedicht, - de vierde (XIII-XVII) Hieru-
salem Verwoest en de Gijsbrecht, - de vijfde (XVIII-
XXII) W arande en Metamor f osen, - do zesde
J. KOOPMANS: LETTERKUNDIGE STUDIEN III
(XXIII-XXVI) de Martelaarsdrama's: Peter en 
Pauwels, Maagden en Maria Stuart, - de zevende 
(XXVII-XXIX) Vondels tijdgedichten, - de acht-
ste eindelijk (XXX-XXXI) de Altaargeheimenissen.
Ik geef dit schematisch en onvolledig overzicht 
opdat de lezer zie hoe het werk is samengesteld. 
Het heeft de opzet van een geschiedenis van Vondels 
ontwikkeling. In groep I is die ontwikkeling naar haar 
algemeene gang aangeduid. In groep II, III en IV 
schijnt de gedachte vastgehouden Vondels werken in 
tijdsorde to volgen en ook verder, kan men aannemen, 
is de bedoeling gebleven dat zoo niet zorgvuldig 
dan toch in hoofdlijn to doen. Leest men nu echter 
achtereenvolgens de acht deelen van dit samenstel, 
dan bemerkt men dat Vondels ontwikkeling in 
tijdsorde eigenlijk geheel in het eerste ervan is 
saamgevat. De christen-symbolist die de dichter aan 
het eind daarvan bleek geworden, blijft hij, en al 
de volgende deelen toonen niets anders dan hoe 
veelvoudig en op welke wijze hij het bleek.
Ook Vondel dus is voor Koopmans een geest 
van een overtuiging: niet de golf slag en spiegeling 
van zijn dichterlijk, maar de vaste kern van zijn 
geestelijk levee is voor hem van beteekenis.
Men zou kunnen vragen of dit gemis van voort-
gaande ontwikkeling geen schuld heeft aan de mono-
tonie van het achtgroepig samenstel. Hoe kon een 
boek anders worden, waarin een geestesstaat, een-
maal ontstaan, zichzelf gelijk bleef en nu alleen 
verder over een reeks van jaren zich verschillend 
uitte ? Maar wie dit vraagt, erkent daarmee tevens 
dat Koopmans voor zijn boek de passende vorm 
gevonden heeft. Een schetsenreeks bedoelde hij. 
Zeven schetsen voorafgegaan door een inleiding,
112 J. KOOPMANS: LETTERKIINDIGE STUDIEN
en verbonden door de idee die in hen is en wier ont-
staan we in de inleiding lazen, ziedaar de natuur-
lijke vorm voor wat hij ons over Vondel to zeggen 
had.

Het boek nu lezende voel ik me ook niet gestuit 
door de schade die het dichterlijke lijdt in Koopmans' 
voorstelling. Hoezeer die schrijver voor poezie, 
ook in gedichten, gevoelig is, blijkt uit meer dan 
een plaats, waar de adem en de aandrang van het 
vers in zijn volzinnen overgaan. Maar, ook al ware 
dit niet zoo, ik wenschh tegen dit boek over Vondel 
mijn bezwaren niet aan to voeren. Het is zoozeer 
wat het is, het is zoo rijk, het is zoo verrassend, 
het toont zooveel nieuwe uitzichten, - dat mijn 
aandacht voorloopig gevangen is en ik mij willig 
leiden laat.
Daar is, in de studie over het Pascha, een parallel 
tusschen de wijze waarop in dat gedicht, in Hoofts 
Bato en in de Groots De Jure Belli et Pacis de 
vraag van de vorstelijke afzetbaarheid behandeld 
wordt. Daar is in latere hoofdstukken een ingaande 
blik op een van Vondels theologische gedichten; 
een merkwaardige uiteenzetting van het kader 
waarin hij de helden van de heidensche oudheid 
inlijfde tot versterking van zijn christelijk leger; 
een boeiende beschrijving van de nederlandsche 
en latijnsche gegevens die Vondel dienden tot het 
scheppen van zijn Gijsbrecht.
Al deze bladzijden - en ik noem er maar enkele - 
zijn zoo waardevolle verruimingen van het beeld 
dat wij alien ons van Vondel in zijn tijd willen ont-
werpen, dat zij niets anders dan onze dank opwekken, 
en beoordeeling vooreerst afweren.
J. KOOPMANS: LETTERKUNDIGE STUDIEN 113
Vondel in zijn tijd: het heele beeld ervan, dat ons 
in zijn hoofdtrekken niet onbekend is, wint, ook 
door de behandeling van de tijdgedichten en van 
tallooze andere, naar vele zijden in kleur en diepte.
De hoofdzaak is: de vermenging van heidensch 
en christelijk. Door die vermenging geheel to be-
grijpen als een bemeestering van het heidensche 
in christelijke symbolen - een daad die ik in deze 
volstrektheid voor rekening laat van Koopmans, 
en gaarne aanvaardt hij ze - wordt het heele beeld 
aangegrepen door een nieuwe gloed en een nieuwe 
ontroering die op latere onderzoekers zullen nawerken.
Wij zijn uit de historie-eeuw - want Historie 
was van de negentiende het schibboleth - en niet 
uit de uiterlijke geschiedenis, maar uit het inner-
lijke levee van geloof en leer loopen. deze nieuwe 
wegen naar Vondel. Het zijn wegen die tot nu toe 
wel door onze middeneeuwsche literatuur begaan 
werden, literatuur die niet voor ons vaderlandsch 
volksbestaan maar wel voor ons geestelijk leven 
belangrijk was. Het is geen wonder dat Koopmans 
ze insloeg nu het vaderlandsch ideaal voor het 
algemeen-menschelijk verbleekt.
Een innerlijk en volksaardig leven wenschte hij. 
Daaraan is het ook to wijten dat hij, bij Hooft 
zoowel als bij Vondel, beginnende met bet punt 
waar zij hun yolk vertegenwoordigen, zijn kritiek 
onvermijdelijk geprikkeld voelt als hij meent dat 
zij van hun yolk afgingen. Hij meent dat van beiden. 
De een in zijn stoicisme, de ander in zijn symbolisme, 
hebben de geloovige en werkelijkheid-lievende aard 
van hun yolk losgelaten. Mijns inziens is die kritiek 
niet aanvaardbaar. Zeker, ieder dichter, als men 
hem in zijn geestelijk wezen nagaat, verwijdert
Verwey, Proza V	8
114 J. KOOPMANS : LETTERKUNDIGE STUDIEN
zich hoe langer hoe meer van de menigte - maar 
alleen omdat het toevallige zijn eigen wezenlijkheid 
nooit begrijpen kan. Er is niets zoo eenzaam als 
de gedachte van een dichter, - maar er is niets 
zoo volksaardig als de dichterlijke uiting van de 
grootsten. Koopmans die hun gedachte zoekt, treft 
hen altijd in hun eenzaamheid, - al wie hun woord 
in zich opneemt voelt de stroom van hun onafge-
broken gemeenschap, in de eerste plaats met hun 
eigen yolk. Deze twee wijzen van nadering wil ik 
gescheiden noch geloochend zien, en ik zeg dit 
waarlijk niet om Koopmans aftehouden van zijn 
eene. Integendeel is het mijn meening dat er door 
hem een nieuwe en innige nadering tot Vondel 
heeft plaats gehad; en het verbaast me maar dat 
dit niet door anderen dan mij is ingezien.
Want hier is een schrijver, die begint met de 
middelen van het onderwijs - lezen en omschrijven -, 
die niet afsehrikt door buitengewone aesthetischheid: 
zijn stijl, ongewoon en levend, kon oneindig beter 
verzorgd zijn, - die geleerd is en door die geleerd-
heid zoowel als door zijn meer geestelijk dan dichter-
lijk streven een aanwinst moest zijn voor plaatsen 
waar geleerdheid geoefend wordt en onderwijs, 
ook in de letterkunde, op prijs gesteld.
En op zulk een schrijver heeft geen van onze 
Hoogescholen de hand gelegd. -
1906.
DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN 
OUDEN TIJD

De Dichters van den Ouden Tijd, een keus uit hun 
werken, door Dr. Kalff met een Voorrede uitgegeven, 
is een boekje waarmee men zich geruime tijd aange-
naam bezighoudt. Men leest, men geniet de ge-
dichten, men ziet wat gekozen en bedenkt erbij 
wat niet gekozen werd, men maakt opmerkingen 
bij zichzelf omtrent spelling, woordverklaring, aan-
wijzingen de voordracht betreffende, en ten slotte 
heeft men er vrede mee dat ook op deze wijs een 
bloemlezing wordt saamgesteld.
Waarom ook niet ? Boekjes als deze kunnen 
op honderd manieren gemaakt worden, anders naar-
mate hun maker anders is en nog eens anders naar-
mate hij iets anders met hen bedoelt.
Dat wil zeggen: er is een manier, en er zijn vele 
manieren.
De eene manier is dat men uit het werk van de 
dichters kiest wat men hun beste vindt, en zegt: 
ziedaar - immers in hoofdzaak - mijn diehters. 
Maar zegt men: hier hebt ge van deze dichters eenige 
gedichten, waarvan dit mij bevalt om die, en dat 
door mij gekozen is om gene reden, dan ja, dan is 
het aantal manieren legio.
Dr. Kalff zegt dit laatste, en niet het eerste. 
Zijn keus is zoozeer persoonlijk, zoozeer tijdelijk, 
zoozeer afhankelijk van omstandigheden, dat bet 
niet gemakkelijk zou geweest zijn de beweegredenen
116 DR. G. BALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD
die hij ervoor had, to raden, en hij het onontbeerlijke 
gedaan heeft door ze in de voorrede mee to deelen.
Ik heb ernaar gestreefd, zegt hij, „met deze bloem-
lezing een zoo groot mogelijk deel van ons verdeeld 
yolk to bereiken." Verder: ,er is poezie die eenmaal 
niet of slechts ten halve kan worden genoten door een 
Roomsch-Katholiek, een Calvinist of ander orthodox-
geloovig Christen." En: „de vroegere begrippen 
omtrent fatsoen en kieschheid verschillen eenmaal 
van de hedendaagsche."
Dit is al een drievoudig stel van redenen, die geen 
van allen voor de hand lagen. Ten eerste : de verzen 
moeten, op zichzelf of gezamenlijk, dat in zich hebben 
wat een zoo groot mogelijk aantal Nederlanders 
aangenaam is. Ten tweede : zij mogen niet iets in 
zich hebben dat of de Katholiek, of de Calvinist, 
of eenige andere orthodox-geloovige Christen onaa.n-
genaam is. Ten derde: zij mogen niet onfatsoenlijk 
zijn.
Stel u eens goed voor wat dit zeggen wil! Gedichten, 
schoone gedichten voor to lezen die een zoo groot 
mogelijk aantal Nederlanders aangenaam zijn. 
Acharm! ik vrees dat, als de gedichten schoon zijn, 
het zoo groot mogelijk aantal nog altijd heel klein 
zal zijn. Maar stel u nu voor dat ge nederlandsche 
gedichten moet voorlezen die Katholiek, Pro-
testant noch andere orthodox-geloovige Christen 
dnaangenaam zijn! o Brave voorvaders, waarlijk, 
daar hebt ge het met uw gedichten niet op aangelegd. 
En toch wordt het ontzien van orthodox-geloovige 
Joden - immers ook geen onbeteekenend aantal - 
ons nag niet eens door Dr. Kalff opgelegd, en hij 
vraagt ook nog geen eerbied voor andere dan orthodox 
geloovigen. Gelooft ge werkelijk, lezer, dat de taak
DR. G. RALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD 117
doenlijk is? Zeg : j a ; want nog is de regeling waaraan 
ge u onderwerpen moet, en waar Dr. Kalff zich aan 
onderworpen heeft, niet afgeloopen : Stel u voor 
dat wanner ge deze voor een zoo groot mogelijk 
aantal Nederlanders aangename en voor Katholieken, 
Calvinisten en andere orthodox-geloovige Christenen 
niet onaangename gedichten gekozen hebt - stel 
u voor dat ge dart nog, alvorens ze voor to dragen, 
onderzoeken moet of zij ook fatsoenlijk zijn.
o Tijden! o Zeden! - want weet wel dat noch onze 
roomsche, noch onze calvinistische, noch onze andere 
orthodox-geloovige (wie waren dat ?) Christen-voor-
vaders, zoozeer als wij fatsoenlijk zijn geweest. 
Fatsoenlijk enkel ? peen, kiesch en fatsoenlijk, lezer en 
met die laatste eisch geloof ik dat ge vernietigd zijt.
Dr. Kalff heeft er niet tegen op gezien. Zijn boekje 
is inderdaad alles wat hij geeischt heeft: aangenaam 
(voor etc.) niet onaangenaam (voor etc.) en kiesch 
en fatsoenlijk.
We zullen straks zien dat Dr. Kalff, verre van deze 
eischen bezwarend of voldoende to vinden, er voor 
zichzelf nog een aan heeft toegevoegd: een paar 
gedichten worden door hem afgedrukt ten einde 
zijn bizondere meening betreffende de wijze waarop 
ze moeten worden voorgedragen meetedeelen. De 
bloemlezing wordt daar dus tevens proeve van 
exegese. Voorloopig diene de aankondiging daarvan 
alleen om u over uw verbazing heen en zoo tot de 
stemming van rustige beschouwing terug to brengen, 
die tot een aandachtig overzicht van het boekje 
noodig is.
Zou het toch misschien mogelijk zijn onder al 
deze voorwaarden een keus to doen van 8choone 
gedichten ? Ik spreek het niet tegen : onze oude
IIS DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD
Hollanders hadden schoonheden in soorten. Maar 
niemand zal kunnen betwijfelen dat zeer veel 
moest worden uitgesloten.
Het bundeltj e opent met Brederoo : ik kan u 
op mijn ziel en zaligheid bevestigen dat er geen 
een minnelied en geen een drinklied van hem is 
toegelaten. Een Lied, het is waar, waarin van Cupido 
gezongen wordt, maar dat Loch minder amoureus 
dan didactisch is. En een twee-gesprek tusschen
Een, Oud Bestevaertje met een Jong Meisje, maar dat
meer tot het kluchtige behoort. Verder vier tafreel-
tjes uit klucht of blijspel en twee geestelijke liederen. 
Van al Brederoo's lyrische schoonheden - niets.
Ik geloof dat men Dr. Kalff onrecht zou doers als 
men meende dat deze keus door kieschheids-gevoel 
bepaald was. Het tweegesprek o.a. is zeker veel 
minder „kiesch" dan een groot aantal van de 
amoureuze liedekens. - Waar dan wel door? Op-
recht gezegd, mijn eerste indruk was dat de bedoeling 
was geweest vooral niets van het bizonder-mooie 
optenemen; maar, hoewel dat een gevolg bleek, de 
wezenlijke bedoeling was het niet. De wezenlijke 
bedoeling was, om de woorden van Dr. Kalff to 
spreken, gedichten optenemen die aan een zoo groot 
mogelijk deel van ons yolk aangenaam zouden zijn, 
Het boertige, het vrome, het aardige, - ziedaar 
wat ongetwijfeld dit veelhoofdige monster wel-
gevallig is.
Dirk Raphaels Camphuysen: vroom en stichtelijk; 
Jacob Cats: een kiesche keus, maar die gelukkig 
daarom Diet minder leesbaar hoefde to zijn. Johannes 
Stalpert van der Wiele: Roomsch-Katholiek; door 
J. A. Alberdingk Thijm als derde lyrische dichter 
van Nederland in de bond gebracht van Hooft en
DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD 119
Starter. Jacobus Revius, de calvinistische dichter, 
als vierde man door J. van Vloten eraan toegevoegd. 
Huygens: natuurlijk niet zijn ondeugdendheden 
tegen het Mis-offer. Hooft en Vondel, - we ver-
ademen: zelfs voor een vrij groot aantal Nederlan-
ders is uit deze een fraaie keus to doen. Hooft wordt 
er niet vromer om, en Vondel niet minder vroom. 
Dullaert, - een keus waar ik nets op heb aan to 
merken, maar ik vrees, ik vrees, dat alleen de 
elite van het zoo groot mogelijke deel tot sommige 
schoonheden door zal dringen. Jan Six: een goed 
brokje verzen: wijsgeerig en stichtelijk. Jan Luyken 
de vrome Luyken, en hier trof het gelukkig dat de 
keus voor de velen een eerherstel van de zanger 
kon insluiten. Jan Baptista Wellekens: zeer bizonder 
het huiselijkste van die welluidende dichter. Poot 
eindelijk: dacht ik het niet? Op de Dood van mijn 
Dochtertje wel; maar niet Endymion.
Ge ziet, lezer, de ernst waarmee we ons overzicht 
begonnen, heeft niet geleden. Bij menig dichter, 
we geven het gewillig toe, kon een zeer goede - 
een even ernstige als bevallige -- keus gedaan worden 
onder de voorwaarden die Dr. Kalff zich had op-
gelegd. Dit is het wezenlijk bekorende van het 
boekj e : het brengt ons in de goede werkplaatsen, 
het kan zelfs aan het zoo groot mogelijk aantal 
een stemming van wijding bijbrengen, die hun 
grovere smaken veredelt. En, ik geloof, grootere 
lof zal de samensteller van dit boekje niet begeeren 
dan dat de aanwezigheid van deze wijding wordt 
erkend.
Is dus onze scherts misplaatst geweest ? Ik geloof 
het niet. Ze diende om zoo scherp mogelijk het 
onderscheid to verlichten tussehen dat wat onze
120 DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD
dichters zijn in zichzelf, en tot wat ze gemaakt 
worden in een bloemlezing voor de menigte.
Ook al zouden, met inachtneming van alle noodige 
voorschriften, honderd zulke boekjes zijn saamte-
stellen, die alle hun schoons brachten en dus alle 
goed werk deden, - wij zullen de samenstellers 
niet laken, maar wij zullen door scherts of scherpte 
ze wakker houden en zien laten : let er op, uw dich-
ters zijn nog iets meer. Zeer veel, juist van het 
schoonste, van het schoonste van Brederoo, Hooft, 
Vondel, Luyken, Poot is hier moeten worden uit-
gesloten. Het is goed, ook na die uitsluiting bleef er 
veel voortreffelijks, maar vergeet het niet: Brederoo 
en Poot, om het nu maar bij die twee to laten, 
kent ge door het hier gegevene beslist niet.
Dit feit rechtvaardigt een spot die doet opschrik-
ken. Onrechtvaardig zou die spot alleen geweest 
zijn als ons meelezen nu ook niet oprecht een mee-
genieten was geweest.
Wij hebben sinds twintig jaar gedaan wat we 
konden - inderdaad al wat we konden - om de 
hooge schoonheid van onze oude dichters erkend 
to zien. Dat was niet omdat ze niet werden gelezen: 
bloemlezingen zijn er altijd geweest; maar het was 
omdat er gelezen werd met stichtelijkheid, met 
verdraagzaamheid, met kieschheid en fatsoenlijkheid. 
Inderdaad met de smaak en de neigingen van het 
grootste aantal. Zie wel toe dat ge, in de meening iets 
to doen voor die dichters, niet inderdaad weer iets 
toegeeft aan de menigte. De menigte is er altijd: zij is 
altijd gereed, zij heeft altijd honger, zij ligt altijd op 
de loer of er niet nog iets is dat haar past, iets dat 
net zoo is als zijzelf. Maak haar niet wijs dat Breeroo 
enkel een kluchtige snaak was, die op zijn tijd naar
DR. G. KALFF: DICUTERS VAN DEN OUDEN TIJD 121
de kerk ging, laat haar niet gelooven dat de oude 
Hollanders verdraagzaam waren of dat Poot niet 
een losbol was of dat Vondel niet op hun kieschheid 
gespuwd zou hebben. Maak haar dat niet wijs, 
want dan zijn wij weer juist waar wij waren en de 
zon van de poezie, die in de werken van die dichters 
is opgegaan, moet van boven of schijnen en niet 
bijgeval in hun lantaren staan.
Ziedaar luidheid genoeg voor een raad die toch 
goedgemeend is en vooral niet kwetsen wil. Wij 
hebben maar een geschil over de middelen, onze 
eigen, misschien onbelangrijke, tijdelijke middelen: 
wij bedoelen gelijkelijk onze dichters to doen schoon-
vinden.
Ik sprak zooeven van een vierde beweegreden 
die Dr. Kalff voor het opnemen van sommige ge-
dichten gehad had. Hij noemde er twee, Vondels 
Kinderlijck en Wiltzangh, die hij opnam ,omdat ze, 
op deze wijze afgedrukt en geinterpungeerd, beter 
in hun voile schoonheid. kunnen worden genoten." 
Hot zijn er inderdaad drie: ook Huyg de Groots 
Verlossing; en wat als een doelmatig interpun-
geeren wordt voorgesteld is hot door middel van 
aanhalingsteekens vastleggen van nieuwe lezingen. 
In elk geval van lezingen die niet ieder zoo behoeft 
aan to nemen.
De bloemlezing wordt daardoor middel voor 
de filoloog om zijn tekst-uitleg ingang to verschaffen.
Een bloemlezing voor de menigte is daar een 
ongeschikte plaats voor: hoe zal de onbevoegde 
lezer weten dat die nieuwe lezing maar een gissing 
is? Hoe zal hij weten dat die lezingen door niets 
worden gewaarborgd ?
De hollandsche dichters maakten weinig gebruik
122 DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD
van aanhalingsteekens. Maar weet ge wat daaruit 
volgt ? Dat zij hun bedoeling zoo helder lieten 
doorschijnen dat een aandachtig lezer ze zonder 
aanhalingsteekens verstond.
Ik zeg dit niet als een gissing maar als een zeker-
heid. Ons heele stel leesteekens is langzamerhand 
hulpmiddel geworden van het (afgetrokken) rede-
verband; maar dichters werken niet met het rede-
verband, zij werken met de stem die gevoel en rede-
verband in zich draagt. Wie aandachtig naar de stem 
van de dichter luistert, hoort er vanzelf de rusten 
in, en de wendingen, en de buigingen, de stijgingen 
en zinkingen. De middelen die hij daartoe heeft 
zijn, behalve de woorden en hun verband tot vol-
zinnen, de verdeeling in verzen, de insnijdingen in 
de verzen, de rijmen en maten en alles wat hoort 
tot het klankenspel. Neiging om de leesteekens, die 
voor hem van een andere orde geworden zijn, to 
vermijden heeft de dichter altijd: er zijn nieuwere 
dichters die met geen of zeer vereenvoudigde teekens 
hun verzen uitgeven. Maar hiervan kunt ge zeker 
zijn: hoe minder zulke dichters gebruik maken van 
leesteekens, des to zorgvoller geven ze acht erop 
dat hun vers voor de aandachtige hoorder al zijn 
wendingen onthult.
Vondel, en niet hij alleen onder de zeventiende-
eeuwers, gebruikte zijn leesteekens veel meer dan 
wij als stem-rusten, en als hij ze niet gebruikte, 
luister dan maar naar zijn stem.
Dit is de reden waarom ik er, in het algemeen, niet 
voor ben verzen van oude dichters door teekens 
to verduidelijken. Dikwijls kan het gebeuren en 
dan is er geen bezwaar tegen, maar de mogelijkheid 
bestaat dat een streng redeverband wordt opgelegd
DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD 123
waar de dichter aan een vaag gevoelsverband de 
voorkeur gaf. De mogelijkheid bestaat ook dat een 
verkeerd redeverband wordt vastgelegd en de ge-
voelsindruk van de lezer bederft.
De drie door Dr. Kalff klaarblijkelijk als vanzelf-
sprekende lezingen door aanhalingsteekens aan-
geduid, geven mij het ongezocht bewijs daarvan.
De eerste is die van Kinderlijck. Dr. Kalff drukte 
dat wat de interpunctie aangaat als volgt:
Constantijntje, 
't zalig kijndje 
Cherubijntje,
van omhoog 
d' ijdelheden 
hier beneden
uitlacht met een lodderoog.

,,Moeder," zeit hij, 
,,waarom schreit gij, 
,,waarom greit gij
„op mijn lijk? 
„Boven, leef ik, 
,,boven, zweef ik,
,,engeltje van 't hemelrijk.

,,En ik blink er
„en ik drink er 
,,'tgeen de Schinker
,,alles goeds 
,,schenkt de zielen 
„die daar krielen,
„dertel van veel overvloeds".

Leer dan reizen 
met gepeizen
124 DR. G. KALFF: DICIITERS VAN DEN OUDEN TIJD
naar paleizen,
uit bet slik 
dezer wereld
die zoo dwerrelt
eeuwig gaat v66r oogenblik.
De bedoeling is dat, naar de meening van Dr. 
Kalff, de aanhalingsteekens achter de derde strofe 
gesloten moeten worden, en dat de vierde, de moraal 
van het gedicht, niet door het kind maar door de 
dichter wordt gezegd.
Weet Dr. Kalff dit wel zoo zeker ?
Ik geef toe, voor een gewoon menschenverstand 
is er in het gedicht veel waardoor deze lezing zeker 
schijnt; maar toch vraag ik : is Dr. Kalff er heel 
zeker van ?
Hot gedicht gold bij vroegere uitgevers voor een 
voorbeeld van eenvoud en makkelijkheid. Zij drukten 
het of zonder aanhalingsteekens en zonder to kennen 
to geven dat de lezer zich vergissen kon. Toen Van 
Vioten de spelling modernizeerde en ook de aan-
halingen beteekende, sloot hij de teekens achter 
,,oogenblik". Toen ik zelf voor Een Inleiding tot 
Vondel het geval to overwegen kreeg deed ik het ook.
Weet Dr. Kalff heel zeker dat zijn nieuwe lezing 
de ware is?
Laat ons zien waardoor die lezing aannemelijk 
schijnen kan. De oorzaak ligt voor de hand: tusschen 
de derde strofe die de hemelsehe zaligheid schildert 
en de vierde die de moraal trekt voor de aardebe-
woner, is een groot onderscheid. Hot onderscheid 
is zoo groot dat men zich afvraagt: en spreekt zoo 
moralizeerend datzelfde in zijn zaligheid juichende 
kind? - Ge zult me toegeven: van deze vraag tot 
het antwoord: neen, zoo moralizeerend spreekt het
DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD 125
kind niet! is de afstand niet bizonder groot.
Dr. Kalff wil niet aannemen dat het kind die 
laatste strofe zegt; die moraal, geeft hij to kennen, 
zegt de dichter zelf.
Ik herhaal mijn vraag: zijt ge er zeker van?
Do bouw van hot gedicht is duidelijk: hij is, in 
de eerste strofe, de introductie, de inleiding tot de 
voorstelling, hot kind dat uit de hemel neerziet 
op de aarde; in de tweede strofe het kind dat zich 
tot de moeder wendt, en zijn troost; in de derde 
de uitweiding over de hemelsehe zaligheid; in de 
vierde de les die de moeder daaruit trekken moet.
In de tweede het kind kinderlijk, omdat het de 
moeder troosten moet, in de derde het kind opgetogen, 
in de vierde - ziet de moeder die haar hoofd van 
het lijkje heeft opgelicht, ziet zij daarginds de paleizen 
schemeren en hoort zij, als uit de verte, de stem van 
haar Reveling die haar vermaant ?
Wat meent ge, als naar de bedoeling van de dichter 
haar kind voor de moeder veranderde in godsgezant, 
zijn trillende kinderstem in de verrukte engeletoon, 
in de uit de diepe hemel schallende vermaning 
eindelijk, hebben wij dan het recht to zeggen: neen, 
zoo spreekt geen kind?
En als, in zijn eigen opgetogenheid, die dichter, 
schrijvende wat hij zag, en daarna wat hij hoorde, 
zelf niet meer wist: was het de stem van zijn kind 
uit de hemel, was het de stem van zijn ziel binnen 
in hem die schalde door de eeuwigheid, - weten 
wij het dan wel ?
Ik wil hier niet een eigenmachtig oordeel geven. 
Het gedicht is: het kind dat zijn moeder troosten 
komt. Meent ge dat in de laatste oproep uw ver-
beelding het kind verliest en wilt ge niet zijn roepen
126 DR. G. RALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD
uit de hemel maar de zielskreet van de dichter erin 
verstaan, het is mij wel: Vondel heeft niets daarom-
trent voorgeschreven. Maar bedenk dan wel dat 
uw lezing, zoo verstandig als ze schijnen mag, 
minder in de reden ligt dan de gangbare. Het kind 
is aan 't woord en niet de dichter, het kind troost 
de moeder en niet de dichter : het kind, van uit 
de hemel troostend, was de natuurlijke oplossing 
voor Vondel toen hij het verdriet van zijn vrouw 
bij dat lijkje zag. De ,volle schoonheid" geeft, naar 
mijn meening tenminste, uw lezing niet.
Want, gesteld eens dat werkelijk de dichter met 
de derde strofe het kind verdwijnen liet, en zeif 
in de vierde voor zijn vrouw de moraal sprak, - 
ik weet niet wat Vondel wilde en geef geen oordeel -, 
dan zal hij dat toch alleen gekund hebben in de 
eenmaal zoo hoog door het kind opgevoerde toon. 
Mijn oor zegt het me onbedriegelijk en een kind 
kan het begrijpen, - wanneer in een zoo hooggestemd 
gedicht, op het hoogtepunt van dat gedicht, de stem 
van een verbeelde gestalte door de dichter wordt 
overgenomen, dan moet hij aanvangen op de hoogte 
waar die stem staakte, op straffe van een breuk 
to slaan in de harmonie. Welnu, lees daar die woorden 
eens en bedenk erbij dat hier niet onze uitgemergelde 
hedendaagsche ei, maar de zeventiende-eeuwsch-
amsterdamsche gesproken wordt, die op de ai in 
palaizen rijmde: ge zult moeten toegeven dat ge 
met die woorden op de hoogte blij f t; en dat, mocht 
het waar zijn dat niet langer het kind maar de 
dichter aan het spreken is, dit gebeurt zonder 
vermindering van toongewicht.
Gelooft ge dat de lezer dit voelen zal, als gij aan-
halingsteekens sluit en hem dus de slotstrofe als
DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD 127
stellig de door de dichter bijgevoegde moraal be-
schouwen doet ? Weet ge wat het gevolg zal zijn ? 
Hij zal dadelijk zijn toon luchtiger maken, nuch-
terder: het slot zal er uitkomen als een voegzame 
mededeeling.
Hier hebt ge de reden waarom ik, bij het gebruik 
van aanhalingsteekens, er de voorkeur aan gaf ze 
to sluiten achter ,oogenblik". De toon mag niet 
minder worden; als het onzeker is of de stem van 
het kind of die van de dichter klinkt, in wezen zijn 
zij Loch dezelfde, en voor de voordracht komt het er 
op aan dat de eene onmiddelijk voortkomt uit de 
andere. Voor de voordracht is van belang het gevoel 
van de toonwaarden, en niet een verstandelijk in-
zicht dat ten slotte nog bestrijdbaar is.
Wij dringen gaandeweg door tot het beginsel 
dat ons verdeelt en verdeelen zal. Dr. Kalff wil, 
evenals in de keus van de gedichten zijn persoon-
lijke en tijdelijke maatschappij- en beschavings-
deugden, zoo in de lezing zijn verstandelijk-
filologische aan de dichterlijke voor doen gaan. 
Ik kan dat niet goedkeuren. Ik ben nog altijd van 
meening dat in gedichten de poezie de hoofdzaak is.
Een tweede door Dr. Kalff voorgestelde lezing 
is die van Wiltzangh.
Wat zong het vroolijk vogelkijn, 
Dat in den boomgaard zat ?
,,Hoe heerlijk blinkt de zonneschijn 
,,Van rijkdom en van schat;
„Hoe ruischt de koelte in 't eikenhout, 
,,En versch gesproten lof! 
,,Hoe straalt de boterbloem als goud!"
128 DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TI.TD
Wat heeft de wildzang stof.
Wat is een dier zijn vrijheid waard! 
Wat mist het aan zijn wensch, 
Terwijl de vrek zijn potgeld spaart? 
0 slaaf! o arme mensch! 
Waar groeien eiken t' Amsterdam, 
0 kommerzieke beurs, 
Daar nooit genoegen binnenkwam ? 
Wat mist die plaats al geurs!

,,Wij vogels vliegen warm gedost, 
,,Gerust van tak in tak;
„De hemel schaft ons drank en kost, 
,,De hemel is ons dak. 
„Wij zaaien noch wij maaien niet: 
„Wij teren op den Boer; 
„Als 't koren in zijn aren schiet, 
„Bestelt al 't land ons voer.

,,Wij minnen zonder haat en nijd
,,En dansen om de bruid;
,,Onz' bruiloft bindt zich aan geen tijd, 
,,Zij duurt ons leven uit!"

Wie nu een vogel worden wil, 
Die trekke pluimen aan,
Vermij de stad en straatgeschil 
En kieze een ruimer baan.
Dit is nauwkeurig dezelfde vorm van gedicht 
als Kinder-lijck: eenige regels ter inleiding van de 
fantazie-gestalte die zingen zal, haar zang, en ten 
besluite een moraal. Hier is het bovendien duidelijk
dat de moraal gesproken wordt door de dichter. 
Ziet ge wel, zou Dr. Kalff mij kunnen toevoegen,
uit de zekerheid bier besluit ik nog vrijmoediger
DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD 129
tot de zekerheid daar. En - met voile recht, zal 
ik hem antwoorden, tenzij ge besluiten wilt tot 
het omgekeerde. Zie namelijk eens hoe duidelijk 
hier blijkt dat de dichter spreekt. Dat is juist wat 
ik al heb opgemerkt: hoe minder teekens een dichter 
gebruikt, hoe duidelijker hij zijn bedoeling door 
toon en maat zal to kennen geven. Hier doet hij het, 
en niemand die het niet merken zal. In Kinder-lijck 
deed hij het ook, zegt ge, en in al die eeuwen heeft 
niemand het opgemerkt.
De grondvorm intusschen - afgezien van de 
vraag wie de moraal spreekt - is in beide gedichten 
dezelfde. Inleiding, lied, moraal. Wat duet nu Dr. 
Kalff ? Alweer niet tevreden met de lezing die zich 
door toon en gang van het gedicht de eenvoudige 
opdringt, en die nu zelfs zijn filologiseh gemoed 
kon goedkeuren, grijpt en haakt hij het eene brok 
wel, het andere niet, tussehen aanhalingsteekens 
en - de volle schoonheid van het gedicht zal ons 
nu weer eerst recht helder worden.
Het mocht wat! - Hier is de zaak oneindig duide-
lijker. Het bevreemdt Dr. Kalff dat de vogels-
zelf zingen zouden ,Wat heeft de wildzang stof!" 
en ,Vat is een dier zijn vrijheid waard (w.z. kost-
baar! )" Het bevreemdt hem, maar waarom ? Dit is 
toch wel al to geleerd voorgeschreven: Vondel mag 
zijn vogels dit niet laten zingen en dat wel. 
Tegen het spreken van de moraal door het kind 
mocht een schijn van bezwaar bestaan, maar wat 
is er tegen dat de vogels hun tang en hun vrijheid, 
hun onbezorgdheid en hun geboomte roemen boven 
vrekken en slaven en amsterdamsche Beurs ? Zij 
doen immers in het heele gezang niets anders. 
Is het welaangehaalde: ,Wij vogels vliegen warm
Verwey, Proza V	9
130 DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD
gedost" niet het onmiddelijke vervolg en de nood-
zakelijke tegenstelling van het voorafgegane ? Waarom
dan dat voorafgegane uit hun lied gelicht ?
Ik weet niet, maar ik kan in deze voorstelling,
die zich koelbloedig als een zekerheid voordoet, 
niets anders zien dan de lust in afwijkende lezingen.
Vondel wordt hier slachtoffer van geleerde neigingen. 
In Fluyg de Groots Verlossing wordt de waarschijn-
lijkheid zekerheid.
Geweld van wallen, dubble gracht,
Ontruste honden, wacht bij wacht, 
Beslage poorten, ijzre boomen,
Geknars van slotwerk, breede stroomen, 
En de onvermurwde kastelein 
Verzekerden op Loevestein 
Den grooten Huigen, buiten duchten 
Van in der eeuwigheid to ontvluchten - 
Ten waar' zijn schrandre gemalin 
En drukgenoot en kruisheldin 
Een eerlijke uitkoomst had gevonden
En hem van 't lang verdriet ontbonden. 
Zij sprak: ,mijn lief, mijn levenslicht, 
(De tranen stonden in 't gezicht) 
,,Zal deer spelonk uw glans versmoren, 
„En is uw' deugd dit graf beschoren ? 
„Helaas! maar 't is vergeefs gesuft 
Hier helpt geen kermen maar vernuft."
- ,Mijn geest die zal wat groots bezoeken." 
Terstond verandert hij in boeken!
Zonder blikken of blozen wordt aan het woord 
bezoeken een noot toegevoegd: Beproeven (De
Groot spreekt). De Groot spreekt! Als de aanhalings-
teekens alleen het to kennen gaven zou men het niet
DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD 131
gelooven. In onmiskenbare woorden wordt bet ons 
meegedeeld: De Groot spreekt.
Of Vondel ons al nadrukkelijk verzekerd heeft 
dat „zijn schrandre gemalin" „een eerlijke uitkoomst" 
gevonden heeft, bet mag niet zoo wezen : de geest 
van De Groot heeft bet onderstaan. Of Vondel al 
schrijft: zij sprak, en of er al geen enkele, neen niet 
de minste aanleiding is om to gelooven dat zij met 
spreken heeft opgehouden en haar man aan bet 
woord komt - neen, hoewel bet tegendeel duide-
lijk blijkt, - Dr. Kalff weet bet beter en wij moeten 
op zijn gezag, en zonder nadere uitleg, aanvaarden: 
De Groot spreekt.
En op deze wijze vertoont zich ons ,de voile 
schoonheid".
Neen, op deze wijze vertoonen zich de filologische 
liefhebberijen, waardoor Vondel gevild en geschonden 
wordt in een bloemlezing voor de menigte. Hoe 
heeft Dr. Kalff kunnen meenen dat iemand ze als 
Vondeliaansche schoonheid aanvaarden zou ?
Toen ik zooeven bet Kinder-lijkk afschreef kon ik 
de kleine wijzigingen die Dr. Kalff in sommige 
woorden had aangebracht, niet uit mijn pen krijgen. 
Niet alleen toch dat hij Schenker inplaats van 
Schinker schreef - dit kwam vroeger meer voor, 
en men moet iets over hebben voor bet zoo 
groot mogelijke deel - maar hij had dartel voor 
dertel en, 't ergst van al, kindje inplaats van kijndje.
Ik wil niet graag de schijn van vitten hebben en 
ik weet to goed dat wijziging van de spelling in 
oude gedichten, en bet heele bezorgen van derge-
lijke herdrukken een moeielijk en gevaarlijk werk 
is. Alle rente van menschelijke feilbaarheid moge 
daarbij vooruit gekapitalizeerd en kwijtgescholden
132 DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD
ziju. De hemel telde de zuchten die ikzelf geloosd 
heb als mijn eigen fouten mij werden voorgelegd 
of bewust werden. Zeker waren ze ongemengd met 
bitterheid bij de gedachte aan de kastijdende vrien-
den die mij op hunne wijs liefhadden. Zoo deemoedig 
evenwel als ik van hen de bestraffing wegens leemten 
in mijn taalkennis of -kunde aannam, zoo eerlijk 
reken ik op hun dankbaarheid als ik de vergrijpen 
aanwijs die, in hen, mij pijnlijk zijn.
Het komt mij voor dat de gemiddelde Nederlander 
voor wie Dr. Kalff zijn herdrukken bestemd heeft, 
een al to dik oor bezit. Ik kan natuurlijk Diet alles 
geteld hebben, maar een half dozijn verzen met een 
voet to weinig heb ik toch zeker wel aangetroffen. 
Hoe kwam dat ? Er was methode in. In bijna alle 
gevallen kwam het doordat een verlenging als 
van Volk tot vollek, melk tot mellek, voor die 
Nederlander ongeschikt werd geacht, of voor 't 
minst onnoodig. De man hoort het niet. Zelfs als 
het vers maar twee voeten heeft en er komt zulk 
een ongelukkige verlenging in voor, daar gaat ze, 
afgesnoeid. De Nederlander mocht het eens mal 
vinden en hooren doet hij het niet. „'s Volleks haat" 
in Vondels Geuzevesper is op die wijs tot „'s Volks 
haat" teruggebracht. Na de voeten de rijmen: 
behalve kijndje en Schinker noem ik nog vleysch 
en leid in een versje van Van der Wiele, die door 
hun ongewoonheid het „oor" niet durfden beleedigen. 
Grooter is het aantal woorden die als dertel in dartel 
hun a in e, hun e in a, hun o in u, hun lange in korte 
o ja in a moesten laten omzetten, alles voor het 
vervloekte oor van die kiesche, fatsoenlijke, roomsch-
katholieke, calvinistische of andere orthodox-geloo-
vige Christen-Nederlander. En o, mijn marteling!
DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD 133
dan die hiaten! - ,Hier en daar" zegt Dr. Kalff, 
,,heb ik de taalvormen met voorzichtige hand 
gewijzigd om ze gemakkelijker verstaanbaar to 
maken." Ach, was u er maar afgebleven. Ik heb er 
waarlijk geen onderzoek naar ingesteld, maar waar 
was het goed voor dat zelfs onschuldige n's die zulk 
een aangename vloeiing in het hollandsche vers 
gaande houden, werden weggestreken en de ver-
baasde eind- en beginklinkers tegen elkaar bleven 
staan ?
Waar was het goed voor ? Ja, het schijnt goed, 
of althans niet belangrijk voor ooze voor-omschre-
vene landgenoot. Het is dan ook een kleinigheid. 
Het zijn allemaal kleinigheden. Het betreft maar 
de poezie, maar de kunst. Wat zou het er ook toe 
doen of de Edelingen in Vondels rei knielden voor 
de kleene voeten van het Christuskind.
Wij edelingen, blij van geest
Ter kerke gaan op 't hooge feest 
Den eerstgeboren Heiland groeten 
En knielen voor de kleene voeten
Van 't kind waarvoor Herodes vreest.
Zet gerust kleine, zegt Dr. Kalff. Dat is gebrui-
kelijker en mijn lezers hebben ooren als potlepels. 
Zoo kan hij ook rustig Toen voor Doe zetten, en 
loo l voor lo f en soma voor som (wat nog tegen de 
beteekenis ook is), en durft voor dar of dun f al w ordt 
het vers er onuitspreekbaar door, en ... en ... en.. .
Ik mag niet zoo doorgaan. Ik begon mijn bespre-
king zoo berustend: en ik berust ook wel: maar - 
ge weet wat Vondel zegt: - maar wat op 's harten 
grond leit, dat welt me n a de keel.
134 DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD
Het vertoeven temidden van goede hollandsche 
gedichten blijft, ook terwijl men zijn opmerkingen 
maakt, bekorend. Het samenstellen van zulk een 
keus is altijd een goed werk: we moeten de samen-
stellers niet to hard vallen als ze doen wat hun 
lezers welgevallig is. Integendeel zou ik willen 
dat nog meer zulke boekjes werden uitgegeven. 
Er zijn nog veel andere verzen die ge een publiek
kunt voorleggen. Er zijn ook nog dichters die schoons 
gemaakt hebben.
Dr. Kaiff noemde Oudaen. Wat vindt ge hier-
van ?
OP EEN MOOI-WEERTJE door W. VAN DIEST

Geen regen voelt men plassen,
Geen bui en roert den grond, 
Hot windje waait van passen
En houdt het zeiltje rond:
't Gaat na belieft
Dubbelt ondieft;
De zon natuurlijk blakert,
De jonge vracht
In 't vroolijk jacht 
Zich in de warmte bakert.

Daar moot men 't zeiltje natten,
Do gieter bij de hand, 
De wind zel beter vatten;
Maar ziet, de losse kwant
Speelt, al van 't jok,
Zijn vrijsters rok
En beste kraag, vol water;
Met stemmigheid
,,Wel wat bescheid? 
,,Wat spul is dit?" ontgaat'er;
DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD. 135
,,Dit is mij een holbolge
En averechtsche reis :"
Een zoentje moet er volgen,
Dat maakt het weder peis 
Een liedjes-boek 
Dan uit den hoek
Gehaald wordt, en men tijt er 
Aan 't zoet gekweel, 
Of strijkt de veel
Of slaat er op een cijther.
Of, om de kust to kennen,
Langt men een wisse kaart, 
(Want die in 't teat moet mennen
En heeft geen spoor in de aard)
Wiens passer staat,
Zijn juiste maat 
Nettom op een-en-dartig
De stierman wait,
Hij wordt gepralt, 
Bejouwt, belacht hem hartig!
Maar al dit vedel-strijken
Beweegt Van Diest gansch niet; 
En in de kaart to kijken
Hem zijne tijd verbiedt:
Met kool hij prent,
Op 't parkament,
Speeljachtje, yolk, en kusten,
En Maas of Merw' ;
Dit moet in verw' 
Of hij en kan niet rusten.
Niet voor de velen, meent ge ? Goed, laat ik dan 
nog dit klinkdicht van Joan van Broekhuizen eraan
toevoegen, voor de weinigen.
136 DR. G. KALFF: DICHTERS VAN DEN OUDEN TIJD
In over-rijnsche lucht bij daken onbekend,
In treurige eenzaamheid, en starrelooze nachten, 
Begraven onder sneeuw, verdwijn ik in gedachten
En wind van zuchten die mijn min naar d'Amstel zendt. 
Bij rookrig lampenlicht mijns levens frissche lent
Haar kraamkoets timmert en gelegt van leide klachten, 
Die 't leed in 't kwijnend hart met nieuwe teelt bekrachten, 
En tobt den tragen tijd met arbeid aan zijn end. 
Maar o mijn wellust, o mijn licht, mijn lieve leven, 
Hoe zou zich op de vlucht met lossen teugel geven 
't Balsturig ongeval dat uw genade sart; 
Kon zich uws bijzijns mijn herbore ziel verbogen!
Gij bracht met zoeten zwenk van die vermogende oogen 
Een zomer in het land, een hemel in mijn hart.

En over de verzen heen van deze laatste zeventien-
de-eeuwsche minnezanger reik ik Dr. Kalff die inder-
tijd de werken van de eerste, van Brederoo, hielp 
uitgeven, de hand.
1905.
DR. J. PRINSEN JLz.: JAN VAN ROUT

Er is in de breedschouderige onvervaardheid van 
Dr. Prinsen, in hot opbruisende, in het kleur-
schietende en toch ook gemoedelijke, in het kinder-
lijke en overstelpende, het vormgevende en het 
vorm-verwoestende, in zijn voorkeur voor karak-
ter en zijn afkeer van begrenzing, in de heele stroom 
van onderling botsende en toch nooit gestremde, 
nooit zelfs haar golfslag afbrekende tegenstrijdigheid 
die zijn stijl is, - er is daarin een vorm van leven 
die ik, en menigeen met mij, in de scherper omlijnde 
literatuur van onze dagen noode missen zou.
Maar Dr. Prinsen is meer dan die stijl - indien 
het waar is dat de mensch diens de stijl is meer 
kan zijn dan die persoonlijke uiting. Wij kenden 
hem reeds uit opstellen als : „Sir Philip Sidney-
Jacques Perk", ,Multatuli en de Romantiek", en 
ook uit het werk over Jan van Hout, dat het vorige 
jaar verschenen is. Uit die geschriften word het 
duidelijk dat hun maker niet alleen een karakter 
heeft als het boven-omschrevene, maar dat hij 
daarmee tevens de nederlandsche vertegenwoordiger 
is van een beweging in de kultuur van ons werelddeel.
Die vrije, voor alle werkingen van de Natuur 
openstaande geest, die in de Grieken de openbaring 
ziet van een machtige menschelijkheid, die in de 
Renaissance het Griekendom opnieuw uitbottend 
en in de Romantiek de doorbraak van een andere 
Renaissance waarneemt, - die geest, die voor alles
138 DR. J. PRINSEN JLZ.: JAN VAN HOUT
de drang en de ontplooiing, en de opheffing tot 
kunst van alle levenskrachten bewondert en aan-
wakkert, - die geest die in Michelet een gewel-
dige mond en demon zich verwekt heeft - de Logos 
van zijn chaotische aandrang, - die geest is ook 
werkzaam in deze schrij ver.
Wie het opstel over Sidney en Perk gelezen heeft, 
weet hoe hij Romantiek en Renaissance gelijkelijk 
in het hart greep en er onze tijd aan trachtte to 
verbinden. In het artikel over Multatuli beproefde 
hij hetzelfde nogmaals: wat die held van onze jeugd 
als een held van de Romantiek kon doen voorkomen, 
wordt door hem bijeengebracht, en met een geest-
drift die ons beschaamde - zoozeer was hij de 
gloed van onze jeugd gelijk gebleven - vereenigt 
hij een belezenheid die een beschaming van onze 
ijver is.
Ik zeg niet dat de onstuimigheid van zijn bewon-
dering voor fransche en engelsche dichters geen 
afbreuk deed aan zijn rechtvaardigheid jegens onze 
burgerlijker letterkunde. Ook geloof ik zeker dat 
een vaderlandsch en plaatselijk element in Multa-
tuli door hem werd voorbijgezien. Maar wordt de 
zijdelingsche blindheid van de klepper niet ver-
gefelijk waar hij met zoo fraaie vaart en ongeteugelde 
hartstochtelijkheid zijn doel nader en nader schoot ?
Voorbij schoot - moogt ge glimlachen. Ik zeg: 
neen. Immers, als het waar is dat het doel van de 
hartstocht altijd even verder ligt dan dat van de 
bezadigdheid. Op het oogenblik toch van het 
voorbijschieten, blijkt ook de laatste aanwezig en 
toont wel to weten waar het voor hair juiste punt 
van aankomst lag.
Zoo ook in dit werk over Jan van Hout. Er was
DR. J. PRINSEN JLZ.: JAN VAN ROUT 139
geestdrift noodig om een arbeid aantevangen, waar-
voor zooveel stof, en dikwijls van de droogste soort 
uit archieven moest opwaaien. In de zonnestralen van 
die geestdrift alleen, kon het vormen aannemen, 
die, zich verdichtend, Loch wel wezenlijk een bestand 
toonden van verleden leven : een groot en waardig 
geheel van mensch- en tijds-bestaan. Dr. Prinsen 
heeft de arbeid aangedurfd, en de man wie hij als 
dichter een plaats wenschte aantewijzen naast zijn 
dichterlijkste tijdgenooten, kan hij in alle bezadigd-
heid handhaven als een mensch en een karakter 
naast de karaktervolste menschen van zijn eeuw.
Het is ook waarlijk zijn schuld niet dat uit Van 
Routs dichterlijke nalatenschap, grootendeels zoek-
geraakt, zoo weinig werd teruggevonden. De ver-
taler van Horatius, die de regels
Van al tgeboomt, bij u gepoot,
En volcht niet een u in de doot,
U, haren corten beer, dan druvige cupressen -

zoo bevallig en krachtig, schrijven kon, - heeft 
zeker door sommige oorspronkelijke strofen aan 
zijn dichterschap vorm gegeven. Toch zouden die 
verzen, als we ze vonden, niet gelijk komen aan het 
werk van Spieghel, Coornhert of Marnix. Nog minder 
zouden zij iets hebben van het bloeiende dat ons 
verheugt in Van Mander. Aan de kunst van Van 
der Noot zouden zij blijken nauwelijks verwant to 
zijn.
Maar als wegbereider voor een soortgelijke kunst 
in Noord-Nederland, kan zijn waarde moeielijk 
overschat worden. Het leidsche vrinden-koor - 
zegt Spieghel, en de volgende loopend gedrukte
140 DR. J. PRINSEN JLZ.: JAN VAN HOIIT
woorden zijn Van lout's lijfspreuk - ,hoot en 
wint 's dichts rechte mate." De vlaamsche rijmers 
en niets-zeggers zullen door hem tot gezond ver-
stand en tot de ware maat terugkeeren, - schrijft 
in een sonnet de brugsehe F. Modde. 1) Twee bewijzen 
- die met vele kunnen worden vermeerderd - 
hoezeer hot invoeren van de „fransche dichtmaat" 
bewust word doorgezet; en waaruit tevens blijkt 
hoe Van Rout bij menschen die het weten konden, 
voor een apostel van die nieuwe verskunst gold. 
Dank zij een door Dr. Prinsen gevonden proza-
betoog van 1576: „Tot het gezelschap ende de 
vergaderinge der gener, die hem in de nieuwe univer-
siteit der Stad Leyden ouffenende zijn in de La-
tijnsche of Nederduytsche poezien ende alien anderen 
lief-hebberen der Nederlandsche sprake", - en 
een door M. Rudelsheim uitgegeven dichtbrief 
van eenige jaren later, kennen wij hem als zoodanig 
volkomen. Vooral de brief is een prachtige saam-
vatting van alles wat hier, gelijk elders, de kracht 
van de Renaissance uitmaakte: de fontein-gelijke 
opstraling van een nieuwe menschelijkheid, de be-
wondering en vereering van de Grieken en de 
Romeinen, de genieting en waardeering van ital-
jaansche en fransche dichters, en eindelijk dat 
nieuwe gevoel: de vaderlandsliefde, die het niet 
lijden kon dat de landstaal langer achterbleef. 
De Landstaal-zelve is aan het woord, en wel in 
verzen die werkelijk beter zijn dan de rijmelarij 
waarop zij bij minder aandachtig toezien lijken.
De naersticheyt ziet van dItalianen, 
Die eeuwen drie hier hebben in gewaect
1) In dit gedicht van 1578 verschijnt het Bartasiaansche woord 
„guidedanse", later door Vondel vertaald, met ,dans-beleider."
DR. J. PRINSEN JLZ.: JAN VAN HOUT 141
En haerluy muederstael zoo groot gemaect,
Dat zij by hulp van dees die naerstich screven, 
Dezelve tael zoe hooch hebben verheven,
Tot dat haer hooft den hemel const deur strijcken, 
Zoe dat zy nu dies derren wel gelijcken 
tLatijn en Griex, die deen den ander brueder zijn 
En van de rest der ander tongen mueder zijn. 
Ziet haer Petrach', Bocacio en Dante, 
Haer Ariost, - lees Bembo, Cavalcante 
En Artinum, - Messire Sannasaer. 
Haer zuete pen aenmerct, nu licht dan zwaer; 
Aenziet, hue haer zuet vlueyende funteynen 
Nu maken vreucht, dan dat de ogen weynen. 
Haer hoofden zach men nu eerelic verchieren 
Mit Phobos croon, den telgh van Lauwerieren, 
Den schoonsten crans van alle dander cranssen. 
Naer dees, tgezicht wilt keeren opten Franssen 
En ziet, hue zij haer tael in weynich jaren 
Verbeterden en consten zeer vermaren. 
Marot, die sluuch den gront van dit gebout; 
Daer op dat voorts gesteenten, zilver, gout 
Ronsard, Bayf, D'Autels, Des Portes, Mans, 
Jodel, Gamier en menich ander Frans 
Hebben gewracht, in consten alzo aerdich 
Dat zij den crans der zonnen ooc zyn waerdich. 
Dit ziende, wert mit weemuet mynen crop 
Zwanger gemaect. Daeromme hout doch op 
T'ontchieren my mit ander vogels pluymen,

Dan zult gyt zien, eer dan gys had gelooft, 
In heerlicheyt um hooch my dragen thooft.
Wat een volledig overzicht. Maar Van Hout had, 
bij even prijselijke volledigheid, een schoolmeester 
kunnen zijn die niemand en vooral niet de dichters 
onder zijn tijdgenooten in geestdrift bracht. De
verzen getuigen van iets anders. Wie dit schreef
142 DR. J. PRINSEN JLZ.: JAN VAN ROUT
Haer zuete pen aenmeret, nu licht dan zwaar; 
en:

Aenziet hue haer zuet vlueyende funteynen
Nu maken vreucht, dan dat de ogen weynen -

die had van de italjaansche kunst zoowel de mensehe-
lijkheid als de schoonheid gevoeld. En die schoon-
heid met haar trotsche naklank, evenzeer als zijn 
vaderlandsliefde, is in sommige verzen
Dan zult gyt zien, eer dan gys had gelooft, 
In heerlicheyt um hooch my dragen thooft.
Uit zulk medeleven, meer dan uit leeren - 
ik spreek in de geest van Dr. Prinsen - is de invloed 
van Van Hout verklaarbaar. Om dat medeleven is 
het voor de schrijver van dit boek, en voor ons, 
een lust geweest, hem ook in zijn andere veelvoudige 
arbeid nategaan.
Altijd wanneer met een overlevering gebroken 
wordt komt er plotseling ontzettend veel to doen 
in de wereld. Het geslacht van Humanisten dat 
Paus en Kerk opzij zette, kreeg nu ook eensklaps 
eigen zaligheid to bewerken. Het zelfgevoel werd 
er to grooter door en de aarde, toch al uitgebreider 
dan in vroegere eeuwen, moest naar de nieuwe 
verhoudingen worden ingericht. De enkeling ar-
beidde van zich zelf uit, en had de kunst-van-het-
doen to leeren. Er zijn toen menschen geboren die 
ongeloofelijk veel en goed gekund hebben. En zulke 
voorbeelden herhaalden zich. Na Leonardo, de al-
kunner, was een van de veel-kunners, in kleiner 
omgeving, Jan van Rout. Het moet voor Dr. Prinsen
DR. J. PRINSEN JLZ.: JAN VAN ROUT 143
geen gering genoegen geweest zijn, to zien duidelijk 
warden, dat doze secretaris van curatoren, door 
de studenten in het water gejaagd terwille van de 
onsympathieke politie-verordeningen die hij had 
opgesteld, eigenlijk, als geschiedkundige, de voor-
looper van professor Fruin was. Tegelijk het model 
van alle latere archivarissen, en de eerste inrichter 
van de leidsche universiteits-bibliotheek. Stads-
secretaris was hij, maar welk een! De opsteller van 
een ,onderrichtinge" betreffende de ,geregelt-heyt 
die van nu voorts-aen ter secretarye of sehrijf-
eamer deser stadt Leiden zal warden onderhouden," 
hoedanige de wanhoop van alle stads-kierken ge-
weest moet zijn. Tevens toezicht houdend op geld-
middelen en rioleering, armenzorg en landmeting, 
bordeelen, kerken en opgeheven kloosters. Neven 
dit alles vol liefhebberij voor wetenschap: wis- en 
sterre-kunde, lijfrente, taalstudie, „in het bizonder 
voor de ontluikende germanistiek".
Hoe dieper zijn levensbeschrijver ons in de leidsche 
doening voert, des to duidelijker zien wij de gestalte 
van de werkzame man zich afronden. De vriend 
van Janus Douza, die met deze en Van der Werf, 
de zenuw was van de Magistraat tijdens het beleg 
door Valdez, - de schotschrijver tegen de katho-
lieken, - de handhaver van het gezag tegen de 
Calvinisten, die onder de preek zijn pistool voor den 
dag haalde, en de burgemeester, naast hem in de 
bank, voorstelde of hij de stoute predikant even 
van de stool zou lichten, - de inrichter en eigenaar 
van de stadsdrukkerij, - de belegger van loterijen 
en feesten, - de arbeidzame en zuinige, die bij zijn 
loon van de stad het laken voor een tabbaard krijgt, 
maar het uitspaart en er drie gulden, zes stuivers
144 DR. J. PRINSEN JLZ.: JAN VAN ROUT
en tien penningen boven de waarde voor bedingt.
Zoo arbeidend en zoo sparend, is Van Hout een 
rijk man geworden, en niet het minst aardige onder 
de geschriften die Dr. Prinsen gevonden heeft, zijn 
de briefjes, waarin de burger, huisvader en voogd 
zich onbew-ust afbeeldde.
Geboren to Leiden in 1542, wordt hij in 1562 
kleek bij de stads-secretaris, die hij na twee jaar 
opvolgt. In '69 op aandrang van Bossu uitgebannen, 
is hij een tijdlang notaris to Embden, zamelt daarna 
met Van der Werf gelden voor de Prins in, wordt 
in '73 in zijn ambt hersteld. Maar, slecht beloond, 
moet hij de eerste j aren als notaris de kost winnen. 
Toch laat hij bij zijn dood, in 1609, een groot ver-
mogen na, waaronder acht huizen in Leiden, 
een flinke boomgaard met boerenwoning in Leider-
dorp, en verschillende landerijen in de naburige 
polders, verder een rijke inboedel. Of hij, die in zijn 
testament zegt nooit erfenissen to hebben genoten, 
dit alles aan vlijt en zuinigheid to danken had? Het 
laat zich aanzien dat, voor en na het beleg, vooral 
voor een notaris, de gelegenheid om zich onroerend 
goed to verwerven niet ongunstig geweest moet zijn.
Hoe dan ook, in de briefjes waarvan ik sprak, 
ontmoeten wij hem als de man die hij geworden is. 
Hij is de oom en voogd van Jan Orlers, de latere 
burgemeester van Leiden en saamsteller van de 
bekende stede-beschrijving. Als deze to Amsterdam 
in de leer is bij een boekhandelaar en uitgever, 
maar meer dan eens lust heeft ervan door to gaan, 
houdt oom hem gedurende vijf jaar aan 't lijntje, 
totdat neef trouwt.
Oom is dan een kloek verstandig man, die het 
druk heeft en niet onnoodig gestoord wil worden.
DR. J. PRINSEN JLZ.: JAN VAN ROUT	145
Als hij raadt is het tot volharding, eerlijkheid, 
zuinigheid, maar ook tot menschlievendheid: „past 
op u hant, die to zwaer es, leert se verlichten." 
Evenveel als vermaningen, stuurt hij bestellingen: 
kachel, klavecimbel, koffers, spaansche wijn „van 
de beste ende lieflicste." Zooals regel was bij onze 
voorouders gaat trouwens altijd de zorg voor gemoed 
en geest met die voor het lijf samen. ,Aan de winter-
broek van zijn pupil wijdt hij evenveel aandacht 
als aan zijn nachtmaal." En als hij, in gevoelige, 
maar rustige bewoordingen de dood van zijn ouders 
heeft meegedeeld, laat hij erop volgen: „ Ik hebbe 
Pieter Janssen belast u een daelder to verstrecken 
tot betalinge van u schoen."
Diezelfde dubbel-zorg in zijn testament: alles 
wordt beschikt, alles wat bloedverwanten, en armen 
zelfs, hem schuldig zijn, wordt opgenoemd, maar 
om dan to worden kwijtgescholden. Vroomheid 
en familiezin houden tenslotte de voorzorg van de 
rijke burger in evenwicht.
Dr. Prinsen heeft ons in Jan van Hout een leidsch 
burger van na de Hervorming geschilderd, die 
tevens een humanist van de zestiende eeuw was. 
Hij teekende zichzelf, zoo-doende, als een humanist 
van de twintigste.

1908.
Verwey, Proza V	10
MARTHA J. HAMAKER: JACOB GEEL

De voorrede van het work dat ik bespreken ga, 
begint met een vertrouwelijke mededeeling.
„In bet najaar van 1835 stierf de leidsche hoog-
leeraar H. A. Hamaker aan dezelfde ziekte, die tien 
dagen tevoren zijn echtgenoote uit het leven had 
gerukt. Jacob Geel, Hamakers beste vriend, word 
toeziende voogd der zes jonge weezen en ging samen-
won.en met den oudsten zoon, die juist student was 
geworden. Toen zeven jaar later de jonge Hamaker 
Leiden had verlaten, ontstond er een drukke, in-
tieme correspondentie tusschen hem en zijn vader-
lijken vriend. De brieven van Geel zijn in de familie 
Hamaker zorgvuldig bewaard gebleven; het was 
de lectuur van then bundel, die de gedachte bij mij 
deed opkomen doze gegevens voor de kennis van 
Geel's intiem leven uittegeven of in een opstel to 
verwerken. Hot plan heeft zich uitgebreid, en dit 
proefschrift, aan de persoonlijkheid van Jacob Geel 
gewijd, is er de uitvoering van."
Wij zien hieruit wat de oorspronkelijke bedoeling 
van de schrijfster was. Geels brieven aan hair groot-
vader wilde zij in druk geven. Die brieven bleven, 
ook toen zij er andere, en de geschriften van Geel 
raadpleegde, haar ,voornaamste bron". En het is 
geen wonder dat, bij de uitbreiding van haar plan, 
bij het opzet om uit die brieven en geschriften Jacob 
Geel to schetsen, die bedoeling zich niet liet ver-
loochenen.
MARTHA J. HAMAKER: JACOB GEEL	147
In de voorrede staat een bewaard gebleven blad 
van Bakhuizen van den Brink afgedrukt. Het is 
een onvoltooid Spectator-artikel, ter herdenking van 
Geel geschreven, en bevat het volgende
,,Om then indruk (dien G. op mij maakte) to 
hernieuwen moet ik terugkeeren tot de Akademie 
van Leiden zooals die was tussehen de jaren 1830 
en 1840. De uit den veldtogt teruggekeerde studenten 
beijverden zich om de voor eenen tijd verlaten studien 
weder aan to knoopen en to verdubbelen; missehien 
had zelfs de veldtogt hun wat meer zelfstandigheid 
aangebragt. De jongeren volgden het voorbeeld 
hunner majores, en wedijverden met hen in vlijt 
en lust voor wetenschap. Ik geloof dat die jaren 
eene vruchtbare decade gevormd hebben, en dat 
voor vele verdiensten op Staatsgebied, wetenschap 
en letterkunde destijds de kiemen zijn gelegd. 
Die studenten - ik spreek van de besten onder hen - 
hadden in die tijden een oog van eerbied en genegen-
heid gevestigd op een drietal hoogleeraren, die 
onderling innig verbonden, slechts voor elkander 
schenen to leven, maar wier driemanschap zich in 
onverpoosde werkzaamheid voor de belangen der 
Akademie kenmerkte en een meer gevoelden dan 
begrepen invloed op de studentenwereld uitoefende. 
Het driemanschap bestond uit Hamaker, Bake en 
Geel."
Er wordt hier door iemand die het van nabij 
gekend had een leidsch ]even van vriendschap 
en geest aangeduid, een gemeenschap van hoog-
leeraren en studenten. Tot deze gemeenschap be-
hoorde ook Geels pupil, de jonge Hamaker, die van 
1835-42 in Leiden studeerde. Toen hij, een jaar 
daarna, het huis van zijn voogd verliet, en, gehuwd,
148	MARTHA J. HAMAKER: JACOB GEEL
zich vestigde in Hilversum, begon de brievenbundel 
die zijn kleindochter boeide, aan to zwellen.

Achter die bundel zag zij die leidsche gemeen-
schap. Zij zag ze in het groot, zooals ze bekend was: 
de beroemde driemanschap, opzichzelf en in haar 
verhoudingen tot andere beroemdheden: Van Assen, 
Luzac, Peerlkamp, Thorbecke, -- tot vermaarde 
leerlingen: Cobet en Bakhuizen, - en, meer in het 
bizonder Geel, tot de amsterdamsche beweging 
van dichters en schrijvers.

Zoekende naar andere gegevens kon zij aan de 
laatste verhouding een nieuwe trek toevoegen. 
Haar uitgaaf van brieven betrekkelijk de Gids-
crisis van 1843, buiten dit boek gehouden, behoort tot 
de algemeene letterknndige geschiedenis. Met andere 
vondsten, erin opgenomen: dagboek van Bake, 
brieven van Geel aan Bake's dochter en schoonzoon 
Kappeyne, aan Boot, aan Holwerda, bleef zij in de 
engere kring van dat leidsche leven, waarheen ook de 
in haar familie bewaarde brieven haar terugvoerden.

Zeer in het bizonder de leidsche Geel in zijn na-
dagen hield haar bezig, en niet voorzoover hij, als 
prozaschrijver of geleerde, algemeen belangrijk was.

Groote vragen : wat beduidde Geel als kunstenaar ? 
wat voor het nederlandsche, wat in het europeesche 
proza ? wat was zijn beteekenis als geleerde ? - 
deze vragen sluit zij buiten, uit een juist begrip 
van haar onvermogen - tijdelijk of blijvend - 
om ze to beantwoorden.

Lezing en bespreking van Geels letterkundige 
geschriften diende haar alleen om de voorstelling 
die zij zich van zijn geest en karakter naar de brieven 
gevormd had, waar to maken en to bevestigen.
** 
*
MARTHA J. HAMAKER: JACOB GEEL	149
In iedere werkzaamheid kan zich een heele mensch 
uitspreken.
Geel was zich bewust van een levende en hulp-
vaardige liefde. Daartegenover wenschte hij dat 
die liefde erkend zou worden. Hij zag zichzelf en 
wilde gezien worden zooals hij was.
Twaalf jaar was hij in een gezin goeverneur van 
vier zoons geweest. Daarna bibliothecaris in Leiden, 
werd hij de vriend van de ernstige gesloten Bake 
en van de hartstochtelijke opbruisende Hamaker. 
Toen de laatste stierf, trok hij in zijn huis, vrijwillig 
goeverneur van de studeerende zoon.
De brief die hij die zoon een jaar later schreef, 
leert ons zijn karakter kennen voor al de vervlogen 
en al de volgende jaren: zijn liefde, zijn jaloersheid 
en zijn onvermogen om to verzwijgen.
Goeverneur, vriend, voogd, raadgever in letter-
kundige en huiselijke voorvallen, bibliothecaris en 
eehtgenoot : deze overgevoeligheid van liefde die 
wil erkend worden, moet hem altijd eigen, ze moet 
zijn macht zijn geweest over anderen, zijn geluk 
en zijn ongeluk, en de drijfkracht, niet alleen van 
zijn doen en denken, maar ook van zijn stijl.
Een behaagzieke kunst is de zijne, en hier hebben 
we het geheim ervan.
„ Ik ben ook exigeant, mijn lieve Gerard! kon ik 
niet stil en volkomen tevreden wezen in een groot 
hol huis, waar alle voorwerpen mij een wreed verlies 
herinneren, terwijl ik niemand zie, en niemand mij 
toespreekt, dan die ik uit pligtpleging opzoek, en 
opdat mijn stem in mijn mond niet verroeste ? 
zoo zit ik nu bijna veertien dagen. Prof. Bake is 
vertrokken: en zijn vertrek doet mij gevoelen dat hij, 
ik zou haast zeggen, het eenigste is, dat mij in Leyden
150	MARTHA J. HAMAKER: JACOB GEEL
overgebleven is, en met mij gevoelt en mij onder-
steunt. - Op u heeft mijn hart gerekend als op een 
aangenomen zoon." -
Die kreet van smart en van smartelijke gekrenkt-
heid - want ook dat drukt hij uit -- is aan een jong 
student gericht die op een vacantiereis het schrijven 
vergeet. Was het niet veel verwacht van een ander ? 
Evenveel haast als hijzelf gaf ? En moet de krenking 
hem niet getroffen hebben in zijn levenswortel dat 
hij ze tegen een zooveel jeugdiger niet verzwijgt?
Men moot erbij bedenken dat Geel niet in de 
gewone zin ijdel was. Hij bedankte, toen hij Leiden 
verliet, voor het lidmaatschap van de Maatschappij 
voor Letterkunde, om de eer van een levensbericht 
to ontloopen. Hij wenschte geen portret van hem 
gemaakt to zien.
De jeugdige vrienden die het hem, zijns ondanks, 
afdwongen, wisten niet hoeveel beteekenis hij 
hechtte aan een geschenk dat zoozeer zijn persoon 
in het spel bracht. Zij vergaten hem voor de toe-
zending van hun exemplaren to bedanken: „al 
komt een tardief vriendelijk woord later" - schrijft 
Geel - „de gratie is verloren".
Het is niet dwaas de zin van iemands leven daar 
to zoeken waar van liefde en gratie sprake is.
In '49, bij de dood van hun grootmoeder, nam 
Geel, die toen zelf gehuwd was, nog eens drie kinderen 
Hamaker bij zich in huis. „Indien ik deuren en armen 
voor die gastvrijheid niet open gezet had, zou i k 
geen reden gehad hebben om over mijzelve tevreden 
to zijn" schreef hij aan Kappeyne.
Men is niet twaalf j aar goeverneur voor niets 
(en daarboven zoon van een kostschoolhouder). 
Geel is het levenslang gebleven en in de brieven,
MARTHA J. HAMAKER: JACOB GEEL	151
zoowel aan Hamaker als Kappeyne zijn er aardige 
stalen van. 1k wil juist in dat zeer-persoonlijke het 
belangrijke van de brieven zien. Geel was een op-
voeder: daarvoor leefde hij, daar schiep hij zijn 
proza voor, daaruit ontstond en daarnaar regelde hij 
zijn werking op de nieuwe dichters en schrijvers.
Wil men kwaad van hem spreken, dan moet men 
zeggen dat hij een schoolmeester was. Maar hij heeft 
van het type dan wel iets heel moois gemaakt.
,,Dag lieve beiden! Zaligen, gezegenden! gelukkigen! 
Ik ben mal; maar ik kan het niet helpen dat Geel 
op zijn beurt groen geworden is." Als uitroep in 
zijn wittebroodsweken - hij was vijf-en-vijftig - 
kon het zeker stijver en, was hij een schoolmeester, 
dan verdient hij de prins van alle pedagogen genoemd 
to worden.
Socrates zou hem burgerlijk hebben gevonden; 
maar Sterne - die zou hem gemocht hebben.
Er is werkelijk uit de brieven een regelrechte 
weg naar zijn opstellen: alleen toonen de eerste 
de overmaat van gevoel, die in de laatste door 
een overmaat van verstand bijna verborgen wordt. 
Men zou dit soort Humor - het zijne, dat van 
Sterne - een to innige ornhelzing van verstand en ge-
voel kunnen noemen. Ze zijn in hun liefde to hevig. 
Schreien en lachen doen ze, tegelijkertijd, jawel, en 
met vreugd die ook wel een weinig smart is.
Ik bedoel niets anders to doen dan die weg aan 
to wijzen. Omdat, zal het geschrift van mej. Hamaker 
nut hebben, dan moet het zijn doordat we, daarvan 
uit, de ware Geel in zijn werken vinden.
*
Het opzet, naar zijn brieven en geschriften Jacob
152	MARTHA J. HAMAKER: JACOB GEEL
Geel to schetsen, was iets anders dan bet plan, 
hoe dan ook uitgebreid, de brieven aan Hamaker 
uittegeven en toetelichten. Het laatste is inderdaad 
gebeurd, namelijk: wat omtrent Geel wordt mee-
gedeeld is datgene wat tot recht verstand. of tot 
beter waardeering van de brieven dienstig is. Maar 
tegelijkertijd is bet eerste bedoeld.
De schrijfster heeft zelf, in haar heldere en ver-
standige voorrede, opgemerkt dat zij de kunstenaar 
buiten beschouwing gelaten heeft, en van de filoloog 
alleen zijn verhouding tot Bake heeft trachten to 
teekenen. Toch is hot een zoowel als bet ander maar 
ten deele waar. De schrijver van Onderzoek en Phan-
tasie en van Het Gesprek op den Drachen f els wordt 
wel degelijk behandeld, maar alleen om zijn per-
soonlijkheid, zooals die uit de brieven bleek, daarin 
terug to vinden. En dat de denkbeelden over filo-
logie van Bake en anderen in den breede besproken 
en Geels gedachten daarover werden aangeduid, wordt 
alleen en voldoende verklaard door Geels zinspelen 
op die denkbeelden in brieven aan Hamaker. In 
beide gevallen dus niet : biografie, onvolledig door 
gebrek aan kennis of kunde; maar: brieven-uitgaaf 
die de vorm is gaan aannemen van biografie.
Wat maakt bet uit - kan men vragen - hoe 
ge bet noemen wilt, als bet boek toch hetzelfde 
blijft ? - Dat zou zoo zijn, als er niet in de geest 
van de schrijfster een illuzie was opgegroeid, die 
haar helderheid verduisterde. - Hot is iets anders 
zich to zetten tot bet schrijven van toelichting tot 
een brieven-uitgaaf, iets anders zich to zetten tot 
bet schrijven van een biografie. Dit andere is aller-
eerst verschil van toon, en daarna verschil van eigen-
schappen. Als mijn stof zich schikt en mijn talent
MARTHA J. HAMAKER: JACOB GEEL	153
toereikt tot bondige uiteenzetting, dan is het een 
waagstuk dat talent en die stof to doen strekken 
tot een verhaal. In een verhaal had Diet de Geel. 
van de brieven de boeiende persoon moeten geweest 
zijn die door de Geel van de geschriften bijkomstig 
kon worden waargemaakt. Integendeel had daarin 
de Geel van al zijn werken door de brieven kunnen 
zijn geschakeerd. In een verhaal had niet het schrijf-
talent kunnen volstaan, dat in dit geschrift het 
beste is, de kloeke, bondige uiteenzetting van b.v. 
de bladzijden over de filologische Bake, maar er 
had een talent moeten aanwezig zijn, bekwaam tot 
voordragen en uitbeelden.
De fout van mej. Hamaker is nu Dog niet zoozeer 
dat de kunst van voordragen en uitbeelden haar in 
geringe mate zou eigen zijn, maar dat zij in een 
verbastering van die kunst vergoeding zocht. Er 
is een ouderwetsche omslachtige soort van voor-
dracht, die het weinig of niet belangrijke met be-
hagen uitstalt, en er is een schijnbare uitbeelding 
die aan valsehe of onnoodige beeldspraak de voor-
keur geeft boven het zakelijke woord. Aan deze 
beide is de schrijfster, toen zij haar oorspronkelijke 
bedoeling verzaakt had, verslaafd geraakt. De goede 
brieven-uitgaaf is er Diet alleen een zwakke bio-
grafie door geworden, maar tevens een to zwaar-
wichtig geschrift. Het sobere en lichtvolle proza 
van Geel nadert men nu langs gebogen volzinnen 
die onmeedoogend de tijd uitmeten, en langs beeld-
spraak-monumenten van bekende maar twijfel-
achtige schoonheid. En hoe vaster en deugdelijker 
van weg en werk de bouw is, hoe minder men zich 
verheugd gevoelt.
154	MARTHA J. HAMAKER: JACOB GEEL
Wanneer, in het begin van het boek, ons zal 
herinnerd worden dat Onderzoek en Phantasie tege-
lijk met de eerste nummers van De Gids verscheen, 
dan gaat het niet aan ons dit overbekende samen-
treffen meetedeelen in de volzin: „Toevallig kwam 
Geel to voorschijn met het beste van hetgeen zijn 
fijne geest had bewerkt, in den zelfden tijd dat een 
letterkundig j ong Holland, hooghartig neerziende 
op de in sleur gaande poeten en hun nasleep van 
duffe recensenten, zich als Gids dorst aanbieden op 
nieuwe wegen." Dit is ouderwetsch en omslachtig. 
Wanneer (bl. 66) men zeggen wil dat Bake ruim 
genoeg was om zijn beperkte studie to blijven voelen 
als deel van de levende wetenschap, dan is de uit-
beelding: „De ruime geest van Bake waakte ervoor, 
dat zijn voorwerp van studie, hoe klein een phenome-
non het ook was in het onmetelijk rijk van natuur 
en historie, niet een op zichzelf staand praalgraf 
voor hem werd, maar zich bleef handhaven als een 
levend deel der Encyclopaedie, die zelf steeds ver-
anderend, groeiend in de eene richting en elders af-
slijtend, aan haar deelen wijziging van beteekenis 
kan doen ondergaan," - dan is zulk een uitbeel-
ding er inderdaad geene, daar zij valsche en on-
noodige vormen in de plaats stelt van het zakelijke 
woord.
Door van haar oorspronkelijke plan of to wijken 
is de schrijfster in de figuren van een verkeerde 
stijl geraakt. Zij heeft ze fraai gevonden. Zij heeft 
niet gemerkt dat zij ijle dwalingen waren rondom 
het plan dat ze toch niet verlaten kon. Dat plan 
is van haar werk het waardevolle. De zorg daar-
aan besteed is echt en deugdelijk. En wanneer 
later niemand die Geel kennen wil verzuimen zal
MARTHA J. HAMAKER: JACOB GEEL	155
haar boek op to slaan, dan zal het vooral zijn om 
deze reden: dat zij voor de uitgaaf van Geels brieven 
aan haar grootvader zooveel pieteit, zooveel geest-
kracht, en zooveel degelijke en nauwgezette arbeid 
over had.

1907.
PORT 132,229,85,254,172,128
haar verhouding 
tot Potgieter.

Om Hilda Wijk voor ons to zien is het niet noodig 
dat wij van E. Wrangels werkj e een volledig verslag 
uitbrengen. Er is daarin veel waarin weinigen buiten 
Zweden zullen belangstellen. Ik bepaal mij tot het 
aanhalen van zulke gegevens als haar, innerlijk 
en uiterlijk, in hoofdtrekken kennen doen. Omtrent 
haar verhouding tot Potgieter vinden wij er enkele 
bizonderheden die uit brieven, gedurende en na 
zijn verblijf in Zweden door hem ontvangen, zullen 
worden aangevuld.

Hilda Virginia was de l lde Augustus 1810 geboren, 
als oudste dochter van Anders Magnus Prytz en 
Margaretha Magdalena Brink. Haar tweede naam 
had ze van haar grootmoeder van moederszijde, 
eene Krusell, die in het zesde lid afstamde van een 
dochter van koning Erik XIV. Haar wader handelde 
in suiker, wat - zooals wij weten - Potgieter in 
Antwerpen gedaan had. Een van zijn familieleden, 
G. R. Prytz, kon een brief schrijven in het Neder-
landsch.
Twintig jaar oud, was Hilda het mooiste meisje 
van Gothenburg. Rank en statig, met hemelsblauwe 
oogen en zeer blond haar dat bizonder fijn was, 
in haar heele wezen vol bekoring. Zij was bovendien, 
voor die tijd, zorgvuldig opgevoed: goed onderlegd 
in talen en geschiedenis.
In de papieren van Potgieter leert men een massa 
personen kennen die toentertijd aan het Gothen-
158	POTQIETER EN HILDA WIJK
burgsche gezelschapsleven deelnamen, - en om-
streeks '70 heeft hij zich door Hilda nog eens over 
hun lot laten inlichten. In het boekje van E. Wrangel 
vindt men diezelfde menschen in hun verwantschaps-
en zaken-betrekkingen en nu wij die weten, worden 
de brieven en aanteekeningen, die wij bezitten, ver-
staanbaarder. Wij behoeven nu tenminste niet meer 
to wanhopen aan de mogelijkheid, dat to eeniger 
tijd, iemand die in Gothenburg voldoende thuis 
zal zijn, een uitvoerig beeld ontwerpt van het lever) 
dat onze vierentwintigjarige dichter er heeft ge-
vonden en meegemaakt. Die stad - plotseling, 
gedurende het continentaal stelsel, schatrjjk ge-
worden als stapelplaats van de smokkelhandel - 
herbergde inwoners van een aantal nationaliteiten. 
Engelschen en Schotten, Duitschers en Franschen, 
waren er met de inheemschen niet alleen door zaken, 
maar ook door huwelijken verbonden. In en om dat 
degelijke en zindelijke oud-hollandsche kader - want 
de stad is hollandsch van oorsprong en voorkomen - 
bewoog zich een bevolking die, in een enkele stand 
tenminste, een schijn kon wekken van wereldsche 
en beschaafde veelzijdigheid. Dichtbij de stad, to 
Lerje, bij de familie Lorent-Castillon, kon Potgieter 
tafelen met doorreizende Schotten en Franschen; 
speelde hij in stukken van De Marivaux en Mich. 
J. Sedaine, samen met Zweden en vreemden, met 
ouderen en jongeren; vond hij belangstelling voor 
tooneel, muziek en letteren, en, in de gesprekken, 
geest zoowel als ernst en gevoeligheid. Verwant 
met de Lorents was de Engelschman John Nonnen, 
die bezitter was van het buiten Liseberg. Diens 
dochters Mary en Emily, de jongste bekend ge-
worden als schrijfster, waren bevriend met Hilda.
POTGIETER EN HILDA WIJK	159
Bals bij hen en bij de familie Engstrom worden 
vermeld. Eveneens muziekuitvoeringen en voor-
stellingen van een duitsch theater. Bij al zulke 
gelegenheden, zoowel als bij feesten van de stad, 
slede-tochten, bezoeken en gezamenlijke uitstapjes 
kon de hollandsche dichter, die eerst bij poozen, 
in de zomer van 1831, en daarna onafgebroken van 
half October '31 tot eind Dec. '32 to Gothenburg 
verbleef de blonde Hilda bewonderen. Hij bewonderde
niet haar alleen, maar ook de donkere Fanny Val-
lentin, die to Lerje mee komedie speelde, en die 
flog eens een diepe indruk op hem zou maken toen 
hij, naar Holland terugreizend, haar in Bremen 
weerzag. Maar het diepst bekoord was hij door 
Hilda. Zij nam niet mee deel aan bet komediespel 
to Lerje. En al zal hij haar de hulde betuigd hebben 
die een zoo bizondere schoonheid van hem vorderde, 
zich in ernst tot haar vrijers rekenen deed hij zeker 
niet. Aan vrijers ontbrak bet haar vast niet, zegt 
onze zweedsche schrijver. Maar wie haar h.uwen zou?
In de zomer van 1832 bleek bet Olof Wijk to zijn.

Olof Wijk was een van de voornaamste Gothen-
burgsche kooplieden. Geboren in 1786, was hij 
zesenveertig jaar oud geworden zonder to trouwen. 
Hij had wat anders aan bet hoofd gehad. Zijn vader 
was zeekapitein en hij had meegevaren totdat de 
Engelschman Christie hem deel in zijn zaken aan-
bood. Zoo bleef hij dan to Gothenburg, waar hij 
na de dood van Christie een eigen groothandel 
begon. Dat was in 1807. Zijn fortuin wies snel, 
zoowel als zijn aanzien. Door reizen beschaafde en 
oefende hij zich, won hij wichtige verbindingen. 
Van 1828-30 maakte hij een reis door Noord-
160	POTGIETER EN HILDA WIJK
Amerika. Maar reeds tien jaar vroeger was hij be-
gonnen voor stad en yolk allerlei verbeteringen 
tot stand to brengen. De geldmiddelen van de stad, 
haveninrichting, straatverlichting, beursbouw, slojd-
school, baden, beplanting van de stadswallen, alles 
werd door hem aangevat. Na zijn terugkomst uit 
Amerika stichtte hij het Matigheidsgenootschap 
voor arbeiders, bevorderde de zeilvaart op de Gotha-
elf. Hij ook was de eerste wiens zweedsche schip 
van het meer Wenern naar het meer Wettern voer.
Potgieter moest zulk een man evenzeer bewonderen 
als hij het Hilda deed. De woorden van bisschop 
Wingirdr ,Dat is een deugdelijk man, een die zich-
zelf gemaakt heeft en dat flink" zullen ook zijn 
gedachte wel hebben uitgedrukt. 't Is iets anders 
of hij daarom de zooveel oudere voor Hilda had 
weggelegd.
E. Wrangel zegt dat Potgieter to Gothenburg 
een dagelijksch gast in het huis van Wijk geweest 
is. Dat hij vertrouwelijk met hem omging zien we 
aan een aardig briefje dat hij bewaard heeft. In het 
Hollandsch vertaald, luidt het als volgt: „Wijk 
vraagt mijnheer Potgieter of hij naar Kenso wil 
rijden morgen vroeg om zes uur. W. heeft een 
plaats aan to bieden op zijn bok, zoo hij die wil 
aannemen: anders is 't het best dat mijnheer P. 
vanavond zijn paard bestelt." Hierop volgen onder 
elkander de namen Hilda, Cornelie, Wilhelmina, 
en daarachter: ,sterven! indien zij mijnheer P. 
niet mee op reis krijgen."
Cornelia en Wilhelmina waren zusters van Wijk.
Ze zijn ongetrouwd gebleven en waren later de

beminde en gevierde tantes van Hilda's kinderen.

Uit dit briefje blijkt wel, hoezeer Potgieter met
POTGIETER EN HILDA WIJK	161
Wijk bevriend was. 't Is gedateerd op 10 September 
(1832), stellig dus uit de verlovingstijd.
Hoe heeft Potgieter die verloving aangezien ? 
Het lijkt me niet onwaarschijnlijk dat de volzin 
die hij in Augustus van hetzelfde jaar aan mad. 
St. Brice schreef op Hilda betrekking had. ,Notre 
fiancee est charmante, maintenant on ose en parler 
librement. Elle porte son bonheur avec une grace 
et modestie au-dessus de tout eloge." 1) Een geluk 
dus waarop ze trotsch mocht zijn en waaronder 
bevallig en. bescheiden to blijven haar hoogste lof 
was. Zoo dachten ook anderen erover, o.a. zooals 
wij later zien zullen, Potgieters vriend Wilhelm 
Barkow.
Maar de Nederlander heeft meer gedaan dan zijn 
meening in een enkele volzin uitspreken. Toen hij 
een paar jaar later zijn „Schetsen uit Gothenburg" 
te-boek stelde, teekende hij daarin een meisje dat 
hij Ebba noemde. In mijn Leven van Potgieter opperde 
ik de gissing dat Ebba voor Hilda stond. Nu ik het 
boekje van Wrangel gelezen en ook de portretten 
van Hilda gezien heb, geloof ik dat er niet aan valt 
to twijfelen. Ja meer, ik kan eraan toevoegen dat 
de Arfwed, die in die schetsen voorkomt, Olof 
Wijk beduidt. Nog meer: de draad die door de 
schetsen heenloopt is geen andere dan het voor-
spel tot de verloving van Olof en Hilda.
Al was het maar als tegengeschenk voor de zweed-
sche geleerde die ons met de Wijks nader in kennis 
bracht, wil ik kortelijk mijn bewering waarmaken.

De „Schetsen uit Gothenburg" bestaan uit vier

1) Zie Groenewegen b1z. 77.
Verwey, Proza V	11
162	POTGIETER EN HILDA WIJK
gedeelten: het eerste een opstel over de stad en haar 
geschiedenis, - het tweede „een Diner bij een 
Zeehandelaar". Daarop volgen ,Een Landgoed in 
de Omstreken" en „De Zalmvangst". Bij deze sluiten 
zich onmiddelijk aan: „De Vertellingen in de Noord-
sche Drinkzaal".
De eerste van de schetsen dient ter inleiding, 
maar aan de maaltijd van de zeehandelaar maken 
wij met personen kennis. Daarbij zijn er twee met 
wie de humoristische schrijver het vinden kon, 
die hij bewonderde, met wie hij zich in gesprek 
begeeft: Ebba en Arfwed.
,,Zoo vergelijkingen in den oosterschen smaak u 
bevallen, stel u eene ranke lelie, liever nog een 
jeugdigen populier voor, die zijne bleek-zilveren 
kruin bij iederen ademtocht des winds zachtkens 
wiegelt, maar aan die gedurige bewegelijkheid iets 
waardigs en statigs huwt, en ge hebt een denkbeeld 
der rijzige gestalte en der aschkleurige blonde haren 
van de twintigjarige Ebba. U eene beschrijving to 
geven harer groote sprekende oogen, vol onschuld 
en liefde, van den keurigen omtrek van haar gelaat, 
dat aan Diana denken deed, ik zoude het vergeefs be-
proeven. De laatste vergelijking brenge u echter 
niet to zeer de koele jachtgodesse voor den geest, 
die liefst verboden vruchten plukte; Ebba vereenigde 
met de regelmatigheid barer trekken eene schulde-
looze coquetterie."
Het beeld van de slanke lelie komt in een brief 
van Wilhelm Barkow voor. Potgieter neemt het 
over, maar om het dan to vervangen door dat andere, 
van de populier, dat zoo oneindig beter de eigenaar-
dige schoonheid van Hilda ui.tdrukt.
Want voor wie de portretten van Hilda zagen,
POTGIETER EN HILDA WIJK	163
is het al duidelijk dat iedere trek in dat afbeeldsel 
ontleend is aan haar.
Een oogenblik later, en aan Ebba wordt Arfwed 
toegevoegd: „Een ongehuwd man, van iniddelbaren 
leeftijd, in wien ik, toen men rnij aan hem voor-
stelde, een van Gothenburgs eerste kooplieden had 
leeren kennen, had haar binnengeleid, en zij scheen 
door die oplettendheid van den vermogenden Arfwed 
gestreeld".
Woord voor woord slaat op Wijk en betreffende 
de gevoelens van het meisje is het oordeel hetzelfde 
als in de brief aan Mevr. St. Brice, die we aanhaalden. 
Een jonge sehoonheid, met de onschuldige behaag-
zucht die wij in vrouwen wenschen, gestreeld door de 
oplettendheid van de vermogende Arfwed.
Maar de volgende schets is die van „Een Landgoed 
in de Omstreken". Welk landgoed? Dat van Arfwed.
Bij Wrangel lees ik het volgende: ,Olof Wijk kocht 
in 1831 Jonsered, maar deed de bezitting over aan 
Gibson en Keiller" (Schotten die elk een van zijn 
zusters gehuwd hadden), „die er hun fabriek op 
aanlegden. Bokedal, dat hij reeds in de zomer van 
1832 bewoonde, nam hij in 1837 in huur".
Bokedal was het eigenlijke buitenverblijf dat 
behoorde tot bet grootere Jonsered.
,,Het kleine bekoorlijke Bokedal", zegt Wrangel 
elders, „ ligt bij Jonsered, vijf-vierde mijl van Gothen-
burg. Jonsered, het mooie goed waar de Save uit 
de Asp komt, was, zooals ik boven zei, gekocht door 
de zwagers Gibson en Keiller - welke laatste echter 
spoedig de fabriekswerkzaamheden daar opgaf -, 
en Olof Wijk, die reeds vroeger de gebouwen van het 
onder Jonsered hoorende Bokedal gehuurd had, be-
dong zich, in 1837, voor veertig j aar de pacht daarvan.
164	POTGIETER EN HILDA WIJK
,,Gedurende bet laatste jaar van de achtiende 
eeuw had de directeur van de Oost-Indische com-
pagnie, Marten Holterman, in bet zuidelijk deel van 
Bokedal, op een zeer hoog gelegen plaats, waaromheen 
de Save zich slingerde, een houten villa doen op-
trekken met twee verdiepingen en een kleine 
kolonade aan de zuidkant naar de stroom toe. 
Buitenlandsche kunsthandwerkers hebben, naar men 
zegt, eraan meegewerkt. Zoowel naar de stroom 
als naar de tuin, heeft men een verrukkelijk uitzicht. 
De tuin breidt zich in bet dal uit en wordt aan de 
eene kant begrensd door een bergrug begroeid met 
beuken, - de beuken die hier vroeger zeker in een 
grooter aantal waren hebben de plaats haar naam 
gegeven, - en aan de andere door een kleine beek 
die tusschen boomen stroomt". Dat was dus Wijks 
buiten Bokedal -- Beukendaal zouden wij zeggen. 
Zien wij nu Arfweds buiten in de beschrijving van 
Potgieter.
,,Stel u eene heuvelachtige streek voor, welke 
men bij ons bergachtig zoude noemen; zie op eene 
dier hoogten een landhuis in den Italiaanschen stijl, 
met een gaanderij op zuilen rustende, en heb van 
daar, indien een arme beschrijving bet vermag, bet 
volgende uitzicht. Een ruim grasperk breidt zich 
aan uwe voeten langs de helling des heuvels uit, 
aan de eene zijde door een diep dal afgesloten, 
onder welks dicht beukenloover gij een breeden, 
zandigen weg door ziet schemeren, aan de andere 
door een nog hoogeren heuvel, dan then waarop 
gij u bevindt, begrensd. Eene forsche beek stuwt 
hare wateren, verre beneden, over de steenrijke 
bedding; aan hare overzijde rijst bet strand glooiend 
op. Treed een weinig ter linkerhand en eene kleine
POTGIETER EN HILDA WIJK 165 
opening in bet loover dat daar den weg omzoomt, 
vergunt u alles to bespieden, wat van Gothenburg
naar Allandsas reist, of vindt gij weinig behagen in 
die voorbij rollende rijtuigen, - die zwaar beladen 
karren, - en zeldzamer voetgangers, welke op dezen
afstand - ik beken bet - iets van de verschijningen 
in eene tooverlantaarn hebben; zie ter rechter 
langs lien heuvel been. Welk een heerlijk verschiet 
van akkers, weilanden en bosschen, hier en ginder 
door een eenvoudig landhuis geschakeerd.! Hoe schoon 
steekt dat golvend graan bij dat Noordsche geboomte, 
die kronkelende vloed bij dat bloemrijk weiland 
of ! Wilt ge een trotscher schouwspel ? Plaats u 
nogmaals in bet midden der gaanderij, en sla bet 
oog op bet gindsche gebergte. Deszelfs toppen zijn 
kaal, slechts op enkele plekken groeit eenig mos 
op de ruwe steenklompen."
Wie nauwkeurig toeziet bemerkt tusschen doze 
twee beschrijvingen overeenkomst genoeg om to 
gelooven dat ze niet toevallig is. Hot huis in uit-
heemsche trant, de kolonnade, de tuin in bet dal, 
aan de eene zijde begrensd door een hooge heuvel, 
de beuken, de beek, de stroom in de verte, de weg 
van Gothenburg naar Allandsas, waaraan inderdaad 
Jonsered gelegen is, - bet is alles in de eene zoowel 
als in de andere voorstelling aanwezig. ' )
Hot buiten van Arfwed is hetzelfde als Bokedal 
en ook de Zweden mogen Potgieter dankbaar zijn 
voor de schildering van een plaats die in bun letter-
kundige geschiedenis een zekere vermaardheid heeft.
1) Mijn betoog werd in De Nieuwe (bids van Juni 1910 be-
vestigd door een uittreksel uit Potgieters papieren, daar door 
Dr. K. H. do Raaf uitgegeven. Tot de bladzijden in Het Noorden 
diende de hierin voorkomende (fransche)beschrijving van Bokedal 
klaarblijkelijk als voorstudie.
166	POTGIETER EN HILDA WIJK
Maar ons is het nu niet vooral to doen om het 
buiten. Wij willen er Ebba-Hilda, Arfwed-Olof, en 
het voorspel tot hun verloving zien.
Als Potgieter zijn ochtendwandeling door de tuin 
maakt, eerst door de koelte van het diepere dal, dan 
opstijgend onder de beuken, vindt hij in de kluize-
naarshut op de hoogte - alleen een zonnescherm.
,,- een groenkleurig zonnescherm met ivoren hand-
vatsel. Wie was mij hier voorgekomen ? Een blik 
op de lommerrijke rotskloof liet mijne nieuwsgierig-
heid onbevredigd; vergeefs daalde ik met vluggen 
schred de ruwe trappen af, in de berghelling gehou-
wen; - de stuivende golven van den stroom, die 
zich in vele kleine watervallen door deze engte 
een spoor baant, was het eenige wat er mij begroette. 
Veellicht is zij in gindsche grot gevlucht ? Maar 
reeds bij den ingang overtuigde mij de kille spelonk-
lucht dat hier geene schoone hare morgenuren 
zoude doorbrengen. En ecliter, wie anders zoude 
boven in de hut een zonnescherm hebben neergelegd ? 
Zoo zij verder gewandeld was, zij had die bescherm-
ster van haar fair complexion niet vergeten, alleen 
wanneer zij onder het dichte weefsel van het ge-
bladerte wegschool, behoefde zij dezelve niet. Doch 
wie was zij, waarom was zij hier, waar was zij ? 
IJdele vragen. Ik zag haar zoo min waar het witte 
schuim in wolken oprees, als waar het in groote 
paarlen aan de heestergewassen hangen bleef. 
Misschien is zij ginder, waar het water tusschen een 
paar granietklompen, die eene reusachtige kom 
vormen, ingesloten, den glans der uchtendzon terug-
kaatst, het is eene der sehilderachtigste plekken 
uit dit ruw maar schoon oord. Neen, klaag niet 
over het ongebaande spoor, - grijp then bruinen
POTGIETER EN HILDA WIJK	167
wortel of laat ik u de hand mogen geven, zie die 
berggeit beschaamt ons, doch wij zijn er! De te-
leurstelling spreekt uit uwen blik, zij is ook hier 
niet! Gij weigert den tocht met mij voort to zetten, 
wilt gij u niet als ik in de lommer van then hangen-
den beuk verschuilen ? Welaan, zoo vlij ik er mij 
alleen neder, haal mijn zakboek to voorschijn, en 
schrijf met mijn gelukkigerwijze pas gescherpt pot-
lood, eene Aanroeping aan mijne schoone Onbekende:

Waar 't windjen zachter ruischt door 't somber groen der 
[beuken, 
Als minde 't, zooals ik, der voog'len slepend lied, -

,,Maar hoorde ik niets ?

Zijn ademtocht weerhoudt om 't beekjen niet to kreuken, 
Dat in zijn zilvren vlak uw schoon een spiegel biedt, -

,,Maar dat was een zoeter geluid dan het getjilp 
van pluimgedierte;

Daar wacht, daar wacht ik u, mijn Allerliefste!
,,Wat ritselt ginder door het gebladerte? de bede 
is vervuld, ik hoor den lichten voetstap eener 
jeugdige schoone. De bonte kleuren van een schot-
schen plaid vertoonen zich schuins over mij, ben ik 
in de Hooglanden verplaatst, - is het Vinvela of 
Malvina ?
,,De kiok van het kasteel noodigt ten ontbijt; 
Ebba wist niet welke taal zij hoorde", riep Arfwed 
mij schertsende toe, ,wanneer gij in het vervolg niet 
bespied wilt worden.... "
,,,,Ik ben alleen", viel ik in en dacht Ebba to zien
168	POTGIETER EN HILDA WIJK
blozen; maar met bewonderenswaardige tegen-
woordigheid van geest sprak zij
,,,,Dat treft gelukkig: ge zult mijne moeder, bij 
bet naar huis wandelen, uwen arm wel willen aan-
bieden, zij bleef in de hut".
,,Zij was er zoo min toen wij naar boven waren 
gekl ommen, als toen ik alleen er den zonnescherm 
zag liggen; doch zij ontmoette ons, op weinige 
schreden afstands, uit den boomgaard komende. 
Ik dacht aan Hortense's verzekering:

Une fille est au mieux sous l'aile de sa mere,

en bood der nieuwe Mad. Sinclair mijnen arm".
Hoe bedekt ook uitgedrukt, de mededeeling is 
eenvoudig. Ebba heeft haar zonnescherm in de 
hut gelaten. De dichter die zich heeft neergezet hoort 
bet geluid van kussen in bet bout achter zich. 
Als bet paar, door zijn stem, gewaarschuwd, versehijnt, 
brengt zijn antwoord aan Arfwed, dat hij alleen 
is en dus voor bespieding niet hoeft to vreezen, 
Ebba niet aan bet blozen. Integendeel, zij verwijst 
hem naar haar moeder die in de nabijheid is. Geen 
verboden vrijerij - schijnt bet of ze zeggen wil - 
een verloving hebt ge bijgewoond.
In de volgende schets weet zelfs de oude knecht 
ervan. ,Had maar gezegd dat ik bet zadel van 
jonkvrouw Ebba wreef", bromt hij, als zijn meester 
hem roepen laat.
Langzamerhand is Ebba vorstin van bet feest 
geworden, en dat blijft ze. Als een zalm aan de haak 
is, mag zij in de woorden van haar minnaar een 
toespeling op zijn eigen lot voor mogelijk houden, - 
aanstonds, in de drinkzaal, waar de avond aan
POTGIETER EN HILDA WIJK	169
vertellingen gewijd wordt, grijpt haar kleine Band 
in bet mandje met namen en roept zij, schoone 
schikgodin, rustig uit wiens beurt bet is.
In hot voorgedragene is veel dat op lief de en huwe-
lijk, op oude-vrijerschap en fortuin betrekking heeft, 
- ,Het Vogelspel" van Tegner; ,Gustaf Wasa bij 
Eric Baner"; „Het arme Meisje" door Franzen; 
„ Gedachten van een Oude-Vrijer bij Jul-Afton"; 
,,Claes Hendrikszen" (een vertaling van Burns' John 
Anderson), - dit alles en meer waarin toespeling 
op het nieuwe paar zou zijn aan to wijzen. „Is dit 
cone waarschuwing voor mij ?" vraagt Arfwed als 
Herr Christian zijn oude-vrijersbespiegelingen ge-
eindigd heeft. Zelf draagt hij een gedicht voor, 
„Blanda" betiteld, dat de bruidsgebruiken van 
Dalarna en bun oorsprong -- het bedwelmen en 
verslaan van Taxe en zijn krijgsknechten door Blanda 
en haar maagden - bezingt.
Als, aan bet eind van de avond een van de gasten 
een harp aanslaat, en Ebba bet karakter van die 
toon omschrijft door to zeggen dat hij de bezwering 
is die de maagdenroover en watergeest Necken op-
roept, - biedt Arfwed haar de arm aan. ,Laat mij 
Neckens rol vervullen", zei hij.
Zeker zou het de moeite loonen de Schetsen en 
Vertellingen flog nauwkeuriger na to gaan. Beter 
nog zou bet zijn indien eon kunstvolle pen ze in 
bet zweedsch vertaalde. Zweedsche lezers zouden 
dan zien hoe de hollandsche dichter bet jonge paar 
dat hij onder zijn vrienden rekende gehuldigd en 
vereeuwigd heeft.
Dat paar heeft het nooit geweten. Toen een Van 
Eeghen, in 1843, met een aanbevelingsschrijvon 
van Potgieter de Wijks opzocht, vertelde hij bun
170	POTGIETER EN HILDA WIJK
dat diens ,Beschrijving van Zweden" hem tot een 
bezoek aan bet land bewogen had. Potgieter had 
hun zijn boek Het Noorden niet toegezond.en.
Een bizonderheid die ten overvloede mag worden 
toegevoegd: de naam Ebba was die van Hilda's 
jongste zusje, geboren in 1834, terwijl Potgieter 
met bet verwerken van zijn zweedsche herinneringen 
nog bezig was.

II

Vijf dagen na de bruiloft - die de 9de October 
1832 in bet huis van de Prytzen gevierd werd, en 
waartoe ook Potgieter was genoodigd - begonnen 
de Wijks een huwelijksreis in groote stijl, zooals - 
zegt Wrangel - in de toenmalige zweedsche toe-
standen iets bizonder ongewoons was. Per zeil-
schip voeren zij naar Harwich, - een vaart van een 
week -, waar ze een wagen naar Londen namen. 
Daar vertoef den ze een maand, en veertien dagen in 
Brighton, staken toen over naar Frankrijk, brachten 
een andere maand in Parijs door en kwamen half 
Januari in Marseille aan, vanwaar ze over Genua, 
Livorno en Civita Vecchia, per boot, naar Napels 
reisden. Dat was de heenreis, die na uitstapjes in 
de omgeving, tot Salerno en Paestum, de 6de Maart 
door een terugreis over Rome, Florence (een maand 
later) en Venetie gevolgd zou worden. Van daaraf 
ging de tocht wat sneller: over Milaan naar Geneve, 
naar Bazel, Straatsburg, en verder per boot naar 
Frankfort, Mainz, en de Rijn of tot Keulen. De 
Mei-maand was om. Nog een uitstap naar Belgie. 
En nadat bet paar in Keulen was teruggekeerd, 
voer bet met de stoomboot naar Rotterdam om van
POTGIETER EN HILDA WIJK	171
21-23 Juni to Amsterdam to zijn en een bezoek to 
brengen aan Potgieter. Over Hamburg, Lubeck en 
Kopenhagen bereikten de Wijks begin Juli Gothen-
burg, waar Hi.lda de 21ste van die maand van haar 
eerste zoon beviel.
Zij schreef later aan Tegner dat die reis de pret-
tigste tijd van haar leven was.
Hot waren niet enkel bezienswaardigheden die 
haar boeiden, maar ook gezelsehappen. Voor de 
rijke Wijk, die in de wereld van diplomaten en geld-
lieden overal zijn bekenden had, voor hem en zijn 
jonge vrouw bleven de plaatsen waar de aanzien-
lijken zich verzamelden niet gesloten. Zij verkeerden 
in de engelsehe en amerikaansche kringen van 
Parijs en Rome. Als voorname Zweden wier kroon-
prins gehuwd was in de familie van Napoleon konden 
zij to Parijs een nicht van hun koningin bezoeken 
en door haar bij de Bonapartes in Italie worden aan-
bevolen. In Rome zagen zij dan ook de leden van 
die vorstelijke familie evenzeer, als zij er bezoeken 
aflegden bij de beroernde Thorwaldsen en de zweed-
sche kunstenaars Bystrom en Fogelberg.
Om zoo to reizen moest Hilda de kunst verstaan 
zich voortedoen. Dat zij die kende ziet men aan 
het geteekende portret van 1834 dat voor het boekje 
van Wrangel is weergegeven. Bewonderenswaardig 
rank verheft zich daar de pals op de zacht afloopende 
schouders. Halsketting en oorhangers van medaillons, 
waarschijnlijk cameen in goud gevat, en door gouden 
kettinkjes verbonden, versieren haar en doen het 
blank van de huid en de zuivere lijnenronding uit-
komen. Met de achteloos omgeworpen boa op het 
links en rechts over de borst geplooide hoogge-
gordelde kleed met de pofmouwen, -met de breed-
172	POTGIETER EN HILDA WIJK
beveerde fluweelen tocque op bet gouden haar, 
uit bet midden naar beide zijden gekamd in drie 
over de slapen liggende krullen, - met het tronende 
vooral dat haar hooge en fijne gestalte eigen scheen, 
-- moet zij volmaakt bekwaam geweest zijn om 
naast de statige, zooveel oudere man optetreden.
De vrienden hadden een goede dunk van haar. 
Zij geloofden werkelijk dat zij nu had wat zij wen-
schte. Als Wilhelm Barkow, in de brief die ik al 
noemde, berichten vermeldt die het paar uit Livorno 
naar Gothenburg gezonden had, dan heeft hij enkel 
woorden voor de hulde die de jonge vrouw geboden 
wordt: „In der Metropolis Frankreichs ist die 
liebenswurdige junge Commerz-Rathin hoch ge-
feiert gewesen, and welchen Eindruck wird these 
nordische schlanke Lilie erst in den Zirkeln Roms 
and Florenz's machen ?" Zou,,die Feier zu vornehmer 
Zirkel" haar wel .,zutrdglich" zijn ? - vraagt hij, - 
daar zij ten slotte weer terug moet naar die van 
Gothenburg? Maar ,es ist ein Gliick dass die junge 
Frau einen so schon ausgebildeten Geist hat" zegt 
hij dan.
Wrangel schrijft: Olof Wijk hield er van zich 
voortedoen; Hilda ook, maar ze was daarom niet 
minder huiselijk.
Ons, wie bet er om to doen is het karakter van 
Hilda zoo scherp mogelijk omtetrekken, treft weer 
bet meest een uitspraak - de laatste - van Pot-
gieter over Ebba. „Zij had meer behoefte aan weelde 
dan aan liefde," luidt die. In een tusschenzin ge-
geven, is ze voor ons de hoofdzin bij uitnemendheid.
Weelde, - en daardoor de houding en de waar-
digheid, die bij haar uiterlijke verschijning paste, 
en waarin ze graag leven wou. Haar liefde was de
POTGIETER EN HILDA WIJK	173
genegenheid van de man die haar door zijn voorbeeld 
zoowel als door zijn vermogen tot bet gewenschte 
leven in staat stelde.
Hartstocht behoefde ze niet en gaf ze niet. Diepte 
van onbezonnen gevoelens zou de schoonheid mis-
schien maar gestoord hebben, die zij levenslang 
voor haar beste en heilzaamste gaaf erkende.
Toen de Wijks Potgieter bezochten kon hij zich 
overtuigen dat bet huwelijk Hilda niet had teleur-
gesteld. Ze genoot de prettigste tijd van haar levee, 
ze wachtte een kind, ze voelde zich opgewekt en 
sterk genoeg om haar vrienden to bezoeken en haar 
reis voorttezetten.
Hij die haar bewonderd had zonder om haar to 
zuchten, kon nu nog eens - en onbevangener dan 
ooit, mocht men meenen - bet beeld van de benijden 
in zich opnemen.
Een zeker benijden van juist hun geluk kan zijn 
onbevangenheid gestoord hebben.
Bij hun vertrek en nog maanden daarna geloofde 
Potgieter dat bij naar Zweden terug zou gaan. 
Stellig nog in Februari toen hij aan Barkow schreef. 
Zijn hospita in Gothenburg hield - schijnt bet - 
tegen de lste April een kamer voor hem in gereedheid. 
In Holland bad hij voorloopig niets anders dan een 
agentuur van de firma Heeren en Co. en zijn be-
trekkingen met de zweedsche vrienden.
Ook de Wijks hadden gemeend dat hij naar 
Zweden, en dan in hun gezelschap, zou terugkeeren.
Maar toen ze kwamen was daar geen sprake van. 
Hij moest trachten zich in Amsterdam to vestigen. 
Hij wist dat gedurende tal van jaren zijn geluk niet 
in weelde - en ook niet in liefde - zou gelegen zijn.
174	POTGIETER EN HILDA WIJK
Potgieter heeft, na 1833, de Wijks niet weerge-
zien. Wel bleef een verhouding van hem tot Hilda, 
die later mischien nog in beteekenis gewonnen heeft. 
In zes of zeven eerstvolgende jaren werd hij de 
bewerker en uitgever van zweedsche geschiedenis en 
gedichten. Zij werd de gevierde vriendin en, in 
zekere zin, de beschermvrouw van Zwedens voor-
naamste dichter Esaias Tegner.

Al in 1834, toen zij met haar man in Stockholm 
vertoefde, vanwege de Rijksdagzittingen, maakte 
zij op de oudere letterkundige groothcden daar, 
de diepste indruk. Daar was de bejaarde hofmaar-
schalk Bernard von Beskow, de nog oudere, immers 
zeventigj arige, gewezen gezant Carl Gustaf von 
Brinkman, - en ook Tegner, op dat oogenblik 
een vijf en vijftigjarige. Brinkman, die een aantal 
ongedrukte gedichten van Tegner in handschrift 
had, leende haar de eerste zangen van Gerda, maar 
kon haar niet veroorloven ze of to schrijven. Tegner 
verleende haar dat verlof zelf - zij schrijft bet 
later aan Potgieter, en ook dat zij naar de heldin 
van dit gedicht haar dochtertje noemde, dat in 
1843 geboren werd.
Ook in Gothenburg en op Bokedal vereenigden 
de Wijks niet enkel kooplieden en fabrikanten, 
maar tevens staatslieden, geleerden en kunstenaars. 
En in stad en op bet land was de liefste en meest-
gevierde gast de beroemde dichter.
Tegner, bisschop en huisvader, was temidden van 
de zweedsche christenheid een soort romantieke 
Griek gebleven. Hij kon bet maar noode verkroppen 
dat de schoonste vrouw van Zweden een man 
behoorde, die maar zeven jaar jonger dan hijzelf
POTGIETER EN HILDA WIJK	175
was. Verwend en prikkelbaar - een leverzieke die 
in waanzin zou eindigen - deed hij al wat hij kon
om Hilda to zijnen bate uit haar rust to lokken. 
Maar hij slaagde niet erin. De biecht van 1837 -
toen hij door storm en regen vijf palen ver naar 
Bokedal reed, om Hilda op het geweten of to doen
getuigen of zij werkelijk haar man zoo liefhad als 
ze voorgaf - was een krachtproef, die ze doorstond, 
en nog eens schriftelijk bevestigde. Een bij de 
brief ingesloten haarlok kon tegen de teleurstelling
moeielijk opwegen. Het gedicht ,Waarschuwing" 
was de natuurlijke uiting van een gevoel dat niet
to weerhouden was.

Dus niet beminnen wil je. Hilda zal
Zonder betoovering, maar zonder val, 
Gevoelloos treden door het leege leven,
Blind voor het schoonste wat haar werd gegeven. 
Wat of dan dat blauwe oogenpaar beduidt, 
Heemlen, waar elk een engel van besluit, 
Niet englen, neen, maar liefdegoden, schoone 
Jonglingen die azuren kleeding toonen. 
Wat wil je mond, gespleten rozenknop 
Ten kus geschapene tot de roos zwelt op. 
Wat wil je huid, van koloriet een wonder, 
Een sneeuwwit gaas met rozerood eronder, 
Dat zacht vergloeiend avondrood gelijkt 
Als pas de ster zich in de golf bekijkt. 
Wat wil die ziel van schoonheid, het behagen, 
Door alle grieksche gratien saamgedragen, 
Die over heel je wezen toovrig zwol, 
Lieflijk verheugende en van liefde vol. 
Heeft de natuur dat alles maar gelogen ? 
O neen, in geen zou liefde meer vermogen: 
Liefde die uitvloeit door het hemelrond, 
Met je oogen ziet en ademt met je mond.
176	POTGIETER EN HILDA WIJK
Verzuim jezelf niet, Hilda. Want geschapen
Tot iets is 't leven toch. Zal niemand rapen, 
Daar toch natuur plantte, met rijke hand, 
Een paradijs, een weeldrig rozenland, 
En rozenlandschap, je gemoed doorbloeiend, 
Dauwfrisch van geuren en met kleuren gloeiend. 
Laat het niet welken. In je hart, mijn lief, 
Schreef de Natuur - zij zelf - een liefdebrief. 
Lees die of leg hem uit, al naar je denken. 
Levensgeluk wil je die giftbrief schenken. 
En weet, levensgeluk, mijn Hilda, is 
Niet stomme rust, niet eeuwge ontkentenis. 
Het is verrukt zijn, het is dwepens toover: 
Een hartstoon, niet een suizen in het loover. 
Wanneer de maan schijnt over Beukedaal, 
Een hemelsage met verlangens kwaal, 
Wat murmelt water dan, wat gonzen boomen, 
Wat fluistren zangen die de nacht doorstroomen ? 
Liefde, ach, liefde is het eenge woord dat voert 
Tot levens raadsel. Al wat ons ontroert 
Blijft een mysterie totdat zij 't verklaarde, 
Zij, reine en hemelsche, de godgebaarde. 
Durf daarom liefhebben, omdat je 't kan. 
Wees zelf gelukkig en vertroost een man, 
Neen, maak hem zalig. Sterfelijke menschen 
Kunnen geen zaligheid dan deze wenschen 
Te voelen hoe je hart, het trouwe, slaat 
Tegen een ander dat je gansch verstaat, 
Dat je gedachten denkt en voelt je voelen. 
Gelukkigen : geen vrienden die bedoelen 
Als een to zijn, maar tweeling-zielen, rein 
Elkanders beeld, elkanders wederschijn. 
Voor zulke is niets onder de zon meer eenzaam, 
ledre beweging, iedre pols gemeenzaam. 
Zie niet voor zonde zulk een liefde aan. 
Die zonde hebben goden-zelf begaan, 
Van Rome en Hellas de verheugde goden,
POTGIETER EN RILDA WIJK	177
Wien blijde en groote altijd hun hulde boden, 
Wier namen blijven in herdenkings zaal
Als Lang met ons verdween de monnikenmoraal.
Al weer twee jaar later schreef Tegner aan zijn 
vriend, bisschop Wingard: „ Ik houd onbeschrijfelijk 
van haar en erken dat ik werkelijk verlang naar 
haar. Het helpt niet dat ik dagelijks mij blind zie 
op haar portret, dat bovendien niet heelenal lijkt.... 
Zij is buiten kijf de eerste vrouw in Zweden, en waar-
voor zal ik haar dan niet verkiezen voor alle anderen. 
Want zeg mij, waartoe ben ik er eigenlijk, indien niet
om het schoone to beschouwen, lief to hebben en to 
aanbidden. Dat is een natuurfout, die ik nooit kan 
afleggen, hoe oud en grijs ik word."
De vraag van Potgieter: in hoeverre heeft Hilda 
behoefte aan liefde ? - was ook de zijne. Maar anders 
dan Potgieter kon hij niet op een afstand staan en 
in geestelijke liefde het geluk van zijn leven vinden. 
De vraag plaagde hem, liet hem niet los en telkens 
weer moest hij, nu in bittere dan in weeke stemming, 
aan zijn tweestrijd lucht geven.
,,Wat zal ik je wenschen met het nieuwe jaar?" 
schreef hij 8 Januari '39. „Je hebt een man die je 
zelf zegt dat je zoowel waardeert als liefhebt. - 
Maar een enkele zaak ontbreekt aan j e geluk. Ik 
moet oprecht zijn en bekennen dat er tweeerlei liefde 
is. De eene leliewit, onschuldig, kalm, en ook een 
weinig kouder dan de andere, die rozerood is, bet 
heele wezen van de mensch in beslag neemt en niet 
zoo nauwkeurig narekent hoe hij aldoor zich op of 
neer zal wenden naar de ijdele en burgerlijke ver-
houdingen van het maatschappelijk leven. De andere 
liefde heeft zeker zijn kommervolle, ja smartelijke
Verwey, Proza V	12
178	POTCHETER EN HILDA WIJK

uren, maar zelfs zoo heeft zijn dwepende betoovering 
waarde, ja werkelijk de hoogste waarde. Op de 
eerste heb ik niets tegen, dan dat hij eigenlijk niet --
liefde is. Maar het kan zijn dat men die ontberen kan, 
en zich gelukkig voelen zonder zijn vuurproef. 
Het ]even gaat dan voort als een kalme vloed, 
zonder waterval en met nauwlijks merkbare bewe-
ging; de sterren des hemels spiegelen zich daarin 
ook ofschoon iets bleeker. Jij, met je lelieblanke, 
rustige, harmonische zin hebt j e gehech.t aan deze 
l.iefde en vindt je daarmee tevreden. De andere, de 
rozeroode, is een toover- en duizelhoofd, die kopje-
buitelt door het leven, en die veel genoegen en 
weinig rust heeft en geeft. Indien jij idyllen leeft, 
zoo hij louter dithyramben. Beide zijn ze zeer schoone 
dichtsoorten, hoewel het waar is dat mijn natuur 
naar de laatste neigt."
Voor en na erkende hij dat zij even goed als 
schoon was. Zoo ook in het albumblad van 1838. 
Maar het eind was dan weemoed.
Er zijn twee soorten schoonheid, schoone Hilda. 
Een uiterlijke, door de kunst to beelden,
Een innerlijke, liever voor het hart.
Die is van God: zijn best gedicht is dat.
Gedicht dat engelen en menschen lezen. 
De weerschijn is bet van zijn eigen wezen.
Gelukkig jij die beide in je vereent,
Met schoone vorm een reine ziel vereent. 
Bewonderd, dierbaar zoo aan land als stad. 
Een lelie, maar met hemeldauw op 't blad. 
Hoe Hemels dochter op haar Vader lijkt! -
Jij bent gelukkig, jij! maar arme wij.
Tegenover al die uitingen bleef Hilda de trouwe
POTGIETEIt EN HILDA WIJK	179
zorgzame vriendin, die de mensch Tegner liefhad en 
de dich.ter eerde. Zij was niet enkel de door hem 
gevierde, maar tevens de beschermvrouw die zorgde 
voor de verbreiding van zijn roem.
In de herfst van 1835 bezocht de amerikaansche 
dichter Longfellow Gothenburg en is acht dagen de 
gast van de Wijks geweest. Toen hij in zijn land 
terug was schreef hij een opstel over de Frithj of-
saga en vertaalde stukken ervan. Wrangel merkt 
op dat Hilda en haar man zijn belangstelling in 
Tegner wel zullen hebben aangewakkerd. En hij 
laat erop volgen dat tot Potgieter de verhouding 
eveneens was.

Zien we nu de brieven die Potgieter ontvangen 
heeft, dan is daar eerst een van 2 Januari 1833, uit 
Parijs, klaarblijkelijk het antwoord op een 11 Novem-
ber van het vorige jaar uit Gothenburg gezonden 
schrijven. Hij is van Wijk, schertsend met de jongere 
vriend die nog niet gehuwd is, jolig, voldaan met 
zichzelf en met zijn huwelijk. Een groet van Hilda, 
eraan toegevoegd, is vrij stijfjes. Een volgende is 
gedagteekend 28 Augustus 1838. Hij is ook van 
Wijk: vriendschappelijk en hartelijk. Weer heeft 
Hilda iets eraan toegevoegd. Maar nu iets van be-
teekenis. „Een bezoek van U zou ons altijd lief zijn 
geweest, maar in een opzicht deze zomer meer dan 
anders : ik kon U dan hebben doen kennis maken met 
Bisschop Tegner, die van de zomer lange tijd op 
Bokedal v erbleef. Als ik me wel herinner, beloofde U 
mij een eigen vertaling to zenden van zijn Axel? 
Ik heb die belofte niet vergeten - ofschoon ik zelf 
geen hollandsch versta, zal ik als zweedsche toch 
trotsch erop zijn Tegners arbeid in Uw moedertaal
180	POTGIETER EN HILDA WIJK
to zien overgezet." Hot kan wel zijn dat hij een 
vertaling van Axel al bij haar bezoek aan Amsterdam 
had toegezegd. Hij kon toen ook reeds begonnen 
zijn met de Tegner-vertalingen, die in het eerste 
deel van Het Noorden uitkwamen. Misschien had 
ook Baron bell die de brief meebracht waarop deze 
een antwoord was, iets omtrent deze en andere 
vertalingen van Potgieter meegedeeld.
De derde brief, van 24 Januari 1844, is geheel 
door Hilda. Potgieter had, bij schrijven, meegegeven 
aan de Heer van Eeghen, gevraagd wanneer ze met 
Tegner kennis maakte. Zij licht hem daaromtrent 
in, als ook omtrent de laatste uitgaaf van Frederika 
Bremer. Tegelijk vertelt zij hem dat hot vorige jaar 
het tweede deel van een rede van Tegner verschenen 
is. Zij weet nu ook dat Potgieter een beschrijving 
van Zweden heeft uitgegeven. Zij veronderstelt dat 
hij vragen zal waarom ze haar dochtertje Gerda 
noemde, en geeft op de volgende ingewikkelde 
manier antwoord: ,Soms raakt men, zonder het 
zich to kunnen verklaren, gehecht aan personen, 
plaatsen, en ook namen, en dat is nu mijn geval. 
De eerste van die naam was de dochter van de reus 
Fin, welke Fin volgens de sage de Dom van Lund 
bouwde. Dat heeft Tegner gebruikt als onderwerp 
voor een gedicht genaamd Gerda, hetgeen ik niet 
weet of hij voleindigd heeft, maar waarvan hij mij 
de twee eerste zangen in afschrift schonk. Goddelijk 
schoon is het". Potgieter heeft die brief, die bovendien 
over gemeenschappelijke bekenden een groot aantal 
mededeelingen bevatte, onmiddelijk beantwoord. 
Vandaar een vierde schrijven, de 27ste April van dat 
jaar. ,Uw brief van de 16de Febr. haast ik mij nu to 
beantwoorden, want William Gibson, die zoo even
POTGIETER EN HILDA WIJK	181
kwam afscheid nemen, met hot oog op een reis 
die hij morgen beginnen wil, zegt waarschijnlijk 
ook Amsterdam to zullen aandoen. Ik wil daarom 
gebruik maken van de gelegenheid om U het tweede 
deel van Tegners rede to zenden, alsook een 
gedicht van de vroegere aartsbisschop Wallin, 
(Zwedens grootste kanselredenaar), in de Zweedsche
Akademie na zijn dood voorgelezen. Tevens een van 
Tegner, voorgelezen bij dezelfde gelegenheid. Ze 
zullen zeker beide in Uw smaak vallen. Dat van 
Wallin vind ik een meesterstuk, welks gelijke ik niet 
geloof dat in eenige andere taal wordt aangetroffen. 
Mijn tijd is zoo beperkt dat ik mij niet kan herinneren 
welke werken onlangs versehenen zijn, waarin Ge 
zoudt kunnen belangstellen. Over Frederika Bremer's 
,,Een Dagboek", dat met Kerstmis uitkwam, zijn 
de meeningen zeer verdeeld geweest. Wenscht U het, 
laat het mij dan weten; daar er waarschijnlijk tegen 
de zomer gelegenheid op Amsterdam zal zijn. V4 'at 
het gedicht Gerda betreft, zoo bezitten slechts ik en 
enkele anderen het in handschrift, onder voorwaarde 
het niet uit to leenen, waarom ik het U ook niet 
zenden durf. Van de vertaling die U gemaakt heeft 
van eenige van Tegners gedichten, wenschte ik 
zeer dat U hem een afdruk wilde zenden, of on-
middelijk, of door mij. Hot zal hem natuurlijk 
vleien en genoegen doen. Ook ik zou wenschen er 
een to bezitten, ofschoon ik geen hollandsch versta."
Deze aanhef teekent het volledigst - voor zooveel 
Potgieter aangaat - de verhouding die Wrangel 
heeft aangewezen: ook tegenover de dichters in het 
buitenland heeft Hilda Wijk zich als de vriendin. 
van Tegner, als de bevorderaarster van zijn belangen 
en zijn room beschouwd.
182	POTGIETER EN HILDA WIJK
Tegner stierf. Potgieter gaf geen gevolg aan de 
herhaalde uitnoodiging van de Wijks hun nog eens 
een bezoek to brengen. Ook de nadrukkelijke mede-
deeling (in het laatst aangehaalde schrijven) dat
„Mamsell Fanny Vallentin" ongetrouwd gebleven 
was, lokte hem niet naar het noorden.

In 1856 stierf Wijk. In 1862 gaf Potgieter zijn 
uitvoerige studie over Tegner uit. In 1868 schreef 
hij weer aan Hilda: de 20ste Juni zond zij hem in-
lichtingen over tal van zweedsche kennissen. Kort 
daarop stuurde hij haar een pak boeken, klaarblijke-
lijk ook het onlangs verschenen eerste deel van zijn 
gedichten. Zij antwoordde met nieuwe inlichtingen 
de 12de Augustus 1869. Haar laatste brief is van 
26 Mei 1870, nadat Potgieter haar met de verloving 
van haar zoon had geluk gewenscht.1)

Hilda Wijk stierf eerst in 1890. Zij was niet alleen 
in haar eigen land de bewonderde schoone geweest, 
zoodat Von Brinkman betreurde dat Tegner niet 
naast de gestalten van Ingeborg en Gerda het 
Hilda-type in zijn poezie vereeuwigd had, - maar 
ze was tevens tegenover Potgieter de vertegen-
woordigster van Zweden en zweedsche dichters 
gebleven, en de eenige tot wie hij zich wenden kon, 
toen hij, alvorens overtegaan tot het schrijven van 
zijn ,Nalatenschap", zijn schoonste jeugdjaren her-
denken wou.
1910.
1) Het schrijven waarbij hij het deed, en tevens nieuws
omtrent zweedsche boeken vroeg, is in klad onder zijn papieren. 
Van do Heer Erik Wijk to Gothenburg ontving ik bericht ,,dat 
geen herinneringen of brieven van de Heer Potgieter bij do 
familie Wijk voorhanden zijn."
DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN
VAN VONDEL

Het boek van Dr. Leendertz is een zorgvuldig ge-
schreven handleiding tot de studie van Vondel. In 
elf hoofdstukken voorafgegaan door een Inleiding 
en gevolgd door een Register, bevat het een overzicht 
van Vondels lotgevallen en werken, waarbij tot het 
vaststellen van bizonderh.eden en tijdsorde rekening 
gehouden is met de nieuwste gegevens. Een poging 
werd door de schrijver wel gedaan ozn een beeld to 
ontwerpen van de dichter, maar hij bepaalde zich 
daarin tot de verklaring dat Vondel een ernstig, 
degelijk en weldenkend mensch was, buitengewoon 
vlijtig en, vooral in zijn latere arbeid, keurig op de 
geslachten en verbindingen. Ik weet wel dat hij nog 
meer van hem zegt, en dat meerdere zal straks ook 
nog wel ter sprake komen, maar dit was de hoofdzaak. 
De stijl van Dr. Leendertz heeft een soort verbeel-
dinglooze stelligheid. Ik herinner mij, van leerboeken 
uit mijn j eugd, volzinnen als de volgende : „De 
walvisch, hoewel het voorkomen hebbende van een 
visch, is een zoogdier. Terwijl hij een lengte heeft 
van honderd voeten, is zijn keelgat zoo klein dat 
er niet meer dan een haring tegelijk door kan. Uit 
zijn vleesch stookt men traan; zijn tanden doen als 
baleinen dienst." In dezelfde trant schrijft Dr. Leen-
dertz: „De bruidegom was, evenals de 17-jarige 
dichter, Doopsgezind en to Keulen geboren. Hij
184 DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL
woonde nu to Hamburg. De bruid woonde in de 
Warmoesstraat, en was dus, zooal geen burinnetje, 
dan Loch zeker eene bekende van Vondel." Doze 
stiji, evenwel, is niet enkel een van zakelijkheid, 
maar ook van verbinding en gevolgtrekking. Laat 
ons zien in welke gevaren een geleerde zich begeeft, 
die, in het vaststellen van feiten onovertreffelijk, 
de geleerde stelligheid die hem daarbij zoo good 
staat, overbrengt in zijn bespiegelingen.
Wij zouden graag weten hoe Vondels vrouw ge-
weest is.
,,Vat voor eene vrouw was Mayken ? Geen por-
tret vertoont ons haar uiterlijk. En wat erger is, 
ook van haar innerlijk kunnen wij ons slechts een 
zeer onvolledig beeld vormen. Brandt zegt alleen 
dat zij „een kloeke en verstandige huishoudster" 
was. Dat zegt zeker weinig voor een tijd, zoo rijk 
aan kloeke en verstandige vrouwen. Bovendien heeft 
Brandt haar persoonlijk niet gekend en schreef dit 
zeventig jaar later. Geen der tijdgenooten spreekt 
ook slechts met een enkel woord over haar. Hot 
liefst zouden wij trouwens weten, hoe de bruidegom 
zelf over haar dacht, wat hem 't meest in haar 
bekoorde, wat hij voor haar gevoelde. Doch geen der 
vele gedichten, die hij haar zonder twijfel toege-
zongen heeft...."
Uitmuntend. Wij hebben geen portret van haar, 
Brandt zegt wat hij gelooft, en overigens niemand, 
ook Vondel niet, heeft een woord over haar nage-
laten. Maar nu die ,vele gedichten" en dat „zonder 
twijfel". Aan stelligheid in de uitdrukking ontbreekt 
het niet; maar op wat voor grond? Er is er geen, en 
Dr. Leendertz is, zonder hot to beseffen, in de gevolg-
trekking geraakt, waarvoor geen naar veel zijden
DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL 185
ziende verbeelding hem wist to waarschuwen. En nu 
hij erin is, raakt hij er verder in.
„Eerst na haar dood heeft hij eenige verzen aan 
haar gewijd, waaruit ten duidelijkste blijkt dat zij, 
hoezeer zij zich ook bescheiden op den aehtergrond 
hield, levendig deel nam in zijne dichterlijke werk-
zaamheid en trotsch was op haren begaafden echt-
genoot."
Onjuist: dit blijkt niet eruit. Er blijkt uit dat 
Vondel veel van haar hield; de regels:

Marie, al laat ge mij alleen,
Uw vriendschap, uw gedienstigheen 
Staan eeuwig in mijn hart geschreven -

verraden dat onweersprekelijk; evenzeer valt aante-
nemen dat hij zich niet, zelfs niet in de verbeelding, 
tot het voortzetten van zijn werk door haar had doen 
bemoedigen (want dat is de rol die hij haar in dit 
gedicht heeft opgedragen) indien hij meende dat zij, 
bij haar leven, voor dat werk onverschillig was; 
maar dit is minder dan het „ levendig" deelnemen, 
en bet „trotsch zijn" op haar echtgenoot, van Dr. 
Leendertz. Het is daarentegen niet minder dan we 
vereenigbaar achten met het feit, dat Brandt, op 
het gezag van anderen, „een kloeke en verstandige 
huishoudster" in haar gezien heeft. Mayken de Wolff, 
gelooven we, heeft van haar man gehouden, zoozeer 
dat zij niet alleen voor hem en bet gezin zorgde, 
maar ook zijn zaken dreef, en haar belangstelling 
in zijn werk, en de invloed van haar nabijheid, zijn 
zoo groot geweest dat hij niet alleen dit gedicht 
aan haar wijdde, maar ook erkende dat door haar 
dood zijn ,couragie" een ,krack" gekregen had.
186 DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL
Arme Brandt, die zijn inlichtingen toch van tijd-
genooten, allicht van Vondel zeif, gekregen heeft. 
Van Vondel ? Neen, zegt Dr. Leendertz, en nu raakt 
hij eerst onredbaar in het moeras van zijn gevolg-
trekking, - neen, die levendige belangstelling en 
die trots laat ik me niet ontrooven. „Met vreugde 
heeft Vondel zich dat later zeker dikwijls herinnerd 
en aan zijne vrienden verteld, wanneer hij in dank-
bare herinnering de trouwe gade roemde. Ongeluk-
kig heeft Brandt dit niet good begropen -"
Zoudt ge dit nu achter zulk een voorzichtig ge-
leerde gezocht hebben ? Dit is nu de verbeeldinglooze 
stelligheid die hem parten speelt. Of zou werkelijk 
de verbeelding-zeif hem verlokt hebben ? Brandt 
zegt: Vondels ,gedaehten liepen op wat anders 
(dan de nering), op het dichten, zoodat hij 't koopen 
en verkoopen op zijn ega liet staan, en zij hem zijn 
drift volgen." Als Dr. Leendertz dit gelezen heeft 
keert hij Brandt en alle bewijslastige wetenschap 
de rug toe. Dit moest er nog bijkomen, roept hij 
uit. „Vondel, opgegroeid en levende in eenen kring 
van neringdoenden, die door noeste vlijt hunne 
kleine winkeltjes uitbreidden tot groote handels-
huizen, bekend zoover de fiere driekleur der Zeven 
Provincien wapperde over den Oceaan, Vondel zou 
op 23-jarigen leeftijd de zaken aan zijne vrouw 
hebben overgelaten, om zelf to gaan dichten! En 
eene kloeke, verstandige jonge vrouw uit die krach-
tige eeuw zou zich aangetrokken gevoelen door een 
droomer, die haar zijn work liet doen! Geloove, wie 
het kan!"
De argumenten, waarmee Dr. Leendertz zijn oor-
deel tracht to staven, kunnen we helaas niet aan-
nemen. ,Toen zijn vrouw gestorven was, dichtte hij
DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL 187
meer dan bij haar ]even." Zeker, maar waarom zou 
hij, met toenemende kracht, niet een grooter aantal 
rijpe gedichten gemaakt hebben, ondanks dat de 
zaak nu op hem alleen rustte. Die langer-ademige 
Konstantijn heeft hij dan toch opgegeven. En kan 
niet vooral op dit tijdperk zijn mededeeling aan 
Antonides to betrekken zijn: dat hij woekeren moest 
met het overschot van zijn tijd? ,Zijn zaak is niet 
achteruitgegaan". Des to beter; Brandt beweert 
ook niet dat hij een slecht koopman was, maar 
alleen dat hij, zoolang zijn vrouw leefde, koopen en 
verkoopen aan haar overliet.
Het is niet noodig uit de overgeleverde en geboek-
staafde gegevens meer to lezen dan ze inhouden. 
Ook Van Lennep houdt zich, al gebruikt hij andere 
woorden, vrijwel aan Brandts verklaring. Maar de 
beer Leendertz is het die, gedreven door de fantazie 
van een „brave degelij lie ernstige werker"' en echt-
genoot, die hij in Vondel zien wil, zijn onbevangen 
blik verliest.
,,Wij hebben boven gezien, dat Mayken de Wolff 
de dichtoefeningen van haar echtgenoot gaarne 
zag. De eerste vrucht daarvan, die in het licht 
verscheen, was Het Pascha. Zeer zeker heeft zij 
met belangstelling kennis genomen van dit werk, 
waaraan hij waarschijnlijk voor zijn huwelijk be-
gonnen was, en wanneer hij misschien aarzelde het 
in het licht to geven, zal bare goedkeuring hem 
bemoedigd hebben.
,,Vondel was voor alles een degelijk, ernstig man-"
,,Hoe weinig wij van Vondels moeder en vrouw

weten, Loch krijgen wij van beiden den indruk dat

bet brave, verstandige vrouwen waren. De ver-


onderstelling is dus zeker niet to gewaagd, dat zij
188 DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL
het goed met elkander konden vinden. Maar de 
Trouw (zoo heette Vondels huis) was niet groot, 
de jongere kinderen groeiden vast op, en toen nu ook 
het gezin der jonge echtelieden vermeerderd werd, 
terwijl waarschijnlijk in de bloeiende zaak steeds 
grootere voorraden berging vereischten, werd de 
ruimte to klein. De zaak moest verplaatst worden, 
of moeder en zoon moesten scheiden. Tot dit laatste 
werd besloten. To eerder kon men daartoe overgaan, 
nu de zaak winst genoeg opleverde om twee gezinnen 
to onderhouden en de zoon voldoende getoond had 
een degelijk koopman to zijn, zoodat Sara Kranen 
gerust den winkel kon verlaten zonder voor achter-
uitgang to vreezen."
En later (blz. 227): „de bezieling die er van zijn 
vrouw uitging .... "
Fantazie die tot veronderstelling drijft, die de 
veronderstelling doet aanzien voor gewettigde ge-
volgtrekking, de gevolgtrekking de rang van feit 
geeft, en de meest schoolsche geleerde zijn gis-
singen met even besliste stelligheid uiten laat als 
hij het zijn zakelijke gegevens doet, - ziedaar de 
eigenschap waarmee wij de schrijver kenmerken. 
Zien we verder of we haar ook tenopzichte van andere 
gegevens in zijn werk kunnen aantoonen.

In kleinigh.eden zeker; en ter afwisseling op ge-
wichtiger voorbeelden zal ik er enkele aanhalen.
Brandt vermeldt hoe Vondel zijn broer Willem 
prees. ,Hij ping mij ver to boven" zou hij gezegd 
hebben. ,Zwaartillend van aard" - schrijft nu dr. 
Leendertz -- „met aanleg voor melancholie, zag 
hij altijd erg tegen moeilijkheden op, zeker ook wel 
van het aanleeren van die geleerde talon. Hot ver-
DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL 189
moeden ligt voor de hand dat het voorbeeld van zijn 
broeder Willem hem moed gegeven heeft." En ver-
der: „De studie van het Latijn op later leeftijd 
begonnen, gaat echter niet gemakkelijk, en hij zal 
dan ook wel eens met verbazing en bewondering 
hebben gezien, dat zijn broeder er slechts weinig moeite 
mee had. Zoo wordt het begrijpelijk" dat hij Willem 
zoo geprezen heeft.
Het mag wezen, maar - is de mogelijkheid daarom 
uitgesloten dat hij heel makkelijk Latijn leerde en 
dat hij zijn broer om iets anders prees ?
Vondel was stilzwijgend - Brandt is alweer onze 
zegsman. ,Wij moeten niet over het hoofd zien" - 
schrijft Dr. Leendertz - ,dat een zekere stijfheid, 
voortspruitende uit groote bescheidenheid, hem altijd 
is bijgebleven." Maar dit beweert Brandt nu weer 
niet. Ziehier zijn woorden: ,In hem werdt wijders 
als verwonderenswaardig aangemerkt, dat hij, zoo 
rijk van invallen en geestige gedachten, gelijk zijn 
gedichten uitwijzen, in 't gezelschap der menschen 
bijna spraakloos was, en zelden geluidt sloeg. 
En ik heb uit zijn eigen mondt, dat hij op een tijdt 
ten huize van den beer Joost Brasser, broeder van 
's Landts grooten Schatmeester, in 't gezelschap van 
Hugo de Groot, Vossius en Barlaeus, ter maaltijdt 
genoodigd, onder 't eeten niet een enkel woord 
sprak; 't welk den bijzitteren vreemdt voorquam. 
Maar hij, zoo een groot zwijger, stil en zwaargeestig 
van aardt, doch diepdenkende, had altijd zijne 
gedachten gespannen; met zijn verstand en zinnen 
gestadig werkende op zijne vaarzen, en zwanger 
gaande van aardige vonden. En zulk een aardt 
houdt men best bequaam tot d'oeffening der hoog-
dravenste Poezye, en tot den stijl van het treur-
1.90 DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL
tooneel. Doch al was hij zoo stilzwijgend, men hoorde 
niettemin dat hem zomtijdts, na een wijl zwijgens, 
eenige korte en sneedige reede, als 't pas gaf, on-
voorziens ontviel; of dat er een schimpschoot uit-
borst". Dus waarlijk niet stijf uit bescheidenheid, 
maar wel een man die, doorgaans gesloten, sprak 
als bet pas gaf en dan kort, of scherp.
Bij gelegenheid van de Westfaalsche vrede dichtte 
Vondel zijn Leeuwendalers. „In den Schouwburg 
wilde men een gelegenheidsstuk vertoonen. Waar-
schijnlijk werd dit door de Regenten aan Vondel 
opgedragen; in alien gevalle schreef deze bet". 
Op deze zakelijke mededeeling volgt een bespiege-
ling. ,Het scheen een moeilijke taak: een treurspel 
was bij deze gelegenheid zeer ongescliikt, en een 
eigenlijk blijspel lag niet in zijne richting. Een blij-
eindend treurspel zou wel passen om bet einde van 
den langdurigen oorlog to vieren, maar bet was niet 
gemakkelijk eene geschikte historische stof to vinden, 
en vooral om dan zoo to schrijven, dat niemand bier 
of daar geheime bedoelingen of toespelingen zou 
zoeken. Bovendien mocht wel op de ellende en de 
gruwelen van den oorlog gewezen worden, maar 
mochten geene heldendaden worden verheerlijkt; in 
de eerste plaats moesten de zegeningen van den vrede 
worden beschreven. Zoo kwam Vondel ten slotte op 
de zeer gelukkige gedachte van een herderspel to 
schrijven of, zooals hij bet zelf noemde, een „ lantspel".
Welzoo ? Tenslotte! Maar -- hoe weet u dat ? 
Want als Vondel nu eens niet tenslotte maar op 
bet eerste oogenblik de noodzakelijkheid een land-
spel to schrijven had ingezien ? Waarlijk, Dr. Leendertz 
is to haastig, en al to geneigd zijn eigen overleg met 
dat van Vondel to vereenzelvigen.
DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL 191
Evenzoo -- ik beloofde alleen kleinigheden - 
vergaloppeert hij zich waar hij Philips de Koningh, 
de schilder die Vondel herhaaldelijk portretteerde, 
een reden waarom hij hem nog eens zou geteekend 
hebben toeschrijft.
Niet eens zeker, maar ,waarschijnlijk, was bet 
in dezen tijd, toen Vondel eraan dacht om op reis to 
to gaan, wat in die dagen toch nog gevaarlijk was, 
dat zijn vriend Philips de Koningh eene teekening 
van hem maakte. Mocht er een ongeluk gebeuren, 
dan kon hij hiernaar altijd nog een sehilderij maken".
Is dit nu niet van een bovenaardsche voorzienig-
heid ? Het is eer een hebbelijkheid, zou ik meenen, 
mogelijkheidsredenen uit to denken voor gebeurte-
nissen waarvan men niet eens weet of ze hebben 
plaatsgehad.
Waarom heeft Vondel in bet jaar toen hij zijn 
zoon naar Indie zond, zooveel gewerkt ? vraagt onze 
geschiedschrijver. ;,Waarschijnlijk voelde hij zich 
niet in staat de overstelpende droefheid nog lang to 
dragen" - antwoordt hij --- „en wilde hij voor zijn 
dood - ook bet maken van het testament wijst op 
dezen gedachtegang - alle half of bijna voltooide 
gedichten afmaken."
Het wordt bijna een sport, dit stellen van vragen 
die gelegenheid geven waarschijnlijkheids-antwoor-
den op to bouwen op grondelooze gissingen.
Want die heele veronderstelling van half gereed 
liggende dramaas die alle to gelijk werden afgemaakt, 
heeft, mijns inziens, geen grond, noch op feiten 
noch op waardeeringen.

Twee belangrijker voorbeelden moet ik nu nog 
aanhalen van hoe een vooropgezette meening de
192 DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL
schrijver in zijn aandachtige beschouwing van de 
feiten gehinderd heeft. Een braaf en degelijk zeven-
tiende-eeuwsch burger, dacht hij, kon zich niet met 
de politiek bemoeid hebben. Ook Vondel deed dit 
niet. ,Zelfs de staatsgreep van 1618 en de terecht-
stelling van Oldenbarnevelt ontlokten hem geen 
enkelen versregel".
De lezer ziet vreemd op. Vondel hee f t zich met de 
politiek bemoeid. En hoe! De staatsgreep van 1618 
en de terechtstelling van Oldenbarnevelt ontlokten 
hem zonder twijfel tal van hekeldichten.
Dr. Leendertz verklaart zich nader. Hij stelt 
twee beweringen. De eerste is: Vondels meeningen 
over de politiek zijn niet van hemzelf, ze zijn van 
anderen. ,Over politieke kwesties heeft hij altijd 
zeer oppervlakkig, haast kinderlijk geoordeeld, en 
kon dan ook gemakkelijk door handige vrienden 
meegesleept en opgewonden worden". Dat dit alles 
behalve in het karakter van zijn ernstige degelijke 
burger valt, ontgaat hem. De tweede bewering luidt: 
de gedichten die betrekking hebben op Oldenbarne-
velt en de staatsgreep, zijn niet alleen niet in 1618 
en 1619 geschreven, maar zij bevatten ook niet de 
gevoelens die de dood van Oldenbarnevelt en de 
staatsgreep in hem opwekten. Zij bevatten gevoelens 
die hem zijn aangepraat, gevoelens van anderen. 
„In geen geval lijkt het mij aannemelijk dat Vondel 
reeds in 1618 de partij van Oldenbarnevelt had 
gekozen, maar, uit vrees, zes jaar lang zijn wrok 
intoomde". In deze tweede bewering is de eerste 
opgenomen: ik zal dus verder alleen van haar spreken.
`Vat dan betreft de dateering van de gedichten die 
Barnevelt en de staatsgreep Taken, - Dr. Leendertz 
schrijft: ,Meermalen worden deze op de jaren 1618
DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL 193
en 1619 gesteld. Maar Brandt zegt uitdrukkelijk, dat 
de Advocaat eerst omstreeks 1625 ,stof werdt 
voor zijne pen" ". Onjuist; Brandt zegt niet dat 
hij het toen eerst werd. Hij zegt dat Vondel groote 
genegenheid toonde tot de heeren die in de verandering 
van 't jaar 1618 hadden geleden, „met naamen den 
onthoofden Advocaat, die to deezer tijdt stof werdt 
voorr zijne pen". Uit het vervolg blijkt dan dat hij 
op de Palamedes doelt. De vraag of Vondel vroeger 
al gedich.ten op de Advocaat gesehreven heeft, 
wordt daarom, dunkt me, door deze plaats van 
Brandt niet opgelost. Daarentegen stelt Brandt op 
llet jaar 1618 een hekeldicht, ,Weegschaal van 
Hollandt, of de Hollandsche Transformatie", waarin 
Vondel v66r Arminius en Barnevelt en tegen Go-
marus en Maurits partij kiest. Het gaat niet aan, 
zich, op het voorbeeld van Dr. Te Winkel, daarvan 
of to maken met de bewering dat de gedachte, in 
dit gedicht, van de teekenaar was, bij wiens prent 
de dichter slechts een bijschrift gaf. Of dit zoo is 
weten we niet, en zelfs als we het moisten, zouden 
wij nog twijfelen aan de onschuld van de bijschrift-
schrijver. Dit eene gedicht van 1618 hebben wij
beslist 1).
Er volgt hieruit dat Vondel wel degelijk, in het 
geschil Remonstranten tegen Contra-remonstranten 
en Maurits tegen Barnevelt onmiddelijk partij heeft 
gekozen. En waar Dr. Leendertz verlangt dat we


1) Of er van dat jaar en het volgende nog andere zijn Y Dr. 
Leendertz houdt ,Tsaemenspraak" en - als ik hem good be-
grijp - ,Tityrus aan den Rijn", beide door Brandt onder do 
OudeRijmen opgenomen, voor gedichten van Vondel. Zijn zo 
het - waarvan ik niet zeker ben - dan kunnon zo, naar hun 
dichterlijke waarde, mijns inziens, niet later dan juist in do 
jaren 1618-'19 gesteld worden.
Vorwey, Proza V	13
194 DR. J. LEENDERTZ. JR: HET LEVEN VAN VONDEL
Brandts getuigenis zoolang het niet klaarblijkelijk 
kan gewraakt worden - aannemen, willen we, 
alvorens verder to gaan, nog eens opzettelijk naar 
hem luisteren. Nadrukkelijk dan zegt Brandt: ,Maar 
toen de geschillen tusschen de Remonstranten en 
Contra-remonstranten op het hooghst waaren ge-
loopen, en d'eerste veroordeelt waaren, hunne pre-
dikanten afgezet, uitgezeit, gebannen, en, inkoomende, 
ter eeuwiger gevangkenisse verweezen, koos hij 
d'onderleggende zijde: en het ongelijk, dat men 
den Remonstranten, zijns oordeels, deede, ontstak 
in hem een grooten ijver om hunne zaak to verdeedi-
gen: zoodat zijn pen nergens veerdiger noch gereeder 
was, dan daar hij hun dienst kon doers, of meende 
to doen. Zijn genegenheid tot de Remonstranten 
was oorzaak van dat aardigh gedicht op de Hollandt-
sche Transformatie dat in yders handen is." En 
verder: „Ook toonde hij groote zucht tot de Heeren, 
die in de veranderinge van 't jaar van 1618 hadden 
geleden, met naamen den onthoofden Advocaat."
Mij dunkt: dat Vondel onmiddelijk, uit eigen 
beweging partij heeft gekozen en daarvan doen 
blijken, staat door dit getuigenis boven verdenking.
Lets anders is dat hij zijn beste en felste hekel-
dichten eerst in en na 1625 niet alleen uitgegeven, 
maar ook geschreven heeft.
Wat Dr. Leendertz niet gelooft: dat Vondel zes 
jaar lang, tot de dood van Maurits, zijn wrok intoomde, 
houd ik juist voor de waarheid.
Waarom ook niet ? Toen de schepen Burgh Vondel 
aanzette een treurspel van de Advocaat to waken, 
kreeg hij ten antwoord dat het „nog Been tijd" was. 
Ook dit verhaal van Brandt kan niet gewraakt 
worden. Vondel had gewacht en kon langer wachten.
DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL 195
Hot tweede voorbeeld is dat van Vondels ver-
houding tot Hooft, waaraan ik die tot Frederik 
Hendrik verbinden kan. Brandt verbaalt dat die 
Prins, ,anders zeer mildtdadig tegens de Poeten, 
wanneer ze zijne overwinningen met hunne dichten 
vereerden", Vondel nooit het minste geschenk heeft 
doen toekomen, en hij laat volgen: ,Maar men meent 
dat de Prins, wel weetende hoe quaalijk Vondel 
bij de Predikanten en Contraremonstranten stondt, 
hem geene gunst toonde, om zelf ongunst to mijden". 
Dr. Leendertz weet het beter. Wel neon, zegt hij, 
maar Frederik Hendrik kon niet hebben dat Maurits 
zoo miskend word: domme Vondel, die dat niet 
heeft ingezien! De reden, zoo niet vorstelijk, getuigt 
van familiezin. Jammer alleen voor Dr. Leendertz 
dat Brandt, ook op dit punt, opnieuw onze aandacht 
vraagt. ,Zelf zijn Vorstelijke Doorluchtigheid Fre-
derik Hendrik, Prins van Oranje, Stadhouder en 
Veldtheer in zijn broeder Prins Maurits plaats 
geworden, then veelen hidden dat den Advocaat en 
de Remonstranten van oudts niet ongunstig was, 
liet zich het Treurspel van Palamedes in zijn kabinet, 
door zijn gunsteling den Heer Van der Mijle, Olden-
barneveldts schoonzoon, een keurigh liefhebber der 
Poezije, voorleezen, en uitleggen, zooveel hem moogh-
lijk was: en ik weet uit Vondels mondt, dat Van der 
Mijle, na verloop van eenige jaaren, tegens vertroude 
vrienden zeide, dat 'er de Prins gevallen in hadde, 
en zich mee kittelde. Ook verhaalde Vondel, 't geen 
zommigen veellicht ongelooflijk zal schijnen, dat 
in 't kabinet, daar men het Treurspel las, een tapijt, 
oft weezen wilde, to pronk hing, met beelden, die 
de Histori van Palamedes kunstig vertoonden, daar 
's Prinsen oogh onder 't leezen op viel, zeggende
196 DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL
al lachende tot Van der Mijle: Dat tapijt dient wel 
weghgenoomen: men moght anders besluiten dat ik 
van Palamedes yolk waare". Hot werkt weinig uit 
of men opmerkt dat Maurits er in de Palamedes 
vrij good afkwam: waar hij heel niet genoemd en 
dus volgens Dr. Leendertz, miskend word, kwam hij 
er inderdaad nog beter af. pl:et feit blijft dat 
Frederik Hendrik niet uit afkeer van Vondels 
gedichten, maar om een andere reden, de voor-
keur aan zwijgen gaf. Om welke dan ? Brandt 
heeft haar al opgegeven: hij vond zwijgen veiliger. 
Dr. Leendertz leze do plaats eens na die hijzelf uit 
een brief van Hooft aan Back heeft afgeschreven. 
Vondel prees in zijn ,Harpoen" de Heer van Schaegen, 
en Hooft, met het hekeldicht ingenomen, meende 
dat die lof in dank aanvaard zou worden. Maar het 
tegendeel was waar. De heer van Schaegen bedankte 
ervoor over de tong to gaan. Hij wilde sommige 
dingen wel doen, maar hij wilde niet geloofd hebben 
dat hij daarom tot een partij hoorde. ,Waaraan UE. 
bevindt" - zegt Hooft --,,dat de voorzienighen ende 
wereldwijzen den naem schuwen,van der partijdigheid 
meer toe to geven als den noodt." Zulk een voor-
zienige en wereldwijze was Frederik Hendrik, en 
Hooft was er ook zoo een. Eigenlijk is er geen 
verhouding makkelijker to begrijpen dan die van 
Hooft tot Vondel. De laatste de man die partij 
koos, de eerste een die nets zoozeer schuwde als 
de naam de partijdigheid meer toe to geven als 
de noodzakelijkheid. Er was een tijd geweest toen 
zij dicht bij elkaar stonden: toen al de grootmoe-
digheid van Hoofts geest het opnam voor de 
dichter die hem zoo onder de indruk van zijn 
grootheid bracht. De zoo juist genoemde brief aan
DR. J. LEENDERTZ JE.: HET LEVEN VAN VONDEL 197
Baek is een bewijs hoe al Hoofts voorzichtige 
overleggingen een tijd lang in evenwicht werden 
gehouden door die grootmoedigheid. Maar hoe 
ouder zij werden, hoe meer Vondel zijn overtuiging 
en Hooft zijn politiek diende. Niet zoo zeer dat 
Vondel tot het Pausdom overging, maar dat hij 
het „zoo aanhing, en daaghelijks dit liet blijken" - 
zegt Brandt - ,was den Drossaart zoo tegens do 
borst (meenende dat hij wijzer behoorde to zijn) 
dat er eenige verkoeling van hunne vriendtschap uit 
ontstondt, en verdre verwij dering." Vondel word 
,,devoot Catholyk" en hij vond dat Hooft zich 
,,devoot Polityk" toonde. Dit verschil lag zoozeer 
in hun beider karakters, dat het er zelfs weinig 
toe doet bij welke gelegenheid het zich toonde of 
door welke aanleiding het verergerd werd. Maar 
iedere scheiding heeft haar nevenverschijnselen, die 
meestal de waardigheid missen van het hoofd-feit. 
Brandt noemt er zoo een. ,Noch viel 'er iet anders 
voor, 't welk hunne gemeenschap temeer afbrak. 
De Drossaart hadde voor 't Hof to Brussel een 
pleit hangen, en de Plempen, van Amsterdam her-
komstig, (die aldaar met aanzienlijke Heeren vriendt-
schap hielden) tot zijne hulpe, om't work to vorderen. 
Eenige Pausgezinden en Priesters in Gooylandt, 
dit weetende, zochten hier door, hoewel zacht 
gehandelt, noch meer vrijheits to bekomen, en 
verzochten door de Plempen, dat Vondel dit den 
Drossaert wilde voordraagen. Hij deede 't, en voegde 
'er bij, dat gij hun to wil behoorde to zijn, o f dat het 
hem antlers te Brnssel moght schaaden. Waarover de 
Drossaart, zeer t'onvreede, antwoordde: Dat hij 
zich daarmede niet hadt to bemoeyen, en dat hij die 
taal voor een dreigement nam. Dus verwekte Vondels
198 DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL
voorspraak voor anderen, ongunst tegens zichzelven." 
In dit kleine gekibbel nu, ziet Dr. Leendertz niet 
het bijkomstige waarvoor het door Brandt gegeven 
wordt, maar de eigenlijke oorzaak van verwijdering. 
Het was onhandig van Vondel, tobt hij. Wat moest 
Hooft zich diep gekrenkt voelen! Floe teleurstellend, 
hoe grievend, ,dat de vriend, met wien hij zoo-
veel jaren had omgegaan, hem zoo weinig bleek 
to kennen, en hem tot zooveel baatzucht in staat 
achtte". ,Zou Vondel werkelijk niet begrepen heb-
ben dat hij hier schuld had?" - Zoo gaat het wanneer 
een gelijkvloersche verbeelding de blik belemmert 
op de groote feiten. De brave burger Vondel, on-
danks zijn ernst en degelijkheid toch de sukkel die 
door handige vrienden bij de neus kon worden 
geleid, de stijve van bescheidenheid, die niet in 
kon zien dat ook een Prins niet graag zijn broer 
miskend zag en die onhandig tegen de Drossaert 
Hooft was, - deze ongeloofelijke burgermans-
verbeelding verbergt voor de Heer Leendertz de 
onloochenbare, de naar voren springende feiten.
Indien het me om meer dan een karakteristiek, 
indien het me om een beoordeeling van dit heven 
van Vondel to doen was, dan zou dit opstel met de 
bespreking van sommige zakelijke gegevens zoowel 
als van esthetische oordeelen moeten worden aan-
gevuld. Van de eerste stip ik nu alleen twee aan, 
die Vondels dochter Anna betreffen. Waarom, nu 
gebieken is dat zij niet voor maar na 1612 geboren is, 
doen wij ,het veiligst met haar geboorte omstreeks 
1620 to stellen" ? En: had de Heer Leendertz niet 
beter gedaan, zijn gronden waarom Anna de Euse-
bia zijn moet aan wie Peter en Paucwels is opgedragen 
in het boek aantebrengen ? - Van de tweede, de
DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL 199
esthetische oordeelen, vormt de lezer die de Vondel-
verbeelding van Dr. Leendertz begrepen heeft, zich 
vanzelf een denkbeeld. Verbeelding en smaak zijn 
tweelingen, en wie een gelijkvloersche Vondel schept 
kan in Vondels werk niet anders dan een gelijk-
vloersche smaak hebben. Zooals bet zijn van wel-
denkend mensch - ,evenals ieder weldenkend 
mensch" ,verfoeide hij het bedrijf van Balthazar 
Gerards even sterk als wij dat van de Russische 
bommenwerpers" - de hoogste zedelijke toestand 
is, waarin Dr. Leendertz zich de dichter kan denken, 
zoo is hem de hoogste schoonheidstoestand die 
waarin hij van.
hartelijkheid" en „de ware bezieling" 
spreken kan. Geen wonder dus dat het ,Bruilotfbed 
van P. C. Hooft en H. Hellemans" hem niet bekoren 
kan. Geen twee gedichten die meer versehillen dan 
de „Verovering van Grol" en de „Geboortklock", 
het laatste de bloem van een poezie die op woord 
en vers berust, bet eerste een proeve van welsprekend-
heid en klassicistisch heldendicht. Het is een onder-
scheid dat door Dr. Leendertz niet wordt opgemerkt. 
„In hoogdravendheid, zwier en kracht van uit-
drukking overtreft de „Verovering van Grol" zelfs 
nog de „Geboortklock"."
Ik wil die kritiek niet voortzetten. Niet omdat ik 
meenen zou dat ik er Dr. Leendertz onrecht door 
aandeed. Integendeel; want de waarde van zijn 
werk ligt mijns inziens daarin dat bet zoo geschikt 
is om gekritizeerd to worden. Het bevat in grooten 
getale, en overzichtelijk, de gegevens tot de Vondel-
studie. Het is geschreven in een stijl die wel droog 
en zonder verheffing, maar nooit slordig is. Trilt 
er in die volzinnen geen ontroering die de lezer aan 
de stof ontrukken kan, in de plaats daarvan zijn ze
200 DR. J. LEENDERTZ JR.: HET LEVEN VAN VONDEL
doordrongen van een weldoende kalmte, weldoend 
voor hem die wil weten en oordeelen. En, gelijk tot 
dit weten, krijgt ook tot oordeelen, de studeerende 
ruirnschoots gelegenheid. Afwijkende meeningen lok-
ken tot weerspraak uit, en hoe meer weerspraak, 
hoe meer baat voor de Vondel-studie die ook Dr. 
Leendertz wenseht to bevorderen.
Ik eindig daarom met een onomwonden aanbe-
veling. Ik hoop dat de schrijver - die verzoekt om 
toezending van de besprekingen - menig opstel 
ontvangen zal dat, misschien hem prikkelend door 
seherpte, hem verheugt door belangstelling, en dat 
ook menigeen die het boek niet aankondigt, het, 
nevens andere werken over Vondel, zal raadplegen.
1910.
VONDELS PETER EN PAUWELS

Peter en Pauwels is bet eenige van Vondels oor-
spronkelijke spelen dat ik onvermeld heb gelaten in 
mijn Inleiding. Ik deed bet niet opzettelijk, en aller-
minst - kenners van die studie zullen het gelooven - 
omdat bet stuk een katholieke belijdenis inhoudt. 
Maar de reden was dat mijn verbeelding op Been 
enkele wijs erdoor word aangedaan en ik er dus, in 
dat bewonderend overzicht, niets van to zeggen had.
Later heb ik meermaals erover nagedacht: wat 
toch bet eigene map, zijn aan dat treurspel.
Want dat bet mijn. verbeelding niet aandeed, 
wil niet zeggen dat ik geen indruk ervan kreeg. 
Integendeel gaf bet me een sterke indruk, met 
name een indruk van groote sterkte. Bovendien was 
die indruk niet vaag, zelfs bizonder kenbaar, onder-
scheidbaar, onthoudbaar en dus ook vatbaar om 
beschreven to worden. Ik kon, wanneer ik maar 
wou, ertoe terugkeeren en wist dan dat ik hem zou 
vinden zooals ik hem gelaten had, als een steen in 
een kelder, en ook dat ik hem ieder toonen kon.
Als een steen in een kelder.
Hot is misschien waar dat er in bet work van een 
dichter soms wel gedichten moeten voorkomen, die 
voor de schatting door het poetisch vermogen waar-
deloos, maar toch in de bouw van dat work hoek-
steenen zijn.
Peter en Pauwels is zulk een hoeksteen.
202	VONDELS PETER EN PAIIWELS
Ik heb altijd bet gevoel gehad dat ik, juist door van 
bet stuk to zwijgen er een buitengewone waarde 
aan toekende, en nu, dank zij de belangstelling voor 
Vondels werk die de laatste twintig jaar gewekt is, 
ook dit drama hoe langer hoe meor besproken wordt, 
voel ik me genoopt, eenerzijds die toekenning met 
woorden to bevestigen, maar ook anderszijds om-
trent de aard van de toegeschreven waarde reken-
schap of to leggen.
Peter en Pauwels is inderdaad in Vondels werk 
een unicum. Het is bet spel van de meest volstrekte 
gehoorzaamheid, van de gehoorzaamheid tot in den 
dood, en toch is bet tevens bet meest harde, bet 
meest trotseerende, zou ik haast zeggen, wat zijn 
dichter ooit geschreven heeft. Het is een martel-
spel en volmaakt onaandoenlijk. Het is een tooneel-
spel en zonder een glimp van zichtbaarheid. Het 
bevat de grootst denkbare tegenstellingen: duivels 
en heiligen, bet Rome van Nero en bet Rome van de 
katacomben, Nero-zelf en tenminste de verhaalde 
verschijning van Jezus, - maar de verbeelding 
voelt zich geen oogenblik erdoor overweldigd. Ja 
meer, bet stuk is van natuur en volgens Vondels 
bedoeling de dadelijkst mogelijke weerspiegeling 
van het eerste en verheffendste drama van de Chris-
tenheid: bet kruisdrama op Golgotha, met Rome 
in de plaats van Jeruzalem, en toch vaart ons geen 
siddering aan, gaat er geen adem door, geen ont-
zetting, geen alomvattende grootheid, geen ver-
zekerdheid dat de God in de wereld is en door zijn 
sterven zich en ons verlost.
Met een woord: alles wat bet is in zijn begrip, is 
bet niet in zijn uitwerking.
VONDELS PETER EN PAUWELS	203
Als men het stuk, van het begin tot het Bind, 
zonder stoornis, gelezen heeft met die aandachtige 
overgave die niet altijd ons deel is bij een eerste 
of zelfs bij een opzettelijke lezing, maar die vaak 
evenzeer als het schrijven van gedichten het gevolg 
schijnt van een gelukkige ingeving, - en men 
vraagt zich dan of wat zijn inhoud is, dan merkt 
men allereerst dat men het heele eerste tooneel 
vallen laat. De belangstelling begint als de vrouwtjes, 
Petronel en Plautil, hot plan van de verlossing be-
spreken. Peter en Pauwels moeten uit hun gevangenis 
bevrijd worden. Zij begeeren het niet, volgen noode, 
keeren kort daarna plotseling terug, nadat Jezus, 
zijn kruis dragend, hun verschenen was, en op hun 
vraag waarheen hij ging, had geantwoord: naar 
Rome om mij ten tweede m.aal to laten kruisigen. 
Dit, en dit alleen, treft onze belangstelling als bij 
het treurspel hehoorende. Vraagt men naar zijn in-
houd, dan zou men niet anders dan dit eenvoudig 
verloop kunnen vaststellen.
Dit schijnt weinig. Er is toch een tooneel tusschen 
Simon de toovenaar en Elymas voorafgegaan, 
een om allerlei redenen belangwekkend tooneel, 
waarbij aan het eind tal van duivels en booze geesten 
worden opgeroepen. Hot heele tweede bedrijf is 
gewijd geweest aan de voorstelling van Nero en 
zijn overste Agrippa, de Aartsofferwichelaar en 
Cornelia, de moeder van de Vestaalsche Maagden, 
de laatste wederom. met Nero, en alles wat zij zeggen 
trekt de aandacht, komt niet tekort noch aan kracht 
noch aan beteekenis. Bovendien wordt na de terug-
keer van de Apostelen het stuk nog over meer dan 
twee bedrijven voortgezet. Toch voelt men zich 
niet bekwaam aan een wezenlijke opgaaf van de
204	VONDELS PETER EN PAUWELS
inhoud veel anders toe to voegen, dan dat - natuur-
lijk - de beide gevangenen nu gegeeseld en daarna 
gedood worden. Deze inhouds-opgaaf, volgens welke 
het stuk met zijn grootsch en wereld-omvattend 
begrip, in zijn uitwerking nets zou zijn dan het 
verhaal van cen onwillige poging tot ontvluchting, 
gevolgd door wonderdadige terugwijzing en door 
het martelaarschap, -- ook dit laatste gedeeltelijk 
(de geeseling) onziehtbaar en gedeeltelijk (de dood) 
in het verhaal van de vrouwen aan de bisschop 
Linus, - deze opgaaf, inderdaad niets anders dan 
het kort begrip van een martelaars-legende, schijnt 
wel verbluffend pover.
Zoo kwam ze ook mij voor, en toen ik na nauw-
lettend zelfonderzoek erkennen moest dat ik het 
stuk niet dan zoo naar zijn inhoud bepalen kon, 
voelde ik me niet omtrent mijn onderscheidings-
vermogen gerustgesteld.
Totdat ik Vondels eigen „ Inhoudt" las.

,,d'Apostels, Peter en Pauwels, van Keizer Domi-
tius Nero in den kercker gesmeten, werden, op den 
top der gedreighde en genaeckende straffe (waer-
over hun dootvyanden vast uit waren) gedrongen, 
door het hardt en gedurigh aenstaen der Christenen, 
ter stadt uit to vlughten; daer hen gemoete Jesus 
Christus, die, van Cephas gevraeght, waar hij henen 
gink, hem antwoorde: naer Rome, om weder ge-
kruist to worden. De Bethsaider, hier uit besluitende, 
dat Godts zoon in hem zynen dienaer, aen het kruis 
lijden zoude, keerde met den amptgenoot weder in 
stadt, en gaf zich gewillighlijck in de Leeuwsklaeuwen 
des tyrans; die hen beide liet geesselen, en (als 
schuldigh aen 't lasterstuck van godtloosheit) ver-
VONDELS PETER EN PAUWELS	205
wees, den eenen, om gekruist, den anderen, om 
onthooft to worden. Alzoo wert de Prins der Apos-
telen op Janus bergh. gekruist, doch, to zijner bode, 
met de voeten 1) neerwaert ; en de Leeraer der 
Heidenen knielde, to Gutta, bij het Salvische water, 
rustigh voor het zwaert. Nero ontzette zich, tot 
razens toe, over hun doot, de voltoyinge zyner 
schelmerijen, en tsidderde voor de geesten van 
Pauwels, en Peter; wiens kudde bevolen bleef zynen 
nazaet Linus; die der Martelaren uitvaert bezorgden, 
de bedruckten vertrooste met Godt, en de tegen-
woordige en toekomende glorie dezer Heiligen.
,,Het tooneel beeldt Rome uit. De Geesten van 
Simon toveraer en Elymas spreecken de voorrede. 
De Rey bestaet uit gekerstende soldaten. Het 
treurspel begint to midnacht, en eindight met den 
volgenden dagh".
**
*
Mijn voorstelling is nu de volgende:
Vondel heeft zijn bekeering tot Rome willen to 
kennen geven door de dramatizeering van een feit 
dat geacht kon worden aan het begin to staan van 
het Roomsch-Katholicisme. Tevens wilde hij dat 
niet doen zonder het veel-omstreden vraagstuk, 
dat tot de beschrijving van dit begin behoorde, 
of namelijk de voorrang aan Petrus of aan Paulus 
toekwam, op to lossen, - en wel aldus dat hij hens 
noch aan de een noch aan de ander bij uitsluiting, 
maar aan beide gezamenlijk toekende.
Zijn wil - kruispunt van overtuiging en ver-
zoeningsgezindheid - uitte zich dus allereerst door
1) Een drukfout in Vondels tekst. Bedoeld is met het hoofd.
206	VONDELS PETER EN PAUWELS
het stellen van niet een held, maar een helden-paar.
Dat dit moeielijkheden voor de dramatizeering 
meebracht, is duidelijk. Inplaats van zijn wil een 
orgaan to doen zijn van actie, moest hij hem nu 
voortdurend gericht houden op een paralellisme tus-
schen twee personen en dadenreeksen die wel elkander 
bizonder geleken, maar toch ook verschillen toonden.
Dit niet ageeren, maar balanceeren, is inderdaad 
de onontkoombare reden, waarom het stuk geen drama 
is en geen drama kon zijn.
Wij zien dus een wil, die in eerste aanleg eon-
fessioneel-theologisch is, en deze al dadelijk in 
zijn ontplooiing tot vaststelling van het tooneel-
gegeven, niet dramatisch, maar ordenend; heen en 
weer gaand, evenwicht houdend tusschen even-
wijdig loopende reeksen van voorstellingen.
Wij zien hier - wil dit zeggen - Vondels intel-
lekt in zijn kracht. Wij zien hem bezig een drama 
to maken zonder dramatische aandrift, alleen uit 
de soevereiniteit van zijn verstandelijke wil. 1)


De wijze waarop hij hiertoe to werk ging, was deze:
Dat Petrus en Paulus zelf door eenige actie
1) Doze onderscheiding verklaart meteen, wat Van Lennep
niet begreep, hoe een stuk tegelijk zoo voortreffelijk van schik-
king kon zijn en zoo volstrekt ondramatisch. leder die Peter 
en Pauwels bestudeert als een work van samenstelling, zal hot 
onvoorwaardelijk moeten prijzen: ieder die een schepping van 
de dichterlijke en dramatische verbeelding er in zien wil, voelt 
zich onvermijdelijk teleurgesteld. Zoo ook Van Lennep die, 
vanwege de schikking vol bewondering, toch door het tweeling-
paar Peter-Pauwels dermate geergerd wordt, dat hij Vondel 
verwijt hen niet, naar hun uiteenloopende karakters, geindivi-
dualizeerd to hebben. Hij zag voorbij dat Vondel juist de 
onderscheiding van die twee karakters al van tevoren had uit-
gesloten, - dat zijn heele spel van schikking de uitvoering 
was van een vooropgestelde twee-eenheidsgedachte.
VONDELS PETER EN PAUWELS	207
dramatische spanning zouden opwekken, was zoo 
goed als uitgesloten. Zij zaten gevangen; zij konden 
hun vrijheid niet trachten to veroveren; als zij, 
huns ondanks verlost, na Jezus ontmoet to hebben, 
terugkeerden, waren ze als schapen op weg naar de 
slachtbank.
Dat, evenwel, de bedoelde spanning door eenige 
actie van de hoofdpersonen zou worden opge-
wekt, was niet noodzakelijk. Zij konden haar name-
lijk ook teweegbrengen door hun lijdzaamheid. 
De vrouwen die hen verlossen, de soldaten die hen 
bewaken, de priesters die eischen zouden dat zij 
stierven, de keizer die uitspraak deed, de overste 
die het vonnis liet uitvoeren, en eindelijk het heele 
uit zijn voegen geraakte heelal met zijn uit de hel 
gestegen geesten en duivels, konden in een honderd-
voudige spanning de wereld doen daveren rondom 
die twee doodstille apostelen.
Zoo was Vondels gedachtegang, en van deze uit 
naderde hij zijn onderwerp.
Nu is het, mijnsinziens, aan geen bedenking onder-
hevig, dat een stuk als Vondel hier bedoelde, een mar-
telaars-spel in de strengste zin dus, bestaanbaar is.
Als een dichter alle overwegingen vallen laat, 
- als hij zich in onmiddelijke verbeeldingsgemeen-
schap met zijn lijdelijke held een voelt zijn, - als 
hij rondom zich de wereld bewogen ziet, zooals zij 
noodzakelijk zijn moet rondom zulk een in zulk een 
oogenblik, - dan heeft hij zich en zijn gezicht 
maar to geven zooals hij ze ervaren heeft en on-
danks alle theorieen omtrent het drama zal zijn 
gedicht veroveren.
Maar dit nu juist: de verbeeldings-gemeenschap, 
het verbeeldings-gezicht, de verbeeldings-uiting, wa-
208	VONDELS PETER EN PAUWELS
ren in dit geval buitengesloten. De overtuigde wil 
en de krachtige geest alleen moesten beproeven 
wat ze konden tot stand brengen.

Van buiten gezien was dit veel! Hot stuk wordt 
geopend door een gezicht op het nachtelijk Rome 
terwijl Simon de toovenaar en Elymas uit de af-
grond stijgen. Zij spreken hun haat tegen de apos-
telen uit, hun redenen voor die haat, en hun voor-
nemen hen de dag daaraan to vernietigen. Onmid-
delijk nadat zij, met de door hen opgeroepen dui-
vels, verdwenen zijn, verandert het tooneel. We zijn 
in het kamertje van Petronel, op het oogenhlik 
dat Plautil er aanklopt. Met nagemaakte sleutels 
zullen de beide vrouwen, een jonge en een oude, de 
apostelen bevrijden uit hun gevangenis. In die 
gevangenis zijn wij voor hen en vinden er Petrus en 
Paulus, klagende, totdat hun discipelinnen komen en 
hen na eenige tegenstribbeling meevoeren. Een 
rei van gekerstende soldaten bekent zich dienaren 
van Cesar, maar meer van Jezus.
Hot Tweede Bedrijf toont ons Cornelia, de moeder 
van do Vestaalsche maagden, in overleg met do 
Aertsofferwichelaar. Zij zijn onder de indruk van 
de teekenen, die nacht door de Helbewoners over 
Rome uitgestort. De priester wil de non belezen dat 
zij tot Nero gaat en hem een vonnis afvergt tegen 
de apostelen. Wij hooren in dit gesprek meteen 
Nero's god- en mensch-schennend karakter uitge-
meten. Onmiddelijk daarna zien wij hem zelf, in 
beraad met Agrippa zijn overste. Ook zij hebben 
het over het nachtelijk noodweer en de soldaat wil 
de keizer doen inzien dat de dood van de gevangenen 
gewenscht zal zijn. Terwijl Nero nog onrustig blijft
VONDELS PETER EN PAUWELS	209
komt Cornelia. Zij geeft van de nacht en zijn on-
heilen een uitvoerige schildering, dringt ten slotte 
aan op de dood van Petrus en Paulus. Na eenig 
verzet, draagt Nero aan Agrippa op met „de ge-
vangens" voorttevaren. De Rei van Soldaten zingt 
het verbranden van Rome door Nero.
In het Derde Bedrijf hooren wij joist Petronel 
zich verheugen dat de Vaders ontkomen zijn, als 
ze beiden optreden. ,Hier zijn wij wederom," zegt 
Peter. En Pauwels: ,Dat geldt zo recht naer 
't hof". Zij doen het verhaal van hun ontmoeting 
met Jezus, zoodat ook Petronel zich niet meer tegen 
hun besluit om to sterven verzetten kan. Terwijl 
dan ook Agrippa nog de wachters, Proces en Marti-
niaen, verhoort, vertoonen zij zich voor hem, en 
hij geeft het bevel hen to geeselen. De Rei zingt de 
martelingen van de Christenen onder Nero.
Het Vierde Bedrijf is de indruk die het geeselen 
achter de schermen maakt op Petronel en Plautil, 
daarna het vonnis door Agrippa, waarbij Petrus 
de gunst vraagt omgekeerd gekruist to worden. 
De Rei zingt de wreedheid van Rome en de nood-
zakelijkheid dat het nieuwe Rome in het oude 
opgroeit uit het bloed van de Martelaren.
Het Vijfde eindelijk doet ons eerst Agrippa en 
Nero zien. De laatste, waanzinnig geworden, wordt 
door de eerste weggeleid. Daarna zijn we bij Linus, 
de opvolger van Petrus, aan wie eerst Petronel de 
dood van Petrus, daarna Plautil die van Paulus 
beschrijft. Linus voorspelt de grootheid van het 
Christelijk Rome.

Wat aan dit heele verloop ontbreekt, is adem en 
zichtbaarheid.
Verwey, Proza V	14
210	VONDELS PETER EN PAUWELS
De kunstvaardigheid die eraan ten koste gelegd is, 
betreft eerst het vers dat voortdurend bondig en 
sterk is. Daarna do evenwichtige verdeeling van 
alle groepen en grootheden die het gedicht samen-
stellen. Dan de karakteristiek van personen en 
omgeving. Eindelijk de schifting en verwerking van 
een uitvoerig materiaal uit bijbel, kerkvaders, ge-
schiedboeken.
Een afzonderlijke kunstvaardigheid valt nog to 
vermelden : die van het bizonder afwisselend en 
boeiend tooneel.
Maar juist doze blijkbare veelvoudige kunst-
vaardigheid, de opzettelijke bemoeiing met de deelen, 
terwijl het geheel, en daarmee ieder geheels-deel 
als zoodanig, zonder uitwerking blijft, bewijst de 
afwezigheid van het eene noodige.
Hot spel begint to middernacht in Rome waar 
Simon de toovenaar en Elymas uit de bodem 
oprijzen. Uur en omgeving worden in hun eerste 
woorden voortreffelijk aangeduid, hun gevoelens, 
hun voornemens, de beroering waarin zij met hun 
hellegeesten de stad wenschen to brengen, ze worden 
alle uitgesproken. Maar waar ligt het aan dat onze 
eindindruk er een is van zware moeizaam ons eigen 
gemaakte geleerdheid, en dat de nacht met zijn 
verschrikkingen ons ontgaat ?
In het tweede tooneel is de karakteristiek van do 
twee vrouwen - een jonge en een oude - zeld-
zaam keurig. Ik geef een voorbeeld in twee regels. 
Plautil h eeft geklopt : Petronel doet open
Tre binnen, moeder. Toef, ick zal hier licht doen komen. 
Olympa, breng hier licht: waer blijft ghij ? nu, ga heen.
Een heel tooneeltje dus, waarin door een enkel
VONDELS PETER EN PAUWELS	211
woord de aandacht op het verschil van leeftijd 
tusschen de twee gevestigd wordt en bovendien 
een heele kleine bedrijvige, in stemming brengende 
actie wordt voorgeschreven. Hot heele volgende 
gesprek is van diezelfde schilderende direktheid. 
Ten.minste, in zijn meer huiselijke voorkomen. Want 
de fout is dat men in deze figuren twee uitstekend 
geteekende vrouwtjes kan zien, bezig met het 
voornemen iemand uit een gevangenis to helpen; 
maar dat zij in dit stuk niet noodzakelijk thuis 
hooren. Knip ze eruit en zij verliezen niets van hun 
beteekenis. Dit is kleinkunst en ik weet in Vondels 
spelen geen tweede voorbeeld, dat hij ze zoo om 
haarzelfs wil beoefende. Overal elders waar zij 
voorkomt, is zij in de breedere beweging van een 
geheel opgenomen en staat iets van haar cardd of 
terwille van de gezamenheid.
Een voortzetting van deze soort kunst zien we 
in de nu volgende voorstelling. Bij Peter en Pauwels, 
die onder zelfaanklacht de nacht doorbrengen, komen 
de vrouwen die hun kerker geopend hebben en hen 
willen meevoeren. De ijzeren ketens, de maan, de 
muurschaduw, de slapende sehildwacht, het ont-
sluiten van de handboeien, - dit zijn alles aardige 
aanwijzigingen van wat ook zichtbaar de toeschou-
wers treffen zal. Maar waar is de aanwijzing dat 
dit tooneel, naar Vondels eigen plan, een brandpunt 
van dramatische working is? Hier komen nu voor 
het eerst menschen, verlossende discipelinnen, bij 
de helden die zelf niets doen kunnen, die lijdend zijn, 
maar op voorwaarde dat nu de in hen rustende 
ziel van het treurspel haar siddering zal doen uit-
slaan door anderen. Hot kort-ademige heen- en weer 
spreken van het viertal heeft van een dergelijke
212	VONDELS PETER EN PAUWELS
ontroering niets. Dramatische impuls, welke ook, 
blijkt niet aanwezig. Hoeveel er Vondel aan ge-
legen zijn moest zijn onderwerp als dramatisch waar 
to maken, hij kon het niet: hij kon, bier, in een van 
de belangrijkste onderdeelen niets anders bereiken 
dan de duidelijke voorstelling van een (naar zijn 
bed.oelingen gewjjzigde) legende.
Hiervan nu is het onmiddelijk gevolg dat de 
volgende tooneelen - Cornelia, de Aartsofferwiche-
laar, Nero - ons als onderdeelen van bet stuk niet 
kunnen interesseeren. Voor het historisch begrip 
van de legende zijn zij allerminst noodig. En drama 
is er niet.
Zoodra Cornelia van de afgeloopen nacht spreekt, 
voelen we dat ze daar wel van zwijgen kan. Die 
nacht bestaat niet meer. Zoo hij ook al een oogen-
blik voor ons bestaan heeft in de woorden van 
Simon de toovenaar, is hij nu toch al lang verdwenen. 
Het is zeker dat wij niet onder zijn indruk zijn.
Vergelijk, om to weten wat dit zeggen wil, de 
Julius Cesar van Shakespere. Daar wordt eveneens 
het romeinsehe gevoel voor kwade voorteekenen 
door nachtelijk noodweer opgewekt, maar daar 
voelen we dan ook, nietwaar, dat er elementen 
ontbonden zijn.
Cornelia kan met de geleerdste en ontzagwekkend-
ste voordracht dat gevoel niet weer opwekken. 
En -- wat in onmiddelijk verb and staat met die 
onmacht - alle gruwelijks dat zij van Nero vertelt 
brengt ons even weinig onder bet geweld van zij n 
verschrikking, als het haarzelf belet hem onmiddelij k 
daarop vriendelijk to begroeten en hem toe to 
wenschen dat hij lang leven zal.
Nero! - Ook een element dat Vondel niet ont-
VONDELS PETER EN PAUWELS 21.3 
ketend heeft. Want - de klachten van mevrouw 
Cornelia nu daargelaten -: wat is hij in zijn eigen
optreden anders dan een gewone aarzelende man, 
die het goede niet doet omdat het kwade zooveel 
minder moeite kost ?
Gesprekken noch zangen van gekerstende soldaten 
kunnen iets daaraan veranderen. Nero verschijnt ons 
als een dramatisch volkomen-onbelangrijke tusschen-
figuur, die dan ook door nets zijn latere waanzin 
verdient.
Vergeet niet dat ook hier weer verzuimd is de 
werking van de lijdende treurspelziel to toonen 
aan hen die mogen handelen. En zie daarna het 
derde bedrijf, waar niet eenige handeling, maar 
Vondels legende wordt voortgezet.
Dit is eerst een enkele bladzij alleenspraak van 
Petronel, waarin ze zich verb eugt dat de Apostelen 
geborgen zijn. Onmiddelijk daarop: optreden van 
Peter en Pauwels, die haar na de kortst mogelijke 
schrik overtuigen dat het zoo wezen moet 1).
Verhaal van legende en niets anders krijgen we 
uit de mond van de Apostelen, en als zjj aanstonds 
voor Agrippa staan, ondervinden zij van de drama-
vorm enkel nadeel.
Het ging toch niet aan, dat deze romeinsche
overste de vraag verzuimde: hoe hun gevangenis

geopend kwam? „Vie bootst de sleutels na van

't naeuw ontsluitbre slot?" vraagt hij. En Petrus

1) Terloops kan worden opgemerkt dat Vondels vereeniging
van de twee legenden hier haar naad toont. Wel op Petrus, 
maar niet op Paulus past de ontmoeting met Jezus en do 
terugkeer om gekruist to worden. Voor wie aandachtig opmerkt 
toont Paulus zich hier als bijlooper. - Ook van deze ver-
houding geeft Vondel in zijn Inhoudt de juiste voorstelling. 
Naast Petrus, wordt daar Paulus, „den amptgenoot", klaar-
blijkelijk op het tweede plan gesteld.
214	VONDELS PETER EN PAUWELS
antwoordt: ,Wat sluitbaer is, ontsluit d'almogent-
heit van Godt". Wat zou hij anders antwoorden ? 
Hij kon toch niet zeggen dat Petronel en Plautil 
hen hadden uitgelaten? - Hij leidt dan ook de 
aandacht van zijn ondervrager verder of door to 
roemen op zijn verlossing, door een engel, uit de 
gevangenschap van Herodes. En Pauwels, vanwege 
bet parallelisme, voegt er bet verhaal aan toe, 
hoe hij in de stok zat met Silas, toen door een 
aardschok de deuren opensprongen en de stokbe-
waarder zich bekeerde. Hoe begrijpelijk alles, maar 
hoe worden hier tevens de Heiligen van de legende 
tot bet lagere plan van niet onlistige stervelingen 
teruggebracht.
Dit is de schuld van de dramavorm, en een schuld 
die aan deze weer wordt betaald gezet. Want onmid-
delijk volgt bet vierde bedrijf: geeseling en veroor-
deeling. Maar wat werkelijk een bedrijf had kunnen 
vullen als over Rome, over bet Heelal, de ont-
zetting was heengegaan van de wereldgebeurtenis 
die aan deze lijdende helden plaats greep, dat vulde 
nauwelijks een tooneel nu bet ondramatisch verhaal 
van legende bleef. Een bladzijde klachten van de 
twee vrouwen tijdens de hoorbare, maar onzicht-
bare geeseling. Twee bladzij den toekenning van 
bet oordeel. Daarna een Reizang.
Ik zie niet voorbij dat dit tooneeltje van de geese-
ling, dat bet daarna optreden van de gegeeselden op de 
planken een zekere werking doet. Maar een derge-
lijke werking zou ook bereikt worden als de treur-
spelhelden een paar overigens onbelangrijke goede 
mannen waren, en niet Petrus en Paulus. De werkin g 
die to bereiken viel, was dan ook niet deze, maar 
die andere: Nero tegenover de Heiligen, de Hel
VONDELS PETER EN PAUWELS	215
tegenover Jezus, de verzinkende Heidenwereld tegen-
over het rijzende Christendom. Dacht Vondel dat 
het voldoende was die tegenstelling door zijn Rei 
to laten aanduiden ?
Door zijn Rei., en dadelijk daarop, in het begin 
van het vijfde bedrijf, door de waanzin van Nero. 
Maar -- ik zei het al - indien er in dit stuk iets 
ongemotiveerd blijft, dan is het doze waanzin. 
Van de man die wij voor onze oogen gezien hebben 
als enkel gewoon en aarzelend, begrijpen wij aller-
minst deze 't verhaal van de legende doorbrekende 
uitbarsting.
Verbaal van de legende - van twee legenden 
nu wel zeer bizonder - is het eind van het spel.
Het eind ? Ja, maar het ware, en nu met de 
uiterste nadruk gestelde eind, is nog iets anders. 
Een verheerlijking van Rome is het. Maar van welk 
Rome? Niet het Rome van Petrus alleen, noch alleen 
dat van Paulus, maar het in waarheid katholieke 
Rome van die twee gezamenlijk.

Des weerelts Hooftstat steunt op bey dees hooftpylaren 
Der Kercke ; en ziet, hoe 't al, wat haar die kroon benijt 
Zijn hart knaeght en vergeefs op diamantsteen bijt.
* *
*
Peter en Pauwels - resultaat van Vondels ver-
dieping in de kerkvaders, in de martelaars-legenden, 
in de voor-katholieke strijdvragen, -- was niet de 
uiting van zijn gemoeds-bekeering, maar de vast-
stelling van zijn confessioneel en theologisch stand-
punt.
Het is daarom - de slotregels drukken dat duide-
lijk uit - noch onderworpen, noch ontroerend,
216	VONDELS PETER EN PAUWELS
maar veel meer hard en in intellektueele zin triom-
feerend.
De theoloog Vondel - voortaan een katholiek 
theoloog - is hier onomhuld aanwezig. Vandaar 
dat zijn werk een steen is. Een hoeksteen. De milde 
dichter, de dramatische ziener, waren hier niets. 
Ze moesten overwonnen worden. En hoe? Doordat 
de zegevierende wil, het zich verheffend verstand, 
hun werk deed: een gedicht, een drama.
Dit misdrijf -- deze trots - maakten ook deel 
van Vondels wezen uit. Hij toonde ze - ironie van 
zijn Dichterschap -- juist in de omslag van zijn 
bekeering tot wat hem voorkwam als het betere 
Christendom, de onvoorwaardelijke, de vrijwillige 
gehoorzaamheid, - de gehoorzaamheid tot in het 
martelaarschap, tot in de dood.
Ik geloof dat ik wel reden had, in de bewonderende 
beschouwing tijdens mijn jongere jaren, deze steen - 
des aanstoots ? - niet aan to raken. Maar nu lang-
zamerhand, en met aandrang, geeischt wordt iedere 
kern van Vondels wezen in het licht to brengen, vatte 
ik mood tot het onthullen ook van deze kruisiging.

Goede Vrijdag, 1913.
TESSELSCHADE

Of Tesselschade ooit gedroomd heeft dat twee 
drie eeuwen later haar heuchenis bij dichters en 
dichtlievenden nog leven zou ? Zij was bevallig en 
geestig, had een schoone stem, kon zwemmen en 
paardrijden, borduurde en schreef een fraaie hand, 
zelfs op glas met een diamantstift. Was er ooit 
brozer aanspraak op onsterfelijkheid? Het is waar 
dat ze ook dichtte. Zij zond haar verzen naar haar 
vrienden, opdat die ze betuttelden; uitgeven deed 
zij ze niet: de meeste zijn verloren gegaan. Het is 
maar een klein aantal dat we van haar over hebben 
en we lezen in een brief van Huygens dat ze er (bij 
manier van spreken waarschijnlijk) dagelijks schreef.
Laten we aannemen dat de bewaard geblevene 
niet slechter zijn dan de verlorene. Blijkt er dan 
uit dat zij een groot dichter was? Neen, in geenen 
deele. Wel een goed dichter. We mogen gelooven dat 
ze alles wat ze deed goed deed. En dat is al veel, 
want daaruit volgt dat ze in haar werken zichzelf 
uitdrukte, dat we in die weinige kleine gedichten 
dus iets van haarzelf bezitten, dat we haar eruit 
kennen kunnen en dat het de moeite loonen moet 
ze aandachtiger to beschouwen dan we (in de na-
bijheid van Hoofts en Vondels scheppingen) mis-
schien geneigd waren.
Het is waar: juist dat zij, klein sterretje, de vaart 
van die groote hemellichamen begeleidde, maakt 
Tesselscha zoo belangwekkend voor ons. Maar wij
218	TESSELSCHADE
willen toch niet eigengerechtig aannemen dat zjj 
nets dan de overschatte vriendin was van die 
grooten, een weerspiegeling waarin zij zichzelf 
zagen. Zij moet (er is reden om dat to denken) 
een eigen kern hebben gehad en een eigen lichtglans.
**
Toen in 1620, een jaar na zijn vrouw, Roemer 
stierf, was Tesselschade niet meer de liefelijke en 
geestige achtienjarige die we kennen uit Goltzius' 
teekening. De aandachtig neergeslagen oogen en 
de argeloos opgeworpen bovenlip hebben juist de 
bekoorlijkheid van een gevoel dat op de grens leeft 
tusschen onbewustheid en zelfkennis. Maar het 
rijzende voorhoofd waarvan het blonde haar strak 
is weggetrokken om schuil to gaan onder bet mutsje, 
maar de smalle vaste kin die geen streep terugwijkt 
hoe schroomvallig ook de onderlip naarvoren kome, 
maar de fijne rechte neus en de hooge brauwen, 
zijn even zoovele teekens van een wil en een geest 
en een beslotenheid, die het gevoel slag zullen leveren, 
tot haar geluk of haar ongeluk. Behalve door deze 
teekening weten we niets van het meisje tot vier 
jaar later. Dan is Bredero verliefd op haar: o Parl 
en puik der vrouwen En bloern van onze tijd! Bij 
de vertooning van zijn Lucelle-vertaling was ze 
tegenwoordig. Ze had er geschreid en gelachen. 
De zelf uitbundige dichter was verrukt over die 
zichtbare blijken van haar meegevoel. Toen zijn 
werk in druk verscheen, droeg hij het haar op. 
In zijn liederen zien we niet enkel de zilverige blank-
heid van haar huid geprezen, maar ook de levendig-
heid en kracht van haar oogopslag, bovenal echter 
de doordringendheid van haar ongeleerd verstand.
TESSELSCHADE	219
Bredero was negen jaar haar oudere. Hij had al 
meer liefgehad. Maar nu scheen het wel of hij, de 
luidruchtige die altijd met zijn gevoel overhoop 
lag, eindelijk in de haven van een kalme vriend-
schap was binnengeloopen. Een voile bevrediging 
spreekt er uit dat eene van zijn gedichten, waarin hij 
de aangename, de matelooze vriende-gesprekken 
bezingt met deze die hem in vertrouwen ontving, 
al het edelste en fijnste in en door zag, en over zijn 
zwak gemoed heerschte. ,Dat zal, noch kan verkeeren," 
riep hij, met weerspreking van zijn eigen zinspreuk, 
en hij hoopte dat hij voor altijd van deze Saffo de 
Faon mocht zijn. Maar hun omgang schijnt kort 
geduurd to hebben en twee jaar na de Lucelle-
opdracht was Bredero ter ziele. Toch kan het niet 
anders of het vertrouwelijk verkeer met onze grootste 
blijspel- en minne-dichter, het inzicht in zijn gexnoed 
dat hij haarr gegeven heeft, moet op de twee en 
twintigjarige indruk hebben gemaakt. Zij was dan 
toch de vriendin geweest van een groot dichter. 
Zij had een bewogen mensch gezien die de gaaf 
bezat zijn innerlijk bloot to leggen. Hij had tegen-
over haar niet alleen alle trots afgelegd, maar zeker 
in tonen die hij alleen verstond, beproefd haar 
hart to ontroeren. Of dat alles enkel winst voor 
haar geest, enkel een aandoening van kalmer gevoel 
gebleven is ? Misschien. Misschien is ook dat onge-
dagteekende lied dat de bestrijding van een niet 
gewilde neiging uitspreekt, een blijk van het tegen-
deel.
Hoe krachtig ik verpijn,
Door de waarheid of door schijn,
Te smoren met een koude praat
't Geen vierig in mijn hartje slaat, -
220	TESSELSCHADE
Het zuiend slapen doet vermaan
't Sluimerig en 't zoet 
Een genuchtje, 
Een geduchtje,
Een zuchtje, alsembitter, suikerzoet.
De Min wou me leeren, gaat ze voort, hoe ik 
best zou vergeten wat ik niet vergeten kon. Ik 
moest door denken mijn kwaal bestrijden, zei hij. 
Muurt en metselt maar in uw gedachte, was zijn 
raad; het zal het beste middel zijn om de smart 
uit uw hart to weren. Maar wat hielp het ? Ik behield 
wat ik wou uitroeien. Want dat is juist de aard van 
de Minnegod dat hij wonen wil waar men hem niet 
begeert.
Behalve dit is er nog maar een enkel versje over 
waarin de jonge toon van zinnelijke liefde, de streeling 
van kussen en lieve woorden oppermachtig wordt. 
Het is aan een jonge man in de mond gelegd en het 
italiaansche t'Amo mia. vita staat erboven. Cupido, 
lezen we, kleine zielen-voogd, stel die woorden: 
ik min u, mijn leven, op zulk een maat in mijn borst 
dat het heele lichaam erop weerklank geeft.

Gebied hierdoor mijn Ziel aan 't Lichaam 't zijn to geven, 
En stadig dat to voen met zulk een lieve leven, 
En zeggen dan: mijn lief, ik min u, liefste mijn:
Gij zult altoos, o lief, mijn lieve leven zijn.
*
Wij weten er nets van of deze regels niet later 
werden geschreven. Vondel en Hooft beide zullen 
zich in 1623 verbazen dat Tesselschade verliefd 
kan zijn. Maar toch: de wijze Anna, haar tien jaar 
oudere zuster, beroemd reeds, en bewonderaarster
TESSELSCHADE	221
van Cats, zou de zinnelijkheid nooit zoo vergund 
hebben zich to uiten. Dat de jongere bet wel deed, 
teekent haar andere aard, haar andere opvatting 
van leven en dichterschap. Wat men de strijd tus-
schen lichaam en ziel noernt is nu eenrnaal altijd 
de noodzakelijke vorm waaronder onze innerlijke 
konflikten zich voordoen. De konflikten zijn er 
niet veel anders om, of wij de ziel of bet lichaam 
begunstigen. Als Cats het lichaam kastijdt kan bet 
zich dat met zalving laten welgevallen en als Tessel-
seha wenscht dat de ziel, op bevel van de liefde, 
bet lichaam wel zal doen, kan de ziel niet anders 
dan zich gestreeld gevoelen. Het konflikt is het-
zelfde, maar onze houding ertegenover is een andere. 
En nu is bet de moeite waard to zien hoe Tessel-
schade haar tweestrijd oplost. Zij tornt niet aan de 
meerderheid van ziel boven lichaam. Zij wijst bet 
lichaam niet of als ware bet minderwaardig. 
Zij laat beiden in hun recht, maar zegt dan: de 
liefde moet de ziel bewegen bet lichaam z-.Jn eisch 
to geven.
In deze zuivere en schoone drieslag zien we de 
oplossing die de jonge vrouw voor haar innerlijke 
moeielijkheden gevonden had. Misschien een gevolg 
van haar gesprekken met Breeroo, misschien enkele 
jaren later ontstaan, toen ze Crombalch huwde.
Zij en haar zuster behielden na hun vaders dood 
de vrienden die er aan huis kwamen, waaronder Vondel 
en Reael, Hooft en Huygens. Vooral de twee laatsten 
voelden zich als hun helpers. Huygens kende ze eerst 
sedert een jaar, Hooft al veel langer. De eerste wees 
al dadelijk in een gedicht de tweede aan als de 
vriend die hun vader vervangen zou. Gedichten en 
brieven gingen over en weer, tusschen Amsterdam
222	TESSELSCHADE
en den Haag of Londen (toen daar Huygens was), 
tusschen Amsterdam en het huffs to Muiden, waar-
heen ook bezoeken werden afgelegd. Zoo namen ook 
de meisjes deel aan de bekende rijm-wedstrijd van 
de twee vrienden. Een sonnet van Hooft werd op 
dezelfde rij men door Huygens beantwoord, en nauwe-
lijks was dit antwoord binnen of Anna en Tessel-
scha schreven ook. ;,Uw zuigling" noemt ze zich, 
en haar gedieht trekt om twee redenen de aandacht. 
Ten eerste om de levendigheid van haar gedachte, 
die niet afgetrokken is, maar een aardige kijk op 
haar lichamelijke persoon geeft, en ten tweede om 
de dichterlijke beweging van de verzen, vooral 
van de twee laatste. Het was Koppermaandag, 
zegt ze, en ik mengde me in de feestvreugde, waarbij 
het schieten van de levendige jongelingschap de 
toon van uw gedichten verdoofde. Toch hieldt ge 
de overhand. Ziedaar waarom ik uw verzen boven 
de heldhaftigheid stel die afgericht wordt tot oorlog. 
,,Die dwingen met geweld, gij met beleefde zeden". 
,,Moedblazers allebei van 't lukkig Nederland", 
gaat ze voort, -

Al wat van voeten weet moet dansen na uw trant 
En wel getroffen galm op sleutel van de reden.

Het verbaast ons niet dat Huygens in den beginne 
meer op de ouder, bezadigder, geschoolder Anna 
acht gaf -- toen hij Tesseltje verzocht iets voor 
hem afteschrijven, hoopte hij dat zij het vooral 
nauwkeurig mocht doen, „al zoude zij onze Annetje 
to hulp halen" -, maar het zou ons evenmin ver-
wonderen als Hooft, hoewel hij een prachtig sonnet 
op Anna's graveerkunst schreef, reeds nu iets
TESSELSCHADE	223
meer voor Tesselscha gevoeld had. Zoowel in ge-
moedsaanleg als in toon van vers stond zij hem nader.
Samen met Hooft kwamen Vondel en Reael een 
poos dagelijks in het Roemerhuis bijeen om daar 
een prozavertaling to maken van de Troas van 
Seneca. Laat dit voor of na het huwelijk van de 
beide meisjes geweest zijn - Anna trouwde een 
paar maanden na haar zuster -- zonder ophouden 
was de vloer van het zalig Roemershuis door schil-
ders, kunstenaars, zangers en poeten betreden ge-
weest en zonder ophouden had ook Tesselscha de 
invloed van die omgeving ondergaan. Mannen-gezel-
schap ; maar van mannen die aan de vrouw een 
nieuwe beteekenis toekennen. Met de bewondering 
voor een grieksche wereld waarin de persoonlijkheid 
meer was dan het gezinsverband, kwam vanzelf 
de gedachte boven dat man en vrouw gelijk waren 
en gelijk moesten worden opgevoed. Het is deze 
heidensche opvatting waarvan de meisj es Visscher 
voordeel trokken. Wat men van hen verlangde was 
niet dat zij eigenaardig-vrouwelijke gevoelsscha-
keeringen aanbrachten, maar dat zij even ontwik-
keld als mannen waren, zij het dan bovendien met 
de gratie en liefelijkheid die aan haar sekse eigen is. 
In de lijn nu van deze ontwikkeling, en, als gevolg 
daarvan, in haar vriendschap voor mannen, met 
name voor de talentvolle dichters onder haar tijd-
genooten, zien we de waarde van Tesselschade, en 
alle uitingen van en aan haar hoeven enkel to dienen 
om ons die waarde to doen verstaan.
**
*
Nochtans is een mensch zoo weinig een ding geheel 
dat Tesselschade haar roeping niet kon voortzetten
224	TESSELSCHADE
aleer ze er ontrouw aan geworden was. Als we Vondel 
gelooven mogen was een flauwte tengevolge waarvan 
ze uit de kerk gedragen moest worden bet eerste 
teeken van haar verliefdheid. De vrienden hebben 
nooit begrepen wat zij in de knappe zeeofficier 
Allaert Crombalch gezien mocht hebben. Maar zij 
koos hem, volgde hem naar Alkmaar en is elf jaren 
lang gelukkig met hem gehuwd geweest.
Alie drie de dichters, Hooft, Vondel en Huy gens, 
schreven, toen ze trouwde, geestige en hartelijke 
gedichten. Hooft noemde al haar voortreffelijkheden 
op in een plagende aanspraak tot Cupido, en vroeg 
hem, waar hij in dat hart een plekje zou vinden 
waar hij bet ontginnen kon. Korzel stoof de Minne-
god op en zei, gedachtig aan Mars' invloed op Venus: 
wacht maar, tot ik zoo niet Mars-zelf, dan een van 
zijn soort zal zenden! Vondel schreef zijn Tortsen, 
zijn eerste groote, in mythologische vormen gehouden 
bruiloftsdicht. Hot is een twist van de goden, aan-
gehitst door Juno, die niet wil gedoogen dat de 
Sirenen van de Schreyershoek de haven van haar 
stad veronveiligen, en eischt dat een huwelijk de 
zusters onschadelijk maakt. Jupiter doet uitspraak: 
beiden zullen trouwen, maar zonder dat Apollo 
zijn reeht verliest. Dadelijk beginnen de voorteekens. 
Een paar valken voeren van de toren aan de Schreyers-
hoek twee duiven weg. Een schildwacht zag op 't IJ 
een lachende rei met fakkels en kransen. Een zwaan 
in bet burgwalwater begon een gezang dat klonk 
als een bruiloftslied. De wijngaard aan de straat, 
die door de hand van Visschers dochters tot boven 
naar hun slaapvertrek geleid was, ,hing zwanger 
in een nacht, van rijpe muskadellen". Meer nog 
dan de breede opzet van dit gedicht bewijst bet
TESSELSCHADE	225
Bruiloftslied erachter de waarde die Vondel hechtte 
aan het jongste Roemerskind. Crombalch was ziel-
loos: Tesselsehade werd zijn ziel. Zij is goddelijk. 
Een god ontsluit zijn geheim door haar. Ze is een 
orakel. Ze leert haar minnaar de zoetheid van de 
wereld versmaden voor 't goud en purper van Gany-
medes' (dus van de grieksche) hemel. Later wordt 
die plaats gewijzigd: 't orakelen vervalt, ook Gany-
medes. „En naar het hoogste sta, dat naar de starren 
leidt" wordt de minder uitsluitend heidensche slot-
regel van die strofe. Maar in beide gevallen blijft 
Tesselschade wat geen tweede ooit voor Vondel 
geworden is: de bezielde en bezielende, de door 
de inspraak van een god bezetene en aangedrevene: 
de vrouw die zich leende tot zijn hoogste idealizeering. 
Met schertsende en huiselijke rijmen preludeerde 
Huygens op zijn wintersche komst - November 
1623 - naar het huwelijksfeest.
*
Ruim een half jaar later verloor Hooft zijn 
vrouw. Tesselseha hoorde ervan, en tevens hoezeer 
dit verdriet haar vriend had aangegrepen. Zij be-
sloot hem to schrijven, hem door haar schrijven to 
prikkelen, uittelokken tot een weerwoord. Het was 
een plicht die later, in soortgelijke omstandigheden, 
Hooft bevreesd was tegenover haar to vervullen, 
en die hij trachtte aftewentelen op Huygens. Tessel-
scha had zoowel in haar briefstijl als in haar verzen 
een manierr van de dingen vooral zoo to zeggen dat 
ze niet in 't oog vielen. Zij verschool zich in haar 
volzinnen, zooveel to meer nii, daar ze zich kwam 
aanbieden. Ze wou zeggen: mag ik een oogenblik voor u 
zijn wat vroeger uw vrouiw was: degene bij wie ge u
Verwey, Proza V	15
226	TESSELSCHADE
uitstortte? Zij schreef ongeveer het volgende: Nadat 
ik overweldigd was door gedachten to heftig dan dat 
het gevoel van wellevendheid ze bedwingen kon - 
Maar zie hier haar eigen woorden, die ik verstaan-
baar trachtte to maken: „ Mijn Heere, Na dat ik 
verheerd ben door krachtiger gedachten als de 
wel voegende beleefdheid heeft kunnen wederstaan, 
zoo durf ik wenschen dat in mij zooveel herleven 
als in u versterven mogen (zoo gij 't mij waardig 
aeht) de zalige deugden van onze patrona" - Is 
dit niet als een stil nast hem gaan staan en hem naar 
zich doen toenijgen: Hooft in wie de aanwezigheid 
van de gestorvene moest afnemen, Tesselschade in 
wie ze moest aanwassen - ,onze patrona, die de 
aard to lang onwaardig genoten heeft, en die nu 
onlangs eerst naar waardij ten hemelschen troon 
verheven is, daar ze overlang al hadde thuisgehoord, 
en ons onthand to wezen". En als zij de overledene 
zoo hoog gesteld heeft, haar die al long onthand, d.i.
ontnomen had behooren to zijn aan haar vrienden en 
opgenomen in den hemel, dan zegt zij snel en zacht,
maar toch met nadruk: „ Ik heb met meerder leed-
wezen uw rouw vernomen, diewelke ik met drift 
van droefenisse gevoele, en nochtans niet van u 
gelooven kan". - Zij, de vrouw, kan met drift 
van droefenis zijn rouw gevoelen, maar van hem 
de man, kan ze het niet gelooven. Zoo stelt ze zich 
- schijnbaar toch maar - onder hem. Doch dan 
komt haar forsche stoot: ,Wel hoe, mijn heere, 
gij die zooveel voorraad van standhaftige wijsheid 
hebt opgedaan, zoudt gij nog wel kunnen ellendig 
gemaakt worden door wereldlijke noodzakelijkheid ?" 
- En dan, opdat antwoord niet zal uitblij ven: 
„Ik bid u to beantwoorden deze mijne moeielijkheid,
TESSELSCHADE	227
zoo zal ik blijven uw dienstverbonden vriendinne 
Tesselschade Roemers." Is dit niet een meer dan 
manne-brief ? En Ho oft antwoordde. Hij antwoordde 
met die gedragenste en gedegenste van al zijn brieven 
waarin de smart en de opkropping zich tegelijk 
ontladen: „Ik en zoek de rouw niet, maar zij weet 
mij to vinden".
*
Nadat een paar j aar later Hooft hertrouwd en 
het eigenlijke tijdperk van de Muiderkring begonnen 
was, zien we hoe tusschen Alkmaar en Muiden 
weerzijdsche zending van gedichten plaats heeft. 
Zoo zond Tesselschade in 1630 haar bekende Ant-
woord op de vraag van de Amsterdamsche Aca-
demie. Die vraag, door Vondel gesteld en Apollo 
in de mond gelegd, bestond eigenlijk uit acht vragen. 
Wie het karakter van Tesselsehade wil leeren kennen, 
en merken hoe vast het was, en tevens wil inzien 
hoe haar geest to work ging, met welk een fijne over-
leggende teekening en kontrasteering van gedachten, 
moet de antwoorden op die acht nauwkeurig lezen. 
,,Wat beste en slimste tongen zijn?" luidde de eerste 
vraag. Vondel bedoelde ermee tot een partij-kiezen 
voor of tegen predikanten to nopen. Maar zoo ver-
staat Tessel het Diet. Zij, als vriendin van Vondel, 
wil door haar weerwoord hem iets beters aanwijzen 
dan dit partij-kiezen. Juist op de beantwoording 
van doze eerste vraag richt zij dus al haar aandacht. 
Zij besteedt er tien regels aan. Zij vormt er haar 
gedachten voor tot een figuur, als waren ze 't inner-
ljjk voorbeeld voor een van haar glasgraveersels. 
De beste tongen, zoo denkt ze, zijn er twee: een 
sprekende, de engeletong die in de Kerstnacht de
228	TESSELSCHADE
geboorte van Christus zong; een zwijgende, maar 
die spreken deed in alle talen : de vuurtong van
de Heilige Geest op de hoofden van de Apostelen. 
De slimste tongen? Een was er op aarde, die van
de slang in het Paradij s, waar ze een mensch deed 
begeeren in kennis gelijk aan God to zijn. Een was
er in de hemel, die van Lucifer, die de gelijke van 
God wou zijn in macht. Maar in wie is God waarlijk ?
- en met deze slotgedachte wordt de heele vraag op 
zij geschoven-: in hen die niet spreken, maar doen,
in hen die met daden hun geloof bewijzen.
De beste tong die stem men smeedde 
Zong Gode lof, den menschen vrede.
Die zwijgend meest haar deugd betoont
Is die met vier d' Apostels kroont. 
De snoodste op aarde deed de menschen 
Naar Gods verborgen wijsheid wenschen.
De booste sprak in 't hemelrijk:
Mijn macht zij d' hoogste macht gelijk. 
In hun sticht God zijn heerschappijen 
Die met het doen 't geloof belijen.
,,Of waarheid zalig maakt, of schijn?" was de 
tweede vraag en het antwoord eenvoudig:
Schijn, als een drog en dwaallicht, leidt 
Wie dat haar volgt ter duisterheid.
En op de volgende, die luidde: ,Of dwang van 
vrome Christenzielen Niet strekt om Holland to 
vernielen?" was het even eenvoudig, en goelijk zelfs

De vrome zielen to belagen
Kan Hollands zachte grond niet dragen.

Maar nu kwam een vraag van meer beteekenis:
TESSELSCHADE	229
,,Of vrijheid niet en was de schat Waarom men eerst 
in oorlog trad?" - Vrijheid, zeker! Mits men erbij 
bedenke dat vrijheid toen geen geschil was tusschen 
roomsch en on-roomsch.
De Roomsche geus het smeekend blad
Tot Brussel, onderteekend had
Zoowel als d' ander, en verzocht er
's Lands vrijheid bij aan 's keizers dochter.

De volgende vier vragen: ,Of ook in wel bestierde 
steden Een oproermaker wordt geleden ? Of huize-
plondren vesten sticht ? Of do eed geen burgerij 
verplicht ? En of zich leeraars niet verloopen Wanneer 
ze dezen band ontknoopen?" ze konden alle met 
een simpel .,ja" worden beantwoord.
Den muiter die gerustheid haat
Loost altijd een geschikte staat. 
Daar de eene burger 's anders muren 
Bestormt, die stad en kan niet duren.
Geen aardsche god of hij wordt bij
Een eed verknocht: meer schutterij. 
Wat leeraars ook then band ontlitsen 
Die kerven 't snoer der zeven flitsen.
Hooft schreef terug: ,Als ik naar de prijs van de 
Academie staan wilde, ik zoude staande houden, 
dat de beste tong die is van Joffre Tesselschaes 
pen". Vondel had willen prikkelen, en hij had ge-
prikkeld: het regende booze en bittere rijmen tegen 
zijn uittarting. Tesselseha had zich niet laten prik-
kelen: zij had hem getoond in hoeverre men zijn 
vragen kon beantwoorden in de zin waarin hij ze 
stelde, maar ook in hoeverre men een hoogere zin 
erin kon zien. Haar onaanzienlijke, hoewel ook als
230	TESSELSCHADE
gedichtje goede verzen zijn overgebleven, en niet 
Vondels vraag maar wel Tessels antwoord zingt 
in onze herinnering.
**
*
De drang die de menschen van de Renaissance 
dreef staat en oorlog, zichzelf en al de uitingen 
van het gezellige leven tot kunstwerken to maken, 
heeft in Nederland geen dichter zoo sterk bezeten 
als Hooft. Zijn praclitige vormdrift verloochent 
zich nooit en nergens: zijn heele forsche zoowel 
als speelsche hartstocht was in dienst ervan.
Tesselschade had niets van dat meesterlijke even-
wicht; maar zij had een diepe vrouwelijke gevoelig-
heid, en een kunstvolle zelfbeheersching.
In die vorm begreep zij bet probleem dat al de 
kunstenaars van de nieuwere tijd bezig hield: een 
zoo groot mogelijke vrijheid van de persoonlijkheid 
en tegelijk een zoo volmaakt mogelijke v orming. 
Alleen door dit probleem op haar wijs to begrijpen 
en bet voor zichzelf optelossen, kon zij de vriendin 
zijn van Hooft, en Vondel, en Huygens.
Het is daarom niet bevreemdend dat het gedicht 
waardoor zij in ruimer kring bekend bleef, dat van 
de Wilde en de Tamme Zangster is. Eerst de wilde: 
de naehtegaal, van wie het grootste wonder is dat 
zoo kleine leden „herbergen zulk een kracht van 
die luidruchtigheden". Dan de tamme, de geschoolde 
menschestem, die de verscheidenheid weet to bin-
den, de geest weet to doen deelhebben aan de be-
zielde natuur.
Er is een tweede gedicht van haar op hetzelfde 
onderwerp. De orgelmuziek van Joan Albert Ban 
was de aanleiding.
TESSELSCHADE

Vrije zieltje, eer gij waart
In den ban van Adelaart 
Dachtje die daar was gebannen 
Zat als order bloed-tirannen, 
En geen ban of ijzre klank 
Haalt het bij de vogelzank. 
Nu gaan Ban en ijzre klanken 
Stadig, om zijn God to danken 
Met eenstemmigheid en klem
Boven wilde vogels stem.
De naam Adelaart - die op Ban kon slaan, maar 
immers altijd voor die van Crombalch stond - 
en de woorden Tsagend hertje die ze boven doze 
verzen schreef, wekken de gedachte dat zij het 
onderscheid dieper doortrok dan tot een verschil 
van zangtoon. Zij zelf was die wilde vogel, dat 
tsagende hartje, dat niet in tucht had willen gaan 
bij huwelijk en leven, en nu toch had ingezien dat 
ze door die tucht een bezielder en hooger leven 
gewonnen had.
Toen zij het gedicht op de Wilde en Tamme 
Zangster schreef was dit besef nog meer een gedachte 
dan een gemoedservaring. De regels op Ban zijn van 
later. Voor 1634, toen Crombalch stierf, was zij 
nog dezelfde die Hooft aan Huygens schrijven deed: 
,,Tesseltje is nog dat oude even jonge zoetemelks 
hart, wel gesorteerd met mijn lieve Leonoor, 
dewelke zij op eenen roomer tot zinspreuk gewijd 
heeft: Altyts vroo".
Huygens was jaren lang op een afstand gebleven. 
Nu verscheen hij weer en hood kort daarop ter 
lezing zijn vertalingen van Donne aan, die Vondel 
,,Een banketje voor den Drost" noemde, „En voor 
ons kameraadje, Ret zoete Tesselschaadje".
231
232	TESSELSCRADE
Kort daarop overleed Crombaich tegelijk met 
haar dochtertje Tadea. Hooft verzocht Huygens 
haar to schrijven. Deze aarzelde. Maar Hoofts 
dochter Suzanna wist haar uittelokken. ,Mij troosten-
de in de opperwille, tegens welke niet to willen is" 
zijn de laatste berustende woorden van haar 
schrijven.
Een kleine twee jaar later daagt in de Muiderkring 
Caspar van Baerle op. Twee en vijftig jaar oud, 
sedert kort weduwnaar, levenslustig, geestig en 
goedhartig, was het geen wonder dat zijn nadering 
tot Tesselseh ade de vorm van h of maken aannam. 
,,Faites avec les fleurs renaitre les amours" schreef 
Hooft haar. Zij antwoordde met een sonnet geschre-
ven op de sterfdag van Crombaich, en op Hemel-
vaartsdag. Dubbele aanduiding! En het nadrukkelijk 
gestelde woord Hemelvaren aan het Bind van het 
vers gaf ten overvloede to kennen dat zij zich niet 
meer wenschte to binden.
Het is wel zeker dat met de dood van haar man 
en dochtertje haar religious gevoel zich verdiepte. 
Maar men merkt er weinig van. Buiten alle ver-
schil van geloofsovertuiging om wist zij voor haar 
vrienden het woord to vinden dat ze noodig hadden. 
Zoo zond zij, toen Huygens zijn vrouw Suzanna van 
Baerle verloren had, een sonnet aan Hooft, met 
verzoek haar daarin vervatte raad aan hem overte-
brengen. Zij die geacht wordt een back to zijn in 
een zee van droefheid, schreef ze --
Die als een baak in zee van droefheid wordt gehou'en, 
Geknot van stain en tak, en echter leven moet, 
Zendt u dit zwak bebulp voor 't troosteloos gemoed,
Gedompeld in een meer van barelijke rouwen.
TESSELSCHADE	233
Zegt Vastaart, dat hij mocht pampieren raad vertrouwen, 
Zoo d' innerlijke smart zich schriftlijk uiten kon. 
Hij staroog in liefs glans als aadlaar in de zon,
En stel zijn leed to boek, zoo heeft hij 't niet to onthouwen.
Pampier was 't wapentuig, waarmee ik heb geweerd 
Te willen sterven eer 't den Hemel had begeerd; 
Daar overwon ik mee en deed den vijand wijken.
Zijn eigen letter leer' hem matigen zijn pijn,
Want kweling op de maat en kan zoo fel niet zijn; 
Bezweer hem dat hij zing op maatzang droevelijken.

Hoof t zond bet en Huygens antwoordde: „ Tessel-
schade is nooit zoo hoog boven haar zelf gestegen 
als met eenen regel onder de gezamenlijke goede, 
die U.E. de moeite genomen heeft aan mij to zenden: 
En stell' zijn Teed te boek, zoo hoe f t hij 't niet t' onthou-
den. Alle mans en mansoiren hiernamaals moeten 
't haar benijden". Toen hij 84 jaar oud was, dacht 
hij er nog aan. Hij noemde haar de ,kloeke Tesselscha" 
zooals Hooft haar ,ongelooflijke manhaftigheid" 
geprezen had.
Tij dens de renaissance is bet ideaal van een 
mannelijke geest in een vrouwelijk lichaam harts-
tochtelijk bemind en aangekweekt. Tesselscha ver-
vulde bet. En zij kon en moest bet vervullen 
omdat zonder dat de kring van Renaissance-talenten 
waarin zij vertoefde, onvolledig zou zijn geweest. 
Van Baerle deed voor die dagen nets ongewoons 
toen hij een gedicht van haar prees met de woorden: 
„ Ik zou wenschen thans een vrouw to zijn nu 
moeders beginnen mannen to zijn door haar verzen."
Toch bleef juist tegenover de vrijmoedigheid van 
de mannelijke scherts in die dagen de vrouwelijkheid
234	TESSELSCHADE
een machtig wapen. Niet alsof vrouwen toen de 
schaamte zouden verstaan hebben van hun achter-
kleindochters. Integendeel zouden zij zich zonder 
een welberaden schaamteloosheid niet hebben kun-
nen handhaven. Als wij zien wat Huygens en Van 
Baerle elkander schreven, hoeveel bloswekkende 
schertsen, toespelingen, zij niet alleen onderling 
wisselden, maar openlijk of halfverhuld voor Tessel-
scha uitstalden, dan begrijpen wij dat er van preuts-
heid in die kring zeker nooit sprake kon zijn. Huygens' 
dubbelzinnige rijmpjes worden dan ook door haar 
die er het onderwerp van is, vrijelijk aanvaard en 
in briefwissel aangeduid. Maar met dat al: de zacht-
zinnige zelfbeheersching van Tesselscha - want 
wat was haar karakter anders - kan haar uitwerking 
niet gemist hebben. Teminder, waar ze haar eigen 
middelen zelf zoo levendig en met zooveel rake 
scherts to hanteeren moist. Niet zonder reden, meenen 
we, werden door Hooft de letters van haar naam 
tot Sachte Sedeles omgezet.
**
*
Vondel had Tesselseha nooit uit het oog verloren; 
maar in 1639 naderde hij haar opzettelijk door haar 
zijn vertaling van Sophocles' Electra toe to wijden. 
Twee jaar later deed hij zijn Peter en Pauwels 
door het gedicht Aan Eusebia voorafgaan. Dat dit 
grieksche woord, waarvan een nevenvorm in de 
Electra voorkomt, door hem vertaald werd met 
godvruchtigheid, dat Tesselschade zich kort daarop 
de Alkmaarsche Eusebia noemt, dat zij een gedicht 
schreef waarmede ze klaarblijkelijk Vondels op-
roep hem in zijn roomschwording to volgen beant-
woordde, een gedicht dat ze Hooft toezond met
TESSELSCHADE	235
verzoek het Vondel to laten lezen, dat in een woord 
Vondel op het oogenblik van zijn bekeering tot de 
katholieke kerk zich in zielsgemeenschap met 
Tesselschade gevoeld heeft, en zij met hem, - ik 
zie geen oorzaak eraan to twijfelen. De onderzoeker 
die de voorstelling verdedigde, hij die vroeger al 
aantoonde dat Roemer niet, zooals we meenden, 
de oude kerk was trouw gebleven, heeft haar mijns 
inziens ten voile aannemelijk gemaakt.
In haar jeugd was Tesselschade de vrouw geweest 
van Vondels hoogste idealizatie. Zij werd het weer: 
maar terwijl hij haar toen naar de hemel van Gany-
medes gewezen had, trok hij haar nu naar 't ,zalig 
honk" waarheen „met wijde en wisse schreden", 
,,de hemelsche en in klei gevangen ziel" zich to 
spoeden had.
Zij heeft vroeger en later aan een vertaling van 
Tasso's Jeruzalem Verlost gewerkt. Er school in 
de toon van die christelijk-italiaansche verzen - 
Dullaert heeft hem weer opgenomen en hem een 
galm verleend die ongewoon is in onze dichtkunst - 
een verleidelijkheid van deernis en weemoed, die 
aan Hooft en Huygens vreemd was, maar die Vondel 
in trilling bracht. De strofe die zij Van Baerle zond, 
de eenige bewaarde, is de onmiddelijke overgang 
op haar eigen twee gedichten aan Maria Magdalena. 
De sterke vrouw ontdekte in zich -- we kunnen 
het niet loochenen - de gebroken verteederde. 
De kloeke troosteres die ze altijd geweest was kreeg 
behoefte schreiende de voeten to kussen van een 
Jezus.
Het is haar op heel wat harde woorden, vooral 
van Huygens, to staan gekomen, dat zij niet bij een 
protestantsch geestelijke, maar bij een Jezuleten-
236	TESSELSCHADE
priester de sleutel vond tot de kooi van Christus. 
Maar zij was niet terugtebrengen. Elk zijn waarom, 
dacht ze met de haarr eigen zinspreuk. Huygens nam 
bet hoog op, juist omdat hij haar vriend was. „Ik 
spaar de roede niet, ik heb bet kind to lief" zei hij. 
Van Baerle, die al in 1636 iets gemerkt had van haar 
roomsche neigingen, dorst zich zoo stout niet uiten. 
Huygens, vond hij, had een streepje voor; die mocht 
zich veroorloven wat Tesselseha van hem niet 
dulden zou. Hij zond zijn vriend de rijmpjes over, die 
de afgedwaalde hem in antwoord op Huygens' 
bestraffing had doen toekomen.
U reden wel gegrond
Hoewel ze schier een grauw is, 
Is smaaklijk in mijn mond 
Omdat ze nimmer lauw is.
en:
Het snerpend heil van ons hoog Hofwijksche Poeet 
Behaagt mij echter nog, het zij dan koud of heet.

Hij had overigens wel een goede kijk op bet humour 
waarmee de hardnekkige Alkmaarsche de berisping 
aanhoorde. Huygens meende dat ze door de pracht 
van de katholieke kerk getroffen was en dat hij 
haar tot de eenvoud van de oudste en oorspronkelijke 
godsdienst moest trachten terug to roepen. Hot was 
de zienswijze die de protestantsche hervormers 
tegenover de katholieken altijd handhaafden. Maar 
Van Baerle schreef: „zij heeft vastgesteld dat err 
maar weinig artikelen noodig zijn voor het geloof, 
en dat wat zij van den Roomschen godsdienst 
heeft volgens bet godsdienstig gebruik en de ge-
woonte der ouden is; bet overige valt buiten de
TESSELSCHADE	237
zorg en het nauwgezet onderzoek van een vrouw 
die een leek is". Verder beriep zij zich op de Ver-
klaring van Grotius. Daarna: ,Uw roeden en hef-
tige woorden neemt zij heel kalm op en zegt ze to 
kussen, evenals gehoorzame kinderen". lets later: 
Zij beschermt zich met haar eenvoud". Nog later: 
„Zij houdt van korte woorden".
De vriendschap leed er niet onder. De Muiderkring 
bleef in stand en Huygens schreef aan Puteanus, 
dat hij haar boven haar zuster Anna stelde, als 
evenzeer hoog staande in kunstvaardigheid, maar 
door haar uiterlijk, haar spreken en manieren, 
veel lieflijker, van een waarlijk verheven verstand 
en boven alle vrouwen en de meeste mannen uit-
muntend.

In de latere j wren - zij legde bezoeken of bij 
Huygens, zij vertoefde op het slot to Muiden --
maar de eene keer hooren wij dat zij enkel sprak 
en schreef over godsdienstige onderwerpen, de andere 
dat ze de wereld als afgestorven was. Hooft die 
dit laatste vermeldde, stierf toch nog voor haar, 
in Mei 1647. Drie maanden na hem haar eenig over-
gebleven dochter, die naar haar heette. Na nog vier 
maanden Van Baerle. Zij zelf in Juni 1649.
Had zij maar tranen kunnen vinden, sebreef 
Huygens, ze zou nog leven. De ,kloeke Tesselscha" 
was hem bijgebleven, niet de Maria Magdalena.
1919.