


PROZA

ALBEQT VEPWEY
P kO Z A
Yi 
D EEL
VAN HOLKEMA & WARENDO1 F
erg EM. QU ERI D O
® AMSTERDAM MC.MXX.II
DRDE: H. VEENMAN & ZONEN, WAGENINGEN
INH OUD

Bladz.
Houston Stewart Chamberlain: Immanuel Kant 7 
Saint-Yves d'Alveydre 	18
Een Gang naar bet Leven 	85
Pascal's Pensees 	101
Hebbel's Herodes en Mariamne 	113
Goethe's Tasso 	138
Die Wahlverwandtschaften	154
Iphigenie auf Tauris 	193
Wilhelm Heinrich Wackenroder 	205

HOUSTON STEWART CHAMBERLAIN:
IMMANUEL KANT

Het is een oorspronkelijke en toch natuurlijke 
greep van Houston Stewart Chamberlain dat hij, in 
zijn Immanuel Kant, die wijsgeer niet op zichzelf 
maar door vergelijking kennen doet. ,Hier" - zegt 
hij - „ toon ik a Kant, doch niet alleen, maar samen 
met Goethe. Let nu op hoezeer zij van elkaar ver-
schillen of, ook wel, met elkaar overeenkomen. Na 
Goethe doe ik u Leonardo zien, - die met hem ver-
want is, o zeker, maar Loch ook weer verscheiden 
en dan duidelijk meer met Kant verwant. Daarna 
Descartes en hier - geloof ik - kunt ge de geest 
van Kant aan het werk zi en in een ander lichaam 
en andere verhoudingen." - Het is duidelijk dat ge 
die geest nu in breede trekken al kennen zult, zoodat, 
wanneer ook nog Bruno als zijn tegengestelde en 
Plato als zijn onsterfelijke soortgenoot u zijn voor-
gevoerd, de uitvoeriger bemoeiing met Kant-alleen 
u ten slotte vertrouwelijk dunkt.
Deze opzet heeft mij aan het boek meer geboeid 
dan iets anders. Er blijkt dan ook uit dat Chamber-
lain beeldend vermogen heeft. Hij is een zichtbaar-
maker van het geestelijke. Zijn stem en zijn stijl 
leenen zich daartoe. Hij spreekt zoo - schijnbaar -• 
gemakkelijk, en zoo krachtig, - hij ontleedt het 
ingewikkelde tot zoo weinige en zoo heldere denk-
beelden, - dat de hoorder niet alleen met genoegen
8	HOUSTON STEWART CHAMBERLAIN
luistert, maar luisterend ook begrijpt, en nog niet 
het gevoel heeft dat door luisteren en begrijpen 
zijn kracht is uitgeput. Want meer dan doen luisteren 
en begrijpen, wil Chamberlain doen zien. Hij heeft
het over menschen die gelee f d hebben en zichtbaar
waren, en door een groot aantal trekjes tracht hij 
u hun levende zichtbaarheid voortestellen, en onver-
getelijk to maken.
Dat ligt alles in zulk een opzet: het book is een 
zesdeelige gesprokenheid, met het doel ons denkende 
to doen zien.
Kant verscbijnt er ons door als een man die naar 
binnen zag. Hij bouwde de voorstellingen in zich op 
met een zoo groot architectonisch inzicht, met zulk 
een volledigheid, en met een zoo levende helderheid, 
dat zij voor hem de plaats vervingen van voorwerpen
en men begrijpt hoe hij de werkelijkheid missen kon 
mits hem maar voldoende gegevens over haar voor-
komen werden verstrekt.
Dit vermogen van naar binnen zien was hoofdzaak 
voor Kant, die zich de wereld graag duidelijk wou 
voorstellen, maar... zonder gehinderd to worden 
door zinsindrukken.
Hij begint dan ook daar waar de Zinlijkheid de 
ervaringsstof gegeven heeft en het Verstand hem 
bewerken zal. Doze twee, Zinlijkheid en Verstand, 
zijn de pijlers van zijn innerlijke bouw. Is er aan 
die twee iets eigen? Ja, aan de Zinlijkheid de ruimte-
voorstelling, aan het Verstand een aantal vaste 
vormen, waarin het denkt en die men zijn stam-
begrippen noemt. Bestaan die twee op zichzelf 
Neen, onmogelijk. Zonder verstand bleef onze zin-
lijkheid blind; zonder zinlijkheid kreeg ons verstand 
niets to denken. Maar hoe houden dan die twee ge-
IMMANUEL KANT	9
meenschap, daar de een alleen zien, de ander alleen 
denken kan? Door de Tijd, die in de ruimte zichtbaar 
is als Duur, en in de geest denkbaar als Beweging. 
De Tijd is de altijd werkzame geweldenaar die het 
zichtbare tot het gedachte maakt en het gedaehte 
tot het zichtbare.
Zoo is dus Kant's innerlijke bouw u duidelijk. 
Maar - zegt ge - nu ken ik toch geen andere wereld 
dan die van mijn voorstelling.
Kant glimlacht. Een andere ? Welke andere ? Kent 
ge dan nog op een andere wijs dan door uw voor-
stelling ?
Kant schreef aldoor als man van wetenschap.
Men noemt de zijne een kritische wijsbegeerte.
Maar gij houdt aan: dat ge daar niet mee tevreden 
zijt, dat gij niet voldaan wordt door alleen uw voor-
stelling, dat gij behoefte hebt aan de wereld op-
zichzel f .
Kant spreekt met u erover. Hij toont u aan dat 
wat gij een wereld op-zichzelf noemt, wel gedacht 
kan worden, maar dat gij, gevangen in uw voorstel-
lingen, nooit zulk een wereld kennen kunt. Gij, uit-
gaande eenerzijds van zinlijkheid, anderzijds van 
verstand, zult altijd leven in tweeerlei van elkaar 
onscheidbare voorstellingen, en eene, die overeen 
zou komen met eene wereld, vindt gij nooit.
Noodzakelijk bij elkaar behoorende tegenstellingen 
noemt hij ze, en toont ze u, en het wordt er u helder 
door dat al. wat ge meer omtrent een eenheid wanen 
mocht Geloof of Verbeelding is.
Het is een andere zijde van Kant's onderzoek--en 
noodzakelijk door velen gevoeld als in weerstrijd 
met de voorafgegane - wanneer hij een innerlijk 
Moeten en de Vrijheid er al of niet aan to gehoor-
10	HOUSTON STEWART CHAMBERLAIN
zamen in de mensch als feit aanneemt en het Ideaal 
van vrijwillige plicht-vervulling wil prediken.
Een geloof als een ander - zeggen die velen.
Chamberlain doet dat niet. En zijn heele book is 
niet alleen een nabeelden van Kant's gedachten maar 
ook een verdedigen daarvan.
Als tegenbeeld van Kant stelt hij Bruno op. Maar 
hij bedoelt Spinoza. Chamberlain is een groot Joden-
hater en mij, die de meest germaansche van alle 
namen draag, mag het veroorloofd zijn daarover 
zonder boosaardigheid to glimlachen. Er is in zijn 
werk een plaats waar hij het eenheids-gevoel van 
Bruno en de tweeheids-gedachte van Descartes 
bespreekt, en ik lachte al omdat ik zag aankomen 
hoe hij deze bespiegeling niet zou kunnen eindigen 
zonder beide brandpunten to zien saamvallen in 
Spinoza. Zoo gebeurde hot ook, maar owaai! dat 
kwam anders dan ik gedacht had en van schrik 
zou mijn lach me haast ontschoten zijn.
,,Allereerst dit eene: ik heb bij dit schema alleen 
Indo-.Europeers op het oog gehad. Een man als Spi-
noza bijvoorbeeld is ons volslagen vreemd. Spinoza 
is de droomlooze man. De droomlooze man kan on-
mogelijk de droomvolle mannen verstaan. Zooveel 
to bedenkelijker is het, wanneer gene al wat hij heeft, 
merg en been, uit dozen trekt, zooals Spinoza dat 
doet. Want van de twee hoofdwerken van Spinoza 
heet het eene Beginselen van de Philosophic van 
Descartes, en het andere - de Ethica - draagt 
weliswaar Bruno's naam niet, maar trekt uit hem 
alle fundamenteele grondstellingen en wel, zooals is 
aangetoond, uit een nauwkeurige kennis van zijn 
voornaamste geschriften. Descartes en Bruno - de 
twee diametraal tegengestelde geesten - onder een
IMMANUEL KANT	111
dak to brengen is zeker een knap stuk, maar gelukken 
kon het alleen aan iemand die volslagen vreemd 
tegen beiden over stond, die hun levende persoon-
lijkheid in het geheel niet, maar alleen sommige for-
meele momenten in de bouw van hun denken greep."
Ziedaar! Hoe dan ook verhanseld, de waarheid 
heeft er uit gemoeten, maar de woede van Chamber-
lain is nu dan ook ontoombaar. Eerst bitter wordt 
hij : Descartes verzwolgen door Spinoza. Jawel! 
,,En wij blauwoogige blonde bloode homines europaei 
staan daar met open mond, staren de wijze gevoel-
looze Jood met verbazing aan en juichen met hand-
geklap hem toe voor zijn verhanseling van een groot-
sche wereldbeschouwing."
Neen, gaat hij voort, het is al to erg: Descartes en 
Spinoza! Geloof niet de vakgeleerden die u Spinoza 
aanprijzen: ,Kijk toch eens naar Descartes hoe heer-
lijk die zijn leven leeft! Vandaag jaagt hij met Wallen-
stein over de vlakten van Boheme, morgen schrijft 
hij een verhandeling over de akoestiek, overmorgen 
een blijspel, - vandaag bouwt hij een teleskoop 
om de hemeldiepten to doorvorschen, morgen snijdt 
hij dieren om het geheim van de bloedsomloop to 
doorgronden, overmorgen neemt hij proeven over 
luchtzwaarte en lichtbreking, - de eene dag vindt 
hij de ether uit, de and ere de analytische meetkunde, 
de derde het schema van de bewogen lichamen; dat 
is een leven des levens, een onafgebroken wissel-
werking tusschen mensch en natuur. Daartegenover 
zit de ,edele" Baruch van de wieg tot het graf in 
zijn achterkamertje, denkt na over dat wat hij bij 
Descartes en Bruno gelezen heeft en stelt zich daaruit 
(met onvergelijkelijke vaardigheid) een weefsel van 
sluitredenen saam."
12	HOUSTON STEWART CHAMBERLAIN
Ge begrijpt dat ik mijn lack weerom had. Het was 
er bijna een van welbehagen. Welk germaansch 
hart klopt niet hoog als hij hoort van iemand die 
op de vlakten van Boheme gejaagd heeft met 
(Schillers) Wallenstein, welk man van de wereld 
watertandt niet van de gedachte dat hij, tusschen 
zooveel bedrijven door, overmorgen een blijspel 
schrijven zou. Maar hoeveel vroolijker werd die lach 
toen ik bedacht dat zeker niemand onder de wijs-
geeren, wat zijn leefwijs aangaat, zoozeer op de edele 
Baruch geleken heeft als de groote Immanuel!
Hot is het verrukkelijke van Chamberlain dat 
men altijd zeker is een voor de hand liggende ge-
dachte binnenkort door hem to zien opgemerkt. 
Zoo ook nu. Dat Kant nooit Koningsberg uitkwam, 
dat hij dagelijks op hetzelfde uur dezelfde wandeling 
maakte - zoodat, volgens de boosaardige Heine, 
de omwonenden hun horloge op hem gelijkzetten -, 
Chamberlain weet het to goed dan dat het hem nu 
niet in zou vallen. Maar wat nood: ,slechts een enkel-
uiterlijke scbijn zou in staat zijn ons, Kant aangaande, 
to doen dwalen, want natuurkunde, aard- en volken-
kunde, politick, krijgskunst waren dagelijks zijn 
hoofdvoedsel."
Wij moeten aannemen dat Chamberlain voelde 
hoe zwak zijn zaak stond, en dat hij daarom met 
ieder argument genoegen nam. Of kende hij niet de 
Spinoza die ook het Theologisch-Politisch Traktaat 
- het derde, door Chamberlain niet genoemde, 
hoofdwerk - geschreven heeft, de hartstochtelijke 
dulder en denker die aan al wat in zijn tijd gebeurde, 
een in waarheid verterend deel had?
Wij vinden het beminnelijk als Chamberlain van 
zijn „lieben feinen Kant" spreekt. Wij houden het
IMMANUEL KANT	13
hem ten goede als hij het mogelijke doet om hem, 
zelfs in uiterlijke schoonheid, niet to ver achter to 
doen staan bij de vorstelijke Plato. Maar wanneer wij 
de breede schedel en het bedachtzame mondje van 
de Koningsberger wijze beurt om beurt vereeren en 
liefhebben, dan vragen wij voor Spinoza's hoog-
overwelfde oog en de bevalligheid van zijn edel 
voorhoofd, zoo niet uw liefde, dan toch uw onder-
worpenheid.
Het is een verfoeielijk ding dat gij, schrijvers over 
dichters en wijsgeeren, altijd de eene liefhebben en 
de andere haten moet.
Is het nooit in u opgekomen dat de waarde van die 
groote mannen nooit kan gelegen zijn in dat wat gij 
van hen kunt meedeelen ? Wij die hun denkbeelden, 
kort saamgevat of breed uitgesponnen, aan anderen 
overdoen, geven daarmee toch niets van wat hun 
grootheid is.
Ik moet mij bij die gedachte een oogenblik op-
houden. Gij zoekt de beteekenis van een wijsgeer in 
zijn denkbeelden, en ge vraagt: ben ik het eens 
daarmee? Nu, mij schijnt die doenwijs volkomen 
ongerechtvaardigd. De beteekenis van een denker 
ligt toch, naar mijn meening, in zijn gevoel van waar-
heid, zooals die van een dichter, van een kunstenaar, 
in zijn gevoel van schoonheid, die van een zedeleeraar 
in zijn gevoel van goedheid ligt. De stelling blijft 
natuurlijk onweersproken dat in elke wijsgeer die 
drie gevoels-soorten kunnen - niet moeten - ver-
eenigd zijn; maar zij verhouden zich zoo in hem 
dat hij beschouwd wil worden als uiter van waarheid-
gevoel.
Lees ik nu Kant - ik deed het Binds twintig j aar, 
in verschillende tijdperken van mijn leven - dan
14	HOUSTON STEWART CHAMBERLAIN
boezemt mij elk woord dat hij zegt onvoorwaardelijk 
vertrouwen in. Ik voel aan zijn toon, ik weet aan mijn 
gedachte op tal van plaatsen, dat hij schrijft wat hij 
als waarheid weet.
Maar nu : wat voor waarheid ? Fen zulke waarbij 
onder ieder woord een werkelijkheid verborgen ligt, 
een ervaring die hij, onderscheidende, voorzichtig 
benadert. Zijn bouwen van gedachten - door Cham-
berlain terecht verstaan als zijn eerste en onmidde-
lijke waarheid-uiting - is dit om de ervaringen 
heengaande, tastende, benaderende in-woorden-
brengen zelf. Hij is - om een term uit de literatuur-
kritiek van onze tijd to gebruiken -- een realistisch 
schrijver; maar - een realist van het geestelijke.
Heel anders nu is Spinoza. Hij is werkelijk Kant's 
tegendeel; maar hij is niet, zooals Chamberlain 
hem noemt, dogmatisch; hij is ideeel.
Ondanks alle kritiek, die hij ontwikkelde aan 
Descartes, ondanks het inzicht dat ons verstand van 
huis uit onderscheidt een noodzakelijk-samenhangen-
de tweeheid, handhaaft hij het geloof aan een een-
heid.
Het geloof ? -- Ja, waarom dan niet. is Kant zijn 
moeten en zijn vrijheid opstelt, is hij ook een geloovige, 
en dat hij door zijn kritiek zulk een onmetelijke en 
door zijn geloof zulk een geringe invloed gehad heeft, 
ligt niet aan de domheid van zijn lezers, maar daaraan 
dat hij een groot kritikus was en een klein geloover. 
Zijn waarheid was die van de realistisch-aangelegde 
voorzichtig alle werkelijkheden beproevende geest, 
niet die van de groote Overtuigde.
Maar een scherpzinnig kritikus en een groot Over-
tuigde was Spinoza. ,Zijn latijn" - schreef ik vroe-
ger - ,heeft een fijne en heldere stelligheid." De
IMMANUEL KANT	15
klank en de boog van zijn latijnsche volzinnen 
- herhaal ik hier - heeft zulk een heldere en edele 
stelligheid, dat elke ons als een straal van wit licht 
het gevoel van zijn waarheid overdraagt. „De waar-
heid is in onze geest evident" schreef hij, en ieder 
woord dat hij schreef is daar de verklaring van.
In dit verband moet ik ook iets zeggen over zijn 
veelgesmade ,ordine geometrico". Geen negentiende-
eeuwsch handboek dat daarover niet een schimp 
bevat, geen vereerder zelfs die in de afkeuring van die 
geometrische schrijfwijs niet gewillig meegaat. Maar 
ik doe het niet. Evengoed als Chamberlain van Kant's 
architectonische zeg ik van deze mathematische saam-
stelling : de vorm is de waarheid.
Zeker, Spinoza moist ook wel dat redeneer-kunde 
iets anders is dan wiskunde en dat gedachten 
geen cijfers zijn. Maar nochtans heeft hij door zijn 
vorm onmiddelijk de aard van zijn waarheid uit-
gedrukt: dat zij namelijk klaar was als wiskunde.
De werkelijkheid wordt benaderd, de idee w ordt 
gedemonstreerd. ,Ordine geometrico demonstrata." 
Ziedaar Kant en Spinoza, de realistische en de idea-
listische wijsgeer, neven elkaar gesteld.
Het komt mij voor dat Chamberlain over Goethe 
- wiens rijk tegenover de binnenwereld van Kant 
als die Welt des Auges geteekend wordt - een bi-
zonder gelukkig hoofdstuk geschreven heeft.
Zijn les over het ontstaan van de analytische geo-
metrie bij Descartes is een meesterstuk van heldere 
en vereenvoudigde voordracht.
Zijn opstel over Plato is rijk, al heeft hij moeite 
ons de idealistische grieksche wijsgeer als zoo uit-
sluitend met Kant verwant to doen aannemen. Wat 
er bizonder in treft is de raad aan wetenschappelijke
16	HOUSTON STEWART CHAMBERLAIN
natuuronderzoekers gegeven, nevens de begrippen 
kracht en stof ook dat van bet lever_ (in de zin van 
organisch leven) in hun systemen op to nemen. Cham-
berlain is van aanleg een door-en-door proef-onder-
vindelijk geleerde, voor wie bet experiment aan bet 
begin en de mathesis aan bet einde staat. Daarom 
juist doet het goed hem to zien lachen met de ,ver-
kapte spontane generatie" die in het geloof aan een 
leven uit kracht en stof ligt opgesloten. Gij komt 
niet uit, roept hij : hoewel ook ik vind dat ieder 
levensgebeuren op zichzelf mechanisch moet kunnen 
verklaard worden, zeg ik u: het leven is een eigen 
beginsel dat voor de zinnen gestalte is en doelwerking 
heet voor bet verstand.
Voor ons, nog leekiger leeken dan Chamberlain, 
lijkt een natuurkunde die nevens kracht en stof, bij 
de gratie bet leven in zal smokkelen, altijd nog een 
onnatuur. Wij beginnen met het leven en zien dan 
wat er overblijft.
Maar hier nader ik - zooals bij de lezing van dit 
bock op veel andere plaatsen - de grens van mijn 
weten. Indien iemand, dan heeft de schrijver van dit 
opstel Houston Stewart Chamberlain to danken voor 
zooveel kennis, zoo bevattelijk voorgesteld. Een zoo 
kundig leek to zijn vond ik altijd iets zeer begeerlijks. 
,,Ein Laie spricht zu Laien" zegt deze; laten wij, 
hoorders, dankbaar zijn dat tusschen Laic en Laie 
zulk een onderscheid kan bestaan.
Het behoeft niet gezegd to worden dat een zoo 
krachtig en bekwaam en bloedrijk schrijver ons dit 
alles niet pour l'amour de nos beaux yeux heeft aan-
gedaan.
Hij wil ons zijn arische, germanistische, anti-
semitische overtuiging instorten. Niet minder dan
IMMANUEL KANT	17
de eenzijdige natuuronderzoekers zijn de socialisten 
hem onaangenaam. Een soort onkerkelijk geloof, een 
toekomstige geestesbeschaving, voor hem in Kant 
voorspeld, wil hij de strijd doen aanvaarden met 
geesteloosheid en priestersehap.
Dit is alles wel. Wij erkennen de edele aandrang. 
Maar wij hebben de dam die hij terwille van zijn 
eigen stroom op ons gebied heeft opgeworpen daar 
niet kunnen dulden waar hij onze stroom storen zou.

1906.
Verwey, Proza VI	2
SAINT-YVES D'ALVEYDRE
I

ZIJN ONTWIKKELING

Er zijn op aarde onontgonnen en weinig bekende 
terreinen, die op een zeker tijdstip, nu naar deze 
dan naar gene aanleiding, in kaart worden gebracht. 
Het kan zijn dat ondernemende kooplieden er voort-
brengselen van waarde ontdekt hebben en zich nu 
graag van het land een voorstelling vormen eer zij 
er een bedrijf trachten to vestigen. Het kan ook zijn 
dat de regeering van eenig rijk er een oorlogshaven 
wil aanleggen of een kolonie stichten en daarvoor 
de kennis van bodem, stroomgebied, bebossching 
en baaien noodig heeft. Maar tevens bestaat de 
mogelijkheid dat een aardrijkskundig genootschap 
reizigers uitzendt met geen ander doel dan de nauw-
keurige kennis van de aarde to vermeerderen en 
daartoe dus niet enkel ligging en gelegenheden, maar 
ook de bevolking naar rassen, stammen en zeden, 
dier- en plantengroei, de aard van de ondergrond, 
de werking van atmosfeer en seizoenen, wil door-
vorscht hebben. Winzucht, regeeringsbeleid en ken-
nisliefde kunnen dus, elk voor zich of gezamenlijk, 
oorzaak zijn dat een streek onderzocht en in alge-
meene trekken of meer bizonder voorkomen getee-
kend wordt. Het spreekt vanzelf dat het onderzoek
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	19
ruimer zal zijn naarmate het minder tot bepaalde 
gegevens beperkt moet blijven. De koopman die 
een mijn of een factorij behoeft, zal zich niet be-
kommeren om het land dat buiten zijn afzet- of 
stroomgebied en zijn plaats van aankomst en ver-
scheping ligt. De regeering die een kolonie of een 
haven wenscht zal voornamelijk in het oord van 
bebouwing en het achterland binnen een vastge-
stelde kring belang stellen. De man van wetenschap 
die geen andere prikkel heeft dan zijn kennisijver zal 
naar vele zijden gaan en trachten zich van een zoo 
groot mogelijk gewest een beeld to vormen. Maar het-
zij het onderzoek door handelaar, rijksbestuur of 
geleerde geleid wordt, - altijd zal het op een zeker 
oogenblik in een kaart van het land zijn uitkomsten 
moeten vastleggen, om daarna to worden gesloten 
of voortgezet.
Evenzoo nu als onbekende landen, kan het werk 
van een weinig gelezen schrijver onderzocht worden. 
En ook dit naar drieerlei aanleiding. De uitgever 
die boeken noodig heeft om ze op de markt to bren-
gen, zal zich afvragen of de vertaling van eenig werk 
van die schrijver hem voordeelig dunkt. De vertegen-
woordiger van een geloof, van een overtuiging, zal 
door de verspreiding van zulk een werk, of van meer-
dere, de invloed trachten to versterken van zijn 
denkbeelden. De geleerde, de letterkundige, zal zoo-
veel mogelijk al zijn geschriften bestudeeren teneinde 
ze to kennen en meetedeelen. Drieerlei geestelijke 
ontdekkingstochten kunnen dus plaats hebben, en 
uitgever, overtuigde en geleerde, zullen, op een zeker 
oogenblik, in staat zijn van hun bevinding in voor-
rede, verhandeling of studie een beeld to geven, dat 
evenzoo als de kaarten van de drie landverkenners,
20	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
zijn eigen karakter heeft en zijn eigen uitvoerigheid. 
Ook zij, wanneer zij zulk een geestelijke kaart hebben 
uitgewerkt, kunnen dan hun onderzoek sluiten of 
voortzetten. Volledige kaarten, worden meestal niet 
door ontdekkers gemaakt.

Ik, nu ik de geschriften van Saint-Yves d'Alvev-
dre bespreken wil, doe dat zeker niet als uitgever 
--- ik geloof niet dat er iets aan hem to verdienen 
is; - ook niet als overtuigde, tenminste, het lijkt 
mij tot dusver dat ik in menig opzicht met hem ver-
schil van meening; - maar wel zeer bepaaldelijk 
als belangstellend letterkundige. Als letterkundig 
geleerde ? Och neen. Maar zooals er onder de reizigers 
die door aardrijkskundige genootschappen worden 
uitgezonden soms groote jagers zijn, en soms schilders, 
zoo zijn onder het gild dat de onontgonnen geestelijke 
wereld die in weinig bekende boeken ligt, in beeld 
brengt, ook dergelijke maar half ernstig to nemen 
dienaren, die aan de algemeene taak niet zonder 
een zekere persoonlijke verheuging deelnemen. Zij 
weten dikwijls niet het aanzienlijkste noch ook het 
meeste, maar wel veelal iets aardigers of boeienders 
dan de anderen, en soms, zij het dan bij hooge zeld-
zaamheid, iets eenvoudigs dat op ongedachte wijze 
iets belangrijks blijkt.
Ik geloof wel dat ik nu het land, dat Saint-Yves 
d'Alveydre is, eenigermate kan in kaart brengen. 
Ik heb erin gejaagd, ernaar geschilderd, er ook ge-
luisterd als ik op een morgenwandeling een wande-
laar aantrof, of als ik 's avonds mij warmde bij het 
wachtvuur. Ik moet eigenlijk oppassen met dergelijke 
beeldspraak: wandelaars in de zin van lezers heb ik 
er twee of drie aangetroffen, - bewoner van het
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	21
land was van dat kleine aantal misschien een enkele. 
Neen, de eenige mensch met wie ik er heb omgegaan 
was d'Alveydre zelf, en hem heb ik, bij beeldspraak, 
de rol van het heele land al toebedeeld.
Ik had hem kunnen schrijven: zijn adres staat in 
een van zijn geschriften; en misschien leeft hij nog. 
Ik had bij anderen op inlichtingen omtrent hem kun-
nen uitgaan. Ik deed noch het een noch het ander. 
Ik was bang voor de verantwoordelijkheid die het 
gevolg van een vollediger kennis zijn kon. Er zijn 
gegevens die men niet kennen kan, zonder dan ook 
alles to weten. En, oprecht gezegd, op dat alles-weten 
was ik niet voorbereid. 1k had dan afstand moeten 
doen van mijn jager- en schilderschap, van mijn 
vrijheid in het maar half gekende landschap nu 
hier dan daar to gaan. Daartoe juist was ik aan-
gelegd, had ik, verscheidene j aren lang, lust en 
gelegenheid. Daaraan juist ontleen ik het voorrecht 
om het weinige en onvolledige dat ik weet, opte-
schrijven, eerst voor mijn eigen genoegen, daarna 
voor het uwe, lezer.

Het was in het vroege voorjaar van 1902 dat ik 
voor het eerst de naam Saint-Yves hoorde. Bij mijn 
vriend W. to Miinchen was op een Zondagavond het 
bezoek aangekondigd van de heer R., to Parijs en 
elders bekend door letterkundige opstellen. Toen hij 
kwam zag ik een man met regelmatige gezichts-
trekken, fluweelige oogen van weemoedige uitdruk-
king, donker haar en hangende snor, ook in de 
kleurlooze gelaatstint beslist slavisch. Hij was in 
smoking, sprak met de gastheer en zijn vrouw zacht, 
maar niet levendig. Tegen mij was hij op zijn hoede, 
en ik voelde de terughouding, niet enkel van vreemd
22	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
tegen vreemd, maar van Zuider- tegen Noorderling; 
- van Katholiek tegen Protestant, dacht ik. Ik 
vreesde al dat de kamer van mijn vriend, beroemd 
om de koortsstemming waarin avond aan avond 
ieder er de grond van zijn wezen onthulde, dit keer 
haar roep niet zou waarmaken. Totdat het gesprek 
op een fransche schrijver viel, die toevallig alleen 
de heer R. en ik nauwkeurig kenden. Van dat oogen-
blik vonden we de toon van een onderhoud dat hoe 
langer hoe meer het bijkomstige ter zijde liet. Zijn 
laatste woord was : lees La Mission des Jui f s van 
Saint-Yves d'Alveydre.
Na eenige tijd heb ik me het boek aangeschaft. 
Toen ik gelegenheid had een inleidend woord tot 
een nieuw opterichten tijdschrift in een groot getal 
afdrukken to verspreiden, vermeldde ik de naam 
van de schrijver, in de hoop dat iemand hem kennen 
zou. Van een Nederlander, uit het Zuiden van Lim-
burg, ontving ik een weerwoord. Hij vroeg om in-
lichtingen aan mij, die er minder dan hij had. Van 
een aantal werken die ik niet kende gaf hij mij de 
titels op, en toen eerst was ik in staat met Saint-Yves, 
zijn leven en zijn denkbeelden, ietwat beter bekend 
to worden.

In een Pro Domo, geschreven ter beantwoording 
van lasteringen in de dagbladen en gedrukt als 
Voorrede tot zijn boek La France Vraie, heeft 
Saint-Yves belangrijke bizonderheden betreffende 
zijn leven meegedeeld. 1) Er blijkt daaruit dat hij, 
als kind van dertien jaar, door zijn onbuigbaar 
karakter de wanhoop van een strenge, en misschien
1) Elders vond ik dat hij in 1842 to Parijs uit bretonsche 
ouders geboren is.
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	23
bekrompen vader, een diepe, een altijd-durende indruk 
ontvangen heeft van een man, die ook pier to lande 
als filanthroop en opvoeder veel van zich heeft doen 
spreken, Frederic-Auguste de Metz, oprichter van 
de stichtingen bekend als Mettray. Maar lezen we, 
want tot een good verstand van Saint-Yves' ge-
sehriften is het noodig, wat omtrent die ,auguste 
vieillard" in Pro Domo is opgeteekend.

„Frederic-Auguste de Metz, lid van het Instituut, 
werd geboren in 1796 en is in 1873 overleden.
,,Meegesleept, toen hij nog heel jong was, door een 
roeping zoowel van hart als gedachte, is hij de uit-
voerende meester geworden in een van die j oodsch-
christelijke wetenschappen, die het meest de negen-
tiende eeuw tot eer strekken, de huishoudkunde van 
de samenleving.
,,Zich, op vijfentwintigjarige leeftijd reeds, als 
magistraat onderscheidend, rechter, daarna raad in 
het Hof van Appel to Parijs, kon hij iedere persoonlij-
ke eerzucht roemvol bevredigen. Maar de wonden 
van de maatschappij, vroegtijdig door hem aange-
raakt, wekten in hem zulk een deernis, dat hij haar 
gen.eesheer werd.
,,Hij erkende met afsehrik, dat het Evangelie, 
ondanks zijn working op verstand en gemoed van 
de enkeling, noch het verstand van de Staten, noch 
het gemoed van de Samenlevingen had opgewekt. 
Hij beyond voor alles dat de strafwetten en de straf-
rechtelijke instellingen gestempeld bleven met het 
merk van het heidensche noodlot, alsof sedert ach-
tien eeuwen, de menschheid niet begiftigd was met een 
nieuw geestelijk vermogen, een nieuwe zedelijke zin.
,,Middelaarschap en wedergeboorte baten in alles,
24	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
zei hij me dikwijls. Fr is geen enkele verrichting van 
bet maatschappij-lichaam die hun verlossende macht 
niet zou aanzetten.
,,De Metz nam, verscheiden jaren, van nabij de 
werkwijze waar van rechtbanken en gevangenissen. 
Tusschen hem en bet Wetboek verhief zich de geest 
van bet Christendom met een zoodanig gezag, dat 
de balie een toekomstige 1'Hospital verloor, de 
Menschheid een nieuwe apostel won, een leeke-
heilige Vincentius van Paolo.
,,Opklimmend tot de bron van bet kwaad moest hij 
in bet vervolg eenig en alleen de wet als middel 
van beteugeling bestrijden, voor zooveel ze kinderen 
raakt. Zijn devies to dier zake was dat van een 
eersterangs-opvoeder: Beteugeling in bet begin van 
het leven verbittert, maar verbetert niet.
,,Meer bedacht op daad dan op leer, bezocht hij 
tal van landen en verscheidenn werelddeelen, om al 
wat hij waarnam omtrent de ervaringen van de 
volken in zijn gedachte tot een leerkring to maken.
,,Hoe de ideeen van De Metz zich ontwikkelden 
kan in korte brochures worden nagegaan: Projet de 
maisons de refuge pour les prevenus acquitter, ' leer 
sortie de prison; Lettre au Conseil General de la Seine 
sur le systeme penitentiaire; Rapports sur les peniten-
ciers des Etats-Unis, etc., etc.
,,De ministeries van Justitie en van Binnenlandsche 
Zaken moeten in bun mappen tal van studies be-
waren, door welke deze groote weldoener de regee-
rings-gang trachtte to verhelderen en to galvani-
zeeren.
,,Maar in 1834 offerde Frederic-Auguste de Metz 
aan zijn overtuigingen de schitterende loopbaan op 
die de magistratuur hem hoe langer hoe meer opende.
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	25
,,Bijgestaan door twee helpers, de vicomte de 
Courteilles en een oud-hoofdofficier, de heer Giraud, 
vervormde hij een vorstelijk kasteel en domein in 
landbouw-kolonie: Mettray, waarvan hij de plannen 
zelf teekende.
,,Niets bekoorlijker, in die schoone streken van de 
Indre-et-Loire, dan die chalets, als schapen bewaakt 
door een landelijke kapel waarvan de hooge pijlpunt 
en het kruis hen beheerschen gelijk een herder, 
geleund op een herdersstaf.
,,Geen muren, bevallige tuinen voor en achter die 
landelijke woningen, waar gaan en komen, als bijen 
in korven, zwermen van kinderen van alle grootte, 
van drie tot twintig jaar.
,,De kleinen worden bestuurd door Zusters die 
Moeder heeten, de grooten door een personeel van 
vertrouwde mannen, opgeleid in een normaalschool, 
door De Metz gesticht. Er zijn een of twee zulke 
vaders voor ieder huis, dat tevens werkplaats is. 
Want alle beroepen zijn vertegenwoordigd, tot zelfs 
dat van zeeman. Midden in het uitgestrekte ont-
vangplein staat een driemaster, voor het onderricht 
in gymnastiek en handgrepen.
,,Al die kleine harten sloegen de trom van blijd-
schap als mijnheer de Metz hen met een vriendelijke 
blik aanzag, en een enkel verwijt van hem verlamde 
hen van smart.
,,Rondom dit eigenaardig gehucht, waar niets 
ontbreekt, de militaire kapel zelfs niet en de muziek 
gezelschappen, strekken zich tot in de verte velden 
en modelhoeven die Sully zouden verrukt hebben."

De Metz had, in de kerk van zijn kolonie, in de 
galerijen van het schip, een twintigtal cellen doen
26	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
afschieten, alle op de richting van het altaar. Dit 
soort van klein klooster noemde hij het Vaderhuis 
(la Maison Paternelle) en daar plaatste hij knapen 
van goede familie die hem werden toevertrouwd.
Saint-Yves was door zijn ouders naar school ge-
stuurd. Hooren we hem zelf verder.

,,Op de kostschool, had ik de treurige eer to be-
hooren tot de onuitstaanbaarste wederspannigen. 
Ik herinner me dat mijn toenmalige gemoedstoestand 
ontwaakte onder de eerste slag die een onderwijzer 
mij gaf toen ik zes jaar was, en die ik beantwoordde 
met een inktkoker. Sindsdien liet ik nets over mijn 
kant gaan. Eene bestraffing lokte een karikatuur 
of een spotternij uit; twee, scheldwoorden; drie, 
een oproerige rede midden in de klas; en iedere 
gewelddaad tegen mij of mijn studiemakkers, een 
oproer met als wapen een woordenboek.
,,Was ik slecht of boosaardig? ik geloof het niet; 
want nooit was ik ongevoelig voor goede woorden..
Maar het zwijg! of een stra f taak! de groote oogen,
de rechter-manieren, de tralies, de grendels, de be-
dreigingen, hitsten me aan tot woede, maakten me 
daarna wanhopig tot de zwartste melancholia.
,,Zielkundige opvoeders, zooals sommige priesters 
zijn, zouden alles van me hebben gedaan gekregen 
wat ze wilden, door zachtheid.
,,Die regel van de lyceums, zonder inzicht, zonder 
ziel, zonder hart, heeft op mij de uitwerking gehad 
die de kooi op sommige vogels heeft: zij bijten in 
de tralies en zingen nooit meer tot hun dood, of 
totdat de deur opengaat.
„ Ik schreeuwde altijd moord en brand om terug to 
mogen naar mijn ouders, naar mijn moeder, een
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	27
vrouw even heilig als voortreffelijk, naar mijn vader, 
een geneesheer van groote bekwaamheid, een man van 
de bewonderenswaardigste en de meest stoische deugd.
,,Die arme lieve menschen waren in zorg om 
mijnentwil; en alle noodzakelijkheden van de wereld 
waarin we leven, noodzaakten hen de hand to leenen 
tot de strengheden van het lyceum.
,,Gauw het baccalaureaat, gauw de loopbaan; dat 
is de wettige wensch van alle ouders die niet willen 
dat hun zoon de trein mist.
„Arme beminde ouders! inplaats van bemoedigend, 
waren de aanteekeningen die ze omtrent me ont-
vingen niet geschikt om hen to vleien; ik heb ze 
hier en noem de ergste : raw karakter, tuchteloos, 
oproer, huisarrest; het onderwerp wisselde weinig.
,,Dan prikkelden buren, vrienden nog de gevoelige 
wonden. Daar waren de prefekt, de rijks-ontvanger, 
de president van de rechtbank, die vol majesteit 
met hun bengels aankwamen, Zondags en op feest-
dagen als de muziek van de regimenten speelde op 
de wandeling. ,Wel hoe! waar is Alexander nu?" 
Mijn ouders, beschaamd en verlegen, antwoordden: 
,,Schoolgehouden."
,,Dan zwollen de goede vrienden, als die van Job, 
in hun vader- en moeder-vreugd en weeklaagden over 
het ongeluk zulk een zoon to hebben.
„Met dit gevolg dat ze, op een keer, mijn vader 
raadden mij in handen van mijnheer de Metz to 
geven; ik was toen dertien.
„ Ik rekende op een gevangenbewaarder, bijna op 
een beul, en ik zwoer mezelf dat ik me bevrijden of 
dooden zou.
„ Toen ik to Mettray aankwam, werden al mijn 
plannen omgeworpen als een kaartehuis.
28	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
,,Nooit heeft eenig levend mensch op mij een 
indruk gemaakt gelijk aan die welke mij word 
teweeggebracht door mijnheer de Metz.
„Ik had dan ook in waarheid een heilige voor me, 
in een ernstig en beminnelijk grijsaard, in een man 
van volmaakte beschaving.
„Ik onderging de gewaarwording met een aan-
doening, zoo machtig, dat ik me aan zijn borst wierp 
en hem in mijn armen knelde met schokkingen van 
snikken gemengd met kreten.
,, Wie is u, wie is u toch ?" zei ik, zonder to denken 
om zijn leeftijd en de mijne. En hij antwoordde mij 
zachtjes: „Je beste vriend."

Saint-Yves' ontmoeting met De Metz heeft geen 
mindere beteekenis dan die van een bekeering voor 
het leven. Hoe wij d de j ongeling, de man, in later 
jaren de bogen van zijn gedachten afwendde van de 
indruk die het kind ontvangen had, hij zag altijd 
weer terug naar die gestalte, als een rots opgericht 
in zijn dertiende levensjaar, de rots waaraan hij uit 
de branding van zijn verbijsterde knapengemoed zich 
geworpen had om behouden to worden; - en toen hij 
zoo ver mogelijk gegaan was keerde hij om en hervond 
in De Metz zijn middelpunt.
Hot verhaal daarvan is van later zorg. Voorloopig 
bleef hij in een van die kleine cellen, in de nabijheid 
van het altaar; maar niet langer dan vier woken. 
Gedurende die tijd sprak De Metz veel met hem, 
vroeg hem uit, maar maakte hem ook deelgenoot 
van zijn eigen gedachten en stichtingen, deed hem 
bevriend worden met hot personeel en nam hem mee 
in de hoeven en werkplaatsen. Bovenal: hij liet hem 
incognito wedijveren met de leerlingen van het ly-
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	29
ceum to Tours, twee klassen boven de zijne, en de 
hoogste rangen halen.
,,Nooit" zegt Saint-Yves, ,was ik in een wereld 
geweest van zoo zoete opvoedende indrukken; dit 
was eindelijk de menschelijkheid; en mijn juk meer 
beminnende dan elke vrijheid, was ik gelukkig, voor 
het eerst sinds ik was schoolgedaan."

„Toen die onvergetelijke maand voorbij was, op 
een morgen, na de mis van zes uur waaraan hij dage-
lijks communieerde, nam mijnheer de Metz mij mee, 
en zei me: ,Mijn lieve vriend, ik heb bier niets met 
u van doen, ge zijt vrij."
,,Een slag op bet hart zou me niet zooveel pijn 
gedaan hebben: hij zag bet en troostte me, als 
volgt:
,,,,Ik kan niet, op mijn eer en geweten, mij de mede-
plichtige maken van een stelsel van opvoeding dat 
ik op u toegepast onnut en schadelijk vind. Alles
door de vrijheid, nets door dwang, dat is de kern 
van uw karakter, en daar houd ik van; ik heb u 
daarom zoo lief alsof ge mijn eigen kind waart. Ik 
zal u nooit loslaten. Uw heele leven, zal ik in gedachte 
bij u zijn, en ik zal in persoon bij u zijn zoodra ge 
me roept. Ik voorzie voor u tallooze beproevingen, 
bizondere dwarswegen. Ge hebt op bet voorhoofd 
bet teeken van een roeping die niets weerhouden zal, 
maar die alles zal trachten to belemmeren. Zoolang 
ik leef, kunt ge op me rekenen; ben ik dood, roep 
me dan in uw gebeden, want ik zal niet ophouden over 
u to waken. Ik breng u nu, twintig mijlen van bier, 
bij een waardig priester, een vriend van me, de At 
Rousseau, pastoor van Ingrandes-sur-Loire. Ge zult 
er een jaar lang uitrusten in de arbeid en in de vrede."
30	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
,,Die tijden waren de beste van mijn scholiere-
leven, do eenige, behalve de vakanties, waaraan ik 
graag denk.
,,Welke beproevingen mij later ten deel vielen, 
welke tegenstrijdigheden do aldoor grooter wordende 
kringen van mijn studies in me opwierpen, gedurende
twintig jaar dat de Universaliteit en het Christendom in 
mijn overpeinzingen worstelden voordat zij er een ver-
bond sloten als de engel met Jacob, altijd ging mijn 
herinnering terug naar mijn onvergetelijke meester 
en naar zijn werk.
,,Die onvermoeide toewijding zonder eenige per-
soonlijke beweegreden, dat apostolaat van de maat-
schappelijke bemiddeling en verlossing, de arme kin-
deren loskoopende van de gevangenisduivel, de rijken 
van die der lyceums om ze van de tuchtkoorts to 
genezen door een bad van goedheid, - die keur van 
meesters, door het hoofd van deze leeken-orde ge-
vormd, die Blanchard, die De Varenne en anderen, 
die in elke loopbaan fortuin, eer en roem hadden 
kunnen vinden, - de heilige zielsrust van die lie-
ve en waardige pastoor van Ingrandes, - ik keerde er 
altijd weer toe terug als tot een Thebaide van de 
nieuwere tijd."

Er is in de aangehaalde bladzij een opmerking die 
ik bizonder heb doen uitkomen. In Saint-Yves' over-
peinzingen worstelden de Universaliteit en het 
Christendom. Dit is nog maar een heel vage aandui-
ding. Wat erin verstaan moot worden door Christen-
dom weten we gedeeltelijk; het zal in ieder geval 
de geest van de Metz zijn. Wat door Universaliteit 
blijkt eerst later.
SAINT-YVES D' ALVEYDRE	31
Nauwelijks bachelier-e'8-lettres lokte de lompheid 
van een leeraar bij Saint-Yves een tartend antwoord 
uit. Zijn vader, bang om hem alleen als student in 
Parijs to laten, liet hem eenige jaren voor zijn meer-
derjarigheid, dienst nemen in het leger. Wel wetende 
dat hij zijn tralies breken zou, kwam De Metz ze op 
een kier zetten. Hij spande samen met de moeder, 
zette de vader veer, en kreeg gedaan dat de weer-
spanneling de lessen zou volgen ter verkrijging van 
een tweede diploma, waarop hij prijs stelde, dat voor 
natuurwetenschap. Te Rennes werd hij toegelaten als 
bachelier-es-sciences, en studeerde to Brest drie jaar 
lang aan de school voor scheepsdokters. Na een ziekte 
- kinderpokken - die hij opliep door vrijwillige 
dienst in een zaal waar een kameraad wegens die 
ziekte uitviel, werd hem de vergunning de lessen 
bijtewonen ontnomen, tengevolge van een to laat 
op appel komen.
Bij zijn meerderen en meesters stond hij overigens 
goed aangeschreven: zij bemiddelden voor hem bij 
zijn vader en hij kreeg een verlof dat in het vervolg 
telkens werd vernieuwd.
Aangetrokken door de werken en de roem van 
Victor Hugo, toen to Jersey, besloot hij zich to 
vestigen in Engeland.
In het verhaal van zijn leven zijn de bladzijden 
die nu volgen weer van de hoogste beteekenis.

,.Onder de schrijvers vroeger door hem gekend of 
gelezen, had niijnheer de Metz mij genoemd Joseph 
de Maistre, De Bonald en ook Fabre d'Olivet.
,,Hij had mij die laatste geschetst als een machtige 
geest, als een groot kenner van de klassieken, afge-
dwaald uit het christelijk geloof in het heidensche,
32	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
maar die daarmee op een eigenaardige wijs de gees-
telijke anarchie van de encyclopedisten had af-
gesloten.
„Tot mijn schande beken ik dat die aanduiding, 
verre van mij afteschrikken, mij voor die schrijver 
had doen vuur vatten.
,,Een godsdienstig heiden in voile negentiende-
eeuw! dat beantwoordde aan mijn verzet tegen elk 
opgelegd dwangjuk, aan mijn avontuurlijke weet-
begeerte, aan mijn dorst naar vrijheid en onderzoek.
,,Terwijl ik dan ook, me weinig bekommerde om De 
Bonald en Joseph de Maistre, had ik een onbedwing-
barelust m.eer to weten van D'Olivet. Maar het Coeval 
wou dat ik, voor mijn vrijwillige verbanning naar 
Jersey, nooit zijn boeken, die hoogst zeldzaam waren, 
onder de oogen kreeg. In dat Sicilie van het Noorden 
had ik me aangesloten bij een jonkman van ongewone 
waarde. Hij heette Adolphe Pelleport en was een 
Pyreneer uit een oud troubadours-geslacht. Van hart 
en geest sterk en bekoorlijk, ridderlijk en dichterlijk 
tevens, had. hij hier op aarde een god, Victor Hugo, 
een godin, de Republiek. Hij had me voorgesteld 
aan Hugo die zich verwaardigde een kind als zijn 
vriend to behandelen, en aan zijn grootmoeder....
,,Onder al de edele gernoederen, die toentertijd 
Jersey bevolkten, was een van de nederigste en groot-
ste, een van de stilzwijgendste en wijste, deze groot-
moeder van Pelleport, mevrouw Virginie Faure. Een 
graf hield haar op dat eiland, het graf van Philippe 
Faure, haar zoon, als balling gestorven. Zij verliet 
haar rouw niet dan om naar hem toe to gaan, de 
dag waarop haar kleinzoon en ik haar de laatste eer 
bewezen. Deze eenvoudige en hoogstaande vrouw 
was een woordeloos gedicht van inzicht en lijden.
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	33
,,Door de jaren gebogen, armelijk in het zwart 
gekleed, levend van een kleine rente die grensde 
aan armoede, was ze als een zeer donkere urn, vol 
lichtgevende asch en kostbare reukwerken.
,,Wie haar zag met haar mand, haar zacht en 
droevig voorkomen, haar doffe en gelaten oogen, 
haar ingevallen en tandelooze mond die onwetens 
bewoog alsof ze sprak met een onzichtbaar wezen, - 
wie haar zag bedeesd als een schaduw langs de 
mu.ren van Saint-Heliers gaan om haar schamele 
inkoopen, - zou niet in haar een zoo beteekenisvolle 
persoonlijkheid hebben vermoed.
,,Wie, onder de hooghartige Engelschen die de arme 
oude zagen langs gaan, kon bevroeden dat zij voor 
mij een schat bezat. Mevrouw Faure toch had in een 
kast wat ik sinds zoo lang begeerde, de boeken van 
Fabre d'Olivet, en, niet alleen dat zij ze alle uit het 
hoofd kende, maar de schrijver was haar vriend 
geweest."

Er vertoont zich in de twee voor zijn leven be-
slissende keuzen, die we Saint-Yves tot nu toe doen 
zagen, die van De Metz en die van D' Olivet, een ge-
meenzame grondtrek. Zij zijn beide volstrekt, zonder 
nagedachte of terughouding. Volstrekt oak daardoor 
dat hij gedurende zijn heele ontwikkeling, we mogen 
wel veronderstellen gedurende zijn leven, aanbeideis 
trouwgebleven. Maar in dat karakter van volstrekt-
heid zelf lag de waarschijnlijkheid, dat in hem, ten 
laatste, de volstrekte geest van het Christendom het 
van de veelvormige heidensche winnen zou.
Fabre d'Olivet's gedachtenbouw zou in hem be-
zield, overwelfd en gekroond worden door De Metz'
Charitas.
Verwey, Proza VI	3
34	SAINT-YV ES D'ALVEYDRE
Wie was Fabre d'Olivet ?
Saint-Yves zegt alleen dat hij gedurende de Terreur 
in Duitschland was, waar hij ,evenals Leibnitz, een 
pythagoreische wijding heeft ondergaan," en dat hij 
stierf in 1827, ,na een nieuwe godsdienst gesticht of 
liever een veelgodendom hersteld to hebben, thans 
zonder aanhangers." Hij laat er op volgen : „De 
ernstige werken die hij heeft nagelaten... "
Maar welke zijn de niet-ernstige?
De Voorzienigheid die geleerden zelden genoeg kan 
doen, vult licht een dichterhand, en zoo verheug ik 
me al in de vondst van die twee deelen, in 1803 to 
Parijs gedrukt, en in 1804 met staalgravures op een 
afzonderlijk titelblad uitgegeven. ,Le Troubadour, 
Poesies Occitaniques du XIIIe Siecle, traduites et 
publiees par Fabre d'Olivet, Auteur d'Azalais et le 
Gentil Aimar, et des Lettres a Sophie sur 1'Histoire."
Van de Lettres sur l'Histoire weet ik nets. Over 
Azalais et le Gentil Airnar spreekt de schrijver zelf in 
zijn Inleiding tot Le Troubadour. Hot was een roman 
uit de tijd toen het mode was romans to schrijven 
en het to doen voorkornen of ze vertaald waren. 
,,De een".- zegt D' Olivet - heette ze uit het engelsch, 
de ander uit het duitsch, deze uit hot arabisch, gene 
uit het perzisch to hebben overgebracht, er waren 
zelfs schrijvers die zoover gingen hun werk aante-
melden als vertolkt uit het baskisch en het laag-
bretonsch." -,,Wat mij betreft" - gaat hij voort - 
„ik had niet bepaald een voorwendsel noodig om mij 
naar het gebruik to gedragen; want op een reis door 
het zuiden van Frankrijk, in het begin van de Revo-
lutie, was ik de droevige getuige geweest van wraak 
die de losbandigheid tegen de feodaliteit oefende: ik 
had het vuur de oude kasteelen zien verwoesten en
SAINT-YVES D7AEVEYDRE	35
de roof hun archieven verstrooien; en daar bet lot 
gewild had dat mij sommige oude kronieken in ban-
den vielen, had ik, ze onder elkander verbindende, 
zonder to kras bedrog aan bet hoofd van mijn werk 
kunnen plaatsen dat bet vertaald was uit bet pro-
vengaalsch."
Als bet niet waar is, is het goed gevonden. Het is 
mogelijk, dat bet niet waar is; want de auteur ge-
bruikt dit bericht alleen om ons voortebereiden op 
een ander, dat misschien ook wel een sprookje is. 
Een handschrift, getiteld ,Le Troubadour", vertelt 
hij namelijk, werd hem toegezonden. Het droeg het 
poststempel Montpellier, en de zender, die verklaarde 
een bewonderaar to zijn van Azalais et le Gentil Aimar 
hoopte dat hij er hetzelfde mee doen zou wat 
Macpherson met de fragmenten van Ossian had 
gedaan. De naam van de dichter, een troubadour 
uit l'Esperou, werd niet genoemd. Het handschrift 
was een afschrift, waarvan bet oorspronkelijk in 
handen bleef van de adelijke schenker. En deze zelf 
verborg zijn naam onder bet woord,,Rescondut", dat 
provencaalsch is en verborgen beduidt.
Zonder twijfel is D'Olivet, die in zijnboek, grooten-
deels fransch, gedeeltelijk provencaalsch, quasi-
provengaalsche gedichten uitgeeft, voor de echtheid 
waarvan hij niet instaat, een van de eersten geweest 
die in de XIXe eeuw de schoonheid van die oude 
poezie weer wilden doen uitkomen. Het woord 
,,occitanique" noemt hij nieuwgevormd. Of door 
hem zelf, zegt hij niet. 1)
De staalgravures voor zijn twee deelen, toonen,
1) Een verzameling, in 1819 to Toulouse door Rochegude 
uitgegeven, heet Le Parnasse Occitanien.
36	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
het eene een Troubadour die een Pallas en een 
Cupido onthult, - het andere een ridder die de 
onschuld, in de gedaante van een vrouw, met een 
lans verdedigt. De gelijktijdigheid en gelijksoortig-
heid van troubadour- en ridderschap is dan ook de 
gedachte die hij in zijn Inleiding uitwerkt. En in een 
voor het eigenlijke werk gevoegde Verhandeling 
blijkt dat hij behalve het toentertijd gedrukte 
materiaal ook handschriften, met name in de Biblio-
theque Nationale geraadpleegd heeft, en niet enkel 
voor de taal, maar ook voor de versmaten en -vormen 
oog heeft gehad, en inzag hoe hun ontwikkeling voor 
de fransche dichtkunst van twee, drie eeuwen later, 
een voorbeeld is geweest.
Maar waarheen begeef ik me. D'Olivet's arbeid, 
bekend of onbekend, zijn bewerkingen, zijn wezen-
lijk- of schijnbaar-oorspronkelijks, zijn opmerkingen 
achter de gedichten, zijn woordenlijst aan het einde, 
- Dr. Gedeon Busken Huet zal ons daaromtrent 
dienen in to lichten.
Mijn voornemen toch is een heel ander. Ik denk 
altijd nog - en ik hoop dat mijn lezer hen niet ver-
geten heeft - aan de oude mevrouw Faure op Jersey, 
en aan haar kleinzoon Adolphe Pelleport. Deze 
laatste - zagen we - was uit een oud troubadours-
geslacht. De eerste - hoorden we - kende al de 
geschriften van haar vriend D'Olivet uit het hoofd. 
Nu ik iets weet van de ,niet-ernstige" geschriften, 
ben ik geneigd aan die verklaring ten deele geloof to 
slaan. De „ernstige" zijn, zooals we later zien zullen, 
zoo geleerd dat ik moet twijfelen.
Saint-Yves heeft zeker, met over grootmoeder en 
kleinzoon uitteweiden iets meer bedoeld dan een 
herinnering op to halen. Zij zijn de mise-en-scene
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	37
waarin hij ons de Fabre d' Olivet van de ernstige 
werken toonen wil. En juist die twee gestalten, de 
jeugdige troubadour en de door een omwenteling 
verarmde moeder die de dood van haar zoon be-
treurt, - die beiden zijn wat hij uit de ,niet-ernstige' 
werken toonen, hoewel niet noemen wou.
Het is alw eer dat eene boek Le Troubadour, waar-
aan ik de gedachte ontleenen kan. De eerste gestalte, 
- dat is al duidelijk. Fortia facta patrum is het aan 
Vergilius ontleende motto dat D'Olivet op het titel-
blad van zijn boek stelde. Hij voelde zich de zoon 
van een oud troubadours-geslacht. Zijn familie was 
uit de Cevennes en zijn werk bedoelde een verheer-
lijking van de vaderen. Zijn moeder sprak nog het 
provencaalsch.
De inleiding van zijn boek wordt voorafgegaan 
door negen bladzijden, die Aan mijn Moeder be-
titeld zijn. Zij bevatten half proza, half verzen, de 
verzen niet anders dan zij toen geschreven werden, 
- ook bij ons, door Betje Wolff bijvoorbeeld - 
makkelijk loopend, niet hoog van toon, in rijmende 
regels van ongelijke lengte, - maar proza zoowel 
als verzen hebben belang voor ons door sommige 
bizonderheden.
,,Aan wie kan ik beter dit werk opdragen dan aan 
u, Moeder ? U, die, in het vaderland van de trouba-
dours geboren, het niet voor een ander klimaat ver-
laten hebt, en die, getrouw aan hun oude taal, haar 
niet aan de trotsche spraak van wie na hen kwamen, 
hebt opgeofferd. Gij hebt mij die taal zoo lief ge-
maakt, want uit uw mond ontving mijn hart er 
de eerste beginsels van, en op uw borst leerden mijn 
zwakke lippen haar eerste geluid."
,,Hoe dikwijls vond ik" - gnat hij voort - ,om
38	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
mijn bewegelijke wenschen voor u uit to spreken, in 
mijn gelukkig instinkt, door de natuur geleid, een 
woord van zekere en snelle uitdrukking. Hoe dikwijls, 
als ik gedrenkt door verveling onder naam van weten-
schap, de school bezocht, neen de gevangenis, waar 
een stuursehe Pedant, in zijn zwaarwichtige onkunde, 
aan de fransche spraak de adel ontnam en de klank 
bedierf, vergat ik mijn verdrietige taak, en verving, 
ondanks het verbod van de geergerde Meester, zijn 
zot geknoei door het gelukkiger woord van mijn be-
deesde jeugd."
Wij weten al hoezeer de jeugdige wederspanneling 
die Saint-Yves was, de anekdote genieten moest. - 
Later zullen we zien hoe hij, in een van zijn voor-
naamste werken, over de opvoeding zooals die is 
en zooals hij ze zich droomde het zijne zei.
Volgen we nog een oogenblik de verzen en het pro-
za, die de vriend van mevrouw Faure in zijn jonge 
jaren geschreven heeft. Dat hij, gelijk de kleinzoon 
van die vriendin, zich de onvervalschte troubadours-
zoon voelde, is ons al duidelijk. Wij merken in het 
voorbijgaan op dat hij, zeker uit zijn duitsche tijd, 
de kennis van Gessner en Milton had meegebracht, 
die hij tezamen met Tasso, Vergilius en Homerus, 
met Racine en Voltaire noernt. Maar om dan on-
middelijk tegenover de tweede to staan van het 
gestaltenpaar dat ons bezighoudt: de door een om-
wenteling verarmde moeder, die - flog wel niet de 
dood van een zoon betreurt - maar toch, nevens 
het gebrek, in ruime mate het Teed van vrouw en 
moeder draagt.
Er blijkt namelijk uit doze verzen dat de vader 
van D'Olivet, tijdens de Omwenteling, gedwongen 
is geworden met zijn handteekening do afstand van
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	39
zijn goederen to bekrachtigen. Nu oud, moet hij door 
zijn vrouw verzorgd worden, die haar dochters bij 
zich, maar een zoon in de krijgsdienst en de andere, 
onze briefschrijver, ver van haar woonplaats in be-
trekking of op studie heeft.
Uit een enkele regel zou kunnen worden opgemaakt 
dat de namen Fabre en d'Olivet eerst door deze 
vereenigd zijn.
De Loon van dit schrijven aan een moeder is even 
hooggestemd als die waarin Saint-Yves mevrouw 
Faure prees. Dat zijn moeder haar talenten van 
vinding en stijl, zooals hij ze uit haar brieven kent, 
niet toont, niet oefent, maar verborgen houdt, 
wordt door de zoon toegeschreven, eerst aan haar 
bescheidenheid en dan aan haar geloof in de klassieke 
regel dat een vrouw achtenswaardiger is naarmate 
er minder van haar gesproken wordt. Voor hem wordt 
daardoor niets weggenomen van de overtuiging dat 
indien hij zelf later erin slagen zal, ,geleid door 
haar lessen, de vruchten van (zijn) studie aan de 
rozen van (haar) stijl to paren", hij tot hen die hem 
bewonderen alleen zal hebben to antwoorden: ,ik 
had een moeder, die met de zeldzaamste talenten 
begaafd was, maar wier vreedzame eerzucht geen 
ander doel had dan het opvoeden van haar kinderen. 
Aan haar heb ik het to danken indien in dit boek 
iets goeds of bevalligs is. De Troubadours zouden 
haar Isaure genoemd hebben, de Franschen De 
Sevigne."
Zou men niet zeggen dat deze moeder van Fabre 
d'Olivet, indien zij haar gezin overleefd en in de 
omstandigheden van mevrouw Faure op Jersey haar 
laatste dagen had doorgebracht, door Saint-Yves 
d'Alveydre in dezelfde bewoordingen herdacht moest
40	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
zijn als hij het nu de grootmoeder van Adolphe 
Pelleport deed?
Ik geloof werkelijk, die kleinzoon uit een trou-
badours-geslaeht, en zijn eerwaardige verwante, 
die de vriendin van Fabre d' Olivet geweest was, ver-
vingen voor hem de jeugdige schrijver van Le 
Troubadour en zijn Moeder, zooals Saint-Yves die 
uit dat book kennen leerde.
Van dat minder-ernstige work sprak hij niet, maar 
hij liet hot ons zien. 1)

,,De ernstige werken die hij heeft nagelaten" - 
want het wordt noodig dat wij dit moeielijke terrein 
betreden - die ernstige werken dan „zijn eersten-
rangs: Vers dores dePythagore, Histoire Philosophique 
du Genre Humain, Langue Hebraique restituee".
Volgen we wat in zijn Pro Domo Saint-Yves erover 
zegt, dan blijkt ons het eerste werk wijsgeerig-
theosofisch: onder de gedaante van een kommentaar, 
en in de vorm van een reeks citaten, besluit hot „tot 
een kastenregeering voor de menschheid, en, voor 
de enkeling, de vergoddelijking, door kennis en 
deugd, van zichzelf." --- Het tweede is van dit denk-
beeld de toepassing in de wereldgeschiedenis. De 
enkeling wordt erin ontleed, achtereenvolgens naar 
zijn instincten, hartstochten, vermogens, - die 
van de vrouw zoowel als van de man, - en door alle
1) Goethe schrijft, naar aanleiding van „Cain, a Mystery by 
Lord Byron": ,Ein Franzose, Fabre d'Olivet, iibersetzt ge-
dachtes Stuck in reimfreie Verse and glaubt es in einer Folge 
von philosophisch-kritischen Bemerkungen wideriegt zu haben. 
Nun ist mir zwar these Arbeit nicht zu Gesicht gekommen; 
allein der Moniteur vom 23 October 1823 nimmt sich des Dich-
ters an", - en geeft verder verslag van het daar geschrevene. 
Ueber Kunst u. Alterth. Bd. v. Heft. 1, 1824 p. 93-101. (Aant. 
1922).
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	41
toestanden van wildheid en beschaving tot aan de 
onze. Maar deze twij g van naturalistische wetenschap 
wordt door Fabre d'Olivet geent op een storm van 
mysticisme. Fen verbeeldings-mysticisme, doch dat 
zich redeneerend tracht waartemaken. In de voor-
stelling van dit boek wordt dus de menschheid een 
verzameling van enkelingen, door ingeschapen aan-
drift strevende naar persoonlijke vergoddelijking, en 
door de hen besturende persoonlijkheden in kasten 
gegroepeerd. Er volgt hieruit dat de hoogste regeering 
een theocratisch-politieke zou zijn: een Pontifex-
Imperator, de gezamenheid beheerschende. - Het 
derde werk is een hebreeuwsche spraakkunst, waar-
van de uiterste gevolgtrekking deze is: dat het 
Hebreeuwsch van Mozes, overeenkomstig de over-
levering van de Essenen, in ieder woord drie beteeke-
nissen besloten h.oudt, een stellige of eenvoudige, 
een vergelijkende of figuurlijke, en een overtreffende 
of hieratische.

Over alle drie die geschriften geeft Saint-Yves een 
meervoudig oordeel. Het eerste prijst h.ij onvoor-
waardelijk als een helder vergelijkend overzicht van 
alle wijsgeerige en theosofische stelsels, zoo twijfe-
lende als erkennende. ,Dit weinig omvangrijke deel 
is een van de sterkste die de auteur heeft geschreven, 
want het schijnt onpersoonlijk, is namelijk gevormd 
van uittreksels -- angstvallig nauwkeurige -- uit 
alle oude en nieuwe denkers. In de volgorde en aan-
eenschakeling van die uittreksels, zoowel als in het 
bewonderenswaardige mozalek van het geheel, heeft 
hij al zijn genie gelegd. Ik ken geen werk geschikter 
om de geest naar alle einders van de wetenschap 
to openen."
42	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
Maar, aanstonds op het book terugkomend, maakt 
hij een opmerking. Is hot waar, vraagt hij, dat Pytha-
goras de vergoddelijking van het zelf, die een ioni-
sche ketterij was, geleerd heeft ? Een van de vers 
dores zou het doen denken:
Worde in de boezem van de Onsterflijken gij-zelf een God.
Maar dit vers, werpt hij tegen, is niet van Pythagoras, 
het is van Lysis, zijn uitgever. De dorische overleve-
ring, tevens joodsch-christelijke, zegt integendeel: 
eenwording van alles, in God. „De ionische zelf-
vergoddelijking is de opperste ketterij van hot ver-
geestelijkt egoisme."

Toen Saint-Yves dit schreef was hij een man van 
middelbare leeftijd, die al zijn gedachten klaar, ja 
al zijn hoofdwerken achter zich had. Hijzelf verhaalt 
hoe de twintigjarige die op Jersey kwam zich anders 
tegen D'Olivet verhield.

,,Eindelijk zou mijn weerspannige geest een voor-
raad van wapenen vinden tegen wat ik toen voor het 
joodsch-christelijk clericalisme aanzag, tegen de 
fijnen, de Jezuieten en de handlangers van alle 
dwingelandijen. Omdat ik nooit mijzelf bedriegen 
wou door een hartstocht voor een idee to nemen, 
maakte ik me een feest ervan op alle mogelijk wijzen 
een systeem to bestudeeren, to doorspeuren, om en 
om to wenden, dat, godsdienstig als het was, toch 
ten slotte gebroken had met de vooroordeelen waar-
onder mijn afschuw van willekeurige dwang niet hot 
christelijk gevoel rangschikte, maar wel de christelijke 
leer.
,,Afgaande op de encyclopedisten, de duitsche
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	43
bijbeluitleggers, en zelfs de godgeleerden van de 
middeleeuwen en van onze tijd, beschouwde ik het 
Joodseh-Christendom als een aangename droom met 
open oogen, maar die de wetenschappelijke zon van 
de nieuwere tijden moest doen verdwijnen in on-
weegbare mystiek. Als kind, en hoewel hoogst eer-
biedig tegen hen en hun eerdienst, had ik kapelaans 
en pastoors overstelpt met onbeschaamde waarom's 
en aanmatigende Hoe zoo's, waarop die heilige mannen 
zich niet verwaardigd hadden to antwoorden buiten 
de catechismus, anders dan door het woord mysterie! 
to murmelen.
,,De poezie van de plechtigheden en de zielevrede 
van kerkelijke personen behaagden mijn hart altijd, 
het Evangelie en de Profeten verwonderden me, 
zooals Jean-Jacques Rousseau zegt; ik deed mijn 
gebed, 's morgens en 's avonds, met een waar 
kolenbrandersgeloof, en het aandenken van mijnheer 
de Metz bleef voor me als de lichtende Sphinx van 
de Chariteit.
,,Overigens, was ik een kleinzoon van Descartes en 
Voltaire. Zoodra ik redeneerde, hield mijn geloof zich 
niet meer staande, en ik vond er nets dan volslagen 
d'iisternis, als in de ondergrondsche doolhoven van 
Egypte. De schepping gedaan in zesYnaal vieren-
twintig uur, het aardsche paradijs, de twee bij 
plantenkenners onbekende boomen, de sprekende 
slang, een appel die de heele Menschheid ongelukkig 
maakt, dat alles leek me een sprookje, een toover-
lantaarn om kleine kinderen bezig to houden, in af-
wachting dat ze groot werden.
,,Daarom, omdat ik nets van de Val begreep, be-
greep ik niet veel van de Verlossing, behalve de 
goddelijke goedheid van Jezus Christus. Ik dacht
44	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
me het Joodsch-Christendom zonder eigen verstan-
delijkheid, onbekwaam stand to houden voor het 
onderzoek. Mijn baardelooze wijsheid zei tot zich-
zelf: de encyclopedisten hebben gelijk; maar hoe 
j ammer, en hoe veel liever zou ik de heilige j oodsch.-
christelijke dwaasheid beminnen, indien een hooger 
gelijk me het goed recht ervan aantoonde. Er zijn 
dan Been beginselen, geen methode, geen wetenschap-
pelijk en redeneerend aanwijsbare doeleinden op deze 
Aarde, - tenminste, zoo is uw kolenbrandersgeloof, 
vervolgde ik, tot mijzelf sprekend.
,,De diepe moedeloosheid afschuddend waarmee 
die gedachten me bezwaarden, verweet ik mezelf 
mijn vreesach.tigheid, en dat ik niet breken dorst 
met vooroordeelen. Vooruit al bewonderde ik daarom 
de stoutmoedige man, van wie mij gezegd werd dat 
hij al dat andere vervangen had door iets begrijpe-
lijks. Ik dorstte naar die verheven hersteller van de 
godsdienstige wijsbegeerte van Grieken en Romeinen.
,,,,Hoe!" zei ik tot mevrouw Faure, ,gij hebt die 
buitengewone man gekend. Spreek me van hem, 
bid ik u."
,,Pelleport, die naar niets dan naar de lof en de 
verzen van Victor Hugo kon luisteren, sliep onver-
anderlijk na vijf minuten in. Ik las hardop de w erken 
van Fabre d' Olivet, bij het geluid van de Oceaan die 
gezweept werd door de winden. De avond ging to 
snel voorbij, en ik had haast naar de volgende, om 
meer to lezen, om altijd de geheime geschiedenis van 
mijn groote man to hooren, zijn nasporen van myste-
ries, het veelgodendom dat hij hersteld had, zijn 
vreemde dood, het verbranden van al zijn hand-
schriften door onverdraagzame haters, zijn laatste 
geloften."
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	45
Op Jersey, waar hij door les in het fransch to 
geven engelsch leerde, moot Saint-Yves onvoorwaar-
delijk in D'Olivet geloofd hebben. Als hij dan ook 
in zijn Pro Domo die drie geschriften prijst, en gezegd 
heeft dat zij de greep van een arend, een waarachtige 
geestes-roeping, een ongewone belezenheid, een zeld-
zaam inzicht en soms het hoogste genie toonen, gait 
hij voort: ,Maar ik daag elk werkelijk verstand uit, 
deze boeken to lezen en to verifieeren, en dan trouw 
to blijven aan het Joodsch-Christendom; tenzij dan 
dat hij, gelijk ik het gedaan heb, zegevierend de 
worsteling van Jacob met de Engel doorstaat."
Langer dan op Jersey moot hij in D'Olivet geloofd 
hebben, want het verifieeren deed hij eerst in Londen.
Wel waren er op Jersey nog andere boekerijen 
dan die van mevrouw Faure. Auguste Desmoulins en 
Luc de Sage, schoonzoons en leerlingen van Pierre 
Leroux, de beide doctoren Gornet en Ginestet, 
benevens Duverdier, stelden hun boeken ter be-
schikking van Saint-Yves, die ze verslond.
Aanstonds zien we hoe hij door deze en andere 
ballingen toch indrukken onderging die de invloed 
van Fabre d' Olivet tegenwerkten.

„ Toen ik de boekerijen van mijn vrienden ver-
slonden had, eischte ik van de heele wereld schatting 
in het British Museum to London. Ik verifieerde 
nauwkeurig de bronnen van Fabre d' Olivet. Die 
laatste zijn sedert hem in stroomen veranderd en 
zoo breed en diep als Ganges, Nijl en Mississippi."

Dat zij toch al niet gering waren blijkt uit de vol-
gende opsomming: „De Grieksch-latijnsche schrijvers 
Pelloutier, Court de Gebelin, Bailly, Dupuis, Bou-
46	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
langer, d'Herbelot, Anquetil Duperron, alle bekende 
filosofen, de Engelschen van de school van Calcutta, 
deze waren de meesters van d'Olivet." ,Vertrouwd 
was hij met alle scholen van mystieken, van de 
Middeleeuwen tot de theosofische akademies die van 
Paracelsus gaan tot Martinez Paschalis, Swedem-
borg en de Markies van Saint-Martin."

Ik schrijf die namen niet over als cartografisch sie-
raad, maar omdat hun mengelmoes, voor latere studie 
van mezelf of anderen, punten van uitgang bieden kan.

In London begon de tweestrijd. „Hoe meer ik 
de kring van mijn studies en mijn aanteekeningen 
uitbreidde, des to meer voelde ik de noodzaak hem 
wiskunstig to meten en to sluiten. Zou ik, of zou ik 
niet iets nuttigs aan mijn eeuw to zeggen hebben,
Carmina non pries audita ?"

Wij hebben in Saint-Yves - en dit wil ik als mijn 
vaste overtuiging neerschrijven - wij hebben niet 
in hem to doen met een schrijver. Hij is geen schrij-
ver, maar een denker.
Hoe zou het ook anders mogelijk geweest zijn dat 
hij twintig j aar las, en studeerde, en nadacht, en 
toen achter elkaar, in de kortst mogelijke tijd, do 
volledig uitgewerkte Syntheze gaf, die hij wel aan ver-
schillende omstandigheden trachtte aan to passen, 
maar die hij nooit wijzigde.
Hij meent het en spreekt de waarheid, als hij op 
de laatste aanhaling volgen laat: „Indien mijn ant-
woord ontkennend geweest was, zou ik niets hebben 
geschreven, ik zou een vak hebben gekozen door 
me een diploma meer to veroveren."
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	47
Maar, ,voorgevoelende dat het bevestigend zijn 
zou, vergrootte ik onophoudelijk de voorraad van 
mijn kundigheden; en het was uit verstandelijke 
eerlijkheid dat ik niet dan zeer laat werken heb 
uitgegeven, toen ik zeker was dat ik een nuttige 
zending op me nam door een leemte to vullen in de 
moderne gedachte."

Welke was die leemte
Want wij wachten altijd nog op de kritiek die hij 
op het tweede en het derde van D' Olivets ,ernstige" 
geschriften zal oefenen.
Wij hebben gezien dat hij zijn diepste indruk ont-
ving van De Metz, de apostel van de christelijke 
Charitas in de hedendaagsche samenleving.
Daarna vond hij in de Histoire philosophiq'ie du 
Genre Hurrmin van Fabre d' Olivet een overzicht van 
de wereldgeschiedenis langs de lijnen van het hei-
densch Individualisme.
Dit werk was zoo vol kennis, zoo inzichtig, zoo 
geniaal, dat geen waarachtig verstand - zooals hij 
zich uitdrukte - na het gelezen to hebben, trouw 
kon blijven aan het Joodsch-Christendom.
Toch kon hij De Metz niet loslaten: hij moest ter-
wille van de onuitwortelbare overtuiging van zijn 
kindsheid een strijd bestaan als die van Jacob met 
de Engel, die hem zijn heup ontwrichtte. Wat 
beduidde dit ?
Dit beduidde dat hij een syntheze vinden moest, 
waarin de christelijke Charitas de wet bleek van 
de heele Menschheid.
Dit kon niet een wet zijn van Staten, een politieke 
wet. Met de staatkunde had De Metz, met staten-
vorming had de Charitas, nooit iets van doen gehad.
48	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
\Vat hij vinden moest was de wet van de Samen-
leving, een sociale wet.

Keeren we nog voor een oogenblik terug naar 
Jersey en naar het verhaal dat Saint-Yves van zijn 
verblijf daar gegeven heeft.

,,Pelleport bracht mij ook in kennis met zijn staat-
kundige geloofsgenooten, republikeinen en socia-
listen, die Napoleon III verbannen had. Er was daar, 
op die twee bekoorlijke eilanden, Jersey en Guernsy, 
een heele levende poezie van onverdiend lijden, van 
aangrijpende herinneringen, van koortsachtige ver-
wachtingen, die mij machtig boeide.
,,Sedert zij regeerders geworden zijn, stel ik in die-
zelfde mannen minder belang dan in hen die zij 
regeeren. Maar toen, door een bizondere geestesspan-
ning beheerscht, vond ik me hartstochtelijk aange-
trokken door de kreten van die sehipbreukelingen 
uit onze staatkundige stormen; en instincten van 
Newfoundlander vonkten al door mijn jeugdig brein. 
Beginselen, leerstellingen, algemeene aandriften, 
edelmoedige gevoelens van die bannelingen, ik word 
niet moede naar alles wat in hen woelde to luisteren.
,,De broederlijke gezindheid van hot evangelic 
heerschte meestal wel tusschen hun groepen, hoe-
zeer die onderscheiden waren, maar ze ontschoot 
hun, en met reden, tegenover hot Keizerrijk.
„ Ik leerde dus dat, om afwijkende denkbeelden, 
de menschen van ons land in staat waren elkander 
to overstelpen met beleedigingen en to beschuldigen 
van alle misdaden. Mijn hart kromp ervan toe, als 
bij een valsehe noot in de muziek, en de Juni-dagen 
schenen mij de 2de December waard to zijn, '93 de
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	49
Inkwisitie. Maar afgezien van die schakeeringen die 
mijn innerlijke behoefte aan schoonheid kwetsten, zou 
ik al de bals van de Tuilerieen hebben gegeven voor 
een enkel uur temidden van die ongelukkigen, wee-
nende onder de wilgen van Babylon. Uit al die smar-
ten die de mijne lief waren, uit al die hoofden waar 
de dronkenschap van de gedachten kookte, uit al 
die harten zwaar van verontwaardigde goede trouw, 
uit al die edele wonden, waardoor lot en leven 
schreeuwden, spoot een vulkanisch leven, stralend, 
droevig, en dat ik liefhad.
„ Ik vernam meer misschien omtrent staat en 
maatschappij door ze aan de lichamen zelf van die 
menschelijke wrakken waartenemen, dan verschei-
den levens en duizend boekerijen mij konden ge-
zegd hebben. Onder leerstellige en afsluitende vor-
men, waaraan de onafhankelijkheid en de verdraag-
zaamheid van mijn gedachte zich nooit konden ge-
wonnen geven, beminde ik bij die menschen een 
trillende diepte van menschelijkheid, die in arbeid 
was als de Oceaan. Als ik bij de Engelsehen terug-
kwam was de vergelijking mij niet minder heilzaam: 
het was het koude stortbad na het warme.
,,Meer overeenkomstig met mijn smaak van terug-
houding en zelf-besef zoowel als met mijn verstand, 
waren zij het onvergelijkelijk minder met mijn intel-
ligentie en mijn gezellige neigingen. De zonen van 
Albion herinnerden me aan de oude Pharizeers, 
onze fransche bannelingen aan de Sadduceers en de 
Essenen.
,,De eersten deden me ook aan de Romeinen, de 
anderen aan de Christenen van de Catacomben denken. 
En, vergeleek ik de wijze nuchterheid van de eenen, 
met de edelmoedige en buiten-werkelijke dwaas-
Verwey, Proza VI	4
50	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
heden van de anderen, dan kon ik soms in mijn een-
zaamheid tranen storten.
,,Vaag nog, riep ik met mijn wenschen de Synarchie, 
ik ondervroeg het aanstaande doel van die staat-
kundige vloeden, elkander jagend en verbannend 
van een onvruchtbare macht als van een rots, en 
ik zocht het geheim van het menschelijk evenwicht 
in mijn vaderland. ,,0," zei ik tot mezelf, terwijl ik 
naar de kust van Frankrijk zag, „die verloren zoons 
van de politick en het socialisme zijn niet de ergste 
van uw kinderen, maar vaak de beste.
,,,, Wat ontbreekt hun ? Misschien enkel de kennis van 
een wet. Indien de anderen, alien die daarginds zijn, 
die wet wisten, en indien zij een vonk in zich hadden 
van het vuur, waarvan dezen branden, indien alien, 
van hoog tot laag door alle hierarchieen, zich met 
elkaar verstaan konden inplaats van elkaar to ver-
doemen, wat zou men niet kunnen verwachten van 
de geest en het gemoed van deze natie ?" "

Stellen we een woord terzijde, dat ons voorloopig 
onverklaard moet blijven. Het woord ,Synarchie" 
meen ik.
Verdiepen we ons ook niet in de beschouwing van 
die tuin van denkbeelden over maatschappij en 
staat, die de eilanden Jersey en Guernsy toen 
geweest zijn.
Merken we enkel op hoe hier de Charitas van 
De Metz meer voor hem werd dan opvoedster van 
kinderen en misdeelden, - hoe zij hem bezielde 
in de samenleving de wet to zoeken, waarmee z, j 
zich zou kunnen vereenigen.
Bestond die wet ? -
Laten we niet teveel opeens vragen. Maar we
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	51
houden eerst vast dat hij die wet to zoeken had in 
de samenleving. Als hij haar vond dan zou de wet 
van die samenleving niet eene zijn, die, van buiten 
af, haar word opgelegd: zij zou in haar zijn, een 
met haar groei en ontwikkeling.

De kritiek die Saint-Yves later oefende op het 
tweede werk van Fabre d'Olivet kan nu door ons 
verstaan worden.
Hij had dat work vroeger een syntheze gevonden ; 
nu noemde hij hot een universaliteit; - wel alles 
omvattend dus, maar niet alles tot een makend.
Met name: Deze Histoire Philosophique du Genre 
Humain geeft wel geschiedenis, maar alleen voor 
zoover ze dient om de wijsbegeerte waar to maken; 
zij geeft wel wijsbegeerte, maar niet eene die aan 
de geschiedenis ontleend is of het er mee vinden 
kan.
De feiten hebben niet hun wet onthuld; de wet 
is niet 66n-geworden met de feiten.
Saint-Yves, die een groot vriend van muziek moet 
zijn, ontleent aan haar de beeldspraak om zijn ge-
dachte to verduidelijken.

,,D'Olivet, wanneer hij niet Sebastiaan Bach is, 
zooals in zijn Grammaire Hebraique, is vaak Schu-
mann, vooral in zijn Histoire philosophique.
,,Uit de geleerde, maar verwarde symphonieen en 
studies van doze, maakt zich soms eon bovenaardsche 
fraze los. Zij komt van generzijds, als een onvoor-
ziene komeet, als een meeslepende engelevlucht; 
maar ze eindigt in de lucht zonder to rusten op de 
grondtoon noch u to doen terugkeeren in het motief. 
Niets van then acrd in Beethoven noch zelfs in Men-
52	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
delssohn, bij wie hemel en aarde zich nooit van elkaar 
scheiden, noch de geest van bet leven.
,,Metaphysicus tezeer om physioloog to zijn, ab-
straheert Fabre d'Olivet de geest van bet leven, ter-
wijl integencteel bet groote mysterie van bet Woord 
in alle mogelijke orden van wetenschappen en kunsten 
hun eenheid is."
En wat is bet gevolg van die scheiding, waardoor 
,,bet historisch overzicht van de schrijver een pano-
rama wordt, met een filosofisch recitatief daarnaast ?"

Het gevolg is dat ,in de orde van denkbeelden 
waarin D'Olivet zijn plaats neemt, de geheele men-
schelijke samenleving een oerstof wordt zonder eigen 
wet en leven. Men zou zeggen taillable et corveable 
a priori et a posteriori door de, 't zij theocratische 
of republikeinsche of autocratische, goevernementen."

„Evenwel" - zoo gaat Saint-Yves voort - „nets 
is minder juist wanneer men, integendeel, de samen-
leving beschouwt als een verzamelwezen dat als 
zoodanig zijn innerlijke physiologische wet heeft, 
welke ook zijn staatkundige goevernementen zijn.
„In dat geval bestaat bet regeer-genie, theocra-
tisch, republikeinsch of autocratisch, geenszins in een 
handelen volgens afgetrokken bedenksel, dus a priori, 
maar volgens zuivere en simpele vaststelling van 
de wet die bet maatschappelijk feit zelf in zich heeft.
,,Fabre d' Olivet geeft duidelij k aan de theocratie 
de voorkeur; maar hij ziet haar uitsluitend als 
regeeringsvorm, staatkundig; en - wat vreemd is - 
die verheven heiden, zoo klaarblijkelijk onchristelijk, 
belandt zoodoende, zonder bet to bevroeden, bij 
bet despotisch clericalisme, als ware hij een Joseph
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	53
de Maistre zelf. Bovendien, zijn verheerlijking van 
het kastenstelsel aan het eind van de Vers dores 
laat geen twijfel over aan de slotsom van zijn ge-
schiedwerk, hoewel hij verklaart dat hij ze niet voor 
het publiek wil blootleggen, wat wijs en voorzichtig 
was. Hij besloot onweersprekelijk tot een clericale 
bepleistering van de Wet van Aristoteles, dat wil 
zeggen van zijn drie staatkundige, dus regeerings-
machten, volkomen zooals in het zuivere Heiden-
dom.
,,Zijn theorie, ten laatste, van de Pontifex-
Imperator, biedt geen meerder waarborg van vrede 
voor de volken, nu, dan ten tijde van Konstantijn. 
Want het volstaat niet to zeggen, dat er een enkele 
Pontifex en een enkele Keizer zijn moet, opdat de 
kerken, de staten en de volken zich onvoorwaardelijk 
eraan onderwerpen. De wederkeerige vrede van de 
europeesche regeeringen is een maatschappelijk 
vraagstuk alvorens het een staatkundig is."

In dit stelling nemen tegenover de Fabre d' Olivet 
van de Histoire philosophique openbaart Saint-Yves 
de houding die hem levenslang eigen blijft.
Hij zal in de samenleving-zelf, in haar heden en 
verleden, de wet zoeken waarnaar ze geleefd heeft en 
leven zal. En tegelijkertijd zal hij iedere dwang af-
wijzen, die, welke Staatkunde ook, aan die samen-
leving wil opleggen.
Het zou gemakkelijk zijn, hoewel tijdroovend, de 
strijd van hem met D'Olivet als een tusschen twee 
negentiende-eeuwsche geslachten voor to stellen. 
D'Olivet, tijdgenoot van Napoleon tot wie hij zich 
om steun wendde, Napoleon de keizer die zich op-
nieuw met de Paus verbond; - en Saint-Yves, de
54	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
vriend van de bannelingen van 1852, tijdgenoot van 
zoovele socialisten en ekonomen.
Maar bet komt er voor ons op aan hem-zelf to zien 
en hem niet to verliezen noch in de tijden, noch in 
de menigten.
Voorloopig, terwijl hij in Londen bet onderzoek van 
D'Olivet overdeed, bleef deze voor hem de inhebber 
van alle tijden en bet brandpunt van alle wetenschap.
Want, daar was nog dat derde boek: Grammaire
Hebraique restituee.

,,Het overtreft" - zegt hij in zijn Pro Domo - 
,,de beide vorige werken, door wetenschap zoowel als 
strekking. Het is een onsterfelijk gedenkteeken dat, 
in eenn lichaam, de archeologie, de filologie, de taal-
kunde en de metafysica van bet Woord vereenigt. 
Het is de eenige spraakkunst die transcendent is 
zonder op to houden positief to zijn."

Nergens meer, dan tegenover dit gedeelte van bet 
terrein dat ik in kaart breng, voel ik, hoe ik wel zien, 
maar niet begrijpen kan.
De grondgedachte van bet boek heb ik meege-
deeld: in bet hebreeuwsch van Mozes heeft ieder 
woord drie beteekenissen. Het werk, dat met steun 
van de minister van Binnenlandsche Zaken De Monta-
livet, gedrukt werd, en waaraan een Arabier, tolk 
aan het ministerie van oorlog, voor bet vergelijkend 
onderzoek van de semitische talen meewerkte, bevat 
bovendien een beredeneerde vertaling van de eerste 
tien hoofdstukken van Mozes.
„Indien Fabre d'Olivet" - schreef Saint-Yves - 
,,niets anders had nagelaten dan dit monument dat 
Mozes rechtvaardigt, zou hij, op die grond alleen al,
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	55
de onsterfelijkheid verdienen in het aandenken van 
godsdienstigen en geleerden, het doet er niet toe 
van welke gezindten."
Zijn eigen onderzoek - verklaart hij - heeft 
hem vervuld van bewondering voor D'Olivets kennis 
en werkwijze.
Daarna vervolgt hij
,,Deze bewondering houdt op en maakt plaats voor 
een met spijt gemengde verbazing, wanneer ik zie 
dat dezelfde man die de wezenlijke sleutels, of ten-
minste een goede passe-partout in handen heeft, er 
geen gebruik van maakt om de joodsch-christelijke 
tempel binnen to komen, die hij zelfs niet ziet. 
Inderdaad, zijn heidensche vooringenomenheid 
maakte hem blind voor de geestelijke en maatschap-
pelijke syntheze van het Joodsch-Christendom, zoo 
zichtbaar evenwel, niet enkel in de innerlijke leer 
van de hebreeuwsche tekst der twee Testamenten 
maar ook in de Algemeene Geschiedenis en haar 
Wet."

Hier dus zien we de leerling van De Metz, de tijde-
lijke bewoner van Jersey - op zoek gegaan naar de 
Wet van de Samenleving - in het Joodsch-Christen-
dom, dat hij langs de wegen van D'Olivet bereikte, 
de syntheze vinden die de heele Geschiedenis van 
de Menschheid, en dus ook haar Wet, in zich hield.

Vierderlei is nu de beschuldiging die tegen Fabre 
d'Olivet wordt opgemaakt.
Ten eerste: hij is uitsluitend Metafysicus.
Dat wil zeggen: dat hij de geest van hot leven ge-
scheiden heeft. Maar alleen de Eenheid van geest 
en leven is Waarheid, - een Waarheid die het eigen-
56	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
dom was van de Abramiden, van Jethro en Mozes, 
van de Profeten, de Essenen, en de discipelen van 
Jezus Christus.
Ten tweede: hij heeft niet die Eenheid gewild en 
het eenmaken van alien in de godheid, maar integen-
deel de vergoddelijking van de Ikheid. Het karakter 
van goddelijkheid heeft niet de Mensch die zich 
tegenover God stelt, maar Jezus die zich opoffert 
om anderen in God to vereenigen.
Ten derde: hij heeft het geheel van de Menschheid 
miskend ten voordeele van de bizondere regeeringen. 
Dat doet noch de dorische noch de joodsch-christe-
lijke overlevering, die de staatkundige macht van de 
regeerders laten voortkomen uit de maatsehappe-
lijke macht van de geregeerden, en die dan die beide 
elkaar doordringen doen.
Ten vierde: hij gelooft aan kasten, als het uit-
vloeisel van een oorspronkelijke maatschappij-orde. 
Integendeel zijn ze het gevolg van de staatkundige 
afwijking die de regeerenden teweegbrachten, op het 
oogenblik dat de oorspronkelijke maatschappij uit 
elkander viel.

Wij zullen al doze stellingen aanstonds terugvinden. 
Aan de gedachten van Fabre d'Olivet ontwikkelden 
zich die van Saint-Yves d'Alveydre, en het wordt 
tijd dat wij kennis maken met zijn levens-werk.

II
ZIJN LEVENSWERK
De werken van Saint-Yves d'Alveydre zijn een 
hartstoehteljjk pleidooi tegen de Staatkunde en voor 
een Gezag uit de Samenleving.
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	57
Voor dat Gezag bestemde hij de naam, die we in 
een aanhaling uit zijn Pro Dorno aantroffen: de 
Sy narchie.
Zoolang hij in Londen was, levende als de monni-
ken van de strengste kloosterorden, overdag les 
gevend, 's nachts studeerend, zich zoozeer wennend 
aan het slapen op de vloer van zijn kamer dat hij 
ook in rijker jaren zich ongaarne grooter weelde dan 
een veldbed gunde, --- gedurende de zeven of acht 
jaar van zijn verblijf daar, moet hij zijn doel in het 
oog hebben gehouden; maar het is onzeker of hij er 
zelfs van gesproken heeft.
Toen de oorlog uitbrak - in 1870 - was zijn ver-
lof, dat iedere zes maanden werd vernieuwd, sinds 
acht dagen weer ingegaan. Hij kon zich dus ont-
trekken, maar deed het niet. Binnen achtenveertig 
uur was hij op de pakketboot naar Brest, en liet zijn 
veilig geleerden-leven achter zich. Van September 
tot Januari werd door hem dienst gedaan bij de 
verdediging van Parijs tegen de Pruisen. In de laatste 
helft van die maand werd hij bij een verkenning 
gedurende de besehieting van het fort van Issy, door 
een granaatscherf aan de hand gekwetst. Daarna, 
in 1871, schijnt hij voor het eerst, en waarlijk niet 
naar geringe aanleiding, zijn gedachte to hebben 
uitgesproken.
Het was bij de brand van Parijs, tijdens de Com-
mune.
Wie dit leest moet zich diep ervan doordringen 
wat voor deze geboren oproerling, de man die had 
meegevoeld met de bannelingen van Jersey, die ge-
beurtenis beteekende. Dtiar openbaarde zich de tot 
razernij gebrachte Menschelijkheid, daar uitte zich 
de benauwde ziel van de Gemeenschap, daar toonde
58	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
zich de wraak op de blinkende Politick die van boven 
of de volken slachten deed. Een oogenblik - bet kan 
niet anders - moet zijn heele hart naar die verloren 
bende zijn uitgegaan. Maar tegelijk was hij de knaap 
die zich voor de zedelijke macht van De Metz ge-
b ogen had, de j ongeling die j aren lang zich onder 
de geestelijke tucht gesteld had waardoor hij D'Olivet 
overwinnen zou. Hij dacht aan bet jaar 1358 toen 
Etienne Marcel, burgemeester van Parijs, ook na 
een ongelukkige oorlog, omkwam bij zijn poging om 
bet yolk rondom zich to vereenigen. „Die brand" 
- riept hij uit, terwijl hij met zijn vuist naar de 
vlammen wees - ,komt uit de tijd van Etienne 
Marcel! Vijfhonderd jaar heeft de geest van de natie 
hem weten neer to houden. Maar nu is bet niet Thiers 
die hem zal uitdooven met kanonschoten, dat zal 
ik doen met een wet, waar, rechtvaardig en good 
voor iedereen."
,,Hoeveel maal" - laat hij in zijn verhaal hiervan 
volgen -,,heb ik door mijn vaste overtuiging en mijn 
kluizenaarsonervarenheid, zulke woorden gesproken, 
die mij moesten doen schijnen, wat ik toch geenszins 
was, eon verwaande en een dwaas."
Maar een van de kameraden die hem, tij den s de 
gevechten, bet vorige jaar, gekend had., en die zich 
bezorgd maakte over zijn opgewondenheid, zei: 
,,Verklaar je, want ik weet dat je niet van jezelf 
spreekt, maar van een stelsel dat je voor bijna 
wiskunstig houdt."
Hij deed bet dan, en toen hij had uitgesproken, 
waren er enkelen die zeiden: ,Ge moet dat zeker uit-
geven, maar ge krijgt veel menschen tegen u."
Toch duurde bet meer dan tien jaar eer hij tot
SAINT-YVES D'ALVEYDRE 59 
dat uitgeven overging. De eerste zes daarvan was hij 
aangesteld aan het Ministerie van Binnenlandsche
Zaken. Hij werd er „ letterlijk verzadigd met politiek". 
Eerst was zijn tank het lezen van de engelsche dag-
bladen, daarna van de fransche uit de provincie, 
eindelijk die van Parijs.
De Metz stierf in '73; kort daarop zijn moeder 
en zijn broer, beiden aan kanker.
Het parijsche jongeluisleven kon hem een oogen-
blik tot zich trekken; hij vond het een hel. Maar de 
twee of drie salons waar een krachtig zedelijk en gees-
telijk leven heerschte waren voor hemel to weinig.
Doordrongen van het besef dat in en rondom 
Frankrijk niets was dan verdeeldheid en machte-
loosheid, trok hij zich opnieuw terug, zonder eer-
zucht, zonder middelen, ,als een doode temidden 
van de levenden."
Hij dacht eraan zich to verbergen bij de Trappisten 
en geen spoor natelaten van zijn overtuigingen.
Op dat oogenblik vond hij zijn vrouw, die - zoo 
zegt hij - bij hem de plaats van De Metz verving, 
en die hem de moed en ook de middelen gaf om to 
arbeiden.
Het schijnt dat ook toen nog voor Saint-Yves 
niet de tijd van schrijven gekomen was. 1) Hij zegt 
uitdrukkelijk dat de „ letterkundige roem" hem niet
1) Een bundel, in 1877, kort voor zijn huwelijk (met de gravin 
Keller), als Testament Lyrique gedrukt, was op het oogenblik 
dat hij verschijnen zou door hem teruggenomen. Dit werk be-
vatte gedichten en proza. -let proza werd na zijn dood afzon-
derlijk uitgegeven onder de titel: Les Clefs de l'Orient. Het is 
geheel occultistisch: een behandeling van Les Mysteres de la Nais-
sance, Les Sexes et l'Amour, Les Mysteres de la Mort, d'apres 
les Clefs de la Cabbale Orientale. (Aant. 1922).
60	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
aantrok, dat hij alleen de noodzakelijkheid voelde 
zijn ideeen to laten rijpen, door zich intelaten met 
dingen van het dagelijksch leven, ,waarvan ik vol-
strekt niets kende."
Hij kocht van een uitvinder, M. Stenfort, een bre-
vet, en richtte met het geld van zijn vrouw en haar 
kinderen uit een vroeger huwelijk, een maatschappij 
op „tot nuttigmaking van zeeplanten".
De wetensehappelijke gedachte achtte hij juist, 
ook toen hij eenige honderdduizenden franken in de 
onderneming verloren had. Maar van meer belang 
vond hij zijn proeven voor de bewoners van de zee-
kusten. Zij zijn arm, zei hij, en de zee is rijk. Rijk ook 
aan planten, die tot eenig voordeelig doel kunnen 
worden toebereid.
De ruim dertig voortbrengselen die hij uit zulke 
planten bereidde, brachten hem evenwel niets anders 
in dan gouden en zilveren medailles en de spot van 
dwazen en niets-doeners.
Als filanthroop, en misschien als zonderling, schijnt 
hij dan ook voornamelijk bekend geweest.
In 1880 ontving hij, door de bemiddeling van vrien-
den, die hem in de eerste hoedanigheid op prijs stel-
den, een buitenlandsche titel. Hij noemt zich op 
sommige van zijn werken le Marquis de Saint-Yves 
d'Alveydre. Hun die hem daarover hard vielen, 
antwoordde hij : ik voel me ten aanzien van die 
titel, ,niet beschaamder en ook niet trotscher dan 
of hij me toekwam van de kruistochten."
In 1882 nam hij, in een vergadering op het Stad-
huis to Brussel, het woord om de Synarchie to ver-
kondigen die hij wenschte. ,Zonder twijfel" - zegt 
hij - „ hebben toen tal van onkundigen mij voor een
dwaas gehouden."
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	61
Achter elkander geschreven, verschenen, in 1882
Mission des Souverains, in 1883 Mission des Ouvriers, 
in 1884 Mission des Jui f s.
Zijn optreden met doze geschriften was ook weer 
niet het doen van een schrij ver, die immers de invloed 
van zijn work aan de goden bevolen laat en zich tot 
een volgend wendt; - hij trad ermee op als verkon-
diger van denkbeelden.
Nauwelijks was het eerste boek uitgegeven toen 
hij zijn toespraak to Brussel hield (kan het op een 
Vredes-Congres geweest zijn?) ,voor een uitgelezen 
duizendtal hoorders uit alle volken."
En onmiddelijk daarna schreef hij het tweede 
werk dat de vorm van een redo heeft.
Zijn plan was geweest in 1883 to Amsterdam, 
vervolgens in de hoofdsteden van andere kleine staten, 
toespraken to houden, daarna ook in die van de 
grootere. Zijn voorstel - klaarblijkelijk een aanpas-
sing aan staatkundige toestanden van het oogenblik •-
bestond in het vormen van een bond onder bescherm-
heerschap, eerst van Frankrijk en Rusland, dan van 
alle groote staten die zich wilden aansluiten.
Maar in 1883-'84 gaf hij to Parijs zijn zeer om-
vangrijke derde werk uit, en ik merk niet dat van 
de voorgenomen rondreis iets gekomen is.
Wel waarschijnlijk dat do ontvangst to Brussel, en 
in de Parijsche pers, hem heeft afgeschrikt. ,;Is het 
noodig to zeggen dat ik op al die tochten door het 
wilde woud - selves selvaggia, zegt Dante - niet wei-
nig pijlen in mijn schild kreeg ?"
Later zullen we zien hoe hij na het verschijnen van 
de Mission des Jui f s zijn pogingen voortzette. Zion 
we allereerst dat boek en zijn twee voorgangers zelf.
62	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
Op het oogenblik toen Saint-Yves in De Metz een 
Gezag erkende dat alleen bestond uit Wijsheid en 
Lief de, werd hem de idee gegeven van zijn levenswerk.
In dit Gezag mag het kenteeken van Wijsheid niet 
w orden weggelaten noch ook gescheiden van dat der 
Liefde. Tot de uitspraken die de jongeling als open-
baringen uit de mond van de Meester opteekende, 
hoorde ook deze: Ge hebt in mij de goedheid lief ? 
- welnu, ge zult zien dat ze nog meer geestelijk is 
dan zedelijk (plus intellectuelle que morale).
Wat De Metz hem dus meegaf was de voorstelling 
van een Gezag dat Liefde was, maar dat zich evenzeer 
geestelijk, d.w.z. voor het verstand kon waarmaken.
In De Metz zelf zag hij zulk een Gezag verwerke-
lijkt.
,,Mijn twintig jaren" - schrijft hij - ,droegen 
in zich een bovenmenschelijk licht: mijnheer de 
Metz, zijn onderricht, zijn weldaden, zijn voorbeeld, 
zijn aandenken, door mij verheven tot een eere-
dienst die de aanbidding nabijkwam."
Welnu, dit gezag was voor hem een persoonlijk 
feit geweest, een feit van religieuze aard, want hij 
nam de wijsheid van De Metz aan als meer dan de uit-
spraak van een enkeling: hij zag hem als in het be-
zit van een onwankelbare Wijsheid, een Wetenschap, 
een Overlevering, zooals ze door alle geslachten 
van menschen heen, op de besten overgaat. Hij nam 
de denkbeelden van De Metz in zich op als een in-
wijding, een initieering, zooals jongeren in de tempels 
ontvingen van de gewijde priesters. Hij voelde zich, 
toen hij uit Frankrijk ging, zulk een gewijde, en leefde 
in de verwaehting dat een hooge plicht voor hem was 
weggelegd.
Toen kwam hij op Jersey. Hij had reeds de gelegen-
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	63
heid gehad waartenemen dat bet Gezag van De Metz 
niet enkel een beteekenis voor hem persoonlijk had, 
maar ook voor de Samenleving. Tegenover de Dwang 
die de scholen, en een heel stelsel van Opvoeding 
oefenden, had hij bet zich zien afgrenzen. Maar op 
Jersey verscheen de Samenleving hem onder een 
gedaante: de Staatkunde, die persoonlijke en alge-
meene levens vertreden en verworpen had. En daar-
tegenover kon zich nu, waardiger dan bet verzet 
dat hem was ingeboren, de ervaring oprichten van 
bet gezag van De Metz. Dit Gezag kreeg hierdoor de 
voile beteekenis waarvoor bet vatbaar was, en meteen 
zijn Vijand.
Maar welk een Vijand. Want op hetzelfde oogen-
blik dat zijn hart hem zei dat Wijze Liefde de Wet 
moest zijn van de menschheid, zag Saint-Yves niet 
alleen in de wereld bet tegendeel - in de groote 
zoowel als in de kleine van Jersey - maar Fabre 
d'Olivet verscheen met zijn heidensche Staten-leer.
Hier werd hem voorgehouden: ten eerste, dat de 
waarheid lag in een geheel van gedachten, afge-
trokken van een zeker leven, maar niet in bet 
leven-zelf; - ten tweede: dat de Ikheid die zich 
verheft boven bet Andere, meer is dan de Gezamen-
heid die zich aan bet Eene onderwerpt ; --ten derde 
dat de regeerenden meer zijn dan de geregeerden; - 
ten vierde: dat er van nature en van den beginne 
maatschappelijke kasten zijn.
Dit alles, voorgedragen en aangedrongen met een 
kennis en een scherpzinnigheid die beurtelings de 
toejuiching en de wanhoop opwekten van de jeugdige 
lezer, en waarmee in worsteling hij zich voelde als 
Jacob die met de engel vocht.
Geen wonder dat hij niet afliet de gegevens van
64	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
D' Olivet nategaan, totdat uit die eigen gegevens, uit 
gewijde en ongewijde geschriften, hij ook zijn stel-
lingen kon waarmaken
dat, hoewel metaphysische schrijvers, van Plato 
af, de waarheid gezocht hadden in afgetrokkenheden, 
zij deze alleen hadden kunnen afleiden van een oor-
spronkelijke syntheze;
dat niet de ionische Ik-vergoddelijking, maar de 
dorische en joodsch-christelijke Gods-regeering, van 
die oorspronkelijke Syntheze, door de Egyptenaren 
overgeleverd aan Mozes, viel afteleiden;
dat volgens die eigenste dorische en j oodsch-
christelijke overlevering de staatkundige macht van 
de regeerenden alleen ontspringen kan aan de maat-
schappelijke vermogens van de geregeerden en de 
eenen de anderen doordringen moeten;
dat volgens nogmaals diezelfde overlevering het 
bestaan van kasten niet behoorde tot de oorspron-
kelijke syntheze, maar het gevolg was van de staat-
kundige afwijking die bij het uit elkander vallen van 
die syntheze ontstond.

Dit zijn de stellingen die in al de werken van Saint-
Yves genoemd of verondersteld worden.
Wat hij beet de oorspronkelijke syntheze, was tege-
lijk godsdienst en wetenschap van een rijk, dat zich 
uitstrekte over Azie, Afrika en Europa, en dat theo-
cratisch geregeerd werd.
Omstreeks het jaar 3200 v.C. begon het uit elkan-

der vallen van dit rijk, door de afscheiding van Irshou,

een j ongere broeder van de regeerende keizer, en

daarmee ontstond een afzonderlijke macht van

staten-vorming tegenover de oorspronkelijke eenheid.

Alle latere godsdiensten, die van Egypte, van
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	65
Palestina, van Griekenland, van Etrurie, van Gallie, 
van Spanje, van Groot-Brittanje, waren niets dan 
de ontleding en de oplossing van die eerste.
Maar het streven naar herstel van de oude orde 
bleef bestaan bij de Abrahamiden, bij Mozes. Be-
waarde boeken en overlevering droegen, voor de 
menigte geheim, de oude wetenschap.
Jezus was er de laatste drager van.

Hoe zou het mogelijk zijn dat ik een overzicht gaf 
van het book, waarin daze geschied-mythe is uit-
gewerkt.
Hot is de Mission des Jui f s.
Hot oorspronkelijke rijk, waarvan de schrijver daar 
spreekt, acht hij duidelijk aangewezen in de gewijde 
boeken van de Hindous, de Perzen, de Chineezen, de 
Egyptenaars, de Hebreers, de Pheniciers, de Grieken, 
de Etruskers, de Druiden en de keltische Barden, ja 
zelfs in de zangen van het uiterste Skandinavia en 
IJsland.
Naar die aanwijzingen bouwt Saint-Yves voor ons 
een wereld op, waarin eerst van de vier menschen-
rassen het roode zijn heerschappij over het voor-
malige westelijke vasteland (Atalantis) uitbreidde, 
met een kolonie in Indie en de roode sphinx to 
Gizeh; - waarin, toen dat vasteland door de laatste 
groote zondvloed verzwolgen was, de Zwarten, eerst 
beperkt tot Ethiopia, hun rijk vestigden in Indie, 
vanwaaruit ze het gele ras in Azia overheerschten en 
het blanke langs de Middellandsche Zeekusten terug-
drongen. Van dat blanke ras, Kelten, bestuurd 
niet door Drulden maar door Druidessen, die to vuur 
en to zwaard hun vrouwen-regeering over de mannen 
handhaafden, vonden de onderdrukten die uittrok-
Verwey, Proza VI	5
66	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
ken, Bodhonische Kelten, in het rijk van de Zwarten, 
erfgenamen van de Roodhuiden, volken levende 
in ongelooflijke voorspoed, met duizenden versterkte 
steden, meestal in de rots gehouwen, waarvan de 
uitgestrektheid, de bouworde, de schoonheid, in 
grootschheid alles overtreft wat de verbeelding zich 
ervan voorstelt. In Egypte, Lybie, Ethiopie, Perzie, 
Indict, Arabie, Syrie, de Krim, werden langzaam, 
geleidelijk, deze emigranten door het rijk van de 
Zwarten, van de Gian-ben-Gian, opgenomen, met 
zijn bewoners versmolten, zonder dat ze toch al hun 
gebruiken prij sgaven. Zij werden, gemengd met die 
bewoners, de latere Hebreen en Arabieren, die dus 
van keltische oorsprong zijn. Vier eeuwen later was 
het een Kelt uit het Westen die een leger van blanken 
overvoerde naar Azie en Afrika, en zijn heerschappij 
vestigde over drie werelddeelen.
Deze aanvoerder, in de indische boeken Ram ge-
noemd, was niet van nature een strijder: eerst tracht-
te hij het mannelijk beginsel to verzoenen met het 
vrouwelijk, Druiden met Druidessen; toen hij daarin 
niet slaagde en de keus had tusschen burgeroorlog 
en uittocht, trok hij uit.
Door de Kaukasus trok hij over Touranie, naar 
Iran, vereenigde zich met de vroeger uitgetrokken 
Bodhonen.
In Iran gaf hij zijn eerste regeling van het maat-
schappijleven, waarin het ongewapend Gezag be-
rustte bij de onderwijzende Priesterschap.

Hoe ware een overzicht mogelijk. Toch heb ik 
trachten duidelijk to maken, hoe Saint-Yves, door een 
innerlijke noodzaak genoopt, uit het hart van het
Keltenland - „de file du Seyn" - de veroveraar
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	67
laat optrekken, de zachte en moedige, die het Gezag 
van De Metz vestigt over de heele wereld.
Dan schrijft hij: ,Omdat zijn doel niet was de 
Overheersching noch de Macht, maar de Autoriteit 
van het Ware in het Leven van de Maatschappijen, 
was het werk van Ram dermate duurzaam dat na 
zesentachtig eeuwen de communale grondslag ervan 
nog levend is, steviger dan die van ons kortstondig 
staatkundig maakwerk."
Die regeling van het rijk van Ram wordt door hem 
aangegeven; maar het liefst staat hij stil bij die 
vorm van gemeentebestuur die de grondslag ervan 
was.
Bijna ongewijzigd vindt hij die terug in Chaldea. 
Als een maatschappij-molekuul ligt dat daar, met 
zijn oude bodemverdeeling, zijn kadaster, zijn be-
stuursstelsel, zijn plaatselijke rechtspraak, - een 
geheele zichzelf regeerende samenleving, hoewel 
onderworpen aan een landsbestuur.
Drie raden vindt hij er: de eene bestemd om alle 
verhoudingen van de gezinnen tot de gemeente, van 
de gemeenten tot het rijk to regelen; - de tweede 
die toezicht houdt op vrede en orde; - de derde 
voor het beheer van de gemeentelijke huishouding.
Deze drie raden, de uiting dus van het geestelijke, 
het zedelijke en het huishoudelijke lever van Chaldea, 
-- benoemd, op voorstel van oudsten, door de vaders 
en moeders in algemeene vergadering, en op verzoek 
van die oudsten bijgestaan door priesters, geleerden, 
onderwijzers en zelfs danseressen die gelofte van 
kuischheid gedaan hadden, - deze drie raden, uit de 
gemeente zelf opgekomen, zijn de grondvorm die 
Saint-Yves ook bij Mozes erkende, en waaraan hij 
de naam heeft gegeven van Synarchie.
68	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
De regeling van het rijk was trouwens overeen-
komstig met die van de gemeente: een geestelijk 
lichaam, de Priesterschap, dat wetenschap en op-
voeding en de wijding van het heele leven bezorgde, - 
een rechterlijk, van geinitieerde leeken, - een huis-
houdelijk, dat onmiddelijk uit het yolk gekozen werd.
Om zich geheel aan zijn maatschappelijk work to 
wijden droeg Ram zijn ambt, van Richter-Keizer boven 
de Richters-Koningen, over aan een opvolger, en 
trok zich terug in zijn rol van Geestelijk Opperhoofd. 
Zijn naam en zinnebeeld van Ram, veranderde hij 
in die van Lam.

Haast vijfendertig eeuwen na Ram -- zeggen de 
heilige boeken van de Brahmanen - begon de ver-
wording van zijn rijk, met het schisma van Irshou.
De keltische aanvoerder, die vruchteloos de ver-
zoening van Man en Vrouw in de priesterschap van 
het Westen beproefde, had in het Oosten, als de 
edelste nalatenschap van de Roodhuiden aan de 
Zwarten de leer gevonden van de Eenheid van 
mannelijk en vrouwelijk beginsel, van Natuur en 
Geest, van Leven en Wetenschap.
De vraag van Irshou: welke van die beide de meer-
dere was? - beduidde op zichzelf al een scheiding. 
De rekengeest, die niet langer zijn rust kon houden, 
deed met die vraag zijn zonde-val uit de Geestelijke 
Aanschouwing, die ondeelbaar is, in een ont-geeste 
wereld, om vandaar to streven naar een onlichame-
lijke geest-heid.
En zooals het rijk niets anders was dan het Leven 
van Ram's Wetenschap, brokkelde het of zoodra 
de laatste werd aangetast.
Er ontstond een wereld waarin het Vrouwelijke
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	69
boven bet Mannelijke, de Natuur boven de Geest, 
bet Leven boven de Wetenschap gesteld werd. Er 
ontstonden staten, niet geregeerd door aan een 
ongewapend Gezag gebonden maatschappelijke ko-
ningen, maar door persoonlijke, staatkundige 
heerschers.
I)eze nieuwe orde, door Mozes gebrandmerkt met 
de naam van Nimrod, weg van de tijger, werd zeven-
tien en een halve eeuw voor Mozes in Indie weerstaan 
door Christna; twee eeuwen later in China door Fo-Hi, 
weer drie eeuwen later in Perzie door Zarathoustra. 
In Egypte bewaarde de priestersehap van Isis de 
oude geheimen.
Twee en twintighonderd jaar voor Christus kreeg 
de door geen Gezag gewettigde Heerscher zijn eerste 
groote typos in Ninus van Assyrie, opgevolgd door 
zijn weduwe Semiramis.
Onder deze had de beweging van de Abramiden 
plaats, die bet herstel van de oude Synarchie be-
doelde.
Rondom hun Orde vereenigden zich in Egypte, 
op de roep van Mozes, priester van Osiris, de ortho-
doxe keltische Bodhonen, die tegenover bet vrouwe-
lijk, ionisch, Naturalisme, sterker dan eenige andere 
groep bet mannelijk, dorisch, Symbolisme vertegen-
woordigden.
Aan bet feit dat in Egypte, onder de drang tot 
terugkeer naar de oude toestand, bet Gezag bij bet 
onderwijzend lichaam in zijn geheel berustte, de 
Regeermacht zich aan dat Gezag onderschikte, en 
- wel verre van gebonden to zijn aan een kaste - 
ieder die bekwaam was zich tot ieder ambt verheffen 
kon, meent Saint-Yves bet to mogen toeschrijven 
dat dit Rijk zoolang heeft standgehouden.
70	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
Het is een schoon beeld, en voor hemzelf van groote 
beteekenis, waar Saint-Yves naast elkander Mozes en 
Orpheus stelt. Beiden, houdt hij staande, waren pries-
ters van Osiris, zooals beiden ook een cosmogonie 
ontwierpen waarin een Godheid zijn twee onscheid-
bare naturen samenhoudt. Maar terwijl, in Orpheus, 
de Dorier goddelijk verliefd werd op het Vrouwelijke 
en het begreep als een kunstenaar, en in de tempels 
van Hellas de schoonheid leven deed als de straling 
van de waarheid, - bleef hij in Mozes de onverbid-
delijke aanbidder van het Mannelijke, de antieke 
Autoriteit die zich ophief tegen elke Willekeur, de 
verkondiger van het onmededeelbare Wezen.
Letterlijk vertaal ik deze woorden over Mozes: 
,,Hij begreep het (Mannelijk Beginsel) met een ver-
vaarlijke kracht, hij voelde het met een ziel die diep 
als het graf, bekoringloos als de woestijn was; hij 
getuigde ervan in een geestelijk en maatschappelijk 
werk, geleerd, naakt, ondoordringbaar en onont-
warbaar, onaantastbaar als de groote Pyramide 
van Gizeh."
Men moet bedenken dat de boeken van Mozes voor 
Saint-Yves als voor D'Olivet een drie-voudige zin 
hebben.
Maar juist D'Olivet is het aan wie hij zich hier 
tegenover stelt. Diens eigen werk heeft hij in zijn 
Pro Domo ,vol oneindigheid, maar met geen spoor 
van het Absolute" genoemd. Orpheus, zegt hij nu, 
zag de waarheid in de oneindigheid van de volmaakte 
vorm, Mozes in het Absolute, in haar onmededeel-
bare Wezen.
Mozes trok uit met zijn godsvolk naar de woestijn 
Sinai. Orpheus bezielde en beschaafde de aanstor-
mende Kelten van Europa.
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	71
,,Het is licht to zien" - zegt Saint-Yves - „in 
Exodus zoowel als in Genesis, hoezeer Mozes vijandig 
was aan de staatkundige monarchie, zooals het 
Schisma van Irshou die verwekt had."
In zijn vijftig hoofdstukken ligt voor altijd het 
Godsrijk, waartegen elk Cesarisme to pletter loopt.
Twee eeuwen kon de Synarchie van Mozes zich 
handhaven. Zij verviel toen Saul, koning geworden, 
de Autoriteit aan zich wou trekken. Hij wordt weer-
staan door Samuel. Het gezag van de Priesterschap 
wil de erf-opvolging voorkomen door de uitroeping 
van David. Maar het antwoord van Saul is de moord 
op vijfentachtig priesters. Abjathar brengt aan David 
de hoogepriesterlijke ephod. Maar David, als hij 
Jeruzalem genomen heeft, wordt het Hoofd van zjjn 
Koninklijk Huis en niet de Vredevorst onder een 
Godsgezag. De tempel die Salomo bouwt is niet de 
oude van de Theocratie.
Toch waren beide vorsten nog wijze k6ningen, 
tyrannen noch volksvorsten, maar bewust van een 
theocratische eenheid.
Met de scheiding van de stammen in twee rijken: 
Juda en Israel, hun onderlinge strijd, het inroepen 
van het Assyrisch terrorisme door Achaz, konig van 
Juda, tegen Israel, toont zich het verval.
Salmanassar belegerde, Sargon nam Samaria.

Mijn tocht door de Mission des Jui fs zal ik niet 
verder voortzetten. leder die de geschiedenis kent 
zal wel inzien dat het gemakkelijk valt het Gezag 
van Jezus to doen uitblinken tegenover de Staat-
kunde van de antieke wereld.
Tegenover de Pontifex Maximus van het Rom.ein-
sche keizerrijk, de Cesar, die het Gezag dacht to
72	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
knechten aan zijn heerschzucht, rijst de ware Hooge-
priester, die in de voorstelling van Saint-Yves de 
wettige tiara draagt.

In de Mission des Souverains is de Roomsche Paus, 
niet van die Hoogepriester, maar van die Cesar de 
opvolger.
Dit boek, zijn eerste, verscheen zonder schrijvers-
naam. „Par l'Un d'Eux" is de eenige aanwijzing die 
op de omslag staat.
Het behandelt de nieuwere europeesche geschie-
denis, van Konstantijn tot Napoleon III.
Indien het er om to doen was Saint-Yves een 
geestelijke leiding to verzekeren, dan zou dit werk 
daartoe kunnen dienen.
Het toont de ontwikkeling van het Pausdom, als 
die van de wereldlijke macht die het altijd geweest 
is. Het maakt duidelijk hoe, eigenlijk al sinds het 
verdrag van Arras in 1435, maar zeker sinds de 
Westfaalsche Vrede (1648) Europa in een toestand 
verkeert van gew apend evenwicht, die de regeeringen 
niet baat, en de volken doet wanhopen. Het herhaalt 
hoe, met verachteloozing van alle organen van beheer 
die uit het yolk opwassen, de Monarchie de van boven 
naar beneden, de Republiek de van beneden naar 
boven georganizeerde Anarchie beteekent, beide een 
Bestuur zonder waarborg en zonder wijding, en dat 
een in waarheid theocratisch Gezag alleen op de 
personen en de menigten wordt uitgeoefend door de 
christelijke zedeleer, dat is door de persoonlijkheid 
van Jezus.
Wat Saint-Yves drijft, is de vereeniging van de 
zedeleer van Jezus met het lichaam van de europee-
sche samenleving.
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	73
Jezus vertegenwoordigt voor hem de God van de 
Samenleving: maak haar een daarmee en alles heeft 
wijding, alles heeft vastigheid.
Dit is de kern : daaromheen is gri oei van persoon-
lijke gedachten.
Maar welk een kracht moet of in die kern of in zijn 
persoon hebben gelegen om die groei to kunnen voort-
brengen.
Met de God van de Samenleving ten strijde tegen 
de Satan van de Staatkunde, - ziedaar de leus die 
aan hem to ontleenen valt.
Niemand heeft die leus zoo fel gesteld, - zoo haar 
weten to zeggen, - zoo - twintig jaar lang - haar 
weten to zwijgen.
Dat van hem, de theokraat, de theosoof niet to 
scheiden is, - dat hij gelooft aan al het wonder-
baarlijke, aan al het fantastiscbe, - dat kan hem 
geschaad hebben, het heeft hem geschaad in de mee-
ning van de menigte, - het ontneemt, voor ieder 
die zien wil, nets aan zijn ontzagwekkende kennis, 
zijn onbedriegelijke scherpzinnigheid, zijn stalen 
werkkracht, zijn adel, zijn ernst, zijn oprechtheid en 
zijn welsprekendheid.
Al die deugden zijn bij hem onloochenbaar.
Dat op hem zijn ontmoeting van De Metz de indruk 
gemaakt heeft, niet van een toevalligheid in de ge-
wone orde van zaken, maar van een daad van de 
Voorzienigheid, -- dat hij in de lessen van De Metz 
een inwijding en een uitverkiezing gevoeld, -- en zijn 
heele aanschouwing van zichzelf en van het heelal 
naar die voorstellingen geregeld heeft, - dat is 
duidelij k.
Duidelijk ook dat de uitsluitende studie van D'Oli-
vet tezaam met een jarenlange eenzaamheid die aan-
74	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
schouwing dermate in hem hebben doen uitgroeien, 
dat hij de grenzen tusschen persoonlijke en algemeene 
geldigheid van sommige denkbeelden nauwelijks meer 
bevroeden kan.
Maar daar staat tegenover dat hij, zelf een ver-
eerder van alle oprechte wetenschap, zonder twijfel 
in het neerschrijven van zijn gedachten de eerlijk-
heid zelf is geweest.
Hij was dan een verbeeldings-fenomeen; maar dat 
als zoodanig al wonderbaarlijk en de bestudeering 
waard is. En nog was hij niet dat alleen.
Want de ziel van dat fenomeen, de innerlijke en 
zeer wezenlijke beweegkracht en het scheppende 
zaad ervan, was iets hoogst-eenvoudigs, jets hoogst-
europeesch, iets hoogst-menschelijks.
Het Gezag dat lie f hebbende Wijsheid is, is meer dan 
zich opleggende Macht.
Die Macht ontleent alleen aan dat Gezag het recht 
op Gehoorzaamheid.
Zooals dit waar is voor personen, zoo is het waar voor 
de Samenleving.
De Gezag-looze Macht tegenover die Samenleving is 
de Staatkunde, die zichzel f gezag toeschrij f t.
Het ware Gezag over de Samenleving kan alleen ont-
staan uit haarzelf, vereend met de zedeleer.
Die zedeleer hee f t in Jezus Christus voor ons zicht-
baarheid.
Dit zijn gedachten die voor niemand iets vreemds 
hebben. Integendeel, ontelbaar is de menigte die ze 
onderschrijft.

ledere gedachte treedt tot de poort van de werke-
lijkheid en wacht daar tot ze wordt ingelaten. 
In de Mission des Souverains, en ook in de Mission
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	75
des Ouvriers, het kleine geschrift dat er op volgde, 
heeft Saint-Yves zijn denkbeeld van het Gezag dat 
uit de Samenleving zou moeten voortkomen nauw-
keurig geteekend.
Hoofdzaak is: in het binnenland, drie Raden of 
Kamers. Een voor het onderwijs, kerkelijk en wereld-
lijk. Een voor de wetgeving, rechtspraak, en bewaring 
van de orde. Een voor de belangen van de lands-
huishouding.
Tusschen de landen onderling, dezelfde drievul-
digheid. Een raad van Kerken, een van Staten, een 
van Gemeenten.

De werken van Saint-Yves zijn, naar ik meen, een 
weinig bekend land geweest.
Ik beproefde een kaart ervan. Denk eens hoe weinig: 
wat weet hij van het land die er een kaart van ziet.
Maar dit hebben geestelijke landen voor boven 
wereldsche, dat ieder die wil ze zonder veel moeite 
in kan gaan.
Ik vermeldde alleen de drie eerste werken, en 
Pro Domo, dat voorafgaat aan Pro Patria.
In 1885 verzamelde de schrij ver enkele vrienden om 
zich, met het doel een plan van samenwerking tusschen 
verschillende groepen van de maatschappij to ontwer-
pen. Dit plan werd opgesteld, gedrukt, en to Parijs, 
op een Congres van Arbeiders-Syndicaten uiteengezet.
Gevolg hiervan was de oprichting van een Syndicat 
de la Presse Economique et Professionnelle, waarvan 
Saint-Yves archivaris werd. De bedoeling was vooral 
een bond van vakbladen, waarin de vijf groepen van 
het fransche bedrijfsleven: Finantien, Landbouw, 
Nijverheid, Handel en Handwerk zouden ver-
eenigd zijn.
76	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
Alles wat op die oprichting betrekking heeft vindt 
men in Pro Domo en achter Pro Patria, die onder 
de titel: La France Vraie, Mission des Francais als 
een werk in 1887 zijn uitgegeven.
Hot schijnt wel dat Saint-Yves in die jaren 
invloed oefende, en ook dat hij in de pers en door 
vlugschriften besproken is.
De schrijver Helme, die voor scherpzinnig en goed-
ingelicht doorgaat, verzekert dat minister Waldeck-
Rousseau in 1884 de wet op de syndicaten maakte 
onder invloed van de Martinist Saint-Yves d'Alvey-
dre. - Martinist naar de Marquis de Saint-Martin, 
de theosoof die ook Fabre d'Olivet kende.
De laster waarop Pro Domo een antwoord was, 
moet een gevolg van zijn bemoeiing met het vak-
vereenigingsleven geweest zijn.

Pro Patria is een overzicht van de fransche ge-
schiedenis met als grondtrek de stelling dat in de 
eerste vergadering van de Staten-Generaal, in 1302, 
een primitieve Synarchie gegeven was.
Twee jaar na zijn verschijnen, dus in 1889, gaf 
Saint-Yves vier geschriften uit.
Hot eerste is Le Centenaire de 1789 et sa Conclusion, 
dat ik niet gelezen heb.
Van de Brie andere: Le Poeme de la Reine, opge-
dragen aan de koningin van Engeland, - Maternite 
Royale, gewijd aan het koningshuis van Denemarken, 
- en L'Empereur, namelijk Czar Alexander III, - 
ken ik de eerste twee.
Zij zijn vooral bewijzen van Saint-Yves' idealizeer-
vermogen, maar de voorrede die bij de tweede uit-
gaaf (1892) van het gedicht aan Victoria gesteld is, 
verraadt toch iets meer. Hot was het jaar 1889 en
SAINT-YVES D'ALVEYDRE 77 
de groote Tentoonstelling to Parijs zou het Eeuw-
feest van de Revolutie vieren. De dvnastieen ont-
hielden zich. om die reden: Been van de Vorsten zou 
op bezoek komen. Op dat oogenblik, evenwel, reisde 
Victoria naar Biarritz en nam, incognito, haar weg 
over Frankrijk. Dit enkele feit ontroerde Saint-Yves, 
die zelf zoo lang in Engeland gewoond, en in de 
Engelschen altijd hun hechten aan eigen instellingen 
geprezen had, zoo hevig, dat hij in een enkele dag 
dit gedicht schreef en het aan zijn vriend Lord 
Lytton zond, die toen ambassadeur in Frankrijk 
was en bij de koningin in Biarritz. 1)
Twee jaar voor de bedoelde voorrede (in 1890), 
verscheen van Saint-Yves Jeanne d' Arc Victorieuse,
Epopee Nationale.
Zooals hij in zijn La France Vraie, of Mission des 
Francais, afgaande op een vingerwijzing van De Metz, 
het middenpunt van Frankrijks uiterlijke geschiede-
nis in de eerste vergadering van de Etats Generaux 
gezocht had, - zoo vatte hij de innerlijke geschiede-
nis van zijn vaderland -- roeping en streven - samen 
in dit verhaal van ,la Vocation celeste de la Prophetesse
et la Mission terrestre de i'Heroine".
Tevens heeft dit gedicht, als strengste beeld van 
zijn eigen innerlijk, in het levenswerk van Saint-
Yves een hooge beteekenis.
In een voorrede verklaart hij, alvorens opnieuw to
1) Saint-Yves ontving onmiddelijk verlof het gedicht aan de 
Koningin op to dragon. Lord Lytton schreef er een engelsche 
vertaling van, die hij hem in Sept. '89 deed toekomen met 
vergunning haar uittegeven, mits niet voordat hij of uit de 
staatsdienst of gestorven was. Hij stierf twee jaar later als 
onderkoning van Indie. In 1892 verscheen een tweede druk 
van hot gedicht, voorafgegaan door de vertaling, een facsimile 
brief van Lord Lytton, en enkele mededeelingen van de dichter.
78	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
schrijven, de werking van zijn denkbeelden to 
zullen afwachten.
,,Want wij schrijven even weinig uit vermaak als 
uit eigenbelang, maar alleen uit liefde tot het gemeene 
welzijn en met een eenig doel waarvan niets onze 
gedachte noch onze daad kan afleiden: de Synarchie."
Hij die twintig jaar zweeg eer hij begon, was wel 
de man om andermaal twintig jaar to zwijgen nadat 
hij gesproken had.
Hij is niet een Schrijver, maar een Denker, en 
vooral een Overtuigde.
Laat ik, ten besluite en om tegelijk het middelpunt 
en de ommering, de oorsprong en het doel van zijn 
overtuiging, in een dubbelbeeld bloot to leggen, de 
bladzijden aanhalen waar Saint-Yves het onderwijs 
in de oer-oude dorpen van Chaldea met dat in de 
huidige europeesche vergelijkt.

,,Is er sprake van het geestelijk en zedelijk leven 
van Chaldea ?
,,De Religie, syntheze van kunsten en wetenschap-
pen, is daar, die wijding geeft aan instellingen, zeden, 
huwelijksplechtigheid, geboorte en dood, huiselijke 
haard, wederzijdsche verplichtingen, en aan de arbeid 
op het land die door de groote astronomische feesten 
verhelderd wordt.
,,Niet enkel de mensch, maar Aarde en Hemel, de 
elementen, dieren en planten hebben deel in de eere-
dienst van Godsdienst en Wetenschap.
,,De tempel is open voor de kweekeling, de school 
voor het kind; aan elk wordt de Wijsheid gereikt, 
naar de mate van zijn Leeftijd, naar het Geslacht, 
naar de Rang, die de geschiktheid bepaalt.
,,Maar de Wijsheid is niet genoeg voor het geluk
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	79
van die landlieden, die laaggeborenen: de Waarheid 
zal zich voor hen schoon maken met een smaakvaste 
en omschreven Schoonheid; de Wetenschap van het 
Leven zal bekoorlijk blijken voor die kleinen, en zij 
zal hun gedachte, hun hart, hun zeden, kweeken met 
een wondervolle kunst die het Goddelijk Menschelijke 
zal doen ontspringen tot een maatschappelijke har-
monic en gelukzaligheid, zooals ze bekoren uit de
heilige boeken van de Ariers.
,,De levende kunst zal overal zijn, aan de haard, 
in alle betrekkingen van de Mensch, met zichzelf 
en met de Natuur, in de openbare feesten die 
Griekenland later ten voorbeeld neemt.
,,De taal die de Priester en de Schoolmeester 
spreken, zal in het vervolg de schoonste en dichter-
lijkste van de wereld worden, en alles wat in haar 
onderwezen wordt, zal geritmeerd zijn in de ver-
blindendste lyriek die ooit uit het enthousiasme voor 
het Ware is voortgekomen, uit de mannelijke toe-
stemming van geest en ziel in de Wetenschap van het 
Leven.
,,De schoolmeester van Chaldea geleek op niets 
minder dan op de arme dorpsonderwijzer van thans.
„In een andere vorm geslagen dan de ambtelijke 
en bestuurs-inrichting van onze Hoogescholen, was 
hij voor alles een bekoorder van zielen, en een op-
wekker, minder van het automatisch geheugen, dan 
van het Leven.
,,Hij was de Rapsoada van de avonden, en geen 
wet had noodig hot onderwijs to doen verafschuwen 
door het verplicht to stellen, want het word zoodanig 
gegeven, dat het ontvangen een vreugd was, niet 
alleen voor het kind, maar voor zijn ouders en 
grootouders.
80	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
,,Naar de wonder.en van de Pantcha-Tandra to 
luisteren, zooals die bewonderenswaardig gezegd 
werden tussehen schoone zangen en dansen, onder de 
feerieke klaarheid van het indische maanlicht, dat 
was voor de scholieren de belooning, - werkdadiger 
prikkel dan straftaken en oorvijgen.
,,En zoo ontvingen de zielen van de kinderen in 
plaats van onze doode leerwijzen, in een bovenaard-
sche poezie, als door een toebereide melk, de levende 
gemeenschap van het Ware en het Rechtvaardige, 
in symbolen, legenden, allegorieen, alle meesterlijk, 
alle weldoende vruchten van de Kennis-boom, op 
de Levens-boom geent.
,,Geleid door de Priester, was die schoolmeester, 
die nederige rapsoada, de tolk van een grootere 
priesterlijke beschaving, de landelijke kenner van 
de doordachtste maatschappelijke schoonheidsleer.
,,Hij is het die in Chaldea de zon- of maan-feesten 
zal regelen, de spelen, het tooneel, en de mysteries 
van proefondervindelijke zielkunde, naar de voor-
schriften en vormen van de tempels.
,,Hij is het die het drama zal doen opvoeren, de 
voorstelling van de wet van Ram, de tragedie of het 
helden-blijspel dat Vyasa zal gedicht hebben, hemel-
sche echo van wat de ingewijden zullen hooren in 
de krypten van de ondergrondsche tempels, in de 
beiligdommen van Indict, van Thibet, van Perzie, 
van Egypte, en ten laatste van de heele oude wereld."

Tot zoover Chaldea.

., Volgen we nu de loop van de eeuwen neerwaarts, 
en zien we, welk hedendaagsch dorp ge wilt, in dit 
Europa, dat in zijn maatschappelijke instellingen het
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	81
teeken toont van de staatkundige orde van Nimrod, 
hoewel zijn innerlijke godsdienstige geest het aan-
drijft, zonder dat het zich ervan bewust is, de 
verwezenlijking to worden van de synarchische 
orde van Ram.
,,Daar is de klokketoren, de tempel van het Lam, 
- hier is het schoolgebouw, - en dat is alles.
„Een arme priester van de Dood, van alle weten-
schap omtrent het Leven en de Dood-zelf ontwapend, 
een ongelukkige schoolmeester, wiens geheugen enkel 
verzorgd en geoefend is: ziedaar, in zake Opvoeding 
en Onderwij s, alles wat de Staat aan het europeesch
Chaldea heeft toegewezen.
,,Het zou bijna voldoende zijn, indien de priester 
en de onderwijzer wisten of vernemen konden wat 
ze niet weten; indien zij niet de gekerkerden van een 
dubbele Staat waren, beiden neergedrukt en getee-
kend door het merk van een onmachtig ambtenaar-
schap; indien, vrij in het lichaam van hun eigen ge-
lijken, zij daar hun geestelijke en zedelijke damp-
kring vonden, het meesterschap, het Gezag dat be-
dacht op hun waarde is, al wat alleen in staat is de 
enkeling de uitoefening van zijn beroep to waarbor-
gen.
,,Maar, wat allereerst in onze dorpen treft, is de 
afwezigheid van iedere maatschappelijke esthetiek, 
van alle Levens-kunst, van alle schoonheidskennis 
aan de haard zoowel als in de openbare feesten.
„In de kerken begeleidt een verfoeielijk orgel 
stemmen zonder kweeking, en de burger-onderwijzer, 
door het vormeloos atheisme van de hoogescholen 
geijkt, vereert zelfs het koor niet met zjjn tegen-
woordigheid.
,,Tenauwernoo vindt de pastoor, de ongelukkige,
Verwey, Proza VI	6
82	SAINT-YVES D5ALVEYDRE
een paar bengels om hem to antwoorden: Et cum
spiritu tuo.
,,Toch zijn die beiden de twee vertegenwoordigers 
van de opvoedende beschaving; want geenszins ver-
onderstel ik dat men tot die titel de spuitgasten wil 
toelaten, of de leden van de gemeenteraad, die door-
gaans een middeleeuwsch patois spreken, en hun 
naam teekenen zooals de oude paladijnen.
,,Wel is er de mijnheer die een verreljaars in het 
kasteel daarginds komt doorbrengen; maar negen 
en negentig maal van de honderd, vertegenwoordigt 
hij alleen het uitvaagsel van een klasse die op zich-
zelf al iedere levende band met de rest van het 
maatschappelijk lichaam verloren heeft.
,,Keeren we dus terug tot pastoor en schoolmeester, 
beiden bewuste of onbewuste werktuigen van tweeer-
lei, aan elkander vijandige, staatkunde, beiden agen-
ten van twee bastilles, de clericale Kerk en de anti-
clericale Universiteit, beiden in een strijd van leer-
stellingen en geldzaken, beiden verloren schildwach-
ten die bezield met tweeerlei geest van overheersching 
midden in bet dorp op elkaar losbranden.
,,Want verkort de soutane, en gij hebt de jacobijn 
van de Hoogescholen, evenzeer loontrekker van de 
Staat, maar nog onverdraagzamer dan de eerste.
„In de rangorde van de beambten is de ergste soort, 
die zich vergrijpt aan de Opvoeding.
,,Zooals ik in mijn Mission des Ouvriers gezegd 
heb, moeten leeraar zoowel als priester nergens aan 
gebonden zijn dan aan volstrekt vrije genootschap-
pen, en hen to doen afhangen van welk Staatkundig 
lichaam ook, is de verlaging, beneden hen, van het 
geestelijk en zedelijk peil van de karakters die zij
moeten inwijden, - is de verlaging, in hen, van het
SAINT-YVES D'ALVEYDRE	83
eenige maatschappelijke Gezag, dat aanspraak op 
eerbied heeft.
,,Nog eens: Maatschappelijk Gezag behoort enkel 
aan de Gezamenheid van de onderwijzende Licha-
men, en aan haar alleen het recht de Macht to wetti-
gen en to beoordeelen.
,,Buiten die wettiging en dat oordeel is er geen 
maatschappelijke levensleer rnogelijk, en iedere sa-
menleving moet noodgedwongen uit de leeftoestand 
overgaan in de doode en werktuigelijke.
,,Overal waar de zuivere Politiek heerscht, is 
Macht zonder Gezag mogelijk, en vertegenwoordigen 
doet die nets dan een voorbijgaand verdrag met de 
ongerechtigheid, met de anarchie, met de domme 
geest van de brutale overheersching.
,,Zijn de menschen eraan onderworpen, -het moet 
dan zijn dat zij die geesels verdienen. Maar behoedt 
dan tenminste de bron van de menschengeslachten, 
de kindsheid, voor die geestelijke en zedelijke ver-
giftiging.
,,Drukt niet het brandmerk van de Staatkunde op 
de Opvoeder; laat hem niet naar geest en lichaam de 
livrei dragen van een Macht die bedorven is en be-
derft.
Hij moge dan uit seminarie of uit normaalschool 
komen, - de man die de eer heeft de kleinen to 
onderwijzen, de jongelingschap to onderrichten, moet 
niet gebruikt worden als de beambte van een staats-
bastille, als de agent van een verkiezings-bende, als 
het kreatuur van de politieke partijen."

Ziedaar dus, in deze tegenstelling van Chaldea 
en Europa, uit het midden van zijn hoofdwerk 
Mission des Jui f s genomen, de tegenstelling terugge-
84	SAINT-YVES D'ALVEYDRE
vonden waarvan de knaap Saint-Yves was uitgegaan.
Hot Lyceum en de Hoogeschool kende hij bij onder-
vinding. Zijn Chaldea was Mettray geweest.
Indien dan ook hot meest verzoenende woord be-
treffende Saint-Yves moest gesproken worden, bet 
woord waarmee al mijn lezers, en hij zelf, zich zouden 
kunnen vereenigen, - dan geloof ik dat bet dit 
moest zijn: Alexandre Saint-Yves d'Alveydre is de 
schitterendste kweekeling van Frederic-Auguste de
Metz. 1)
1909.
1) Na zijn overlijden in Februari 1909 heeft het gezelschap 
Les Amis de Saint-Yves sommige door hem nagelaten werken 
uitgegeven. Het voornaamste en merkwaardigste daarvan is
L'Archeometre, Clef de toutes les religions et de toutes les Sciences 
de l' Antiquite, Re f orme Synthetique de tous les Arts contemporains,
accompagne de 5 planches en couleurs, de 10 portraits et de 
100 figures et tableaux (Paris, Dorbon-Aine). In volgende jaren 
is de bekendheid met zijn geschriften zeer toegenomen, maar 
- zooals to verwachten was - voornamelijk in de kringen 
van occultisten en theosofen. Mijn bedoeling was, daarentegen, 
hem to doen kennen in zijn meer algemeene, zijn menschelijke 
en maatschappelijke beteekenis. (A ant. 1922).
EEN GANG NAAR HET LEVEN

De kerkvader Augustinus en zijn moeder Monica 
zijn helden van de christelijke bekeerings-geschie-
denis.
Hij is de wereldsche geest die op zijn verstand 
vertrouwt, en lang zich niet gewonnen wil geven aan 
de leer die hem als waarheid wordt voorgehouden; 
zij is de geloovige vrouw die altijd bidt en weent voor 
wat ze als het heil van zijn ziel beschouwt.
De grootste bekeerling, Saulus van Tharsen, voelde 
zijn hart door een bliksem verbrijzeld op de weg naar 
Damascus, terwijl hij uit was op het vervolgen van 
Christenen. Hij was de Heros, en in hem was het 
de haat aan het geloof die moest verpletterd worden 
eer hij tot de Heiden-apostel Paulus werd. Maar met 
Augustinus en Monica zijn wij in de kleiner en teeder-
der tijden van dolend verstand en moederlijk gebed.
Het antwoord van die bisschop aan Monica: ,het 
kan niet zijn dat een zoon van zulke tranen verloren 
gaat" is voor duizenden moeders na haar hoop en 
troost geweest; en de gang van het verstand naar 
de Godsgedachte is in zijn hoofdlijnen nog altoos 
geen andere als die van Augustinus.
Ik zeg: de gang naar de Godsgedachte; maar het 
is een gedachte waarheen men niet gaan kan wanneer 
men haar niet in zich heeft.
Augustinus was geboren in het numidisch Tagaste, 
in de vierde eeuw na Christus, uit een geloovige 
moeder en een ongeloovige vader. Maar de vader liet
86	EEN GANG NAAR HET LEVEN
toe dat hjj door de moeder in haar geloof werd op-
gevoed.
Tat het meest in hem treft is de naieve waarne-
ming van zijn gedachten. Het is niet enkel dat hij de 
dingen kinderlijk aanziet en erover denkt, maar hij 
neemt op dezelfde kinderlijke wijze zijn denken over 
de dingen waar.
De hoofdzaken van de christelijke leer waren hem 
door zijn moeder bijgebracht, en hij geloofde eraan 
zoolang zij met zijn denken niet in strijd kwamen. 
Toch ging zijn heele jongelingstijd en een goed deel 
van zijn mannejaren voorbij, eer tusschen die leer 
en zijn denken overeenstemming ontstond, en hij 
met voile bewustzijn zeggen kon: Ik geloof.
Hij was een geestelijk schepsel, niet in die zin dat 
hij voor het zintuigelijk leven ongevoelig zou geweest 
zijn: het tegendeel was waar; maar in deze dat hij 
zijn vrede altijd weer zocht, en eindelijk vond in het 
hem ingeboren, door de moedermelk gevoede, door 
de moederlijke woorden gekleurde geestes-beeld.
De Belijdenissen, waarvan hier sprake is, zijn dan 
ook wezenlijk niets anders dan de geschiedenis van 
Augustinus' geest. Een eerste, en voortreffelijke, en 
nog altijd waardevolle beschrijving van een nieuwere 
menschegeest zijn zij ; en het uiterlijk leven van 
Augustinus is er alleen voor zoover in gegeven als 
het voor die geest belangrijk was.
Toch bevatten ze ook van dat uiterlijke trekken 
die teekenend en boeiend zijn. Maar van het begin 
of is het duidelijk dat hij zijn eigen leven schrijvend 
daarmee het algemeene leven van de mensch, als 
geestelijk wezen beschouwd, geven wil: het eeuwige 
geestesleven, en geen tijdelijke toevalligheid.
En pier moet worden opgemerkt dat het boek wel
BEN GANG NAAR HET LEVEN	87
zijn gang naar de Godsgedachte en naar het christelijk 
geloof beschrijft, maar dat het geschreven is van uit 
die gedachte en van uit dat geloof.
God, mensch geworden in Christus, en verkondigd 
door de Apostelen, staat aan het begin ervan. God 
is in Hem en Hij in God. Alomtegenwoordig en overal 
geheel is Hij. Hij is eenig, en vol van volmaakt-
heden.
Die God, ,onveranderlijk, hij die alles verandert," 
heeft hem uit en in zijn vleeschelijke ouders gemaakt 
en in de tijd gezet; en vulde de borsten van zijn 
moeder en voedsters.
Hier begint de nauwkeurige teekening van die 
algemeene mensch, die hij wil kennen doers. „Want 
toen kon ik alleen de moedermelk zuigen en in klei-
nigheden behagen scheppen en schreeuwen, als mijn 
vleesch werd zeer gedaan, niets meer. Daarna begon 
ik ook to lachen, eerst slapende, daarna wakker 
zijnde. Want dat werd mij verteld van mij, en ik 
geloofde het, omdat men hetzelfde ziet van andere 
kinderen."
De eerste reflex-bewegingen van de gelaats-spieren 
van kleine kinderen in de slaap, die op lachen lijken, 
en waar zoo graag een eerste leven van het geestelijk 
wezen in wordt gezien.
,,En zie, langzaarn begon ik to voelen waar ik was, 
en ik wilde mijn wenschen openbaren aan hen, die 
ze konden vervullenn en ik vermocht het niet, omdat 
gene in mijn binnenste waren en deze buiten mij, 
en zij konden met geen zintuig in mij binnendringen. 
En zoo spartelde ik met mijn ledematen en schreeuw-
de, overeenkomstig mijn verlangens teekenen gevend, 
weinig in aantal, zoo goed ik kon, want zij waren niet 
geheel gelijk aan de waarheid van mijn gevoelens.
88	EEN GANG NAAR HET LEVEN
En, wanneer mij niet werd voldaan doordat men mij 
niet begreep of opdat het mij niet zou schaden, werd 
ik boos op de ouderen die zich niet naar mij voegden, 
en op de vrijen die mij niet gedienstig waren en ik 
wreekte mij over hen door to huilen."
Dit is wat wij een wetenschappelijk beeld zouden 
noemen, opgebouwd uit eigen waarneming en 
getuigenis van anderen.
Tot in de moederschoot vervolgt hij dit leven, 
welks wording geheim is, maar dat van zijn aanzijn 
kennis gaf en ,zocht naar teekenen om zijn gevoelens 
to openbaren."
Hoe anders to ontkomen aan deze kringloop van 
de wording dan door het aannemen van een Wezen 
dat tegelijk de volheid van het veranderlijk leven is, 
en het onveranderlijke zijn.
Tot dit Wezen, in de taal van zijn Bijbel God en 
Heer genoemd, richt hij zich.
,,Ben ik niet, mijne kindsheid verlatend, aange-
land in den knapenleeftijd, of kwam deze liever 
gezegd niet in mij volgend op mijne kindsheid ? En 
toch verdween deze niet (want waarheen zou zij zijn 
gegaan?) en toch was zij er niet meer. Want ik was 
niet meer een kind, dat niet sprak, maar een knaap, 
die uitte een geregelde taal. En dat herinner ik mij, 
en hoe ik leerde spreken werd mij later duidelijk. 
Want ouderen leerden mij niet de woorden volgens 
een bepaald plan, zooals later bij de letters, maar 
ik zelf met mijn eigen verstand, dat Gij, mijn God, 
mij hebt geschonken, met schreeuwen en verschillen-
de klanken en verschillende bewegingen mijnerr lede-
maten wilde gevoelens van mijn hart openbaren, 
opdat aan mijn wil werd gehoorzaamd en ik was niet 
in staat ze alle aan alien kenbaar to maken. Ik zocht
EEN GANG NAAR HET LEVEN	89
het to onthouden, wanneer zij eene zaak noemden en 
als zij hun lichaam naar iets toe bewogen, zag ik 
het en hield het er voor, dat zij de zaak noemden, 
die zij uitspraken, wanneer zij ze wilden toonen."
,,Deze (de beweging van hun lichaam)", zegt 
Augustinus, „is als het ware de natuurspraak aller 
volkeren, die zich uit door het gelaat, den oogopslag, 
de werking der ledematen, en den klank der stem in 
het vragen, vasthouden, verwerpen of vluchten der 
dingen."
De bladzijden waarin de bisschop en rhetor het 
schoolverdriet van de knaap gedenkt, toonen geheel 
die naieve waarneming van het innerlijke, to treffen-
der door de kunstvolle vormen van de geschoolde 
schrijver. ,Vandaar werd ik naar school gezonden 
om de w etenschappen to leeren, waarvan ik ellendige 
het nut niet begreep, maar waarvoor ik toch als ik 
lui was, werd geslagen. Dit werd namelijk door 
ouderen goed gevonden en velen voor ons die dit 
leven doorschreden, hebben moeielijke levenswegen 
bereid, waarover wij gedwongen werden to gaan, 
wij kinderen van Adam, met verdubbelden arbeid 
en smart. En wij vonden, o Heer, toch menschen 
die U aanriepen en wij leerden van hen, zoo goed 
wij konden, dat Gij waart een groote, die, al ver-
scheent Gij niet aan onze zintuigen, ons kondet ver-
hooren en ijlen ter hulp. Want als knaap begon ik 
U aan to roepen en vluchtte ik tot U en in gebed 
tot U verbrak ik de kluisters mijner tong en klein 
als ik was, met geen geringe aandoening vroeg ik 
U, dat ik op school niet werd geslagen."
,,Parvus, non parvo affectu" zegt de sierlijk la-
tijnsche stileerder. De tegenstelling tusschen het 
kinderlijk verdriet, even kinderlijk waargenomen, en
90	EEN GANG NAAR HET LEVEN
deze volleerde schrijfwijs is zoo groot dat de onwille-
keurige glimlach van de man die zijn jeugd herdenkt 
erin blijkt tot bewustzijn van zichzelf to zijn gekomen 
en met kunstenaarsbedoeling to worden vastgehou-
den. Er is in die mengeling van hooge vroomheid, 
kinderlijkheid en kunstenaarsbedoeling een vroeg 
voorbeeld van wat eerst in de laatste eeuwen humor 
zou heeten. Er blijkt uit, wat we ook al zagen, dat 
deze man, op weg naar de overgeleverde leer van het 
Christendom, zijn oogen voortdurend op de werke-
lijkheid gericht hield, want dit is de humor dat naast 
de verbeelding die zich onaantastbaar dunkt, de 
onzuivere werkelijkheid een oogenblik staan gaat, 
en ons doet glimlachen.
Aan Frans Erens was, wegens een soort zielever-
wantschap, de vertaling van dit wezen goed toe-
betrouwd. 1).
Niet tot een glimlach, maar tot meegevoel zal 
ook nu nog menige bezoeker van latijnsche scholen 
Augustinus' klacht bewegen, dat gedichten niet be-
koorlijk zijn die men leeren moet in een vreemde taal.
,,De moeielijkheid een vreemde taal to leeren be-
sprenkelt als het ware met bitterheid de aangename 
verhalen der Grieksche gedichten."
Is het ook niet een beeld van alle tijden, dit onder-
wijs in letterkunde en grammatica, op zulk een wijze 
verstelseld en ontdaan van leven dat het Been jeugd 
behagen kan ? De oudere kerkvader klaagt over de 
fabelen die uit de gedichten van de Ouden de jeugd 
bedierven: het is de klacht van de bisschop van 
Hippo, maar de knaap had ze liefgehad. En terecht,
1) In deze uitgaaf heb ik de aangehaalde plaatsen, indertijd 
aan de eerste druk van Erens' vertaling ontleend, met de derde 
herziene druk van 1919 in overeenstemming gobracht.
EEN GANG NAAR RET LEVEN	91
voor zooveel zij hem in de schoonheid van hun leven 
werden bijgebracht en hij er de alles veranderende, 
onveranderlijke Geest van alle leven in verheerlijkt 
vond. Wat de knaap niet dulden kon was de scholing 
in het werktuigelijke. Gedichten ontleed in hun uiter-
lijk van vreemde woorden. Woorden gegroept naar 
hun spraakkunstige eigenaardigheid. Daartegenover 
stond de gezonde knaap, blij dat hij er was, dat hij 
doen en denken kon, die een goed geheugen had, 
niet wou bedrogen worden, genegen tot vriendschap 
was, afkeerig van smart, laagheid en onkunde. Tevens 
nochtans de jeugdige boosdoener, die vruchten stal, 
groot deed tegen vrienden, en langzamerhand de 
driften van bloed en manbaarheid in zich voelde 
opwellen.
Het leven van Augustinus, van zijn zestiende jaar 
tot aan zijn volkomen bekeering, is niets anders dan 
de strijd tusschen de vele hartstochten en de eene 
wijsheidsdrang.
„ Toen ik op dat zestiende jaar door een huiselijke 
omstandigheid niets to doen had en van scholen vrij 
bij mijne ouders den tijd doorbracht, groeiden de 
doornen der hartstochten tot boven mijn hoofd en 
er was geen hand die ze uitroeide. Ja zelfs, toen mijn 
vader, terwijl ik mij baadde mijne opkomende man-
baarheid zag en mijne onrustige jeugd, toonde hij het 
in vreugde, alsof hij reeds naar kleinkinderen ver-
langde, aan mijne moeder."
Kort daarop ter voleindiging van zijn studies naar 
Carthago gezonden., ,omstormden mij" zegt hij ,in 
overvloed schandelijke minnarijen." En verder: ,Nog 
beminde ik niet, maar ik beminde het beminnen 
en uit een geheime behoefte aan liefde was ik kwaad 
op mijzelven, dat ik minder behoefte had aan liefde."
92	EEN GANG NAAR HET LEVEN
Hoe ontbloot zich hier al bet gemoed van een die 
niet vrijuit de zinnelijke neigingen volgen kon, een 
trouwens die ook door zijn ouders al, ter wille van 
zijn studie, van een vroeg huwelijk werd afgehouden.
Minnarijen en treurspelen en twistgesprekken 
op bet forum boeiden hem wel, maar meer boeide 
hem, al aanstonds, de wijsbegeerte.
Cicero's ,Hortensius" deed het hem. ,Dit bock 
veranderde mijn gemoed en wendde mijn gebeden 
tot U zelven, Heer. Plotseling verdonkerde zich voor 
mij alle ijdele hoop, en de onsterfelijkheid der wijs-
heid begeerde ik met ongelooflijken hartstocht en 
reeds begon ik mij op to maken tot den terugkeer 
tot U. Want niet om de taal to scherpen (wat ik 
scheen to doen in dat negentiende j aar voor bet 
moederlijk geld, mijn vader was voor twee jaar 
gestorven) niet om de taal to scherpen gebruikte ik 
dat boek en mij overtuigde niet de spraak maar wel 
haar inhoud."
Doch zoolang zijn zinnelijkheid oppermachtig bleef, 
zoodat hij eerst met een vrouw leefde, die in zijn 
achtentwintigste levensjaar hem naar Rome en toen 
naar Milaan vergezelde, en hem ook een zoon baarde, 
-- daarna trouwplannen maakte en haar terugzond 
naar Afrika, maar in afwachting van zijn huwelijk 
toch nog een andere bijzit nam; - zoolang bestond 
ook in zijn geest de strijd tusschen de zuivere ge-
dachte die er het wezen van was en de zinlijke 
voorstellingen.
Die zinlijke voorstellingen die hem niet toelieten 
tot bet wezen van zijn geest to komen, vonden, naar 
zijn eigen verhaal, gereede steun in de toen zeer ver-
breide leer van de Manicheers. „ Ik kende geen andere 
waarheid" schrijft hij, „en ik werd als bet ware ge-
EEN GANG NAAR HET LEVEN	93
prikkeld om dwaze bedriegers to volgen, toen zij mij 
vroegen, waar bet kwaad vandaan kwam, en of God 
door een lichamelijken vorm werd begrensd, en of Hij 
haren had en nagels." De grondgedachte van de leer: 
dat de geschapen wereld de overweldiging van bet 
Goede door bet Kwade was waaruit bet Goede naar 
verlossing streefde, - deze grondgedachte moest op 
zichzelf al voldoen aan bet zoeken van een die inder-
daad zijn geestelijk wezen voelde als in gevangen-
schap van zijn zintuigen waaruit bet verlost wou zijn. 
En de twee elementen van die gedachte: bet bestaan 
van bet Kwade, waardoor een eenig Wezen, en de 
begrenzing door een lichamelijke vorm waardoor een 
geestelijk Wezen onmogelijk was, waren juist de 
twee wijzen waarop een zinlijk bestaan zich moet 
zoeken to handhaven.
Wat Augustinus vender van de Manicheers mee-
deelt, hun aan de zinlijke fantazie ontsprongen 
verlossings-voorstellingen, zoowel als hun aan de 
dagelijksche werkelijkheid hechtende bezwaren tegen 
de Bijbel, is ons niet zoo belangrijk als deze hoofd-
zaak: de onmogelijkheid waarin zij waren, tenge-
volge van hun blijven in bet zinneleven, afstand to 
doen van bet wezenlijk Kwade, en to gelooven aan 
een alomtegenwoordige, onveranderlijke Geest.
Deze was het die in Augustinus was en door hem 
gekend wou zijn. Maar zelfs in de kleinachting waarin 
hij, de romeinsche rhetor en leerling van Cicero, de 
bijbelsche geschriften hield, leverde zijn lust in bet 
zinneleven hem een bondgenoot tegen zijn geestelijk 
Zelf.
..In lien tijd van negen jaren, van mijn negentiende 
tot mijn achtentwintigste jaar werden wij verleid en 
verleidden wij anderen, bedrogen en bedriegend door
94	EEN GANG NAAR HET LEVEN
velerlei begeerten, in het openbaar door de leer die 
men de vrije kunsten noemt, maar in het geheim door 
den valsehen naam der religie. In het eene waren wij 
hoogmoedig, in het andere bijgeloovig, overal ijdel. 
3Daar zocht ik de ijdelheid der volksgunst, het hand-
geklap der schouwburgen, prijsgedichten en den wed-
strijd der kronen van hooi, de comedies en de on-
matigheid der begeerlijkheden. Her trachtte ik mij 
van die vuilnis to zuiveren doordat ik hun, die uit-
verkorenen en heiligen werden genoemd, spijzen aan-
bracht, waaruit zij maakten in de werkplaats van 
hun maag engelen en goden, waardoor wij dan zouden 
worden verlost. Deze leer hing ik aan en handelde 
ernaar met mijne vrienden, door mij en met mij 
bedrogen."
Hij onderwees nu de redekunst in zijn vaderstad. 
,,Overwonnen door begeerte" zegt hij ,verkocht ik 
overwinnen.de babbelzucht." Tegelijk beoefende hij 
de sterrekunst om haar voorzeggingen en genoot het 
gezelschap van zijn vrienden.
De dood van een vriend herdenkend schrijft hij 
in de Belijdenissen sommige van zijn schoonste blad-
zijden. De smart over die dood dreef hem uit Tagaste 
terug naar Carthago, waar hij zijn onderwijs voort-
zette en de boeken ,Over het Gesehikte en het Schoo-
ne" schreef.
Ook hier weer hetzelfde beklag over de onmogelijk-
heid zich de geest to denken, zuiver, en zonder 
troebeling door het zinneleven.
,,Mijn geest ging door de lichamelijke vormen en 
ik bepaalde en ontleedde het schoone, dat is door 
zichzelf, en het geschikte dat zich aanpast aan iets 
anders, en met lichameljjke voorbeelden toonde ik 
het aan. Ik wendde mij tot de natuur van den geest
EEN GANG NAAR HET LEVEN	95
en de valsehe meening die ik over de geestelijke 
dingen had liet mij niet toe het ware to onderscheiden. 
En in mijne oogen stroomde binnen de kracht van 
het ware en ik wendde mijn weifelend verstand van 
de onlichamelijke zaak naar de lijnen en kleuren en 
opgeblazen grootheden. En omdat ik ze niet kon zien 
in den geest, dacht ik dat mijn eigen geest niet kon 
zien."
Zijn laatste jaren in Carthago, waar ook de ver-
maarde Manieheer Faustus hem niet kon bevredigen, 
en de bandeloosheid van de studenten hem tegen-
stond, werden gevolgd door een kort verblijf in Rome, 
waarheen hij, zijn moeder achterlatend, zoo goed als 
gevlucht was, en na een ziekte, en de afval van niet-
betalende leerlingen, nam hij een benoeming aan 
naar Milaan.
Daar maakte hij kennis met Ambrosius, de bis-
schop, die aan zijn al meer toegenomen twijfelingen 
een beginnend eind maakte.
,,Kon ik slechts" - schrijft hij - „mij eene geeste-
lijke wezenheid (spiritueele substantie) voorstellen, 
zoo zouden al de verwikkelingen der Manicheers 
zijn opgelost en uit mijn geest zijn verdreven: Maar 
ik kon dat niet."
Tegelijkertijd nam Ambrosius' uitspraak: de letter 
doodt, de geest maakt levend, zijn meening weg dat 
volgens de Bijbel de mensch naar een lichaynelijk 
beeld Gods zou gesehapen zijn.
,,Zoo keerde ik mij om en ik verheugde mij, mijn 
God, dat uwe eenige Kerk, het lichaam van uwen 
Eeniggeborenen, waarin mij als kind reeds de naam 
van Christus werd ingeprent, geen kinderachtige 
sprookjes geloofde en ook dat niet had in hare ge-
zonde leer dat zij U den Schepper van alles gevangen
96	EEN GANG NAAR HET LEVEN
hield in de ruimte eener plaats, die, alhoewel zeer 
hoog en ruim, toch naar alle zijden was begrensd 
door den vorm van de menschelijke gestalte."
In bet gemoedelijk hangen aan bet in zijn jeugd 
geleerde vinden wij zeker de cone helf t van Augustinus, 
de zoon van Monica. Ook vroeger, als hij de schoonste 
waarheden vond bij Plato, had bet hem verdroten 
dat hij er niet de naam van Christus vond. Aan zijn 
moeder die hem naar Milaan gevolgd was, vertelde 
hij als een heugelijk nieuws dat hij, hoewel hij nog 
geen Katholiek werd, toch niet langer een Manicheer 
was. Waarlijk, indien iemand uit gemoedelijke liefde 
graag zijn wou wat zijn moeder was, dan was bet 
deze geestes-held.
Maar hij kon zich bet onstoffelijke leven,de geeste-
lijke wezenheid, nog niet voorstellen. Hot leven to 
Milaan ging door, met arbeid en gesprekken en plan-
nen maken en ook in dat een-en-dertigste levensjaar, 
hoewel hij zich dat hoogste wezen niet meer in een 
lichaam dacht, dacht hij bet zich stoffelijk en door 
de oneindige ruimte verspreid.
Langzamerhand zien wij nu de geest in hem die 
dat stoffelijke tegentreedt. Eerst door de overtuiging 
dat bet Eeuwige onbederfbaar is. Dan door de ge-
dachte van de vrije wil als oorzaak van zonde. Einde-
lijk door de lezing van de geschriften van Platonici, 
waarin de gedachte van bet in de wereld zijnde, alles 
scheppende, uit zichzelf geboren Leven hem werd 
nabij gebracht.
Dit boven-zinlijke, dat door bet verstand niet 
bevat kan worden, en waar nochtans elke geest, 
zich losmakend van zinlijke voorstelling, altijd 
naar stijgen wil, openbaart zich hem.
,,Zoo vermaand tot mijzelven weder to keeren, ging
EEN GANG NAAR HET LEVEN	97
ik mijn ziel binnen onder geleide van U. Ik ging binnen 
en zag als met een zeker oog mijner ziel, boven dat-
zelfde oog mijner ziel, boven mijn verstand een on-
veranderlijk licht: niet dat gewone, dat door alle 
vleesch kan worden gezien, of dat van dezelfde soort 
en dan grooter zou zijn geweest; dat dan veel, veel 
klaarder zou hebben geschenen en alles door zijn 
grootte ingenomen. Neen, dat was het niet, maar een 
ander, geheel van dat alles verschillend. Ook was 
het niet boven mijn verstand zooals de olie drijft 
boven het water, noch zooals de hemel is boven de 
aarde; maar een hooger, omdat het mij zelven heeft 
gemaakt, en ik lager omdat ik er door werd gemaakt. 
Wie de waarheid kent, kent het en wie het kent, kent 
de eeuwigheid. De Liefde kent het."
,,O eeuwige Waarheid en ware Liefde en dierbare 
Eeuwigheid! Gij zijt mijn God: naar U zucht ik op, 
dag en nacht."
Deze laatste aanroep is ook waarlijk het laatste 
woord van alle geestelijk leven, en van Augustinus 
tot ons en in tijd noch eeuwigheid komt daarin ver-
andering.
Het is als een verademing voor de menschegeest, 
nadat hij, als het ware van de dingen ontslagen, zich-
zelf buiten zichzelf gesteld en in zijn eigen wezen 
het eeuwige erkend heeft, - het is als een verade-
ming voor hem dan met Augustinus kracht to zoeken 
bij Christus Jezus, de mensch geworden Zoon van 
God.
,,Leven der zielen, leven der levens, Gij die U zelve 
leeft en niet verandert" noemt Augustinus het 
Wezen dat hij gevonden heeft. Wie het zoo noemt, 
weet dat hij het gevonden heeft. Wie het God 
noemt, weet dat die vondst door de overlevering
Verwey, Proz& VI	7
98	EEN GANG NAAR HET LEVEN
van vroegere vinders voor hem omhangen blijft.
Augustinus wilde dat. Van kind aan waren de 
verbeeldingen van het Christendom hem lief geweest. 
De Geest alleen had hij niet begrepen, niet ervaren 
in zijn zuiverheid.
Als met een zucht van verademing strijkt hij nu, 
na zijn hoogste stijging, veer temidden van die ver-
beeldingen. De God van de Joden, de God van Chris-
tus - in die beelden was de Geest die hij zelf nu er 
varen had. En naar de Christus van God stortte 
zich zijn naar ontlasting hijgende gemoed.
Ook in de boeken van de Platonici vond hij al 
wijsheid, vond hij al ervaring als hem pas was to 
beurt gevallen. Indien ik eerst de Bijbel en daarna hen 
gelezen had, zegt hij, zou ik gemeend hebben dat ook 
zij het mij hadden kunnen geven.
Maar wat wist hij nu ?
,,Op hunne bladzijden staan niet de trekken der 
godsvrucht, noch de tranen der bekentenis; niets van 
het offer van den berouwhebbenden geest, van het 
vermorzeld en vernederd hart; niets van het heil 
des yolks, van de bruid der stad Gods, nets van het 
onderpand van den Heiligen Geest, niets van den 
kelk onzer verlossing.'))
Niets voor het gemoed, en niets voor de verbeel-
ding dus.
Daarom waren de boeken van Oud- en Nieuw-
Testament onvervangbaar, omdat gemoed en ver-
beelding van hem die leefde in de geest er voedsel 
vond.
Maar gemoed en verbeelding zijn veranderlijk.
Niet de Geest-zelf zijn zij, die eeuwig is en onbe-
derfelijk. Het Middelaarschap van Christus, de Profetie 
en de Openbaring, hebben niet de eeuwigheid waar-
EEN GANG NAAR HET LEVEN	99
mee onverbrijzelbaar de geest zich openbaart aan 
de geest en - zich spiegelen wil in het zichtbare.
Want niet noodzakelijk in de vormen van vroegere 
verbeelding, maar wel in de altijd weer andere vor-
men die de menschelijke verbeelding schept uit bet 
waarneembare wil de geest zich spiegelen. Hot le-
ven dat de geest is spiegelt zich in het zichtbare. 
Dit is de wijsheid die latere eeuwen ons gebracht 
hebben.
Voor Augustinus bestond ze niet. Hij moest zich 
overgeven, met gemoed en verbeelding, aan die ge-
moed- en verbeeldingvolle wereld die de Bijbel is. 
Hij moest zich gevangen geven aan Jezus. Hij moest 
zich vernederen voor de Kerk om door haar gesteund 
to worden. Hij moest - want anders kon hij bet niet 
- van die geheele zinnen-wereld afstand doen die 
bet geestelijk leven zoolang in hem had weerstaan.
Angsten en verbijsteringen waren bet waarin hij 
niet rusten kon voor hij wist dat hij het lichaam 
dooden zou.
De geest met de geest alleen, besloten in de geest 
van grooter voorgangers zou hem afsluiten van de 
zinnenwereld. De geest zoekt altijd zich to scheppen 
tot bet zichtbare, -• bet zichtbare dat in hem de 
geest zich schiep was bet eensgeschapene - Christus 
en de Katholieke Kerk.
Monica verheugde zich. Niet de Moeder in haar, 
maar de Christin moot zich verheugd hebben. Do 
Menschheid, moeder van alle geboornen, verheugt 
zich niet, duldt maar tijdelijk, dat bet geboorte-
looze wordt liefgehad.
Niet daarom tot mindere erkentenis van de geest 
dalen wij, die hem eenmaal erkend hebbend, in 
boeken noch instellingen staan blijven bij hot eens-
100	BEN GANG NAAR HET LEVEN
geschapene, maar in eigen schepping de verzoening 
zoeken van onze eindigheid.
Dit is geen trots, want wij offeren ons aan het 
toekomende. Het leven werkt in ons en wij zijn als 
vuur dat brandt, maarr ook als brandstof die verteerd 
wordt. Alleen, wij ontgaan de trots van een keuze to 
doen uit het geschapene.
Dat het zich nochtans vormen zal? Dat altijd weer 
gemoed en verbeelding in vaste gedaanten zullen trach-
ten to blijven, een eeuwige troost, een spiegel en 
een verbintenis voor hen die in de geest het hoogste 
beleefd hebben ? Ik geloof het wel, maar andere 
tijden, andere formeeringen.
Wij beginnen eerst, wij Middelaar-loozen. En het 
Leven heeft, naar de woorden van een die Diet ge-
ringer was dan Augustinus, in ons zichzelf lief, met 
een eeuwige en onveranderlijke liefde.

De Belijdenissen zijn Augustinus' gang naar het 
Leven. Nog altijd is die in hoofdzaak Diet anders 
dan door hem geteekend is. Hem vertalende heeft 
een vriend van onze jeugd Diet alleen de belijders 
van het Roomsch-Katholiek geloof, maar alien gebaat 
die op zoek naar het leven zijn. Kinderlijke en toch 
lichtende woorden in zijn Inleiding herinneren ons 
de stilte van zijn onze luidruchtigheid doordwalend 
wezen, en hot verheugt ons dat hij in zijn latere af-
gelegenheid ons zoo nabij is gebleven in de geest.
1904.
PASCAL'S PENSEES

Pascal was gedurende zijn vier laatste levensjaren, 
die hij in de nabijheid van Port Royal bleef door-
brengen, als een lamgeschoten adelaar, hunkerend 
naar de laatste en hoogste vlucht die hij nooit zou 
volvoeren. Bij zijn dood liet hij, de schitterende wis-
kundige, de slagvaardige schrijver van de Lettres 
Provinciales, een ordelooze hoop papieren na: kleine 
opstellen, los neergeworpen gedachten, aanteekenin-
gen betreffende lektuur en leven. Voor een goed deel 
voorwerk tot een schriftelijke arbeid die de ver-
dediging van het christelijk geloof zouinhouden, maar 
waartoe hij niet overging.
Moeten wij aannemen dat deze beschouwingen een 
godgeleerd stelsel onthullen dat verankerd ligt in de 
leer van de zondeval ? We kunnen het zeer zeker; 
maar wanneer we ze aandachtig lezen treft het ons 
dat ze niet in de eerste plaats theologisch zijn: Pascal 
spreekt veel minder van God dan van zijn eigen ziel.
Geen wonder, zal men antwoorden, want de zonde-
val is niet alleen een leer, maar ook een feit, en wel 
een feit dat ieder in 't bizonder aan zichzelf beleven 
kan. Zoo is het ook. Maar zelfs wanneer we dat in 
het oog houden, verschijnt Pascal ons niet als de 
man die het menschelijk erfdeel van de zonde aan 
zich ervaren heeft en in die ervaring de springveer 
vindt van zijn verwachtingen. Het opmerkelijke is 
namelijk dat hij, onafscheidelijk aan elkaar verbon-
102	PASCAL'S PENSEES
den, zijn eigen ellende en zijn eigen grootheid beleefd 
heeft, en dat die dubbele ondervinding de oorsprong 
is van zijn overtuigingen.
De scherpe en zuivere denker die hij was doet al het 
mogelijke om deze innerlijke ervaring to doen naderen 
tot een leer volgens welke de mensch zijn zonde in 
zich heeft en de genade van buiten wachten moet. 
Maar ondanks alle onderscheidingen valt aan het 
eind de menschelijke grootheid met de goddelijke 
genade samen en ligt ze niet langer in een doel buiten 
hem. ,Onze eenige deugd" zegt hij dan, „is onszelf 
to haten, want wij zijn hatenswaardig wegens onze 
begeerlijkheid; en een waarlijk beminnenswaardig 
wezen to zoeken om dat lief to hebben. Maar omdat 
wij niet kunnen liefhebben wat buiten ons is, moeten 
we een wezen liefhebben dat in ons is en toch niet 
onszelf is. Zulk een, evenwel, i s enkel het Univer-
seele Wezen. Het Koninkrijk Gods is in ons: het 
universeele goede is in onszelf en het is niet onszelf."
Door het invoeren van deze uitdrukking: 1'Itre 
universel, verliest Pascals gedachte van een hatens-
waardig Ik en een beminnenswaardig Wezen zoozeer 
aan stelligheid dat ze evengoed als haar eigen ont-
kenning kan verstaan worden. Immers : dat de 
mensch het universeele wezen niet is, spreekt van-
zelf; maar het spreekt ook vanzelf dat het univer-
seele wezen deel aan hem hebben moet op straffe 
van niet universeel to zijn. De tegenstelling wordt 
dus een inwendige: het hatenswaardige Ik heeft een 
beminnenswaardig ander-Ik nevens zich, waarmee 
het tegelijk in strijd verkeert en dat het moet lief-
hebben. De vervanging van „1' +'tre" door ,bien" en 
het aanhalen van de tekst: Het Koninkrijk Gods is 
in ons, kan dan ook niets veranderen aan de waar-
PASCAL'S PENSEES	103
heid dat Pascal met deze aanteekening een eenvou-
dig psychisch gebeuren als kern geeft aan de theo-
logische bespiegeling die hij in de woorden God 
beminnen en zich haten uitdrukt.
Als Bergson in de stof niets anders ziet dan het 
tegenovergestelde van de scheppende levensbewe-
ging, haarr verval, de afval ervan, dan formuleert hij 
op zijn wijs Pascal's ervaring. Het scheppende leven 
laat, als het aflaat, de dood en de leegte na van zijn 
afvallig tegendeel. Bergson zette die waarheid om 
in een wetenschappelijk-wijsgeerige wereldbeschou-
wing, Pascal in de vormen van het Christendom.
De eerste oorzaak van zijn grootheid was de diepte 
en hartstocht van zijn ontroering: hij had een ver-
mogen in zich, dat hij scheppend kon achten, en hij 
voelde - ik kan niet nalaten dit to denken - dat
het onderging. De tweede was de mate waarin dat 
vermogen nog overbleef: de afgebroken, kortademige 
bliksems van een vorstelijk intellekt.
Hoe ontzettend is die kreet: ,alleen de mensch 
kan ellendig zijn: een huis dat een bouwval wordt 
is het niet." En hoe wanhopig en grootsch zijn die 
eindeloos herhaalde pogingen naar alle zijden de 
zekerheid van een uitweg to zoeken uit de wanhoop 
van zijn hulpeloosheid.
,,Het heelal met zijn ruimte omvat en verzwelgt 
me," roept hij. En dan onmiddelijk crop: ,maar ik 
omvat het met mijn gedachte."
Bekend is zijn aangrijpende schildering: „Ik zie 
die schrikwekkende ruimten van het heelal die me 
insluiten, en ik vind me gebonden aan een hoek van 
die wijde uitgebreidheid, zonder dat ik weet waarom 
ik op deze plek geplaatst ben en niet op een andere, 
noch waarom de weinige tijd die me to leven gegeven
104	PASCAL'S PENSEES
is me word toebedeeld op dit punt en niet op een ander 
van de heele eeuwigheid die me voorging en de heele 
eeuwigheid die me volgt." Door dat heele book 
Pensees trouwens huilt de angst voor de oneindig-
heid - die hij met de blik van de wiskunstenaar 
naar twee zijden zag: hot oneindig groote en het 
oneindig kleine - en tevens de afschuw over de 
ons ingeschapen ellende.
,,Het eindige gaat to niet tegenover het oneindige 
en wordt een zuiver niets." ,Er is geen minder 
groote kracht noodig om tot het nets to gaan dan 
tot het alles."
,,Wanneer men zichzelf niet kent als vol hoogmoed, 
eerzucht, begeerlijkheid, zwakte, ellende en ongerech-
tigheid, hoe blind is men!" „Niets is de mensch 
zoo ondragelijk als in volledige rust to zijn, zonder 
hartstocht, zonder bezigheid, zonder uitspanning, 
zonder inspanning. Hij voelt dan zijn nietigheid, zijn 
verlatenheid, zijn tekortkoming, zijn afhankelijk-
heid, zijn onmacht, zijn ledig. En dadelijk rijzen uit 
hot diepst van zijn ziel de verveling, de somberheid, 
de droefheid, het verdriet, de spijt, de wanhoop." 
,,Verbeeld u een aantal menschen in ketenen, en alien 
ter dood veroordeeld, waarvan dag aan dag de eenen 
vermoord worden voor de oogen van de anderen; 
zij die overblijven zien hun eigen lot in dat van hun 
gelijken en wachten hun beurt terwijl ze elkander 
aanzien, smartelijk en hopeloos; zoo is de toestand 
van de menschen."
Wanhoop is zijn eene pool. Maar, we zagen het al, 
trots is zijn andere.
„De mensch is daarin groot dat hij zijn ellende 
kent." „Hij is het zwakste riet dat in de natuur is, 
maar hij is een denkend riet." ,Alle schittering van
PASCAL'S PENSEES	105
grootheid heeft geen glans voor hen die in de dingen 
van de geest leven. De grootheid van dezulken is 
onzichtbaar voor de rijken, de koningen, de veld-
oversten, voor al die grooten naar het vleesch. Alle 
lichamen, het uitspansel, de sterren, de aarde en haar 
koninkrijken, zijn niet zooveel waard als de minste 
van de geesten; want die kent reeds alles, en zich, 
maar die lichamen kennen niets."
Hoezeer dan ook Pascal de hoogmoed verdoemde 
en de zelfverheffing hekelde van die wijsgeeren „die 
God kenden en niet hun ellende", moest tegenover 
zijn vlagen van wanhoop, zijn geestelijke trots zich 
Loch wel telkens weer oprichten. Zijn verzet tegen 
alle uiterlijke kracht en aanzien is er een teeken van. 
„De kracht vermag niets in het koninkrijk van de 
geleerden; zij is enkel meester over de uiterlijke 
daden." Ook zijn voortdurende strijd met Montaigne, 
de gelukkiger aangelegde die anders dan hij denkt. 
Ook, en ten zeerste, dat zeggen: „Men moet een 
achtergedachte hebben en daarnaar over alles oor-
deelen: sprekende onderwijl als het yolk." Was zelfs 
zijn opzet zelf : de bedoeling een boek to schrijven 
waardoor hij de ongeloovigen dwong tot de aanvaar-
ding van het Christendom, en zijn voortdurende 
herhaling dat zij ,d6raisonnable" waren als zij het 
niet aannamen, geen bewijs van de verstandelijke 
verheffing waaraan hij zich van nature overgaf ?
Men kan God kennen en niet zijn ellende, zegt hij 
dan ook. Maar zijn eigen innerlijk was nu eenmaal 
zoo geschapen dat hij er de ingeboren grootheid die 
tot gods-kennis stijgen kon, onafscheidelijk aan zijn 
ellende gebonden vond.
Van dit knooppunt uit zag hij de oplossing. 
,,Men toont zijn grootheid niet door to blijven
106	PASCAL'S PENSEES
aan een uiterste, maar wel door beide tegelijk to 
raken."
,,Wij handhaven ons niet in de deugd door onze 
eigen kracht, maar door het tegenwicht van twee 
tegengestelde ondeugden, zooals wij rechtop blijven 
tussehen twee strijdige winden; neem een van die 
ondeugden weg en we vervallen in de andere."
Niet dus een god die alleen de geest uitdrukt, maar 
een die de verzoening is van onze hoogheid en onze 
laagheid. Welke andere was het dan de God van 
de Christenen ?
Hier ligt de lijn, waarlangs hij, denker blijvende, 
de noodzakelijkheid van het christelijk geloof kan 
zien.
;,De God van de Christenen is niet enkel maker van 
de wiskundige waarheden en de orde van de elemen-
ten; die is het deel van de heidenen en Epicureers. 
Hij is ook niet enkel een God die zijn voorzienigheid 
uitstrekt over het leven en de goederen van de men-
schen, opdat hij een gelukkige reeks van jaren 
geeft aan hen die hem vereeren; die is het deel van 
de Joden. Maar de God van Abraham en Jacob, de 
God van de Christenen, is een God van liefde en 
troost, een God die het hart en de ziel vervult, een 
God die ons innerlijk onze ellende en zijn oneindige 
barmhartigheid voelen laat, die zich vereenigt met 
het diepste van onze ziel, die haar vult met nederig-
heid, vreugde, vertrouwen, liefde; die ons onbekwaam 
maakt tot een ander doel dan hemzelf."
Evenals Augustinus had hij behoefte aan een god 
die zijn gemoed, en niet alleen zijn verstand vervulde, 
en die de schaal kon effen houden tusschen zijn trots 
en zijn wanhoop.
,,Het christendom is vreemd," schrijft hij, ,het
PASCAL'S PENSEES	107
beveelt de mensch to erkennen dat hij gemeen is, en 
zelfs afschuwelijk; en het beveelt hem gelijk to willen 
zijn aan God. Zonder zulk een tegenwicht zou doze 
verheffing hem gruwelijk ijdelmaken, of die vernede-
ring gruwelijk verworpen."
,,De wijsgeeren schreven geen gevoelens voor, over-
eenkomstig onze twee toestanden. Zij boezemden 
bewegingen van zuivere grootheid in, en die is niet 
de toestand van de mensch. Zij boezemden bewegin-
gen van zuivere laagheid in, en die is niet de toestand 
van de mensch. Noodig zijn bewegingen van laag-
heid, niet van nature, maar als boete; niet om erin 
to blijven, maar om to gaan naar de grootheid 
Noodig zijn bewegingen van grootheid, niet uit ver-
dienste, maar uit genade, en na door de laagheid to 
zijn heengegaan."
Hot spreekt vanzelf dat een dergelijke uitstorting 
van het gemoed naar ,het universeele wezen" niet 
denkbaar was zonder een menschelijk Middelaar.
,,Men kan God kennen zonder zijn ellende en zijn 
ellende zonder God; maar men kan Jezus Christus 
niet kennen zonder gezamenlijk to kennen God en 
zijn ellende."
,,Wij kunnen God kennen zonder onze ellenden 
to kennen en onze ellenden zonder God to kennen; 
of zelfs God en onze ellenden, zonder het middel to 
kennen om ons to bevrijden van de ellenden die ons 
bezwaren.=Maar wij kunnen niet Jezus Christus ken-
nen zonder gezamenlijk to kennen, en God en onze 
ellenden en het geneesmiddel voor onze ellenden; 
omdat Jezus Christus niet enkel God is, maar een 
God die onze ellenden boot."
Met andere woorden : de vereeniging van grootheid 
en ellende in onszelf maakt het noodzakelijk, dat als
108	PASCAL'S PENSEES
wij ons willen ontheffen aan de volte van voorstellin-
gen die ons meesleuren of neerdrukken, en ons met 
ons heele hart willen uitstorten naar het eene, alge-
meene wezen dat van alles het leven is, wij in dat 
wezen, zonder dat het ophoude zichzelf to zijn, een 
deel vinden van menschelijkheid. Opdat God ons 
bate - opdat we hem kennen op een wijs die ons 
,,nuttig" is, zegt Pascal - moeten we hem ver-
menschelij ken.
God zelf is de Verborgene, de ,Deus absconditus". 
Letterlijk gesproken is het dan ook dwaasheid als de 
Bijbel hem zeggen doet: Zit aan mijn rechterhand; 
want God heeft geen handen. Maar Jezus heeft ze 
en hij heeft meer: hij heeft, goddelijk zijnde, al de 
ellenden die wij hebben. „Hij is de ware god van de 
menschen, dat is van de ellendigen en de zondaren. 
Hij is het middelpunt van alles en het Joel van alles."
Wat hiermee bewezen wordt, is de noodzakelijk-
heid, voor ieder die van Pascals geaardheid is, de 
voorstelling van een menschelijk middelaar tusschen 
zich en de verborgen Godheid toetelaten. Zonder haar 
kan hij niet uitkomen. Zonder haar vinden zijn ge-
dachten, vinden al zijn innerlijke nooden geen 
middelpunt, geen klankbord, geen verlossing en geen 
zaligspreking.
Het is duidelijk dat wie zoo tot het Christendom 
komt, in zondeval en verzoening door Christus de 
onmiddelijke uitbeelding ziet van zijn eigen ervaring.
De oorspronkelijk als rein gevoelde scheppingsdrift 
die hem een doet zijn met het algemeene wezen, en 
de natuurlijke afval daarvan als zijn noodzakelijke 
keerzij, schijnt in het verhaal van de val alleen ter-
wille van de uiterlijke voorstelling tot een opeen-
volging in tijdsorde van oorzaak en gevolg omgezet
PASCAL'S PENSEES	109
Evenzoo: de behoefte aan een god-mensch die het 
gemoed vergunnen zou deeltehebben aan de vrede 
die anders alleen de geest zich verovert, vindt in de 
Evangelies zijn door de Profeten aangekondigde vol-
doening.
Wie deze dubbele ontmoeting beleefd heeft, ziet 
in de gelijkenis van de Verloren Zoon zijn eigen lot-
geval weergegeven. Afgevallen van zijn hemelsehe 
oorsprong, heeft hij de weg teruggevonden - niet 
zonder door velerlei menschelijke aandoenlijkheid 
to zijn heengegaan - naar het Vaderhuis.
Dit gevoel komt bij Pascal voortdurend tot uiting. 
De grootheid die de mensch ook in zijn ellende toont, 
ligt in zijn afstamming. ,Het zijn groote-heeren-
ellenden, ellenden van een onttroond koning." „De 
mensch weet niet op welke rang hij zich stellen zal. 
Hij is klaarblijkelijk verdwaald, en uit zijn ware 
plaats gevallen zonder dat hij haar kan terug-
vinden; hij zoekt haar overal, met onrust en zonder 
to slagen, in de ondoordringbare duisternis." ,Maar 
ondanks de aanblik van al onze ellenden die ons 
treffen, die ons bij de keel grijpen, hebben we een 
instinkt dat we niet kunnen onderdrukken, en dat 
ons verheft." „De grootheid van de mensch is zoo 
zichtbaar dat ze zelfs blijkt uit zijn ellende. Want 
wat natuur is in de dieren noemen we ellende in de 
mensch, waardoor we erkennen dat, terwijl de natuur 
nu gelijk is aan die van de dieren, hij vervallen is van 
een betere natuur die hem eertijds eigen was." Tegelijk 
evenwel weet hij dat, haat het Ik dat hem aan zijn 
kwalen binden wil, en wendt zich tot de Heiland 
van het Christendom.
,,Deze godsdienst die bestaat in het geloof dat de 
mensch uit een staat van heerlijkheid en van gemeen-
110	PASCAL'S PENSEES
schap met God vervallen is in een staat van droefheid, 
van berouw en van godverlatenheid, maar dat wij 
na dit leven hersteld zullen worden door een Messias 
die komen moot. ... "
Na dit leven. Ook hier de historische uiterlijkheid, 
inplaats van het gelijktijdig innerlijk beleven. Want 
wat anders is de zaligheid dan het opheffen van de 
innerlijke weerstrijd in de rust van de verzoenende 
gestalte ?
Hier staan wij voor de moeielijkheid waaraan 
Pascal niet ontkomen is. De weerstrijd werd niet 
opgelost. Levenslang duurde de worsteling tusschen 
trots en wanhoop. Levenslang het pogen de uitersten 
van zijn gemoed to vereenigen zooals hij ze ver-
eenigd zag in Jezus.
,,De bronnen van de tegenstrijdigheden in de 
Schrift zijn een God, vernederd tot de kruisdood, een 
Heiland de dood door zijn dood overwinnende, twee 
naturen in Jezus-Christus, tweeerlei komst, twee 
toestanden van de menschelijke natuur."
Dit is niet de beschouwende bepaling van een 
Bijbel-lezer, het is de kreet van een man die twee 
toestanden in zich had en ze nooit dan met inspan-
ning verzoenen kon.
In het groot gezien wist hij wel dat de liefde de 
wet van het leven was en een macht van bovenna-
tuurlijke orde - „de oneindige afstand tusschen li-
chaam en geest verbeeldt de oneindig oneindiger 
afstand tusschen geest en lief de, want zij is boven-
natuurlijk" - en niet alleen in Jezus, maar ook in 
de Apostelen en de Heiligen zag hij haar aanwezig, 
maar hoe moeilijk was in 't klein de navolging. Er is 
iets pijnlijks in die zorg voor de armen, die hem 
bijbleef tot op zijn sterfbed, toen hij wenschte dat
PASCAL'S PENSF.ES	III
nevens hem een arme evenals hij verpleegd zou wor-
den; iets benepens in de rustelooze overweging dat 
geen goed bestond zonder kwaad.
,,Wij zijn zoo ongelukkig dat wij in geen ding kun-
nen behagen scheppen dan op voorwaarde ons als 
het slecht uitvalt boostemaken; iets wat duizend 
dingen ieder uur doen kunnen en doen. Wie het ge-
heim zou vinden zich over het goede to verheugen 
zonder to tobben over het kwaad dat eraan ver-
bonden is, zou het doel treffen."
Een verzuchting van de kleine soort is dit. Niet 
omdat de waarheid dat het kwaad de schaduw van 
het goede is, niet zou mogen worden uitgesproken, 
maar omdat ze hier niet in haar groote ijzeren zeker-
heid gegeven wordt, maar als ware ze een misstand 
van de dagelijksche praktijk.
Het leven in de nabijheid van Port Royal zal ook 
wel zijn kleine kant gehad hebben. Het is altijd ge-
vaarlijk eigen innerlijk tot doel to maken van zijn 
overpeinzingen. Gevaarlijkst van al om zijn innerlijk 
to willen dwingen tot een leefregel. Pascal was een 
uitzondering, en: ,Het is altijd hinderlijk een uit-
zondering op de regel to zijn," schreef hij. „Men moet 
er zelfs streng en inbindend tegen optreden. Maar met 
dat al zijn er uitzonderingen, en hoe streng men ze 
beoordeelt, men moet het ook rechtvaardig doen."
,,De mensch is engel noch beest; en het ongeluk 
wil dat wie voor engel wil spelen, het voor beest doet.'
De groote leefkrachtige tegenstelling raakt in de 
engte van de geprikkelde beschouwing. Geen wonder 
zoo ze zich, door innerlijke drang gedreven en door 
uiterlijke omstandigheden genoopt, tot een schom-
melende wispelturigheids-uiting heeft versmald 
gezien.
112	PASCAL'S PENSEES
De opmerking dat de mensch zijn grootheid toonen 
moet, niet door de uitersten to vieren, maar door ze 
to vereenigen - we lazen haar en hebben er de 
groote beteekenis van in 't licht gesteld. Maar wan-
neer crop volgt: „De deugd van een mensch moet niet 
gemeten worden naar zijn (zeldzame) inspanning, 
maar naar wat hij doorgaans doet," dan erkennen 
we de opvoedende waarde van de uitspraak, maar 
zonder haar beperktheid voorbijtezien. Van daar tot 
een zekere ontstemdheid tegen Alexander de Groote, 
en tot de bewering dat Plato en Aristoteles ,des gens 
honnetes et comme les autres" waren, is het maar een 
kleine schrede. Het ideaal van de ,honn6te homme", 
ook al wordt het niet zonder geest voorgedragen, 
heeft weinig aanlokkelijks.
Menige kloeke en rake gedachte is er in de Pensees. 
Ook menige cynische. Staat noch maatschappij 
heeft Pascal uit het oog verloren en over vorsten 
en burgers heeft hij dingen gezegd die gister konden 
geschreven zijn. Bewijzen to over dat hij altijd de 
geest bleef die aan geen tijd gebonden was, die zijn 
kracht in zichzelf droeg, en schoon was „tot in zijn 
ondergang". Maar zelfs van zijn ondergang los, staat 
de innerlijke verzekerdheid, die hem niet tot een 
christen maakte, maar tot een geloover, belijder en 
leider voor alle tijden:
,,het geluk is noch in ons, nosh buiten ons; het is 
in God en buiten en in ons."
1919.
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE
I

HEBBEL ALS DICHTER

Wat aan Hebbel het eerst in het oog valt is de 
ongunstige verhouding tusschen zijn dichterlijk en 
zijn denk-vermogen. Het laatste was groot, zoozeer 
dat hij een meester werd in de dialektische behande-
ling van ieder gegeven dat zich uit leven of wereld 
aan hem opdrong. Maar als dichter leed hij aan een 
tekort, en dit leed was onoverkomelijker naarmate hij 
zich stelliger bewust was niets anders als dichter to 
kunnen zijn.
Want hij was een dichter. Alleen al dit Herbstbild 
is voldoende om het to doen toestemmen:
Dies ist ein herbsttag, wie ich keinen sah! 
Die luft ist still, als atmete man kaum. 
Und dennoch fallen raschelnd, fern and nah, 
Die schonsten friichte ab von jedem baum.
0 stort sie nicht, die feier der natur! 
Dies ist die lose, die sie selber halt.
Denn heute lost sich von den zweigen nur 
Was vor dem milden strahl der sonne fallt.

Maar ook als men zijn beste lyrische gedichten 
leest - ik houd mij hier aan de keus die George en
Verwey, Proza VI	8
114	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE
Wolfskehl in hun Deutsche Dichtung gaven - wordt 
men getroffen door een innerlijke zwakheid die zich 
nu door deze dan door gene tekortkoming verraadt. 
Soms is het een zwak woord, soms een regel, waar 
gevoel en verbeelding tasten, maar niet door de ge-
dachte gedekt worden. Straks, als in Abendgefuhl, 
na twee prachtig gevulde strofen, een wegschieten 
van de gevoelsstroom, zoodat de gedachte dan verder, 
eenigszins nuchter, zichzelf moot uitzeggen. Vaak 
ook een naklank, in zijn verzen, van vroeger ge-
hoorde tonen, waarbij dan de overweging opkomt, 
dat vroegere dichters hetzelfde wat Hebbel wilde, 
beter hebben gedaan.
Zoo is zijn sonnet ter herdenking van Kleist een 
Mock gedicht, maar is deze toon van persoonlijke en 
gezaghebbende ontroering, in liet klinkdicht tegelijk 
vloeiend en afgemeten opgebouwd, niet geheel de 
uitingsvorm van Platen? En is Platen dan Loch niet 
altijd gayer, glanzender, vloeiender, - in een woord: 
van veel meer geklaard gevoel ?
Wat een bizonder teere, zinnelijk geworden gedach-
telijkheid ontroert ons uit Ein Bild aus Reichenau:

Auf einer blume, rot and brennend, sass 
Ein schmetterling, der ihren honig sog 
Und sich in seiner wollust so vergass 
Dass er vor mir nicht einmal weiter flog.

Ich wollte sehn, wie suss die blume war, 
Und brach sie ab : er blieb an seinem ort, 
Ich flocht sie der geliebten in das haar 
Er sog, wie aufgelost in wonne, fort!
Maar leg dit gedichtje eens naast Wordsworth's 
Glimworm. Het is nauwkeurig dezelfde toon, ver-
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	115
bluffend zelfs, alleen bij de engelsche dichter delikater, 
en tot welk een ruimer en zinniger voorstelling uit-
gewerkt. Ik bedoel volstrekt niet to zeggen dat 
Hebbel Wordsworth gelezen had of dat hij dieper 
dan zijn tijdgenooten onder de indruk van Platens 
sonnetten was. Hij kon langs eigen ontwikkeling 
heel good komen tot vormen die met de hunne 
overeenkwamen. Ik merk alleen op dat bij het lezen 
van zijn gedichten overeenstemmingen als de aan-
geduide mij treffen, en mij tegelijk Hebbel als 
mindere van zijn voorgangers doen zien.
Neem ik nu scherper waar en vraag me of wat dan 
aan Hebbel eigen is, zoo hoof ik niet to aarzelen. 
Zijn gevoelstoon is zwoel, ondoorzichtig, als met 
tegenstrevende stoffen beladen: zijn stem komt dien-
tengevolge niet tot helderheid, zijn geluidsbewegin-
gen geraken nooit tot volkomen vrijheid en ont-
bondenheid.
Lees Waldlieder van zijn tijdgenoot Lenau, en ge 
zult voelen wat ik bedoel. Of Gesang Weylas van 
Morike, en, ja ook, diens Erinna aan Saffo (waar-
van Gutteling zulk een voortreffelijke vertaling 
maakte). Lenau was een minder diepe natuur dan 
Hebbel, en Morike werkte evenmin als hij zonder een 
verfijnd beschavings-element - een plastisch, terwijl 
dat van Hebbel intellectueel was --, maar beiden 
hadden de zuivere stemtoon, de losgebondenheid van 
de stof, die aan Hebbel ontbreekt.
Vat had Hebbel nog meer? Ja, juist dat intellekt 
waarvan we spraken. Intellektueele helderheid, dat 
was het wat hij bereiken wou en bereiken kon.
Lijdende aan een onklaar gevoel, trachtte hij zijn 
kwaal to lenigen door de inhoud van dat gevoel 
verstandelijk to verhelderen. Veelomvattend on stork
116	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE
deed hij dat in zijn drama's. Dat doende was hij niet 
in de eerste plaats een tragisch dichter, maar hij 
was zelf tragisch, en voelde bovendien dat hij dich-
ter was.
Hij was zelf tragisch, doordat hij, dichter zijnde, 
zich Loch alleen als denker verlossen kon. Hij leed
aan het gevoel van de betrekkelijke geringheid van 
zijn dichterschap. Dit is de pijn, de zelferkenning
en de bitterheid die hij in het sonnet An einen 
Freund zoo volledig heeft uitgesproken:
Du riihmst mich oft um meine dichtergaben
Und nennst mich reich, weil vieles, was ich dachte, 
Dich mit dem seltnen schatz vertrauter machte, 
Den milde gotter dir gespendet haben.

Ich war's genug um eine welt zu laben, 
Vermocht ich alles, was in dir erwachte,
Als sich dein geist an meinem wort entfachte, 
Bis zu der tiefsten wurzel aufzugraben.

Jetzt bin ich's nicht. Denn das, was mir die musen 
Verliehen, mag vom nichts mich unterscheiden, 
Doch den heroen kann's mich nicht gesellen.

Zwar, mancher tragt noch weniger im busen, 
Der glaubt, die welt als erster hirt zu weiden, 
Und ist, o zeit, doch kork auf deinen wellen!
II
MARIAMNE
Het is, bij het schrijven van zijn Herodes en Mari-
amne, Hebbel klaarblijkelijk meer om Mariamne dan
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	117
om Herodes to doen geweest; even zeker, bijvoorbeeld, 
als het Shakespeare in Othello om zijn titelheld to 
doen was en Shellev in zijn Cenci om Beatrice.
Alle drie die gestalten hebben hun lot in eigen 
handen en stellen het afhankelijk van de waarde 
die zij aan de inwerking van hun omgeving toe-
kennen.
Mariamne, de trotsche Maccabeer-dochter, kan 
niet leven zoodra zij door Herodes, overweldiger en 
geweldenaar, maar die zij om de grootheid van zijn 
aanleg werkelijk liefheeft, gewantrouwd wordt. Zij 
kan hem alles vergeven, zelfs dat hij haar broeder 
doodde. Zij blijft ongevoelig voor de inblazingen van 
haar moeder Alexandra, die haar schoonzoon als een 
tiran beschouwt en in haar haat onverbiddelijk is. 
Maar zij wil voor zichzelf, voor de wereld, en in de 
geest van haar man, zich zien staan als de onaantast-
baar-vertrouwbare. Zoodra zij het bewijs heeft dat hij 
haar, als liefhebbende vrouw, niet tot de hoogste 
opoffering in staat achtte, dat hij dientengevolge 
wou afdwingen wat hij meende dat niet vrijwillig 
zou gegeven worden en hij haar dus de vrije beschik-
king over zichzelf ontnam, haar persoonlijkheid tot 
niets herleidde, haar als een ding behandelde, moest 
zij, volgens haar overtuiging, ook inderdaad op-
houden to bestaan en was het niet meer dan strikte 
rechtvaardigheid dat de man die haar geestelijk 
gedood had, het haar nu ook lichamelijk deed. Door 
hem de schijnbare rechtvaardiging van zijn aller-
ergste wantrouwen opzettelijk aannemelijk, ja on-
miskenbaar to maken, dwong zij hem ertoe.
118	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE
III
HERODES
Dit drama, evenwel, draagt op zijn titelblad niet 
een, maar twee namen. Die van Herodes is zelfs 
vooraan gesteld.
Is dan ook een andere beschouwing als die ik ge-
geven heb, niet even goed mogelijk?
Herodes is de hoofdpersoon. Evenals Othello de 
tragedie van de ijverzucht, is dit stuk de tragedie 
van het wantrouwen.
Hier is een held die een yolk gewelddadig onder-
worpen heeft en de dochter van het overwonnen 
koningsgeslacht zich tot vrouw genomen. Hij heeft 
haar lief en hem valt het buitengewone geluk to 
beurt dat zij, in bewonderende erkenning van zijn 
heerschersgaven, met hem leven en sterven wil. 
Maar hij legt zich de moord op haar broeder ten laste, 
om staatsredenen, en zonder dat hij de verdenking 
ontgaan kan die moord gelast to hebben. Hij geeft 
wel voor dat de j ongeling in het bad door een duize-
ling getroffen is, doch hij bedriegt er zijn schoon-
moeder niet mee, voor wie uitgemaakt is dat hij hem 
verdrinken liet. Voor het eerst van zijn leven voelt 
hij zich ongerust, onzeker of zijn vrouw hem die 
moord vergeven zal. Hij overlaadt haar met ge-
schenken. Hij vraagt zich of of zij ook nu nog, zooals 
vroeger wel, zou willen sterven als hij stierf.
Zijn innerlijke onzekerheid, zijn gevoel iets tegen 
haar misdaan to hebben, heeft zich omgezet in 
wantrouwen jegens haar.
Op dat oogenblik laat Antonius hem tot zich roe-
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	119
pen naar Alexandria. Tegelijkertijd is de gisting onder 
het joodsche yolk, dat de herinnering aan deMacca-
beers bewaard heeft, toegenomen. De joodsche pries-
terschap, tijdelijk tot zwijgen gebracht, wordt roeri-
ger, temeer nu in de jonge zoon van Alexandra tevens 
de hoogepriester vermoord is, als welke hij juist 
onlangs, niet zonder muitzieke bedoelingen, was 
aangesteld. Bovendien blijkt Alexandra, de- moeder, 
het portret van haar zoon aan Antonius to hebben 
gezonden, tegelijk met de beschuldiging dat Herodes 
hem liet ter dood brengen en met de mededeeling 
dat deze schoone jongeling het sprekend evenbeeld 
van zijn zuster Mariamne was. Antonius is een 
wellusteling.
Zal Herodes nu heengaan en de kans loopen dat, 
als hij niet weerkeert, Mariamne zich aan Antonius 
overgeeft ?
Zijn wantrouwen heeft nu een vaste vorm gekregen. 
De mogelijkheid bestaat immers dat Mariamne, 
zooals zij eerst de zijne zijn wou, nu Antonius aan-
vaarden wil, temeer omdat die dan tevens de wreker 
van haar broeder is.
Hij spreekt met Mariamne. Hij verontsehuldigt 
de moord, gesteld dat die geschied ware, schoon 
zonder met woorden to erkennen dat hij hem be-
dreven heeft. Hij vergt haar tevens de belofte of 
dat zij zich dooden zal als hij niet terugkeert.
Zij verstaat en billijkt de redenen waarom haar 
broer moest worden opgeofferd. Zij weet ook, voor 
zichzelf, dat zij Herodes niet overleven wil. Maar 
zij zegt dit niet: zij weigert de belofte. Zij wil vol-
komen vertrouwd worden. Zij gaat, en Herodes' 
wantrouwen heeft zich vastgezet, werd stellige 
achterdocht.
120	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE
Hij laat Jozef komen, de man van zijn zuster 
Salome. Jozef was tegenwoordig bij de moord op 
de j onge hoogepriester, staat er zelf schuldig aan. 
Hij heeft alles to vreezen als Herodes niet weerkomt, 
Alexandra zich aan bet hoofd van bet yolk plaatst, 
Antonius door Mariamne aangelokt een reden heeft 
om haar to steunen. Het is in Jozefs eigen belang 
dat, als Herodes sterft, ook Mariamne sterft en 
Alexandra gegrepen wordt.
Maar Jozef is een zwak man, en hij heeft een ijver-
zuchtige vrouw die hem vervolgt tot in zijn bewaking 
van Mariamne, zoodat bet deze niet moeilijk valt, 
voor Herodes terugkomt, de waarheid uit to vorschen.
Want Herodes komt terug. Talent tegenover 
talent, heeft hij Antonius weten to overtuigen dat 
diens voordeel in zijn leven lag. Maar hij vindt een 
vrouw die gekrenkt is, die hem op een afstand houdt, 
een zuster die de fantazieen van haar ijverzucht 
voor waarheid aanziet en ze hem bewijzen wil.
Hij gelooft ze niet, maar toch - bet kan niet an-
ders dan dat Jozef zijn eed gebroken heeft. Zonder 
nader onderzoek laat hij hem ter dood brengen.
Een tweede afscheid is noodzakelijk. Antonius, 
in zijn veldtocht tegen Octavianus, heeft zijn hulp 
noodig. Een hoopvolle mogelijkheid voor Mariamne, 
want nu zou hij toch nog kunnen bewijzen dat hij 
haar vertrouwde en dat bewijs zelf zou de vergiffenis 
inhouden voor zijn eerste wantrouwen.
Maar hij kan bet niet. Hij van zijn kant wenschte 
bet bewijs dat hij vertrouwen kon op haar. Dat had 
hij niet, nu zoo min als de eerste maal. Integendeel: 
hij mocht gelooven dat er geen schuldige vertrouwe-
lijkheid tusschen Mariamne en Jozef bestaan had,
hij mocht bet to dwaas vinden om zoo iets aan to
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	121
nemen, invloed moest zij Loch op die schoonbroeder 
hebben uitgeoefend, anders had hij niet zoo licht 
zijn hoofd verspeeld, waarvan hij wist dat het op 
het spel stond. Er bleek uit dat zij een groote macht 
over mannen had.
Hoewel hij dan nu betreurde dat hij zich de ge-
legenheid benomen had Jozef to verhooren, wilde hij 
toch niet ophouden zijn vrouw op de proef to stellen. 
Hij moest alleen maar zorgen zeker ervan to zijn, 
dat de man die hij nu met zijn besluit belastte, hem 
onvoorwaardelijk trouw was, in geen geval, onder 
vrouwelijke toespraak, zijn geheim verraden zou.
De man die hij koos was Soemus. Een wapen-
broeder, een van zijn stadhouders uit de provincie, 
toevallig overgekomen, een van zijn trouwste trou-
wen, die zichzelf zijn schaduw en zijn spreekbuis
noemt.
Maar deze is in andere zin een man dan hij ge-
dacht heeft. Hij aanvaardt de opdracht in schijn, met 
een tegenzin die hij verbergt. Zoodra het bericht 
komt dat Antonius verslagen is en hij zich over-
tuigd houdt dat Octavianus zich ook op Herodes 
wreken zal, spreekt hij zich uit tegenover de vrouwen. 
Hij, die op bevel van Herodes, Jozef had doen ter 
dood brengen, wilt dat deze onschuldig was en ook 
wat zijn opdracht was geweest. Hij had begrepen, 
toen hij diezelfde opdracht kreeg, dat hij voor 
Herodes geen vriend, maar een werktuig was, 't welk 
deze eveneens breken zou -- zoo meende hij -opdat 
hij niet zou spreken. Hij, evenals Mariamne, voelde 
zich gekwetst in zijn mensch-waarde en zijn ge-
negenheid. Hij nam de opdracht aan opdat hij haar 
beschermen kon.
Het besluit van Mariamne stond vast. Van de op-
122	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE
welling zich zelf to dooden, zag zij af. Zij zou schijnen 
wat Herodes waande dat ze was. Of hij terugkwam 
of niet terugkwam, zij zou een feest geven, waarop 
zij ook Titus vragen zou, de romeinsche hoofdman, 
de koele, de rechtvaardige, en ook Salome de ijver-
zuchtige schoonzuster, die toezag met argus-oogen, 
en daar zou zij Soemus onderscheiden, zij zou 
dansen met Soemus.
En Herodes kwam weer terug. Vast besloten met 
Antonius to overwinnen of to sterven, had hij onder-
weg, op diens bevel, zijn richting moeten veranderen. 
Buiten zijn schuld niet aanwezig geweest in de slag 
bij Aktium, had hij erna zich bij de overwinnaar 
aangemeld. Hij zei tot Octavianus: als ik mijn eigen 
wil gedaan had zou ik naast Antonius u hebben be-
streden, nu hij dood is bied ik u mijn diensten aan. 
Weer als vroeger, hadden zijn rondborstigheid en 
de juistheid van zijn inzieht hem behouden. Zijn rijk 
was zelfs door Octavianus vergroot.
Aan de ontrouw van zijn vrouw viel niet to twijfe-
len. Soemusliet hij terechtstellen, onmiddelijk, zooals 
eons Jozef. Zijn overtuiging en zijn eigen aandrang 
dwongen het Sanhedrin Mariamne's veroordeeling 
tot de dood af. Zij had geweigerd zich to verdedigen. 
Zij weerhield Alexandra van spreken. Zij verkreeg 
van Titus de belofte dat hij zwijgen zou en bewees 
hem toen haar onschuld, verklaarde hem haar be-
weegredenen die hij goedkeurde, deed hem toestem-
men dat zij, en om zichzelf en om Herodes, sterven 
moest.
Na haar dood eerst openbaarde Titus de waarheid, 
triomfeerde in haar wrack Alexandra, en stortte 
Herodes vernietigd veer.
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	123 
IV

DE GESCHIEDENIS

Het drama Mariamne, het treurspel van de ge-
krenkte Persoonlijkheid - als hoedanig Hebbels stuk 
een onmiskenbare eindindruk in ons achterlaat --
blijkt dus bij nader beschouwing omvat to worden 
door het drama Herodes, het treurspel van het 
Wantrouwen.
Bij nog aandachtiger toezien evenwel, bespeuren 
we dat ook daarmee het geheel van onze voorstelling 
zooals die met het werk samenvalt, niet is uitgeput. 
Mariamne en Herodes zijn geen fantaziefiguren, 
zooals Othello en Desdemona; ze verbeelden aanwijs-
bare personen nit het verleden. Ook is het duidelijk 
dat Hebbel niet, zooals Shelley in The Cenci deed, 
het konflikt tusschen zijn personen als uitsluitend 
persoonlijk-menschelijk wil doen voorkomen.
Herodes, de Viervorst, is een oostersch despoot, 
die met hulp van de Romeinen, zich op zijn troon 
moet handhaven. Zijn wantrouwen is volstrekt niet, 
al kon dat ons zoo 1ijken toen wij alleen op zijn ver-
houding tot Mariamne acht gaven, een jammerlijke 
afwijking waartoe de aanleiding in zijn liefde lag 
en die overigens bij zijn groot aangelegde natuur 
niet paste. Hebbel heeft zorg gedragen ons daar-
omtrent niet in het onzekere to laten. In het eerste 
tooneel al, dadelijk als Herodes' wantrouwen blijkt 
en v66r wij nog weten dat het zich tegen Mariamne 
richt, zegt Judas, de joodsche hoofdman:
Het is dus werklijk waar
Dat hij verkleed 's nachts door de straten sluipt
124	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE
Als andren slapen. Hoeden we onze tong,
Zij mocht zijn ooren anders eens ontmoeten. 1)

Het is een kenmerkende trek van zulke oostersche 
alleenheersehers. Tot hoeveel avontuurlijke verhalen 
betreffende Haroen-al-Rasehied gaf hij al niet ge-
legenheid.
Al zijn talent, al de wezenlijke eigenschappen van 
een sterke geest gebruikt Herodes om op goede voet 
to blijven met de eene groote macht boven hem, de 
romeinsche. Maar al zijn list, al de nietsontziende 
willekeur van de tiran dienen hem om de kleinere 
machten neer to houden die hem dag en nacht 
belagen.
Hebbel heeft met bizondere zorgvuldigheid de toe 
stand geteekend van die wereld waarin Herodes zich 
bewegen moest. Het romeinsche rijk zelf verdeeld. 
Palestina allereerst afhankelijk van Antonius die in 
Alexandria zwelgde met Cleopatra. Het j oodsche land 
in voortdurende onrust: bewegelijke hoof den en 
lij ven, opgeruid door de priesterschap. Het yolk maar 
half oostersch, daar het niet de onderworpenheid 
van de Perzen had en vol gisting was van nieuwe 
denkbeelden. Het kleine tooneeltje in het paleis 
waar de j oodsche dienaars den draak steken met de 
perzische slaaf die aan het hof van zijn Satraap voor 
klok diende, heeft de beteekenis dat dit onderscheid 
er door wordt aangeduid. De fanatisehe farizeer 
Sameas is, door het heele stuk heen, de vertegenwoor-
diger van de priesters die het oude Maccabeer-rijk 
terugverlangen.
Zoolang men alleen op het menschelijke in het
1) In de vertaling van Nico van Suehtelen (Wereld-Biblio-
theek).
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	125
treurspel let, is men geneigd die plaatsen aan het 
eind van het drama voorbij to zien, of zelfs ze over-
bodig to vinden, waarin de koningen uit het oosten 
optreden en Herodes bevel geeft tot de moord van 
Bethlehem. Maar zooals dit bevel Herodes' laatste 
woord is voor hij onder zijn aandoeningen ineen-
zinkt, zoo is wel degelijk deze verkondiging van 
Christus' geboorte het ware slot van het wereld-
drama dat Hebbel bedoelde to geven, de innerlijke, 
de beslissende wending, die uiterlijk door de slag 
bij Aktium was ingeleid.
In zijn eigen huis heeft de Viervorst het brandpunt 
van de wereldstrijd. Daar zijn de Maccabeers. Daar 
is Alexandra, de moeder, die met hem op eenzelfde 
plan staat van list en heerschzucht. Maar daar is 
Mariamne ook.
In Mariamne voltrekt zich de omwenteling die de 
wereld van die tijd beweegt, onmiddelijk. Omwente-
lingsdrift - de geest van 1848 zeggen we verge-
lijkend - doortrekt het heele drama. Hij geeft er 
die koorts aan, die nu nog eruit tot ons komt, die het 
tempo bepaalt van onze belangstelling. Zooals uit 
een j oodsche vrouw Jezus geboren wordt, zoo is in 
deze andere joodsche vrouw, de dochter van de 
Maccabeers, de vrucht gegroeid van de christelijke 
aera: de Persoonlijkheid.
Hoe innig nochtans het persoonlijke en het ge-
schiedkundige in Hebbel gehuwd zijn, blijkt hieruit 
dat Mariamne wel haar eigen vrijheid behouden wil, 
maar dat zij die niet gebruikt om zich los to maken 
van oostersche denkbeelden. Het sterven willen met 
haar echtgenoot, treft ons namelijk als onvoorwaar-
delijk oostersch.
Soemus, die het vervloekt to dienen als hij niets
126	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE
dan een werktuig en een ding mag zijn, is in onze 
zin veel meer uitsluitend menschelijk. Mariamne, 
de hoofdpersoon, is historisch.
Indien het waar is, wat men zegt, dat de levens-
ervaring waaruit dit drama in Hebbel ontstond, in 
een gevoelsstrijd met zijn vrouw, de tooneelspeelster 
Christine Enghaus gelegen was, dan heeft hij die toch 
niet kunnen uiten zonder ze to verbinden met zijn ge-
schiedkennis. Eveneens, indien het waar is dat het 
probleem van zijn tijd: hoe zal de persoonlijkheid 
zich handhaven tegenover de wergild? hem levens-
lang bezig hield, dan kon hij dit probleem niet op-
lossen dan in de gegevens van de gesehiedenis.
Evenals het wantrouwen van Herodes eerst de 
functioneele stemming van een oostersch despoot, 
en pas daarna de menschelijke hartstocht was, bleef 
de persoonlijkheid van Mariamne, hoe menschelijk 
ook in haar opstand, die van een oostersche vrouw.

V
GYGES EN ZIJN RING

Het is niet onbelangrijk, in dit verband, een oogen-
blik to spreken van Hebbels latere drama in verzen: 
Gy ges en zijn Ring. Dit is verreweg zijn beste dra-
matische gedicht: licht, nauwsluitend, in de hoogste 
mate genoegelijk om to lezen, maar het is geen drama. 
Het onderwerp is hetzelfde als van Mariamne: een 
vrouw acht zich doodelijk getroffen in haar per-
soonlijkheid. Waardoor? Een vreemde man heeft 
haar gezien in haar slaapvertrek. Haar eigen echt-
genoot is het die hem daar bracht, die de misdaad op 
zijn geweten heeft. Een andere oplossing is niet
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	127
mogelijk, dan dat de misdadiger sterft door de hand 
van de vreemdeling, dat zij die vreemdeling huwt en 
dan zich de dood geeft.
Het lag geheel in Hebbel's lijn, in de lijn van 
Herodes en Mariamne, dat hij dit gegeven behandel-
de. De persoonlijkheid in de vrouw, de misdadige 
man, het aanlokkelijk verleden dat hij heel goed voor 
kon stellen als ook weer zulk een tijdperk in ken-
tering.
Want Hebbel, we zagen het, zag de geschiedenis 
niet als geleerde, maar naar de geest van Hegel: 
ideeen uitgedrukt door tijdperken.
Nu, evenwel, mag het hem zijn voorgekomen dat 
aan de gekrenkte Rhodope een element van tragische 
ernst ontbrak, juist omdat ze zoozeer historisch 
was. Op tweeerlei wijs drukt hij dit uit. Ten eerste 
door die lichte gesprektoon waarvan ik gesproken 
heb, zeer veel meer verhalend dan dramatisch. 
Ten tweede door zijn opvatting van de figuur van 
Kandaules. Die brave is een nieuwlichter. Hij houdt 
niet van vormen die verouderd zijn. Van overge-
leverde kronen en zwaarden niet, maar ook niet 
van overgeleverde en door de godsdienst gewijde 
schaamte. Menschelijkerwijs sprekend, komt hij ertoe 
zijn ongelijk toe to geven en neemt de straf blijmoedig 
op zich, maar niettemin heeft zijn lichtzinnigheid een 
wij sgeerige ondergrond.
Ik weet heel zeker, eenmaal komt de tijd 
Dat elk als ik denkt; en wat steekt dan ook 
In sluiers, kronen of verroeste zwaarden 
Voor eeuwigs ? Maar de moegeworden wereld 
Is ingesluimerd over al dit fraais
Dat ze in haar laatste worsteling zich won
128	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE

En klemt het vast. Wie het haar nemen wil 
Doet haar ontwaken. Hij beproev' dus eerst 
Zijn eigen kracht of hij haar binden kan 
Als halfontwaakt zij om zich slaat, en tel 
Zijn eigen schat, of die wat beters zij
Dan 't speelgoed dat ze ongaarne varen laat. 
Herakles was de man, ik ben het niet, 
En veel to zwak to doen wat hij kon doen 
Heb ik de grond doorgraven die mij droeg
En wrekend klauwt die mij nu mee omlaag.
De persoonlijkheid van Rhodope -- evenals die 
van Mariamne -- onontwarbaar vervlochten met een 
eerwaardige vergankelijkheid - in Gyges en zijn 
Ring is Hebbel niet meer in staat dit verschijnsel in 
ernst to nemen. Tegelijkertijd droomt hij, maar 
zonder haar to kunnen verwerkelijken, van een 
nieuwe persoonlijkheid die boven de vergankelijk-
heid van een tijd zou staan.
Deze gedicht geworden kritiek die Hebbel op 
Herodes en Mariamne oefende, is ook de mijne. Zelf 
een tragische natuur, met een groot denkvermogen 
in dienst van Idee en Geschiedenis, kon hij zijn ver-
beelding niet anders uiten dan in gestalten die 
veel to veel historische figuren waren dan dat zij door 
eeuwige menschelijkheid konden overweldigen.
VI
SHELLEY'S THE CENCI
Niet zonder reden noemde ik meer dan eens in 
dit opstel Shelley's The Cenci. In het groot gezien, 
heeft dit stuk maar een fout, dat namelijk van de 
oorzaak van het konflikt - het misdrijf waarmee
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	129
Beatrice door haar vader bedreigd word - in to vage 
aanduidingen wordt gesproken. Hot konflikt zelf 
daarentegen is onmiskenbaar. Dit edelst jonge schep-
sel vindt zich zoo geplaatst tegenover de wereld 
dat zij door de moord op haar vader zichzelf en haar 
vrienden moot to gronde richten. Of dit gebeurt in 
ltalie of elders, in de zestiende eeuw of in een andere, 
maakt niets uit. Door de historie heen schijnt onge-
temperd niet alleen het geval zelf in zijn voile men-
schelijkheid, maar ook, gesymbolizeerd door dat 
geval, de eeuwige noodlottigheid die Shelley levens-
lang in zich droeg: iedere menschelijke adel, ge-
plaatst tegenover de wereld, wordt onvermijdelijk 
tot een vloek voor zichzelf en anderen.
De grootheid, de klaarheid van dit gegeven voelt 
men onmiddelijk in het vers, van de eerste regel af.

That matter of the murder is hushed up
If you consent to yield his Holyness
Your fief that lies beyond the Pincian gate.

Men voelt het in de toon van deze verzen, zoo vast, 
zoo breed, zoo zonder aarzelen neergezet in een klank 
en een zinsbouw die de geest aangrijpen en vasthou-
den door hun zakelijkheid en hun zekerheid.
Leest men het tooneel ten einde, dan weet men dat 
ook voor de hoogste geestelijke rechter in de wereld, 
voorgesteld door de Paus, de ergste misdrijven ge-
zoend kunnen worden door stoffelijke voordeelen en 
dat hij het goede alleen verwacht van de slechten. 
Als een zweepslag klinkt dadelijk daarop het bevel 
van Cenci
Bid Beatrice attend me in her chamber 
This evening : - no, at midnight and alone.
Verwey, Proza VI	9
130	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE
Men beseft dat men in handen van een groot 
dichter is, die recht op zijn doel afgaat en die door 
niets anders gebonden wordt dan door de innerlijke 
noodzakelijkheid van zijn opgaaf.
Als men nu naast dit van Shelley, het eerste tooneel 
van Herodes en Mariamne stelt, dan is er al dadelijk 
de val tot een vers van niet meer dan slagvaardige 
laag-bij-de-grondsheid, maar daarmee gepaard het 
gevoel dat men op de verschillende trekken die door 
woord en weerwoord gegeven worden, wel aandachtig 
letten mag. Herodes als despoot, als echtgenoot, als 
gehaat door de priesters, als door verraad omgeven 
en door romeinsch krijgsvolk gesteund, wordt voor-
loopig geteekend, en men bevroedt dat men hier 
niet met een enkelvoudige, grootsch aangelegde 
dichterlijke konceptie to maken heeft, maar met een. 
zorgvuldig bepland letterkundig weefsel, dat van 
draad tot draad met uiterlijke, dat is logische en dia-
lektische noodzakelijkheid zich ontwikkelen zal.
Dit groote verschil in aard bepaalt het onderscheid 
in onze waardeeringswijs.
Tegenover Hebbel zien we toe, worden we aan-
dachtig, merken we op en vergelijken we. We laten 
ons nets ontgaan van iedere kleine overgang in 
spel of sluitrede. We worden kritisch, we leggen de 
maatstaf aan van de ons bekende werkelijkheid, we 
stellen bij ieder afzonderlijk gedeelte de eisch van de 
waarschijnlijkheid.
Hebbel weet dat. Zijn wet van uiterlijke nood-
zakelijkheid is even streng als lenig. Hij noopt ons 
altijd weer toe to geven dat hij in ieder woord en in 
iedere wending van de aktie het juiste getroffen 
heef t.
Shelley daarentegen laat niet toe dat wij tot de
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	131
beschreven toestand overgaan. Hij heeft ons dadelijk, 
door de klemmende kracht van zijn vers, door het 
bondig vooropstellen van de fataliteit die het drama 
beheerschen zal, buiten de werkelijkheid geplaatst, 
buiten iedere werkelijkheid. Wij luisteren en wij weten 
dat wij hebben to luisteren. Ons verstand zwijgt. 
Het beseft vanzelf dat ieder verder deel van de voor-
stelling de aangekondigde fataliteit slechts ontwikke-
len en openbaren zal. Wij komen er niet toe to vragen
naar waarschijnlijkheid, want wij hebben tot in de 
klank van ieder woord, en in het oplichten van ieder 
beeld, de gezaghebbende waarheid van het dichterlijk 
vizioen.
Hiermee alleen houdt Shelley rekening. De waarheid 
van zijn innerlijk gezicht verlaat hij niet. Die houdt 
hij vast en gebruikt de werkelijkheid-lijkende voor-
stellingen tirannisch en vertrouwelijk, alleen om zijn 
innerlijke noodzaak uit to drukken. Hij dwingt ons 
de onwaarschijnlijkheid van zijn tooneelschikking
en zijn argumenteering voorbij to zien.
Kinderlijk-onwaarschijnlijk zijn de middelen waar-
mee de oude Cenci vijandschap sticht tusschen zijn 
zoon en schoondochter. Alles behalve overtuigend 
en tooneelvullend is de belangzuchtige prelaat Orsino, 
die Beatrice het hof maakt en vlucht als zij gegrepen 
wordt. Weinig oorspronkelijk zijn de gehuurde moor-
denaars. Gewaagd is het optreden van Beatrice als 
zij een van die moordenaars door haar blik tot een 
leugen brengt. Maar - ondanks dat alles, neen 
beschamplicht en beschaduwd door al die halve 
effekten, is de gestalte van Beatrice, op haar tocht 
naar het Noodlot, vlekkeloos in woorden en bewegin-
gen uitgebeeld en blijft een van de grootste dramati-
sche scheppingen die in het engelsch geschreven zijn.
132	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE

VII
BEAUMONT EN FLETCHER'S THE MAID'S TRAGEDY
Van een ander engelsch stuk, Beaumont en Flet-
cher's The Maid's Tragedy verscheen voor enkele 
jaren in De Beweging een bewerking waarvan ik 
wel gewenscht had dat ze een ongetemperde vertaling 
was geweest. Het is het verhaal van een jong meisje, 
door een koning verleid en, opdat hij zijn omgang 
met haar to beter zou kunnen voortzetten, uitge-
huwelijkt aan een jeugdig hoveling. Het tooneel in 
de bruidskamer waar zij met schaamteloos cynisme, 
koninklijke hoer die zij is, koud en wreed Melantius 
afwijst en hem de staat van zaken meedeelt, doet ons 
in haar de brutale, sluierlooze deerne zien, zooals 
alleen een nietsontziend kunstenaar met snijdende 
raakheid en verbijsterend gemak voor de verbeelding 
weet op to roepen. Als aanstonds haar broer de 
schande van haar bestaan haar heeft voorgehouden 
verschijnt ze, tussehen de ongure grappen door van 
de hovelingen in de holle wachtkamer, en gaat naar 
het koninklijk slaapvertrek, waar ze met verfijnde 
wreedheid en tergende haat de koning die haar ont-
eerd heeft, in zijn bed vastbindt, hem martelt en 
vermoordt.
Welnu, de bekeering die haar broer in haar be-
werkt, door middel van een kort saamgesprek, is 
buitengemeen onwaarschijnlijk. Het is alsof een paard 
midden in zijn vaart zou worden opgevangen, en 
met een zweepslag ertoe verplicht zijn loop voort 
to zetten in tegenovergestelde richting. Met dit 
onderscheid, dat alles afdoet, dat een mensch geen 
paard is.
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	133
Toch waren Beaumont en Fletcher kenners van 
het tooneel, zooals zelfs hun eigen tijd er nauwelijks 
heeft opgeleverd. Maar juist daarom wisten ze dat 
in de hartstochtelijke beweging waartoe zij de toe-
schouwers door hun ontstellende vrouwekreatie had-
den opgejaagd, naar niets minder door deze gevraagd 
zou worden dan naar die waarschijnlijkheid. Zooals 
Shelley zijn lezers bond aan de zekerheid van zijn 
fataliteits-gevoel, zoo bonden zij die toeschouwers aan 
de zekerheid van hun instinct dat uitersten omslaan 
in uitersten. Terwille van dat groote psychologische 
inzicht verwaarloosden zij het kleine. Hoe deze 
furie in de teugel gegrepen werd, deed er niet toe, zij 
zou moorden zooals zij gebraveerd had.
In beide gevallen de waarheid van de innerlijke 
noodzakelijkheid, maar niets van uiterlijke nood-
zaak en waarschijnlijkheid.
Hebbel verhief zich erop dat in zijn stukken altijd 
het een met noodzakelijkheid uit het ander volgde. 
Het is ook zoo: maar die noodzaak is logisch en 
dialektisch, ze is niet van binnen uit ondoorgrondelijk 
en onontkoombaar.
Aan Hebbel ontbrak wat die groote dichters be-
zaten: een overwicht van dichterlijke persoonlijk-
heid. Hij was een dichter, maar veel meer een denker, 
een geschiedkenner, een kind van zijn tijd, vol 
twijfelzucht en tragische gespletenheid, vast aan 
het oude en het toch hatend, reikend naar het nieuwe 
en toch de sprong erheen niet wagend. In zijn diepste 
wezen ontbeerde hij eerbied. Eerbied voor de Per-
soonlijkheid, die een: onontleedbare onpeilbare natuur-
kracht in menschen is. Die hij niet kende en die hij 
toch uiten wou.
134	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE 
VIII 
HEBBEL'S TIJD EN DE ONZE
Misschien heeft juist zijn onrust Hebbel in onze 
dagen bemind gemaakt. Maar dan toch nog iets meer 
dan zijn onrust. De intellektueele binding en door-
dringing namelijk, waarmee hij een innerlijke stof, 
als ieder ander zou hebben gedrukt en verbijsterd, 
vormde en verhelderde.
In Herodes en Mariamne is die onrust, de revolutie-
koorts van 1848 (een jaar voor die datum was bet 
stuk geschreven), op bet hoogst. Ze is er bet wan-
hopigst en bet hoopvolst. Ze is err bet kokendst en ze 
is toch volkomen gebonden. Dat geeft aan bet drama 
zijn beteekenis in Hebbels werk en tevens - wat 
hij bemind moet hebben - een beteekenis als tijds-
verschijning. Maar voor de toekomst zou ik willen 
dat bet een beteekenis had als maat, waaraan wij 
kunnen aflezen hoe wij veranderd zijn.
Indien onze leeftijd een nieuw tijdperk geopend 
heeft, dan kan bet enkel zijn doordat wij tot een-
heid kwamen. Niet tot intellektueele binding van bet 
weerbarstige, maar tot diepe onverbrekelijke een-
heid. Eigenlijk kwamen wij daartoe niet, maar zij 
moet ons zijn ingeboren. Zij is een geloof, een ze-
kerheid, dat de wereldorde in ons en buiten ons een 
vaste grondslag heeft, en eenzelfde grondslag. Niet 
een persoonlijkheid die zich stelt tegenover de we-
reld, maar eene die de wet van wereld en werkelijk-
heid in zich draagt.
Geen enkel dichter is uiteraard tragisch. Tragisch 
is alleen de val uit bet dichterschap. De groote trage-
die is altijd bet werk geweest van serene geesten. Zij
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	135
toonden de tragiek van een leven dat het stellen 
moest buiten hun eigen klaarheid.
Vondel die Lucifer, Shakespeare die Othello, Shel-
ley die Beatrice, Goethe die Tasso deed tenondergaan, 
waren zieners en zeggers van hot tragische, maar niet 
zijn slachtoffers. Vandaar dat hun verbeeldingen, ook 
wanneer ze klaarblijkelijk nit een persoonlijke erva-
ring zijn voortgekomen, zoo vrij staan van de werke-
lijkheid en zoo veel grooter zijn dan de werkelijkheid.
Als ik de gesprekken tusschen Herodes en Mariam-
ne volg, dan overvalt mij het gevoel dat ik een van 
die noodlottige twisten bijwoon, waarin man en 
vrouw elkaar voortdurend to veel of to weinig zeggen. 
Dat is goed, zal men meenen, want zoo is juist de 
toestand. Ik beweer: neen, dat is niet goed, want 
de toestand moest anders zijn. Hij moest zoo zijn dat 
in de vorm van het to veel of to weinig zeggen ons 
een innerlijke noodzakelijkheid verscheen. Ik ben 
nu geneigd Mariamne een duwtje to geven en to 
vragen: waarom, als ge Herodes werkelijk liefhebt, 
houdt ge geen rekening met zijn tirannen-aard ? 
Of Herodes ter zijde to nemen en hem to zeggen: 
merkt ge wel dat ge twee begeerten door elkander 
haalt en dat die twee van ongelijke waarde zijn? 
De cone is dat Mariamne niet de vrouw zal worden 
van Antonius, de andere dat zij u niet overleven 
zal. Ge hebt misschien het recht to verwachten dat 
zij zich doodt voor Antonius haar aanraakt, maar 
gelooft ge in uw hart niet dat zij dat zal doen ? 
Onderscheid dus wel dat de wensch haar onmiddelijk 
na u to doen sterven niet op de vrees voor Antonius 
berust.
De zaak is dat wanneer men eenmaal de werkelijk-
heid en daarmee de uiterlijke noodzakelijkheid op
136	HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE
het tooneel haalt, er altijd fijner kan onderscheiden 
warden en de kans dat de hoorder u in de rede valt, 
nooit wordt uitgesloten. Alleen wanneer die werke-
lijkheid van meet of ondenkbaar is, alleen wanneer 
de dichter ons in de noodzaak van zijn verbeeld ge-
val doet leven, zwijgt die kritiek.
Er blijkt hieruit dat de vraag naar de voorrang 
tusschen Hebbel en Shelley er zelfs niet eens eene is 
tusschen meer dichterlijk en meer tooneelmatig 
drama, maar dat de dichter, zooals dan ook aan de 
grootste dramaturgen wel gebleken is, tevens de 
man is van de ware tooneelwijsheid. Alleen is bet 
noodig dat hij toeschouwers heeft, die zelf kunnen 
worden losgemaakt, die zelf zich aan de verbeelding 
kunnen overgeven.
De ontwikkeling van een waarlijk groot drama 
tot veelzijdige volkomenheid, veronderstelt dan 
ook even goed hoorders als dichters.
Shakespeare had het London van Elisabeth noodig, 
evenals Beaumont en Fletcher, Vondel de zeventien-
de-eeuwsche amsterdamsche burgers. Goethe Wei-
mar, Corneille - want ook die was een zeer groot 
dramadichter - het hof van Lodewijk XIV. Shelley, 
zonder toeschouwers, bereikte niet meer maar ook 
niet minder dan zulk een dichter uit eigen kracht be-
reiken kon.
Het negentiende-eeuwsche publiek dat Hebbel 
trachtte to veroveren, het twintigste-eeuwsche dat 
naar hem luisterde, had juist dat alles, onrust, ge-
voel voor geschiedenis, innerlijke verdeeldheid, eere-
dienst van de werkelijkheid, intellektueele vorming, 
in een woord alles wat hijzelf had; maar evenals hij 
had bet ook een tekort aan persoonlijkheid, eentekort 
aan verbeeldingskracht.
HEBBEL'S HERODES EN MARIAMNE	137
De tijd voor het drama, zegt men soms, is voorbij 
nooit weer zal een bevolking, nooit weer zal een groep 
zich doordrongen voelen van die eenheid die tot het 
scheppen en ontwikkelen van het drama noodig is.
Ik geloof het niet. Wij moeten er in elk geval niet 
aan wanhopen. Persoonlijkheid en verbeelding zijn 
nu eenmaal geen rnachten die de wereld ontberen 
kan. Zij zijn er altijd in enkelingen. Zij kunnen er 
in groepen, in bevolkingen, in de heele menschheid 
zijn. Dat wil zeggen: onze verwachting blijft dat 
zij er in de toekomst nog grootscher zijn zullen dan 
ooit in het verleden. Ware dat niet het geval: wij 
zouden niet de wording van een menschheid moeten 
tegemoet zien, maar de ondergang van onze wereld.
1916.
GOETHE'S TASSO 
I
Tasso is de onevenwichtige, de man die de grenzen 
tebuiten gaat. Hij zou niet tragisch zijn als die nood-
lottige aanleg niet met hem geboren was; als hij 
alleen door de omstandigheden zijn verstand verloor.
Zooals Shakespeare, de tot daden bereide, geen 
trek in zichzelf schooner en verderfelijker vond dan 
die van het dadenlooze peinzen - Hamlet's ziekelijk-
tintige overweging - zoo vreesde Goethe, de tot 
maat geborene, geen drang in zich zoozeer als die 
van de verleidelijke mateloosheid.
Mijmering en gemis aan maat moeten wel sterk 
onze eigen bekoring geweest zijn, dat wij in geen 
verbeeldingen ons zoo innig herkenden als in Tasso en 
Hamlet.
II

Van jongs of heb ik Tasso gelezen, en zijn begin-
regels werkten op mij als een stemsleutel.
Du siehst mich lachelnd an, Eleonore,
Du siehst dich selber an and lachelst wieder, 
Was hast du? Lass es eine Freundin wissen!
Du scbeinst bedenklich, doch du scheinst vergniigt.
GOETHE'S TASSO	139
Ik hoefde die verzen, door de prinses tot haar 
vriendin gericht, maar uit to spreken, en het edele 
en weldadige van een aan maat gebonden schoonheid 
begon voor me to leven, was vleesch en bloed ge-
worden en een met mij. Toch was deze statige be-
valligheid, met haar glimp van sierlijks, niet mijn 
eigene: zij was alleen zoo onwederstaanbaar.
Het heele tooneel was van zulk een kunstvolle 
gebondenheid. Volstrekt niet wat men natuurlijk 
noemt. Eer het tegendeel. Een tuinaanleg die wel 
niet anders dan zeer bezonnen zijn kon, getooid als 
hij was met borstbeelden van epische dichters, rechts 
vanvoren Virgilius, links Ariosto. Daartusschen die 
twee jonge vrouwen in herderinne-kostuum, kransen 
windend, waarmee de meer ernstige de latijnsche 
dichter, de meer dartele de italiaansche kroonde. 
En hun gesprek, hoe waardig bewoog het zich, zelfs 
in zijn scherts, om de herinneringen en vergenoegin-
gen van een edel, een wijsheid en schoonheid zoekend 
leven, totdat het eindelijk zich samentrok om hun 
eigen dichter, die onder hun beider naam, Leonore, 
de gestalte aanriep tot wie gericht hij verliefde 
klachten aan de boomen van het park hing.
Liefhebbend klonken de woorden waarmee Tasso 
tot aan de ziel van die vrouwen werd toegelaten, 
maar er klonk ook een onoverbrugbare afstand in, 
en misschien - als de prinses haar broeder Alfonso, 
de Hertog van Ferrara, ziet naderen - de vrees voor 
een gevaar.
Laat hij niet merken over wie we spraken, zegt ze, 
- hij zou ons uitlachen.
Maar onmiddelijk spreekt hijzelf van Tasso. Hij 
zocht hem. Hij verwijt hem zijn eenzelvigheid, zijn 
langzaamheid in het voltooien, zijn schuwheid en
140	GOETHE'S TASSO
wantrouwen tegen de menschen. Toch is zijn wel 
willendheid onmiskenbaar. Als dadelijk daarop Tasso 
nadert, hem zijn voltooid gedicht geeft, hem dankt 
en beseheiden erkent dat hij, de dadenlooze jongeling, 
nooit in zichzelf zijn stof had kunnen vinden, maar 
alleen in het voorbeeld van zijn beschermer, dan is 
or een oogenblik van hoogste bevrediging. Doch als 
de prinses, op een woord van Alfonso, hem de krans 
van Virgilius heeft op het hoofd gedrukt, dan is 
zijn ontroering grooter dan hij verdragen kan. Hij 
is dan niet minder de man met het geschokte even-
wicht als hij het later zijn zal: uit gebrek aan rustig 
zelfgevoel staat hij machteloos tegenover de werke-
lijkheid.
Zeker en zeer van zichzelf bewust treedt die wer-
kelijkheid voor hem in Antonio. De man van staat, 
die in de dichters de dienaars en sierders van de 
hoven ziet, die Ariosto prijst, omdat zelfs de waanzin 
in zijn gedichten „ im schonsten Takt sich maszig 
halt", die de levende dichter enkel gelden laat voor 
zooverre hij door een vorstin geprezen wordt. Alleen 
de gevaar dreigende liefde blijft over, daar het alleen 
de prinses is die Tasso in bescherming neemt.
Het eerste bedrijf als zinnebeeld en voorspel van 
het heele drama, is daarmee afgesloten. De oneven-
wichtige heeft in Antonio de rots voor zich waarop 
hij zal brijzelen, in Leonore de kust waarvoor hij 
zal ondergaan.

III

Het tweede bedrijf ontwikkelt de liefde van Tasso 
en Leonore - want wat daar gezegd wordt kan niet 
anders verstaan worden dan als wederzijdsche liefde
GOETHE'S TASSO	141
- en de afwijzing van Tasso's vriendschap, met prik-
kelende en hoonende woorden, door Antonio. Alfonso 
wordt onwillens genoopt de dichter die binnen het 
hof zijn degen trok in arrest to stellen.
Het is de gebeurtenis waartegen al de betrokken 
partijen hun karakter duidelijk afgrenzen.
Leonore Sanvitale, vrouw van de wereld, welge-
zind genoeg, maar ook ijdel, belust op het bezit van 
een groot dichter, ras bereid tot een intrige die winst 
belooft, wil Tasso van het hof verwijderen en hem 
met zich nemen naar Florence. Leonore van Este 
die zich in de smart hem to zullen missen, haar liefde 
geheel bewust maakt, maar tevens de lijdzame aard 
ervan, geschoold als ze is tot afstand doen, geeft 
haar toestemming tot de scheiding, op hoop dat 
haar vriend elders zal gelukkig zijn. Antonio, nu 
zijn spijtigheid ten opzichte van de jonge bekranste 
gevolgen had die zijn hertog verdrieten, heeft bero.uw 
en bereidt zich, in diens dienst, ernstig op een ver-
zoening voor. Maar Tasso zelf heeft op het oogenblik 
van zijn grootste voldoening en zijn edelste opwelling 
do schok ontvangen die hem reddeloos terugwerpt 
op zijn eigen, een vaste grond ontberende wezen. 
Hij heeft maar een gevoel: wantrouwen tegen ande-
ren, maar een gedachte: wegvluchten uit deze om-
geving en dat oogmerk verbergen opdat hij hot be-
reiken kan. Als Leonore Sanvitale komt, voelt hij 
zich versterkt in zijn achterdocht, ziet in haar voor-
stel dat hij haar vergezellen zou, booze bedoelingen, 
onthoudt met bitterheid dat de prinses, die zelf niets 
van zich hooren laat, in de scheiding berusten zal. 
Antonio's verzoening aanvaardt hij, doch enkel 
schijnbaar, opdat deze hem verlof tot een reis ver-
werft. De hertog zelfs bedriegt hij omtrent zijn voor-
142	GOETHE'S TASSO
nemens. Daarna is een enkel gesprek met de prinses 
voldoende om zijn hartstocht to doen omslaan zoodat 
hij haar in armen klemt.
Niet in de omgeving, die is zooals ze zijn moet,
maar alleen in zijn aangeboren gebrek aan evenwicht, 
zag Goethe de oorzaak van Tasso's ondergang.
IV
Tasso hoort tot de helden die wegens hun verbeel 
ding en bespiegeling van het volstrekte, de voeling 
verliezen met het betrekkelijke. Maar de wereld, 
waar zij zelf een deel van zijn, is niet anders dan
betrekkelijk. Zij kunnen haar niet ontvluchten en zoo 
is het konflikt onvermijdelijk, niet alleen met haar
bestand buiten hen, inaar ook in hen. Antonio hangt 
er een vermakelijk beeld van op als hij beschrijft 
hoe Tasso zelfs de gewoonste onderdeelen van zijn 
eigen lichamelijkheid niet in overstemming weet to 
brengen met zijn naieve begeerten.
Die erste Pflicht des Menschen, Speis' and Trank 
Zu wahlen, da ihm die Natur so eng 
Nicht wie das Tier beschrankt, erfi llt er die? 
Und lasst er nicht vielmehr sich wie ein Kind 
Von Allem reizen, was dem Gaumen schmeichelt ? 
Wann mischt or Wasser unter seinen Wein ? 
Gewiirze, siisse Sachen, stark Getranke, 
Eins um das andre schlingt er hastig ein, 
Und dann beklagt er seinen triiben Sinn, 
Sein feurig Blut, sein alzu heftig Wesen 
Und schilt auf die Natur and das Geschick. 
Wie bitter and wie toricht hab ich ihn 
Nicht oft mit seinem Arzte rechten sehn; 
Zum lachen fast, war' irgend lacherlich
GOETHE'S TASSO	143
Was einen Menschen qualt and andre plagt.
„Ich fiihle dieses Uebel", sagt er banglich
Und voll Verdruss : ,Was riihmt Ihr Eure Kunst ? 
Schafft mir Genesung!" Gut! versetzt der Arzt,
So meidet dies and das. - ,Das kann ich nicht" - 
So nehmet diesen Trank. - „O nein! der schmeckt 
Abscheulich, er emport mir die Natur" - 
So trink denn Wasser. - ,Wasser? nimmermehr! 
Ich bin so wasserscheu wie ein Gebissner". - 
So ist Euch nicht zu helfen. - „Und warum ?" - 
Das Uebel wird sich stets mit Uebeln haufen 
Und, wenn es Euch nicht toten kann, nur mehr 
Und mehr mit jedem Tag Euch qualen. - ,Sch6n! 
Wofiir seid Ihr ein Arzt ? Ihr kennt mein Uebel, 
Ihr solltet auch die Mittel kennen, sie 
Auch schmackhaft machen, dass ich nicht noch erst 
Der Leiden los zu sein, recht leiden masse".
Dit is alles zeer lichamelijk. Maar als Tasso zijn 
laatste vergrijp tegen de prinses begaat, doet hij 
niet anders. }1ij vergeet op dat oogenblik dat zij hem 
juist daarom zoo veilig liefheeft, omdat er geen sprake
van zijn kan, dat hij haar in zijn armen neemt. 
Elders zegt Antonio die hem, van buiten gezien,
voortreffelijk schildert, -- alleen niet, als de vrouwen, 
gevoelt hoeveel zulk een natu.ur als dichter kan be-
teekenen:

Ich kenn' ihn Lang, er ist so leicht zu kennen
Und ist zu stolz sich zu verbergen. Bald 
Versinkt er in sich selbst, als ware ganz 
Die Welt in seinem Busen, er sich ganz 
In seiner Welt genug, and Alles rings 
Umher verschwindet ihm. Er lasst es gehn,
Lasst 's fallen, stosst 's hinweg and ruht in sich - 
Auf einmal, wie ein unbemerkter Funke
144	GOETHE'S TASSO
Die Mine ziindet, sei es Freude, Leid,
Zorn oder Grille, heftig bricht er aus 
Dann will er Alles fassen, Alles halten,
Dann soil geschehn was er sich denken mag; 
In einem Augenblicke soil entstehn 
Was Jahre lang bereitet werden sollte, 
In einem Augenblick gehoben sein 
Was Mahe kaum in Jahren losen konnte. 
Er fordert das Unmogliche von sich, 
Damit er es von Andern fordern diirfe. 
Die letzten Ende aller Dinge will 
Sein Geist zusammenfassen; das gelingt 
Kaum Einem unter Millionen Menschen, 
Und er ist nicht der Mann : er Mllt zuletzt, 
Um nichts gebessert, in sich selbst zuriick.
Dit geheel verzinken in zichzelf is - van de wereld 
uit gezien - het symptoom van een ongeneeslijke
eenzelvigheid, omdat het binnendringen van de 
werkelijkheid erdoor verhinderd wordt, -hoewel het,
voor een dichter, een deugd kan zijn. De hertog, die 
volstrekt niet alleen, zooals Antonio, het uitwendig 
verband van de dingen ziet, maar wel degelijk, schoon 
nooit anders dan in hoofdzaak en op de hem passende 
afstand, met de verschillende zij den van een geval 
rekening houdt - zoo is het ook merkwaardig to 
zien hoe hij onmiddelijk de ernst beset van Tasso's 
gevangenneming, die Antonio onvermijdelijk en heil-
zaam vond - hij heeft tevens het ware oog voor
de dubbele zin van Tasso's eenzelvigheid.
Dich fiihret Alles was du sinnst and treibst 
Tief in dich selbst. Es liegt um uns herum
Gar mancher Abgrund, den das Schicksal grub; 
Doch hier in unserm Herzen ist der tiefste,
GOETHE'S TASSO	145
Und reizend ist es sich hinab zu stiirzen. 
Ich bitte dich, entreisze dich dir selbst!
Der Mensch gewinnt, was der Poet verliert.
Maar juist dit gemakkelijk over en weergaan, deze 
ongestoorde in- en uitademing van stoffelijk en gees-
telijk, van werkelijkheid en verbeelding, van mensch-
zijn en dichterschap, ontbreekt aan Tasso. Hij is de 
dichter die het met zijn eigen mensch, en dienten-
gevolge ook met de wereld, niet vinden kan.
V

Goethe had zijn leerjaren in Weimar achter zich. 
Hij was in het allerminst geen Tasso. Zijn mensch 
en zijn dichter waren wel in evenwicht. Toch had hij, 
als ieder dichter in zijn omstandigheden, de druk 
gevoeld van zijn omgeving. Toch waren er oogen-
blikken geweest dat zijn Hertog tot hem hetzelfde 
had kunnen zeggen wat Alfonso tot Tasso zei, en 
hijzelf even hartstochtelijk als deze had kunnen 
antwoorden:

Wenn ich nicht sinnen oder dichten soil, 
So ist das Leben mir kein Leben mehr.

Hij ook had zijn welwillende en inzichtige hertog, 
hij ook was in liefdegemeenschap met een vrouw 
die zijn hartstocht bond en puurde, hem alleen maar 
niet het fijne waas van haar wil en zede doorbreken 
liet, hij ook kende de man van staat die hem ergerde 
en beleedigde, de hofdame die hem wereldsch be-
wonderde en zocht to doenn dienen voor haar doel-
Verwey, Proza VI.	10
146	GOETHE'S TASSO
einden. Geen wonder dat hij zich met Tasso kon 
vereenzely igen.
Maar het lot van Tasso kende hij zeker niet anders 
dan in kiem. Deze mocht uit een beginsel handelen 
dat hij met hem gemeen had, het tragische lag hierin 
dat hij de aandrift volgen moest, die Goethe bedwong. 
De aandriften waren er: de lust nu in zich to ver-
zinken, dan weer alles om zich heen to overweldigen, 
maar hoe ver zij hem met zich sleurden, zij brachten 
hem nooit zoo ver dat hij zichzelf niet herwinnen 
kon. Hij kon voelen wat Tasso voelde, een schok 
gewaarworden als deze had doortestaan, zich op 
zichzelf zien teruggeworpen en in bitterheid zich 
afsluitend van de wereld, haar wantrouwen, in 
zwartheid en verblinding haar beschuldigen van 
valschheid en belangzucht. Maar dan ook weer kon 
hij nog uitroepen wat de Prinses zei toen ze afstand 
van Tasso deed:
Wohl ist sie schon, die Welt! In ihrer Weite 
Bewegt sich so viel Gutes hin and her.

Eveneens had hij de drang gekend zijn ideaal in 
de armen to nemen, al bewerkte die daad zijn onder-
gang.
Maar de waanzin van Tasso bleef buiten hem.
Deze was immers juist het tragische, dat hij ge-
voelen kon, maar dat hij beelden wou. Door eenzel-
vigheid, wantrouwen, achterdocht heen kwam. Tasso 
tot waanzin. Door zijn onmacht grenzen to verdra-
gen, door zijn onvermogen grenzen to leeren eerbie-
digen kwam hij tot razernij.
De man van de wereld die Goethe prikkelde, de 
koele, de afgemetene, had geen gelijk tegenover hem
GOETHE'S TASSO	147
als dichter. Maar hij was begijpelijk, was vergefelijk, 
had zelfs zijn betrekkelijk recht binnen de grenzen 
van de wereld waarin ook de dichter nu eenmaal 
leven moest, de wereld immers van het betrekkelijke. 
De vrouw van de wereld bleef oppervlakkig en eigen-
zuchtig, maar het was toch al veel dat zij persoonlijk 
bekoorde, dat de poezie haar aanlokte en de dichter 
haar beminnenswaardig scheen. De vrouw die hij 
liefhad was zeker niet de vrouw van zijn vrijheid, 
maar zij was het ideaal van zijn schoone gebonden-
heid, van het kunstenaarschap dat zijn dichterschap 
in zich opnam tot onvergankelijke vorm. Van zijn 
hertog, de vriend en heer over zijn zelfgekozen wereld, 
zou hij zich nooit kunnen scheiden.
Langzamerhand kwam Goethe tot dit veelvoudig 
inzicht. Tasso bleef niet langer de verliefde die een 
dwaasheid deed. Hij werd de drager van alles wat 
Goethe bedreigd en wat deze overwonnen had. Hij 
kreeg tegenover zich die heele werkelijkheid waar-
van Goethe de grenzen nu kende, en begreep, en 
half duldde, half vereerde. Zijn waanzin werd aan-
grijpender nu die werkelijkheid juist dat beginsel 
van maatvolle binding kreeg dat de dichter van 
Gerusalemme Liberata als kunstenaar kunnen moest.
Tasso viel daarmee aan zijn eigen verdeeldheid.: 
de Kosmos aan zijn eigen Chaos.
De siddering van dit besef gaat door Goethe's 
drama. Begonnen in de koele weldadigheid van een 
sierlijke en haast overmatig bezonnen schoonheid 
maar van woord tot woord werkelijk, - getemd tot 
een eenvoud, die overal de stof, de door hem zelf 
beleefde, laat doorschijnen, en Loch klaar en simpel 
als de natuurlijke oplossing van een probleem is, - 
zwelt en spant, en woelt en verbrijzelt ten slotte de
148	GOETHE'S TASSO
drang die niet wou bedwongen zijn, zich in de onver-
biddelijke lijnen van dit zijn kunstwerk, tot op het 
oogenblik waarin de verslagen dichter tegelijk met 
de gruwbare heerlijkheid van zijn eigen toomelooze 
beweging, de vastheid van de werkelijkheid, zelfs 
in de wereldling die hem vernietigde, als een deugd 
erkent.
VI

Alleen door deze opvatting van Tasso's waanzin: 
de drang van het chaotische tegenover het kosmische 
ook in de samenleving, kon Goethe Tasso tot een 
symbool maken van algemeene beteekenis, en tevens 
al de betrokken personen tot menschen wier betrek-
kelijk recht in het algemeene gegrondvest was.
Vandaar dat als de ontwikkeling van die waanzin 
begint, met het vierde bedrijf eerst, wij het gevoel 
hebben dat wij in een wereld leven en niet in een 
dichterlijke of tooneelmatige voorbereiding. Terwijl 
wij die wereld kennen en er deel aan hebben, luiden 
als een doodsklok Tasso's woorden als hij zegt ver-
loren ,auf diistrem schmalem Pfad" to staan.

Das hassliche zweideutige Gefliigel, 
Das leidige Gefolg der alien Nacht,
Es sehwarmt hervor and schwirrt mir um das Haupt. 
Wohin, wohin beweg ich meinen Schritt, 
Dem Ekel zu entfliehn der mich umsaust, 
Dem Abgrund zu entgehn der vor mir liegt.
Even snel als de waanzin ontwikkelt zich dan die 
wereld en toont tegenover zijn donker al haar be-
trekkelijke deugden. Zij, tegenover wie, met Tasso,
GOETHE'S TASSO	149
wij geneigd waren geweest partij to nemen, meege-
sleept als we waren door zijn kinderlijke vriend-
schapsaanbieding en gegriefd door Antonio's ongelijk, 
wordt nu de miskende, en de haat waarmee Tasso
Leonore's verdediging van Antonio beantwoordt, 
verliest door zijn opzettelijke voorkeur voor de dwaling 
ook al zou ze dwaling blijken, alle licht van redelijk-
heid.

Und irr' ich mich an ihm, so irr ich gern!
Ich denk' ihn mir als meinen argsten Feind 
Und war untrostlich, wenn ich mir ihn nun 
Gelinder denken miisste. Toricht ist's 
In alien Stiicken billig sein; es heisst
Sein eigen Selbst zerstoren. Sind die Mensehen 
Denn gegen uns so billig ? Nein, o nein! 
Der Mensch bedarf in seinem engen Wesen 
Der doppelten Empfindung, Lieb' and Hass. 
Bedarf er nicht der Nacht als wie des Tags? 
Des Schlafens wie des Wachens ? Nein, ich muss 
Von nun an diesen Mann als Gegenstand 
Von meinem tiefsten Hass behalten; nichts
Kann mir die Lust entreissen, schlimm and schlimmer 
Von ihm zu denken.

Haat en liefde dus nog. Maar als hij zich vermeid 
heeft in zijn achterdocht Leonore Sanvitale doorzien 
to hebben, gaat hij verder.

Was soil ich hier ? Veer halt mich hier zuriick ?
0 ich verstund ein jedes Wort zu gut, 
Das ich Lenoren von den Lippen lockte! 
Von Silb' zu Silbe nur erhascht' ich's kaum
Und weiss nun ganz was die Prinzessin denkt - 
Ja, ja, auch das ist wahr, verzweifle nicht! 
,,Sie wind mich gern entlassen, wenn ich gehe,
150	GOETHE'S TASSO
Da es zu meinem Wohl gereicht". 0! fiihlte
Sie eine Leidenschaft im Herzen, die mein Wohl 
Und mich zu Grunde richtete! Willkommner 
Ergriffe mich der Tod, als these Hand 
Die kalt and starr mich von sich lasst.

Van dit oogenblik staat de volkomen afsluiting 
en vermomming vast.

Ich gehe! -
Nun hiite dich and lass dich keinen Schein 
Von Freundschaft oder Gute tauschen! Niemand 
Betrugt dich nun, wenn du dich nicht betrugst.

In deze stemming vindt hem Antonio, die geen 
weerstand kan bieden aan zijn koortsachtige drang 
naar een reisverlof. Terwijl hij zelf zich afsluit en 
vermomt, spiegelt hij die waanzin terug in de anderen, 
in alle anderen. Zij zijn het die huichelen of hem alleen 
laten. Ook de prinses verlaat hem. Zij die hij liefhad, 
stelde zich aan de zij van zijn vijanden.
Maar als hij ten laatste, voor de eerste maal, 
zelfs voor zijn hertog zich verborg en nu zijn af-
scheid heeft, kan hij tegenover de prinses, als ze 
hem vertrouwelijk tegemoet komt, zich niet goed-
houden. Zijn hartstocht overweldigt hem. Niet de 
schoone gebondenheid van hun ziele-gemeenschap 
maar de chaotische drang van de onbedwingbare 
begeerte wordt werkelijk. En met het enkele woord 
,,Hinweg!" stoot vluchtend, door de handen zelf 
van haar die hem liefheeft, de zede, als de maat-
schappelijk geworden maatvolle binding, hem van 
zich.
Niet aan Antonio, die, als voorspel tot de tragedie, 
de heiligheid van de paleis-wet handhaafde, maar aan
GOETHE'S TASSO	151
de vrouw die zich alleen door de zede van haar 
geslacht en stand onaantastbaar voelt, gaat Tasso 
onder, en van bet diepste van zijn chaos uit begrijpt 
hij niet dat deze zede, in het maatschappijleven, de 
kosmos is. Lijder aan vervolgings-waanzin ziet hij 
in de handelingen van zijn omgeving een samen-
zwering, in Antonio haar aanstichter, in de prinses 
een Sirene, in Lenore Sanvitale een koppelaarster.
Geheel gebroken, heeft hij nu naast zich, troostend 
en menschelijk geroerd, Antonio, de wereld zelf die 
ook tegenover de schoonste bandeloosheid het recht 
op haar bestand in wezen houdt.
VII
Dit is het verloop, dit de draagwijdte van het 
tooneelstuk, waarin Goethe Tasso's lot uitbeeldde. 
Hij was niet Tasso. Hij was en Tasso en de wergild 
om deze been, in aanleg. Hij was zelfs Tasso's tegen-
beeld, en op een hooger plan dan een van depersonen 
in zijn drama. Deze bad zich van de wereld afgewend, 
haar wet miskend, en daardoor ook zichzelf de grond 
onttrokken waarop hij in die wereld leven kon. 
Goethe vereenigde zich met haar: hij vond in haar 
als wet wat hij in zichzelf erkende als noodzaak van 
eegen werk en wezen: de vorm. Vormgroei was het 
beginsel dat hij overal gevonden had, en indien er in 
hemzelf iets tragisch school, dan was het alleen dit: 
dat er tusschen groeien en volgroeid zijn een onder-
scheid van graad zoowel als van tijd bestaat. Het 
volgroeide is niet alleen het groeiende in een later 
tijdperk, het is ook wezenlijk iets anders. Goethe 
moest doen alsof het hetzelfde was. Hij moest de
152	GOETHE'S TASSO
wereld eerbiedigen alsof zij hetzelfde recht had als 
zijn innerlijk.
Het komt mij voor dat de eenige in het stuk, die 
aan deze hoogte van beschouwing nadert, de hertog 
is. Zijn wijze en toch menschelijke gelatenheid laat 
meer dan eons voelen dat hij, wereld en innerlijk 
gelijkelijk erkennende, aan het laatste nog wel iets 
toe wil geven. Zijn eerste harde woord valt als Tasso, 
on-loochenbaar, die wereld, en daarmede zijn eigen 
innerlijk, niet erkent. Dan zegt hij inderdaad dat 
Tasso - waanzinnig, neen aan de grens van de 
waanzin is.
Daarom is Goethe's gedicht zoo bloeiend van taal, 
zijn drama zoo gesloten van boutiw-, omdat het een 
volgroeidheid is die nog de adem van het groeien 
draagt. Het is vervuld en het is hoopvol. Het is kunst, 
en h.et is werkelijkheid zooals nauwelijks een van 
zijn werken. Zijn geest zweefde op die grens van zeker-
heid en onzekerheid, van bevestiging en ontkenning, 
van vreugde en weemoed, waarin de waarheid van 
ons leven ligt. Geen werk van hem is daarom tegelijk 
zoo stellig en zoo weinig dogmatisch. Voor geen enkel 
kunnen wij zoo nauwkeurig zien wat hij bedoelde 
en moeten we ons toch zoo in aeht nemen dat de 
scherpte van onze omschrijving niet to kort doet aan 
zijn vaagheid. Het is een blij gedicht en toch in niet 
mindere mate een aangrijpend. Het heeft de bezon-
nenheid van het drama, zijn bouw, zijn verdeeling, 
zijn spanning, zijn voorbereiding en zijn climax, 
en tevens de voile onbelemmerde dracht van de 
lyrische uitstorting. Het is zichtbaar en het is
dadelijk.
GOETHE'S TASSO	153 
VIII
Zonder het to vergelijken met drama's uit vroegere 
eeuwen kan men zeggen dat Tasso in de dramatische 
literatuur van de nieuwere tijd als een voorbeeld 
staat, gelijk aan deze en toch ongelijk, een back 
waarnaar de latere zich to richten heeft; men kan aan 
een werk als dit geen hooger lof geven dan dat het 
is wat het zijn moest. Een groote, leven en wereld 
omspannende opvatting, een vormgeving even wer-
kelijk als sober, een gedachtengang even onbelem-
merd in zijn volledigheid als in zijn begrenzing, een 
rust die nooit zwakheid wordt en een kracht die 
zich nooit to buiten gaat, -. dit alles tezamen het 
gevoel nalatend dat alles gezegd is: deze zijn de 
eigenschappen waaraan het herkend wordt. Wat het 
overigens inhoudt, doet niets ertoe. Of het grieksch 
of engelsch, hollandsch, fransch of duitsch is, wat 
maakt het uit tegenov er het schouwspel dat een 
mensch gestegen is tot deze volkomenheid.
Wil men het drama Tasso als een standbeeld zien, 
dan kan men zeggen dat Goethe de schoone vorm 
ervan in Italie gevonden heeft, en dat die met leven 
to vullen zijn droom is geweest.
1916.
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
I

HET GRONDPLAN

Goethe, natuurvorscher en dichter, gehuwd en 
door honderd betrekkingen gebonden aan een be-
paalde konstellatie van menschen en toestanden, 
heeft de hartstocht erkend onder het beeld van die 
geheimzinnige aantrekkingskracht die sommige stof-
fen op elkaar uitoefenen en die hen dringt bestaande 
verbindingen op to geven en een nieuwe met elkander 
aan to gaan.
Hij ziet derhalve de hartstocht als onontkoom-
baar aan zoodra twee zulke tot keus verwante 
wezens elkander in gunstige omstandigheden naderen, 
en zij moeten zich met elkaar vereenigen tenzij 
ze in zichzelf of in hun omgeving een weerstand 
vinden groot genoeg om hun vereeniging to ver-
hinderen.
De hartstocht dus in dit karakter van noodlottige 
en niets ontziende natuurkracht, van nu eenmaal 
ingeboren keurverwantschap, en de weerstand die 
het tot stand komen van de nieuwe verbinding 
beletten wil, zijn de twee machten wier working 
en tegenwerking hij zich wenscht voortestellen.
Hij deed dit in de Loon die hem op aanstonds 
zestigjarige leeftijd hoe langer hoe meer eigen word:
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 155
die van het hoogere onderricht. De vorm evenwel 
waarin hij het deed was die van het verhaal.

II
EDLTARD

Hoofdpersonen, als eigenlijke dragers van de 
hartstocht, zijn Ottilie en Eduard. De laatste ge-
trouwd met Charlotte. Maar zooals de seheikundi-
gen, wanneer zij twee stoffen willen scheiden ten 
einde een van hen met een derde to verbinden, 
een vierde plegen in to voeren, die dan met de in 
den steek gelatene zich zal kunnen vereenigen, zoo 
voegde Goethe aan zijn personen een vierde toe, 
die hij Der Hauptmann - wij zouden zeggen De 
kaptein - noemde, en die bestemd was in inniger 
verhouding tot Charlotte to treden.
Doze verhouding nochtans blijft episode; die wel 
het lot van de hoofdpersonen helpt meebepalen, 
maar tegenover de werkingen die zij zelf op elkaar 
uitoefenen onbelangrijk is.
Ottilie en Eduard zijn het daarom aan wie de 
verhaler zijn meeste zorg besteedt. De laatste is 
een beminnelijke, beschaafde man van middelbare 
leeftijd, niet van diepe ontwikkeling of stork van 
karakter, maar van kind of gewend zich in alles 
toe to geven en hardnekkig in het volgen van zijn 
neigingen. Do eerste is een jong meisje, volkomen 
innerlijk, voorbestemd tot liefhebben, dienen, zelf-
vergeten.
De liefde, zooals Goethe haar door doze personen 
toonen wil, is een natuurkracht. Zij werkt als 
zoodanig demonisch, dat wil zeggen, zonder re-
156 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
kening to houden met zedelijke of verstandelijke 
overwegingen. Een karakter als dat van Eduard 
is juist wat ze daartoe noodig heeft.
Eduard heeft in zijn jonge jaren, hoewel hij en 
Charlotte elkaar genegen waren, op aandrang van 
zijn ouders een niet-jonge, rijke vrouw getrouwd. 
Toen zij na een kort huwelijk stierf, reisde hij ; 
totdat de lust bij hem opkwam, Charlotte, inmiddels 
weduwe met een bijna volwassen dochter, terug to 
zien. Bij de ontmoeting had hij, in het gevoel nu 
toch nog aan zijn jeugdwensch to kunnen voldoen, 
ook wel eenigszins romantisch-ridderlijk aangelegd, 
enkel oogen voor haar, en niet voor haar nichtje 
Ottilie die ze opzettelijk bij zich gehouden had, 
en op wie de kaptein, ingevolge haar verzoek, 
Eduard's aandacht vestigde.
Het huwelijk had plaats, en wij vinden Eduard 
bezig nieuwe op oude boomen to enten en Charlotte 
de paden van het nieuwe park aan to leggen. Dadelijk 
blijkt dat hij behoefte aan gezelschap heeft. De 
kaptein, die geen passende betrekking vinden kan, 
wenschte hij bij zich to doen inwonen.
Charlotte vreest de verstoring van een leven 
dat beiden nu eenmaal begonnen zijn, en dat 
zij, met rustige vooruitziende geest, had aange-
vangen to ordenen. Zelf had zij Ottilie, die samen 
met haar eigen schitterende dochter Luciane op 
de kostschool, daar geen gelukkig leven leidt, gaarne 
in huis genomen, maar juist uit vrees voor de moge-
lijke gevolgen van een verandering had zij die 
wensch het zwijgen opgelegd. Als zij evenwel op 
Eduards aanhouden heeft toegegeven en de nieuwe 
gast zich goed schijnt aantepassen, besluit zij tot 
haar overkomst.
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 157
Al dadelijk voelt Eduard zich tot Ottilie aange-
trokken. Hij vindt haar onderhoudend, terwijl ze 
geen woord gezegd heeft. Hij volgt haar minste 
bewegingen. Hij richt zich tot haar bij het spreken, 
laat zich door haar in het book zien bij het voor-
lezen, wat hij van anderen, ook van Charlotte, 
niet lijden kan en is gevoelig voor ieder teeken van 
haar genegenheid.
Dat de dienende liefhebbende aard van het meisje 
in 't bizonder voor Eduard opengaat is ook duide-
lijk. Zij richt zich geheel naar hem, bewust en onbe-
wust, kent zijn lievelingsgewoonten, past zich aan 
bij zijn fluitspel, ontwikkelt haar handschrift naar 
het zijne.
De wederzijdsche liefde is dan ook spoedig genoeg 
uitgesproken. Het grieft Ottilie dat Charlotte en 
de kaptein over Eduard als over een wel eens lastig 
kind spreken. Zij gelooft hem gaarne als hij zegt 
dat Charlotte zijn vriend liefheeft, en geen bezwaar 
zal hebben tegen een scheiding.
Die tweede liefde is onloochenbaar. Hoewel de 
kaptein Charlotte's plan verstoorde - haar plan 
van de paden in het nieuwe park, meen ik -- neemt 
zij hem dat niet kwalijk, ziet hoe langer hoe meer 
de waarde van zijn inzicht, zijn bezonnenheid, zijn 
goed en mannelijk karakter. Het past bij het hare. 
Zij werken samen en als zij hoort, wat hij nog niet 
weet, dat hem een betrekking zal worden aangeboden 
die hen scheiden zal, staat ze als van de donder 
getroffen en beseft hoezeer de hartstocht haar al 
vermeesterd heeft. Maar in het eene daaropvolgende 
oogenblik waarin hij zich niet bedwingen kan en 
haar een kus op de lippen drukt die ze bijna beant-
woordde, blijft ze zich meester. ,Ons gevoel kunnen
158 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
we niet veranderen" zegt ze, ,maar wel onze toe-
stand." De aanstaande scheiding werd door haar 
meegedeeld en vastgesteld.
Eduard ging bet intusschen heel anders. Hij had 
toch al weinig rekening gehouden met de omstandig-
heden. Nu Charlotte, helderziend tegenover zich-
zelf geworden, in bet gevoel van haar verantwoorde-
lijkheid voor de toekomst, besloot ook hem de nood-
zakelijke grenzen weer bewust to maken, geraakte 
hij dientengevolge in een stemming van verzet, 
vervreemding en volslagen onbedachtzaamheid. Hij 
begon met Ottilie een briefwisseling, hij nam zijn 
kamerdienaar in 't vertrouwen teneinde haar een 
geschenk to koopen voor haar verjaardag, hij wilde 
haar op die dag, ook door uiterlijke teekenen, tot 
de heldin maken van bet feest dat ter gelegenheid 
van de voltooiing van een buitenhuis gegeven werd. 
Tijdens dit feest geraakte zijn waanzin tot een hoogte-
punt. Een jongen stortte van een opgeworpen dijk 
in de vijver, de kaptein begaf zich to water en 
redde hem, Charlotte sloeg voor de viering to doen 
eindigen en repte zich, gevolgd door de gasten, 
naar huis om zorg to dragen voor de drenkeling. 
Eduard dwong Ottilie to blijven en liet een vuurwerk 
dat hij in 't geheim had laten gereedmaken, to 
barer eer afsteken. Temidden van bet gesis, geknal, 
geknetter en geratel zat hij neven haar.
Toen de kaptein vertrokken was, stelde Charlotte 
voor, dat Ottilie hetzij naar de kostschool terug, 
of in bet gezin van een vriendin zou worden ge-
zonden. Eduard, in de engte gedreven en niet in staat 
iets anders to doen dan tijd to winnen, vertrok van 
huis en liet de belofte achter, dat hij geen aanslag op 
Ottilie plegen zou, zoolang zij bij Charlotte bleef.
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 159
Er woonde in de streek een gewezen dominee, 
die Mittler heette. Hij maakte er zijn work van, 
oneenigheden bij to leggen. Zijn bezoek aan Eduard 
en wat er op volgde, vult het laatste hoofdstuk van 
het eerste book van Die Wablverwandtscbaften. 
Ik laat bet bier volgen, omdat het van Eduard's toe-
stand en tegelijk van de omstandigheden waarin 
Charlotte en Ottilie bleven verkeeren, de kortste 
voorstelling geeft.
,,Dat die zonderling bedrijvige man, die we al 
hebben leeren kennen, dat Mittler, nadat hij van 
de ramp die onder doze vrienden was uitgebroken, 
bericht ontvangen had, hoewel geen van de partijen 
zijn hulp nog had ingeroepen, in dit geval geneigd 
was zijn vriendschap, zijn bekwaamheid to bewijzen
en to oefenen, kan men zich denken. Toch scheen 
het hem geraden eerst een poos of to wachten; 
want hij wist to good dat het moeilijker is beschaafde 
lieden in hun zedelijke verwikkelingen to hulp to 
komen als onbeschaafde. Hij liet hen daarom een 
tijd lang aan zich zelf over; maar ten laatste kon 
hij het niet langer uithouden en haastte zich Eduard 
op to zoeken, die hij al op 't spoor gekomen was.
,,Zijn weg voerde hem naar een aangenaam dal, 
waar een lieflijk groene boomrijke weide door bet 
overvloedige water van een stroomende beek nu 
doorslingerd dan doorruischt word. Op de zachte 
hellingen strekten zich vruchtbare akkers en wel-
gevulde boomgaarden uit. De dorpen lagen er niet to 
dicht op elkander: het heele landschap had een 
vreedzaam voorkomen en de afzonderlijke gedeelten 
schenen, zoo niet tot schilderen, dan toch tot wonen 
bizonder aanlokkelijk.
,, Een welverzorgde plaats, met een net en be-
160 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
scheiden woonhuis, door een twin omgeven, viel 
hem eindelijk in het oog. Hij vermoedde dat hier 
Eduard's tegenwoordig verblijf zou zijn; en hij ver-
giste zich niet.
,,Van doze eenzame vriend kunnen we zooveel 
zeggen dat hij zich in stilte aan het gevoel van zijn 
hartstocht geheel overliet en daarbij velerlei plannen 
maakte, velerlei verwachtingen koesterde. Hij moest 
zich bekennen dat hij Ottilie hier wou zien, dat hij 
ze hierheen voeren, hierheen lokken wou, en wat 
hij nog meer geoorloofds en ongeoorloofds zich niet
verbood to denken. Dan dwaalde zijn verbeelding 
door alle mogelijkheden. Zoo hij haar hier niet 
bezitten, niet rechtmatig bezitten kon, zou hij haar 
het eigendom van het landgoed verschrijven. Daar 
zou zij stil voor zichzelf, onafhankelijk leven; zij 
zou gelukkig zijn, en - wanneer zijn verbeelding 
hem nog verder voerde in zelf-kwelling - misschien 
met een ander gelukkig zijn.
„Zoo gingen zijn dagen voorbij in een eeuwig 
zweven tusschen hoop en smart, tusschen tranen 
en opgewektheid, tusschen voornemens, toebereid-
selen en wanhoop. Mittler to zien verraste hem niet. 
Zijn komst had hij al lang verwacht, en hij was hem 
zelfs niet onwelkom. Verwachtte hij hem als door 
Charlotte gezonden, dan hield hij reeds allerlei 
verontschuldigingen, uitstel en ten slotte meer be-
slissende voorstellen gereed; hoopte hij echter iets 
to vernemen van Ottilie, dan was Mittler hem zoo 
lief als een hemelbode.
,,Verdrietelijk derhalve en ontstemd was Eduard, 
toen hij vernam dat Mittler niet van ginds kwam, 
maar uit eigen aandrift. Zijn hart sloot zich toe,
en het gesprek vlotte eerst niet. Maar Mittler wist
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 161
to goed dat een door liefde vervuld en ingenomen 
gemoed een dringende behoefte heeft zich to uiten 
en hetgeen erin omgaat voor een vriend uit to storten. 
Hij nam er daarom genoegen mee, na eenig heen 
en weer praten, voor ditmaal uit zijn rol to vallen 
en in plaats van voor bemiddelaar voor vertrouwde 
to spelen.
„ Toen hij vervolgens Eduard vriendelijk berispte 
wegens zijn eenzaam leven, gaf deze ten antwoord: 
0, ik zou niet weten hoe ik mijn tijd aangenamerr 
moest doorbrengen! Altijd ben ik met haar bezig, 
altijd in haar nabijheid. Ik heb het onschatbare 
voordeel mij to kunnen denken waar Ottilie zich 
bevindt, waar ze gaat, waar ze staat, waar ze uit-
rust. Ik zie haar v66r me doen en handelen als 
gewoonlijk, werken en voornemen, weliswaar altijd 
dat wat mij het meest genoegen doet. Daarbij echter 
blijft het niet: want hoe kan ik ver van haar gelukkig 
zijn! Nu zin ik in mijn verbeelding uit, wat Ottilie 
doen kan om in mijn buurt to komen. Ik schrijf lieve 
vertrouwelijke brieven van haar aan mij ; ik antwoord 
haar en bewaar de bladen bij elkander. Ik heb be-
loofd niets tegen haar to ondernemen, en dat zal 
ik houden. Maar wat hindert haar zich naar mij to 
wenden ? Is Charlotte misschien zoo wreed geweest, 
belofte en eed van haar to eischen dat zij mij niet 
schrijven, mij geen boodschap zenden zal? Het is 
natuurlijk, het is waarschijnlijk, en Loch vind ik 
het ongehoord, onverdragelijk. Als zij mij lief heeft, 
zooals ik geloof, zooals ik weet, waarom besluit ze dan 
niet, waarom waagt ze dan niet, to vluchten en zich 
in mijn armen to werpen ? Zij moest dat, denk ik 
vaak, zij kon dat. Als ik beweging hoorr in de voor-
zaal, zie ik naar de deur. Zij zal binnen komen!
Verwey, Proza VI	11
162 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
denk ik, hoop ik. Ach! en daar het mogelijke onmoge-
Iijk is, verbeeld ik me dat hot onmogelijke mogelijk 
zal worden. 's Nachts als ik wakker word, de lamp 
een bevende schijn door de kamer werpt, moest haar 
gestalte, haar geest, een gevoelsbesef van haar 
voorbijzweven, nadertreden, mij aanvatten, een 
oogenblik maar, zoodat ik een soort van verzekering 
verkrege dat zij aan mij denkt, dat zij mij behoort.
,,Een vreugd maar blijft me nog. Toen ik bij haar 
was, droomde ik nooit van haar; maar nu in de 
verte zijn we in droomen tezamen, en vreemd genoeg, 
sedert ik andere beminnelijke menschen hier in 
de buurt heb leeren kennen, nu eerst verschijnt 
haar wezen me in de droom alsoff ze zeggen wou: 
zie maar om u, go vindt toch niets schooners en 
lievers als mij. En zoo mengt zich haar persoon 
in iedere van mijn droomen. Alles wat mij met haar 
overkomen is schuift zich over en door elkander. 
Dan weer onderteekenen we een kontrakt; daar is 
haar hand en de mijne, haar naam en de mijne; 
beide verwisschen elkander, beide omwinden el-
kander. Ook niet zonder smart zijn deze heerlijke 
begoochelingen van de verbeelding. Dikwijls doet 
ze iets dat de reine idee die ik van haar heb, be-
leedigt; dan voel ik eerst hoezeer ik haar liefheb, 
doordat ik boven alle beschrijving beangst ben. 
Dikwijls plaagt ze me, heel en al tegen haar natuur, 
en pijnigt me; maar dadelijk verandert haar uit-
drukking, haar schoone, ronde, hemelsche gezichtje 
verlengt zich : het is een andere. Maar toch ben ik 
gekweld, onbevredigd en uitgeput.
,,Glimlach niet, lieve Mittler, of glimlach maar! 
0, ik schaam me niet voor deze aanhankelijkheid, 
doze, zoo ge wilt, dwaze razende genegenheid.
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 163
Neen, ik heb nog nooit liefgehad; nu weet ik eerst 
wat dat zeggen wil. Tot nu toe was alles in mijn 
leven maar voorspel, maar afwachting, maar tijdver-
drijf, maar tijdverkwisting, tot ik haar leerde kennen, 
tot ik haar liefhad, en geheel en eigenlijk liefhad. 
Men heeft mij, niet juist in 't gezicht , maar toch 
achter mijn rug, wel verweten, dat ik knoei, dat 
ik in de meeste dingen een stumper ben. Het zij zoo, 
maar ik had dat nog niet gevonden waarin ik een 
meester kan zijn. Ik wil diegene zien die mij over-
treft in het talent van bet liefhebben.
Wel is bet een jammerlijk, een smarten- en tranen-
rijk; maar ik vind het mij zoo natuurlijk, zoo eigen, 
dat ik het bezwaarlijk ooit weer zal opgeven.
,,Door deze levendige hartgrondige ontboezeming 
voelde zich Eduard wel opgelucht, maar tegelijk ook 
was hem iedere afzonderlijke trek van zijn wonder-
lijke toestand zoo duidelijk opeens voor oogen ge-
treden, dat hij, door de pijnlijke tegenstrijdigheid 
overweldigd, in tranen uitbrak, die to rijkelijker 
vloeiden daar zijn hart, door zich meetedeelen, week 
geworden was.
„Mittler, die zijn haastige acrd, zijn onverbiddelijk 
verstand to minder kon verloochenen nu hij zich 
door deze smartelijke uitbarsting van Eduard's 
hartstocht ver van bet doe]. van zijn reis zag weg-
gerukt, uitte onomwonden zijn afkeuring. Eduard - 
luidde het - moest zich goedhouden, moest 
bedenken wat hij zijn waardigheid als man schuldig 
was, moest niet vergeten dat het de mensch tot 
de grootste eer strekt als hij zich in 't ongeluk to 
beheerschen, de smart met gelijkmoedigheid en 
kalmte to dragen weet, om hooggeschat, geeerd, 
en als voorbeeld gesteld to worden.
164 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCIIAFTEN
,,Geprikkeld, doordrongen door de pijnlijkste aan-
doeningen, als Eduard was, moesten deze woorden 
hem hol en leeg lijken. De gelukkige, de tevredene 
heeft goed spreken, stoof hij op; maar schamen 
zou hij zich als hij inzag hoe onuitstaanbaar hij 
wordt voor de lijdende. Een oneindig geduld moet 
er zijn, een oneindige smart wil de in tevredenheid 
verstarde niet toegeven. Er zijn gevallen, ja zeker, 
die zijn er! waarin iedere troost laaghartig en wan-
hoop plicht is. Een edele Griek, die helden ver-
staat to schilderen, versmaadt toch geenszins hen 
to laten weenen als ze smart lijden. Zelfs in het 
spreekwoord zegt hij : tranenrijke mannen zijn goed. 
Laat ieder van mij weggaan die droop van hart, 
droog van oogen is! lk vervloek de gelukkigen, 
voor wie de ongelukkige enkel een schouwspel is. 
In de gruwelijkste toestand van lichaams- en geestes-
nood moet die zich edel bewegen om zeker to blijven 
van hun bijval, en, opdat zij hem in zijn dood nog 
toejuichen, als een zwaardspeler met fatsoen voor 
hun oogen omkomen. Lieve Mittler, ik dank u voor 
uw bezoek; maar ge zoudt mij een groote vriendschap 
bewijzen als ge nu de tuin, de streek bekeekt. We 
zien elkaar weer. Ik zal mijn best doen rustiger en 
u meer gelijk to zijn.
.,Mittler wilde liever inbinden, dan een gesprek 
afbreken dat hij niet zoo licht meer zou kunnen 
aanknoopen. Ook Eduard had er niets op tegen het 
voorttezetten, daar het toch zijn doel al nader 
kwam.
,,Weliswaar, zei Eduard, leidt het heen en weer 
denken, het heen en weer spreken, tot niets; maar 
al sprekende ben ik mezelf eerst bewust geworden,
heb ik eerst beslist gevoeld waartoe ik besluiten wil,
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 165
waartoe ik besloten ben. Ik zie mijn tegenwoordig, 
mijn toekomstig leven voor me; to kiezen heb ik 
slechts tusschen genot en ellende. Bewerk gij, 
beste Mittler, een scheiding, die zoo noodig is, die 
al heeft plaats gehad; bezorg me Charlotte's toe-
toestemming. Ik wil niet verder uiteenzetten 
waarom ik geloof dat ze to verkrijgen is, ga been, 
mijn vriend, geef ons allen onze rust, ons geluk 
weerom !
„ Mittler aarzelde. Eduard ging voort: Mijn lot 
en dat van Ottilie zijn niet to scheiden, en wij zullen 
niet to gronde gaan. Zie eens dit glas! Onze naam-
letters zijn erin gesneden. Een vroolijk jubelende 
wierp bet in de lucht, op de rotsgrond zou bet in 
stukken springen, maar bet werd opgevangen. Tegen 
hooge prijs heb ik bet terug gekocht, en ik drink er 
nu dagelijks uit om me dagelijks to overtuigen dat 
alle betrekkingen onverwoestbaar zijn die het nood-
lot besloten heeft.
,,0 wee mij, riep Mittler, wat moet ik met mijn 
vrienden niet een geduld hebben! Nu krijg ik nog 
zelfs to doen met bet bijgeloof, dat me als bet scha-
delijkste wat bij menschen zijn intrek kan nemen, 
gehaat blijft. Wij spelen met voorspellingen, voor-
gevoelens en droomen en maken daardoor bet 
dagelijksch leven gewichtig. Maar als bet leven zelf 
gewichtig wordt, als alles om ons beweegt en woelt, 
dan wordt bet onweer door die spoken nog maar 
verschrikkelijker.
,,Laat in deze onzekerheid van ons leven, riep 
Eduard, tusschen dit hopen en vreezen, bet hulp-
behoevende hart Loch maar een soort van leid-ster, 
waar bet naar op kan zien, al kan bet er niet naar 
sturen.
166 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
„ Ik kon erin berusten, antwoordde Mittler, als 
daarbij dan maar met eenige konsekwentie werd 
to werk gegaan; maar ik heb altijd gemerkt dat op 
de waarschuwende teekens niemand let; alleen op 
de vleiende en belovende richt zich de opmerkzaam-
heid en voor die alleen is het geloof levend.
,,Daar zich nu Mittler zelfs in dat donkere gebied 
gevoerd zag, waarin hij zich steeds minder op zijn 
gemak voelde hoe langer hij er vertoefde, nam hij 
de dringende wensch van Eduard, die wou dat hij 
naar Charlotte ging, wat gewilliger op, want wat 
zou hij in dit oogenblik nog tegen Eduard aan-
voeren ? Tijd winnen, nagaan hoe het met de vrouwen 
stond, dat was het wat hem zelfs volgens zijn eigen 
beginselen nu nog to doen bleef.
,,Hij haastte zich naar Charlotte die hij als naar 
gewoonte opgeruimd en rustig vond. Zij vertelde 
hem gaarne alles wat was voorgevallen, want uit 
Eduards spreken kon hij alleen de uitwerking op-
maken. Hij van zijn kant polste voorziehtig, kon 
het evenwel niet over zich verkrijgen het woord 
scheiding, al was het maar in 't voorbijgaan uitte-
spreken. Hoe verwonderd, verbaasd, en bij zijn 
denkwijze verheugd was hij daarom, toen Char-
lotte hem na zoo veel bedroevends eindelijk zei: 
Ik moet gelooven, ik moet hopen, dat alles weer 
in orde, dat Eduard weer bij me komt. Hoe kan het 
ook anders, daar ge me in blijde verwachting vindt.
,,Versta ik u goed? riep Mittler uit. - Volkomen, 
antwoordde Charlotte. - Duizendmaal gezegend 
zij deze tijding, riep hij, de handen in elkaar slaand. 
Ik ken de kracht van dit argument op een manne-
hart. Hoeveel huwelijken heb ik daardoor bespoedigd, 
bevestigd, hersteld gezien! Meer dan duizend woorden
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 167
werkt zulk een blijde verwachting, die waarlijk 
de blijdste verwachting is die we bezitten kunnen. 
Maar, ging hij voort, wat mij betreft, zou er alle 
reden zijn voor teleurstelling. In dit geval, zie ik 
wel, wordt mijn eigenliefde niet gestreeld. Bij u 
kan mijn werkzaamheid geen dank verdienen. Ik 
kom me voor als die arts, mijn vriend, wien iedere 
behandeling gelukte die hij om Godswil aan armen 
deed, maar die zelden een rijke genezen kon die 
hem goed betalen wou. Gelukkig volgt hier de 
genezing vanzelf, terwijl mijn moeite en toespraak 
vruchteloos zouden gebleven zijn.
,,Charlotte verlangde nu dat hij de boodschap 
aan Eduard brengen zou, een brief van haar mee-
nemen, en zien wat to doen, wat to herstellen viel. 
Maar dat wou hij niet. Alles is al gedaan, riep hij. 
Schrijf uw brief! Tedere bode is zoo goed als ik, 
mijn schreden moet ik richten naar waar ik noodiger 
ben. Ik kom weer als ik u geluk kan wenschen, 
ik kom bij de doop.
,,Charlotte was ditmaal, zooals reeds meer, onte-
vreden met Mittler. Zijn voortvarendheid bewerkte 
veel goeds, maar zijn overhaasting was schuld aan 
menige mislukking. Niemand was afhankelijker dan 
hij van plotseling opgevatte meeningen.
,,Charlotte's bode kwam bij Eduard, die hem 
niet zonder schrik ontving. De brief kon even goed 
Ja als Neen luiden. Hij dorst hem lang niet open 
maken, en hoe getroffen stond hij bij de lezing, 
hoe versteend bij de volgende plaats, waarmee het 
schrij ven eindigde.
„ „Herinner u die nachtelijke uren toen ge uw 
vrouw avontuurlijk als minnaar bezocht, haar on-
wederstaanbaar tot u trokt, haar als een beminde,
168 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
als een bruid in de armen sloot. Laat ons in deze 
vreemde toevalligheid een schikking van de hemel 
vereeren, die voor een nieuwe band van onze ver-
houding gezorgd heeft in het oogenblik nu het 
geluk van ons leven dreigt uiteen to vallen en to 
verdwijnen."
,, Wat van dit tij dstip of in de ziel van Eduard 
omging, ware moeielijk to sch.ilderen. In zulk een 
verwarring komen eindelijk oude gewoonten, oude 
neigingen weder naar voren, om de tijd to dooden 
of de duur van het leven to vullen. Jacht en oorlog 
zijn zulk een voor de edelman naastbij liggende uitred-
ding. Eduard snakte naar de uitwendige gevaren om 
ze tegen de inwendige op to wegen. Hij smachtte naar 
zijn ondergang, omdat het bestaan hem ondragelijk 
dreigde to worden; ja, het was hem een troost to 
denken, dat hij niet meer wezen zou en juist daar-
door zijn vrienden gelukkig kon maken. Niemand 
legde zijn wil iets in den weg, daar hij zijn besluit 
geheim hield. In alien vorm stelde hij zijn testament 
op : het was hem een zoete aandoening, Ottilie het 
landgoed to kunnen vermaken. Voor Charlotte, 
voor het ongeborene, voor de kaptein, voor zijn 
bedienden, was gezorgd. De juist uitgebroken oorlog 
begunstigde zijn voornemen. Halfheden van het 
legerbestuur hadden hem in zijn jeugd veel last 
gegeven; hij had dientengevolge de dienst verlaten: 
nu was het hem een heerlijke gewaarwording met 
een veldheer uittetrekken van wie hij zich zeggen 
kon: onder zijn aanvoering is de dood waarschijnlijk 
en de overwinning gewis."
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 169 
III

OTTILIE
Wat Goethe met Ottilie voor had, blijkt eerst 
uit het tweede boek. Hoewel een vervolg op het 
eerste, is dit zoozeer een geheel dat het zijn eigen 
afzonderlijke kompositie heeft en men al het vorige 
als een inleiding ertoe beschouwen kan. Men zou 
het kunnen noemen: Ottilie's heiliging.
Deze vrouwelijke hoofdpersoon is, evenals Eduard, 
drager van hartstocht. Drager wil, bij hem als bij 
haar zeggen: geleider, omdat de hartstocht als een 
natuurkracht beschouwd wordt. Die kracht, de-
zelfde die stoffen verbindt, verbindt ook mensehen. 
En onfeilbaarder naarmate zij geschikter zijn om 
haar door to laten. Wij zagen dat Eduard, beminne-
lijk, weinig diep, niet sterk van karakter, gewend 
zich toe to geven en hardnekkig in het volgen van 
zijn neigingen, daartoe gunstig was aangelegd. Maar 
veel dadelijker nog dan hij voor liefde toegankelijk, 
is Ottilie; en bovendien - Doch dat allerbelangrijkste 
wat ze meer is, bespreken we straks afzonderlijk.
De eerste trek die we aan haar erkennen is deze: 
dat zij de wereld niet een willekeurig middelpunt 
geven kan. De naleve mensch geeft aan de wereld 
zichzelf, zijn eigen fyzische persoon, als middel-
punt. Ottilie kan dat niet. Het wordt ons nadrukke-
lijk to verstaan gegeven: zij heeft een gebrek aan 
fyzische zelfbekrachtiging. Zij eet weinig. Zij kleedt 
zich sober. De indrukken verwarren haar, en een 
tergende hoofdpijn aan de linkerzijde is het symptoom 
van een doffe gevoeligheid en van een onvermogen 
zich tegenover de middelpuntvliedende wereld to
170 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
handhaven. Zij is niet in staat de verspreide kundig-
heden die men haar wil bijbrengen, om hunzelfs 
wi.l to onthouden. Ook niet ze door een vlugge, zij 
't ook onjuiste en tijdelijke veralgemeening saam 
to binden. Zij begrijpt alleen wat tot haar gemoed, 
tot haar gevoel van aanhankelijkheid, van liefde 
een betrekking heeft, en alleen in het verband dat 
haar dan het ware blijkt. Zij kan ook haar onver-
mogen niet door woorden uiten. Wanneer men iets 
van haar veriangt dat zij onmogelijk kan toegeven, 
vouwt zij de handen, heft ze voor de borst, en ziet 
haar pijniger smeekend aan.
Een natuur dus die alleen zichzelf is wanneer 
een kern van liefde in haar gestalte krijgt, en buiten 
haar zichtbaar wordt, en ze van deze uit, de wereld 
kan ordenen.
Haar natuurlijke toestand, was in zelfvergeten 
iets doen voor anderen. Zij knelt voor Charlotte. 
Haar eerste beweging als iemand iets vallen laat, 
is het op to rapen. Zij denkt dan aan Karel I, die 
voor zijn rechters staande zich bukken moest toen 
hem het gouden knopje van zijn stok ontglipte. 
Zooals zij op de kostschool alles begreep wat een 
liefhebbend hulpleeraar haar bijbracht, hoewel zij 
het ook daar niet op het examen tot haar voordeel 
kon doen uitschijnen, zoo ziet zij in Charlotte's 
huishouding dadelijk alles in, en onbewust onmidde-
lijk rondom Eduard als mid.delpunt. Zij is dan een 
onafgebroken reeks van bevallige bewegingen.
Zoo gezien is zij tot nets anders voorbestemd dan 
tot minnares van Eduard, gelijk Eduard, zooals 
we zagen, zich niets dan haar minnaar voelde.
Doch nu ontdekt Goethe aan haar - wat hij aan 
Eduard niet deed - een dieper geheim.
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 171
Wanneer de natuur door een mensch haar aan-
trekkingskracht uitoefent zal de verliefde, wanneer 
zij niet geheel in het lichaam bevangen is, wel in 
de minnaar het beeld en de vertegenwoordiger 
van de natuur zien, maar tevens in of nevens hem 
de natuur-zelf erkennen die zijn goddelijke oorsprong 
is.
Goethe duidt aan dat Ottilie met de natuur in 
een onmiddelijke en geheimzinnige gemeensehap 
staat. Hij doet dat door het verhaal van haar onbe-
wuste gevoeligheid voor de aanwezigheid van be-
paalde geologische en mineralogische formaties: 
onverklaarbare gevoelens, het optreden van de 
hoofdpijn aan de linkerzijde, en de slingerbewegingen 
als zij een draad met aan 't uiteinde een metalen 
voorwerp boven andere dergelijke houdt. Zij heeft 
de aanleg van een medium en ervaart toestanden 
van schijnslaap.
Op een andere plaats zegt hij : Ottilie was geheel 
gevuld door Eduard en door de godheid die alles 
doordringt.
Van dit oogenblik aan is Ottilie dus niet enkel, 
zooals Eduard, de door de natuur tot liefde oor 
een mensch bezetene, maar zij erkent die natuur, 
met wie ze in geheimnisvolle gemeenschap leeft, 
als de godheid waarvan ze afhankelijk is.
Maar de mensch is beperkt en kenbaar, de natuur 
oneindig en ondoorgrondelijk. In het bepalen van 
ons lot kan dus de mensch veel, maar nooit alles zijn. 
In laatste aanleg is dezelfde natuur die in de 
menschen liefde is, ook het noodlot dat langs onbe-
grijpelijke wegen naar zijn eigen doel streeft, dat 
daartoe middelen gebruikt die wij niet verwacht 
hebben, dat ons als schuld aanrekent wat we on-
172 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
wetend tegen zijn onbekende bedoeling misdaan 
hebben, de liefde zelfs die hij in ons geschapen 
heeft, die ons uit een baan trok waartoe we nooit 
meer kunnen terugkeeren, ons bond aan een ander, 
met wie we ons niet zullen vereenigen omdat zij, 
de natuur, als noodlot, die vereeniging niet wil.
Hier ontmoeten we dus de twee machten van 
Goethe's grondplan: de aantrekkingskracht en de 
weerstand, dat wil zeggen de Liefde en het Noodlot, 
en beide als Natuur, en beide in Ottilie.
Wie zich aan de liefde overgeeft is Minnaar, wie 
ziende de wil van het noodlot doet is Heilige.
Het tweede boek, zei ik, is het verhaal van Otti-
lie's heiliging.
Het begint met drie hoofdstukken die onze aan-
dacht bepalen bij de kerk en de kapel waarin ze 
als wonderwerkende heilige zal worden bijgezet. 
Tusschen dat begin en dat einde voltrekt zich haar 
ontwikkeling.
Toen Eduard, zonder afseheid van haar to nemen 
vertrokken was, toen zij hem had zien wegrijden 
zonder to weten waarheen, toen Charlotte over alles 
sprak, alleen niet over haar echtgenoot, toen de 
tafel gedekt was alvorens zijzelf het doen kon, en 
slechts voor twee, toen was ze nadenkend en bezorgd 
geworden, maar troostte zich met de gedachte dat 
Eduard misschien enkel zijn vriend een eindweegs 
vergezelde. Maar toen tegen Charlotte's bedoeling 
Eduards reiswagen onder het venster en zijn be-
diende met een schijnboodschap in de kamer kwam 
- een bedekte en mislukte poging om een oogen-
blik met Ottilie alleen to spreken - begreep zij dat 
Eduard voor lang was weggegaan, maar minder 
dan ooit wat de reden was.
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 173
,,Wij vermogen niet" - zegt Goethe - „haar 
smart, haar tranen to schilderen, zjj leed onbeschrijfe-
lijk. Zij bad enkel God dat hij haar over deze dag 
maar been zou helpen; zij kwam de dag en de nacht 
door en toen ze zich terugvond geloofde ze een 
and.er mensch to zijn.
,,Ze was niet kalm geworden, ze berustte niet, 
maar ze was, na zulk een verlies, nog in bet leven 
en ze had nog meer to vreezen. Haar naaste zorg, 
nadat haar bewustzijn terugkeerde, was dadelijk: 
dat zij nu ook, evenals de mannen, zou worden 
verwijderd. Zij vermoedde niets van Eduards be-
dreiging, waardoor bet verblijf bij Charlotte haar 
verzekerd was; bet gedrag van Charlotte zelf evenwel 
was geruststellend. Deze zocht bet goede kind aan 
bet werk to houden en liet haar maar zelden, maar 
ongaarne, alleen; en hoewel zij wel wist dat men 
met woorden niet veel tegen een wezenlijke hartstocht 
kan uitwerken, kende ze toch de macht van de 
bezonnenheid, van bet bewustzijn, en bracht daarom 
velerlei tusschen zich en Ottilie ter sprake."
Toen ze in bet gesprek ook, als een bekende en 
besloten zaak, een aanstaand huwelijk van de kaptein 
noemde, trof dit Ottilie omdat daardoor alles een 
ander voorkomen kreeg dan zij na Eduards ver-
zekeringen meende. Haar opmerkzaamheid op iedere 
van Charlotte's woorden en handelingen werd grooter. 
,,Ottilie was wakker, scherpzinnig, argwanend ge-
worden, zonder bet to weten."
,,Een eigenlijke open overeenstemming met Char-
lotte kon ook moeielijk meer tot stand komen. 
De toestand van de twee vrouwen was to verschil-
lend. Als alles bij bet oude bleef, als men in bet 
spoor van de wettige leven terugkeerde, won Char-
174 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
lotte aan geluk voor het heden, en aan helder uit-
zich in de toekomst; Ottilie daarentegen verloor 
alles, men kan wel zeggen alles; want leven en 
vreugde had zij pas in Eduard gevonden, en in de 
huidige toestand voelde ze een oneindige leegte, 
zooals zij zich vroeger nauwelijks had kunnen voor-
stellen. Want een hart dat zoekt, voelt wel dat het 
iets mist; een hart dat verloren heeft voelt dat het 
ontbeert. Verlangen verandert in mismoedigheid 
en ongeduld en een vrouwelijk gemoed, gewend 
aan wachten en afwachten, zou dan uit zijn kring 
willen treden, werkzaam worden, ondernemen en 
zelf voor zijn geluk iets doen.
,,Ottilie had van Eduard geen afstand gedaan. 
Hoe kon ze het ook, ofschoon Charlotte, wijs genoeg, 
tegen haar eigen overtuiging als vaststaand deed 
voorkomen dat een rustige vriendschappelijke ver-
houding tusschen haar man en Ottilie mogelijk was. 
Maar hoe dikwijls lag deze 's nachts, als ze haar 
kamer gesloten had, op de knieen voor het kost-
bare koffertje, Eduards verjaargeschenk, en bekeek 
de schoone stoffen en sieraden waarv an zij nog niets 
gebruikt, niets versneden, niets vervaardigd had. 
Hoe dikwijls snelde ze met zonsopgang het huis uit, 
waarin zij eerst haar gelukzaligheid gevonden had, 
naar buiten, de streek in, die zij anders niet to 
zoeken placht. Ook op het land kon ze niet blijven. 
Ze sprong in de boot en roeide tot midden in het 
meer: daar haalde ze een reisbeschrijving to voor-
schijn, liet zich door de bewogen golven schommelen, 
las, droomde zich in den vreemde, en altijd vond 
ze daar haar vriend; aan zijn hart was zij altijd 
nabij gebleven, hij aan het hare."
Zoo leefde ze totdat na Mittler's bezoek en de
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 175
terugkomst van de aan Eduard afgezonden bode, 
ook haar het geheim van Charlotte bekend werd. 
,,Geschokt, evenals Eduard, en meer nog, trok ze 
zich in zichzelf terug. Zij had verder niets to zeggen. 
Hopen kon ze niet en wensehen mocht ze niet."
Dit alles was aan de gebeurtenissen die de inhoud 
van het tweede boek vormen, voorafgegaan. Aller-
eerst ontmoeten ons daar de werkzaamheden aan 
kerk en kerkhof. Gedachten uit Ottilie's dagboek 
worden ons voorgelegd, en de eerste luidt: .Fens 
naast hen to zullen rusten die men liefheeft is de 
aangenaamste voorstelling die de mensch hebben 
kan wanneer hij verder denkt dan dit leven. Tot 
de zijnen verzameld to worden is zulk een hartelijke 
uitdrukking." Haarzelf vinden wij daarop bezig, 
samen met de jonge architekt, die door de kaptein 
tot het voltooien van de nieuwe aanleg geroepen was, 
een kleine zijkapel to beschilderen die hij in het 
oude gebouw had blootgelegd. De jonge man is 
begonnen in haar zijn ideaal to zien, haar eigen 
gelaat scheen to glimlachen van de zoldering. Toen 
het werk gereed was had hij de kapel gesloten, in
het geheim geschilderde ruiten doen aanbrengen, 
oude koorstoelen aan de wand geplaatst. Alleen 
- zoo verzocht hij - zouden de vrouwen het 
bezichtigen. Maar door Charlotte, die wegens haar 
bevalling iedere verrassing vreesde, vooruit gezonden, 
kwam Ottilie er onvergezelschapt. Toen, zittende 
op een van de stoelen, scheen het haar ,alsof zij was 
en niet was, gewaarwerd en niet gewaarwerd, alsof 
dit alles voor haar, zij voor zichzelve verdwijnen 
ging." Tot zichzelf komend snelde ze huiswaarts. 
,,Het was de avond voor Eduards geboortedag. 
Hoe anders had zij gehoopt die to vieren: hoe had
176 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
alles voor dit feest moeten getooid zijn. Maar de 
heele herfstelijke bloemenrijkdom stond onafge-
plukt. Deze zonnebloemen wendden nog altijd hun 
gezicht naar de hemel; deze asters zagen nog altijd 
stil bescheiven voor zich, en wat ervan tot kransen 
gebonden was had alleen tot model gediend voor 
hun beschildering van een ruimte, die, wanneer 
zij niet uitsluitend een kunstenaars-gril zou blijven, 
wanneer zij ooit tot iets dienen zou, alleen voor een 
gemeenzame begraafplaats geschikt scheen." Ze 
was alleen en ze voelde het. Ze had geen hoop meer, 
ooit op Eduards' arm to leunen, aan hem een steun 
to vinden.
De beteekenis van de volgende hoofdstukken, 
waarin het wilde bezoek van Luciane, Charlotte's 
dochter, beschreven wordt, ligt hierin dat de pas 
begonnen loutering, dat wil voorloopig zeggen ver-
menschelijking, van Ottilie er volledig wordt voor-
gesteld.
Eerst dof en instinktmatig dienend, was daarna 
Eduards zichtbare tegenwoordigheid haar het mid-
den van het heelal geweest. Hij was het nu in haar 
geest, als vertegenwoordiger van de godheid, maar 
aan zijn persoon kon zij zich niet toewijden. Zij 
deed het aan de bloemen in de tuin, zij had samen-
gewerkt met de architekt, nu moest zij in een druk 
en verscheiden gezelschap, voorziend en regelend, 
optredend en terugwijkend, de persoonlijkheid ont-
plooien die ze geworden was.
Zeker bedoelde Goethe, door haar kontrast met 
Luciane die persoonlijkheid scherp to doen uitkomen. 
Maar in de schildering van dit kontrast zou de 
stralende uiterlijkheid van Charlotte's dochter to 
veel en to uitbundig lijken, als niet de ontplooiing
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 177
van Ottilie's innerlijk, aanhoudend en uitvoerig 
de aandacht trok.
Geen dwazer denkbeeld dan to meenen dat Goethe 
als tij dwinning, teneinde de duur van Charlotte's 
zwangerschap door to komen, het verhaal van dat 
bezoek verzonnen had. Maar meer dan dwaas, 
kortzichtig in de hoogste mate is het, to wanen 
dat de gedachten uit Ottilie's dagboek bij wijze van 
bladvulling zijn ingelast.
Wel moet ons die zwangerschap, als de groei 
van het Noodlot, bijblijven. Goethe zelf heeft de 
langzaamheid van die groei, die in de opzettelijke 
langzaamheid van het verhaal een verschijning 
kreeg welke door on-inzichtigen kon worden mis-
verstaan, in het begin van het tweede book opzettelijk 
aangeduid. Sprekende van Charlotte zegt hij : „met 
eerbied zien we naar een gemoed, waarin het zaad 
van een groot noodlot is uitgeworpen, dat de ont-
wikkeling van die bevruchting moot afwachten en 
noch het goede, noch het kwade, noch het gelukkige, 
noch het ongelukkige dat daaruit ontspringen zal, 
verhaasten mag en kan."
Ook vestigt hij er de aandacht op dat onder Ottilie's 
gedachten vaak die van haar omgeving voorkomen.
Maar hij zou Goethe niet geweest zijn, als hij een 
oogenblik in zijn plan - een plan waarvan hij zegt 
dat het vooruit in alien deele vaststond - was 
afgeweken van wat nu de diepe en al het gebeurende 
bindende hoofdzaak geworden was: naast de licha-
melijk-innerlijke groei van Charlotte de geestelijk-
innerlijke groei van Ottilie.
De dagboek-bladzijden zijn dan ook ongewoon 
belangrijk. Zij zijn, neven de weinige daden van 
Ottilie, haar vele overwegingen.
Verwey, Proza VI	12
178 GOETIIE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
Luciane, die niemand niet lijden mocht, omdat 
zij ernaar streefde, en er ook in slaagde, alien in 
haar dienst optenemen, was afkeerig van Ottilie. 
Haar uiterlijkheid, die leefde in lange bogen en 
nooit naar de diepte ging, haatte de innerlijkheid 
die rustte in het eigen middelpunt. Haar schittering
werd onrustig voor deze eenvoud, die stil, en toch 
altijd de schoonste bleef. Zij plaagde haar, niet uit 
boosheid van gemoed, maar uit natuurverschil. 
Zij hield haar op een afstand, omdat ze haar werking 
vreesde, zonder dat ze wist waar die uit voortkwam. 
Zij verkwistte en tirannizeerde omdat rust en groei 
en inzicht en zelfbezit haar vijandig waren.
Ottilie daarentegen ging haar stille weg en schreef 
in haar dagboek de opmerkingen die een wereld van 
gasten op haar maakte. De jonge architekt, de 
eenige met wie zij een klein geschil had, toen hij 
weigerde zijn portefeuille met teekeningen in handen 
to geven van een eerbied-looze menigte, zei tot haar: 
Het voegzame is met u geboren.
Zoo is het ook. Goethe heeft nooit schooner samen-
levingswijsheid geschreven dan die in haar dagboek.
„ Iedere nadrukkelijke uitspraak verwekt haar 
tegendeel."
,,Wat voor fouten mogen we behouden, ja zelfs 
aan ons kweeken ? Zulke die anderen eer vleien dan 
kwetsen."
,,Men kan een gezelschap alles opdringen: alleen 
niet wat voortgezette aandacht vergt."
„ Tegen groote voorrechten in anderen bestaat 
er geen redmiddel dan de liefde."
Dit zijn waarheden die men vinden kan zonder 
ze bij Goethe to lezen; maar welk een geluk is het 
ze to vinden, ze in zijn jeugd to vinden.
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 179
Toen Luciane met haar bende vertrokken was, 
wilde de architekt, die haar bij het vertoonen van 
levende beelden bebulpzaam geweest was, niet op 
zijn beurt afscheid nemen - daar het work waarvoor 
men hem geroepen had, voltooid was - alvorens 
nu ook Ottilie in zulk een beeld van zijn winding to 
hebben zien optreden. Het kerstfeest naderde en 
hij wilde het vieren door een voorstelling van de 
heilige familie, maar niet zonder dat zij er de moeder 
Gods in was, waartoe hij haar in zijn gedachten al 
lang had verheven.
Nadat Charlotte de schroom van Ottilie overwonnen 
had, greep de voorstelling werkelijk plaats. Zij was 
de hoogste verheerlijking door middel van de kunst 
die Goethe hot schoone gemoed, waarin door lijden 
de loutering begonnen was, had toegedacht. Maar 
tegelijk wenschte hij aan de sfeer van de kunst een 
andere to doen stooten, die voor hem, niet het minst 
in dit work, gelijkwaardig ermee was, namelijk die 
van de leering.
Terwijl bet beeld, eerst in schemer, nu in voile ver-
lichting to zien was, trad die hulpleeraar van de kost-
school binnen, die Ottilie, tijdens haar verblijf daar, 
zoo good begrepen, en tot wie ze zoo had opgezien.
,.Een vreemde ontroering beving haar. Hoeveel 
was er gebeurd sedert zij de stem van deze trouwe 
leeraar het laatst gehoord had! Als bij bliksemlicht 
toog de rij van haar vreugden en smarten snel aan 
haar ziel voorbij, en tevens de vraag: kunt ge hem 
alles bekennen en blootleggen ? En hoe weinig zijt 
ge waard onder deze heilige gestalte voor hem to 
verschijnen, en hoe zonderling moot het hem voor-
komen u die hij nooit dan natu.urlijk yezien hee f t, 
als masker waartenemen."
180 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
Van het levende beeld sprak hij niet. Maar toen 
men hem kerk en kapel toonde, uitte hij zich 
,,wat mij betreft, zei hij, kan mij deze nadering, 
deze vermenging van het heilige tot en met het 
zinlijke geenszins behagen, niet behagen dat men 
bizondere plaatsen wijdt, heiligt en tooit om eerst 
daar een gevoel van vroomheid to wekken en to 
onderhouden. Geen omgeving, zelfs de gemeenste 
niet, mag in ons het gevoel van het goddelijke storen, 
dat ons overalheen begeleiden en iedere plek tot 
een tempel wijden kan. Het hoogste, het voortreffe-
lijkste in menschen is vormloos, en men moet zich 
in acht nemen het anders dan tot edele daden to 
vormen."
Toen hij evenwel Ottilie's wijs van kinderen opte-
voeden onderzocht had, vond hij ,niets tot schijn 
en uiterlijkheid gedaan, maar alles gericht op het 
innerlijke en noodzakelijke."
Zijn ideaal was Ottilie to huwen en samen met haar 
de school to drijven die de bejaarde eigenares hem 
wenschte aftestaan.
Hij moest tot na de bevalling van Charlotte 
geduld hebben.
Ottilie schreef in haar dagboek: ,Een leeraar, 
die het gevoel voor een enkele goede daad, voor een 
enkel goed gedicht wekken kan, heeft meer tot 
stand gebracht dan hij die ons heele reeksen lagere 
natuurvormen naar naam en voorkomen laat uit 
het hoofd leeren: want dit laatste bevestigt ons 
alleen, wat we toch al kunnen weten, dat de mensch 
het best en uitsluitend het beeld van de godheid 
vertoont."
Aan verschillende sferen rakend, door verschil-
lende heengaande, er als het middenpunt van nit-
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 181
makend, zoo schijnt het of Goethe de ontwikkeling 
van Ottilie toonen wil.
De geboorte van Charlotte's kind onthulde schrik-
wekkend een nieuwe sfeer, waarvan de geheimen 
aanstonds bij een bezoek van twee vreemden nog 
dieper zouden raadselen.
,,Ottilie zorgde voor de huishouding, terwijl ze 
nauwelijks eraan denken mocht wat zij deed. Zij 
had zich weliswaar geheel overgegeven, zij wenschte 
voor Charlotte, voor het kind, voor Eduard ook 
verder hulpvaardig haar best to doen, maar zij zag 
niet in hoe het mogelijk zou zijn. Niets kon haar 
voor volledige geestverwarring bewaren, dan dat ze 
iedere dag haar plicht deed."
Hot kind werd geboren. Ottilie en Mittler waren 
doopgetuigen. Toen Ottilie het kind in haar armen 
ontving en het in de oogen zag, schrok ze, want het 
waren haar eigen oogen. Mittler, toen hij het ont-
ving, schrok ook, want het droeg de trekken van 
do kaptein.
De oude geestelijke stierf tijdens de plechtigheid.
,,Zoo onmiddelijk geboorte en dood, graf en wieg 
neven elkaar to zien en to denken; niet alleen met 
het voorstellingsvermogen, maar met de oogen 
doze geweldige tegenstellingen to verwerkelijken; 
was voor de omstanders een zware taak, temeer nu 
ze hun zoo verrassend snel werd opgelegd. Ottilie 
alleen bezag de ingeslapene, die nog altijd zijn vrien-
delijke innemende uitdrukking behouden had, met 
een soort nijd. Hot leven van haar ziel was dood, 
waarom zou het lichaam nog voortduren."
Wij zijn in de sfeer geraakt van het wonder-
baarlijke. De scheiding van lichaam en ziel is zelfs 
uitgesproken. De gedachte dat wij deel zouden
182 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
kunnen hebben aan een wereld die met onze zichtbare 
en redelijke niet samenviel, was Goethe niet vreemd. 
Maar liever dan een sprong to maken naar het 
bovennatuurlijke, wilde hij bet natuurlijke uit-
breiden. Zijn verbeelding was zoo aangelegd dat zij 
in de Natuur haar alomvattende Beeld had. Waren 
er in hem gevoelingen die zich door haar niet schenen 
to kunnen belichamen, dan greep hij naar afgeleide, 
aan kunst of kerk ontleende gestalten, die toch 
middelijk als natuur konden verstaan worden, of 
naar verschijnselen die hoewel ondoorgrond en 
misschien ondoorgrondelijk, Loch als haar dadelijke 
openbaringen konden golden en haar zelfs, juist 
door hun raadselachtigheid, een grooter ontzag, 
een schuwer vereering verzekerden.
Charlotte en Eduard hadden elkaar omhelsd, 
terwijl doze in de verbeelding Ottilie, gene de kap-
tein in de armen sloot. Hot kind droeg bet wezen 
van die beide. Een geheime working van de natuur 
was hier aan bet licht gekomen.
Hoe Ottilie ook door haar droom met geheime 
natuurmachten in betrekking stond, spreekt Goethe 
dan uit in bet volgende.
,Voerde haar zoo de dag met zijn droevige gebeuren 
vaak tot de overdenking van vergankelijkheid, 
verliezen, scheiden, zoo waren haar daarentegen 
wonderbaarlijke nachtelijke verschijningen tot troost 
gegeven, zulke als haar bet bestaan van de beminde 
verzekerden en haar eigen leven bevestigden en 
versterkten. Als ze zich 's avonds ter ruste gelegd 
had en nog in bet zoete gevoel tusschen waken en 
slapen zweefde, scheen bet haar, alsof ze in een 
blanke maar zacht verlichte ruimte staarde. Zij zag
daarin Eduard heel duidelijk, en wel niet gekleed
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 183
zooals zij hem anders gezien had, maar in oorlogs-
dracht, telkens in een andere houding, die echter 
volkomen natuurlijk was en niets fantastisch had: 
staand, gaand, liggend, rijdend. De gestalte, tot 
in onderdeelen duidelijk, bewoog zich gewillig voor 
haar, zonder dat zij iets ervoor deed, zonder dat 
ze wilde of de verbeelding inspande. Menigmaal 
zag zij hem omgeven, vooral door iets bewegelijks, 
dat donkerder dan de blanke grond was; maar ze 
onderscheidde nauwelijks schaduwbeelden die haar 
soms als menschen, als paarden, als boomers en 
gebergte voorkwamen. Gewoonlijk sliep ze onder 
de verschijning in, en als ze na een rustige nacht 
's morgens ontwaakte, was ze verkwikt, getroost, 
voelde zij zich overtuigd dat Eduard nog leefde, 
dat zij nog met hem in de innigste verhouding stond."
Een ziele-verhouding was het, want dacht zij aan 
dat alles wat zij persoonlijk sedert een jaar gewonnen 
en verloren had, dan wist zij zich niet anders to 
helpen dan door arbeid. Van ziehzelf had zij afte-
zien. Als zij dan ook in het nieuwe voorjaar het 
opgroeiende kind verzorgde word het haar heelenal 
klaar ,dat haar liefde, om to volgroeien, geheel 
belangeloos worden moest, ja in sommige oogen-
blikken geloofde zij die hoogte al bereikt to hebben."
In haar dagboek lezen we: ,Alles wat in zijn soort 
volkomen is, moot boven zijn soort uitstijgen, 
het moot iets onvergelijkelijks worden. In veel van 
zijn tonen is de nachtegaal nog vogel; dan stijgt hij 
zijn klasse to boven en schijnt alle gevederden to 
willenn leeren wat eigenlijk zingen heet."
Zichzelf overtreffen, door van haar vroeger zelf, 
het beperkt natuurlijke, afstand to doen, in doze 
grondtoon van haar gedachten wordt ze versterkt
184 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
door het bezoek van die twee vreemden, de Lord 
en zijn reisgenoot. Het ongenoeglijke van het reizend 
leven kwam haar in de schildering van haar engelsehe 
bezoeker zoo pijnlijk tot het bewustzijn dat zij op 
haar kamer moest uitweenen, en dat zij besloot, 
het kostte wat het wou, tot Eduards vereeniging 
met Charlotte haar uiterste best to doen, haar 
smart en haar liefde op een stille plek to verbergen 
en zich door werkzaamheid afteleiden. Hoe pijnlijk 
moet haar het verhaal hebben aangedaan dat de 
andere gast voorlas, de novelle van de zonderlinge 
buurkinderen, die ondanks vervreemding en dreigend 
verdrinken elkander voor goed vonden. Tijdens 
dit bezoek was het ook dat zij gevoelig voor de 
aantrekking van metalen, en een medium bleek.
Wij merken wel, als de vertelling tot hier gevorderd 
is, dat wij de ontknooping naderen. Er is niet veel 
meer noodig om het tengere boompje dat Ottilie is, 
geheel to ontwortelen. Met Eduards terugkomst uit 
de oorlog begint het Noodlot in to grijpen. Hij over-
reedt de kaptein (nu majoor), die ondanks opge-
worpen plannen ongehuwd was gebleven, naar 
Charlotte to gaan en een scheiding voor to stellen. 
Zelf wacht hij in de nabijheid op een teeken. Maar 
zijn onrust drijft hem het park in. Hij vindt Ottilie 
aan het water lezende met het kind naast zich. 
Het kind van een dubbele echtbreuk, zegt hij, dat 
zijn ouders scheidt inplaats van ze to verbinden. 
Van Charlotte stelt Ottilie haar lot en het zijne 
afhankelijk, maar met haar eerste en laatste vrij-
willige kussen schuift het noodlot haar de schuld 
toe waartoe het besloten heeft. Om Charlotte niet 
to laten wachten springt ze in de boot, het boek
in de eene, het kind in de andere hand. Beide ont-
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 185
glippen haar, en als ze het kind redt heeft het opge-
houden to leven.
Als de majoor bij Charlotte wordt toegelaten 
vindt hij Ottilie schijnbaar slapende aan haar knieen, 
naast haar het kind en ziet niet zonder gruwen zijn 
verstarde gelijkenis. Hij voldoet aan zijn opdracht 
en Charlotte antwoordt: ;,Ik stem toe in de scheiding. 
Ik had vroeger ertoe moeten besluiten; door mijn 
talmen, zijn tegenstreven heb ik het kind gedood. 
Er zijn dingen die het noodlot zich hardnekkig voor-
neemt. Vergeefs, dat verstand en deugd, plicht en 
al wat heilig is zich in zijn weg stellen; er moet iets 
gebeuren dat het voor goed houdt, dat ons niet 
goed schijnt, en zoo zet het ten slotte door, wij 
mogen ons ertoe verhouden hoe we willen. Wat 
zeg ik! Eigenlijk wil het noodlot mijn eigen wensch, 
mijn eigen plan, waar ik onbedachtzaam tegen 
handelde, weer in gang brengen. Heb ik niet zelf 
reeds Ottilie en Eduard me als het passendste paar 
bijeengedacht ? Heb ik niet getracht ze elkaar to 
doen naderen ? Waart gij zelf, mijn vriend, niet in 
het geheim van mijn voornemen ? En waarom kon 
ik de eigenzinnigheid van een man niet onderscheiden 
van ware liefde ? Waarom nam ik zijn hand aan, 
terwijl ik als vriendin hem en een andere vrouw 
gelukkig zou hebben gemaakt ? Zie bier waar ze 
slaapt, deze ongelukkige! Ik beef voor het oogenblik 
dat ze uit haar halve doodslaap tot bewustzijn 
komt. Hoe moet zij leven, hoe moet ze zich troosten, 
als ze niet hopen kan door haar liefde Eduard dat 
to vergoeden teat ze hem als werktuig van het 
vreemdste Coeval ontroofd heeft. En zij kan hem 
alles vergoeden, naar de genegenheid, naar de 
hartstocht waarmee ze hem liefheeft. Vermag de
186 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
liefde alles to dragen, zoo vermag ze nog veel meer 
alles goed to maken. Aan mij mag in dit oogenblik 
niet gedacht worden."
Toen de majoor vertrokken was, stond Ottilie op. 
,,Ten tweede maal, begon ze, gebeurt me hetzelfde. 
Ge zei mij eens : er weervaart de menschen vaak 
iets eenders op eendere wijze, en altijd in belang-
rijke momenten. Ik merk nu hoe waar dat is en ik 
voel me gedrongen u een bekentenis to doen. Kort 
na de dood van mijn moeder, als klein kind, had 
ik mijn stoeltje bij u geschoven: ge zat op de sofa 
zooals nu; mijn hoofd lag op uw knieen, ik sliep 
niet, ik was niet wakker: ik sluimerde. 1k hoorde al 
wat er voorviel, voornamelijk alle gesprekken, heel 
duidelijk; en toch kon ik me niet bewegen, me 
niet uiten, en, als ik het gewild had, niet to kennen 
geven dat ik me van mezelf bewust was. Ge spraakt 
toen met een vriendin over me; ge betreurde mijn 
lot, als een arme wees in de wereld to zijn gebleven; 
ge schilderde mijn afhankelijke toestand, en hoe 
slecht het er voor mij uit kon zien als niet een 
bizondere geluksster mijn leven regeerde. Ik vatte 
goed en nauwkeurig, misschien to streng, al wat 
ge van mij to wenschen, van mij to eischen scheent. 
Ik maakte mij naar mijn beperkt inzicht wetten 
daarover; naar deze heb ik lang geleefd, naar hen 
was mijn doen en laten ingericht ten tijde toen ge 
van mij hieldt, voor me zorgde, toen ge me in uw 
huis opnam, en ook nog een tijd daarna.
,,Maar ik ben uit mijn baan getreden, ik heb mijn 
wetten gebroken, ik heb zelfs het gevoel ervan 
verloren, en na een vreeselijke gebeurtenis doet ge 
me weer mijn toestand zien, die jammerlijker is 
dan de eerste. Op uw schoot rustend, half verdoofd,
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 187
als uit een vreemde wereld hoor ik weer uw fluisteren-
de stem boven mijn oor; ik verneem hoe het met mij 
staat, ik voel een afschuw voor mezelf ; maar evenals 
toen heb ik ook nu in mijn halve doodslaap me mijn 
nieuwe weg voorgeteekend.
,,Mijn besluit is genomen, evenals toen, en ge 
moet het dadelijk van me hooren. De vrouw van 
Eduard word ik nooit! Door een vreeselijk middel 
heeft God me de oogen geopend over het misdrijf 
waarin ik bevangen ben. Ik wil het boeten; en nie-
mand moet beproeven mij van mijn plan aftebrengen. 
Neem daarnaar, lieve, beste, uw maatregelen. Laat 
de majoor terugkomen; schrijf hem dat nets ge-
beuren mag. Hoe bang was het me to moede, daar 
ik me roerenn noch bewegen kon, toen hij heenging. 
Ik wou opspringen, luid roepen dat ge hem niet met 
zulk een misdadige hoop moest laten gaan."
Charlotte hoopte nog dat Ottilie op haar besluit 
zou terugkomen. Maar er was geen sprake van.
„Zij had het geheim van haar levensloop aan 
haar vriendin ontdekt; ze was van haar vroegere 
beperking, van haar dienstbaarheid ontbonden. Door 
haar berouw, door haar besluit voelde ze zich ook 
bevrijd van de last van haar misdrijf, van haar 
ongeluk. Zij behoefde zichzelf niet meer geweld aan-
tedoen; zij had zich in het diepst van haar hart 
alleen op voorwaarde van volkomen zelfverloochening 
vergeven, en deze voorwaarde was voor goed onont-
bindbaar."
De twee machten, beide Natuur, die Goethe in 
Ottilie werkzaam wou toonen, waren in evenwicht. 
Het aanvaarde noodlot hield de weegschaal tegenover 
de onbedwingbare liefde. Maar hiermee trad de 
mensch in wie dit evenwicht bereikt was, nu ook
188 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
buiten de sfeer van bet menschelijk-natuurl.ijke. 
Als een gewijde persoon wilde zij voortaan worden 
aangezien, als een die zich in dienst had gesteld van 
het heilige.

IV
DE OMGEVING

Het huwelijk als vorm van rnaatschappelijke 
binding, en dus als natuurlijke weerstand ten op-
zichte van de persoonlijke keurverwantschap, moest 
wel in bet midden van dit verhaal staan.
Het is er to zuiverder omdat de persoonlijke band 
tusschen Charlotte en Eduard zoo weinig krachtig is. 
Wat hun gemoed betreft zouden zij kunnen schei-
den. Dat Charlotte bet niet wil ligt aan de betee-
kenis die zij bet huwelijk als maatschappelijke, 
dat is hooger dan individueele, grootheid, toeschrijft. 
De heiligheid van bet huwelijk als instelling weer-
houdt haar, en daarna bet gemeenschappelijk bezit 
van bet kind.
Als de graaf en de barones op bezoek zijn, zij die 
bet met deze heiligheid zoo nauw niet nemen, dan 
vreest zij hun al to lichtvaardige gesprekken om de 
indruk die ze op Ottilie zoud.en kunnen uitoefenen. 
En bij de vermelding blijkt dat Goethe's waardeering 
eensgezind met de hare is. ,Zij wist zeer goed" - 
zegt hij - ,dat niets gevaarlijker is dan een al to 
vrij gesprek, dat een laakbare of half laakbare 
toestand als een gewone, gangbare, ja lofwaardige 
behandelt; en daartoe behoort toch zeker alles wat de 
echtelijke verbinding aantast."
Mittler wordt door hem als een zonderling voor-
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 189
gesteld. Als men alleen op zijn eigenaardigheden 
lette, zou men geneigd zijn hem niet to zeer in 
ernst to nemen. Hij heeft de gemiddelde meening 
van hen die de kracht van de hartstochten niet 
kennen en niet vereeren. Een man die voor zijn 
kind ongev oelig is kan hij zich niet voorstellen. 
Een geval waarin echtgenooten door de geboorte 
van een kind niet inniger aan elkaar zouden ver-
bonden worden, lijkt hem ondenkbaar. Het huwelijk 
heeft zooveel goeds, meent hij, dat de bezwaren 
daartegen heel niet in aanmerking komen, en overi-
gens: met zijn geweten is iemand ook getrouwd. 
Maar zijn welsprekendheid wordt ernst in een ver-
schrikkelijk oogenblik.
Toen Ottilie haar besluit had willen uitvoeren 
van Eduard of to zien, en daartoe in de kostschool, 
onder leiding van die leeraar die we kennen zich 
to wijden aan het onderwijs, was ze halfweegs, in 
de herberg waar ze overnachten zou, door Eduard 
afgewacht. Zijns ondanks, want hij had haar niet 
persoonlijk willen naderen, zag zij hem. Charlotte, 
die wel wilt dat de voornemens van verliefden 
tegen geen persoonlijke ontmoeting bestand zijn, 
had haar doen beloven niet meer met hem to spreken. 
Zij zweeg: maakte alleen dat aangrijpende gebaar: 
de gevouwen handen tot voor haar borst to heffen. 
Doch ze zette haar reis niet voort. De wagen bracht 
haar op het kasteel terug en to paard volgde Eduard. 
Ze legde zijn handen in die van Charlotte. Ook 
verder bleef ze zwijgen, maar, zalige noodzakelijk-
heid van de liefde, ook zonder spreken konden die 
twee rninnaars niet van elkaar laten. ,Onafgebroken 
oefenden ze een onbeschrijfelijke, haast magische 
aantrekkingskracht op elkander uit. Ze woonden
190 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN
onder een dak, maar zelfs zonder bepaald aan elkaar 
to denken, met andere dingen bezig, door het ge-
zelschap her en der getrokken, naderden zij elkander. 
Waren zij in dezelfde zaal, dan duurde het niet lang 
of zij stonden, zij zaten samen. Alleen de naaste 
nabijheid kon hun rust geven, maar ook heelenal 
rust geven, en die nabijheid was genoeg; niet een 
blik, niet een woord, geen gebaar, geen aanraking 
was noodig, alleen het reine samenzijn. Dan waren 
het niet twee menschen, het was slechts een mensch 
in onbewuste volkomen genoegzaamheid, tevreden 
met zichzelf en met de wereld. Ja, had men een 
van beiden aan het verste eind van het huis vast-
gehoaden, de andere had zich langzamerhand van-
zelf, zonder voornemen, naar hem heen bewogen. 
Het leven was hun een raadsel, welks oplossing ze 
alleen samen vonden."
Toch was Ottilie bezig to sterven.
Zooals Mittler de maatschappelijke wet vertegen-
woordigde, zoo een klein meisje, Nanny, de natuur-
lijke willekeur. Ze had zich bij Ottilie - deze diepe 
ziel van de geheimnisvolle natuur - gevoegd en 
verliet haar niet. Zij verklapte niet dat haar mees-
teres niets gebruikte. Ze genoot de lekkernijen zelf.
Het was de avond voor Eduards geboortedag en 
voor het eerst had zij het kostbare verjaargeschenk 
dat ze van hem ontvangen had, het koffertje met de 
stoffen en sieraden, geopend en een kostuum gereed 
gemaakt. De huisgenooten, die het merkten, verheug-
den zich. Niemand moist dat ze de dood nabij was.
Toen was daar Mittler met weer een van zijn 
zonderlinge redenen. Nu sprak hij over de tien 
geboden. En juist toen Ottilie binnenkwam, ging 
hij voort: ,Gij zult niet echtbreken. Hoe grof,
GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 191
hoe onwaardig! Klonk het niet heel anders als er 
staan zou: Ge zult eerbied hebben voor het huwe-
lijk; waar gij echtgenooten ziet, die elkander lief-
hebben, zult ge u daarover verheugen en deel eraan 
nemen als aan het geluk van een zomerdag. Mocht 
zich in hun verhouding iets verduisteren, dan zult 
ge uw best doen het op to klaren; ge zult uw best 
doen hen neer to zetten, hen to verzoenen, hen hun 
wederzijdsche voordeelen duidelijk to maken en met 
schoone belangeloosheid het heil van de anderen 
bevorderen, doordat ge ben voelen laat welk geluk 
nit iedere plicht en in 't bizonder uit deze ont-
spruit, die man en vrouw onscheidbaar verbindt."
Het was de maatschappelijke wet die Goethe 
door Mittler liet handhaven, en waaraan hij Ottilie 
sterven deed. Maar daartegenover laat hij het na-
tuurkind Nanny in haar een heilige zien en gelooven 
in has r wonderkracht.
Het kind, wanhopig dat zij de verhongering 
van haar meesteres niet voorkomen had, was mis-
leid omtrent het uur waarop deze begraven werd. 
Maar toen de klokken luidden en de stoet naderde 
sprong zij in het huffs van haar ouders uit het zol-
dervenster. clan alle leden gebroken, scheen het, 
werd zij opgenomen. Maar bij de open kist gebracht, 
sprong ze geheeld op en zei: gij alien hebt gezien 
dat ze zich oprichtte, dat ze haar handen vouwde, 
me zegende, me vriendelijk aanzag, me vergeven 
geeft. Deze gedachte bleef vast in haar en zij moist 
haar overtuiging zoo uittedrukken dat ook anderen 
haar aannamen. De kapel moest gesloten worden 
wegens to groote aandrang van geloovigen.
Niet lang duurde het of ook Eduard werd er 
bijgezet.
192 GOETHE'S DIE WAHLVERWANDTSCHAFTEN 
V 
HET UITERLIJK

Een studie waarin word aangetoond hoezeer alles 
in Die Wahlverwandtschaften volgens de zinnige 
orde van een verhalend onderwij zer gevormd en 
verdeeld word zou zelf een book worden. Alles 
is tot een hooge graad van levendigheid ge-
bracht, zoowel de dingen als de menschen - vooral 
over de uitbeelding van Charlotte zou nog veel to 
zeggen zijn - maar alles is tevens in die toon ge-
houden, die de opmerkzaamheid niet alleen op het 
zichtbare richt, maar ook op de zin die eraan ver-
bonden is. Ieder ding, iedere verschijning is er 
eerst om zichzelf, dan om de zin die er ons door wordt 
meegedeeld. Een uitvoerig stelsel van symmetrie 
en herhaling straalt als een network uit van de 
paars-gewijs gegroepeerde personen.
Het proza van dit work is dan ook niet eigenlijk 
verhalend, hot is onderrichtend, maar met een 
klare onmiddelijkheid, en een zinlijkheid in de 
voorstelling, die ons een voortreffelijke verhaal-
kunst in dienst van een belangwekkende wijsheid 
kennen doen.
1917.
GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS
I

NAAR ZIJN ONDERWERP

Iphigenia, dochter van Agamemnon en Klytem-
nestra, is op het oogenblik dat haar vader haar 
deed offeren, door de godin Diana gered en overge-
bracht naar haar tempel op Tauris. Als priesteres 
heeft zij Thoas die daar koning is, bewogen niet 
langer het gebruik to volgen, naar hetwelk vreemde-
lingen, aan zijn kust gevonden, de godin als offer 
werden toegewijd. Haar naam en staat heeft ze 
verzwegen. Maar als Thoas, teruggekeerd van een 
krijgstocht waarop hij zijn jong gesneuvelde zoon 
gewroken heeft, haar huwen wil, openbaart zjj 
hem, gehoorgevend aan de aandrang van zijn 
veldheer Arkas, haar afkomst van het noodlottige 
Tantaliden-geslacht en haar lotgeval. Verder even-
wel dan hem haar vertrouwen to schenken gaat zij 
niet, en vertoornd beveelt hij dat twee vreemde-
lingen, zoo pas aan zijn kust gevangen, zullen ge-
offerd worden.
Die vreemdelingen zijn Orestes en Pylades. Orestes, 
de brooder van Iphigenia, heeft zijn moeder gedood, 
omdat zij, uit wraak wegens het offeren van haar 
dochter, het na zijn terugkomst van Troie Agamem-
non gedaan had. Vervolgd door de Furien, vroeg hij
Verwey, Proza VI	13
194	GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS
raad aan het orakel van Apollo, en het antwoord 
luidde dat hij van Tauris zijn zuster zou wegvoeren 
en genezen zijn. Hij verstond Apollo's zuster, Diana, 
wier beeld hij dus uit haar tempel rooven moest. 
Hij reedde met zijn vriend een vaartuig dat hen naar 
Tauris bracht.
Iphigenia spreekt eerst met Pylades, die haar 
misleidt omtrent Orestes' afstamming, maar niet 
omtrent zijn toestand. Doch daarna hoort zij van 
Orestes de waarheid en ontdekt zich aan hem. Na 
een laatste hevige aanval van waanzin komt hij in 
haar armen tot zichzelf.
Samen met Pylades zoekt hij de makkers, terwijl 
Iphigenia de schijn zal opwekken alsof de gevangenen 
in de tempel zijn, en door een voorwendsel het offer 
uitstellen. De afspraak is dat zij zal voorgeven het 
beeld van Diana, als door de bloedschuld van de 
vreemdeling verontreinigd, in de zee to moeten 
afwasschen.
Maar als Arkas gekomen is, daar de koning op 
spoed aandringt, en hij na haar voorwendsel gehoord 
to hebben heenging, verlangende dat zij Thoas' 
besluit verbeiden zou, komt Iphigenia tot zichzelf, 
Uit vreugde over het weervinden van haar broeder 
en het uitzicht op het terugzien van haar land en 
huis had ze vergeten dat ze ook hier tot menschen 
in menschelijke betrekking staat. Pylades komt, 
brengt de boodschap dat Orestes geheel hersteld, 
de bemanning gevonden, hun schip zeilklaar is. 
Maar Iphigenia aarzelt. Zij voelt het als de vloek 
van haar geslacht dat juist nu haar broeder haar is 
teruggegeven, zij terwille van hem de misdaad 
van bedrog en ondankbaarheid moot begaan.
Onderwijl is Arkas argwanend geworden. De
GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS	195
nabijheid van het schip is uitgelekt. Thoas beveelt 
dat de priesteres naar buiten komt en voor hem 
verschijnen zal. Als dat gebeurd is, openbaart zij 
hem wie Orestes is, en hun voornemen. Zij dringt 
er bij hem op aan dat hij niet naar de oude zede, 
niet naar zijn vertoornd gemoed, maar naar zijn 
edele aard zal doen. Hij weifelt.
Op dat oogenblik vertoonen zich eerst Orestes 
met de zijnen, dan Pylades, welke Arkas met zijn 
gewapenden tegenhouden. De koning beveelt stil-
stand. Als Orestes werkelijk de zoon van Agamemnon 
gebleken is, zou hij de gevangenen zonder strijd 
willen vrijlaten, ware het niet dat zij het op de 
beeltenis van Diana voorzien hadden. Dit laatste 
bezwaar wordt opgeheven als Orestes inziet dat de 
god, van zijn zuster sprekende, niet zijn eigene, maar 
Orestes' zuster heeft bedoeld.

Dit eenvoudige overzicht is voldoende om to 
doen zien wat Goethe wou uitdrukken.
Wat hij Tasso als ergste symptoom van ontaarding 
zou aanrekenen: dat hij zijn vorst bedroog om to 
kunnen ontvluchten, - wat hijzelf zijn hertog niet 
zou kunnen aandoen toen hij Weimar ontvluchtte 
voor Italie -, dat kon Iphigenia niet tegenover 
Thoas.
Geen gering overleg was noodig om een lang dra-
matisch gedicht to ontwikkelen uit dit gegeven..
Temeer daar dit gegeven zich zoo weinig in voile 
kracht openbaren kon.
Wanneer wij bedenken hoe plotseling groote 
tooneelgestalten door hartstocht of welsprekendheid 
hun weerpartij weten to doen omslaan, van het eene 
uiterste in het andere, dan zouden wij geneigd kunnen
196	GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS
zijn een woeste Thoas to verwach.ten, getemd en 
bekoord door een onweerstaanbare Iphigenia.
Maar daar was Goethe's voorstelling van de Vorst 
niet naar. Zijn ervaring en zijn aard beletten hem 
Thoas anders to zien dan als de brave, de vaderlijke 
vriend van Iphigenia, een barbaar alleen in zooverre 
hij geen Griek was, een tiran zoo weinig dat hij geen 
oogenblik eraan dacht door dwang to verkrijgen wat 
hem niet vrijwillig gegeven werd, onbarmhartig 
nauwelijks, want dat hij wet en zede van zijn yolk 
tevoren gehandhaafd had en erover denken kon 
het weer to doen, het getuigde in een vorst minder 
van wreedheid dan zijn toegankelijkheid voor Iphi-
genia's menschelijke neigingen van een zacht ge-
moed. Was er ook in zijn terugkeer tot de wreede 
zede wel iets meer dan een verliefde spijtigheid ?
Thoas mocht alleen in zooverre een weerstand 
beteekenen als noodig was om Iphigenia gelegenheid 
to geven haar edele en menschlievende aard - 
die acrd in welker alles overwinnende kracht Goethe 
geloofde -- uittespreken. De trouwe en welmeenende 
Arkas, als tusschenfi.guur, mocht hetzelfde doen. 
Van kontrast was tegenover beide deze mannen 
geen sprake. Elk van hen ging, met aan de hare 
nauwelijks ongelijke schreden, in haar richting en 
ondersteunde haar.
Was er dan geen kontrast ? Ja, natuurlijk wel. 
Zoodra Iphigenia na de afspraak met Orestes en 
Pylades, tot zichzelf komt, is zij in kontrast met deze 
beiden. Als Pylades terugkomt en het beeld wil 
stelen, dan is het kontrast openlijk. Zij verzet zich, 
zij weigert hot bedrog voorttezetten. Zij gehoor-
zaamt Thoas. Niet de barbaar, die er geen is, maar 
de grieksche listigheid blijkt haar vijand. Als haar
GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS	1.97
diepste overtuiging onthult zich de stelregel dat 
de waarheid sneller gaat dan de leugen en dat nets 
langer duurt dan eerlijkheid.
Maar een andere opmerking: door dit kontrast 
waarin hij tot de hoofdpersoon treedt, wordt Pylades 
niet belangrijker. Integendeel: hij is al to duidelijk 
niets dan de steen waarteaen de hoof van bet edele 
paard zich maar to stooten heeft om aanstonds 
zijwaarts uitteslaan. Hij wordt zelfs merkbaar 
onbelangrijk. En met hem Orestes. Want terwijl 
doze eerst, als drager van de vloek die ook Iphi-
genia getroffen had, en als weerpartij in bet her-
kenningstooneel, een groote rol speelde, valt na 
dit tooneel al onze aandacht op Iphigenia zeif terug 
en wordt de broeder alleen bij de ontknooping van een 
toch maar bijkomstige beteekenis.
Tusschen de eer mee dan tegengaande Thoas 
(en Arkas) en de als weerpartij nauwelijks ernstig 
to nemen Pylades (Orestes telt in dit opzicht niet) 
staat dus Iphigenia als draagster van bet gegeven 
dat men een welmeenend vorst niet bedriegen mag.
Dit is inderdaad de onloochenbare, en zeer po-
vere, kern van bet drama, en mythe en wijsheid en 
talent en aandoening moeten dienen om hem to 
omwikkelen.

Euripides had de roof van Artemis' beeld op 
Tauris, tegelijk de redding van Iphigenia en Orestes' 
bevrijding van de Erinyen, tot een levend en boeiend 
spel gemaakt. Van bet eerste woord of was daar 
alles zichtbaar. De tafereelen (gezegd of vertoond) 
van de vreemden aan de kust, van de herkenning, 
van de vriendschappelijke wedijver tusschen Orestes 
en Pylades, - de rol van bet koor, - de bedotting
198	GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS
van Thoas, - de even felle als retie figuur van Iphi-
genia, - het een werkte met het ander samen om 
ons to doen zien en deelhebben. Het grieksche 
meisje zou het niet goed vinden Thoas to dooden 
die haar gastheer was. Maar moest hij gedood worden, 
dan zou zij prijzen wie het doer dorst. Zij keurde 
menschenoffers of en verheugde zich dat het slachten 
buiten haar ambt viel. Maar zij zou er niet over 
denken tegenover de Barbarenkoning de verkon-
digster to worden van eenig humaniteits-beginsel. 
Hem to bedriegen en het beeld to stelen, zij had er 
geen bezwaar tegen, to minder daar het noodzake-
lijk bleek en een god het bevolen had. Wat was 
naast de regelrechte voorstelling van deze natuur-
lijke werkelijkheid - zelfs goden en overleveringen 
waren hier werkelijk - Goethe's zinrijke en bijna 
geheel tot de woorden van een daadlooze vrouw 
beperkte overweging!
Toch was juist deze vrouw de schepping waartoe 
Euripides hem scheen uittetarten. Inplaats van 
zijn natuurlijke, deze zedelijke. In plaats van zijn 
daad, deze overweging. In plaats van zijn zicht-
baarheid, waarin de zin van religie en legende als 
vanzelfsprekend was opgenomen, deze zin, die de 
heele zichtbare wereld als haar zedelijke wet door-
dringen zou.
De mythe van Iphigenia en Orestes verloor dus 
haar natuurlijk bestaan voor Goethe. Zij werd 
zinnebeeld, ter illustreering van de door Iphigenia 
voorgestelde zedewet.
GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS	199

II

NAAR ZIJN GEVOELSGROND
Met Goethe's Iphigenie auf Tauris heb ik mij 
vroeger noch later kunnen vereenigen en ik behoorde 
niet tot hen die het gelijkwaardig achtten aan Tasso. 
Al dadelijk werd ik door de toon van Iphigenia's 
eerste alleenspraak van de wijs gebracht. Het 
dramatisch accent ontbreekt eraan.
Als de dichter in het gevoel van de grootheid van 
zijn onderwerp bevangen is, in de overweging ervan 
als opgezogen, zoodat het door hem heen schijnt 
to spreken, niet door middel van zijn vrije ver-
beelding zich als een van hem afgescheiden ge-
stalte voorbracht, dan voelen wij in dat spreken die 
bevangenheid, die overweging, en de adem die 
tot ons komt is niet een vrij buiten hem levende, 
maar zijn eigene, door de dwang van zijn gevoel 
aangezette. Voor een vers dat zich zoo aankondigt 
staan wij besluiteloos. Wij voelen ons genoopt de 
dwang die de dichter drijft to ondergaan, de pathe-
tische stemming die hem heeft aangegrepen to 
deelen, en we beseffen dat daarmede ook onze vrij-
heid geweld wordt aangedaan. Dan willen we ons 
van die toon losmaken en de gedachte zien zonder 
die omademing, maar nu toont ze zich in haar 
nuchterheid en wij voelen dat ze zoo niet bedoeld 
kan zijn. Er wordt ons een onderscheid bewust 
tusschen toon en gedachte, geen eenheid van die 
beide, omdat deze alleen bestaan kan als zij niet 
langer de toon en de gedachte van de dichter zijn, 
maar van een verbeelding die zich uit hem heeft 
losgemaakt. In het drama is die verbeelding de in
200	GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS
de ruimte levende gestalte. De toon van haar spreken, 
de onmiddelijke zekerheid van zijn eenheid met de 
uitgesproken gedachte, is het dramatisch accent.
Hetzij ik die eerste woorden van Iphigenia: 
,;Heraus in eure Schatten" pathetisch of nuchter las, 
zij konden mij niet bevredigen; totdat ik mij voor-
stelde dat het niet Iphigenia was die bier onmiddelijk, 
maar Goethe, die onder dwang van zijn gevoel,. 
middelijk, namelijk emblematisch sprak.
Tphigenie auf Tauris is ontstaan uit tweeerlei 
gemoedservaring. De eerste was het verlangen naar 
Italie van de aan Weimar gebonden ambtenaar die 
in de priesteres op Tauris zijn zinnebeeld zag. De 
tweede was het humaniteitsgevoel van de dichter 
die zich aan vorst en vriendin gebonden kende en 
zich zijn vrijheid niet toe wou staan. Uit dit tweede 
gevoel eerst kwam de conceptie voort van een 
Iphigenia anders dan die van Euripides. Maar door 
die conceptie werd de aard van zijn voorstelling, 
als namelijk zinnebeeld van zijn gevoel to zijn, in 
het minst niet aangetast. De naar Griekenland 
verlangende Iphigenia was dezelfde als die oprecht-
heid verlangde in ale menschelijke verhoudingen, 
en het konflikt tusschen haar beide begeerten was 
juist het dramatische. Ook dit konflikt was geheel 
en al Goethe. Het heele drama hoefde niets anders 
to zijn als Goethe onder het mom van Iphigenia: 
een embleem in drama-vorm.
Van dit inzicht uit bego_n het spreken, of liever 
het doen spreken van de vooraf gestelde figuren. 
Met zorgvuldig overleg werd alles geordend wat hun 
moest worden in de mond gegeven, alles waardoor 
zij zich legitimeerden als die en die Grieken en Bar-
baren van de mythe zooals Goethe haar gewijzigd
GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS	201
had, alles wat hen tegelijk de dragers maakte van 
Goethe's gevoel en gedachten. De uitvoerigheid 
van dit overleg is in al de onderdeelen van bet stuk 
merkbaar en ons besef ervan wordt Diet door de 
vrijheid van de sprekende personen opgeheven, 
want die personen zijn geen in hun eigen recht 
handelende wezens, maar zinnebeelden van Goethe. 
Opgeheven wordt bet ook niet door de persoonlijke 
toon van Goethe's eigen spreken, want ook hij 
spreekt Diet onmiddelijk, maar middelijk door zijn 
figuren, niet lyrisch, maar pathetisch. Zoodra in 
bet drama plaatsen kwamen waar aan de zinnebeel-
digheid Goethe's persoonlijk gevoel minder deel had, 
en dus ook bet pathetische zwakker werd, kon bet 
zichtbaar worden van bet dramatisch getimmerte 
niet uitblijven.
Er was toch al tusschen de verschillende gevoels-
stroomingen waaruit Goethe's gedachten welden, 
een onderscheid in klaarheid en diepte. De eene, 
bet verlangen naar Italie, was zuiver, ongemengd 
door eenige overweging van tijd of omstandigheid. 
De tweede, bet verlangen naar een oprechte mensche-
lijkheid, kon alleen bestaan op de grond van be-
paalde beschavingen, in bepaalde tijdperken, onder 
bepaalde omstandigheden. Hot eerste was een na-
tuurlijk verlangen, bet tweede een ideeel.
Hot feit is dan ook dat wij tot en met bet Bind 
van bet derde bedrijf - daarna begint de zelfbe-
zinning van Iphigenia door bet eerste gedragen 
worden, en dat van daar af, dus met het intreden 
van bet vierde, de zwakkere toon ons zelfs in de 
woorden van Iphigenia, een aanzienlijk overwicht 
van overweging bewust maakt.
Die zelfbezinning evenwel is tevens bet konflikt.
202	GOETHE5S IPHIGENIE AUF TAURIS
Het eigenlijke drama begint nu pas. Wij schrijven 
daarom aan zijn opvolgende bewegingen, vooral 
om de daarin vervatte weerstanden, meer beteekenis 
toe. En nu zien we eerst hoe pover en onbelangrijk 
deze zijn. Het weinige dat Pylades, het nog mindere 
dat Thoas to zeggen weet, het schamele apparaat 
van de strijdende groepen, de snelle oplossing van 
het orakel-raadsel, dat overvalt ons alles en brengt 
ons als een teleurstelling tot het bewustzijn, hoe 
weinig dit drama een drama is, hoe weinig zijn 
personen op zichzelf voor ons beteekenen, hoe uit-
sluitend wij bepaald moeten blijven tot de zin 
die in deze beelden gegeven word, hoezeer ze nets 
zijn dan pathetisch en emblematisch.

III
WAARDEERING

Hot ligt wel juist aan zijn idealistische adem dat 
Iphigenie auf Tauris in Duitschland zoo bewonderd 
wordt. Veel meer dan Tasso eigenlijk, dat toch 
als kunstwerk oneindig hooger staat.
Erkennen we dat het als verzinnebeelding - niet 
belichaming - van een zedelijk, van het nieuwere 
humaniteits-ideaal zijn wedergade niet heeft.
Erkennen we tevens dat dit ideaal, als voort-
komende niet uit de christelijke, maar uit de klas-
sieke wereld zooals Goethe haar begrepen heeft, 
een eigenaardige en schoone houding toont te-
midden van andere dergelijke europeesche, en dat 
het beantwoordt aan aandriften die, sedert Goethe, 
vooral in Duitschland, levenwekkend gewerkt hebben.
Als we nu, en hier in Nederland, het gedicht her-
GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS	203
lezen, zijn we evenals altijd ieder gevoelig voor de 
schoone leuzen, de wijze waarheden, en we volgen 
in het gevoel van een naderende bevrijding dat 
hoopvol door alle woorden ademt, het verhaal van 
Iphigenia, de tooneelen met Orestes en Pylades. 
Met het vierde bedrijf - ik zei het al - begint 
de wending, de aarzeling, de overweging, waaraan 
tenslotte, in haar toespraak tot Thoas, Iphigenia met 
inspanning een einde maakt.
Met inspanning, want dit is het grootste onder-
scheid tusschen de vroegere toon en de latere. De 
eerste was een verheven gemoedsbeweging, de tweede 
is het moeizame streven van een gedachte.

Und an dem Ufer steh ich lange Tage
Das Land der Griechen mit der Seele suchend -

Dit is de eerste. En de tweede 
THOAS.

Du glaubst, es hore
Der rohe Scythe, der Barbar, die Stimme
Der Wahrheit and der Menschlichkeit, die Atreus, 
Der Grieche, nicht vernahm ?

IPHIGENIE.

Es hurt sie Jeder, 
Geboren unter jedem Himmel, dem
Des Lebens Quelle durch den Busen rein 
Und ungehindert fliesst.
Dit is de ideale, maar afgetrokken gedachte, 
geestdriftig, maar beeldsprakig. Hot komt in het
204	GOETHE'S IPHIGENIE AUF TAURIS
latere deel telkens voor dat opzettelijke stemver-
heffing en beeldsprakigheid kracht moeten bijzetten, 
maar inderdaad zwakheid verraden.
De grondfout is dat, hoewel in wezen een even-
wichtige en overlegde verzinnebeelding, dit stuk 
de schijn moet dragen van een drama dat het met 
hartstochten to stellen heeft. In de eerste helft kon 
het pathos van de dichter ons meeslepen, voor ons 
verbergen dat de dramatische kracht afwezig was, 
- in de tweede, waar overweging, gedachte, en 
het overleg van de tooneelsehikker alleen overblijven, 
erkennen we de zwakheid die van het begin of zich 
gelden deed.
Iphigenie auf Tauris schijnt Goethe's meest vol 
maakte tooneelstuk, het is inderdaad zijn zwakste, 
zijn verstandelijkste, zijn minst levende. Hij boeit 
ermee door zijn wil, zijn persoonlijkheid; hij ontroert 
door konflikten van het lagere sympathische; hij 
bevredigt door de juistheid en geslaagdheid van 
plaatselijke onderdeelen; maar hij verovert niet - 
zooals hij met Tasso deed - door de eenheid van 
een groote zichtbare werkelijkheid.
1917.
WILHELM HEINRICH WACKENRODER

Dat kleine boekje in zijn chromaatgele kar-
tonneering heeft haast twintig jaar op dezelfde plaats 
in mijn kast gestaan. Al die jaren heb ik het niet 
herlezen, maar w anneer ik ernaar zag, dacht ik 
aan voorjaar, aan de reinheid en het geluk van een 
beginnende wereld, en aan een zekere scheppings-
gaafheid: gevoelens en gedachten zonder bijmengsel 
en zonder beet.
Neen, ik heb het nooit herlezen, omdat ik altijd 
het gevoel had er nets in to zullen vinden dan wat 
ik zelf bezat, en wat ik eenmaal, op een gelukkige 
morgen, niet erin gevonden heb, maar weergevonden. 
Gedachten en gevoelens, mij to vertrouwelijk dan 
dat zij mij ooit als nieuw konden aandoen, lagen 
daar ongerept als in een eeuw-oude bewaarplaats. 
Nadat ik ze dus herkend had voor wat ze waren, 
heb ik het boekje, Wackenroder's Phantasien fiber
die Kunst, von einem kunstliebenden Klosterbruder,
in Ludwig Tieck's uitgaaf van 1814, weer weggezet 
en het later alleen maar, nu en dan, op de rug 
gestreeld, bij wijze van vriendschapsbetuiging.
Wilhelm Heinrich Wackenroder is in 1773 to 
Berlijn geboren. Op het gymnasium maakte hij 
kennis met Tieck, bleef achter toen die als student 
naar Halle ging, maar werd in toenemende vriend-
schap, eerst door briefwissel, daarna door gezamen-
lijke reizen, en door studie to Erlangen en Gottingen,
206	WILHELM HEINRICH WACKENRODER
aan hem verbonden. Hij stierf, vijfentwintig jaar 
oud, op 13 Februari 1798.
Nog bij zijn leven, in 1797, verschenen sommige 
van zijn opstellen. Tieck had ze, zonder de naam 
van de schrijver to noemen, met enkele van zich-
zelf tezaamgevoegd tot de Herzensergiessungen eines 
kunstliebenden Klosterbruders. In 1799 gaf hij, onder 
de titel Phantasien fiber die Kunst f fur Freunde der 
Kunst, een vervolg. Daarin waren zijn eigen bijdragen 
talrijker. In een voorbericht werd over de gestorvene 
en zijn werk het een en ander meegedeeld.
De uitgave van 1814 bevat enkel de opstellen 
van Wackenroder. Het feit alleen al dat Tieck, 
zestien jaar na de dood van zijn vriend, zijn werk 
nog eens afzonderlijk in het licht gaf, bewijst de 
ernst en de oprechtheid van zijn vriendschap. Die 
blijken ook uit de voorrede. Wat Wackenroder 
eigen was, zegt hij daar, is sindsdien met meer of 
minder ernst, door grootere of geringere talenten, 
gezongen en aangeprezen, maar het was eerst het 
zijne, en in hem was het oorspronkelijk en van 
natuur. Tieck onderscheidde dus zijn vriend eerst 
van zichzelf, door diens werk van het zijne afte-
zonderen; en daarna, door een opzettelijk getuigenis, 
van alle anderen. Dat hij dit deed, die door de rijk-
dom en de verscheidenheid van zijn voortbrenging 
de aanzienlijkste was van de groep waartoe ook 
Wackenroder behoorde, maakte het tot zelfs meer 
dan een vriendschaps-uiting, tot een daad van 
gezaghebbende rechtspraak namelijk. Wackenroder 
werd door hem vooraangesteld; in zekere zin zelfs voor 
hemzelf. Op het oogenblik toen de denkbeelden die 
hij en zijn jeugdvriend tezamen hadden voorgestaan, 
niet alleen voldoende erkend, maar mode waren
WILHELM HEINRICH WACKENRODER	207
geworden, toen dus hun verdere verbreiding op 
zichzelf allesbehalve gewenscht kon zijn, drukte 
hij Wackenroders opstellen nog eens afzonderlijk, 
en zei: ziedaar de arbeid van hem die onze denkbeel-
den oorspronkelijk en van nature bezat.
Op een tijd toen ik me nog volstrekt niet helder 
maakte dat het Tieck's bedoeling geweest was dit 
uittespreken, heb ik in Wackenroders opstellen de 
natuur en de oorsprong van de Romantische School 
gezien. Natuur en oorsprong; - niet alsof hij het 
eerst en hij uit zichzelf de ideeen van die school zou 
hebben voortgebracht. Integendeel, die ideeen waren 
niet nieuw en hij was minder voortbrengend dan 
ontvankelijk. Maar omdat alleen de wijs waarop 
zij in hem tot natuur werden, hun vernieuwde 
werking op een heel geslacht van schrijvers en kun-
stenaars verklaarbaar maakt.
* *
*
Aanleiding tot deze herdenking is de verschijning
van Wackenroders Werke and Brie f e, onlangs door
Friedrich von der Leven bij Eugen Diederichs to 
Jena uitgegeven. Die uitgaaf bevat de Phantasien 
van 1814 met als toevoegsel de bijdragen van Tieck, 
benevens een brokstuk van Wackenroder over de 
dramatische arbeid van Hans Sachs, in het eerste 
deel. In het tweede de briefwisseling van de beide 
vrienden, een brief van Wackenroder aan Tieck's 
zuster, en zijn verslag van de reis die hij Pinkster 
1793 met Tieck ondernomen heeft.
Gretig heb ik dit alles gelezen en herlezen. Tieck 
deed goed en schoon Wackenroder van zich to onder-
scheiden om hem zoodoende op eigen voeten to 
stellen voor het nageslacht; maar voor ons is het
208	WILHELM HEINRICH WACKENRODER
onvermijdelijk die twee bijeen to zien. Daartoe hel-
pen ons hun brieven, bier uit twee verzamelingen 
in hun natuurlijke orde van woord en weerwoord 
afgedrukt. Weliswaar blijft het ons to doen om 
Wackenroder. Tieck is een man van tachtig jaar 
geworden. Zijn vriendschap met een jonggestorvene 
is een episode uit zijn jeugd geweest. Maar voor 
de ander was die vriendschap zijn leven. Zooals 
Von der Leyen terecht zegt: de zin van het leven. 
De voortbrengende kunstenaar Tieck heeft zonder 
twijfel de beschouwende kunstminnaar Wackenroder 
met de liefde en de bewondering ook een taak en 
een houding ingeboezemd. Doch de man to zijn van 
een taak en een houding kan dan ook weer een schep-
ping en schoonheid op zichzelf wezen. Niet het 
willooze was, maar de geest die een eigen plastici-
teit heeft, vormt zich - zij het dan ook uit de 
levensvoorraad van anderen - bepaalde v astheden. 
Als Tieck hem verwijt dat hij vroeger Ramler be-
wonderde, de stijve verstandsdichter, dan antwoordt 
hij zoo bescheiden: ,Ramler was in mijn oogen de 
grootste dichter, toen ik nog geen anderen kende". 
En hoeveel plaatsen zijn er in zijn brieven waaruit 
blijkt hoezeer hij afhankelijk was van de ontmoeting 
met „anderen". Maar er blijkt tevens dat wanneer 
hij zulk een andere eenmaal liefhad en begrepen 
had, hij niet duldde dat die aan zichzelf ontviel, 
hij hem zelfs tegen zichzelf in bescherming nam. 
Er is in zijn brieven meer vastheid dan in die van 
Tieck; al is het de vastheid van iemand die niet door 
duizend grillen van verbeelding en scheppingslust 
wordt meegesleurd. Voor hem was de omgang met 
anderen een zaak van groote beteekenis. Hij schrijft 
er dan ook uitvoerig over. Zijn zienswijs komt hierop
WILHELM HEINRICH WACKENRODER	209
neer dat hij, als iemand van afwijkende aanleg, 
zich aan het gros van de menschen niet toonen kan 
zonder to worden misverstaan. Niet liegen of huiche-
len, maar zwijgen schijnt hem daarom geraden, 
of anders uitwijken, of, als ook dat niet kan, met 
algemeene beweringen het antwoord geven op bi-
zondere vragen. Tieck vindt dat hij zich de vraag 
to ernstig stelt. Wees met jongelieden, zoo schrijft hij, 
noch to aanmatigend noch doorgaans toegefelijk; 
ouderen kunt ge in de meeste gevallen gelijk geven. 
Dit schijnt hem de kortste weg, maar hij vergeet 
dat hij in het begin van zijn brief als eenige redding 
uit deze ,droge, dorre erbarmelijke wereld" zichzelf 
de vlucht in een ideeen-wereld heeft voorgespiegeld, 
en zelfs daarmee in Duitschland weinig raad had 
geweten. Hij springt van het eene uiterste naar het 
andere, terwijl Wackenroder zich tusschen de twee 
een midden zoekt. Een prachtig voorbeeld van het 
onderscheid tusschen hun karakters geven de brieven 
waarin Tiecks voorlezing van Grosse's Der Genius 
ter sprake komt. Dit was een werk in twee deelen en 
hij had het in een trek voor twee van zijn vrienden 
hardop gelezen. De voordracht duurde van's middags 
vier tot 's nachts twee en hij had niet opgehouden 
hoewel de hoorders erbij insliepen. Het gevolg was 
een zenuwtoeval, waanvoorstellingen, en volslagen 
uitputting. Tieck geeft van het heele voorval een 
hoogst zorgvuldige en duidelijk behaagzieke be-
schrijving. Hij achtte het nu waarschijnlijker dan 
ooit dat hij eindigen zou met krankzinnig to worden, 
en hoewel hij zei dat de bezorgdheid daarover hem 
vreeselijk was, moet de verbeelding tot een zoo 
ijzingwekkend lot to zijn voorbestemd hem toch niet 
enkel onaangenaam hebben aangedaan. Wacken-
Verwey, Proza VI	14
210	WILHELM HEINRICH WACKENRODER
roder beantwoordt het verhaal allereerst met zijn 
hart, en met een voor hem ongewone sterkte. Hij 
bezweert de vriend, niet terwille van wat ook leven 
of gezondheid op het spel to zetten. Tegenover dat 
wat hem daartoe drijven zou, stelt hij alleen zijn 
vriendschap. Maar al schrijvende stelt hij tevens 
Tieck's wezen in zulke grenzen dat het juist getrof-
fen schijnt, dat Tieck zelf er zich met genoegen in 
herkend zal hebben, en dat het toch veel meer dan 
Tieck's wezen is. Hij begint met de vraag: deedt 
ge het uit geestelijke zwelglust of uit ijdelheid ? 
De laatste vraag was gerechtvaardigd tegenover 
Tieck, die een virtuoos was en zijn wou, ook in het 
lezen, en die, vroeger al, van de kapelmeester Rei-
chardt, de goede raad kreeg zijn stem niet to doen 
overslaan in tonen die er niet bij pasten. Maar tege-
lijk begrijpt hij dat indien die twee beweegredenen 
aanwezig zijn, zij in een natuur als Tieck een diepere 
grond hebben. Tieck brengt zijn leven in gevaar; 
Tieck vindt iets schoons in de gedachte van eigen 
ondergang; dat kan alleen omdat de verbeelding 
hem die ondergang als schoon voorspiegelt : Tieck's 
fantazie is de geheimzinnige demon, die hem buiten-
sporig in werken en genieten zoowel als ijdel maakt, 
en die er een eer in stelt heerscheres to zijn over 
zijn verstand. „De gedachte het inwendige van het 
heilige geheim, het leven, waartoe alleen de natuur 
de sleutel heeft, to verwoesten, zou u in een vriende-
lijk licht ornzweven, en het zou uw troetelkind, 
de Fantazie, wel hartelijk kittelen, als zij het Verstand 
als een weenende bedelaarster, voor haar troon zag 
staan." Wackenroder voelt dat hij doze opperheer-
schappij van de Fantazie niet wil, dat er in hem 
altijd een genegenheid zal zijn, een vriendschap,
WILHELM HEINRICH WACKENRODER	211
dezelfde kracht die hem nu zoo moedig zich Tieck 
tegemoet doet werpen, en waarmee hij aan de werke-
lijkheid onder alle omstandigheden verbonden blijft. 
Hij maakt hier een scheiding. Tieck is de dichter, 
wiens enthoesiasme teugelloos in het spoor van zijn 
verbeelding loopt. Maar er moet nog iets anders zijn: 
een kunstenaarswezen, dat uit liefde tot de werke-
lijkheid haar in zich opneemt en weergeeft en schooner 
toont. Zoo zie ik in tegenoverstelling tot Tieck's 
karakter in Wackenroder de voorstelling ontstaan 
die later de meeste van zijn opstellen vullen zou, 
die van de beeldende kunstenaar, die door hem 
zorgvul.dig van de dichter onderscheiden werd. 
Beminnelijk en fijn toont zich ook zijn onafhanke-
lijkheid als Tieck hem opgewonden over Frankrijk 
schrijft; (het was in het jaar '92). ,Gij spreekt zoo 
heel niet van de Fransehen ? Ik wil niet hopen dat 
ze u onverschillig geworden zijn, dat ge u werkelijk 
niet om hen interesseert ? 0, als ik nu een Fransch-
man was! Dan zou ik hier niet zitten, dan ... Maar 
helaas! ben ik in een monarchie geboren, die tegen 
de vrijheid streed, onder menschen die nog barbaren 
genoeg zijn om de Fransehen to verachten. Ik heb 
me zeer veranderd, ik ben nu niet geiukkig als ik 
geen kranten lees. 0, in Frankrijk zijn, het moet 
Loch een groot gevoel wezen onder Dumouriez to 
vechten en slaven op de vlucht to jagen, en ook to 
vallen, - wat is een leven zonder vrijheid ? Ik begroet 
de genius van Griekenland met verrukking, die 
ik boven Gallie zweven zie, Frankrijk is in mijn 
gedachten dag en nacht, - is Frankrijk ongelukkig 
dan veracht ik de heele wereld en wanhoop aan haar 
kracht, dan is voor onze eeuw de droom to schoon, 
dan zijn wij ontaarde, vreemde wezens, met geen
212	WILHELM HEINRICH WACKENRODER
ader hun verwant, die eens bij de Thermopy len 
vielen, dan is Europa voorbeschikt een kerker to 
zijn." Wackenroder antwoordde: „ Ik heb me al 
lang verwonderd dat ge nog niet gevraagd hebt 
wat ik van de Franschen denk. Ik denk juist als 
gij over hen, en stem van heeler harte met uw geest-
drift in, dat verzeker ik u. Maar ik kan mij niet 
onthouden, u het volgende to schrijven. Ik spreek 
hier volstrekt met geen menseh over de Franschen; 
en wel daarom, omdat ieder die van hen spreekt, 
hun grootste daden altijd vertelt met een glimlach, 
alsof hij zeggen wou: Wat die dwaze lieden Loch al 
voor dingen doen! En wie met die glimlach zoo 
spreekt, zou ik liefst dadelijk een oorvijg geven. 
Ook denk ik zeer weinig over de zaak na: ik weet 
zelf niet hoe het komt. Ook lees ik geen kranten, 
omdat ik geen tijd heb en alles van anderen hoor. 
Eindelijk zou ik, als ik een Franschman was, hoe 
trotsch ik ook op mijn vaderland en mijn yolk zijn 
zou, toch zeker niet soldaat worden, en sabel of 
geweer ter hand nemen, omdat ik mijn leven en 
mijn gezondheid to lief heb, en to weinig lichamelijke 
moed bezit. Ik weet, dat ge u over mijn driestheid, 
u mijn meest krasse grondbeginselen zoo naakt 
voor to stellen, zult verwonderen; dat ge niet zult 
kunnen begrijpen hoe men werkelijk geestdrift voor 
deze zaak voelen kan, zonder ook moed genoeg in 
zich to voelen om zelf erbij mee to werken; ik weet 
dat ik door mijn openhartige bekentenis, tenminste 
voor een paar uur uw toorn op mij laad. Maar be-
denk: kunt ge van welke mensch ook heldenmoed 
en dapperheid verlangen die hij niet heeft ? Ik ben 
zeer ervan teruggekomen deze lichamelijke deugden 
gering to achten: maar - ik heb ze niet; en het is
WILHELM HEINRICH WACKENRODER	213
onmogelijk dat gij mij dat als zonde kunt aanrekenen; 
ik doe afstand van die soort grootheid. Ook ben ik 
eenmaal zoo gemaakt, dat de ideeele kunstschoon-
heid het lievelingsvoorwerp van mijn geest is; 
ik kan mij onmogelijk door levendige belangstelling 
voelen meegesleept, als ik in de dagbladen lees, 
dat de Pruisen nu deze, de Franschen nu die plaats 
hebben ingenomen, en wat dergelijke particularia 
meer zijn; alles is mij wat to ver, - to weinig zicht-
baar, gaat me to langzaam, past niet bij de ideeele 
gang van mijn verbeelding, maakt me onrustig, 
bevredigt me niet." Het antwoord van Tieck schijnt 
verloren. Het kan zijn dat hij geschrokken is, evenals 
de heer Von der Leyen die de bekentenis van lafheid, 
hoe eerlijk ook, kras blijft vinden. In het vaderland 
van Erasmus vindt men er weinig ontstellends in. 
Het zou kunnen zijn dat Wackenroder, juist om Tieck 
to bekoelen, zijn uiting gekozen had; maar ik geloof 
het niet. In elk geval is het duidelijk hoezeer hij zich 
van zijn eigen wezen bewust is, hoe hij het weet 
to handhaven, en hoe hij het, veel meer dan Tieck, 
onbewegelijk houdt temidden van de tijds-omstan-
digheden. Tieck zweeft, hij blijft in een middelpunt. 
Tieck laat zich gaan, hij houdt zich samen. En juist 
dit rustige liefhebbende saamtrekken op zijn onder-
werp, en op de kring van denkbeelden die hem daaruit 
ontstonden, is de innerlijke kracht die zijn werk 
duurzaam maakt.
*
*
De gedachte die zweeft achter al de denkbeelden 
van Wackenroder is geen andere dan die ook in 
Goethe werkte en die in de Ethica van Spinoza haar
214	WILHELM HEINRICH WACKENRODER
verheerlijkt leven leidt. Een noodzakelijk en oneindig 
Leven, - hij mag het dan God, Schepper of Hemel 
noemen - openbaart zich voor hem in eindelooze 
verbizondering, als Natuur en als Geest. Natuur en 
Mensche-geest, of - zooals Wackenroder liever 
zegt - Natuur en Kunstgeest, of - als hij zich tot 
het zichtbare bepalen wil - Natuur en Kunst, 
zijn dus de twee oorspronkelijke levensgroepen, 
beide goddelijk, eeuwig, onverklaarbaar in hun wer-
kingen, en in hun wezen nooit anders to naderen 
dan door de liefde die de in de mensch gebroken 
straal is van het goddelijke Leven zelf.
Maar Wackenroder was geen wijsgeer die zijn ge-
dachte zuiverde en doorzichtig maakte; hij had 
ook de aanleg van Goethe niet tot verzamelen en 
ordenen. Hij zocht in zijn gevoel naar vormen die 
zijn denken zooveel mogelijk vastheid gaven en 
het best voldeed hem het beeld dat zijn volte voor-
loopig samenhield. Half onbewust, zoekend en tas-
tend, vond hij zulke beelden. En zoo wordt het 
begrijpelijk dat de schrijversgestalte die hij aannam, 
het eerste beeld, waaronder toch al het andere zich 
moest saamvoegen, van hemzelf geen naam kreeg. 
Het moet Reichardt geweest zijn die bij het lezen van 
sommige opstellen in handschrift erdoor herinnerd 
werd aan de kloosterbroeder in Lessings Nathan, 
en door die opmerking aan het boek zijn titel gaf. 
Toch was het beeld van hemzelf en heeft Tieck door 
zijn verklaring, ,dat Wackenroder zonder eenig 
plan ertoe kwam zijn woorden een van de wereld 
afgezonderd geestelijke in de mond to leggen", 
de waarheid geen geweld gedaan. Zelf een afgezonder-
de temidden van de menschen, bezig in oude kro-
nieken de levens to bestudeeren van vroegere schil-
WILHELM HEINRICH WACKENRODER	215
ders, moot hij zich wel, zonder het to weten, ver-
eenzelvigd hebben met een kunstlievend klooster-
ling. Maar toen dat beeld eenmaal, hoe onbewust ook, 
in hem aanwezig was, zal het ook op de verdere 
vormen van zijn schrijven hebben ingewerkt. De 
taal van de schilderskronieken trouwens leende 
zich ertoe: zij behoorde van nature bij de klooster-
broeder, die misschien wel door haar woorden het 
eerst in Wackenroder omtrek kreeg.
Zoo vinden wij dus de gedachte die ik aanduidde 
noch in wijsgeerige vormen, noch in die van de 
ordenende waarnemer, maar in die van een voor-
loopig niet onderscheidend droomer, verdiept in 
oude kunst en schilderslevens. Hot aaat dan ook 
volstrekt niet aan (het misverstand dat zulk een 
bewering veroorzaakt nog daargelaten) als Wac-
kenroders gronddenkbeeld to noemen: dat de 
diepste working die van de godsdienst is. Inte-
gendeel kan men getuigen dat de voorstellingen 
van kunst en van religie in zijn denken voortdurend 
gescheiden bleven. Hij hechtte aan een van kind 
of ongekrenkt gehouden vroomheid, allereerst als 
gevoelsuitstorting: gebed; maar daarna ook als 
wijding van alle menschelijke en maatschappelijke 
daden en verhoudingen. De rol van kloosterbroeder 
paste hem ongetwijfeld ook hierom, omdat hij daarin 
vroom in alles zijn kon. Maar naast die levens-
vroomheid had hij zijn bizondere: die voor de kunst. 
Die ook was goddelijk, die ook gaf zaligheid, die 
ook kon niet verstaan worden dan door een onmid-
delijke eeniging in liefde, een ziels-uitstorting, die 
met het gebed overeenkomst had. Hot schijnt mij 
juist het eigenaardige van Wackenroder dat hij voor 
de verschillende uitingen van zijn liefde en vereering,
216	WILHELM HEINRICH WACKENRODER
voor zijn tweeerlei vroomheid dus, in zijn kunst-
lievende kloosterbroeder de ware gestalte vond.
,,Het is toch een kostelijke gaaf, die de Hemel ons 
verleend heeft, lieftehebben en to vereeren." Dit 
is de eerste zin die ik uit Wackenroders opstellen 
zou willen aanhalen. Zij brengt het gevoel onder 
woorden dat hem levenslang bewogen heeft. Maar 
als men hem vroeg waar hij dat gevoel het liefst 
heenwendde, dan zou hij antwoorden: naar de wer-
ken van beeldende kunstenaars. De rust van hun 
voorstellingen was hem liever dan de dichterlijke 
beweging. Zich daarin to verdiepen was zijn zalig-
heid. En hij wist hoezeer dit verdiepen met uit-
sluiting van elke andere gemoeds- of geestes-werking 
gebeuren moet. ,Vergelijking is een gevaarlijk vijand 
van het genot; ook de hoogste schoonheid van de 
kunst oefent slechts dan, zooals ze moet, haar voile 
kracht op ons uit, als ons oog niet tegelijk zijdelings 
naar andere schoonheid ziet." De vormen van die 
kunst waren oneindig. ,Een Rafael bracht in alle 
onschuld en onbevangenheid de geestrijkste werken 
voort, waarin wij de heele hemel zien; - een 
Guido Reni, die zulk een wild spelersleven leidde, 
schiep de zachtste en heiligste tafreelen; - een 
Albert Diirer, een eenvoudige neurenbergsche burger, 
vervaardigde in dezelfde eel waar zijn booze vrouw 
dagelijks met hem twistte, met ijverige werktuige-
lijke vlijt zijn zielvolle kunstwerken." Want de 
meest verschillende waren bewonderenswaardig. „ Ik 
geloof dat men geesten van zeer verscheiden aanleg, 
die beiden groote eigenschappen bezitten, beiden kan 
bewonderen." ,Niet alleen onder italjaansche hemel, 
onder majestatische koepels en korintische zuilen; 
- ook onder spitsbogen, bochtig-versierde gebouwen
WILHELM HEINRICH WACKENRODER	217
en gothische torens, wast ware kunst op." En zoo 
schoon zegt hij dat meer dan een liefde in de borst 
van menschen wonen kan.
Hij wordt dan ook niet moede de kunst to prijzen, 
die de bloem is van het menschelijk gevoelsleven; 
en van het menschelijk leven niet alleen. Want ze 
is ook een goden-spraak, een vlam waarin de eeuwig 
brandende levens-olie nooit raakt uitgeput. Vandaar 
ook zijn onderscheiding tusschen fantazie en schep-
pings-kracht. De eerste kan haar bezitter voort-
j agen en hem toch nergens anders brengen dan tot 
zijn ondergang, maar de tweede stelt hem in staat 
zijn verbeeldingen als vaste inslag koen en stork 
in zijn aardsche bestaan inteweven. Deze is waarlijk 
goddelijk, een eeuwig geheim waarvan de mensch 
de diepten niet doorgronden kan.
Geen wonder dat hij toornt tegen hen die zonder 
vroomheid de werken van kunstenaars naderen, 
en die hun verstand gebruiken niet om ze tenminste 
zooveel mogelijk nabij to komen, maar om to be-
oordeelen wat ze niet verstaan. ,Een schoon schil-
derij is geen paragraaf van een leerboek", zegt hij. 
En de verrukking waar het uit ontstaan is kan niet 
door een lichtvaardig verstelselaar bevat worden. 
Tegen hen die dat meenen toornt hij, toornt de 
kloosterbroeder, hot hevigst. „De verrukkingen van 
dichters en kunstenaars zijn van oudsher een groote 
aanstoot en voorwerp van twist geweest. De ge-
wone menschen kunnen niet begrijpen hoe het daar-
mee geschapen is, en maken zich daarover heelenal 
valsche en verkeerde voorstellingen. Daarom zijn 
over de inwendige openbaringen van kunstgeesten 
evenveel domheden, in en buiten stelsels, met en 
zonder methode verhandeld en bebabbeld als over
218	WILHELM HEINRICH WACKENRODER
de mysterien van onze heilige godsdienst. De zoo-
genaamde theoristen en stelselaars beschrijven ons 
de verrukking van de kunstenaar naar hooren 
zeggen, en zijn volkomen over zichzelf tevreden 
als ze met hun ijdele en profane gefilosofeer om-
schrijvende woorden hebben bijeengezocht voor iets, 
waarvan zij de geest die zich in woorden niet vatten 
laat, en de beteekenis, niet kennen. Zij spreken 
van de kunstenaarsverrukking als van een ding dat 
zij voor oogen hadden; zij verklaren het, en ver-
tellen veel ervan; en zij moesten met reden blozen 
het heilige woord uittespreken, want zij weten niet 
wat ze daarmee uitspreken." Goddelijke liefde en 
openbaring zijn het die zich in de kunstenaar hebben 
kond gedaan, en alleen door liefde en geheele over-
gave, niet door het verstand en minst van al door 
verstelseling kan zijn werk bevat worden. ,Wie 
dat wat zich enkel van binnen uit voelen laat, 
met de wichelroede van het onderzoekend ver-
stand ontdekken wil, die zal eeuwig slechts gedachten 
over het gevoel, en niet het gevoel zelf, ontdekken. 
Een altijdblijvende vijandige kloof is tusschen het 
voelend hart en de onderzoekingen van het vorschen 
vastgelegd, en het eene is een zelfstandig, afgesloten 
goddelijk wezen, dat door het verstand niet aan den 
dag gebracht en niet ontbonden kan worden. Zooals 
ieder kunstwerk op zichzelf alleen door hetzelfde 
gevoel waardoor het werd voortgebracht, bevat en 
innerlijk gegrepen kan worden, zoo kan ook het 
gevoel-zelf alleen door gevoel worden bevat en 
gegrepen: -- juist zoo als, naar de leer van de schil-
ders, iedere kleur alleen door licht van dezelfde 
kleur beschenen, haar ware wezen to kennen geeft. 
Wie de schoonste en goddelijkste dingen in het rijk
WILHELM HEINRICH WACKENRODER	219
van de geest met zijn Waarom ? en met het eeuwige 
vorschen naar doel en oorzaak ondergraaft, die 
bekommert zich eigenlijk niet om de schoonheid 
en goddelijkheid van de dingen zelf, maar om de 
begrippen, als de grenzen en hulzen van de dingen, 
waarmee hij zijn algebra in elkaar zet. Wien evenwel 
- om stoutmoedig to spreken - van zijn kindsheid 
af, de hartetrek door de zee van de gedachten 
pijlrecht als een stoute zwemmer, naar het tooverslot 
van de kunst almachtig heensleurt, die slaat de 
gedachten als hinderende golven moedig van zijn 
borst, en dringt binnen in het binnenste heiligdom 
en is zich machtig bewust van de geheimen die op 
hem aanstormen."
Verstand en kunstgevoel. ,Het eenmaaleen van 
het verstand volgt onder alle volken van de aarde 
dezelfde wetten, en wordt slechts hier op een on-
eindig groot, daar op een zeer klein veld van 
voorwerpen toegepast. Op overeenkomstige wijze 
is het kunstgevoel slechts een en dezelfde hemelsche 
lichtstraal, maar die door het menigvuldig geslepen 
glas van de zinlijkheid onder verschillende aarde-
kringen zich in duizenderlei kleuren breekt. Schoon-
heid: een wonderzeldzaam woord! maar vind eerst 
nieuwe woorden uit voor ieder nieuw kunstgevoel, 
voor ieder nieuw kunstwerk! In ieder spreekt een 
andere kleur, en voor een ieder zijn andere zenuwen 
in het lichaam van de mensch geschapen. Maar gij 
spint uit dit woord, door kunsten van het verstand, 
een streng systeem, en wilt alle menschen dwingen 
naar uw voorschriften en regels to voelen, - en 
voelt zelf niet. Wie een systeem gelooft, heeft de 
algemeene liefde uit zijn hart verdrongen! Verdrage-
lijker nog is onverdraagzaamheid van het gevoel
220	WILHELM HEINRICH WACKENRODER
dan onverdraagzaamheid van bet verstand, - bijge-
loof beter dan systeemgeloof." Wat Wackenroder 
haat is niet het verstand dat verklaart wat ver-
standelijk verklaarbaar is, maar het systeem dat 
zichzelf als verklaring geeft van wat alleen in het 
onmiddelijke voelen begrepen wordt. Daartegenover 
grenst hij zijn wezen of als een in liefde-en-vereering-
volle verdieping, door onmiddelijk voelen, vatten 
en begrijpen, voor zoover mogelijk, v ,,n het levens-
raadsel in kunstwerken.
De gedachte dat de wezenlijke inhoud van een 
kunstwerk niet beschreven kan worden, hoogstens 
in een gedicht tot andersoortige uiting gebracht, 
past bij dit wezen geheel. En van ditzelfde wezen 
uitgaand, heeft hij door zijn ontdekking van Neuren-
berg en door het gebruik dat hij van de levens-
beschrijvingen van Vasari en Sandrart maakte, 
een invloed geoefend die in de laatste jaren vol-
ledig erkend en bevestigd is. In het opstel ,Schil-
dering hoe de oude duitsche kunstenaars geleefd 
hebben, waarbij tot voorbeelden aangehaald worden 
Albert Diirer benevens zijn vader Albert Diirer 
de oude", teekent hij, dunkt me, dat wezen geheel, 
en toont tevens hoe het met zijn dagelijksche per-
soonlijkheid en met zijn opvatting van het eigenlijk-
religieuze verbonden was.
*
Voordat Wackenroder zijn gevoel aan schilderijen 
en aan de overblijfselen van oude steden ontwikkel-
de, had hij innig in de muziek geleefd. Gedurende een 
tusschentijdperk heeft hij ook studie gemaakt van 
vroegere duitsche letteren. Weer toont hij, in het 
handhaven van die studie tegenover Tieck, hoe vast
WILHELM HEINRICH WACKENRODER	221
zijn gedachten zijn, die hij uit het weeke gevoel 
verdichtte tot overtuigingen. Bescheiden, haast be-
beschroomd deelt hij Tieck mee dat hij eraan be-
gonnen is. Een geringschattende meening over de 
poezie van de Minnezangers is het antwoord. Be-
scheiden blijvend, weert Wackenroder eerst de 
gedachte of dat hij op 't oogenblik iets beters doen 
kon; maar zegt dan koelbloedig: ,Gij kent overigens 
zeer weinig van de oudduitsche letterkunde, als 
ge alleen de Minnezangers kent. Ze is in het alge-
meen to weinig bekend. Ze bevat zeer veel goeds, 
interessants en kenmerkends, en is voor de gesehie-
denis van de natie en van de geest zeer gewichtig." 
Een brokstuk van de ,Schildering der dramatische 
werken van de meesterzanger Hans Sachs" toont 
wat hij bedoelde en getuigt van de ernst van zijn 
onderzoek. Maar aan de muziek bond hem dieper 
ernst. In zijn eerste brieven aan Tieck komt ze 
telkens ter sprake. ,Als ik naar een concert ga, 
vind ik altijd, dat ik op twee manieren de muziek 
geniet. De eene soort van genot is de ware: zij be-
staat in de aandachtigste waarneming van de tonen 
en van hun voortgang; in de geheele overgave van 
de ziel aan deze voortsleurende stroom van gevoe-
lens; in de verwijdering en afgetrokkenheid van 
iedere storende gedachte en van alle andersoortige 
zinsindrukken. Dit gretige inslurpen van de tonen 
is met een zekere inspanning verbonden, die men 
niet al to lang uithoudt. Juist daarom geloof ik 
to mogen beweren dat men hoogstens een uur lang 
muziek met deelneming voelen kan, en dat derhalve 
koncerten en opera's en operetten de natuurlijke 
maat overschrijden. De andere wijze waarop de 
muziek mij verheugt, is heel geen waar genot ervan,
222	WILHELM HEINRICH WACKENRODER
geen lijdelijk opnemen van de indruk der tonen, 
maar een zekere geestes-werkzaamheid, die door 
de muziek opgewekt en onderhouden wordt. Dan 
hoor ik niet meer het gevoel dat in het stuk heerscht, 
maar mijn gedachten en fantazieen worden als het 
ware op de golven van het gezang meegevoerd, en 
gaan vaak verloren in verwijderde schuilhoeken. 
Het is zonderling, dat ik, in doze stemming gebracht, 
ook het best over muziek als estheticus kan nadenken 
terwijl ik muziek hoor: het schijnt, als scheurden zich 
dan van de gewaarwordingen die het toonstuk 
inboezemt, algemeene ideeen los, die zich mij snel 
en duidelijk voor de ziel stellen." Deze plaats en 
nog een andere in de brieven, doet voelen dat muziek 
zijn diepste hartstocht, en meteen zijn noodlot 
was. ,Gisteren was ik met Bernhardi op het concert, 
zooals gewoonlijk Woendags. Omdat ik daar meestal 
zeer aandachtig ben, vale het me bizonder op, hoe 
moede de muziek mij altijd maakt: ik voel het zeer, 
hoe de tonen, als men ze met de heele ziel opneemt, 
de zenuwen rekken, spannen en verslappen." Deze 
meevoelende aandacht, die zoozeer alle andere krach-
ten uitputte, ze in zich verslond, kon zich maar moeilijk 
verdragen met een werkelijkheid die van die krach-
ten ook haar schatting wou. Daarbij was Wacken-
roder veel to ernstig dan dat hij die werkelijkheid 
zonder bedenken zou hebben afgewezen. Zoo schreef 
hij aan Tieck: ,Een paar avonden heeft mij mijn 
vader akten van een klein proces getoond, en ze 
me heelemaal laten doorlezen. Hot is waar: om 
de hoofdomstandigheden van het feit goed uit 
elkaar to zetten, om ze to beoordeelen, om de wetten 
crop toetepassen, is een zekere kritiek van noode, 
die zeker het verstand bezighoudt en scherpt, bij
WILHELM HEINRICH WACKENRODER	223
eenigszins moeielijke zaken tenminste. En alle kri-
tiek is, zooals ik nu heel wel inzie, een waardeerbare 
en beminnenswaardige geesteswerkzaamheid." Tot 
zoover kan hij de taak laten gelden, die zijn vader 
hem wilde opleggen. Maar of zij de zijne, en of zij 
de hoogste was? De onzekerheid van de rechtspraak, 
en dat voor hem die in alles behoefte had aan een 
bevredigende, hem geheel voldoende uitkomst. De 
noodzakelijkheid koel to zijn, waar juist voelen en 
meevoelen in zijn natuur lag. De gewoonte kritiek 
to oefenen, terwijl alleen bet scheppen, alleen de 
kunst, hem volledig leven leek. -- De fout lag niet 
bij zijn vader die met zijn aanhouden op de rechts-
studie de werklijkheid nog wel in een heel milde 
zin vertegenwoordigde. De font lag in de natuur 
van de jonge Wackenroder, die tegen de werkelijk-
heid evenmin was opgewassen als een al to week 
eiland tegen de werkingen van de zee. Meer dan 
eens merkte hij op dat de schoonheids-ontroering het 
fijnste en teerste van het menschelijk wezen raakt. 
Zoo is het ook en daarom wordt ze op den duur 
alleen verdragen door wie een sterkere kracht dan 
die tot genieten alleen in zich heeft.
In ,Het merkwaardige muzikale leven van de 
toonkunstenaar Jozef Berglinger" heeft hij zijn 
strijd geteekend. Een jonge man die door zijn vader 
tot de studie in de geneeskunde gedwongen werd, 
maar die innerlijk voor de muziek leefde. „De bittere 
onverzoenbaarheid van zijn aangeboren etherische 
enthoesiasme en het aardsche aandeel aan het leven 
van elke mensch, dat ieder dagelijks uit zijn 
dweperijen met geweld neertrekt, kwelde hem zijn 
heele leven door." Ook toen hij de studie opzij zette 
en zijn roeping volgde. Want - en hiermede blijkt
224	WILHELM HEINRICH WACKENRODER
dat Wackenroder zich zijn eigen zwakheid was 
bewust geworden - zijn eigen natuur, zijn eigen 
liefde voor de kunst was liet, die hem uitputte en 
toch niet voldeed. Kracht om to genieten niet enkel, 
maar kracht om to scheppen moet voorradig zijn.
Met het uitspreken van zijn genietend begrijpen 
was Wackenroders kracht uitgeput. Over muziek 
heeft wel niemand zoo schoon als hij geschreven. 
Zijn beeld van de oude koraal-muziek, „die als 
een eeuwig ,Miserere mei Domine!" klinkt en wier 
langzame diepe tonen als met zonden beladen pel-
grims in diepe dalen voortsluipen" is alleen maar 
het zichtbaarste in een rij van volzinnen die alle 
even zin- en zielvol zijn.
Het valt makkelijk de dichters en schrijvers van 
de romantische school in Duitschland hard to vallen, 
omdat inderdaad hun schepping schamel of onvol-
doende is; maar zij hebben diep gevoeld wat, dank 
zij hun aansporing, een andere tijd groot verbeelden 
mocht.
Door dit diepe gevoel en door hun heenwijzen naar 
het scheppen als het hoogste, hebben zij op de dich-
ters van onze tijd, in alle landen, zoo oneindig nage-
werkt. Er is op dit oogenblik geen poezie, er is 
geen wijsbegeerte, voeg ik eraan toe, die niet in hen, 
als in een diepe bron, de stralen spiegelt, die langs 
duizend ondergrondsche wegen, uit diezelfde bron 
haar zijn toegevloten.
Duitsche invloed? ja, maar waaraan alle groote 
vaderlandsche stroomen - ook nederlandsche, zooals 
ik tevoren al opmerkte - overvloedig deel hebben, 
en die niets anders is dan het gevoel van een leven 
dat, in. duizend vormen, schepping en schoonheid wil.
1911.