SINNEPOPPEN
VA N
ttc)I:MEtt N/A ssc'llEit
S I N N E P O P P E N
N.V. VAN DE GARDE & CO's DRUKKERIJ, ZALTBOMMEL
SINNEPOPPEN
VAN
ROEMER VISSCHER
Naar cle uitgave van 1614 bij W i l l em lansz.
te Amsterdam, met 184 illustraties naar de oorspronkelijke
gravures en van een inleiding en verklarende
noten voorzien
DOOR
Dr L. BRUMMEL
VGRAVENHAGE
MARTINUS NIJHOFF
1949

I N H O U D v
Inleiding vn
Voornaamste literatuur xxxvn
Voor-reden, tot den goedthertighen leser in*
Het eerste schock van de sinnepoppen 1
Het tweede schock van de sinnepoppen 62
Het derde schock van de sinnepoppen 123
Aantekeningen 185

I N L E I D I N G VII
ANNEERde Renaissance in deze lage landenhaarblijde
intocht houdt, dan wordt onze nationale letterkunde
nog door geen figuren van belang in haar gevolg
vertegenwoordigd. Zeker, het Humanisme en met
name het Bijbels Humanisme vindt hier geleerdheid
en intellect te over, die — Erasmus voorop —
zich dikwijls een internationale naam verwerven. Velen
zijn er ook, die, gemspireerd door de studie der
klassieken, dezen in letterkundige voortbrengselen
navolgen; maar de taal, waarin deze vervat zijn, is dikwijls het Latijn
en slechts zelden uit de dichterlijke inspiratie zich in een zo zuivere vorm
als in Janus Secundus' Basia. Betreft het scheppingen in de landstaal,
dan zijn het of vertalingen van geringe waarde of bewerkingen van klassieke
stoffen, die een weinig hoger peil bereiken. De Renaissance is aanvankelijk
nog een stroming, die althans op letterkundig gebied ons nationale
leven slechts weinig beroert.
Het zijn de Hervorming en de mede door haar veroorzaakte Opstand,
die het nationaliteitsgevoel tot sterke ontwikkeling brengen en aan
Renaissance en Humanisme — van oorsprong cosmopolitisch — een
vm I N L E I D I N G
Nederlands karakter geven. De strijd voor de vrijheid en de strijd voor het
geloof zijn meer nog dan de Renaissance de bewegende krachten, die in
deze landen het nieuwe levensgevoel, globaal met een woord aangeduid als
individualisme — doch hoe onvoldoende is deze term! — hebben bevorderd.
De resultante van deze drie krachten: Renaissance, Hervorming
en Opstand, is dat meer ethische dan aesthetische individualisme, dat
onverbrekelijk verbonden is met onze Nederlandse beschaving en waarin
nu eens het ene, dan weer het andere element overweegt. Het geeft aan
de Renaissance ten onzent een eigen inhoud, een Nederlandse toon, die
in de letterkunde en ook in de schilderkunst — al zijn daar de proporties
wel heel anders — in tal van markante figuren hun belichaming vinden..
Renaissancefiguren ook in dit opzicht, dat dank zij hun veelzijdigheid
hun betekenis geenszins tot een gebied beperkt blijft.
Bij het hogere beschavingspeil der Zuidelijke Nederlanden in die
tijd valt het niet te verwonderen, dat een aantal dragers der nieuwe
cultuur uit het Zuiden afkomstig zijn. Noemen wij van den schilderdichter
Lucas de Heere en van Jonker Jan van der Noot slechts de namen,
iets uitvoeriger mogen wij zijn over twee belangrijker figuren, die naar
het Noorden zijn uitgeweken: Carel van Mander en Philips van Marnix.
I N L E I D I N G IX
Van Mander, leerling en kunstbroeder van De Heere, maar begaafder dan
deze, wordt om zijn veelzijdigheid door zijn tijdgenoten geroemd. Bekeerd
tot het nieuwe geloof heeft hij de wijk naar het Noorden genomen. Na als
beoefenaar der rhetorica te zijn begonnen is hij steeds meer het pad der
Renaissance gegaan in zijn vertalingen van klassieke poezie, zijn beoefening
van het sonnet, zijn liefde voor de nieuwe maat: de alexandrijn.
Als schrijver van het Schilder-Boeck is hij naast Coornhert en Marnix
een der scheppers van het nieuwe Nederlandse proza in deze tijd van
kentering. Marnix is van de uit het Zuiden uitgewekenen wel de meest
bekende en door zijn actieve deelname aan de opstand is hij tot een
volkomen nationale figuur geworden. Hij schrijft zijn werken met hetzelfde
talent in het Frans als in het Nederlands, hanteert in zijn brieven
het Spaans en ItaHaans met gemak, munt als man van wetenschap en als
theoloog niet minder uit dan als schrijver. Zijn Calvinistische geloofsovertuiging
heeft hij neergelegd in het strijdschrift ,,De Bienkorf der H.
Roomsche Kercke", dat een der klassieke stukken in de geschiedenis
van ons proza is.
Het Noorden, waarheen Marnix en Van Mander waren gevlucht, heeft
ook zelf belangrijke vertegenwoordigers van de Renaissance der letter en
X I N L E I D I N G
voortgebracht. In Leiden treffen wij het vriendenpaar Jan van Hout en
Jan van der Does, beiden bekend door hun krachtige houding bij de
verdediging van hun stad. In Amsterdam zijn het de evenzeer door
vriendschapsbanden verbonden Coornhert, Spiegel en Roemer Visscher.
Deze literaire vriendschappen hebben een meer dan toevallige betekenis:
er begint zich om enige figuren heen een literair gezellig verkeer te ontwikkelen,
dat buiten de oude rederijkerskamers om gaat en waar zich
de geest ener nieuwe cultuur onbelemmerd kan uiten. Kenmerkend voor
deze overgangstijd is het, dat de meeste dezer figuren toch ook de banden
met de kunst der Rhetorycke niet verbroken hebben. Coornhert —
verreweg de oudste — heeft nog tal van zinnespelen geschreven, Jan
van Hout, die fel tegen de ,,Rethrozijnen,, uitvoer, is tegelijkertijd de
auteur van een — zij het ook zeer merkwaardig — rederijkersspel, Spiegel
en Roemer Visscher zijn beiden hoofden van de Amsterdamse kamer
,,De Eglantier" en hebben, vooral in hun vroegere werk, de rederijker nog
geenszins afgelegd.
Ook uit anderen hoofde dan hun vriendschap kunnen de namen van
Coornhert, Spiegel en Visscher tezamen genoemd worden. Van elk hunner
kan men zeggen, dat hij eigenlijk meer in onze cultuurhistorie dan in de
I N L E I D I N G XI
geschiedenis onzer letterkunde tot zijn recht komt. Zij mogen de Renaissance
in de Republiek vertegenwoordigen, geen van drieen hebben zij zich
kunstenaar gevoeld. Voor Coornhert is bij zijn werken de zedelijke doelstelling
zeker hoofdzaak en zijn plaats in onze literatuurgeschiedenis
heeft hij aan in zijn oog bijkomstigheden te danken. Spiegel's ethische
denkbeelden, waarvoor hij in belangrijke mate Coornhert's schuldenaar
was, heeft hij neergelegd in een leerdicht, zijn ,,Hertspiegher\ waarin
hij van zichzelf getuigt: ,/k Ben gheen poeet; ik ken't" (1.101). Alleen
al namen als ,,Brabbling" en ,,Rommelsoo,,, waarmede Visscher zijn
verzen betitelde, bewijzen reeds hoe deze tegenover zijn werk stond: ook
voor hem kwam het op de zedelijke strekking van zijn deels in satyrieke,
deels in lerende vorm medegedeelde denkbeelden aan.
De levensbeschouwing van dit drietal vertoont vele veiwante trekken.
Coornhert (1522-1590), wiens gronddenkbeeld van 's mensen volmaakbaarheid
op aarde door hem in vele geschriften is uiteengezet en verdedigd,
heeft een samenvattende ethica gegeven in zijn van 1586 daterende
,, Welle venskunste", waarvan het Christelijk karakter op vele punt en de
invloed der klassieke wijsbegeerte, met name van het Stoi'cisme — deels
onmiddellijk, deels via humanistische philosophen als Valerius en Foxius
XII I N L E I D I N G
— vertoont. Coornhert's ideeen, dat de mens geneigd is tot het goede,
tot de liefde jegens God, waarbij hij zich door de ervaringskennis moet
laten leiden, dat zonde slechts een gevolg is van onwetendheid en dat
ieder de weg der deugd, die tot God voert, vinden kan, treffen wij ook bij
Coornhert's ,,ander-ick" Spiegel (1549-1610) aan. Deze, die Coornhert
tot het schrijven van zijn Wellevenskunst had aangespoord, heeft op zijn
beurt zijn ^Hertspieghel", die na zijn dood in 1614 uitgegeven werd, als
handleiding voornamelijk voor eigen gebruik geschreven. Daarin is eenzelfde
redelijk Christendom aan het woord, niet alleen door Coornhert,
maar ook door de lectuur van klassieke auteurs als Epictetus en Cebes
gevoed. Het behoeft ons dan ook niet te verwonderen bij de tolerante
Coornhert een relativisme te vinden, waardoor hij, hoewel formeel het
oude geloof aanhangende, feitelijk tot geen enkele kerk behoorde, terwijl
de gelovig Roomsch Katholiek gebleven Spiegel van grote verdraagzaamheid
en onverschilligheid voor dogma en kerk blijk gaf. Beider geloof
herinnert sterk aan Erasmus' humanistische overtuiging, waarbij, overstraald
door het Christelijk liefdebeginsel, het Christelijke en klassieke
ideaal ineensmolten enhet op zuiverheid van denken en op ethisch handelen
aankwam.
I N L E I D I N G XIII
Die practische toepassing der zedelijke beginselen van een Stoisch getint
Christendom geeft ook Roemer Visscher ons in zijn leven en werk te
zien. Nauw bevriend met Spiegel is hij van nature minder ernstig, minder
tot de boeken dan tot het spel geneigd, met een duidelijk uitgesproken
voorkeur voor ,/t amora-ense", gelijk vooral uit zijn ,,Brabbeling" blijkt.
Maar in diezelfde Brabbeling, waaruit een grote belezenheid spreekt, die
zich in het geheel niet tot de door hem vooral nagevolgde Martialis beperkt,
klinkt toch ook een ernstiger toon door, welke we doorlopend in de latere
,,Sinnepoppen" kunnen beluisteren. Trekt hij in zijn Brabbeling met
luchtige en soms ruwe spot van leer, in zijn Sinnepoppen geeft hij de
positieve levenswijsheid, die van deze spot de tegenhanger is. En die
levenswijsheid vindt haar voedingsbodem in een algemeen Christ elijk
geloof, dat zich slechts weinig aan een dogma of overtuiging bindt, zodat
eerst door nieuwere onderzoekingen is uitgewezen, dat Visscher niet
Rooms Katholiek gebleven is, maar zich reeds vroegtijdig van de Moederkerk
heeft afgewend, waarschijnlijk zonder tot een ander kerkgenootschap
te zijn overgegaan.
Van Roemer Visscher's uiterlijk leven is ons weinig bekend. Hij werd
XIV I N L E I D I NG
in 1547 te Amsterdam geboren, waar zijn vader lakenkoopman was in de
Oudebrugsteeg. Als knaap en jongeling woonde hij in Amsterdam, al is
hij waarschijnlijk dikwijls op reis geweest naar die havenplaatsen van
Noordzee en Oostzee, waar drukke graanhandel was. Eerst op 36-jarige
leeftijd trad hij in het huwelijk, na velerlei liefdesavonturen te hebben
beleefd, waarvoor zijn gedicht ,,Het Lof van een blaeuwe scheen" wel
als troostlied moest dienen. Hij huwde met Aefgen Jansdr. Onderwater
uit welk huwelijk zes kinderen werden geboren, waarvan Anna (geb. 1583)
en Maria Tesselschade (geb. 1594) wel de bekendste zijn. Het gezin woonde
voorlopig in een huis aan de Oudezijdskolk. In Mei 1594 bouwde Roemer
een eigen huis, waarschijnlijk het huis op de Geldersche of Engelsche
Kaey ,,in den Korendrager". Aan zijn kinderen gaf hij een voortreffelijke
opvoeding in hervormde geest, opvallend goed voor zijn dochters, die fleur
bijzetten aan het ,,saligh Roemershuys,,, dat door Vondel in zijn ,,Lof der
Zeevaert" is bezongen als centrum van literair verkeer:
Wiens vloer betreden word, wiens drempel is gesleten
Van schilders, kunstenaars, van Sangers en Poeten.
Visscher heeft als handelsman blijkbaar voordelige zaken gedaan. Niet
alleen in de graanhandel, waaraan de naam van zijn huis herinnert, maar
I N L E I D I N G xv
ook in grote transacties op het gebied van assurantie op schepen en
ladingen. De tijd, die zijn zaken hem lieten, besteedde hij aan het gezellig
literair verkeer, waaraan mannen als Vondel, Hooft, Reael, Coornhert,
Dousa, Jan van Hout, Bredero, Coster en Spiegel deel namen en aan zijn
letterkundige werk. Dat was allereerst zijn ,,Brabbeling" ( = beuzeling),
die aanvankelijk in 1612 zonder zijn toestemming uitgegeven, in 1614
door hemzelf werd bezorgd, doch die veel gedichten uit vroeger jaren
be vat. De jaren tussen 1566 en 1578, het jaar van de Alteratie, vormden
in de geschiedenis van Amsterdam een zeer bewogen en roerige tijd
en verschillende staatkundige en religieuze toestanden en misbruiken uit
die jaren worden door Visscher bespot of gegispt, waarbij hij zomin de
Katholieken als de Gereformeerden spaarde. Een veel groter plaats
nemen echter de erotische gedichten in, waarin ten dele de eigen liefdesavonturen
verwerkt zijn, maar waarbij ook veel vertaling en navolging is.
Het is een poezie, waarbij het zinnelijk element sterk overheerst en waarvan
de grappigheid en platheid door het toenmalige geslacht meer gewaardeerd
zal zijn dan thans door de moderne lezer. Wat echter ook nu nog wel
boeit is de weerspiegeling in deze gedichten van het gehele maatschappelijke
en zedelijke leven in het 16e-eeuwsche Amsterdam. Wij horen van
XVI I N L E I D I N G
alles over het huis, het huisraad, de spijzen, de dranken, over het dienstpersoneel,
de vreemdelingen, de soldaten, wij horen de felle critiek op
allerlei misbruiken, de ,,ypocrisy" vooral in toestanden en personen,
^schijnsvolk" van bedriegers, hebzuchtigen, rovers en zedelozen.
Het is deze laatste stof, die in Roemer's andere werk, de ^Sinnepoppen'',
dat in 1614 verscheen, behandeld wordt, maar thans niet in satirieke, doch
in lerende en beschouwende vorm. Met de naam ,,Sinnepoppen" trachtte
Visscher een goed-Hollandse naam te geven aan de prentjes met bijschriften,
die doorgaans emblemata worden genoemd. Allerlei voorwerpen van
het dagelijks leven vinden wij hier met een toepasselijke uitleg afgebeeld:
de ploeg en de wan van de boer, het kompas van de zeeman, de pot en
de voetheugel uit de keuken, het spinrokken en het drankkeldertje uit
het woonvertrek. Echt-Hollandse beeldjes als de sluis, de watermolen,
het heitoestel, de ,,kaap" voor zeevarenden, het havengezicht wisselen af
met een hartig woord over nieuwmodische liefhebberijen als het schelpen
verzamelen, de tulpenmanie, het toeback suygen. Ook hier treffen wij, als
in de ,,Brabbeling", de figuren aan van de op buit gaande landsknecht,
de pronkende jonker, de vrijbuiters en woekeraars, die in groote staat
leven. Ook hier wordt de waarheid tegenover de schijn geplaatst, de
I N L E I D I N G XVII
gulden eeuw van de ,,heylige goet-rondtsheydt" geroemd in tegenstelling
tot de nieuwere courtoisie. Het geheel wordt, zeker niet toevallig, ingeleid
door twee Sinnepoppen, omtrent de alomtegenwoordigheid Gods en omtrent
de deugd, die bereikt kan worden, wanneer, ,,onderrichtinge" het
,,door Godts gratie ingeplante voncxken van waerheydt" aanwakkert.
De ,,Sinnepoppen'' verschenen in 1614 bij Willem Jansz. Blaeu in een
fraaie editie in oblong kwarto formaat, die aan deze heruitgave ten grondslag
is gelegd. Bijzonder aantrekkelijk is dit boek door de afbeeldingen,
de met de burijn bijgewerkte etsen van de tekenaar Claes Jansz. Visscher
(1578- ongeveer 1660). Hij is vooral als uitgever van het werk van anderen
bekend, maar is toch met zijn eigen tussen 1605 en 1612 vervaardigd werk
van grote betekenis geweest voor de ontwikkeling van een meer realistische
wijze van landschapstekenen en -schilderen. Van belang zijn in dit
verband o.a. zijn etsen in ,,De Bloemhof van de Nederlantsche jeught",
die in 1608 in Amsterdam verscheen. Dezelfde zin voor de realiteit openbaart
zich in zijn ontwerpen voor de ^Sinnepoppen" (1608), die voorwerpen
en figuren uitbeelden op een wijze, welke duidelijk het streven verraadt
zich zo nauw mogelijk bij de werkelijkheid aan te sluiten. Opvallend is de
forse, vaste lijn in dit werk, waartegen de tere achtergronden afsteken,
XVIII I N L E I D I N G
die zelfs aan deze kleine etsen dikwijls een merkwaardige wijdheid van
verschiet geven 1).
Een tweede editie in duodecimo verscheen bij dezelfde uitgever, wellicht
nog tijdens Roemers leven. Een daarna eveneens bij Blaeu uitgekomen
ongedateerde uitgave in 8° vermeldt op de titel ,,AUe verciert met Rijmen
en sommighe met Proza door zijn dochter Anna Roemers". Terwijl de
eerste edities 183 emblemata bevatten, verdeeld in 3 ,,schocken" van 60
emblemata (plus een toegift), telt deze uitgave 193 emblemata. De volgorde
is ook anders en op het einde zijn tien der vroegere Sinnepoppen samengevoegd
als ,,Minnepoppen". Roemers tekst is soms vervangen door een
andere van zijn dochter, die ook de bijschriften bij de nieuwe emblemata
heeft gemaakt en de tweeregelige versjes bij alle prentjes. Deze uitgave
is in 1620 na Roemers dood verschenen. Twee herdrukken kwamen daarvan
nog uit in 1669 en 1678. De afbeeldingen zijn in deze uitgaven van
veel minder kwaliteit dan in de oorspronkelijke editie.
x) De exemplaren van de editie van 1614 vertonen onderling verschillen. De Vries, Ned. Emblemata vermeldt
onder nr. 53, dat aan het slot een gravure van een nar met zijn marot voorkomt. Er zijn echter ook
exemplaren, waar een monnik met een marot is afgebeeld, gelijk in de editie 1614 van Brabbelingh. Verder zijn
er ook exemplaren zonder gravure terwijl de titelbladen en de cliche's eveneens afwijken.
I N L E I D I N G XIX
Anna had zich reeds eerder met dergelijk werk bezig gehouden, doordat
zij de ,,Cent emblemes chrestiens" van Georgette de Montenay had vertaald,
een vertaling, die echter eerst in 1854 uitgegeven is. Toen haar
vader in 1620 gestorven was, bleef zij met haar zuster Maria Tesselschade
in het huis aan de Geldersche kade de bekoorlijke gastvrouw van de vele
kunstenaars, geleerden en letterkundigen, die daar ook al tijdens Roemers
leven ontvangen werden. Totdat beiden, Tesselschade in 1623, Anna enkele
maanden later, in 1624, in het huwelijk traden. De beide begaafde en ontwikkelde
zusters, die zich behalve met letterkundige werkzaamheden, met
schilderen, graveren, borduren, zingen en musiceren bezig hielden, vertegenwoordigen
door haar opvoeding, werkzaamheid en persoonlijkheid de
Renaissance ten onzent op eigen wijze en dragen er aldus ook het hare toe
bij, om de persoon van haar vader, waarvan wij betrekkelijk weinig wet en,
juist te beoordelen.
Dit oordeel is — het kan na het voorafgaande nauwelijks twijfelachtig
zijn —, dat Roemer Visscher, ondankszijn ,,Lof der Rethorica", ondanks
zijn dikwijls nog ouderwetse trekken, tot de nieuwe tijd behoort. Hij
behoort daartoe door zijn levens- en wereldbeschouwing, die een belangrijke
plaats inruimt aan de mensch en zijn leven hier op aarde. Vandaar,
XX I N L E I D I N G
dat de deugdbetrachting in deze wereld, de wellevenskunst, waarop het
streven van Coornhert en Spiegel gericht was, ook aan Visscher's werk
ten grondslag lag en daarvan de eerste voorwaarde was. Hij is veel meer
moralistisch dan religieus, veel meer rationalist en stoicijn dan mysticus.
Juist als bij zijn vrienden is zijn geloofsovertuiging algemeen Christ elijk
buiten dogma en kerk om. In nauw verband daarmede staat zijn tolerantie
en zijn ijveren tegen misstanden, onverschillig of deze in de Rooms-
Katholieke dan wel in de Gereformeerde kerk voorkomen. Zijn Godsbeschouwing
krijgt een meer wijsgerig karakter en helt over tot de overtuiging,
dat God's geest wereld en mens doordringt zonder zich daarmede
te vereenzelvigen. Meer nog dan de Bijbel is het de rechtstreekse bei'nvloeding
van klassieke schrijvers, die zijn levensopvatting bepaalt.
Het groeiend individualisme, het sterkere besef van 's mensen waarde,
zoals wij dat bij Coornhert en Spiegel waarnemen, is evenzeer typerend
voor Visscher. Het is karakteristiek voor ^Brabbeling" en ^Sinnepoppen"
en maakt hem tot de markante persoonlijkheid, die in de groot-koopman,
centrale figuur van een kunstenaarskring, trotse Amsterdammer en goede
Hollander voor ons staat. Hier verwijdt zijn individualisme zich tot een
nationaal besef, dat o.a. in een echt Renaissance-verschijnsel als zijn
I N L E I D I N G XXI
taalzuivering — indirect zal hij wel aan Spiegels ,,Twespraack vande
Nederduitsche Letterkunst" hebben deel gehad — tot uiting komt.
Met zijn ^Sinnepoppen" trad Roemer Visscher op als beoefenaar van
de in die tijd steeds meer in trek komende literatuursoort der emblemata.
Andermaal ontmoeten wij de drie vrienden hier op hetzelfde terrein.
Coornhert had Furmerus, ,,De rerum usu et abusu" nagevolgd in ,,Recht
Ghebruyck ende Misbruyck van tijdlycke Have" (1585), Spiegel had
achter zijn ^Hertspieghel" acht emblemata opgenomen onder de titel
,,Verderf- traps Beeld-Schrift, Ofte Heilighe Letteren, dat is Hieroglifica".
De emblemata waren een product der Renaissance en hun betekenis voor
die tijd was veel groter dan die van een modieuse aardigheid — een opvatting,
nog te veel in de letterkundige handboeken gehuldigd. Wel geldt
dit voor de ten onzent zo geliefde erotische emblematabundels, die minnenden
elkaar ten geschenke gaven en waarbij juist voor dit doel in het
frontispiece plaats voor namen en wapens was opengehouden. Toegegeven
moet worden, dat voor velen de emblematiek een soort denksport geweest
zal zijn, dat — gelijk o.a. bij Cats — het genre ontaardde tot niet veel
meer dan geillustreerde spreekwoorden of in later tijd in dienst van de
XXII 1 N L E I D I N G
kerk een middel tot stichting werd. Dit alles echter mag ons niet uit het
oog doen verliezen, dat de emblemata door hun voorgeschiedenis en
culturele functie een eigen plaats in de literatuur der Renaissance innemen.
Juist bij de ,,Sinnepoppen" komt die oorsprong en functie ten onzent
dikwijls duidelijk aan het licht, zodat wij hierop nog wat nader dienen
in te gaan.
Bij een beschouwing van de betekenis en de functie der emblemata
rijst de vraag, wat toch wel de geestesgesteldheid geweest is, die voorwaarde
was voor een literatuursoort als deze. Immers men kan — gelijk
wij in het volgende nog zullen doen — de historische wording der emblematiek
nagaan, zonder dat daarmede aangetoond wordt, wat de toenmalige
geslachten daarin zochten en vonden. Zeker is dit geweest een
bevrediging van de wijdverbreide smaak voor allegorie en symboliek,
welke haar voedingsbodem vond in de wereldbeschouwing van de 16e
en 17e eeuw. Men had als in de Middeleeuwen de behoefte alle dingen niet
alleen in hun onmiddellijke verschijningsvorm, maar ook in hun symbolische
betekenis te zien, in hun betrekking tot God. ,,Daer is niet
ledighs of ydels in de dinghen" zo heet het in Roemer Visscher's eerste
Sinnepop: ,,Jovis omnia plena — alles is vervuld van God". Men kan het
I N L E I D I N G XXIII
een erfenis van de Middeleeuwen noemen, mits men daarbij het grote
bestaande verschil niet uit het oog verliest. De onmiddellijke beleving
van de eenheid der schepping, waartoe de Middeleeuwse mens in zijn
symbolische denkwijze bereid en in staat was, is in de 16e en 17e eeuw aan
het verdwijnen. Nog steeds had men liefde voor het symbool en de allegorie,
maar het grote verband is er niet meer. Al te dikwijls vinden wij een
verstandelijke uitlegkunde, die soms tot een doel in zichzelf wordt. Juist
in de emblemata zien wij dat duidelijk, waar de afbeeldingen een uitleg
ontvangen, die vaak geheel willekeurig is en zelfs met de aan sommige
voorstellingen eigen symboliek niet de minste rekening houdt. Het symbolisme
is hier ook anders geaard en gecompliceerder geworden, dank zij
de geleerde of quasi-geleerde oorsprong der emblematiek.
Het woord ^emblema", dat oorspronkelijk niet veel meer betekende
dan versiersel, los aan bepaalde voorwerpen gehecht, of meer in het bijzonder
mozaiekwerk, werd voor het eerst in de moderne zin gebruikt
door Andrea Alciati (1492-1550), die in 1531 de eerste bundel emblemata
in het licht gaf. Emblemata waren dus hier zinnebeeldige prentjes met
een tekst, waarbij tekst en afbeelding elkaar wederzijds aanvulden en
toelichtten. Zij hadden — althans bij Alciati — het onmiddellijk practische
XXIV I N L E I D I N G
doel om aan kunstenaars modellen te geven voor de versiering van woningen,
huisraad, kleren en gebruiksvoorwerpen. Waarom bestond daaraan
echter bij de kunstenaars behoefte? Alciati gaf in zijn opdracht aan Peutinger
te kennen, dat men deze tekens aan kleren en hoeden kon hechten
en aldus kon schrijven met ,,zwijgend schrift" en in een ander werkje
wordt dit nog nader toegelicht, als hij schrijft: ,,Woorden beduiden iets,
dingen worden geduid. Toch beduiden dingen ook soms iets, zoals de
Hieroglyphica bij Horus en Chaeremon, ten bewijze waarvan ook wij een
boekje maakten met de tit el Emblemata".
Hier legt Alciati zelf een verband tussen zijn Emblemata en een ander,
vroeger Renaissance-verschijnsel n.l. de z.g. leer der Hieroglyphica, zoals
deze door de Italiaanse humanisten het eerst beoefend werd. Egypte,
dat van oudsher als het wonderland vol mystieke geheimenis gegolden
had, boeide door hetgeen zij daarover in de literatuur der klassieke Oudheid
vonden, ook ten zeerste de Italiaanse humanisten. Dat zij, aangewezen
op de mededelingen der Griekse en Latijnse auteurs, zich van de
Egyptische beschaving een volkomen verkeerd beeld vormden, is duidelijk.
Met name geldt dit van de hieroglyphen, die als tekens der opperste
wijsheid nog op een ontraadseling wachtten. Toen men meende de hieroI
N L E I D I N G XXV
glyphen in haar wezenlijke betekenis te hebben begrepen, schiep men
naar dezelfde methode een eigen beeldschrift, dat men combineerde met
gegevens uit de klassieke literatuur, de middeleeuwse symboliek en de
Bijbel.
Twee werken waren hierbij van bijzonder grote invloed n.l. de ,,Hieroglyphica"
van Horapollo en de door Fra Francesco Colonna geschreven
,,Hypnerotomachia Poliphili,, een werk, dat, omstreeks 1467 voltooid,
in 1499 door Aldus Manutius in Venetie gedrukt werd. Horapollo of
Horus Apollo, die van Egyptische afkomst zou zijn en in de 2e of 4e
eeuw na Chr. geleefd zou hebben, is even onbekend als de Griekse vertaler
van de Hieroglyphica, waarvan het handschrift in 1419 door een
monnik gekocht en naar Florence gebracht werd. Het bevatte een raadselschrift,
waarin de Renaissance-geleerden een voor alle tijden begrijpelijk
beeldschrift zagen. Golonna's werk gaf hieraan een methodische uitbreiding.
Aldus drukte in 1505 ook de eerste uitgave van Horapollo, die
door vele vertalingen gevolgd werd. De roem dezer werken was groot en
iemand als Erasmus noemt in zijn ,,Adagia" beide boeken als bronnen en
stelt met name de ^Hypnerotomachia" zeer hoog.
Op deze wijze ontstond een beeldschrift, dat men ,,Hieroglyphica''
XXVI I N L E I D I N G
noemde, maar waarin allerlei symboliek en allegorie uit Egyptische,
Griekse, Romeinse en Bijbelse bronnen verwerkt was. Alle kennis op dit
gebied werd verzameld in een groot werk over hieroglyphenkunde van
Pierio Valeriano, dat in 1566 verscheen en met de beide andere hier genoemde
boeken grote invloed uitoefende op de emblematiek, zoals deze
het eerst vorm kreeg in het werk van Alciati.
Er zijn echter ook andere bronnen voor de emblemata aan te wijzen.
In de eerste plaats vallen te noemen de grote collecties van spreuken,
spreekwijzen en gezegden, waarvan Cato's Disticha en Erasmus' Adagia
wel de bekendste zijn. Voor de tekst der emblemata wordt dikwijls aan
dergelijke verzamelingen ontleend. Nog belangrijker, zowel voor de afbeeldingen
als voor de motto's, die deze prentjes dikwijls vergezellen, is
de invloed van het verwante verschijnsel der deviezen, dat andermaal van
Italie uit zijn zegetocht begon. Het schijnt, dat de mode der deviezen of
,,imprese" terug te voeren is op de in vallen der Franse troepen in Italie
onder Karel VIII en Lodewijk XII, in wier legers de officieren getooid
waren met deviezen, welke ook aangebracht werden op de kleding der
mindere, onder hen dienende militairen. Deze ,,imprese" (van imprendere
= ondernemen) zijn niet anders dan een symbolische voorstelling van een
I N L E I D I N G XXVII
wens, een plan, een gedragslijn door middel van een motto en een afbeelding,
die elkaar wederzijds toelichten. De van oorsprong Franse mode
werd door de Italianen met grote geestdrift overgenomen en in de 16e en
17e eeuw uitgewerkt tot en opgehemeld als een soort philosophie van de
edelman. Men verheerlijkt het devies als iets van weinig omvang en rijke
inhoud, dat in elegante vorm diepe gedachten bergt en door zijn eenvoud
en eenheid alle andere geestelijke producten overtreft.
Er vormt zich een gehele theorie over het devies, die in allerlei werken
is geformuleerd en die de regels vastlegt, waaraan een devies moet voldoen.
Een van de bekendste werken op dit gebied — door Roemer Visscher ook
vermeld — is dat van Paolo Giovio, Dialogo dell' imprese militari et amorose
(Rome, 1555), waarin o.a. voorgeschreven wordt, dat het devies niet
zo duister moet zijn om een Sibylle voor zijn uitleg nodig te hebben,
noch zo doorzichtig, dat iedere gewone handwerksman het kan verstaan;
dat het dingen moet voorstellen, die aangenaam zijn om te zien, zoals
sterren, vuur, water, bomen, instrumenten, fantastische dieren en vogels;
dat de menselijke figuur daarin niet moet worden voorgesteld; dat het
motto in een andere taal moet zijn dan die van de maker van het devies,
zodat de gedachten een weinig meer verborgen zijn en dat het motto kort
XXVIII I N L E I D I N G
moet zijn, maar niet zo kort, dat het duister en misleidend wordt.
Het was dus dikwijls een ietwat wonderlijke natuurlijke historie, die
in de 17e eeuw verbeeld werd, ook al eiste men anderzijds, dat het devies
niet te veel van de waarheid zou afwijken. Edele dieren, voorgesteld in
edele handelingen en weergevend een edele gedachte, ziedaar het doel,
waarnaar een devies — althans voor zover het dieren afbeeldde — streven
moest. Juist het zoeken naar het vreemde en ongewone moest de mens
als onderwerp voor afbeeldingen uitsluiten; en zo men hem afbeeldde,
dan moest het zijn in ongewone kleedij. Dergelijke beginselen zien wijin
tal van bundels uitgewerkt w.o. het ook door Visscher blijkbaar gebruikte
werkje van Claude Paradin, Devises heroiques (Lyon, 1551), dat meestal
in vertaling herdrukt is tezamen met een ander werkje van Gabriele Simeoni,
Imprese heroiche e morali (Lyon, 1559).
Vele van de door Giovio vermelde deviezen stammen ook van de hieroglyphen,
zodat het niet altijd gemakkelijk is, emblemata en deviezen van
elkaar te onderscheiden. In de theoretische literatuur maakt men wel een
onderscheid, in het algemeen hierop neerkomend, dat een devies eenvoudiger
is dan een embleem, zowel wat de afbeelding als wat de tekst
betreft. De laatste is bij een devies niet meer dan een motto, terwijl een
I N L E I D I N G XXIX
embleem nog een uitgebreider bijschrift heeft, dikwijls met een bepaalde
moraal. Het devies is meer aan regels gebonden, is ,,klassieker" dan het
zich vrijer ontwikkelende en vaak ,,verhalende" embleem. Toch worden
beide genre's dikwijls verward en de termen door elkaar gebruikt, gelijk
uit de tit els van vele bundels blijkt.
Wanneer men nu in het licht van het bovenstaande de ^Sinnepoppen"
beschouwt, ziet men al spoedig, dat Roemer Visscher bij de samenstelling
van zijn werk, ondanks alle originaliteit toch ook de invloed van vroegere
literatuur op dit gebied heeft ondergaan. Vooral uit de deviezen-verzamelingen
vinden wij hier verschillende motieven terug en het is geen toeval,
dat Visscher in de voorrede van zijn werk de regel van Paulus Jovius
vermeldt, dat ,,geen menschelycke forme en behoort gebruyckt te worden''
Juist door de eenvoud van zijn voorstellingen sluit Visscher zich nauwer
dan de overige Nederlandse vervaardigers van emblemata bij de deviezen
aan, terwijl zijn prozatekst zonder enige pretentie zichzelf zeer weinig
op de voorgrond plaatst. In dezelfde voorrede zegt hij, dat hij de prenten
had laten maken zonder tekst, om ze zelf te bezien ,,en de voort die altemet
een goedt Vriendt te vertoonen, met de mondt beduydende wat mijn
meeninge was". Inderdaad geeft de tekst dikwijls de indruk, alsof men
XXX I N L E I D I N G
Roemer nog hoort improviseren en meermalen zelfs wordt het geheel aan
de lezer overgelaten de uitleg te geven, die hem het meest passend toeschijnt.
Het is vooral in de vroegere periode van de emblematiek, wanneer het
aantal uitgaven nog niet zo grootis, zeer wel mogelijk de ontwikkeling
van bepaalde motieven na te gaan. Systematisch opgezet zou een dergelijk
onderzoek de basis kunnen zijn voor de geschiedenis van de emblematiek
ten onzent, die nog steeds ontbreekt. Bij de huidige stand onzer kennis
echter dient men voorzichtig te zijn met conclusies ten aanzien van ontlening
en dikwijls zal men bij een vrij veelvuldig voorkomend motief zich
moeten bepalen tot het vaststellen van verwantschap, zonder met zekerheid
de bronnen van een emblemata-bundel te kunnen aanwijzen *). Ik
zal mij dan ook hier beperken tot het aangeven van enkele overeenkomsten
en daaraan geen gevolgtrekkingen verbinden over directe beinvloeding,
al zal deze somtijds wel zeer waarschijnlijk te maken zijn.
Dat wij verschillende motieven van Visscher terugvinden in het door
!) Zo kunnen meermalen motieven uit de hierna te noemen schrijvers ontleend zijn aan de bundel van
Gabriel Rollenhagen, Nucleus emblematum, die in 1611-13 in Arnhem met platen van C. v. d. Passe
verscbeen,
I N L E I D I N G XXXI
hem geciteerde werk van P. Giovio, Dialogo dell' imprese militari et
amorose (Rome, 1555 of de door mij gebruikte uitgave: Lyon, G. Rovillis,
1574), is niet zo verwonderlijk. Ik wijs slechts op de afbeeldingen van de
struisvogel (Visscher, Tweede schock, 39; Giovio, p. 94) en van het weegtoestel
(Visscher, Eerste schock, 59; Giovio, p. 109), terwijl de valk (V.,
Tweede schock, 26) wellicht te maken heef t met de valkenier en valken in
het tegelijk met de editie van 1574 van Giovio uitgegeven werkje van G.
Simeoni, Le imprese heroiche et morali (p. 210).
Duidelijker is het verband met CI. Paradin's Devises heroiques (Lyon,
1551), dat, vertaald als ,,Princelycke Devysen" te Antwerpen bij W. Silvius
in 1562 verscheen. Te noemen vallen de afbeeldingen van vuurslag
en kei (Paradin vertaling, 26 recto, Visscher, III, 58) beide met soortgelijke
verklaringen; van de struisvogel (Paradin, 29 recto; Visscher II, 39);
van de koningskroon (Paradin, 50; Visscher I, 25) met dezelfde moraal in
beide werken; van de vogel Phoenix (Paradin 54 verso; Visscher II, 36);
van de eg met devies ,,Evertit et aequat" (Paradin, 78 verso) tegenover
de ploeg in de Sinnepoppen (1,3) met opschrift: ,,Evertit sed aptat";
van de egel met vruchten op zijn pennen (Paradin, 86 verso; Visscher II,
27); van de zeef (Paradin, 89 verso) tegenover de wan bij Roemer (I, 12).
XXXII I N L E I D I N G
Sommige van deze motieven treffen wij echter ook wel elders aan o.a.
in het veel gebruikte werk van Joachim Camerarius, Symbolorum et
emblematum centuriae (Norimbergae, 1590-1604), dat in vier delen systematisch
allerlei emblemata bijeenbrengt betreffende planten, viervoetige
dieren, vogels en insecten, vissen en reptielen. Het feit, dat enkele
onderwerpen van Roemer Visscher alleen bij Camerarius teruggevonden
worden, maakt het wel waarschijnlijk, dat dit werk een bron voor de
,,Sinnepoppen,, is geweest. Zo komt bij Camerarius niet alleen de egel met
vruchten op zijn pennen voor, maar ook de door twee honden belaagde
egel, de eekhoorn, die zich van zijn staart als zeil bedient om een rivier
over te steken en de schildpad, die niet op het feest van de Olympus verscheen
*). Zowel bij Camerarius als bij Visscher vinden wij verder afbeeldingen
van kalkoen, pauw, sprinkhaan, struis en kikvors, zij het soms met
verschillende uitleg2).
Een zeer duidelijke ontlening van andere orde tenslotte is de navolging
en copiering door de graveur Claes Jansz. Visscher van een aantal gravures
i) Sinnepoppen II, 27, 25, 15, 37; Camerarius II, 85, 86, 88 en 91.
2) Sinnepoppen II, 17, 34, 33, 39, 43; Camerarius III, 47, 20, 96, 17. IV, 71. Vgl. vooral de aantekening
bij Sinnepoppen II, 33.
I N L E I D I N G XXXIII
van Marcus Gheraerts in Eduard de Dene's,, De warachtighe Fabulen der
Dieren (Brugge, 1567), die, gelijk bekend, later weer in Vondels ,,Vorsteliicke
Warande der Dieren'' zijn opgenomen. Tweemaal vinden wij van
afbeeldingen bij De Dene het bijgewerkte spiegelbeeld in de Sinnepoppen
n.l. de voorstelling van de aap, die de kat de kastanjes uit het vuur laat
halen (Fabulen, biz. 210; Sinnepoppen II, 30) en de voorstelling van de
vogel Phoenix (Fab., biz. 208; Sinnepoppen II, 36). Soms zijn slechts
details overgenomen. Zo vormen de Sinnepoppen 28 en 29 van het tweede
Schock tezamen de fabel van het hert, dat zijn horens prijst en zijn pot en
veracht, doch bij de komst van de jager met zijn horens blijft steken. Deze
fabel treffen wij bij De Dene ook aan en het is aan de daar op biz. 122
voorkomende afbeelding, dat de figuur van het hert bij Visscher (II, 28)
is ontleend. Hetzelfde zien wij bij de enigszins wonderlijke afbeelding van
de leeuw en het schaap in Sinnepoppen II, 24, waar de vreemde houding
van de leeuw alleen te verklaren is uit de ontlening aan de afbeelding bij
De Dene van de fabel van het paard en de leeuw (biz. 6, 7). Zeer waarschijnlijk
is het, dat Claes Visscher bij zijn afbeelding van de konijnen
(Sinnep. II, 32) gemspireerd werd door het prentje van de hazen bij De
Dene (p. 64), te meer daar enkele details grote overeenstemming vertonen.
XXXIV I N L E I D I N G
En ten slotte is het na al het bovenstaande niet gewaagd verband te zoeken
tussen de figuren van de pauw en het schaap bij Visscher (II, 34 en
35) en die bij De Dene (p. 162 en 98).
Aard en omvang dezer inleiding laten niet toe, op dit alles verder in te
gaan. In ieder geval maken deze verspreide gegevens het toch wel mogelijk
aan de ^Sinnepoppen" in onze letterkundige geschiedenis zijn plaats te
geven als een zeer karakteristiek en Hollands voorbeeld van een merkwaardige
internationale literatuursoort. Binnen de grenzen, die aan het
genre gesteld zijn, zou ik Roemers werk klassiek willen noemen, in die zin,
dat het meer dan de meeste andere Nederlandse bundels de invloed der
deviezen ondergaat en daardoor een grote eenvoud vertoont, maar tegelijkertijd
zowel door de fraaie etsen van Claes Jansz. als door de — naar
Kalff's gelukkige uitdrukking — ^hartige'' bijschriften van Roemer volkomen
op zichzelf staat. Een door en door Hollandse schepping, die elke
buitenlandse literatuur ons benijden mag.
Ten slotte nog enkele opmerkingen van practische aard. Deze uitgave
is allereerst voor de belangstellende leek bestemd, hetgeen uit inleiding
en aantekeningen duidelijk blijkt. De laatste geven dus in het algemeen
I N L E I D I N G XXXV
juist zoveel als voor het goed begrip van de tekst nodig is, doch waar dat
wenselijk scheen, zijn ook wel enkele literaire of historische toelichtingen
verstrekt. De eisen der wetenschap zijn daarbij, naar ik hoop, nooit uit
het oog verloren.
Door een toevallige aanleiding is deze uitgave in de hongerwinter van
1945 ondernomen als een niet onwelkome afleiding in een barre tijd, wat
enigermate als een verontschuldiging moge dienen voor de overmoed, mij
hier op een terrein te hebben gewaagd, dat niet mijn gewone veld van
studie is. Drukke ambtelijke werkzaamheden hebben de voltooiing van
dit werk vertraagd en dat deze vertraging nog niet langer geduurd heeft,
dank ik aan de hulp, die mij van verschillende kanten bij het vele zoekwerk,
dat te verrichten viel, geboden is. Wanneer ik hiervoor met een algemeen
woord van dank volsta, wil ik in twee gevallen een uitzondering maken:
voor Prof. Dr. K. Heeroma en vooral voor Mej. Dr. R. Pennink.
L. B.

VOORNAAMSTE LITERATUUR xxxvn
N. VAN DER LAAN, Uit Roemer Visscher's Brabbeling. Utrecht, 1918-1923. 2 din.
J. F. M. STERCK, Aanvullingen tot het leven van Roemer Visscher. (Oud-Holland, XXXIII,
biz. 208).
ANNA ROEMERS VISSCHER, Alle de gedichten. Uitgegeven door N. Beets. Utrecht 1881.
N. DE ROEVER, Een verjaard verjaarsfeest (Oud-Holland I, biz. 238).
J. H. W. UNGER, Anna Roemers. Losse aanteekeningen (Oud-Holland I I I , biz. 123 en 161).
ANNA ROEMERS VISSCHER, Gedichten. Uitg. door F. K. H. Kossmann. Den Haag, 1925.
J. A. WORP, Een onwaerdeerlijcke vrouw. Den Haag, 1925 (over Tesselschade).
B. BECKER, Coornhert, de 16e- eeuwsche apostel der volmaakbaarheid. (Ned. Archief v.
Kerkgesch. N.S. 19, biz. 59-84).
H. BONGER, Dirck Volckertszoon Coornhert. Studie over een nuchter en vroom Nederlander.
Lochem, [1943].
J. F. BUISMAN, De ethische denkbeelden van Hendrick Laurensz. Spiegel. Wageningen, 1935.
A. C. G. DE VRIES, De Nederlandsche emblemata. Geschiedenis en bibliografie tot de 18e
eeuw. Amsterdam 1899.
LUDWIG VOLKMANN, Bilderschriften der Renaissance. Hieroglyphik und Emblematik in
ihren Beziehungen und Fortwirkungen. Leipzig, 1923.
IRMA TRAMER, Studien zu den Anfangen der puritanischen Emblemliteratur in England.
Andrew Willet-George Wither. Inaugural-Dissertation Basel. Berlin, 1934.
MARIO PRAZ, Studies in seventeenth-century imagery. 2 vol. London, 1939-'47. (Studies of
the Warburg Institute. Vol. 3).
B. KNIPPING, Symbool en allegorie in de beeldende kunst. Openbare les. Nijmegen-Utrecht,
1941.
ROSEMARY FREEMAN, English Emblem Books. London, 1948.
J. G. VAN GELDER, Jan van de Velde 1539-1641. Teekenaar-schilder. 's-Gravenhage, 1933.
Van de letterkundige handboeken zij vooral genoemd: Geschiedenis van de letterkunde
der Nederlanden, onder red. van Prof. Dr. F. Baur e.a. Dl. I l l , (Antwerpen, enz. 1947),
waarin op biz. 406-416 een artikel van Prof. Dr. G. S. Overdiep ,,Roemer Visscher en
zijn dochters".

SINNEPOPPEN
van
ROEMER VISSCHER
t Amsterdam
By Willem lansz. op t water inde Sonnewyfer, 1614
Met Privil egie voor vijfl aren.

V O O R-R E D E N ,
TOT DEN GOEDTHERTIGHEN LESER
UNSTIGE Leser, het salumogelijck vreemt geven,* dat
wij dit werck Sinnepoppen noemen, ick beken wel, dat
het inden eersten aensien hart valt: dan* overleggende
dat het principael* bestaet half in een Poppe* ofte
Beeldt, en de ander helft by een sententie,* spreeckwoordt
of ghegghetjen:* soo siet hier in 't woordt
Sinnepop, de beteeckenisse van't voorstel,* immer*
soo wel ghetroffen te wesen, als in't Italiaensch
Impresa, ofte in't Griecx en Latijn, die't Emblema
intituleren, die daer mede niet soo volkomen de sin en roeren, als het
woordt of tytel, die wy ghestelt hebben, en bysonder omdat het onse
suyvere Moeders tale is, die wy ghenegen zijn te volgen, en na ons vermogen
te verrijcken: hebben voort ghevolght de regelen die Paulus
Iovius* daer af gheeft, te weten, datter gheen menschelijcke form een
behoort ghebruyckt te worden, het welck wy oock ghedaen en ghevolght
hebben in de twee eerste Schocken,* dan het derde Schock is wat uyt
IV* V O O R-R E D E N
den bandt ghespronghen: behaeght het u, soo ist goedt: soo niet, soo acht
het voor vuyl pampier, ende slaet het over.
Dit werck had ick doen conterfeyten of malen in sekere pampieren
bladen, doch sonder eenighe uytlegginge oft glose, om tot vermaeckelijcheyt
van mijn sinnen te gebruycken, ende voort die altemet* een goedt
Vriendt te vertoonen, met de mondt beduydende wat mijn meeninge
was: dan om dat de Drucker daer wel toe gesint was, om die voor alleman
gemeen te maken, heeft sommige goede vrienden opgemaeckt,* die my
gebeden, ja geboden hebben, eenige kleyne glosekens* of bedietselen daer
op te willen geven, het welck ick met onlust gedaen hebbende, mijn self
niet heb konnen vernoegen: dan 'tis soo het is, Bancket voor goede
vrienden wort nimmermeer* ghelaeckt of mispresen: de hongherighe
die is sly,* laet hem* met grove kost en swart broodt haest* vernoegen:
en voor de leckere tongen ofte dertele kiessche ooren ist niet geschottelt*,
dan voor de Boeren die haer garen in dusdanige weyden gaen verlustigen,
daer de vogelkens singen Latijnsche melodie, met platte botte HoUandtsche
tonge.
Sinnepop dan is een korte scherpe reden, die van Ian alleman, soo
met het eerste aensien niet verstaen kan worden: maer even wel niet
V O O R-R E D EN y *
soo duyster datmer nae raden, jae of nae slaen moet: dan eyscht eenighe
na bedencken ende overlegginge, om alsoo de soetheydt van de kerle*
of pit te smaecken.
Dus vriendt wie ghy zijt, houdt my dit ten besten, u biddende dat
ghy meer wilt achten op de kluchtigheydt van de Poppen, dan op de
simpelheyd van de glosen, die soo sober zijn alsse immermeer wesen moghen:
want mijn meeninghe is noyt gheweest u verstant te quellen met
veel lesen, dan u oogen wilde ick wel vermaken met aenschouwen van
dit lodderlijck* voorgeven,* 't welck by de Latijnen, Italianen ende
Fransoysen gemeen is, ende weet seecker dat onse tale genoech beslepen
ende bedisselt* is, om dese Voordansers te volgen met eenen lustigen
tret. Dus vaert wel, leeft vrolijck, ende schimpt heusselijck: want ick
bely,* en weet wel, dat het niet sonder dat en is, dan hope op u goede
gheneghentheydt vergiffenisse van als.

H E T E E R S T E S C H O CK
I
Iovis omnia plena*
EEN handt druckende een ledige
viole* of glasen vlesse onder
het water, met den mondt nederwaerts;
wordt nochtans de vlesse
niet vol waters, om datse vol bedwonghen
luchts is. Daermen mede
bedieden wil, dat God alles
vervult, al hoewel sulcks niet en
schijnt; soo dat het woordt waer is
Nihil est in rebus inane*
Dat is:
Daer is niet ledighs of ydels in de
dinghen.
Iovis omnia .plena
H E T E E R S T E SCHOCK
II
Ventilante doctrina
JIJEN blaesbalck blasende om een
•*—'vier te doen barnen dat slappelijck
aen't roocken is. Doet* verstaen: dat
onderrichtinghe verwect het voncxken
van waerheydt dat in elck mensche door
Gods gratie ingheplant is, om te worden
een vier en barnende* yver tot der
sielen saligheydt, als Boetius seyt:
Heret profecto semen introrsus veri
quod excitatur ventilante doctrina*.
Dat is:
Van binnen is in ons ghehecht een
voncxken van waerheydt, dat opghewackert
wordt door de lief felij eke
blasinghe van deughdelijcke leeringhe.
Ventilante docftrbuu
V A N D E S IN
III
Evertit sed aptat*
AL hoewel dat de ploegh het onderste
boven werpt, soo maeckt
zy nochtans den acker bequaem
om te besaeyen en goede vruchten
te teelen. Beteyckent, dat een
goet oprecht deuchdelijck man
altemet wel yet doet, dat niet wel
en is nae het ghemeene oordeel
van de manier-volghende* wispeltuerighe
ghemeente: Dan iiochtans
brengt hy 't wel ten goeden en profytelijcken
eynde. Dan seytmen: wie
soud' dat ghedacht hebben.
E P O P P E N
Evertit,led aptat.
4 H E T E E R ST
IV
'Tis misselijck* waer een geek
zijn gelt aen leyt
HET is te verwonderen datter treffelijcke
lieden zijn die groot gelt besteden
aen Kinckhorens en Mosselschelpen,
daer niet fraeys aen en is als de selsaemheyd,
en dat, om datse mercken datter
groote Potentaten, ja Keysers en Koningen
zijn, die sulck gedrocht op doen soecken en
wel dier betalen. Ey Heeren Apen,* ghy
verstaet het binnen spel* niet. De Koninck
Lodewijck van Vrankrijck, de elfde van
dier name, dede selsame dieren komen
uyt zijn nabuer Koninckrijcken,* om hem
een naem te maken dat hy noch groote lust
in zijn leven hadde, nochtans was hy doe
ter tijt van lichaem seer swack. Ick wil
hier niet schelden die haer neeringhe daer
af maken, om hun profijt daer mede te
doen, alst sonder lieghen gheschieden mach*:
die en zijn soo geek niet of zy sien een goet
eynde voor haer deel.
S C H O CK
lis ffltiTelijck waer een
geek zijn gelt aen letjt •
VAN DE SINNEPOPPEN
V
Een dwaes en zijn gelt zijn
haestghescheyden
DESE Sinnepop is de voorgaende
niet seer onghelijck,
als spruytende uyt een selve
reden, daeromsalin 'tvoorgaende
ghenoech geseyt zijn; want
een vreemt hoornken of nieuw
bloemken, 'tis niet dan tuylery
:* maer de hoorn-sotten behoeven
soo groote spilpenningen*
of hoven niet te koopen
en onderhouden als de Bloemisten.
5
6 HET E E RS
VI
Sans autre guide*
T J E T Compas alleen is het principael fondament
van de Zeevaert, jae alleen het eenige middel
dat God den mensche gheopenbaert en gegeven
heeft om de zee te bouwen: wel is waer datter meer
instrumenten zijn, als Astrolabium, Graedboogh,
Quadrant, die goede hulpers zijn: maer sonder Compas
soudemen in stadige dolinge gins en weder
swerven: ja de ander instrumenten konden niet
recht gebruyct worden, want ecn donckere nacht
of twee, met twee of drie nevelachtighe dagen,
souden den Stuerman soo beangst en twyfelachtigh
maken, dat hy niet soude weten in wat gat kruypen.
Dit mach nergens beter dan uyt Homero bewesen
worden, in de dolinge van Ulysses, die thien jaren
doolde herwaert en derwaert slingerende tusschen
Troyen en zijn Vaderlandt Ithaca. Hadde hy versekert
op zijn Compas mogen seylen, hy hadde de
revs ghedaen in min dan thien daghen.
E SCHOCK
Sans autre guide.
VAN DE SIN
VII
Voor lichte eere / lamme leden
DE Schermers die vechten
veel-tijdt om een Krans van
bloemen, (om dat het gelt by
henluyden niet overvloedigh is)
tot een teecken van eere; daer
zy soo veele om lyden, datse
dickmael een lamme arm kryghen,
of worden een oogh uyt
haer hooft ghesteecken*: ende
dat alleen om ghepresen te
worden van een deel* lichte
quanten.
E P O P P E N 7
Vbor licktc eere lamme leden
8 HET E E R ST
VIII
'Ten vangt gheen vis
MEEST al die de Rancket* hanteren,
zijn al lieden, die de vis uyt het
net jaghen, want wie dat wint, die behoud
luttel in de hand; maer die verliest, die
verachtert vierdubbelt. Andere netten
worden gebruyct om yet mede te vangen,
'tzy dan visschen of vogelen, tot profyte
van de keucken: maer dit is de volkomen
practijcke* om gelt en tijd te korten,
'twelckmen tijdkortinghe noemt: ende
een groot deel van de beminnaers zijn van
weelighe jonghelinghen snoode* verachte
lacketters* geworden, en loopen met
kackhielen,* met de hielendoordekoussen,
en geven den bal op* in de bane om dat
de verwaende kaetsers deur het bocken*
haer nastelinghen* niet en souden breecken.
SCHOCK
Ten vangt geen vis.
VAN DE S IN
IX
Pur gat et ornat*
T^j1 EN hooch Officier* van een
•"-^landt, is een kamme niet onghelijck,
suyverende het landt
van't schadelijck gheboefte,
met goede justitie en scharp
toe sien; en versiende zijn ondersaten
met goede wetten en
willekeuren*.
E P O P P E N
Purgat et ornat.
10 HEX EERSX
X
Hoe arger hoer / hoe beter
geluck
MEN siet veeltijt dat snoode
luyden veel voordeels genieten,
dat de quaedste kinderen
'tgrootste deel hebben in
hun vaderlijcke erffenisse, want
zy deelen recht na haer toekomende
aenpaert* datse daer
in hebben: en het gheen dat de
sulcke meer verteert en verquist
heeft, wordt selden daer
in aenghesien*: en om dat elck
pot een decksel behoeft, soo
krijght altemet de ghescheurde
pot een deghelijck decksel.
SCHOCK
Hoc arger lioer,hoe beter luck*
VAN DE SI
XI
Keur baart angst
"TNAERMEN kiesen mach
••-^voor beste uyt twee ofte
meer dinghen, daer valt terstondt
bekommeringh in 't
oordeel, soo dat men altemet
bedroghenis door valsche voorbeeldinghe*
en ghebreck van
kennisse, kiesende het quaedste
voor't beste: soo sietmen dat die
te keurboom* gaen mach*,
dicwils tot vuylboom* komt.
N E P O P P E N II
Keur baert angil.
12 HETEERS
XII
Fora Villiaco*
"TJEN Boer die neemt zijn Wan en
"^slaet het kaf uyt het koren, het
lichte uyt het sware; al hoe wel het kaf
de meeste hoop is, soo moetet nochtans
voor het beste wijcken. Soo geschiet het
oock in alle vergaderinghen van menichte
van menschen, het lichtste geselschap
toont hen over al meest uyt*; dan salmen
wat treffelijcks handelen van saken van
waerden, soo moet dat koren of menschen
wat doen, daer het meeste meel en beste
verstant by is. Ick bid de goede lieden
die het woort Fora villiaco wat schrickelijck
in de ooren valt, datse het mijn ten
besten houden, ghy hebt hier gheen noot*.
E S C H O CK
Foro Villiaco.
VAN DE SINNEPOPPEN
XIII
By glasen om*
ALSSER een Kaeckelaer (die de
woorden alleen heeft) in 't
gheIagh* is, soo steectmen weI
(om hem te beschamen) een speld
in de keerse; en als de keerse 500
verre verbrandt is datse de speld
uytworpt, dan seytmen: by glasen
om, soo heeft de Kaeckelaer zijn
tijdt gehadt, een ander moet oock
eens spreken. Dit is ghenomen uyt
de Zeevaert, daermen alle tijdt by
glasen* meet, om datse gheen
klock en hebben.
•om.
13
14 HET E E R ST
XIV
Sit oneri erit usui*
ALS een Schip in de Zee gaet, soo
setmen het Boot in het groote Schip,
het welck aldaer een groote ruymte
neemt, ende de Bootsghesellen seer in
de weech is; dan moet nochtans mee
varen, niet teghenstaende alle ongherijf
ende onghemack datmer af lijdt
om datmen daer mede noodigh moet
aen het landt gaen, alsmen in de Haven
komt: daerom datmen met reden seyt:
Die wat spaert / die wat heeft.
SCHOCK
Sit oneri, erit ufui.
VAN DE SIN
XV
Revelasti Parvulis*
DE grove plompe lieden, en niet
degroote gheleerde mannen hebben
de wetenschap de Havens in ende uyt
te seylen, ende hun schepen van de
gronden te wachten, daer de welvaert
van dese landen aen gheleghen is:
Dus zeghent de goede God de zyne,
met soo veel verstants als elck noodigh
is tot zyne neeringhe. Soo dat de gheleerde
wyse mannen de plompe boeren
ende Zeelieden soo wel behoeven, als
de botte Hollanders de spitsinnighe
Atheniensers ofte Italianen.
N E P O P P E N 15
Revelaili Parvulis.
16 HET EERSTE SCHOCK
XVI
Galick* en meewartgh"
MACH recht ghevoert werden van
een goedigh reckelijck mensch,
die hem laet ghebruycken, en waerdigh
is om ghebruyckt te worden in aIle
saken, diemen juyst niet na de uyterste
strengheydt van Iustitie, maer nae
de goede billicheydt (vermengt met
reden) moet decideren, oft aen de een
zyde legghen: ghelijck als de Heughel*
gaet op en neder, ende de Voutheugllel*
gaet breedt ende enge, ghevoeghelijck
nae de potten of te ketels,
daermense toe te ghebruycken noodigh
heeft.
Galijc
VAN DE SIN
XVII
Diese tninst behoeft / isser
best aen*
"LJULP van buyten is wel goet, voor die
* *niet beter en mach: maer beter is hy
daer aen, die hem selfs behelpen kan, ende
lyden hem* met water ende broodt, al ist
een sobere portie. Nochtans valt het wel
soo, datter Koninghen en Vorsten zijn, die
uytheemsche hulp behoeven, al zijnse rijck
en machtigh. Dat laet ick waerachtigh zijn:
maer hulpe van buyten komt te spade ofte
te vroech, en oock moetmen daer veel om
verdragen, veynsen en dancken, met stuypen*
en nyghen, het welck een edel ghemoedt
swaer valt. Dan een Courtisaen of
Hovelingh moet zijn aensicht stellen, nu
blyde, nu droevigh, na het believen of affectie
van zijn Heere, die rechtschapen* de
krick* is daer hy op steunt: en als hem die
ontrocken wordt, valt hy ter neder in alle
dreck ende ellendigheydt.
N E P O P P E N
Diefe minfl behoeft,
iltcr beft aen.
18 RET EERSTE SCHOCK
--=~
Lof meulcnaers acker
by heeren poppegoct.
XVIII
ME N mach den Diamant prysen om datse
van de Heeren panlickers* hoogh gheacht
wordt, als een dingh dat raer is, soo
zy quaecken, "twelck na haer oude gewoonte
onwaerachtigh is: want daer gheschiedt
qualijck een houwelijck, of de Bruyt moet
een Diamant ontfanghen van haren Bruydegom,
tot een teecken van bestandighe
trouwe, die met ghifte in de plaetse van
Iiefde gheknoopt wordt: soo datter meer
Diamanten in 't landt zijn, dan Meulensteenen:
Sulcx dat* men sustineren mach,
dat een Meulensteen (boven den dienste die
de Ghemeente daer af gheschiedt) veel
raerder is, als een Diamant.
Ende:
Gheen dlngh en is prijselijck / dan dat
nut is.
Lof Meulenaers acker / by
Heeren poppegoedt"
VAN DE SIN
XIX
Exonerat et arcet*
"P\E kracht van de Sluysen zijn by wey-
,L^nigh natien bekent: maer de Hollanders
houden by naest al haer landt van dit
ghebou* te leen*, 'twelck sonder behulp
van dien, luttel of niet waert en soude wesen:
want het tapt de overtollige wateren
af, en verhindert dat de schadelijcke niet
wederom mogen komen: daer om ist wonder
dat de botte Hollanders van den
eersten vinder gheen Sant* ghemaect
hebben, schryvende zynen naem met gulden
letteren in het hooft van den Brevier.
Is de rechte Sinnepop van een vroom*
Vorst, die't landt suyvert van gheboeft,
door justitie: soo dat de inwoonders die
deughdelijck zijn, te beter moghen groeyen
en bloeyen.
E P O P P E N
Exonerat et arcet.
20 HETEERS
XX
Elck zijn tijdt
MEN mach niet levendigher het leven
van den mensche in't grof* afbeelden
oft afmalen, dan met dese Sinnepop ghedaen
is: want elck heeft zijn tijd in't loopen,
in't woelen, in't vergaren van rijckdommen,
in't regeren van landen en luyden, in't verwerven
of bejagen van eere en glorie, so wel
in krijghsluchtighe* saecken als in gheleertheydt
ende konstige wercken. Als die
loop dan uyt is, en de mensch niet meer
ghedreven wordt van den levendighen
gheest, soo verlaet hy het draeyen en woelen,
of om beter te seggen, het draeyen verlaet
hem, en hy scheyter uyt, laet de wereldt
staen, daerse staet, en kruypt onder
een kleyn heuvelken swarte aerde, dan
seytmen anders niet dan:
Fuit, non est plus*
dat is:
Hy heefter gheweest / en isser niet
meer.
E SCHOCK
Elck zijn tijdt.
VAN DE SIN
XXI
Niet hoe veel / maer hoe eel*
C E N wel ghestelde* Luyt, en
'-^een goet meester daer by, is
beter van melodie, als hondert instrument
en, die van de Musijcke
niet en weten: want het ghetal en
geldt niet, noch in melodie, noch
in kloeckheydt van raedt; want
daer worden veeltijdt veel Raedsheeren
ghemaect, en onder alle
isser een of twee die de sake beleyden*
of verdedighen; die is dan
de Luyt, en alle d'andere de boeren
Fluyten.
E P O P P E N 21
"Niet hoc veel, maer hoc eel.
22 H E X E E R S X E S C H O CK
XXII
Rust ick / soo roest ick
T^EN bijl of ander yseren in-
••—J strument, soo dat niet ghebruickt
en wordt, hoe glat dat
het zy, sal haest verroesten:
desghelijcks gaet het oock met
veel kloecke verstanden, als de
sulcke haer begheven tot ledigheydt,
soo verliesen zy alle
haer verstant en vernuftigheydt.
Ruft ick zoo roeft ick.
V A N DE S I N N E P O P P EN
XXIII
23
'T scheelt te veel*
DIT beteyckent, dat verstant
in man of vrouwe,
meer te prysen is dan rijckdom;
schoonheydt, edelheydt sonder
vernuft of wetenschajx
Tfcheelt te veel.
24 RET EERSTE SCHOCK
XXIV
Evanescet*
011' behoeft gheen beduyt,
om dat elck een bekent is,
hoe haest VIer van buskruyt
met zijn roock vervlieght.
Alsoo verdwijnt des wereldts
glorte,
Evanefcet ,
V A N D E S IN
XXV
Die my koopt / en ken my niet*
/~*\ Hoogh verheven Koninghs
^ ^ kroone, wat isser aen u dat
prysens waerdigh is, als de stoffe
alleen; de beteeckenisse is vol
moeyten, sorghe ende arbeyt. Wie
soude hier om macht en gebieden
willen koopen? voorwaer gheen
vroedt verstandigh wijs man, dan
een hooghmoedigh, trots, opgheblasen
mensche, die niet overleyt,
(met kennisse) van wat nature
hy is; onvermoghen* in moghentheyd,
en ellendigh in weelde.
E P O P P E N
Die mij coqpt,en kent mij niet*
26 H E T E E R S T E S C H O CK
XXVI
Goe voer / goe vaelt
ALST Hoy wel gewonnen wort, soo
wordt het wel ghegheten: (nae onse
Huyslieden* segghen) soo volght daer
uyt een goede vaelt, (dat is, een misthoop)
om dat het te ruygher* ende
ryver* uyt ghevoert wordt om de stallen
te suyveren. Soo gaet het oock in
een huys daer groot inkomen of goede
neeringhe is, ende daer dan een mildt
hert by; die deelen haer overschot mildelijck
uyt, aen die, die haers ghebreck
hebben: en missen* of vetten den
acker haerder neeringe met haer vrienden
ende vriendtschap te verbeteren,
ghelijck de Boer zijn landt met de
mishoop alle jaren doet.
Goct voer, goe vaelt.
VAN DE SINNEPOPPEN 27
XXVII
Vroech rijp / vroech rot
DE Natuere heeft alle dingh zijn ordeningh
ghegheven, ende zynen sekeren
tijdt: daerom wat vruchten der aerden, die
in de voortijdt rijp zijn, die zijn oock haest*
van den velde, of zy verrotten. DesgheIijcks
ist met aIle andere beesten en creat.
ueren, wat haest tot zijn volle grootheydt
komt, dat wordt niet oudt. Iae de menschen
selfs, die vroech wijs ende verstandigh
schyrien, die komen selden tot perfectie,
of zy worden met haer ouderdom
dof, onverstandigh of somtijds wel mal,
daerom seyt Erasmus:
Odi puerulum praecori sapientia*.
Dat is:
Ick heb geen sin in een kindt dat vroech
wijs is. Daer zijn Natien van volcken die in
haer jeucht heel kloeck van bedrijf zijn:
maer soo haest zy veertich jaer oud zijn,
soo slachten zy de uytgheteelde ackers,
daer gheen nut meer in en is.
Vroech rijp, vroech rot.
28 HET EERST
XXVIII
Potentius ictu fulmineo*
EEN Swaerdt gevoeght van gouden
penninghen; beduydt, dat met ghiften
en ghaven meer ghewonnen werdt, als
met ghewelt, het zy in 't oorloghen ofte
in 't pleyten, of in veel andere wereldtlijcke
handelinghen. Het Oraculum van
Apollo gheconsuleert zijnde (ick meen
dattet was van Philippus van Macedonien*)
kreegh voor bescheyt:
Argenteis pugna telis atque omnia vinces.
Dat is:
Vecht met silveren of gouden wapenen,
ghy suit over al verwinner blyven: en de
werelt (God betert) is nu noch alsoo, dat
gift en en gaven noyt danckelijcker* ontfanghen
zijn als nu; ja al waer 't dicwils
met achterdeel* van goede naem of fame.
SCHOCK
Potentius i$u fulmineo.
VAN DE SINN
XXIX
Zy weet 'tsecreet
EEN Slot ghemaeckt met letters,
alsmen nu daghelijcx siet onder de
Neurenburghsche waren: kan niet gheopent
werden, dan by de gheene die het
secreet weet van de letters, die op malkanderen
moeten ghestelt wesen, en
die gebrocht onder den beughel, soo
sal hem* de sluytinghe ruym gheven*,
en het Slot daer ghemackelijck af ghenomen
werden. Dit is eem Sinnepop
voor de amoreuskens, die hare minne
verborghen draghen, en dicwils liever
souden sterven, dan haer smeite van
minnen teghen yemandt te kennen
geven: en waer *t datse sulcx deden,
soo soude haerlieder sieckte wel haest
wesen te helpen.
P O P P E N
Sij weet 'tfecreet.
30 H E T E E R ST
XXX
Kruyt voor de wilde woeste*
PLATO, Aristoteles, en daer na Boetius,
Seneca, en veel andere Philosophen,
hebben door haer grondigh en
verstandigh schryven, de wilde woeste
menschen tot ghesatigheydt* en ghehoor*
ghebracht, en met dit saet van
Philosophia ghesaeyt in de ongheploeghde
ackers van haer wreede harsebackens*,
de Muysen, Rotten, en de
wilde woeste beesten als onkruyt uytghewied
en ghesuyvert: Dus dan wil
ick gebeden hebben den teeren Leser,
daer men geen rondt Hollandts by
spreken mach, datse dit willen goedelijc*
duyden en my ten besten houden,
want ick dencket noch meer te doen.
S C H O CK
Kruijt voor de wilde woefle.
V A N DE S I NN
XXXI
Dummodo prosim*
EEN Zeeton die in de Zeehavens
gheleyt wordt ende in de Zee, tot
merckteecken, hoe na de Schippers het
landt moghen aensoecken*, die draeght*
alle winden, stroomen en stormen, op
dat hy voldoen mach daer hy toe gheordonneert
is. Beteyckent, dat een goet
Vorst moet verdraghen alle onmoet*
en oproer van zijn gemeente met een
kloeckmoedigh herte, en dat stillen met
de minste wreetheydt die hy mach,
luttel hooft-belbinders straffende, tot
exempel van de goede ghemeente.
E P O P P E N 31
Dummodo jproilm *
32 HET E E R S T E SCHOCK
XXXII
Sorght voor de koele wijn niet
DE jonge luyden, die nieulijcx gehuwet
zijn, past dese Sinnepop ter
herten te nemen, die eerst voor al behooren
te dencken om den nootdruftighen
uytloop* ende behoeftigheydt;
soo van huvsraet als van spyse: maer
als zy wat koevereren* met sparen of
deur goede neeringhe, dan komen zy
tijds* ghenoegh om haer lust te soecken,
te weten, als de rijckdom soo veel gegroeyt
is, datse dwaesheydt lyden en
draghen kan.
Soight voor de koele wijn met*
Een vol vat en bomt met.
VAN DE SINNEPOPPEN
XXXIII
33
Een vol vat en bomt niet
DESE Sinnepop is 500 klaer
datse weynigh uytlegginghe
behoeft: want men siet dat de
onverstandighe menschen de
aldermeeste woorden over haer
hebben*, op straten, op marckten,
op wagens en in schepen;
daer de verstandighe wyse lieden
met een stil bequaem* wesen
henen gaen.
Rectum. per dura carpit iter*
Retlu.m per dura carpit iter.
34 RET EERSTE SCHOCK
XXXIV
EEN Raem-saghe die in een
balck gheset is, om over
langs den balck aen twee stucken
te sagen; is de rechte Sinnepop
van een sterckmoedigh
oprecht man, die de rechte
wegh gaet, niet teghenstaende
wat quast of onghemack hem
ontmoet, zijn conscientie ghetuyght
hem, dat zijn wandelinghe
oprecht ende deughdelijck
is,
VAN D E S IN
XXXV
Onghestadigh / maer nut
TpvE onghestadigheydt is niet
•"-^te misprysen, alsse nut en
profytelijck is, tot ghemeen
landts* dienste, als een Weerhaen;
aenwysende de winden
voor de geene diese moeten
ghebruycken.
E P O P P E N
Ongeftadich maer nut.
RET EERSTE SCHOCK
XXXVI
Licht en dicht
DE glasen vensters in Kercken
en Huysen zijn licht,
laten de lucht ende de sonne
deur hen schynen, en zijn dicht
voor de windt, die zy buyten
keeren. Dit en behoeft gheen
vorder uytlegginghe, dan een
yeder mach het ghebruycken
daer 't hem te passe komt.
lJaer hoort meet- to.m dans.
VAN DE SINNEPOPPEN
XXXVII
37
Daer hoort m.eer torn dans*
W 1E wat wil beginnen, die
moet niet allecn een ghedeelte
der instrumenten hebben,
om sulcks aen te rechten;
maer moet oock hebben
vermoghen, wetenschap ende
wille. Die danssen wil, behoeft
"vel enckel schoen ;* maer veel
meer een fris jong Iichaem, dat
onverminckt, onghebuylt* en
ongheblaert* is.
38 HET E E R S TE
XXXVIII
Teeringh na neeringh
\ \ TIE dat zijn staet set be-
* * neden zijn vermogen ofte
winninghe, die is altijdt rijck,
vrolijck en wel te vreden: lae
dat* met spinnen de kost oock
gewonnen wordt, al ist wat
soberlijck.
S C H O C K
Teering n& neeringh.
VAN DE SIN
XXXIX
Lieft ane* raet
T IEFDE, die tot een goet vreedsamigh huwelijck
den wegh bereyt, moet eerst wel overleyt zijn
met ouders of ander vrienden*, die verder sien dan
de twee amoreuskens doen, die door Venus en
Cupido verblindt zijn: het eerste is in't beginsel*
met beschaemtheydt ende roode wanghen aen de
ouders te versoecken, 'twelck swaer schijnt: het
andere gaet licht te wercke, maer breect suer op;
want wat Venus bindt (seydt het spreeckwoordt)
dat scheydt de kneppel*. Wordt gheleecken by een
mes dat recht neerhangende, by het punt ghevat
is, schijnt met den eersten seer licht; maer niemandt
sal't drie oft vierhondert Roeden verre
draghen, of hy sal't laten vallen: soo sal oock de
minne die van twee goe lievekens sonder of ane
raet bestaen is, swaer en lastigh vallen, als zy voelen,
datse niet hebben, niet weten, en niet geleert
hebben om de huyshoudinghe te onderhouden; de
vrienden ofte ouders latense dryven, als een wrack
schip by de wal om, ter tijdt toe datse haer bekeeren,
om ghenade bidden, ende om hulpe roepen:
diese nimmermeer verkrijgen, of men sietter na
om, of zy oock weder haer oude ganghen gaen.
E P O P P E N 39
Liefd ane raet
4o H E T E E R S T:
XL
Ut emergant*
T^EN Prince die zijn ampt wel be-
*—'dient, doet alle vlijt ende neerstigheyd
dat zijn onderdanen ende burghers
welvaren, ende goede neeringhe hebben:
overleggende dagh en nacht in
zijn herte, om alle hinder en ongheluck
af te wenden, met den meesten oorboor*
en minste schade: ghelijck de Watermeulen
lijdt den aenstoot van alle
winden, om deur kracht van dien het
water met zijn schepraden uyt te werpen,
met het woordt: ut emergant, (dat
is:) op datse op komen / te weten,
de landen die sonder behulp van dien,
onder water souden blyven gantsch
vruchteloos* ligghen.
SCHOCK
Vt emergant.
Een alleen ,
VAN DE SINNEPOPPEN
XLI
Een aIleen
DIT is sao klaer dattet sonder-
Iing* geen uytiegginge behoeft,
want het is in aIle ding alsoo; veel
schieten na den vogel, maer een
wort Koning van 't spel, die hem
af schiet: alsoo oock: veel begeeren
een officie, staet of vrouwe, maer
een alleen triumpheert in het ghenieten.
Veele dinghen op een juweeI,
schildery ofte kleynodie, 't
welck nochtans niet meer als een
te beurte kan vallen.
Noch ick* noch de wrjn <
42 HET E E R S T E S C H O CK
XLII
Noch ick / noch de wijn
DE dronckaert beschuldigt den
wijn, of den beecker daer hy
uyt gedroncken heeft, dat die de
oorsaeck soude zijn van zijn drono
kenschap: neen voorwaer, dan de
gierige begheerte van zijn gulsige
darmen, die heeft hem door de
smake van zijn leckere tonge daer
henen ghestoten.
Quia nullum crimen vini est,
sed culpa Bibentis*.
VAN DE S IN
XLIII
Jussa fortiter meum est*
EEN vroom-moedigh* Capiteyn mach
dit voeren voor zijn Sinnepop ofte
Devijs, als daer mede te kennen ghevende,
dat hy zynen Heere wil dienen in
alle commissien* met grooter ghetrouwigheydt,
het zy in Steden, Dorpen
ofte Slot en, die hem te bewaren
ghegeven zijn; ghelijck een Slotemakers
schroef, die een swaerdt ofte yet anders
te houden ghegeven is, dit salmender
niet uyt trecken met eenigh gewelt, of
het moet met de handt des meesters
los ghemaeckt ende ontsloten worden.
E P O P P E N 43
Jaffa fortiter meum eft.
44 HETEERST
XLIV
Telt wat ick segh
T TIER by leertmen den tijdt onder-
* -^scheyden; te kennen ghevende wat
ure dattet is, soo wel by nacht als by
daghe, nut voor alle ambachten, om
met elckander ghelijck aen't werck te
gaen. Dat is te segghen, elck moet zijn
ghetyde gissen, wat, ende op wat tijdt,
elck dingh moet ghedaen worden:
waer op hier een spreeckwoordt plach
te wesen: Hy heeft in oude Joosten
baen gegaen / hy weet wat de
klock heeft.* Als of men wilde segghen:
Hy verstaet hem zijn stuck wel, hy
weet zijn weetjen wel.
i S C H O CK
Telt wat ick fegh.
VAN DE SIN
XLV
Niet verder dan u Ban
"T^vESE Landen zijn ghedeelt in Iuris-
•^"^ dictien, die wy een Ban* noemen,
en is afgheteeckent met seeckere bepalinghen*,
soo dat elck Ambachtsheer
weet, hoe verre zijn Ban streckt,
ende daer buyten heeft hy niet te doen
ofte te gebieden: ghelijck hetontsteecken*
Waslicht, dat niet verder richten
ofte barnen kan, dan tot het dexel
toe, 'twelck zijn besteck* is; daer beneden
komende, gaet het uyt, verliest
zijn kracht, en werckinghe.
E P O P P E N
Niet verder daji u ban.
46 H E X E E R S X E S C H O CK
XLVI
Dat cera fidem*
EEN Schepen kennisse* ofte
brief, ofte commissie* van
eenighe Heeren ofte Vorsten,
hoe veel clausulen datter in
staen, ende hoe vast dat die
gheschreven zijn, en zijn van
gheender weerden, soo langhe
de Seghelen van wasse daer
niet aen ghedruckt en zijn;
anders worden die gheacht als
copye ofte vuyl pampier.
Dat cera. fidem .
VAN DE SINNEPOPPEN 47
XLVII
Pracht voor't gheslacht
DE Princen en Heeren plachmen
eertijdts (en oock noch) heerlijcke
begraeffenissen te maken, om dat hun
erfghenamen de deughden van haer
voorganghers souden volgen, en in
haer voetstappen treden: maer nu
(God betert) komen de glorieuse* menschen,
die dickmael het goet met rooyen
ghekreghen hebben, ende volghen
dat nae: om door ghemeynheydt* der
Vorsten tomben (die tot memorie van
de ondersaten ghestelt waren) te verminderen.
Hier onder leyt mijn Heer vailliantj
De koenste Ruyter van dit landt:
Een Buyter vry op s'heeren pasj*
Hy maeyde garen eens anders gras.
Pracht, 'voor't ghellacht.
48 HETEERST
XLVIII
Haec ilia est Remora*
"TJLINIUS schrijft datter een kleyn visken in de
•*• Roode Zee is, dat een schip kan houden ligghen
met voile seylen: ja beter dan eenighe anckers en
touwen: welck visken ghenaemt is REMORA. Hier
in onse landen ist niet bekent, 'tenwaer datter een
groote Metamorphosis gheschiedt ware, en dattet
verandert was in een koperen instrument, het welck
tot Delft een Conduyt, en voort over al in Hollandt
een Kraen ghenaemt wordt: en dat neem ick daer
uyt, om datse van eender aert en werckinge zijn,
bysonder alst in een tonne steeckt daer goet nat in
is: soo datter veel lieden door te rug gehouden en
bedorven worden, maer meest van't geslachte van
Ulysses Bootsgesellen, die soo overvloedigh geteelt,
en soo veel jonghen voortgebracht hebben, gelijck
alle Verckens en Zeughen doen, soo datter nau een
dorp is, of het isser overvloedigh met beghaeft.
Dit is dan:
De rechte Remora.
E S C H O CK
Hsec ilia eft Remora. .
VAN DE SIN
XLIX
Principiis obsta*
T-JIER in Holland!, besonder inde lage
weyde-rijcke landen, worden de weghen
gesloten met draeyboomen, alst
veel beghint te reghenen: om datse niet
geheel bedurven souden worden deur het
ryden van veel waghens ende peerden. In
het beginsel machmen met kleyne schade
schutten*, dat achternae veel soude kosten
te hermaken: soo ist certeyn in alle
wereldtlijcke dinghen, een kleyn vier is
met een Emmer waters te blusschen, dat
alst ghevat heeft in barnachtighe* materie,
qualijck te lesschen* en uyt te gieten
is, dan met veel ghetiers en ghedrams*
van volck. Daer om ist best datmen in
alle dinghen in tijds toesiet:
Eer 't meer doet.
N E P O P P E N
Principiis ob A a .
50 HETEERST
L
Galathea wacht u wel*
"PEN koperen pot versocht aen een aerden pot,
-•—'(die beneffens hem in't water dreef) datse sich
t'samen wilden voeghen, om alsoo te beter behouden
te moghen blyven: neen seyde de aerden pot,
*t eerste onweer dat ons over quam, soude ick aen u
stucken* stooten, en te gronde gaen, en ghy soud
daer gheen schade aen lyden, noch aen eer, noch
aen goedt. Leerende, dat men hem van zijn overhoof
t* moet wachten, en dat een dochter van
kleyn vermoghen, haer ontsie met jongmans van
veel hooger state, gheslacht en rijckdom te converseren,
of immers* soo luttel alsmen mach: altijd
denckende op de wijsheydt van den aerden pot. Het
woordt ,,Galathea wacht u wel" / is ghenomen
uyt de amoreuse liedekens van den overtreffelijcken
Nederlandtschen Poeet Pieter Cornelissen
Hooft: de eenige Phoenix der Duytsche Poeten, die
ons tot noch toe verscheenen* en ter handt ghekomen
zijn,
E SCHOCK
Galathea wacht u wel.
VAN DE SIN
LI
Et sic parantur opes*
DAER is gheen neeringhe soo
slecht, voor een raedsaem*
neerstigh man, of zy is hem niet
alleen de kost, maer oock overschot
schuldigh; by soo verre* hy die
met verstant drijft. Alsoo dat men
in dese landen met het Bagghernet
Turf treckende, oock een middelbaer*
heen komen verwerven
kan. Dus blijfter niemandt langhe
door armoede bedroeft, dan de
ledighe Luyaert, die niet* doen
noch ter handen trecken* en wil.
E P O P P E N 51
Et fie paxantur opes •
52 HETEERST
LII
Soo langh daer wat in is
/^•ROOTE Heeren hebben sommighe
^-*van haer rijcke borgheren in waerden*,
soo langh als zy daer door yet
hopen uyt te rechten, ofte profijt daer
af te ghenieten: maer als zyse arm ghemaeckt
en uytgesopen hebben, soo
keerenzyhundeneers toe, en siense met
de neck aen. Ghelijck alsmen de Vlessen
(die vol wijns zijn) neerstich bewaret,
datse niet en storten: maer alsse ledigh
zijn, werptmen die achter in de waghen,
of ter zyden van de tafel neder, en
stootse met de voet.
E SCHOCK
Soo langh daer wat in is.
VAN DE SIN
LIU
Ad Tragoedias, non ad Vitam*
GROOTEsilvere verguldenSchalen,
Koppen, Beckens, Lampetten,
dienen niet tot de dagelijcxse
nootdruft; dan veel meer
tot twist, tweedracht, en achterdencken
op maechden en dienaers;
ende somtijdts voor den
listighen dief. Daerom plegense
de oude Romeynen en Griecken,
tot pronck en prael in haer Tragedien
te vertoonen, om datse de
Eclipsis waren van de volghende
werckinghe.
E P O P P E N
Ad Tragoedias .
54 HEXEERSX
LIV
Meerder lijdt gheen pijn
T^vESE is niet seer onghelijck
•*-^van de voorgaende seventhiende
Sinnepop; daer in men
siet dat een kleyn ongheluck
den kleynen of den swacken
dickwils heel verplet en te gronde
doet gaen; daer de groote,
machtighe, stercke gheen hindernisse
noch letsel af heeft.
5 S C H O CK
I .Meerder lijdt gficcn pijn.
VAN DE SIN
LV
Nescis quid valeat
T~)E Poeet Horatius in zijn eerste Satyra, begrypende*
de dwase gierigheydt, seyt dese veersen:
Nescis quid valeat nummus quern praebeat usum.
Panis ematur, olus, vini sextarius, adde
Queis humana sibi doleat natura negatis*.
Dat is:
Wat net gelt waerdich is, weet any niet scbier.
Dat men dacrom ruylen sou wijn, broodt en
[bier
En voort vvat de menschelijcke natuerc swack
Hier en boven behoeft tot haer ghemack.
Dewijl dat de meeste menichte* hier tegen souden
segghen, dat een yeder wordt gheacht nae zijn
rijckdom: soo willen wy haer in haer woelende
rasernye laten legghen, als de Soch in't slijck, en
voor ons selven, en die het verstaen als wy, ghebruycken
die soete eerlijcke* ledigheydt in onse
ouderdom, nae datter soo langhe gheslooft, ghejaecht
ende gheronnen is, dat men (nae het daghelijcx
ghebedt) het daghelijcx broodt (het zy dan
magher ofte vet) eerlijcken* daer af ghenieten mach
met danckbaerheydt, tegnen den Heere die het
mildelijck verleent.
E P O P P E N 55
TsTefcis quid valeat.
56 HEX E E R SX E S C H O CK
XVI
'TVertroude trouwelijck
SOO wien Secreten, Schatten
en Rekeninghen bevolen en
vertrouwt worden, moeten die
trouwelijck bewaren: lae al
waer 't schoon*, dat haer de
wijn of gramschap anders riedt.
Ghelijck een Slot dat het besloten
vast houdt, totter tijdt
dat de Sleutel daer by ghebracht
werdt; door den gheenen
die macht heeft, of ghegheven
is, om dat te ontsluyten.
Tvertroude trouwelqck.
57
Vtinam fic Iemper,
VAN I)E SINNEPOPPEN
LVII
Utinam sic semper* oCH of God dese landen wilde
beghenadigen datse niet meer
(of ten minsten in een langhe tijd)
in de oorloghe en vervielen, soo
soude de Huysman met ruste
zijn Acker bouwen en Koeyen
melcken; de Borgher soude met
vrede zijn neeringhe doen: Ende
de arme Ghemeente* allenskens
van sware lasten en impositien*
ontlast worden.
Och oft soo altijdt mocht
blyven.
58 H E X E E R S X E S C H O CK
XVIII
'Tis een arm Muys / die maer
een hoi heeft
\ \ 70RDX afghebeeldt met
* * een Vierslot,* daer oock
een Xont of Swamslot by is:
alsoo, dat als het eene faelgeert,
soo gaet het ander seecker af.
Hier by verstaetmen een raedrijck
man, die in alle voorvallende
saecken onverleghen is,
en hem altijdt weet te redden.
Tis een arm muqs, die maer
een Jiol heeft.
VAN DE SIN
LIX
Saepe Soloecismum*
DE Ontser wicht*, om dat hy met een
luchtighe handt moet ghehandelt zijn,
soo kan hy soo effen* niet weghen als de Balance
ofte de Evenaer doet: het volght of
hanght aen de opinie en ghevoelen van den
Weger, die lichtelijck een stroo breet te na
of te verre met de hand volght: alsoo datter
dickmael groote (en veelderley) fauten bevonden
worden, daerom werdtse selden ghebruyckt
in dinghen te wegen van groote
waerdyen: maer meest in't ontlossen van
Waghens en Muylen, om de vracht aen
den Wagenaer of Muyletier* te betalen.
Daer om wil ick segghen, het doet of weecht
niet recht, maer scheyt partyen vanden
anderen. Soo handelt men oock dickwils
niet op't alderscherpste om partyen te
scheyden, in saecken, daer men het uyterste
recht qualijck van weten kan, en die
voor den scheytsman zijn
Onseecker.
N E P O P P E N 59
Saepe Soiceciimuni.
60 HE'I' EERSTE SCHOCK
LX
1st eynd goet / 800 ist al goet
ALLE dinghen worden begonnen,
om die met kosten, arbeyt
ende neerstigheydt te brengen
tot het eynde; sao dat dan sao
goet is, dattet den aenleggher vernoeght,
soo heeftet den krans of
prijs verdient, ende men moet het
prysen. Dit werdt uytghebeeldt
met een tou of cabel die men aen't
eynd besiet, en beproeft of de
stoffe goet is. En sao seytmen:
Ist eynd goet, sao ist al goed.
1fteynd god, foo ill a1 goet.
VAN DE SINNEPOPPEN 6r
Beslach*
Metam properamus ad unam
ALLE menschen loopen na
een Honck,* dat is in Latijn
Meta te segghen; ofte anders
in Duytsch PUNT of PEGHEL*
jd'een wat vroegher,
d'ander wat laetter, het moet
aIle door den tijdt nae het
Punt van de doodt.
Metam properamus ad unam.
62 HETTWEED
I
Elck wat wils*
DESE Sinnepop schijnt te accorderen met
de meeninghe Agesilai, die gekoren zijnde
Koningh, in een waerschap* Wetten
gaf, waer nae elck hem had te reguleren:
gheboot den Schencker, soo de wijn koever*
en overvloedigh was, elck te gheven
soo veel hy eyschte: maer sooder kommer*
was, dat hy elck soude gheven zijn juyste
even* mate, op dat hem niemand hadde te
misnoeghen: 'twelck het woordt: Elck wat
wils duydelijck uytdruckt: want als een
yeder zijn beecker met water mach temperen*
nae zynen smake, (en niet ghedwonghen
is nae der Duytschen aert den
selven bescheyt* te doen: dat is, heel of
half uyt te suypen, het lust hem ofte niet)
soo is elck waerlijck wel ghetracteert*. Soo
mach dan dit op veel ander dinghen ghebruyckt
worden, daer men met overdaedt
niemandt wil overlasten*, noch door onghelijcke
deelinghe een leep* oogh maken.
SCHOCK
Elck. -wat wils .
Dom is dries1:.
VAN DE SINNEPOPPEN
II
Dom. is driest
OFdese Sinnepop nae de natuere
recht is, soude ick niet derven
segghen; dan immers beelden
wy by een Visch alle domheydt
uyt. Daerom neem ick hier des en
oorlof*, om af te malen een onbeleeft
grof mensche, die gheen onderscheydt
heeft van plaetse, persoon
of tijdt; maer is in hem selfs,
en teghen yeder een, al even onbeleeft,
vry en stout*. Een mensch
in 't kort gheseyt, nae de Oude
wet een oudt Hollander.
64 HETTWEE
III
Hacht maer sacht*
Ausomus seyt: Fortunam r ever enter habe*,
dat is: alsbovengheschrevenwordt
met vryheydt ghetranslateert: want die
soo luchtigh zijn have avontuert*, of hem
de Fortuyne schuldigh was te favoriseren,
die doolt en sal hem in armoedt vinden,
ja met schulden verachtert eer hy't waent:
en die soo achterkoussigh* is, dat hy't
geluck 'twelck hem voorkomt ende de
handt biedt, gantsch niet en wil of derf
aensoecken*, die sal zijn middelbare
rijckdom met hongher bet en verteeren,
dan die de Fortuyne by maten met voorsicht*
kan ghebruycken, op zijn hoede
wesende, alsse meest schijnt te lachen, die
sal sonder twyfel van haer gaven ghenieten,
besonder soo hy met middelbaer
gheluck tevreden wil zijn, ende hem laten
ghenoeghen*.
E SCHOCK
Hacht maer Tacht
VAN DE SIN
IV
Wrijft u niet
1ST menigh Edelman de rechte
beduydinghe van zijn Wapen, hy
soude hem selfs hoeden voor ongheval;
dit blijckt aen't gheslachte van de
Edellieden, die eertijdts dese Wapen
voerden* en ghegheven was, moghelijk
met sulcke meeninghe van den
ghever, dat hy haer eeuwigh wilde voor
ooghen schilderen, datse sich aen grooter
en harder als zy niet wryven en
souden, of zy souden vuyl en terstont
ghemorselt worden; dies zy oock soo
lang floreerden in weelden, tot datse
haer tot borgherlijcke twist begaven
tegen haer meerder, waer deurse alle
verdonckert en vernielt zijn.
W
EPOPPEN 65
Wrijft u niet.
66 H E T TWEED E SCHOCK
V
Nutten sonder krassen
TT)E Raven* is van dier aert, dat hy zijn
spyse niet en kan nuttighen sonder
krassen of geluyt maken, 't welck van den
Vos gemerckt zijnde, (soo Esopus klapt*)
leyde hy laghen hoe hy den prove of aes
van den Raven soude mogen bekomen.
Bestondt* hem met flatteren te prysen,
van weghen zijn soeten sang. Dies hy ontsteecken*
met hovaerdye, zijn beck open
dede om zijn konst te toonen, liet daerdoor
zijn lecker beetjen vallen, nae wensch
en begheeren vanden schalcken Vos, die
dat terstondt tot zijn profyte ghenoot.
Horat. Tacitus si pasceret corvus haberet
plus dapis et rixae multo minus invidiaeque*.
En de Vossen zijn noch huydensdaeghs
van de selve aert, zy zijn oock van
wat coleur dat men mach imagineren.
*Nutten ibnder IcraJTen.
VAN DE SINNEPOPPEN 67
VI
Duycken* en ghenoeghen"
DE ghelucksaligheydt is aIleen den
laeghen van state van God toegheeyghent*;
want ghenoegh maeckt
zijn bruycker gherust en lustigh, bysonder
die daer in dan duycken kan,
en houden hem in zijn kleyne vryheydt
: want daer hoogh moet in swang
gaet*, daer is min veyligheyd en meer
moeyten: en het Hollandtsche rijmken
seyt:
Houdt u reynj
Acht u kleyn:
Vreest voor den dagh,
Die niemandt Yerby en magh,
DlWcken en ghenoeghen.
68 H E T T W E E D E SCHOCK
VII Ghenoegh is nicer.
Ghenoegh is meer*
r \ Heylig Ghenoegh / hoe veel zijt ghy boven
^ alle Veel en alle Meer, dat wel te rechte Martialis
seyt:
Fortuna multis dat nimis satis nulli.
Want die Ghenoegh heeft, die maeckt zijn weynigh
Veel, en singht met D.V. Corenhert: 't Ghenoeghen*
floct / verheught den moet / en doet /
den mens altijdt verfolyen*. De rijckdom van
Croesus en was hier niet by te ghelijcken, zijn
wercken betoonden wel, dat hy verre van het
Genoegh was. Oock woont Genoegh (die slechte*
Deerne) in Heeren Hoven niet, dan in slechte
Hutten by eenvoudighe deughdsame personagien,
die altijdt God loven en dancken, al hebben zy niet
dan water en broodt, ende een goede smaecke. Elck
mensch (soomen seyt) heeft evenveel ghaven van
God ontfanghen, ofte God was onrechtveerdigh:
maer d'een ghenietet aen de kost, d'ander aen de
smaeck: d'eerste aen't bedde, d'ander aen de vaeck:
d'een aen de rijckdom, d'ander aen't ghenoeghen,
etc.
VAN DE SINNEPOPPEN 69
VIII Dapper gaet voor .
Dapper gaet voor
VOOR aIle Edelheydt gaet de wackere
Dapperheydt, 'twelck beteeckent
wordt door een wakent Gogh
in de handt, boven den Lauren krans:
want Edelheydt van geboorte is wel
een spoor of prickel tot treffelijcke
daden; dan de trage Slampamper mach
hem zijns gheboorts niet roemen, als
hy de dappere handt niet aen't werck
en slaet, toonende dat hy zijns gheslachts
gheen bastaert en is. Ende die
van slechte afcomst is, behoeft hem
dies niet te schamen, den wegh van
eeren staet hem oock open, soo hy in
Dapperheydt d'Edelheyd overtreft ende
te boven gaet.
_ ...;_!~=---- -- -====---=--- _. --:...=:---=======--~~
H E T TWEED E SCHOCK
IX
Elck zijn waerom*
T^vE Paep gaet ten Outaer, den Schip-
••-^per t'Zee, de Bouwman* ten Acker,
de Landsknecht te strijt: vraeght ghy
noch waerom? niet dan om ghewin of
profijt. Isser anders niet in de wereldt
te doen, dan om gelt? ja: om eer, om
pracht, om wraeck, om te bedrieghen,
al wil het niemandt bekennen, elck
ghevet* een anderen glans; Dan hoemen
het bewimpelt, elck heeft zijn waerom,
al is die voor alleman niet bekent.
Lucanus seyt: Trahunt quemque suae
scelerata in praelia causa*. En men
seyt: Om't gheniet van het Smeer, soo
lickt de Kat de Kandelaer.
Elck zijn waerom.
VAN DE SINNEPOPPEN 71
x
Slecht en recht
DE menschen in de gulden Eeuwe waren
slecht en recht, ghinghen naeckt: aten
voor haer spyse Aeckers ofte Boecken*,
sulcks als haer het veldt rijckelijck gaf,
sonder sorgh, sonder moeyten, sonder
gierigheydt*, sonder bedroch: droncken
uyt haer handt, of uyt een horen of
schelp, sulcks als zy vinden konden, het
klare water uyt de fonteyne* daer zy by
woonden: men wist van koopen noch
verkoopen: Mijn en dijn waren noch op de
Wereldt niet. Maer hier nae quam de beleeftheydt,
die achten* dese simpele lieden
voor plompers ende bottekroesen*. 0
heylighe goetrondsheydt*, hadden zy u
by d'oude maniere gelaten, ghy waert
veel beter daer aen gheweest.
Slecht en recht.
72 HET TWEEDE SCHOCK
XI
Sin en wits*
NA dat de mensehen inde voorgaende
Eeuwe langhe tijd gheleeft hadden by
Aeekers en by Boeeken, soo quam Bachus
ende Ceres, en leerden haer planten en
saeyen, wijn, koren en alderley vruehten,
die de aerde van selfs opwierp*, ende door
goede bouwinghe hem grootelijcks verbeterde*:
dit was beghinsel van Beleeftheydt*,
dat is, dat het volek beghon te
verstaen, hoe zy met elekander leven
moesten, maeekten wetten en willekeuren,
om elek* alsoo met beleeftheydt,
beleefdelijck in den toom te houden, waer
door de wereldt worde verciert met Sin
en wits / 'twelck in onse tale is, als
Sinnelijekheyd* en wetensehap, daer in
wy soo lang gheleeft hebben, tot dat
Courtosy met lecker Baneket hier te
lande quamen.
Sin en "Wits.
VAN DE SINNEPOPPEN
XII
Of 'twalght of 'tbijt
E Courtoisie* wil ick soo seer niet Taken, datse
heel to verwerpen soude zijn, bysonder in Heeren
Hoven, die alle lof-tuyterye* ghewoon zijn :
maer het misbruyck van dien, onder de Hovelinghen
die nae Officien staen of hooghe Ampten, en
dickmael spreken verre van haer meeninghe, om
haer mede Versoeckers* to bedodden en to versenden*
; dit was nosh lydelijek*, als zy elck ander
dicwils niet door kromme ganghen en beloghen,
valschelijck beschuldighden, en na het leven stonden
: het welck de heete Minnaers wel meesterlijck
nae konnen spelen, met de bonet* to lichten, knien
to buyghen met minschijnlijcke* reverentie ; jae dattet
hun selven walght die't doen : maer doen dit
al om die zy ter eeren of oneeren* beminnen . En
halen in haer Baneketten, soet smakende Marsepeynen,
Confituren, Marmeladen en dierghelijcke
snorrepypen*, die in't leste den mondt laf maken,
en ontstellen* het verhemelt van dien met dofheydt,
het welck de smaeck wech neemt . `'Vordt
daer om van de Goetrondtheydt uyt haer Gilde
ghedaen, en hier ghemaelt in een valsch Rondt
met Giegauwen* verset, met een Marsepeyn in't
midden .
Of 'twalght of 'tbijt .
73
74 HET TWEEDE SCHOCK
XIII
VVeest dat ghy zijt*
IN dese Landen wordt de WI ghereeckent
vOOI een schandt Voghel, en wie
voor een WI ghescholden wordt, neemtet
in euvelen* moet, daer nochtans* de wyse
Atheniensers een WI in haer Wapen
voerden, als de Goddinne Palladi toegheeyghent*:
Dus ist de waen die ons quetst,
en niet het wesen. Een WI is een eerlijcke
Voghel onder zijn gheslachte, ghelijck een
Valek onder de Valeken. Daerom, wilde
elek gheacht wesen voor 'tgeen dat hy is,
soo souder minder twist zijn in alle staten,
en bysonder onder de Hofsghesinden* ende
Courtisanen*. Dan alsoo elek wil gheacht
zijn voor 'tgheen hy niet en is, daerom
wordt hy dickwils dat hy niet begheert
te wesen.
wedl: dat ghy zijt.
Magil1~eerr aarrtt i2s~ venter
VAN DE SINNEPOPPEN
XIV
Magister artis venter*
ALLE konsten die men
Mechanique* noemt, worden
gheoef f ent ende ghehanteert,
niet soo seer uyt lust, als
om de schamele kost to verdienen
: want armoedt, behoeftigheydt,
en honghers noot, zijn
Vinders en Baermoeders van
alle nutte konsten .
7s
t
X11' ~~111~ ,
.11,~11 r
76
HET TWEEDE
XV
Helpt u selven
OHollander, dit is een van de vinders*
van uwe neeringhe, dees hebt
ghy to dancken, meer als den Griecxschen
Dedalo*, diet eerste seyl oyt
van Ra liet vallen : dees hebt ghy to
dancken, seg ick, om dat het u verstant
verwect heeft, om dees beeste to
overtreffen, dat ghy de prijs alleen
hebt boven alle Natien van de wereldt,
die noch allegader dom en onbedreven
zijn, ende u al to samen den bessem*
van der Zee toe staen en op offeren .
Schaemt u dan van uwe botticheyd*
niet, dewijl dat ghy in de Zeehandel en
Vaert alle ander volcken in grondighe
wetenschap to boven gaet .
SCHOCK
Heipt u Lelven .
Dt~ hof is u .
VAN DE SINNEPOPPEN
XVI
Dat hof is uyt*
N veel Plaetsen vergaren de Gilden de
Rotten* de Gebueren of de Vrienden eens
Jaers, om to houden vroliJcke maeltYden
en dat noemen zY hoven : al waer tot
overdaedt wordt ghegheten en ghedroncken,
soo langhe alsser bier of wiJ'n in't
Vat is : als dan in sulcker voeghen de waerschaP
uYt is, soo seYtmen : Dat hof is
uYt men toPter niet meer . Maer meer
wordt dese SinnePoP ghebruYct, als Yemandt
met Herberg houden soo achteloos
het ghelagh reeckent of soo lichtelick aen
droncken gasten uYtborght dat de Backer
en Brouwer niet langher willen by setten*
en soo by ghebreck de neeringe moet
staken dan seYtmen : Daer is de Soch met
de tap wegh ghelooPen en de Waert is
voor daegh* aen de wandt ghePist* heeft
ziJ'n huYshuere met het bedtstroo betaelt* .
77
( 1
r .~
i--
1!
•
•-
Opininfoo ~tirojurri~a.ae cau
a e
))
T,
78
HFT TWEEDE SCHOCK
XVII
Opinio iniuriae causa est
iracundiae*
NIEMAND sal haest gram worden
'ten zy saeck* dat by waent dat
hem onghelijck, spot of hoon wedervaert,
moghelijck van yemandt die by
niet en kent : ende wederom hem desghelijcks
noyt ghekent en heeft . Dan
hoorende die selve beschuldighen van
slechte luyden, neemt de partye aen*
sonder wederpartye to hooren spreecken.
Ghelijck een Calcoensche Haen,
als hem een Roodt kleet voor ooghen
ghehouden wordt, ontsteeckt in toorne,
laet zynen Rooden crop schieten, en
dreycht dat op 't lijf to willen, om met
picken en byten zijn leet to wreecken .
actini& .
ilk, -
n
,1 qII I", i
T
! ~ ',-
VAN DE SINNEPOPPEN 79
XVIII
Oolijck* / rnaer vrolijck
ERN Man, die soo veel heeft ofte weet te werven
als de nature eyscht ofte behoeft, en niet veel
meer, die wordt gheacht voor een sober ghesel,
als die* genoegh heeft te doen met hem selven te
bedroopen*; maer mach niemandt helpen of onderstant
doen van zijn tijdtlijcke have; die leeft
even weI vrolijck, om dat hy niet en heeft te besorghen
veel ydele dinghen ende sinnelijckheden,*
die de vette Voghels met wille* deur dertelheydt*
op haer laden. Ende wordt hier vergeleecken by
de Nachtegael, die soo weI met zijn luttel veeren
ghekleedt is, als de Swaen met zijne dicke ende
menichte van pluymen. Het Nachtegaelken singht
vrolijck, springhende van tacke op tacke, onbenijt,
onbekommert: de Swane leyt lodsigh* ende luy op
het water, wordt van veelen besien, ende daer door
benijdt. Gaet nu ghy Gieriegaert* ende maeckt u
nest groot met moeyten ende arbeydt , dat het
kleyne Voghelken niet doen en wil, om dat het
weet, dat ghy meer benijdt dan bernint zijt.
Oolijck, maer vrolijck.
80 HET T\\lEEDE SCHOCK
XIX
Ignari legum sic*
IN de tijdt dat de Iacht verboden is,
te weten, van de Meert tot in Augusto
toe, als alle beesten haer j onghen
teelen ende voeden: om het jonghe
goet te beter aen te focken, soo worden
alle j acht Honden met kneppels aen de
hals beswaert, om haer snelheydt te
verhinderen; en soo worden zy onder de
wetten en willekeuren ghehouden. Desghelijcks,
die met Reden onder gheen
wetten konnen ghehouden worden, die
moeten met banden en ghevanghenissen
daer toe bedwonghen worden.
Ignari legum fic.
VAN DE SINNEPOPPEN
XX
D'eene min / brengt d'ander in
D1T en behoeft gheen uytlegginghe:
want de Figuere
van twee Peerden, die elck ander
klouwen,* gheven. ghenoegh
te kennen, dat als d'eene
handt d'ander wascht, sao zijnsc
beyde schoon.
8I
82 RET TWEEDE SC.HOCK
XXI
Noch Iuy / noch Iecker*
EEN Esel is niet Iuy om te arbeyden, in wat werck
datmen hem opIeyt nae zijn vermoghen: maer
is traegh van draf ofte gang, daer om willen de
onwetende segghen dat hy luy is. Oock is hy
niet Iecker: want hy eet Distelen en Doornen, en
groente* dat ander beesten Iaten staen: en oock
eet hy't kruydt dat onder de Haghen ende onder de
drop* wast. Daer om behoort hem een goet Landtman
nae des Esels aert te stellen*, in raedsame
suynicheydt, in't teeren en huyshouden, en de in
neerstighe en ghestadighe arbeyt des Ackers ende
Weyden : Op dat hy de segheninghe des Heeren
ontfanghen mach, ghelijck den Esel gheschiedt is,
daer Iesus Christus selfs op ghereden heeft: den
Esel aIleen onder aIle beesten waerdigh achtende
om God te draghen om zijn sachtsinnigheydt,
vreedsaemheydt ende gheduldigheydt; ende heeft
hem begaeft met Ianghduerighe ghesontheydt; want
een Esel (soo men seyt) en is nimmermeer ofte seer
selden sieck.
Noch luy., 'noch lecker.
VAN DE SINNEPOPPEN
XXII
In dese hoeck
~ET dit woordt machmen verstaen,
dattet goet woonen is, daer goede
neeringhe ende vertieringhe valt, daer
elck neerstelijck wint, en d'een dander
doet winnen en verdienen : want het gaet
seecker, dat dat de rijckste landen zijn,
die aen de Havens van der Zee ligghen .
Daer aen* het landt daer het langhe
Bras weligh groeyt . Daer Koren en Wijn
wast, daer ist oock noch goet . Daer
Honich en Hout valt, daer ist soberlijck .
Maer daer Silver en Goud uyt de Aerde
wordt ghedolven, daer woont een arm behoeftigh
siecksuchtigh volck, die by den
Esel to verghelijcken zijn, die de Wijn
draeght en drinckt self water, en eet Distelen
en Doornen .
In clue hoeck .
83
Met c .ees myne, 5e~
God d c
.
8q.
HET TWEEDS SCHOCK
XXIII
Met dees myne / Seghent God
de zyne
A'- hoe wel de plaetsen daer de Zeevaert
floreert, to prysen zijn boven alle
Hoecken, soo is nochtans het landt (daer
't langhe Gras wast) gheensins van de
minste in waerdigheydt, als oock vermenght
met veele eerlijcke lusten* : al
derft het de overgroote winninghe, soo
derft het oock de grooter hertseer, moeyten
en bekommernissen, ende de Inwoonders
faeljeren selden in haer Reeckeninghe :
(dat men Banckeroete noemt) alsoo zy
soetelijck, sachtelijck rijck worden : Soo
blijft dese lieden de Rijckdom oock lange
by, van gheslachte tot gheslachte : het en
ware datter altemet een Beck onder hen
lieden gheboren werde, die de Hutspot
liet aen barnen, en al de Botter* met al
het Meel, op eenen avont verpannekoeckte .
ant
zyne
-
'
/
1{ ~ ~~fl~ l~irnr4, n
~
F
F
ti 4 ,
Cum vvoult
VAIN DE SINNEPOPPEN
XXIV
Cum volt, potest*
HET is immers soo periculeus
met groote Heeren to
handelen en wandelen, alst een
Schaep is to gaen weyden by
een I,eeuwe ; want alst haer glielieft,
moghen zy u dooden,
sonder daer in 't minste om to
Iyden of ghestraft to worden .
85
ofe
(I `
-
! -
!ti
s
~~
(
4
86
HET TWEEDE SCHOCK
XXV
Laet legghen dat hachjen*
EEN recYit moedigh man is onvertsaecht,
al siet by zijn vyanden
(veel meer in 't getal) die
hem komen bespringhen, dan stelt
hem ter weere en biet het spits,
zy moeten hem onverwonnen laten
gaen, indien by hem stil ende onbeweechlijck
houdt : gelijck een
Eghel tusschen twee Honden hem
windt in 't rondt, over al met zijn
borstelen voor, die zijn vyanden
to hart vallen om to knaeuwen .
Laet legglien dat hachjen .
Degeneres anima
quid qquxriri
S
1 yd
1
VAN DE SINNEPOPPEN
XXVI
Degeneres animi procerum
quid quaeritis aulas*
EEN Valck die is van wilder aert,
nochtans laet by hem soo smeken
van de leckere spysen des Hofs, dat
als by vry by de lucht vlieght, komt
weder in zijn banden, en laet hem
blindhocken* en huyven* . Soo zijn
oock dese Edel-luyden, die ten Hove
opghevoet worden, al hoe wel datse de
ghebreecken des Hofs wel sien, konnen
daer nochtans niet van daen blyven :
zijnde dees wilden Valck in als ghelijck,
die met zijn eygen verdriet bekleedt de
plaets van eeren by zynen Heere .
87
animi ocerunz
uaeriti aulas .
~ea y bier
88
HET TWEEDE SCHOCK
XXVII
Morghen zijt ghy hier niet to
Bast ghenoodt
DE Poeet Martialis maeckt mentie
van eenen Cecilianus, die van als
dat op tafel quam, wat nam, en leyde
dat in een servet, om t'huys* to
draghen : Ghelijck den Eghel, die is
het niet genoegh, dat by in eenen boomgaert
hem met ooft versaet ;* maer
steeckt oock eenighe op zijn pennen,
om in zijn hol to sleypen : daer om besluyt
hy: Gras to Ceciliane non vocavi* .
Godt behoedt ons voor etende gasten,
en draghende gasten : want de Schotels
zijn ledigh, en niemandt is versaet .
er niet to •.
.
ry_l 'g
r S~
89
Schadelijck, nimmer fchoon ..
VAN DE SINNEPOPPEN
XXVIII
Schadelijck / nirnmer schoon
DE menschen zijn meest van
dier aert, datse haer goet
prysen met woorden, al ist inder
daedt soo groot prysens
niet waerdigh ; j ae dickwils
schadelijck: Gelijck een Hart
hem spieghelende in de Fonteyne,
hem selfs verhoveerdight,
aensiende zijne schoone
hoornen, die dickwils oorsaecke
zijn van zijn doodt.
go HET TWEEDE SCHOC·K
XXIX
Pulchrum quod utile*
GHE EN dingh is schoonder, dan dat
de mensche meest nut is, tot onderhoudt
van zijn staet, tot dienste van zijn
vrienden, en tot bescherminghe van zijn
Vaderland: dus zijn dan (al schijntet een
Paradoxon) de dunne schranckele* heenen
van het Hart veel meer te prysen, als de
pronckighe pralighe opstaende hoornen,
die hem nerghens toe nut en zijn: want
hy heeft de moet niet (ghelijck als andere
hoorn beesten) zijn vyandt daer mede van
hem te weeren. Siet hier ghy Proncker en
Ioncker by der straten, waer toe dient u
de hovaerdy, dan om u goet te verteeren
ende te verminderen, en veracht te hlyven
by de manhaftighe mannen, die het Vaderlandt
met haer bloedt verdedighen,
Pulchrum quod. utile ~
VAN DE SINNEPOPPEN 91
xxx
Dat zijn de treecken*
ME T eens anders schade, schande of
arbeyt zijn profijt soecken, dat is tegen
aIle nature en redelijckheyts behooren,
aIs Cicero seyt: Illud natura non patitur,
ut aliorum spolijs nostras jacultates copias
opes augeamus*. Die dan sulcks doen, dat
noemtmen Italiaensche treecken: maer de
Duytschen noement Schelmstucken. Dan
(God betert) de werelt is nu soo boos, als
men daer slechts den schijn van Reden
am weet te hanghen, soo moet het al eerlijck
en deughdelijc zijn. Schijn wordt
overal ghepresen: Waerheydt leyt achter
in de hoeck, als een verworpen Santinne*,
nae uytwysen deser woorden:
Practica est multiplex*.
Dat z!jn de treecken •
~
92 RET TWEEDE SCHOCK
XXXI
Steeckt u in gheen gat of
sieter deur
EEN waerschouwinghe is dit voor
aIle de gheene die yet wat
avontuers* willen beginnen, daerse
veel gelts toe gebruycken moeten,
datse gedachtich zijn heur self in
geen schulden te steecken, daer de
middelen kleyn zijn; want hulp
van vrienden is een krancke stut,
daer luttel op te vertrouwen is;
ende ghemeenlijck faeljeertse" als
de saecken qualijck gaen.
Steecktu in gheen gatofheter <leur. .
-e: ~#:pr-
~~
I~§~·~".-.;:=~- = -~
VAN DE SINNEPOPPEN 93
XXXII
Ex foecunditate ubertas*
Vruchtbaerheydt maeckt ruymte*
en overvloedigheyd; want
daer Wijn wast wordtse wel ghedroncken:
daer Botter en Kaes
valt, wordtse ruym aenghetast*
en ghegheten; en soo van alle
dinghen in alle landen. Een paer
Konynen teelen soo vruchtbaerlijck
voort, datse met haer jonghen
en de jongen van dien, souden
binnen 's jaers meer als tseventich
in't getal zijn, by soo verre zy onbeschadight
mochten teelen.
Ex frecunditate ubertas ,
94
HET TWEEDE SCHOCK
XXXIII
Ick eet mi3n korenken groene/
en jae groene
DAER is een Lietjen by de Opsnappers*,
daerse louter haren aert mede
to kennen geven, singende uyt wryer
keele aldus
Helas ! 'tis al verloren/
Ick ben een jaer to vroech geboren
Ick eet mijn korenken groene/
En jae groene* .
Daer door ben ick bekoort om heur
tot een Sinnepop to gheven den Sprinckhaen,
die in Latijn Cycada ghenaemt
is*, die singt Somers in't groene koren,
en verheughd de Passanten ; maer des
Winters is by nerghens to vinden .
Ick mien korenken ~ e,enjae gmeae .
VAN DE SINNEPOPPEN 95
XXXIV
Laet duncken
LAET duncken maeckt den dans
goet*, soo men seyt: En die hem
smorghens wat laet duncken, die isser
den heelen dagh te bet af: Dit komt
uyt een hoveerdigh herte: gelijck de
Paeu, die zijn schoone steert verheft,
en spieghelt hem daer in, en draeyt
hem om ende weder om, op datmen
zijn meeninge soude mercken: Alsoo
doen oock de hoveerdighe opgheblasen
menschen, die by der straten gaen
proncken, ende draeyeerssen* met haer
kostelijcke kleederen, en groote pracht
en staet van dienaers; oock met kostelijck
timmeren* en huyshouden.
Laet duncken .
Bonus fons, bonus liquor.
RET T\\TEEDE SCHOCK
XXXV
96
Bonus fons / bonus liquor*
EE N Schaep is soo goet datter
niet een dingh aen zijn geheele
lijf is, of het is tot eenighe dinghen
nut: ja dat zijn afgangh niet aIleen
tot misse in de vaelt goet is; maer
men maeckter de Kasen mede
groen: en de melck gaet aller
beesten melck te boven. Soo dat
oock Christus selfs het Lam Gods,
ghenaemt gheweest is, daer Sint
Jan met zijn vinger op wees,
segghende:
Ecce Agnus Dei.
VAN DE SINNEPOPPEN 97
XXXVI
Ane weergaey
DE Voghel Phoenix, soo de Poeten
fabuleren, leeft vijf of seshondert
jaren, en heeft gheen gaeyken om te
teelen; en dan verbrandt hy hemselven
en uyt die assche komt weder een
jonghen Voghel voort: soo dat men
met recht segghen mach, Ane weergaey'",
dat is: sonder weergaey:
wordt metaphorice gheduydt op sulcke
gheleerde ofte konstrijcke mannen, die
daer exelleren ofte uyt-munten boven
aIle andere, levende in die selve tijdt,
in.het werck daer zy professie af doen*.
98 RET TWEEDE SCHOCK
XXXVII
T'huys best
DOE aIle beesten van Jupiter te gast
ghenoodt waren, soo heeft hem de
Schildt-padt alleene achter ghehouden,
ende is niet ter Feeste ghekomen:
Jupiter verwondert, soude gheerne de
oorsaeck daer af weten, liet hem vraghen,
waerom hy niet ghekomen was in
soo goeden grooten geselschap, die van
den oppersten God gheroepen waren.
Antwoorde: Oostj Westj 'thuys best.
Waer over hy verwesen* worde in den
hooghen Raedt der Goden, altijdt zijn
huys voor hem te draghen, ende by zijn
leven daer niet uyt te gaen.
Thuys bell.
VAN DE SINNEPOPPEN 99
XXXVIII
Unde habeas quaerit nemo*
EEN Griffoen, voor met Arents vleughelen, klaeuwen
en beck; ende achter met het lijf van een
Leeuwe: 'twelck in't wesen* niet en is, noch oock
in de wercken der natueren niet ghevonden en
wordt: maer versiert tot een Metaphora, om daer
mede te kennen te gheven, dattet het Wapen is
van aIle Struyck-roovers, Zee-roovers, en Vrybuyters,
die des Koopmans goederen, waghens en
schepen met snelheyd achterhalen, ende in haer
gheweldt sien te kryghen, ende met kracht den
ghehaelden Roof verdedighen, zy hebben recht
daerop of niet. Paulus Iovius* set daer by een
Latijnsche sententie:
Unguibus et rostra atque alis armaius in hostem,
Dat is:
l\let klaeuwen/ beck en vleughels ghewapent
teghen den vyandt. En schrijft dat toe een Baroen*,
die zijn Vaderlijcke stadt regeerdt teghen
Recht of Electie, in forme van Tyran: hoe soudemen
dan niet segghen of hy ghebruyckt dese Figuere
met soo goet recht, als de tyrannye over zijn Medeburghers.
Vnde habeas CJ.u~nt nemo .
zoo
HET TWEEDE SCHOCIz
XXXIX
Knecht hoe sweet ghy*
ALS yemandt hem onderwint
het gheen by niet gheleert en
heeft, of van natueren niet aengheboren
of eyghen is, die doet
groote moeyten ende arbeydt, en
recht niet uyt . Een Voghel-struys
kan niet vlieghen van der aerde,
dan loopt snel door't behulp van
zijn vleughelen ; want na reden
en proportie, soo zijnse veel to
kleyn ende qualijck ghestoffeert
met pennen om soo swaren lichaem
in de lucht to voeren .
Knecht hoe Tweet shy .
Leert het u .k.inderen niet.
VAN DE SINNEPOPPEN
XL
ror
Leert bet u kinderen niet
EEN Krabbe is van natueren
500 ghesehapen, dat hy over
aIle zyden gaet, soo weI ter
slincker als ooe ter reehter
handt. Wordt daer om vergheIeecken
by d'Ouders, die haer
kinderen met quaet exempel
voorgaen, als droneken drincken,
dobbelen, hoereeren ende
dierghelijcke gebreecken.
ioz
HET TWEEDE
XLI
Hac mente laborem
E ghemeYne SchiPPers tale is met dit woordt
verciert, alsse van een SchiPPer of Zeeman
sPreecken, die flu redeliJ'ck wel ghevaren heeft,
en oudt gheworden is, segghense : Hy isser
al wel bY* hY mach het ancker flu wel by de
kat setten* en blYven t'huys op een luwe
Reede by den haertl daer een goet vier aen
leYt . Recht nae Horatii segghen
Ille gravem duro terram 4ui vertit aratro
Per f ides hic cau~ o, miles, nautaeque per omne
Audaces mare 4ui currant : Hac mente laborem
Sese f erre senes ut in otia tuts recedant
A7'ant : cum sibi sint congesta Cibaria,*
Die de Kern van dese Noot smaecken, ghebraYcken
in soberheYdt dat hun de FortuYne
ghegheven heeft, leven vroliJ'ck, dancken God ;
ziJ'nder na dees Zeelieden verstant beter aen, als
de onversadeliJ'cke ghekloofde* herten, die altiJ'dt
de eene winst uYt dander gloseren*, en altiJ'dt Plus
Outre sPelen, dat is : Meer en meer winnen
en daer na sterven zY, sonder het ghewonnen
goet to besighen, to nutten, ofte to ghenieten .
SCHOCK
Ifac mente la,borem .
VAN DE SINNEPOPPEN r03
XLII
'tWil al Muysen wat van Katten
kornt"
DE Wapenen van de Edel-Iuyden, zijn
al meest Leeuwen, Beyren, Wolven;
en moesten oock so wesen, om daer mede
haer vyanden te kennen te gheven, datse
haer Vaderlandt wilden en konden beschermen,
ende oock hert en moets ghenoegh
daer toe hadden, en daer uyt zijn
haer Wapenen overgebleven, die haer kinderen
en naekomelinghen noch huydensdaeghs
voeren, elck daer mede uyt-beeldende
de vromigheydt van hun Voorouderen;
ghenietende daer door de vryheydt
van de jacht, en oock van het
vlieghen met de Valck*, die zy alle ghemeyn
hebben* tot haer vermaeckelijckheydt:
daer om is die hier midden in't
Wapen ghestelt.
'twil alMuyfenwat van Katten komt,
I04 HET TWEEDE SCHOCK
XLIII
Nerghens beter
D1T is klaer ghenoegh om
sander uytlegghinghe te
passeeren ; want de Dronckaerts
die daghelijcx singhen, JYfeum
est propositu11'~ in taberna mori*.
Dese zijn de Vorsschen in de
slooten ghelijck, altijdt met de
beck in het nat, krytende borrekickjkickjkickj
met een ongracelijck
geluyt.
Nerghens betez ,
VAN DE SINNEPOPPEN
XLIV
Penetrat et Solidiora*
enetraf
DE kracht van Minnen en
Cupidoos pylen, zijn soo
wel bekent, dat ick my hier
niet stellen* wil om daer meer
of to schryven : want de Oude
ende Nieuwe Poeten hebben
het soo wel beschickt*, dat ick
my daer gantsch op ruste* .
enetrat et Solidiora .
IO5
zo6
Het moe-
HET TWEEDE SCHOCK
XLV
Het moet we!
HET is een ghemeYn sPreeckwoordt onder
de KooPlieden en bysonder Wincke-
Tiers datse segghen
God gheef hem alle gheluck en eer
Daer ick aen winne dat ick verteer .
Die zY oock goede chier* en vrientschaP
bewYsen, en eenighe kleYne f auten ten
besten houden1 en dat alleenliJck om het
ghewn datse van die luYden hebben . Daerom
ist, oock wel billick, dat wY het kaecke-
Ten van de Hoenderen niet alleen verdraghen
: maer met gheneuchte aenhooren, om
de EYeren die zY legghen . Socrates ghevraeght
ziJ'nde, hoe hY het klackoYen*,
kYven en schelden van ziJ'n WiJ'f mochte
hveetr dkraaegchkeenl.e nA nvtawno our dHeoe: nHdoeer emn oeongdhet GgahnYsen
verdraghen ? Om datse seYde de
Vragher moYe EYeren en Ionghen voortbrenghen
, Soo brengt dan oock miJn XantiPPe
schoone J' onghe kinderen voort .
oewe,
-=,
,,.r
,
III
•
VAN DE SINNEPOPPEN 1°7
XLVI
Afkom.st seyt niet
HET is een oudt recht, dat de Edele gheboren
eenighe voorbaerlijckheydt* ofte praeeminentie
hebben in alle Heeren Hoven, om hooghe Officien
ofte Ampten te bedienen, bysonder den Krijghshandel
aengaende; maer daer mede is den wegh
der vrome kloeckmoedighe daden niet ghesloten,
dat een slecht eerlijck mans soon daer gheen part
en deel aen hebben soude, om d'eerste Edel-man
zynes starns te worden. Alle Edel-stammcn hebben
haren oorsprong door een van heurlieder Voorouders
begonnen; by Adams tyden en was het soo
niet, daerom seytmen:
Doe AdaDl haspelde* en Eva spanl
Waer was doe den Edelman?
Men maeckt seer bequame Besemen, om de kleederen
seer schoon te veghen, van morsighe vuyle
Verckens rugh-borstelen, die alle stof seer suyverIijck
af strijcken, dit mocht niet wesen, soo dees
borstelen den aert van hun Vader ende Meeder niet
en verwierpen.
Mkomft feyt niet .
Frullra 'lui Irerum ,
RET TWEEDE SCHOCK
XLVII
Frustra qui Iterum
108
Hy is dwaes die hem aen den
steen stoot daer hy eens over
ghevallen heeft, dat is: Dat elck
hem moet wachten van de tweede
mael te doen, daer hy eens qualijck
by ghevaren heeft, gelijckmen
seyt:
Frustra N eptunum accusat, qUt
Iterum naujragium facit.
Dat is te segghen:
Te vergheefs beklaeght" by
Neptunum of 'tAvontuer van de
Zee / die de tweede verloren
reijs doet.
VAN DE SINNEPOPPEN
XLVIII
D
Oorboor* Been straf
E Boer braeckt* zijn Vlas
met dit instrument, dat
breeckt alle de scheven*, om
dat tot goet Vlas to bereyden,
niet uyt straffinghe ofte wrake,
dan om den oorboor daer of to
ghenieten : Desghelijcks zijn alle
Heeren schuldigh, de Landtsaecken
to regeeren tot een
rechtveerdigen oorboor, en niet
tot particuliere hate, wrake ofte
straffe ; dat gunne God.
Oorboor gheen. IFraf.
zog
zzo
HET TWEEDE SCHOCK
XLIX
De kost moet voor de baet uyt
EEN Buys* schiet zijn netten uyt*,
heeft tonnen sout, victaillie, en
ander gereetschap mede, die al verleyt*
moeten wesen, eer by ghewin en
de vanghst verwacht ; die dickmael
soo sober is, datse de uytgheleyde kosten
qualijck betalen mach : dan op
hope van beter, rust by de volghende
teelt* weder toe ; gheeft moet alle
menschen, datse de Ii ortuyne weder
aen moeten soecken, niet twyfelende,
of God sal ghenade en goede voorspoedt
verleenen, alle de ghene die op
hem vastelijck vertrouwen .
De koff moet voor de bact uyt.
VAN DE SINNEPOPPEN
L
Frendeat Aper*
DE Figuere die ghy hier aenschout ;
beteeckent, d'eene Scepter (verciert
met het Fransche Schilt) de
Koningh van Vranckrijck ; dander (met
het VVapen van Groot Britannien) de
Koning van Enghelandt ; de f,eeuw
(op het punt hanghende) de Staten
vande Gheunieerde Provincien : waer
mede men to kennen wil gheven, soo
lang als dese twee machtighe Koninghen
ons in ghelijck-wichtigheydt*
blyven houdende, soo sal ons het
Bosch-swijn* of Wild-swijn niet veel
bvten .
III
lErencleat Aper .
112
HET TWEEDE SCHOCK
LI
Alter alterius poscit opem*
EEN Man en een Wijf, die
huwende in alles ghelijckwichtigh*
zijn, 'tzy in Hoogheydt,
Edelheydt, Rijckdom,
in statighe* Vrienden en Bloetverwanten,
in maniere van leven,
en dierghelijcke dinghen
meer ; die zijn de ghehickichste
die daer leven, soo langh als zy
elck ander in de ghelijckheydt
bej eghenen* .
Alter aiterius pofcit opem .
VAN DE SINNEPOPPEN
LII
Vis mea de nihilo est
VAN dese Sinnepop is een heerlijck
Enigma in 't Latijn beschreven,
door Pandulphum Collenutium*,
aldus
Vulcanus genuit, ~e~eyit Natuya,
Mineyva
Edocuit nutyix ays fait atque cries .
Vis mea de nihilo est* .
By my overgheset onder mijn
Raedtselen* .
Uit niet spruyt mijn kracht .
Vis mea de nihilo e(i: .
iI3
II4 HET TWFEDE SCHOCK
LIII
Voor de wanewaers .
Voor de wanewaers*
EEN Moylijck* (of Priapus)* wordt inde
Boomgaerden, ende in't Koren en
Hennipwerven* ghestelt voor de onverstandighe
Voghels, om dat die Dieren
souden meenen of wanen al waers*, dat
het zijn Herders die de vruchten bewaren .
En waer't dat de Voghels spreecken konden,
als die by Esopus tyden deden, zy
souden van sulck ghespoock malkanderen
veel meer vertellen, dan de oude
Wyven doen by haer Spinrocken sittende,
van Wonderen, van Droomen, van Waren*,
van Nachtmerryen, dat zy van
haers ghelijcke ghehoort, ofte selfs wanen
ghesien to hebben, en houden het voor
waerheydt, datmen't schier in het Evangelij
behoor4en to schicken* ofte to stellen .
VAN DE SINNEPOPPEN 115
LTV
His Alis*
DEDALUS is d'eerste geweest, soo Polidorus
Virgilius* schrijft, die seyl van Rae of Spriet*
liet vallen, om met zijn soon Icarus te vluchten, uyt
het Eylandt van Creta, daer hy om zijn konstighe
Inventien ende Handtwercken ghenoeghsaem als
ghevanghen gehouden wierdt: soo bedacht hy, hoe
hy met de snelheydt van Seylen, de roeyende Galeyen
verkloecken* mochte: waer door de Poeten
oorsaeck ghenomen hebben*, om te fabuleren, dat
hy zijn soon ende hem selven vleughelen (met wasse
aen zijn armen bequaem*) maeckte, daer mede hy
over de Zee ghevloghen is. Daerom heeft het my
niet vreemt ghedocht, dat te approprieren* of toe
te schryven onse Schepen, die niet alleen over de
Zee van Icarien en varen, dan vlieghen met dese
vleugelen over de groote Oceaen, aen alle de Custen
van Oost-India, Bresil en West-India, oock door de
Strate van Magellanus; met veel beter avontuere*
en kennisse, dan de reuckeloose* jonghelingh over
de Zee van Icarus dede, die van hem den naem behouden
heeft.
His Alis.
~ veel verrroutr •
116 RET TWEEDE SCHOCK
LV
Te veel vertrout
DIE voor een goet Vriendt ofte
Prater hem selfs als Borghe
stelt, die geeft de sleutel over van
zijn Comptoir, ende gheeft den Prater
macht om zijn Borghe in de
peeckel te laten steecken*; soo dat
de Crediteur of Schuld-eysscher op
zijn duym mach kloppen* als hy
wil; dan heeft de Borghe zynen
Schoon-praet Te veel vertrout /
en zijn handt gheleyt tusschen den
Hamer en het Ambeelt*.
VAN DE SINNEPOPPEN
LVI
Periculum in declinatione*
DE Secretarissen ende Notarissen en hebben
gantsch gheen kommerlijcke Officien ofte Bedieninghen,
soo lang als zy geen giften of gaven
achten, ende gaen altijdts by de waerheyds linie
voort, sonder to wijcken nosh ter eender noch ter
ander zyden : maer soo haest de Gierigheydt haer
herte bedrilt*, soo looptmen van de eene kromme
gang in de ander, ende men maeckt* Heeren Hantschriften
na to bootsen, hun Seghelen van de eene
brief aen een ander to steecken, valsche Getuyghen
to belegghen* : Dan is hun perijckel gheboren,
wijckende van de waerheydt tot de loghen, die
sonder twyfel wat vroegher of wat laetter van de
waerheydt achterhaelt sal worden, als het spreeckwoordt
seyt
Al is de loghen snel/
De waerheydt achterhaeltse wel .
Dus die hem ghedenckt op den incktPof to gheneeren*,
die moeten de knocker* op de rechte zyde
hanghen .
Periculum in decirnatione .
IZ7
Lact de Ki Pt ifipp en .
zi8
HET TWEEDE SCHOCK
LVII
Laet de Kieft* stippen*
DESE Sinnepop of Emblema
is bequaem voor een man
die om zijn groote voorspoet
ende rij ckdom benij dt wordt,
seyt met goede reden, Laet de
Kievit stippen, ick heb de eyeyen
in de hoet. Dat is to segghen
Laet de benyders kaecken,* ick
heb verwurven daer ick wel of
varen sal, zy moghen daer op
sien* .
t
f
//-
~
:
'
m
Intelli eeinti u s .
VAN ICE SINNEPOPPEN
LVIII
Intelligentibus*
OP veel hoecken van der lee worden
teeckens ghestelt, datter goede haveninghe*
ofte anckergrondt is, om
dat de Stuerluyden souden weten waer
na to reguleren* om haer Schepen to
berghen : maer dat is alleen voor de
gheene die hen op de 7eevaert verstaen*
; andere souden uy t sulcken
teecken niet met alien* mercken : en
soo ist voort met alle dinghen . De
Rechtsgheleerde verstaet hem op zijn
Loyen* : de Medicus op zijn Recepten
en Kruyden : de Boerman op zijn
landtbouwinghe ; en vorder niet veel
dat to beduyen is .
Iig
i
J!t I!
z2o
HET TWEEDE SCHOCK
LIX
Jongh Hovelingh / out schoveling
SOO Lang een dingh schoon is of tot
dienste bequaem, soo wordt het by
veel groote Meesters en Heeren groot
geacht ; maer alst of gaet*, soo verwerpen
zy't als een versleten kleedt in
de hoeck. Ghelijck als de Ioffrouwen
een versche Ruycker van schoone
Bloemen setten in het best van haer
kamer : maer het duert gheen acht
daghen, of zy werpen die op de mishoop.
De Heeren leven alsoo met haer
veroude trouwe Dienaers, ende met
haer schoone Peerden, niet aensiende
de trouwe dienst, die hun daer of
gheschiedt is .
long Havelingh, out fchoveling .
VAN DE SINNEPOPPEN 121
LX
Daer de natuer heeft ramp
Set het vernuft een klamp*
DESE Landen hier in Hollandt gheleghen,
ende bysonder hier ontrent
Amsterdam, hebben dat ghebreck, dat
men daer gheen heerlijck* ghebouw
maecken of timmeren* mach, sonder
de grondt dapper* te versorghen met
palen daer in te heyen; dan de mensche
aensiende de gheleghentheydt* van
de plaetse en haven, heeft raet ghevonden
met dusdanighen Instrument de
grondt vast te maecken, om alsoo daer
haer nootdruftighe* wooninghe daer
op te setten.
Daer de natuer heeft ramp,
Set het vernuft een klamp.
122 HET TWEEDE SCHOCK
Beslach
Alst al gheloopen is*
VEEL lieden zijn soo seer bevanghen met gierigheydt,
datse haers begheertes gheen eynde en
weten: ende soo meer haer goet wast, soo meer wast
de winsucht, ende blyven al haer leven daghen
slaven van haer ghewoel*, lesen haer ghebedt
qualijck, of met onverstandt, Gheeft ons huyden
ons daghelijeks broodt: Iae al ist al wittebroodt
(segghen zy) soo moetter noch wijn by wesen. Ey
arme woelwaters, mooght ghy niet wel ghedachtigh
wesen een ghedicht, dat in de Lotery ingheleyt*
was:
Iek had veel en soehte meer/
Wat sal't eijnde zijn lieve Beer. Niet*.
Hoe langhe reckt ghy de daghen uwes levens? wat
be 100ft ghy u selven tijdts om het ghewonnen goet
te ghebruycken? Een Doodt-kist met een Slaeplaecken
sal u beste Kamer worden: en die u ter
aerden draghen, sullen segghen: Wat heeft dees
man van zijn groote goedt ghehadt?
Aut al gheloopeD is.
VAN DE SINNEPOPPEN 123
I
Wat ist anders als fraey?
EEN Vrouwe, singende Musijcke,
ofte spelende op een
Luyte, wordt weI ghepresen
om 't geselschap te vermaken,
van de Iichtvoetighe Vryers;
dan de verstandige Minnaers,
die nae vrienden raet hooren
en doen, sullen alsulcke weI
hooghelijck (jae in de lucht)
verheffen met woorden, dan
zy latense een ander trouwen,
want Alte walght,
Wat .ill anders als fray~
124
II
HET DERDE SCHOCK
Confrantia et lahore.
Constantia et labore
DE vermaerde Boeckdrucker Christof'
fel Plantijn*, gebruyct ditwoordt by
een Passer, die meerder vernufts eyscht
dan een Aviger*, en min arbeyts; daer
om duncket my beter, by dusdanighen
grooten Boor (die de Scheeps-timmerluyden
een Aviger noemen) gebruyct te
worden; die door grooten ende ghestadighen
arbeyt, een gat in een Balck maeckt, daer
de arbeyders op de scheeps-timmerwerven
by elck gat gheloont worden: te kennen
ghevende, dat ghestadighen arbeyt aIle
dingh verwint; alsoo, datter de neerstighe
arbeyts-salighe* Man een dobbelen
dagh-huer by verdienen kan, en de Luyaert
qualijck drooch broodt wint.
Vroegh eel~e
VAN DE SINNEPOPPEN
III
Vroegh meester / laet knecht
DIE voor den tijdt zijn Meester onghehoorsaem
is, meenende dat by
wat weet, en slaet den Spaerpot aen
digghelen of scherven, willende zijn
goet gebruycken, en dat veeltijt in
domineren, peert ryden, droncken drinoken,
dobbelen en spelen ; die is dat
vergaerde pennincxken quijt eer hy't
voelt : soo mach by dan anderen
gaen dienen, of nae een officie staen*,
soo het gheluck noch soo goet is : maer
meest altijd is voor dusdanighen de
Krijgh het voorlandt, en moeten hooren
nae het Ka.lfs vel.
z25
ee er lact knecht .
G•
c~
At fafjens foetJens.
RET DERDE SCHOCK
IV
Al safjens* soetjens
126
DIE een kous (die vast om't
been sluyten sal) aentrecken
wil, die moet met langsinnigheydt*
te wercke gaen, dan soo
hy met fortse* of haestigheydt wil
voortvaren, sal de hiel daer deur
scheuren, en met een ghelapte hose
ter feeste gaen: waer by men verstaet,
datter veel dingen zijn, die
de langmoedige kloeckaert uytvoeren
sal, dat de korsele heethooft
met schande sallaten steecken.
VAN DE SINNEPOPPEN 127
v
Atnbitiosa Temeritas*
MEN vindt lieden soo seer in hooghmoet ontsteecken,
datse gheen periculen en willen mereken,
voor en al eer zy daer onder ghevelt legghen:
onder welck getal te reeckenen zijn, die haer begheven
tot groote Heeren dienste; jae achten haer
selven gheluckigh, als zy van een groot Meester
ofte Heere ghegroet worden, ende alsoo onder het
ghetal van zijn Panlickers*, 'tzijnder tafelen gaen
eten, niet eens ghedenckende dat een Leeuw een
Leeuw blijft, al laet hy hem altemet streelen en
stroocken van menschen handen, die immers altijdt
(indien zy haer stuck verstaen*) in ghevaer
haers lijfs zijn ende blyven, soo langhe als zy by
hem zijn. Dese Sinnepop ofte Emblema heb ick
tot Heemstede in een glas ghesien, met dese veerskens:
In sulek perijekel hy he.IIl selven steckt /
Die Inet ziJn overhooft* speelt / lacht of geckt.
De menschen betoonen haer dwaesheydt nerghens
beter aen, dan aen haer reuckelose Eersucht.
Ambitiofa Temeritas.
128 RET DERDE SCHOCK
VI
Raeck weI / heb weI*
ALSOO ick niemandt in zijn konst wil berechten,
schelden noch beschimpen, soo kan ick nochtans
(om dese Sinnepop uyt te legghen) niet laten of wy
moeten lachen, om die verwaende god wou ts * Doctoren,
die ses of acht maenden tot Parijs, Padua of
Bononia ter scholen ghelegen hebben, haer Promotie
(jae veel eer de naem van Esels) gekocht hebben,
recht soo de schalcke Professores segghen:
Capiamus pecuniam et remiitamus Asinum in
Patriam,
Dat is:
Laet ons 'tgeft st.-ijcken / en senden den Esel
wederoDl in zijn Vaderlandt.
Dese lieve Doctoren met haer langhe Tabbaerts,
goude Ringhen aen de handen, handelen het Urinael
met sulcke verwaentheyd, en oordeelen daer
uyt veel stoutter, als de oude vervaren* Doctoren
souden derven bestaen: die ick in dese myne Commentarien
niet eens wil geroert hebben; want dese
bekennen selfs weI, dat het onseecker is (om verscheyden
voetselen die in elck landt zijn, daer beneffens
complexien* der menschen) yet seeckers
daer uyt te besluyten.
Raeck wei, heb -w-el .
VAN DE SINNEPOPPEN 129
VII
Gheoeffent derf*
SE N E CA schrijft in zijn Brieven, Quem
in ipsa re trepidare uolueris, ante rem
exerceass .
Dat is:
Die ghy in eenlge dlngen wilt seecker
ende vast doen gaen / die moet ghy
daer in oeffenen eer't in't werck komt,
Ghelijck het ryden op schaetsen, dat is een
glibberighe gladde gang: maer diet wel
kan, het doet dapper wegh spoeden: en al
hoe wel het licht om doen schijnt, soo isset
nochtans swaer voor die eerst begint te
leeren: soo gheeft dit woordt te kennen, en
raedt elck een, dat hy hem in tijdts moet
begheven tot leeren, om in zijn ouderdom
te gebruycken, en die de grondt van zijn
professie niet en kan, die angst* en hangt*
altijdt, en derf noch kan niet besluyten wat
in een sake best ghedaen of gheseyt is.
GheoefIent Jerf.
RET DERDE SCHOCK
VIII
Doleur non pareille
DE Broeders van de Bende, die
garen de giIde* spelen, zijn wel
fraey ghemoet*, soo langh als de beurs
noch wel ghespeckt is: maer soo haest
die ledigh is, soo zijnse daer over seer
bedroeft, om dat de Waerdinne niet
Ianger borghen wil; jae datse* ten
huyse worden uyt ghestoten, daer zy
het Heerschap pleghen te spelen ; ende
moeten dan t'huys gaen by Wijf en kinderen
die van hongher kryten. Dat is:
't Grootste verdriet.
Doleur non pareille ,
VAIN DE SINNEPOPPEN
IX
In de rommelingh ist vet*
DE Hollander (en meer andere Natien)
bysonder, die grasrijcke weyden hebben,
die kernen Botter van de Melck die
haer Koeyen gheven, en dat gheschiet
met groote rommeling en beweginge, die
zy in dusdanigen vat (daer zy de Melck
in doen, ende met een stock daer toe dienende)
maken, soo dat zy alsoo haer Botter
dier verkoopende, groot genot van haer
landt trecken .Daer om wort het gebruyct,
dat de geen die koopmanschap doen wil,
die moet hem in't gewoel vanden koophandel
onder de Koopluy begeven, wil by
rijck worden ; want by de luyden is de
neeringh : En wint de slijckighe voet yet,
de asschige voet wint niet.
In de rommelingh iii vet .
I3I
RET DERDE SCHOCK
x
Veeltijdts wat nieuws / selden
wat goedts
DE nieusgierigheydt des wereldts
is soo groot, datmen de menschen
voortaen lichtelijck soude
diets maecken, dat houte Papegaeyen
broodt eten; nu zy soo
volkomen houden*, dat de roock
van Toeback een lecker dingh is:
datse segghen dat zy goet ende
medicinael is, om veelderley
kranckheden te ghenesen, dat
mochte wesen*: maer dat het
smaeckelijck is, geloof ick ende de
Paep* nimmermeer.
\ttlt9Jts warnieuws.Lelden wat goets.
VAN DE SINNEPOPPEN
XI
Semel,non Lepe .
Semel non saepe*
EEN boom wil in zijn joncheydt
wel eens verplant wesen,
sal niet dan to beter groeyen
; maer soo men dat dickwils
wilde doen in verscheyden
gronden, by soude in de aerde
staen quynen, en soberlijck of
niet wassen . Dit is een ghelijckenisse,
dat men eens kan
huwen met lust en volle lief de ;
maer het tweede huwelijck wil
selden soo wel tieren of ghelucken
.
I33
134 RET DERDE SCHOCK
XII
't Is met segghen niet te doen
DAER zijn veel meer menschen die
aIle ding weten te doen, en berispen,
(jae soo zy meenen, weI souden verbeteren)
dan Iieden die de handen in het
werck stellen, om een fraey, swaer of
treffelijck werck met hant en verstant
uyt te voeren. Dit mach weI gheseyt
worden by Heeren, die de swaerigheydt
van de Republijcke op haer
hals nemen en uytvoeren; die zijn
nimmermeer onbelabt*, onbesproocken
noch onbenijdt, van dese handelose*
of niet-doende Marckt- ganghers* en
Sarck-slypers*.
't Is met feggen niet te doen.
VAN DE SINNEPOPPE,N
XIII
Hoe pail: u dat harnas~
135
Hoe past u dat harnas
IN tyden van Oorlogh loopen veel Boeren
kinderen in de krijgh en verdienen
soldye, leegh gaende met het Rappier op
zyde, met de Veder op de hoet; waer door
zy verluyen, en willen niet* doen: soo het
dan vrede wordt, en haer maentghelt
haer ontrocken wordt, soo moeten zy op
roveryen, of op ander quade avonture
gaen, sullen zy haer behoeftigheyd stoppen:
maer andere die de peyne van de
Iustitie noch voor ooghen hebben, die
begheven haer weder tot den arbeyt,
die haer door ongewoonte druckt, tegen
dien seytmen: Hoe past u dat Harnas /
gelijc ofmen wilde seggen, qualijck: maer
armoedt dwinght, wat sal ick doen, ick
heb anders niet gheleert.
HET DERDE SCHOCK
XIV
Vt ardentius.
Ut ardentius*
DESE Sinnepop is weI ghenoegh uytgheleyt,
voor de ghene die der
Minnen acker O)Tt met onspoet* gheploeght
hebben; dien weI bekent is,
wat Maledictien ende Vervloeckinghen
de deuren moeten hooren, die twee
goe lieven van den andere scheyden,
'twelck verstrect de Amoreuse Hartekens
niet dan een meerder lust ende
gheneghentheydt, tot haer selfs jammer,
verdriet ende ellendigheydt. Hoe
weI het oock mach ghetrocken worden*
tot liefde van God en Goods dienste;
en tot liefde van wetenschap en Vrye
konsten.
'TAN DE SINNEPOPPEN
XV
Wie deyts,foo geyts.
137
Wie deyts / soo geyts"
EENnaeckt kindeken dat met
twee Stelten onder zijn voeten
op een ronden Kloot wil
klimmen: Ist wonder dat sulcke
reuckelose toelage met swaren
val wil* eynden; daer om
ist meest alsoo, wat sonder
raet en bedachten oordeel aengegrepen
wordt, dat eyndt met
berouw en groote ellendigheydt
en Jammer.
RET DERDE SCHOCK
XVI
Men vinter meer fI
Men vinter meer
EEN Ionghelingh, staende op zijn
rechter voet, slaet met zijn rechter
handt aen zijn slincker* hieI ofte hack,
een teecken van onbekommertheyt
over zijn verlies, hem selven troost,
datter noch meer zijn van de seIfde
aIIoye, singhende:
Hebt ghy u liel uerloren,
Wat schade hebt ghy daer aen,
Soo kiest daer een ander ooren, etc.
Het waer weI goet dat alle menschen
haerselven oock soo troosten, slachtende
die van Yperen, die slaen (soo men
seyt) het Laecken in de beste vou*.
VAN DE SINNEPOPPEN 139
XVII
Postea nullus eris
HET is in de meeste plaetsen van Duytslandt een
ghebruyck, dat de Maechden met blooten hayre
gaen, en daer op voor Cieraet dragen een Krans met
Bloemen, ofte andere welrieckende Kruyden, tot
een teecken van eeren, ende onbesproken name en
fame: dan als zy haer on tgaen*, en overtreden*
door lust* van* Cupidoos preken* en smeecken;
soo wortter verstaen, datse haer Kransse met de
voet ghestoten hebben: kan met recht gheduydt
worden nae luyt deser veersen:
Omnia si perdas [amam seruare memento
Qua semel amissa postea nullus eris",
Dat is:
Al wat gby verliest / tracbt altijdt OlD u goede
nurne en fa~e te bebouden, want als die eens
buyten deure gbeset is / soo suit gby daer nae
niet lDeer in eenigber weerden gbebouden
werden. Waer het saeck* dat hier de Banckeroetiers,
Overspeelders, Gulsigaerts, Meyneedighe op
achten, en overleyden de oneere die hier uyt volght,
zy souden haer leven soo lichtveerdigh niet aenstellen*.
Poflea nullus eris.
RET DERDE SCHOCK
XVIII
~aet toeverlaet.
Quaet toeverlaet
SOO wie* hemverlaet op hulpe
en bystant die hem van
buyten aen moet komen, die
bout op een kranck fondament,
ende sal hem in den noot bevinden
als de Schipper, die
wel een goet Tou of Kabel had:
maer het lach tot zynen huyse
op de solder.
VAN DE SINNEPOPPEN
XIX
Laetse pornpen die kout
hebben*
ALS een Bootsman die een tijdt lang
by* de Zee gevaren heeft, met neerstigheydt
ende opmerckinghe* van Coursen,
Stroomen, Diepten ende Sanden, soo veel
gheleert heeft, dat hy nu meest al* weet
wat de Zeevaert in heeft, soo gheeft hy
hem uyt voor Stuerman, en doet niet
meer den arbeydt van pompen, winden aen
spil, schoot aen halen, ende dierghelijcke:
maer set de course op't Compas, handelt*
den Graedtboogh op de Son en op de Sterren,
ende wint grooter huyr, en doet minderwerck:
daerom seyt hy, Laetse pompen
die kout hebbenjick heb mijn Rock aen.
Dat is soo veel te segghen: Laet die arbeyden
ende swaer werck doen, die hem
niet anders weet te gheneeren*.
Laetfe pompen die coudheb'ben
RET DERDE SCHOCK
xx
Nee prodest rn.alis I nee ledit
bonos*
DE Fame vlieght snel, en wort
breeder inde vlucht ; dan zy verschoont
(soo dit woordt seyt) noch ontschuldight
den boosen, noch quetst den
goeden oprechten niet, al hoe weI
dattet hem somtijts weI SOD laet aensien:
dan 'toude spreeckwoort blijft
waer:
Al is de Ioghen snel
De waerheyt onderhaeltse wei.
En noch meer: De waerheyt is een
Dochter van de Tijdt. Oock: 'tKomt
al uyt, dat onder bet Sneeu duyckt.
Nee prodest malis nee !editbonos.
V ...J\N DE SINNEPOPPEN
XXI
Beter stil ghestaen
pLINIUS schrijft: Praesiat otiosum
esse quam. nihil agere*.
Dat is:
Beter ist stil ghestaen j dan hem
self moede te maecken met werckj
dat tot gheen nut gebracht mach
worden. Want alst kindeken zijn
Hoep*; de Vryer zijn Boel*; de Sangsot
de Musijcke; de Duyf-houder zijn
Duyven; de Iagher de Haes; de Weyman*
de Patrijs, langh ghenoegh ghevoIght
heeft; soo is de Proye niet half
soo veel weerdt, als de onkosten die
hy daer om ghedaen heeft.
I43
144 RET DERDE SCHOCK
XXII
Doorheydt* is arbeydt
DE jonghe knechtkens* hippelen aldus
over de koorde, diese in haer
eyghen handen houden, ende slingheren
die onder haer voeten deur, daer
zy soo moede by worden, datse na~
haer adem gapen, en dat het sweet by
hun aensicht neder loopt: dit is een
konste of oeffeningh daer gheen profijt
of eere aen gheleghen is; daerom
ist doorheydt. Ghelijck Guychelaers*,
Aessack-speelders*, Koordt-dansers, en
dierghelijcke dinghen meer, als aIle
konsten daer men sich aen verwondert,
ende gheen nut en schaffen tot het
ghemeene besten.
Doorheyt is arber t .
VAN DE SINNEPOPPEN 145
XXIII
C'est par 18 qu'elle parle
Francois
DESE jonghe Weduwen zijn soo
angh* van huwen, alsmen daer
teghen haer af* spreeckt, datse schijnen
schier een Nonne te willen worden:
dan 'ten is dat niet, het is wat anders
dat zy dencken, haer ghepronck ende
gheprael, haer net gheset doecxken*,
haer fier* ghelaet en minnelijck wesen*,
'tstaen voor de Spieghel, haer geparmufeerde
kleederen, die spreecken ghenoegh,
al swyghen zy stil. Het is al
Courtoisie, die een trapken hoogher als
Beleeftheydt staet.
(6'efipar laqu'elle parle Francois.
RET DERDE SCHOCK
XXIV
Het mist een meester weI*
HET is niet nieuws inde plaetsen daer
men ghewoon is Schaetsen te ghebruycken,
dat een Man valt, soo hy de
moet heeft dat hy weder op staet, en gaet
zijn gangh oft niet gheschiedt en waer:
daer men mede te verstaen wil gheven, dat
niemand haest om een kleyn ongheval den
moet verliesen sal, het zy in zijn Rijckdom,
in zijn Reeckeninghe, in zijn Ridderlijcke
daden, in zijn Amoreusheden: dan
moet met den Alchimist dencken, noch
eens sal ick dat gaen beghinnen, per
avontuere* sal't dan wel zijn gheraeckt:
ende soo het weder den selven gangh gaet,
moet men de plaetse veranderen ende
soecken onbekende lieden, daer de klocken
een andere klanck gheven*.
Het mift een Meefter weI.
Wie wat weet,die komther te pas.
VAN DE SINNEPOPPEN
XXV
Wie wat weet / die kom.t het
te pas
EEN Man swemmende in het
water sonder eenigh behulp,
dan alleen op zijn wetenschap:
gheeft te kennen, wie wat gheleert
heeft, dien komt het in
den noot te hulpe ; de Konst
verlaet zijn Meester niet.
147
·Peffima placent pluribus.
RET DERDE SCHOCK
XXVI
Pessima placent pluribus*
DE meeste menschen zijn 500
ghesint, datse eerlijcke Konsten,
goede Ambachten, niet
doen dan ghedwonghen van de
behoeftigheydt :maer dobbelen,
droncken drincken, dat noemen
zy Recreatie, en een lustigh
vrolijck leven; ende zy
koopen een kranck hooft en
lamme leden wel dier om gelt.
Dit is soo klaer, dat het vorder
uytlegginghe niet en behoeft.
VAN DE SINNEPOPPEN 149
XXVII
Duyckt laet overgaen
HIER mede wordt te verstaen ghegeven
aen alle luyden van kleyn vermoghen*,
datse haer niet en stellen teghen
haer meerder oft overhooft, jae al
gheschiedt haer schoon* onghelijck: maer
veel eer duycken en schuyIen, soo Iangh*
den reghen ende onweder over is, ghelijck
dese arme Kramer onder den Hoybergh,
op dat zy te beter gherust mogen
zijn, ende minder bemoeyenisse, onrust
en onghemack te Iyden hebben, volgende
den aert van een Karper, die eens voor het
net gheweest is, Iaet hem niet vanghen;
maer als hy merckt datter onraet van
Visschers en Netten by hem is, sao schiet
hy met zijn hooft in de grandt, ende
blijft alsoo in de modder steecken, tot dat
het Net over zijn Iijf heen ghesleypt is.
Duyck! laet overgaen.
15° RET DERDE SCHOCK
XXVIII
Wie weet waer?
DE woelende neerstige mensch moet altijt
doende wesen, spannende zijn netten
op aIle hoecken van de Wereldt, om
Rijckdom te vergaren, die nu de hooghste
Santinne hier op aerden wil wesen: dan zy
is soo glat als een Ael, die hem wellaet sien
en grypen: maer ontwringht hem (door
hulp van de Fortuyne) uyt de Gierigaerts
handen, en weet niet waerse leyt, of waerse
ghebleven is: dan moet de hanghel van
neerstigheydt weder uyt int water, om
andere dierghelijcke Visch te vanghen. Dit
komt oock voor alle Minnaers van Vrouwen
te pas, die gelijcke avontuere loopen*:
aIle Iiefhebbers van konstighe Schilderyen,
van Bloemen, Hoornkens, Diamanten,
Peerlen, en andere Iuweelen, die met
moeyten ghevischt en ghevanghen worden:
maer worden meer met sorghe beseten, dan
of hun hanghel noyt in sulcke periculeuse
wateren ghevischt hadde*.
Wie weet waer.
VAN DE SINNEPOPPEN
XXIX
Terret et trepidat*
EEN Landtsknecht die op een buyt
gaet, maeckt anderen bevreest, die
hy over komt*: maer hy selfs slacht
de Haes, die altijdt om siet, en is besorght
en vol vreesen, houdt altijd
wacht, op dat hem niemandt en komt
verrasschen, ende voelt gheschreven
in zijn ghepeyns ende sinnen :
Quidquid a vobis minor extimescit,
major hoc vobis Dominus minatur.
Dat is:
Wat een minder van u vreest /
daer wort ghy van meerder Heere
mede ghedreyght,
Terret et treptclat
RET DERDE SCHOCK
xxx
Ick gheeft haer weder
DEN wereltlijcken handel* ende wandel
is den aert van de Spieghel niet onghelijck:
want in den Spieghel is niet dan
een schijn, het dingh dat ghy daer in sien
wilt, moet ghy selfs voor u brenghen:
wat personagie ghy in de Wereldt spelen
wilt, moet ghy in u selfs vormen. Een
Sot, een Courtisaen, een Krijchsman, een
goet Ghesel*, een elen* Baes, worden al
in den Spieghel ghebootst: maer soo
haest zy vertrecken, vergaet haer ghedachtenis,
ghelijck of zy daer niet gheweest
en hadden: dan een wereldt wijs man
schijnt wat deur zijn schriften te willen*
overschieten*: maer het is al wint, ende
een handt vol Sons.
rek $eetl haer weder .
VAN DE SINNEPOPPEN 153
XXXI
Op dat het recht gae
HETis een werck van een goet Vader
des Huysghesins, alzijn doen ende
Iaten daer toe te stueren, dat zijn ghesinde*
mach weIvarende zijn aen lijf
ende aen sieIe: Daerom betaemt het
hem den jongen te Ieeren, die meer
jarigh zijn te rechten*, ende met loon
den weI doende te verghelden, op dat
het hem ende de zyne weI en recht gae.
Soo mach hy dese Sinnepop aIdus uytbeelden*,
met een hant die de veeren
aen een PijlIijmt, op dat des Schieters
konst met een bequaem instrument
treffe het wit daer op ghemickt wordt.
Op·dat het recht gae.
_~~~-::=u_
154 RET DERDE SCHOCK
XXXII
Ad pompam tantum*
DE SE Jonckerkens die haer opproncken
met Pluymagien op
het hooft, gouden Ketens op zyden
kleederen om den hals, vergulde
Swaerden op de zyde, zijn de mannen
niet die in het oorloogh de
vroomheydt* te wercke stellen, en
zijnder oock niet nut toe: maer op
een Luytken te slaen, een Musijckjen
te singhen, dat past haer
beter, en in een Processie uyt te
munten als een Beeltjen op een
stockjen.
Ad. pompam tautum .
'TAN DE SINNEPOPPEN 155
XXXIII
Vlyen weet wat*
VEEL dinghen konnen gevoeghlijck
in een kleyne plaetse ghestout*
werden, ende moghen door vlyen hen*
stede bequamelijck kryghen; die over
hoop gheworpen zijnde, veel ruymte
souden beslaen. Desghelijcks machmen
veel Questien, Reeckeninghen" ende
andere Gheschillen schicken en buyghen,
datse soo heel contrarie niet en
zijn als zy ,vel schijnen: Ende een goet
Man of twee (die verstandigh zijn)
scheyen en vlyen met billickheydt altemet
soo veel sware saecken, als seven
Schepens doen met het uyterste Recht.
Vlyen weet war .
RET DERDE SCHOCK
XXXIV
Hy leut / die't leut I ick en leut
naet
DIT is een Waterlandts* Barbarisch
spreeckwoort, als zy willen segghen:
Hy ghelooft / die't gelooft /
ick en ghelooft niet. Daer om heb ick
dit willen ghebruycken by de monstreuse
beesten, in de achtste tafel
van Asia, geroert door Ptolomeum in
zijn Geographia*. Ret is wonder dat de
Oudtheydt onversocht*, dus langhe
daer op gestaen* heeft : maer onse
nieuwe Schippers ende Stuerluyden, die
nu over al ghevaren hebben, vinden
daer af noch teecken noch mercke.
liTlent tbetleut,icl en leutnaet .
VAN DE SINNEPOPPEN 157
xxxv
Quid Domini facient, audent
cum talia fures*
DE pracht en hovaerdye is hedendaeghs
soo hoogh gheresen, dat de menschen haer
selven, noch de staet of gheslachte daer zy
af ghekomen zijn, niet eens aen en sien: ja
willen de Vorst met zijn Edeldom gheene
praeeminentie oft voorbaerlijckheydt* laten,
in Huysen te timmeren, in kostelijcke Peerden
en Coetswagens te beryden by der
straten, in Kleedinghe, in Bancketten toe
te maken: jae bysonder die luyden, die haer
goet niet van erffenisse ghekreghen, maer
met woeckeren, rooven ende vrybuyten
(door ongheoorlofde middelen) te samen
gheschraept hebben, ende doen zy't selven
niet, soo doen het gewisselijck haer kinderen
ofte erfghenamen: ende maecken* met
sulcke middelen haers Vaders roof uyt te
deelen* aen die gheenen daerse af ghekomen
is, d at zijn de arrnen, die zy het
bloedt te keel uyt gheparst hebben.
~iaDomin
al
i,1QC.i.ent audentcum
t ra fur-es
~~-
Goet _Sc.himmaniChap.
HET DERDE SCHOCK
XXXVI
Goet schlrnmanschap-
EEN ding 't welck met verstant
ghedaen wordt, dat
seyt men: Goet schimmanschap
te wesen: gheIijck als yemandt
een nau halfde Vlesse met wijn
of "rater vullen wil, sonder
storten of plenghen, die set een
Trechter op de mont, en giet
dan vry toe, het sal weI ghelucken.
VAN DE SINNEPOPPEN 159
XXXVII
Effen uyt*
DE Qllistgoet, die over al de
gilde* speelt, mach dit voor
een Poppe ghebruycken, am
daer door bekent te maecken,
wat hy in zijn lever voert:
wilt dan soo ghelucken, dat
zijn leven en goet ghelijck een
eynde nemen, soo is de Roe op
de rechter zyde ghevallen*: en
sao niet, sao mach hy gaen
bidden voor een arm Man, die
zijn tijdt* vergist* heeft.
Effen uyt.
r60 RET DERDE SCHOCK
XXXVIII
Stamus hoc Danai loco *
DE kinderen van dese Landen looten met den anderen,
wie zijn rugghe buyghen sal in een ander
sittende kints schoot, die met de handen zijn ooghen
toe houdt, om dat zijn medeghesel op hem springhen
sal, in maniere alsmen te peert rijdt, ende als hy boven
op hem sit, vraeght by filet dese woorden: Pick,
Oly, Graef*, de handt opsteeckende, en soo't de Leggher
raden kan wat hy opghesteecken heeft, soo moet
de Leggher springhen, ende de Springher wederom
leggen, tot dat hy't oock weder raden kan: ende de
hooghmoedighe Springher moet des demoedighen
peert wesen: de woorden beteeckenen: Pick, dat is:
als de Springher een vingher alleen opsteeckt. Oly,
dat is: als hy twee vingheren opsteeckt. En Graef,
dat is: als hy de volle handt opsteeckt, buyghende de
vingheren nederwaert, ghelijck alsmen krabt of
klout*. Wat machmen hier bequamer mede te verstaen
geven, dan dat der Tyrannen hooghmoet ende
voorspoet heel los en wanckel staet, altemael hanghende
aen een van de naebuer Heeren of getreden*
Vassalen, die hem met looden schoenen nae gaen, om
tijdt en gheleghentheydt te treffen enraden* om hem
van zijn reuckeloose tyrannye te doen storten, daer
by het woordt van Seneca:
Stamus hoc Danai loco. En voIght: Unde illa cecidit,
tu me superbum Priame, tu timidum [acis,
Dat is:
Wy Griecken staen nu in de stede daer de Troyanen
uyt ghevallen zijn. 0 Priame (seyt Agamemnon) ghy
maeckt my opgheblasenj ende vol duchten* saechachtigh.*
Stamus hoc Danai loco.
VAN DE SINNEPOPPEN 161
XXXIX
Stonn en rechtveerdich
EEN oprecht effen* man, die in
alle zijn handel en wandel
rechtveerdigh bevonden is, die en
behoeft gheen groote welspreeckenheyd
om zijn sake te verdedigen,
en bekleeden met een lieffelijck
praetjen; Recht moet met* hem
recht zijn, sonder daer yet veel om
te bewinpelen. Een rechten aert
van de Bilance*, die ongevalst
(sonder aensien van persoone) de
rechte wichte toont, ende de waerheydt
aen den dagh brenght.
S tom en reclnveerdich.
I62 RET DERDE SCHOCK
XL
Zy micken al* op
HE T is in Walsch-Iandt een ghebruyck
dat de Gildebroeders van de Schutterye,
om tijdtkortingh aenrechten een Baneket,
en alles wat in dat Bancket is, wordt
gheschildert op een wit· van pampier, ende
in het midden een vergulde Duyvel aen de
pen", daer zy nae schieten met haer Bussen>
of Boghen, en elck wat hy raeckt in bet
pampieren wit, dat wort terstont uyt het
aengherechte Bancket hem ghegheven: Maer
wie den vergulden Duyvel treft, die wordt
ghegheven sulcke somme van penninghen,
als daer by henlieden op gestelt wordt.
Hier mede willende te kennen gheven, dat
het meestendeel van de menschen, trachten
al na Rijckdom, al hebben zy haer
nootdruft van de Fortuyne bekomen, zijn
noch onversaedt, ende worden hoe ouder
hoe gierigher.
Z Y micken .J Op
VAN DE SINNEPOPPEN
XLI
Non odit tamen
D1T is een troostelijck besluyt* en
opmerckinghe* van alle goede benaude
herten, die haer op den Heere
vertrouwen, sekerlijck houdende*, dat
al wat God den boosen toelaet, om over
henluyden te tyranniseren, dattet altemael
geschiet tot haren besten, afsnoeyende
met het mes van tribulatie*,
al de overighe tacken van quade lusten,
die de rancken van deughden het sap
en voetsel ontrecken sou den : met dit
woort Non odit tamen. Dat is: Nochtans
haet hyse niet. Anders wortter weI
by gheset : sic quos diligo. Dat is: Alsoo ;
die ick Iiefhebbe ofte beminne.
Non odit tamen
HET DERDE SCHOCK
XLII
'Tis een Boer niet diets te
m.aecken
EEN Boer meet allemans staet by de
zyne ; daerom, als hy yemant siet,
die wat uyt-munt boven zijn bueren, sao
denckt hy dat sulek een die staet niet
langhe voeren sal moghen; want hy
meent dat nerghens meer mede te
winnen is als met saeyen ende dorsschen,
en de met Koeyen te melcken;
ey arme Kinckel, de Peerden die minst
doen, geeftmen de meeste Haver te
eten: Practijcke* wint mcer in een dagh,
als ploeghen ende dorsschen in een heel
jaer.
TU een Boer met cheb' te maken •
S00 langh de Ro.e wanekt..
VAN DE SINNEPOPPEN
XLIII
Soo lang de Roe wanckt*
VEEL menschen zijn deughdelijck,
soo langh zyonder
het kruys en verdruckinghe leven:
maer als de Roede van
den eers is*, soo worden zy luy
in den dienste Goods. Ghelijck
een Drijf-tol, die niet meer gheslaghen
of ghegispt* en wort,
die valt haest* in onmacht ende
blijft ligghen.
166 HET DERDE SCHOCK
XLIV
Finis ad alta levatis*
HOE hoogher gheklommen, hoe
steaerder val, is het oude
spreeckwoort; en daer is niet in
dese werelt, of het moet na het
eynde loopen: dan als de hooghe*,
grootmoedighe* tot op den top
zijnder voorghebeelde* hoocheydt
ghekomen is in rijckdom, in staet,
in vermaertheydt, sao valt hy met
meerder ghedruys, en zijn val
wordt deur de Fame uytgheroepen
ende verspreyt in aile hoecken.
f1ntS ad alta levans.
VAN DE SINNEPOPPEN
XLV
Mocht dat schien*
DE eerste Emblema van D. Adrianus
Iunius* schrijft: dat Neptunus, Pallas
ende Vulcanus, quamen by Momus*, begheerende
sententie* op haer gheschil,
'twelck was, wie van hen drien het beste
ende nutste dingh des werelts soude aenwysen:
Neptunus bracht een Peert, Pallas
een Huys, Vulcanus een Mensch. Momus
na zijn aert berispte den Schepper,
omdat hy hem gheen tralie op zijn hart
ghemaeckt hadde, dat men mocht klaer
beschouwen wat hy daer in verborghen
droegh: welcke kennisse* hier uytgebeelt
wordt by een Dieploot op een Hart, met
het woordt: Mocht dat schien: seecker
zijnde*, dat men smenschen ghepeynsen
niet peylen mach, als de diepte van de
Rivieren ende Wateren.
Mocht dat £Chien.
168 RET DERDE SCHOCK
XLVI
Vernuftigh* Betweter
DAE R zijn menschen seer scherpsinnich,
die dicmael over haer vernuft strompelen*,
desen lesen de Schrifture averecht,
en willen daer ander lieden uyt doen verstaen,
datter geensins in gheschreven en
staet, of zy soecken sententien* om die
Contrevernuften haer tegensprekers* met
ydel gheklap over staech te werpen, wat
zijn dat anders als steenen of geweer*, om
het gevoelen van de deughdelijcke* menschen
te quetsen? Ia! maer soo worden zy
vermaert: dat is, voor Betweters gehouden,
en verkrijgen een eeuwighen naem, niet
van goede deughdelijcke vreedsame Mannen:
maer van stoute Campioenen en Voorvechters
van haer ghesintheydt. Die nu
selfs voelen, datse sulcks zijn, die sullen
terstont roepen en kryten als maghere
Verckens, dat men haer eeretenaegesproocken
heeft: maer niemant wort ghequetst
dan van hem selven.
VAN DE SINNEPOPPEN 169
XLVII
Tecum habita
MEN seyt voor een spreecwoort dat niemandt
vorder springen mach, dan zijn
stock of pols lang is, dus die dan drooch
en schoon over sloot, dat is, door de wereldt
komen wil, die moet zijn teeringhe
schicken* na zijn neeringhe, of soo hy
anders doet, sal vallen in sulek water, dat
is, ongheval, daer hy niet garen wesen
soude, besmullende* zijn naem en faem
met een oneerlijck* eynde: 'twelck niet
gheschiedt soude hebben, had hy met desen
jongeling -de sloot overleyt* en ghemeten.
Dit woort is uyt Horatio genomen;
die seyt: Tecum habita, ut naris quam
sit tibi curta supellex", Dat is: Woont by
u selven opdat ghy weet wat u buysraet
vermach.
Tecum habita.
17°
XLVIII
RET DERDE SCHOCK
Elck doecken nae f9n aenlicht .
Elck doecken nae zijn aensicht*
ELCK maeckt hem toe nae
zijne wijse van doen, de
Monick met zijn Kap, en de
Geck met de zijne, de Landsknecht
met een hoet met PI1IYmen,
ap dat men niet soude
vraghen, wathetvooreen quant
is : maer dat men het aen
zijn uyterlijck ghebaer ende
ghestalte lichtelijck soude bemercken,
wat herzenen in den
Pap* steecken.
Kal§en fpaert u hoy.
VAN DE SINNEPOPPEN
XLIX
171
Kalfjen spaert u hoy*
H1ER siet ghy eel1en suynighen
aert van de raedsame*
Lieden, die de gheglommen
Kolen van haer overschietende
vier, in een Koolpot
smooren, op datse niet souden
vergaen, sonder eenigh nut te
doen. Vermanende elck een,
zijn goet in tijdts te sparen, op
dat men in de oude daghen
gheen ghebreck soude hebben.
172 RET DERDE SCHOCK
L
Q:!!..,re nocitura tel1e s .
Quae nocitura tenes
EEN Schuym-spaen is een galick* ende bequaem*
instrument, om aIle spyse diemen in Ketels ofte
Potten met ruym sop over om* vier hanght, daer
mede af te scheppen het verdervende* opwerpsel
ofte schuym, dat door de hitte van het vier boven,
ende aen de eene zyde ghedreven wordt. Daer mede
willende te verstaen gheven, dat elck Man, merekende
in zijn huyshoudinghe eenighe twist, dat hy
hem van dien sal ontledighen*, van de gheene die
de oproermaeckers zijn, met* die van haer dienste
te verlaten*, jae al waren't al schoon Sonen ofte
Dochteren, die voor een tijdt versendende in ander
lieden dienste ende obedientie, om alsoo het onweder
in zijn huys tot stilheydt te brenghen, nae
het veersken van Cato*:
Quae nocitura tenes , quamvis sint chara relinque.
Dat is:
Maeekt u quijt u sehadelijek / al ist u sehoon
seer lief en weert.
VAN DE SINNEPOPPEN 173
LI
Lootsm.ans water
HET sal veellieden vreemt gheven* dat ick dese
Sinnepop brenghe op de vryagie: dan voorwaer
een goet Schipper, al hoe weI hy verstandigh ende
wetende is in zijn neeringhe van de Zeevaert, soo
sal hy nochtans op zijn eyghen kunde niet seylen,
op alsulcke Zeehavens, daer men Lootsluyden ghewoonlijck
is te gebruycken, dan besight beneffens
zijn verstandt, eens anders ooghe ende voorsichtigheydt.
Veel meer behoortmen in de onbedachte
jonghe amoreusheyd een Lootsman te vraghen, wat
Gronden ende Klippen in de Haven des Huwelijcks
te wachten zijn: Dus dan sal't niet seer onbequaem
zijn, met een Snuyter, dat is, met ouder Lieden
bestier ende raedt, de blaeckerende vlamme der
Minnen te besnoeyen, ende brenghen de twee Kapen*,
dat is, Liefkens wilende Vrienden raedt, over een: om
alsoo met minder sorghe en beter avontuere* die
aen te grypen, om dees Haven inne te seylen.
Lootlinans water.
174 RET DERDE SCHOCK
LII
Veel VlagghenJuttel Botters.
Veel Vlagghen / luttel Botters*
HET is een spreeckwoordt
onder de BootsgheseIIen,
dat wat Schipper veel Vlagghen
op zyne masten voert, die
gheeft luttel Batters in de
Grutten. Desghelijcx ist met
dese sobere* Ionckers, die by
der straten gaen proncken met "
veel Dienaers, en in haer Keucken
is de Soppe heel magher.
VAN DE SINNEPOPPEN 175
LIII
Als my Fortuijn tot hoogheydt
voert / 800 laet ick gheen
dreck ongheroert
ALS de ellendighe*, arme of onguere*
menschen door eenighe avontuere
tot Regheringhe of Landt besttier gheset
worden, soo en weten zy niet hoe
zy haer teghen yeder man draghen*
sullen; roeren het al om, van oude Privilegien
of Willekeuren, om haer goede
deughdsame Onder saten te plaghen,
soo dat het oude spreeck-woordt waer
wordt:
Als niet komt tot yet /
1st allemans verdriet.
Als my Fortuijn tot hoog&.eydtvoert,
500 laet ick gheen dreck ongheroert.
176 RET DERDE SCHOCK
LIV
Oeh hoe Ilechthebt g~t.
Och hoe slecht hebt ghy't
ALS een mensch soo verre komt, dat
hy op't vriendelijek willekoom heeten,
handt douwen*, omhelsen van zijn
Landtsheere; of op jonste* en juyghen
van het ghemeene volek hem verlaet,
ja of* vertrout, die is verre uyt
zijn eoursse, om te gheraken tot een
ghewenschte Haven van ruste en veyligheydt.
Ende heeft het immer* soo
slecht, of hy een gladde Paling by de
steert ghevat hadde: want Heeren
jonste ende Volcks trouwe, staen soo
vast ende onbeweghelijck, als de "leerhaen
op de Kercks toren.
Virtus Irberalior,
VAN DE SINNEPOPPEN
LV
177
Virtus liberalior*
DE menschen die booghen*
hoogh van de rniltheydt
van de goede Fortuyne: maer
wat glleeftse? Rijckdom, eere
en staet, diese in een ure of
kleyne tijt weder wech neemt.
Maer de Deughd is vee! milder;
want zy gheeft ghaven, die
nimmermeer en beswijcken, als:
Wijsheydt, matigheydt, langmoedigheydt,
en een vernoeght
ghemoet, met allc andere van
dierghelijcke aert.
RET DERDE SCHOCK
LVI
Mignon des Dames
EEN Stoof met vier daer in, is een bemint
Iuweel by onse Hollantsche Vrouwen,
bysonder als de Sneeu-vlocken vlieghen,
en de Haghel ende Rijp het 10£*
van de boomen jaeght: die dan by henlieden
de tweede plaetse van gheacht te
wesen wil bejaghen, die moet hem stellen*
om haer te dienen met een soete boertighe,
vermaeckelijcke praet, mydende
aIle dorperheyd* en vilonie*, sonder haer
kaeckelen ende snappen te berispen, nimmermeer
haer puys pronckende* kleederen
te bejocken*; maer al prysen wat zy
doen en voortstellen, dan sal hy in haer
gheselschap voor een volmaect Courtisaen
ghepresen worden.
Mignon des Dames.
~!!I!IIII!!
VAN DE SINNEPOPPEN 179
LVII
Alit non suffocat*
N1ET meer wordt Gierigheydt met
Rijckdom ghebluscht, als Vier met
Olye: de Gulsigaert, al hoewel hy van
drincken dorst krijght, soo sietmen
hem nochtans van wijn en bier overladen
gaen slingeren by der straten: de
Hoveerdighe, wordt met eere, glorie,
lof-tuyterye, soo verre verseylt", dat
het hem selfs begint te walgen: de
geyle Minnaer, wordt overstolpt door
koever* van schoone vrouwen en lamme
leden: maer de Geltsuchtighe, weet
noch sal weten zijns onversadigheydts
eynde, reghel noch mate; latende zijn
Erfghenamen de sorghe ende moeyten
om te verteeren.
Alit, non fuffocat.
'tIffer rriet in.en'tkomter uyr.
180 RET DERDE SCHOCK
LVIII
't Isser niet in / en 'tkomter uyt
NOCR in de Viersteen noch
in het Vieryser en is gheen
vier; maer wordt daer uyt gheslaghen
met kracht: soo is in
een plomp verstandt oock luttel
vernufts: maer krachtighe
dwang doet daer dickwils uyt
portelen*, datmen niet soude
achten daer in bedeckt ende
verborghen te wesen.
VAN DE SINNEPOPPEN 181
LIX
In magnls et voluisse sat est
EE N grootmoedigh* ende verstandigh
man, die zijn vernuft te werck set in
dingen van groote waerden, die van een
Idioot* niet verstaen konnen worden, en
bewijst met Reden* dat zijn propositie of
voorgheven* voor goet wordt aenghenomen,
al en valt dan juyst het eynde soo
goet niet alsmen waent, soo blijft hy nochtans
een treffelijck en fraeyer* Man, die
sulcke dinghen heeft derven voorgeven,
en dat met waerschijnlijcke* Reden vroet*
ghemaeckt, aen die ghene die het oordeel
toequam, om aen te nemen voor goet, of te
verwerpen voor quaet: want de Oordelaer
is altijdt meer gheacht, als de Voorghever
ofte Ingenieur: daerom hebben wy hier
ghestelt de Werelt-kloot op Vysels, methet
woordt:
In magnis et voluisse sat est.
Dat is: In groote dlnghen is de wille
ghenoeghsaem.
In nugws et voluiGe 1Q.t eA.
182
LX
RET DERDE SCHOCK
DUl11 vixit vixit bene.
Dum. vixit / vixit bene
DESE Sinnepop wijst aen, met een
Lijck daer een swart Doot-kleedt
over ghespreyt is, en daer op een bosch
Sleutelen, met een Brief daer by, die
men noemt Benejicie van Inventaris,
dat is te segghen: Dat niemandt het
Sterf-huys wil aentasten* ende de
schulden betalen, dan by Beneficie
van het Hof, op conditie, soo de Reeckeninghe
strecken* mach. Want daer
zijn veel lieden, die soo welleven datse
aIle haer vrienden onterven, ghelijck
Terentius seyt:
Dum vixit, vixit bene: sed hi ut scis
non multum haeredem juoant",
VAN DE SINNEPOPPEN
Beslach
Daer hebdy't al
DIE al gheeft wat hy heeft,
die is niet meer schuldigh,
hy mach oock voor gheen quaet
Betaler of Banckeroetier ghereeckent
worden; want alle Wetten
(soo wel Gheestelijcke als
Wereltlijcke) absolveren sulcken
Man: Daerom stellen wij
dat hier in het leste van dese
Reeckeninghe; ende vaert wel,
Daer hebdytal.
FINIS.
AANTEKENINGEN
VOORREDEN.
Ret geeft mij vreemt = het verwondert mij.
Dan = evenwel, maar.
Principael = voornamelijk.
POp(pe) = zinnebeeldige figuur.
Sententie = zinspreuk.
Geggetje spreekwoordelijke, boertige
zegswijze.
Voorstel = het voorgestelde begrip, voorstelling.
Immer (in verbinding met zoo) = minstens.
Paulus Jovius = Paolo Giovio, die in zijn
werk Dialogo dell' Imprese militari et
amorose (Rome, 1555) zekere regels voor
deviezen gaf. De vierde regel is inderdaad,
dat geen menselijke figuren mogen voorgesteld
worden. Overigens heeft men
hier bij R.V. te doen met de veel voorkomende
verwarring van impresa en
emblema. Voor dit laatste gold Giovio's
regel niet.
Schock = zestigtal, de belft van bet z.g.
groot honderdtal. Term vooral in de houthandel
ge bruikelij k.
Altemet = van tijd tot tijd, nu en dan.
Opmaken = aansporen.
Gloseke = verkleinwoord van gIos, geschreyen
ui tlegging.
Nimmermeer = nooit.
Sly = gulzig, begerig.
Hem = zicb.
Haest = snel.
Geschottelt = op een schotel gedaan, opgedaan.
Een fries-bollandse vorrn, zoals
men die dikwijls bij R.V. aantreft.
Kerle = kern, pit.
Lodderlyck = aantrekkelijk, aardig.
Voorgeven = wat geopperd, te berde gebracht
wordt, misscbien bier het best te
vertalen aIs: onderneming.
Bedisselen = met de dissel (soort bijl) bewerken,
glad maken.
Belyden = toegeven.
186 AANTEKENINGEN
I, 1
Jovis omnia plena alles is vervuld van
God.
Viole = fiool, flesje.
Nihil est in rebus inane vgl. Horatius, Sat.
1, 2.113: Nihil est in me inane.
I, 2
Doet verstaen = zoveel als: laat zien.
Barnende = brandende.
Haeret profecto etc. = Boetius, Consolatio
philosophiae, 3. M. 11. 11.
I, 3
Evertit sed aptat = hij woelt om, doch
maakt geschikt. Vgl. in Claude Paradin,
Princelycke Devysen (Antwerpen, 1562)
blz, 78 v. de afbeelding van een eg met de
spreuk: Evertit et aequat. De toepassing
is hier echter een andere.
Manier-volghend = onzelfstandig.
kenis is: Een gek besteedt zijn geld aan
de zonderlingste dingen.
Apen = naapers,
Binnenspel = fijne van het spel.
Nabuer Koninckrijcken = oude samenstelling
met betekenis van: aangrenzende
koninkrijken.
Mach = kane
I, 5
Tuylery = gokkerij.
Spilpenning = iets, waaraan men zijn geld
verspilt "duur houbeestje".
I, 6
Sans autre guide. Vgl. Cl. Paradin, Princelycke
Devysen, bIz. 96 v. waar dezelfde
spreuk met een ander prentje voorkomt.
I, 7
Ghesteecken = oudere vorm voor gestoken.
Deel = troep.
I, 4
Misselijck onzeker, hachelijk. De bete-
I, 8
Rancket = raket.
AAN"fEKENINGEN
Practijcke = middel.
Snood = gering.
Lacketter = knechtje, duvelstoejager (wel
een vervorming van lakei als woordspeling
met raketter).
Met kackhielen loopen = als een schooier
lopen, verarmd zijn.
(Den bal) opgeven = in de hoogte werpen.
Bocken = FrLholl. vorrn voor bukken.
Nasteling of nesteling = nestel, veter (hier
dus van de broek).
I, 9
Purgat et ornat = hij zuivert en siert.
Officier = ambtenaar.
Willekeur = besluit, verordening.
I, 10
Aenpaert = aenpart (de spelling paert
herinnert aan de Franse uitspraak van
part), aandeel. Ret woord is uit "aan"
en "part" gevormd naar analogie van
aandeel'
Aenghesien = in aanmerking genomen,
I, 11
Voorbeeldinghe = voorstelling. Vgl. sich
voorbeelden = zich voorstellen in Brabbeling,
Q. II, 51 r.4 en Q. IV, 34 r. 4.
Keurboom = een boom naar keuze. Vuilboom
is de naam voor verschillende besdragende
heesters. Die ter keurboom
gaen mach, enz, is een van verschillende
dergelijke uitdrukkingen, die aangeven,
dat men door te lang zoeken zich dikwijls
met het mindere vergenoegen moet.
Mach = (gaarne) wil.
I, 12
Fora villiaco zal weI moeten worden verstaan
als: het marktplein, de vergadering
voor de boer, dus: het zijn de dommen,
die in vergaderingen de overhand hebben.
De vorm "Foro" in de gravure is zeker
foutief,
Toont hen meest uyt = valt het meest Ope
188 'AA N TE KEN IN GE N
Ghy hebt hier gheen noot = gij loopt hier
weinig gevaar, het is niet op U bedoeld.
I, 13
By glasen om = elk zijn beurt (ontleend
aan het scheepsgebruik am de roerganger
om de twee glazen af te lassen).
Ghelagh = gezelschap.
Glas = een zandloper aan board van schepen,
die in een half uur uitloopt.
I, 14.
Sit oneri erit usui = het mage tot last zijn,
het zal van nut zijn.
I, 15
Revelasti parvulis is ontleend aan de
bijbelplaats Matth. XI, vs. 25: Confiteor
t.ibi, Pater, Domine caeli et terrae, quia
abscondisti haec a sapientibus et prudentibus
et revelasti ea parvulis. - Volgens
de Statenvertaling: Ik dank U, Vader,
Heere des hemels en der aarde, dat Gij
deze dingen voor de wijzen en verstandigen
verborgen hebt, en hebt ze den
kinderkens geopenbaard.
I, 16
Galick = samentrekking van gadelijk, gemakkelijk,
handelbaar.
Meewarigh = vriendelijk.
Heugel of hogel = het getande ijzer, door
middel waarvan de pot of ketel hager of
lager over het vuur kan gehangen worden.
Voutheughel, voetheugel = soort van tang,
die onder aan de heugel gehangen wordt
en geschikt is voor meer of minder brede
potten.
I, 17
Isser best aen = is er het best aan toe.
Lyden hem = stellen zich tevreden.
Stuypen en nyghen = een veel voorkornende
verbinding, waarbij beide werkwoorden
de betekenis hebben van: een buiging
maken.
AANTEKENINGEN 189
Rechtschapen bijwoord, zoiets als:
precies, juist, "krek".
Krick = gewestelijke (o.a. Zuidholl.) vorm
voor kruk.
I, 18
Lof meulenaers acker by heeren poppegoedt
= lof zij de akker (d.i. de molensteen)
van de molenaar vergeleken bij de
edele gesteenten van de heeren.
Panlicker = tafelschuimer bij vorsten en
voorname personen.
Sulcx dat = in die mate, zozeer date
I, 19
Exonerat et arcet = (de sluis) loost en
houdt tegen.
Ghebou = bouwsel, bouwwerk.
Te leen, thans: in leen.
Sant = heilige, wiens naam voorkomt in de
kalender in het begin van het gebedenboek.
Vroom = dapper.
I, 20
In "t grof in het algemeen.
Krijghsluchtig = krijgszuchtig. Met kryghsluchtighe
saecken wordt natuurlijk bedoeld
: het krijgsbedrijf.
Fuit, non est plus - barbaars door het
Frans gemspireerd Latijn.
I, 21
Niet hoe veel, maer hoe eel - spreekwijze
vgl. Cats, Werken 1726. I. 560a.
Stellen = sternmen.
Beleyden = besturen, leiding geven.
I, 23.
Ret bijschrift bij het prentje, dat zeer duidelijk
de zegswijze "een grote lantaren,
die geen licht geeft" in beeld brengt, is,
weI heel sober. In de latere edities, waarin
van de hand van Roemers dochter
Anna tweeregelige versjes zijn opgenomen
is de wat al te magere tekst bij dit en
enkele andere prentjes vervangen door
19° AANTEKENINGEN
een nieuw prozabijschrift, ondertekend
A.R. Wij laten de tekst, volgens de editie
van 1678, hier volgen.
Die beminders van het gemeene beste, seggen,
dat men ,vel mach bidden dat
rijcke en hoogh-gebooren lieden wijse
kinders krijgen, want sy raken op "t
kussen, niettegenstaende het altemet
groote Lantarens sonder licht zijn; Daer
een kloeck verstandt in een man van
lage staet soo veel mee verscheelt, als
een kleyn Slonsjen (= lantarentje), maer
vol lichts, dat men in de handt moet
nemen, om sijn scheenen niet te stooten
tegen sulcke onnutte ballasten, die
braef en rijckelijcke toonen soo langh het
dagh is, maer inde nacht, dat is in de
noodt, als men raedt en licht van doen
heeft, en doen sy niet 't geen sy schijne
te belooven, en daer sy om gemaeckt zijn.
I, 24
Evanescet = het zal vervliegen, verdampen.
Een soortgelij ke voorstelling van dezelfde
gedachte, zij het veel beeldender by
Paradin, a.w., 72 v. en 73 r.
De tekst van Anna Roemers in latere edities
luidt: Het lachen van Democritus, en "t
schreyen van Heraclitus had een reden.
De eene achte voor kiridtsche sotterny
het wroeten, het hoopen, het vreesen,
het waken, het sorgen, het sweeten, en
duysent moeyelijckheden meer, die de
menschen uytstaen om 't gefluyster van
een licht en haest verdwijnent vlammetje
van des werelts glory. De ander
had deernis, en het jammerde hem, dat
hy kinderen sagh met grauwe baerden,
die hun geen arbeyt, moeyte, noch gevaer
en ontsagen, om een dinck dat sy
selfs weI weten dat zoo haest weer verdwijnt.
I, 25
Bij Paradin, a.w., 50 ook de voorstelling
van een Koningskroon met het bijschrift:
A ANT E KE tf '1_ ~ G E N
Ecquis emat tanti sese dimittere?'
Onvermoghen = onmachtig.
I, 26
Huyslieden = boeren.
Ruygh = eig. op ruwe wijze, hier : op
kwistige wijze.
Rijf = op overvloedige wijze.
Missen = mesten.
I, 27
Haest = nauwelijks. In de volgende zin
heeft het de gewone betekenis van vlug,
spoedig.
Odi puerulum praecoci (praecori is een
drukfout) sapientia komt bij Erasmus
voor in zijn Adagia (ed. Bazel, 1551) ,
p.880. Hij verwijstnaar Apuleius, die in
zijn Apologia zegt: Odi puerulos
praecoqui sapientia.
I, 28
Potentius ictu fulmineo
een bliksemstraal.
machtiger dan
Argenteis pugna telis - het verhaal komt
voorbij Erasmus, Adagiaed. Bazel, 1551"
p.550. Inderdaad was het "Philippus
rex" , die vroeg "Quo modo posset victoria
potiri".
Danckelyck = gretig.
Achterdeel = nadeel. schade.
I, 29
Hem ruym gheven = meegeven, uiteengaan.
Vgl. voor de voorstelling I, 56.
I, 30
Wilde woeste = onbeschaafde, ruwe mensen.
Ghesatigheidt = rust, kalmte.
Ghehoor = gehoorzaamheid.
Harsebackens = hersenpan, verstand.
Goedelyc = goelyk, op welwillende wijze.
Ret onderwerp slaat ondanks het meervoud
terug op Leser.
I, 31
Dummodo prosim = als ik maar van
nut ben.
192
Aensoecken = onderzoeken dus hier
naderen .
Draeght = verdraagt .
Onmoet = onlust, togenkanting .
I, 32
Nootdruftig = nodig, nuttig .
UYtlooP = uitgaven ?
Koevereren = verkriJgen .
TiJds=tiJdeg .
I 33
Over haer = zich hebben = hier wel to
vertalen met : hebben.
Bequaem = voegzaam, zedig .
I, 34
Rectum per dura carpet iter = hiJ kiest
een rechte weg dwars door de moeiliJkheden
.
I, 35
Ghemeen landt = gemenebest .
I 36
De uitlegging, die Roemer Visscher hier
AANTEKENINGEN
niet gegeven heeft, brengen latere drukken
ons van Anna's hand, n.1. :
Dit is de Sinne-pop van een goedt, oPrecht
en deughdeliJ'ck Christen wiens hert
is als glas, dat de Son van Godts heYlige
Woordt laet binnenkomen, en het licht
van de waerheYdt in hem schiJ'nen maer
tegen alle winden van valsche leeringen
en ketteriJ'en is het dicht : SY blasen daertegen
aen, dock stuYten met schande
weer to rugh .
I 37
Daer hoort meer tom = ten daps
sPreekw . zegswiJ' ze : Er hoort meer ten
daps dan rode schoenen dan enkeizoolde
schoenen.
Schoen = meervoud van schoe .
OnlthebuYIt en ongheblaert = zonder builen
en blaren .
I, 38
ae dat = zo zelfs, dat .
AANTEKENINGEN
I 39
Ane = zonder.
Vrienden = verwanten .
Beginsel = begin .
KnePPel = oude holl, vorm voor knuPPel .
I 40
Ut emergant = oPdat ziJ' oPduiken to voorschiJ'n
komen.
Oorboor = oorbaar, nut, voordeel .
Vruchteloos = zonder vruchten op to brengen
.
I 41
Sonderling = of zonderliJ' k, in hot biJ' zonder .
I 42
uia nullum crimen vini est sod culpa
bibentis = Daar hot geenszms de font
van de wiJ'n is maar de schuld van de
drinker.
I 43
ussa fortiter meum est = hot is miJ'n
Plicht de bevelen dapper uit to voeren .
Vroom-moedigh = moedig.
Commission = oPdrachten .
I 44
HiJ' heeft in oude oosten baen gagaan, enz .
= hY weet ,,hoe last hot is" .
I 45
Ban = rechtsgebied landstreek waarover
de rechtsban zich uitstrekt .
BePalinghen = Palen .
Ontsteecken = oudere vorm voor ontstoken.
Besteck = grevs .
I 46
Dat cera fidem = Was dus hot zegel geeft
vertrouwen .
SthePen kennisse = stuk bePaaldeliJ' k
schuldbekentenis voor schePenen oPgemaakt.
Commissie = overdracht van rechten
machtiging.
I93
z94
Het ofgebeelde stuk vangt can met de
woorden : » WiJ' DomYnicus Boot Ballieu
ende DYckgraaf" Boot was Dykgraaf
van de ZiJP' a, waar Visscher ingeerfde
was. En Anna trouwt in 1624 met Dominicus
Boot van Wesel, de zoon van
de DiJ'kgraaf .
I, 47
Glorieus = roemzuchtig, Pralend .
GhemeYnheYdt = algemeenheid .
BuYter vriJ ' = vriJ' buiter rover .
Pas = hier weg.
I, 48
Haec illa est remora = Dit is die bekende
remora.
Dit verhaal van de remora is een zeer bekend
motief vgl. o .a. Vondel in ,,Den
Gulden Winckel der Konstlievende Nederlanders"
(1613), 66 .
'T kleYn Vischken Remora kan lichtelYck
terstond,
AANTEKENINGEN
BedriJg' en een groot schiP en stooten 't
inden grond.
De Plaat~s biJ' Plinius, waaroP Roemer
Visscher doelt is Naturalis Historic,
Lib. IX, 41 .
I 49
PrinciPits obsta = Verhinder het eerste
begin .
Schutten = beschermen .
Barnachtig = brandbaar .
Lesschen = blussen .
Ghedram = lawaai, wellicht ook : gedrang .
I 50
Galathea, wacht u wel = Versregel uit het
bekende lied van Hooft
Vluchtige nymph waer heen soo snel ?
Galathea wacht u wel enz .
Zie P . C. Hooft Gedichten . Uitgave F . A .
Stoett. Dl . I A'dam, 1899 blz . 18. Het
gedicht is waarschiJ' nliJ' k reeds vriJ' vroeg
bekend geweest .
Stucken = stuk.
Overhooft = iemand van hogere stand.
Immers so = in elk geval althans .
Verscheenen
bedoeld is : in druk verschenen.
De f abel van de iJ'wren en aarden pot vindt
men in Andr . Alciati Emblemata. Ex
officina Plantiniana Raphelengii, 1608 .
Embl . 165 . Daar wordt weer verwezen
naar Gabr . Faerni Fabulae centum, waar
het als de eerste fabel voorkomt .
I, 51
Et sic Parantur oPes = ook aldus worden
schatten verworven .
Raedsaem = welberaden, verstandig .
BY soo verre = mzoverre .
Middelbaer = bescheiden -(eig . niet groot,
niet klem .
Niet = niets .
Ter handen trecken = ondernemen .
AANTEKENINGEN i95
I, 52
In waerden hebben = zorg hebben voor,
waarderen .
I 53
Ad tragoedias non ad vitam = Bestemd
voor de tragedien, niet voor het dageliJ'kse
leven . Hetgeen hier van het gebruik
van siervaatwerk in de klassieke
tragedie gezegd wordt, is niet duideliJ'k .
Er ziJ'n eniga Plaatsen biJ' Horatius EPist.
II 1 189 ss en Cicero waar van buitgemaakt
vaatwerk in dit verband sPrake
is .
1, 54
Deze voorstelling houdt wellicht verband
met die van de twee fakkels waartegen
de wind blaast, in Hooft's Emblemata
amatoria Amsterdam, 1611 . De voorstelling
en het motto >>Animat et exanimat"
daar is beinvloed door Ovidius'
Remedia amoris, 807 Nutritur vento
196
AANTEKEATINGEN
vento restinguitur ignis" . Zie M. Praz
Studies in seventeenth century imagery .
Vol. I London, 1939 . P• 113) .
I 55
BegriJ'Pende = berisPende, gisPende .
Nescis quo valeat etc . ziJ'n de regels uit
Horatius SatYrae I . I . 73-75 .
Meeste menichte = de meesten .
EerlYck = eervol .
EerlYcken = op gePaste wiJ'ze .
I 56
ae al waer 't schoon = zelfs al ware het .
De sleutel, die alleen maar 't slot kan
oPenen het slot waaroP slechts een
sleutel past ziJn vaste motieven in de
emblematiek. Vg1. Hooft's Emblemata
amatoria, 19.
I, 57
Utinam sic semPer = Och mocht het
altiJ'd zo bliJ'ven .
Ghemeente = burgerY .
ImPositien = belastingen .
Of dit onder het TwaalfJ'arig bestand geschreven
is?
I, 58
Viersiot en lontslot behoren tot het afvuurmechanisme
van vuurwaPenen . Het vierslot
bestaat uit een radslot en een lontslot.
Het radslot is een radertJ'e met groeyen
aan de buitenziJ'de en een haan met
zwavelkies . Door een ontsPannen veer
wordt het rad in beweging gebracht
nadat het door een sleutel is oPgewonden
en een vonk ontstaat die in de pan met
buskruit komt . Werkt dit niet biJ'v . door
regen of sli1'tage van het rad dan heeft
men altsJd nog het lontslot . Inhchtm g
van kolonel C. A. Hartmans .
I 59
SaePa solaecismum = altiJ'd een font .
Ontser wicht = weegtoestel met ongeliJ'ke
armen.
Effen = J'uist, Precies .
MuYletier = muilezeldriJ'ver .
Misschien is dese SinnePoP geinsPireerd o P
de afbeelding van ditzelfde weegtuig bi'J
P. Giovio Dialogo dell' imPrese militari
et amorose . Lyon, 1574 . P. 109 .
I, Beslach
Beslach = biJslag, toeagift. 0P seder schock
van 60 geeft Visscher er een toe .
Metam ProPeramus ad unam = wiJ' sPoeden
ons naar een emddoel .
Honck = eindPaal, eindPunt . GeliJ'ke
betekenis hebben ,,pegel" en ,,punt" .
II, 1
Elck wat veils = Roemer Visscher's zipsPreuk.
De afbeelding stelt ook voor een
„roemer" tussen een wi)'n- en een waterkan.
WaerschaP = feestmaal, bruiloftsmaal.
Koever = overvloedig .
Kommer = gebrek, tekort .
Even = geliJ'k .
AANTEKENINGEN
TemPeren = mengen .
BescheYt doen = eig, een dronk met een
andere dronk beantwoorden,• verder ook
tot op de bodem ledigen
Ghetracteert = behandeld .
Overlasten = overladen .
LeeP = scheef . Een leeP oogh maken
schele ogen maken .
II 2
Oorlof nemen = de vriJ'heid nemen .
Stout = driest brutaal .
II, 3
Hachten = wagen avonturen,• dus : waagt ,
maar met mate.
Ausonius wordt hier geciteerd uit Lib . 19,
EPigrammata, 2, waar verhaald wordt
van de tYran van Sicilie, Agathocles, dat
hiJ' nit aarden schalen at, al gebruikte
hiJ' ook met edelstenen bezette bekers .
Gevraagd naar de reden antwoordde hi'J,
wehswaar Konmg van Sicilie to ziJn ,
I97
198
AANTEKENINGEN
maar ook de zoon van een Pottenbakker .
De moraal is dan
Fortunam reverenter habe, quicunque
rePente
Dives ab exili Progrediere loco .
Bezit uw geluk met bescheidenheid al wie
lotseling
Van een nederiga Positie tot riJ' kdom zal
oPklimmen.
Avontueren = in de waggschaal stellen er
aan wager.
Achterkoussig = achterdochtig .
Aensoecken = beProeven onderzoeken .
Met voorsicht = welbewust . Vg1 . SPiegel's
HertsPieghel 15.
Hem later ghenoeghen = zich tevreden
stellen .
II, 4
0P welk geslacht Roemer Vlsscher hier
doelt is niet duideliJ'k.
II, 5
KlaPPen = verhalen .
Soo EsoPus klaPt = Vg1 . biJ'v. Fabulae
variorum auctorum nemPe AesoPi Fabulge
etc . Opera et studio Is. Nic.
Neveleti . Francofurti 1660 . P. 256, Fab.
208.
Bestondt hem met flatterer to PrYsen =
ging hem op vleiende wiJ' ze PriJ' zen .
Tacitus etc . komt voor in Horatius EPistolae
I XVII, 50-51 . De betekenis is
Indien de raaf in stilte kon eten zou hi'J
meer voedsel hebben en veel minder
twist en niJ'd.
II 6
DuYcken = zich niet verheffen zich klein
houden.
Ghenoeghen = tevreden ziJ'n.
ToegheeYghent = toegekend .
In swang gaen = in algemeen gebruik ziJ'n .
II, 7
Raven = raaf .
Ghenoegh is meer = de zipsPreuk van
Anna Roemers. Vg1. Brabbeling, Quicken
I 41 :
Ons Buerman heeft van als groote overvloet
Dan nochtans sietmen dat hiJ' altiJ't wroet
Om meerder winst 'tsY sPaed' of vroech
De FortuYn gheeft menich to veel maar
niemant ghenoech .
De laatste regel is naar Martialis XII
X welke hier ook aangehaald wordt .
't Ghenoegen goet enz. - in Coornhert's
Liedekens Nr. LVI zie biJ v . Werken I
Adam 1630, /497v .) .
't Ghenoeghen = tevredenheid .
Slecht = eenvoudig.
Het embleem is ook Anna's embleem door
haar in 1642 nog als cachet gebruikt .
II 8
De voorstelling van een wakend oog in
een hand ook biJ' Andr. Alciati Emblemats.
ed. 1608, Embl . 16, waar tegen
lichtgelovigheid gewaarschuwd wordt .
AANTEKENINGEN I99
In de editie van Lyon, 1550 was de toe-
Passing weer een andere . Vg1. ook Gabr .
Rollenhagen, Volsinnige uYtbeelsels uYt
andere versamelt enz . Gestelt in Nederduyytsche
rime door Zach . HeYns. Amhem,
nJ
1615 . Embl. 72 .
II 9
Elck ziJ'n waerom - de zipsPreuk van Tesselschade
.
Bouwman = landbouwer, boer.
Ghevet = geeft het .
Trahunt etc. - De versreg
el biJ Lucanus,
Pharsalia II 251 luidt
uemque suae raPiunt scelerata in Proelia
causae = Ieder wordt door zinJ eigen
beweegredenen gedreven tot misdadige
striJ d .
Dezelf de gedachte heef t Roemer Visscher
ook neergelegd in ziJ'n Brabbeling . In
de druk van 1612 LeYden, Jan Paets
acobsz) vindt men als Nr . 63, Derde
boeck van de Ghenoe eglicke Boerten
zoo
AANTEKENINGEN
wat later Nr, 40 van het Sevenste Schock
van de Quicken is zie editie v, d . Laan
blz . 76) .
Om winst soo steeckt de visscher van
strant ;
Om winst vaert de schiPPerover zee en zant
Om winst vaert de cooPman deur't gantsche
[l ant ;
Om winst gebruYckt den lantman de
couter ;
Om winst stelt de lansknecht siJ' n liJ' f f to
ant ;
Om winst soo leeft de hoer in schant
Om winst spreeckt de voorspraeck als een
loos quant
Om winst soo gaet de paep ten outer ; enz .
II 10
Boecken = beukenoten .
GierigheYdt = begerigheid .
FonteYne = bron .
Achten = achtte .
Bottekroes = domkoP, botterik .
GoetrondsheYdt = eenvoud van zeden .
Als illustratie van de goedrondheid dus een
eiketakJ'e in een goed rond .
II, 11 .
Sin en wits wel het duitse Sinn and Witz .
0PwerPen = oPbrengen .
Ende door goede bouwmghe hem grootelYcks
verbeterde = en die door goede bebouwmg
van het land in hoedanigheld
zeer verbeterden .
Beleefthevdt = beschavmg, humanitas .
Elck = seder.
SinneliJ'ckheYd = hier zoveel als >>aardigheid"
?
II 12
Courtoisie = gemaniereerdheid die Roemer
Visscher vooral in de Zuid-Nederlanders
de Walen" laakt.
Lof-tuYterYe
verkondiging van iemands
lof.
Versoecker = mededin ger.
ging goedrondheid beleef dheid en courtoisie
waarbiJ' de laatste een daling betekent
. Vg1 . Brabbeling, . VII. 29 :
Soo veel ghenoech meer is dan veel
Soo veel als dapper gaat voor eel
Soo veel vrolYck min is als bliJ' :
Soo veel scheelt beleeftheYt en courtosY .
II 13
In euvelen moet nemen = euvel opnemen .
Daer nochtans = terwiJ'1 nochtan s.
AANTEKENINGEN 201
II 15
Vinder = uitvinder .
Daedalus, die zich volgens de mYthe met
vleugels door de lucht bewoog, wordt
wel beschouwd als de uitvinder van het
zeilschiP . Zie ook II 54 .
Bessem = andere vorm naast bezem.
BotticheYd = onbeschaafdheid . Visscher
stelt gaarne de botte Hollander togenover
de buitenlanders met name de Z .
Nederlanders . Vg1 . Brabbeling, . VII. 41
Versenden = met een kluitJ'e in het net
sturen .
LYdeliJ' ck = to verdragen .
b
Bonet == bonnet, routs .
ToegheeYghent
= gewiJ'd.
Hofsghesinden = hofdienaren .
Courtisanen = hovelingen .
Voor het oPschrift vg1 . Brabbeling> . I >
MinschiJ' nliJ' ck = van lief de bliJ' k gevend .
Ter eeren of onee~en = op behoorliJ'ke of
onbehoorliJ' ke manier .
4 vs . 15 ,,En wesen dat ghiJ' ziJ't biJ' alle
menschen" .
II 14
SnorrePiJ'Pen = onnodige omhaa .l, fraaiigheden.
Ontstellen = verstoren in de war brengen .
Giegauwen = krullen, slipgers .
SinnePoP 10, 11 en 12 geven de oPeenvol-
Magaster artis venter = de bulk honger
is de meester der kunst .
Mechanique konsten = arts mechaniques
handwerken .
202
De MeYskens van de CourtosYe
Stellen op Brabants haar fantasie
eindigend
Amsterdamse Dochters doet miJ'n bescheYt
Schaemt ghiJ' U van de Hollantsche botticheYt
?
Het motief van de eekhoorn vindt men ook
biJ' oachim Camerarius, SYmbolorum
et emblematum centuriae . Norimb . 1590-
1604 . II, 88 .
II, 16
Dat hof is uYt = dat feest is gedaan .
Rot = korPoraalschaP .
BiJsetten = leveren.
Voor daegh = voor het aanbreken van de
dag.
De Waert is enz. = is met de Noorderzon
vertrokken .
Heeft ziJ'n huYshuere enz . = is met achterlating
van schuld vertrokken .
Dezelfde voorstelling treft men aan op an
Steep's „ De verkeerde werelt" .
AANTEKENINGEN
II, 17
0Pinfo inJ'uriae causa est iracundiae = de
veronderstelling van onrecht is de oorzaak
van woede .
'Ten zY saeck = of er moet kwestie van ziJ'n .
Neemt de PartYa aen = stelt zich PartiJ' .
II, 18
OoliJ'ck = van geringa stand, onaanzienliJ'k .
OolYck, maar vrolYck is een sPreekwoord
ofschoon niet riJ'k, toch vergenoegd .
Als die = omdat die .
Hem selven to bedrooPen = zich to bedruiPen.
SinneliJ'ckheden = begeerten .
Met wille = uit vriJ'e wil, met oPzet .
DertelheYdt = overmoed .
Lodsigh = lui, tog .
Gieriegaert = geldzuchtig mens niet
vrekkig! .
II, 19
1gnari legum sic = ZiJ', die de wetten niet
kennen moeten aldus behandeld worden .
II, 20
Kiouwen = bi PJ aarden, wanneer ziJ' elkander,
over en weer, met de tanden over de
nek en de schoft krauwen .
Hetzelfde motief in een ander beeld biJ
Otho Vaenius, Amorum emblemate Anty .
1608 waar emblema 68 twee stokeJ s
voorstelt die tegen elkaar gewreven, een
vlam veroorzaken.
II, 21
Lecker = kieskeurigb .
Groente = allerlei groen gewas .
Drop = het regenwater, dat van het dak
van het huffs looPt .
Hem stellen nae = zich richten naar.
II, 22
Daer aen = daarna daaroP volgt .
Het Prentl'e is zeer duideliJ'k op Amsterdam
geinsPireerd .
IT, 23
Als oock vermenght met veele eerlYcke lus-
AANTEKENINGEN
203
ten = terwilJ het ook nog vele behoorlJike
genoegens biedt .
Batter = fri-hall . vorm voor boter.
II, 24
Cum vult, Potest = als hiJ' wil, kan hiJ' .
De leeuw op dit PrentJ'e ontleend aan de
afbeeldmg van de leeuw en het Paard
in Ed . de Dene's De warachti he Fabulen
der Dieren. Brugge 1567 . blz . 6 .
II, 25
HachJ'e of hachtJ'e = brok, kluifJ'e .
Laet leg ghen dat hachJ'en = bliJ'f daaraf,
handen thuis.
Het spits bieden = zich to weer stellen .
Hetzelfde motief ook by oach . Camerarius
a.w., II, 86 .
II, 26
Degeneres animi Procerum quid quaeritis
aulas = GiJ' adelliJ' ken van verbasterd
karakter wat zoekt giJ toch de vorstenhaven.
Een naar alle waarschiJnlikheid
J
niet-klassiek citaat .
204
AANTEKENINGEN
Blindhocken = in een blind = donkey
hok oPsluiten .
HuYven = een valk de kaP oPzetten .
Het motief van de valk die steeds in zyn
gevangenschaP terngkeert is vooral in
de erotische emblematiek gewoon . Een
vroeg voorbeeld is in Daniel Heinsius'
bundel uaeris quid sit amor, etc. nr. 11
met het motto ,, e reviens de mon gre
aux doulx lacqs qui me serrent". Vg1 .
ook de inleiding, blz . XXXI
II 27
T'huYs = naar huffs .
versaet = verzadigt .
Caecihanus is de gefmgeerde naam biJ Martialis
van een tafelschuimer, die in ziJ'n
EPigrammata Lib . II 37 gehekeld wordt
omdat hiJ' allerlei sPiJ'zen van de tafel
wegneemt en door ziJ'n slaaf naar huffs
laat brengen . Het epigram eindigt ; Cras
to, Caeciliane, non vocavi - Caecilianus
ik heb U voor morgen niet to eten genodigd
.
De voorstolh'ng van de egel met vruchten
op zijn Pennen treft men veel aan . Vg1 .
o.m. Paradin, a.w ., 86 verso en Camerarius,
a.w ., II. 85 .
II, 29
Pulchrum quod utile = schoon is, wat
nuttig is .
Schrankel = teer, onvast .
Deze en de voorgaande sinnePoP vormen
de bestanddelen van de fabel van het
zich sPiegelende hert, dat ziJ'n horens
PriJ'st en ziJ'n Poten veracht maar met
zijn horens bliJft steken als de Jager komt.
Zie Warachtighe Fabulen p . 122, waaraan
ook de afbeeldmg biJ de voorgaande
sinnePoP ontleend is . Hetzelfde gegeven
komt ook voor in Nic . Reusner, Emblemats.
Francoforti 1581 . P . 83.
II, 30
Het citaat biJ' Cicero, De of f iciis III, 22 .
De vertaling luidt : de natuurwet staat
niet toe dat wiJ met hetgeen wiJ' van
anderen roven eigen middelen welstand
en riJ'kdom vermeerderen .
Treecke = list, trek .
Santinne = heilige .
Practica est multiplex
naar hetzelfde doel .
De fabel van de asp,die de kat de kastan-
J'es uit het vuur doet halen in Warachtighe
Fabulen, p . 210 . De daarbi behorende
afbeelding is nagevolgd door Visscher,
die daarvan een biJg' ewerkte coPie heeft
gemaakt, welke dus als sPiegelbeeld
is ofgedrukt .
II 31
Yet wat avontuers = jets onzekers, riskants
.
FaelJeeren = tekort schieten .
II 32
Ex foecunditate ubertas = uit vruchtbaarheid
overvloed .
AANTEKENINGEN
= vele wegen leiden
205
RuYmte = overvloed .
Aentasten = onbeschroomd aansPreken .
De afbeelding is verwant aan die in Warachtighe
Fabulen, p . 64.
II, 33
0PsnaPPer = verkwister .
ZiJn korentJ'e groen eten = van de hand in
de tand leven, niets sParen voor de kwade
tiJ'd .
SPrinckhaen, die in LatiJn CYcada ghenaemt
is - MerkwaardigerwiJ'ze biJ'na
dezelfde verwarring
als biJ oach. Camerarius
die in ziJ'n Centuriae III, 96 over
de krekel schriJ'ft, die 's winters niet
gezien wordt en de oPmerking maakt dat
de
~'aveur in Plaats van een krekel
cicada een sPrinkhaan locusta heeft
ofgebeeld .
II 34
Laet duncken = laatdunkendheid, verwaandheid
. Laet duncken maeckt den
206
AANTEKENINGEN
daps goet = men kan het met verwaandheid
een heel eind brengen .
DraeYeerssen = met achterwerk draaien
verwaand toPen.
Timmeren = bouwen v .e . h.uffs)
De Pauw ook biJ' Camerarius III 20 .
II, 35
Bonus fops bonus liquor = een goede bron ,
een goede dronk .
Het schaaP op de voorgrond vertoont veel
overeenkomst met de afbeelding in
Warachtighe Fabulen, p . 98 .
II, 36
Ane = zonder.
WeergaeY = in dubbele zin gebruikt nl .
gade en geliJke .
Professie doen van iets
oefenen .
Voor de afbeelding zie Warachtighe Fabulen
P.208, waarvan hier de bYge -
werkte coPie in sPiegelbeeld . werigens
de vogel Phoenix ook in Paradin, a .w.
= als beroeP uit-
54 verso biJ' HoraPolio, Hierog1YPhica
Pa ~s', 1551 P.52, by Nic. Reusner,
Emblemata Frankf. 1581), P .98 en vele
anderen .
II 37
Verwesen worden = veroordeeld geworden .
De schildPad met dezelfde fabel ook b Y
Camerarius a.w., II, 91 .
II, 38
Unde habeas quaerit nemo = Waar gJi'
het vandaan hebt, vraagt niemand .
In 't wesen niet en is = niet bestaat .
Paulus ovius = P. Giovio Dialogo dell'
imPrese militari et amorose etc . Lione >
1574. Inderdaad komt daarin als het im-
Presa van Baglione een ~'iffioen voor .
Baroen = in de middeleeuwse betekenis
van edelman riJ'ksgrote .
II 39
Knecht = man, mens . Knecht hoe sweet
ghY = Vrind, wat doe J'e een vergeefse
moeite.
De struisvogel is een veel voorkomend
motief, ziJ' het dan, dat de sPreuken en de
toePassing nogal eens uiteenloPen . Vg1.
o.a . Giovio, Dialogo, etc . p . 94,; Camerarius
Centuriae III, 17,• Warachtighe Fabulen
P.212.
II, 41
Er wel biJ' ziJ'n = er goed biJ' zitten .
Het anker biJ' de kat zetten = met varen
oPhouden .
Ille gravem etc . = Horatius Sat. I . I .
28-32. De betekenis is : De boer, die met
de zware Ploeg de vette aarde omPloegt ,
deze schelm van een herbergier, de soldaat,
de koene zeeheden, die alle zeeen
bevaren ziJ alien zeggen ,dat zY met dit
doel de last der arbeid verdragen om zich
in veilige rust terng to kunnen trekken
wanneer ziJ' hun voorraden verzameld
zullen hebben .
gloseren = bedenken.
ghekloofd = verdeeld.
AANTEKENINGEN
207
II, 42
'T wil al muYsen wat van katten komt
een sPreekwoord.
Vlieghen met de valck = beoefenen van
de valkenJ'acht .
Die zY alle ghemeYn hebben tot haer vermaeckelYckheYdt
= dat een gemeenschaPPeliJ'k
vermaak van hen is .
II, 43
Meum est ProPositum in taberna mori =
Ik ben voorbeschikt om in de herberg to
sterven. Ontleend aan een bekend lied
uit de Poezie der Middeleeuwse zwervende
geleerden van een dichter, die als
ArchiPoeta bekend staat. De kikvors
ook by Camerarius a,w. IV, 71 .
II. 44
Penetrat et solidiora = HiJ ' doorboort ook de
hechtste eig . hechtere zaken.
Zich stellen = zich toeleggen op, streven
naar.
Beschicken = uitvoeren volbreng en.
208
AANTEKENINGEN
Zich rusten op = zich verlaten op .
II 45
Chier = onthaal .
KlackoYen = zich gedragen als een klackoY
= straatlooPster, kwaadsPreekster .
II, 46
VoorbaerlYckheYdt = voorrang .
HasPelen = oPwinden van een draad .
II, 47
Beklagen = beschuldigen .
II, 48
Oorboor = nut .
Braken = de vlas- of hennePstepgels na
het roten met de handbraak kneuzen ,
breken, zodat de scheven er of vliegen .
Scheven = houtachtiga stepgeldelen .
II, 49
Buys = kielvaartuig met brede boeg en
ruime buik vriJwel uitsluitend voor
haringvangst gebruikt .
UYtschieten = snel uitzetten .
VerleYt van verleggen = uitgeven betalen .
Teelt = tidJ, waarin de visseriJ' wordt uitgeoefend.
II, 50
Frendeat aPer = Laat het zwiJ'n knarsetanden.
GeliJck-wichtigheYdt = evenwicht .
Bosch-swiJn = volgens Beets in de uitgave
van Alle de gedichten van Anna Roemers
Visscher > Dl I Utr. 1881), P . 163,
to verstaan als de viJ' and de omwroeter
van de Hollandse Tuin en ontleend aan
Psalm 80, 13-14 . 0P sPofPrenten en ook
sPofPenningen van die tiJ'd wordt SPanJ'e
dikwiJls als een zwiJ'n voorgesteld .
II, 51
Alter alterius Poscit oPem
de hulP van de ander .
GhelYckwichtigh = met elkaar gJ eli k
staande.
Statigh = aanzienliJ'k .
In de ghelYckheYdt beJ'eghenen = als geliJ
ken behandelen.
= de een vraa gt
II, 52
PandulPhus Collenutius = Italiaans humanist,
1444-1504 .
Vulcanus gemit etc . = Vulcanus heeft mY
verwekt de Natuur heeft my gebaard
Minerva heeft miJ` geleerd de Kunst en
de TiJ'd hebben miJ ' gevoed . MiJ'n kracht
komt uit niets voort .
Raedtselen - In Visscher's Brabbeling ziJ'n
tot vervullinghe van wit PaPier" eenviertal
Raetsels oPgenomen w.o . ook het volgende
:
Vulcanus is miJ'n Vader vermaert
NatuYre de Moeder die miJ'n heeft ghebaert
Minerva ghebruYckt miJ'n inden striJ'dt •
Ick ben oPghevoet van Const en TiJ'dt ,
Niet mach my groote cracht gheven
Drje substantien doen miJ'n leven
De kinderen, die ick brenghe voort,
SiJ'n Donder Verwoesting, G ramschaP en
Moort ,
Ick can ghebruYcken sPietsen noch swaerden
•,
„
AANTEKENINGEN 209
Ick ben monster der zee, noch oock der
aerden ,
Daer toe gheen DuYvel van der hellen
Nochtans com ick de menschen quellen .
Een stuck gheschuts .
II, 53
Wanewaers = middelned . waendwaers ,
waenecwaers -- hiJ' die zich licht jets o P
de moues last sPelden sukkel .
MoYlick = mohk, vogelverschrikker .
PriaPus = in de Oudheid turngod en diens
beeld, hier vogelverschrikker.
HennaPwerf = hennePveld.
AI waers wanen = voor waar houden .
Waren = geesten, spoken .
Schicken = anPassen, invoegen.
II, 54
His alas = met deze vleugels .
PolYdorus Vergilius . De rerum inventoribus
libri octo. Nova editio. Argentorati
1606 . Lib . III cap. XV P. 196 noemt
daar inderdaad Icarus al de i v nd r
Zzo
AANTEKENINGEN
van het zeil en Daedalus als de uitvinder
van mast en ra .
SPriet = rondhout draaibaar onder aan de
mast bevestigd, voor het uithouden van
een vierhoekig zeil .
Verkloecken = kloeker maken verbeteren .
Oorsaeck nemen = aanleiding vinden .
Bequaem = geschikt.
APProPieren = toePassen op.
Avontuere = lot vgL Brabbeling . II 51 .
Reuckeloos = roekeloos, lichtvaardig .
II, 55
In de Peeckel laten steecken - in de steek
laten .
0P den duYm kloPPen = op de vingers
tikken hier echter : aansPreken .
ZiJ'n handt legghen tusschen den Hamer
en het Ambeelt = zichzelf in grote
moeilYkheden brengen . Vgl. Tusschen
den hamer en het aanbeeld hangen =
in van aiie kanten dreigend gevaar ziJ'n .
II, 56
Periculum in declinations = in de afwiJ'-
king ligt het gevaar .
Bedrilt = beroert .
Maeckt na to bootsen = bootst na .
GetuYghen belegghen = getuigenissen in
rechte aanvoeren.
Hem gheneeren = de kost winnen .
Koker-oorsPronkeliJ'k droeg men de inkt in
een buisJ'e biJ' zich, waarin biJ' het schriJ'-
yen de pen gestoken werd .
II 57
Kieft = gewesteliJ'ke vorm voor kievit .
StiPPen = Pikken .
Kaecken = kletsen .
Moghen daer op sien = hebben het toekiJken
.
II, 58
Intelligentibus = voor hen die het begriJ'Pen
.
Haveninghe = gelegenheid om een haven
in to toPen .
Reguleren = richten .
Hem verstaen op = verstand hebben van .
Niet met alien = middelned. vorm van
niemendal = volstrekt niets .
LoYen = wetsbePalingen .
BeduYen = uitleggen. De betekenis is
en verder valt hieraan niet veel uit to
leggen.
De afbeelding stelt voor een >>kaaP" een
gestel van hout, geraamte van iJ'zer met
daartegen aangebracht scherm van latten
of ribben tot landmerk geleimerk voor
zeevarenden .
II, 59
ongh hovelingh, out schovelingh - sPreekwoord.
Schovelingh van schuiven =
iemand die oPziJ' geschoven wordt verworPelfing
.
Afgaen = verminderen in hoedanigheid .
II, 60
Ramp hebben = een ziekte, een gebrek
hebben .
AANTEKENINGEN
211
Een klamP setten = fig . een grevs aanwiJ'-
zen, Paal en perk stellen .
HeerlYck = Prachtig .
Timmeren = bouwen .
Dapper = geducht.
GheleghentheYt = gesteldheid .
Nootdruftig = waaraan men behoefte heeft .
II, Beslach .
Alst al ghelooPen is = als alles ofgeloPen is .
Ghewoel = bedrYvig streven .
Inleggen in loteriJ' = iets als PriJ's inbrengen.
Niet = niets .
III 2
Constantia et labore = door standvastigheld
en harde arbeid het devies biJ het
bekende drukkersmerk, een passer, van
Christ . PlantsJn . Diens sPreuk luidt meest .
al : Labore et constantia .
Aviger = avegaar, een grote boor .
ArbeYis-saligh = arbeidzaam .
212
AANTEKENINGEN
III, 3
Staen naer = streven naar, dingen naar .
III, 4
SafJens = zachtkens .
LangsinnigheYdt = geduld .
Fortse = geweld .
III, 5
Ambitiosa Temeritas
keloosheid .
Panhckers = tafelschuimers.
ZiJ'n stuck verstaen = ziJ' n zaakJ' es kennen .
Overhooft = meerdere, gebieder .
Dezelfde voorstelhng met dezelfde moraal
in : TPalaYs der gheleerder ingienen oft
der constiger gheesten . AntwerPen 1556
Embl . 3. Dit werk is een vertaling van
Guillaume de la Perriere, Theatre des
bops engins 1539) .
III 6
Raeck wel, heb wel - zoiets als : het is
maar luk rack .
Godwouts - to vergelYken met ons God-
= eerzuchtige roebeter
t,• ook wel tusschen lidwoord en
biJ'v. naamwoord of zelfst . naamwoord
ingevoegd .
Vervaren = ervaren .
ComPlexie = natuuT, temperament, humeur
vochtmenging in het menseliJ'k
lichaam .
III, 7
Derf = durft .
Seneca = het citaat is uit Ad Lucilium ePistulae
morales XVIII .
Angen = angstig ziJ'n .
Hangen = weifelen .
III 8
Gilde = doorbrenger - De gilde sPelen =
de gebraden haan uithangen .
Ghemoet = gezind, gestemd .
ae datse = zoo zelfs dat ze .
III 9
In de rommelingh ist vet = het voordeel is
waar de menschen ziJ'n ook wel : in troebel
water is het goed vissen .
De voorstelling van de karnende vrouw ook
in De CleYn Werelt van an Moerman
Amsterdam 1608), en Den Gulden
Winckel der Konstlievende Nederlanders
van , v, d . Vondel Amsterdam
1613 resP . als Nr . 49 en 50 . Vgl, ook no g
ntho Vaenius, Amorum emblemata
Antes ., 1608 waarin op blz 119 een of b .
CuPido melk in een karnton karnende .
III 10
Houden = overtuigd ziJ'n .
Dat mochte wesen = dat kan er no meedoor
.
PaeP = dikwiJ' is wordt in uitdrukkingen
de PaeP" of de PaPen" gebruikt .
III 11 .
Semel non saePe = eenmaal, niet dikwiJ'ls .
III 12
Onbelabt = onbesProken .
Handeloos = lui .
AANTEKENIlVTGEN
Marckt-ganger -- in ongunstige betekenis .
Sarcksli1P' er = straatsliJ'Per .
III, 13
Niet = niets.
III, 14
Ut ardentius = oPdat het des to vuriger
brande.
OnsPoet = togensPoed .
Mach ghetrocken worden =: toegePast kan
worden .
III, 15
Wie deYis, soo geYis = zoals J'e doet zo
gaat het. Saksisch, dicht biJ' Gronings
staand dialekt . Wie = hoe in het nederduits
niet ongewoon. De vormen deYis
en geYis ziJ'n echter niet duideliJ'k ; moet
in de s van ge s Hoogduitse invloed
gezien worden, terwiJ'1 dan ter wille van
het riJ' m by deYis de st in is is omgezet ?
Wi 1 = zal .
213
214
AANTEKENINGEN
III 16
Slincker = linker .
Het laecken in de beste you slaen
het beste van weten to maken .
er
III 17
Haer ontgaen = zich misdragen .
Overtreden = misdoen .
Lust = hartstocht .
Preken = met overreding sPreken.
Van =ten gevolge van .
Omnia si Perdas - de auteur van dit
dYstichon is onbekend .
Waer het saeck = indien .
Aenstellen = inrichten .
III 18
Soo wie = alwie .
III 19
Laetse PomPen die kout hebben ick heb
miJ'n rock aen = die niet beter geleerd
hebben moeten PomPen ik ben daar
niet voor ; ook ; die arm is, moot zich
maar zien to redden .
biJ'=oP .
oPmerckinghe = aandachtii;e waarneming .
al = alles
handelen = hanteren.
hem gheneeren = zich onderhou den
III, 20
Nec Prodest malis, nec ledit bonos
ziJ ' is
de slechten niet van voordeel noch
schaadt ziJ' de goeden .
III, 21 .
Praestat etc, is ontleend aan Plinius de
Jonge, EPistolae I 9 .
HoeP = hoePel .
Boel = geliefde niet in ongunstige betekenis
.
WeYman = J'ager .
III, 22
Doorheydt = dwaasheid .
Knechtken = J'ongen .
Guichelaar = goochelaar, ook : kunstenmaker.
Aessack-sPeelder = goochelaar . aaszak =
sPiJ szak, daarna ook goochelzak .
III 23
Angh = bang.
Af = over .
Doecxken = hoofddoek .
Fier = bloeiend .
Wesen = uiterli Jk .
Een voorstelling van een vrouw voor een
sPiegel vmdt men ook in TPalaYs der
gheleerder engienen Embl . 37 .
C'est par l a qu'elle pane fran~ois . Vg1 .
P. C . Hooft's brief aan Tesselschade van
8 Mei 1639, waar deze de uitdrukkin g
ook gebruikt .
III, 24
Het mist een meester wel = ook aan een
volleerde mislukt wel eens jets .
AANTEKENINGEN 215
Per avontuere = biJ' geval misschien .
Daer de klocken een andere klanck heven
= daar men de zaak anders beoordeelt .
III, 26
Pessima Placent Pluribus
het zYn de
slechtste dingen die de meesten aantrekken.
III, 27
Vermogen = macht .
al . . . . schoon = ook al .
soo langh = zo lang, totdat.
III, 28
Avontuere looPen = een hacheliJ'ke kans
toPen .
Maer worden meer met sor he beseten
enz. = maar het bezit daarvan geeft
meer zorg dan zY zouden hebben gehad
indien hun hengel nooit in zulke gevaarliJ
ke wateren had gevist .
216
III 29
Terret et trePidat = hiJ' maakt en is bevreesd
.
Overkomen = overvallen .
III 30
Handel = gedrag .
Goed gezel = vroliJ'ke klant .
Elen baes = levenslustig remand .
Overschieten = hier : bliJ'ven voortleven .
Willen = zullen.
III 31
Ghesinde = gezin .
Rechten = leiding geven .
UYt-beelden = voorgesteld worden door .
III 32
Ad PomPam tantum = slechts voor Praal
geschikt .
VroomheYdt = daPPerheid .
Als een BeeltJ'en OP een stockl'en
AANTEKEN IN'GEN
N . v. de Laan verwiJ'st in ziJ'n dissertatie
> >Uit Roemer Visscher's Brabbeling"
Utr. 1918), P . XVI naar Breughel's
Processie Museum to Brussel , waar
S . Cornelius en S . Antonius worden
gedragen .
III 33
VliJ'en weet wat = is van betekenis .
Ghestout - stouwen naast stuwen = bergen
in bePaalde ruimte .
Hen = hun .
Reeckeninghe = afrekening, afleggen van
rekenschaP .
III 34
Waterlandts barbarisch sPreeckwoort
het is zuiver Fries en Visscher's mededeling
bewiJ'st dus dat omstreeks 1600 in
Waterland zoal niet algemeen biJ' het
yolk dan toch nog door sommigen Fries
gesProken werd zie G . . Boekenoogen
De Zaansche Volkstaal . Leiden 1897 .
P. VI. Vg1. voor de uitsPrack ook p.
CXXVIII .
Ptolomaeus In diens GeograPhicae
enarrationis libri octo Keulen, 1597
vinden wiJ ' in Tabula octava Asiae omtrent
„monstreuse beesten" niets vermeld.
Wel verhaalt Plinius in ziJ'n ,,Naturalis
Historic" Boek V, VIII, 46 van
de BlemmYae in Africa, die geen hoofd
zouden hebben en ogen en mond op hun
borst .
Onversocht = onervaren .
Staen op = ergens can vasthouden.
III, 35
Quid domini faciant audent cum talia
fures = Wat moeten de heren doen als
de dieven zo vermetel ziJn, Vergilius,
Eclogae III, 16) .
VoorbaerliJ'ckheYdt = voorrang .
Maecken uYt to deelen = delen uit .
III 36
Schimman = schieman schiPPer .
AANTEKENINGEN
217
III, 37
Effen uYt = geliJ'k uit .
De gilde sPelen = de gebraden haan uithangen
Vgl . III 8) .
De koe valt op de rechter zYde = alles looPt
goed af.
TiJ'dt = levensduur .
Vergist = een verkeerde gissing gemaakt
ten aanzien van .
III, 38
Stamus hoc Danai loco etc . Deze en de
versregel > >Tu me suPerbum etc" ziJ'n
ontleend can L. A. Seneca's Troades vs .
265-66 en 270) .
Pik-olie-graaf = oude benaming voor het
kindersPel, dat thans gewoonliJ'k bokbok-
stavast heet . De betekenis der termen
is weinig duideliJ'k .
Klout = krabt .
Getreden = vertraPt .
Raden = beraadslagen, to rade gcan .
218
Ducht = vrees.
Saechachtich = bang .
III 39
Effen = geliJkmatig, evenwichtig .
Met = biJ• •
Een rechten aert van de Bilance = met
recht het wezen van de weegsachaal .
III 40
Al = alien.
Wit = doelwit .
Pen = uitstekende punt als doelwit in
togenstelling met bet Platte doelwit .
Bus = vuurwaPen .
III 41
Besluit = slotsom .
0Pmerckinghe = jets, waaroP men letten
moet.
Houden = geloven menen .
Tribulacie = togensPoed kommer .
Men vindt de figuur van den snoeier gecopieerd
in Zacharias Heyns, Emble-
AANTEKENINGEN
mata Rotterdam 1625 fol . 21 recto .
III, 42
Practycke = bekwaamheid, schranderheid .
III 34
Wanckt = zwaait .
Als de roe van den eers is = sPreekwoord
zodra het gevaar voorbiJ' is.
GisPen = met de zweeP AisP slaan .
Haest = sPoedig .
III 44
Finis ad alta levatis = er is een einde voor
de hoog verhevenen .
Hoogh = trots.
Grootmoedigh = hoogmoedig .
Voorghebeelde = zich voorgestelde .
De toren herinnert sterk aan die van de
Oude Kerk to Amsterdam .
III 45
Schien = geschieden .
Adrianus unius -- Bedoeld ziJ'n Hadriani
unii Vledici Emblemata ad D . Arnoldum
Cobelium . Euisdem aenigmatum
libellus ad D. Arnoldum Rosenbergum
Antverpiae, 1565 . Inderdaad behandelt
het eerste embleem de sage van de twist
tussen Vulcanus, NePtunus en Pallas .
NePtunus kwam echter niet met een
Paard, maar met een stier . In de Fabulae
Gabr. Faernis nr. 92 is het niet Vulcanus,
maar Jupiter, die de mens geschaPen
heeft.
Momus = zoon van NY de nacht , bekend
om ziJ'n zucht tot vitten .
Sententie = vonnis .
Kennisse = oordeel.
Seecker ziJ'nde = daar het zeker is .
De voorstelling van een hart met een diePloud
ook in Georgette de MontenaY's
Emblemes ou devises chrestiennes . (Lyon,
1571), P . 82, die door Anna Roemer Visscher
ziJ'n vertaald .
III, 46
Vernuftigh = hier wel : quasi-geleerd .
StrumPelen = struikelen, dreigen to vallen .
AANTEKENINGEN
Sententien = uitsPraken .
TegensPreeckers =bestriJ' ders
godsdienstige kwestie .
Geweer = waPen .
DeughdelYck = braaf .
III 47
Schicken = regelen .
Besmullen = bevlekken .
OneerlYck = oneervol.
OverleYt = overleggen is
Zzg
vooral in
hier nog ge -
bezigd in de letterlYke zin van : de
Polsstok over de sloot leggen .
Tecum habita etc, is een citaat uit Persius
SatYrae IV. 52 met de betekenis : Woon
in uw eigen huffs, oPdat giJ' weet hoe karig
het gemeubeld is .
III 48
Doecken = een doek omslaan . Iemand naar
zYn aansicht doecken = remand naar de
mond Praten. In dit geval wordt echter
deze zegswiJ'ze letterliJ'k oPgevatJ onge220
AANTEKENINGEN
veer : ieder de hoofdtooi geven die hem
toekomt .
Pop = minachtende benaming voor man .
III 49
KalfJ' en sPaert u hoY BiJ' P. . Harrebomee
SPreekwoordenboek der Ned.
taal Utr. 1858-'70), I, 331 b met de toevoeging
: want de winter is nog lang .
AansPormg dus tot zumig overleg .
Raedsaem = welberaden .
III, 50
Galick = gemakkeliJ'k .
Bequaem = geschikt .
Over om = over, boven .
Verdervend = bedervend .
Hem ontledighen van = zich bevriJden van .
Met = door .
Verlaten = ontslaan, afdanken .
Het citaat is ontleend aan Cato Disticha .
I, 6. De Disticha Catonis is een verzameling
moraliserende tweeregeliga gedichtJ'es
uit de eerste eeuwen na Christus
vervaardigd door een onbekend auteur
en later ten onrechte aan Cato toegeschreyen.
De gehele Middeleeuwen door is de
verzameling als schoolbook gebruikt .
III, 51
vreemt gheven = bevreemden .
De twee KaPen overeenbrenghen - voor
„ Kaap" zie II 58,• de stand der kapen
moot dus zb ziJ'n ten oPzichte van elkaar,
dat men de haven veilig kan binnenzeilen
.
Avontuer = kans .
Merkwaardig is, dat hot devies en eon groot
bgedeelte van de tekst op een geheel andere
voorstelling berust, dan de afbeeldin g
geeft .
III, 52
Luttel botters = weinig boter .
Sober
armzalig .
III 53
Ellendigh = ramPzalig, beklagenswaard .
Onguer = ongunstig.
Hem draghen = zich gedragen .
III 54
Handt douwen = handdrukken .
onste = gunst .
a = hier niet veel meer dan een stoPwoord
met versterkende betekenis .
Immer = minstens.
III 55
Virtus liberalior = de deugd is milder .
Bogen van = Pri1'zen .
III 56
Lof = loof.
Hem stellen om to = zich oPmaken, zetten
tot .
DorPerheYd = PlomPheid .
Vilonie = PlomPheid .
PuYs Pronckend = Poesmooi .
BeJ'ocken = besPotten .
AANTEKENINGEN
221
III 57
Alit, non suffocat = het voedt en verstikt
niet
VerseYIt = verstrikt bekoord .
Koever = overvloed .
III 58
Portelen = borrelen .
De voorstelling van vuurslag en steep ook
biJ' Paradin a.w, fol . 16 recto met motto
Ante fern quam flamma micet het levies
van de orde van het Gulden Vlies .
III 59
Grootmoedigh = moedig .
Idioot = leek .
Met reden = met klem van redenen
Voorgheven = voorstel .
FraeYer = bekwaam, knaP geen com-
Paratief .
WaerschiJ'nliJ'k = waar-schiJ'nliJ'k met nadruk
op waar, dus sterker dan thans .
Vroet maken = aan het verstand brengen .
222
In magnis, etc = citaat uit ProPertius,
Elegiae III . 1 .6.
Er wordt hier gezinsPeeld op het aan
Archimedes toegeschreven gezegde „Geef
miJ' een Plaats waar ik staan kan en ik
zal de aarde bewegen" .
III 60
Aentasten = van gaoederen of rechten
oPvorderen .
Strecken = toereiken .
Het citaat is uit Terentius Hecyra vs .
459-461 . De verzen luiden wel wat
AANTEKENINGEN
anders :
Sane hercle homo voluPtati obsequens
fuit dum vixit ; et qui sic sunt hand
multum heredem J'uvant
sibi vero hanc laudem relin9 .uont „vixit,
dum vixit, bene" .
0P miJ'n woord, hiJ ' was een man die gedurende
ziJ'n gehele leven aan het genot
zich overgof ; en ziJ', die zb ziJ'n, helPen
hun erfgenamen al bYzonder weinig ; voor
zichzelf laten ziJ' echter deze lof na : Hi'J
heeft zolang hiJ' leefde, goed geleefd .