Bert Voeten

Brieven a	er
1954-1969
NEEM JE BED OP EN WANDEL
Bert Voeten
Neemje bed op en wandel
BRIEVEN AAN BERT BAKKER SENIOR

1954-1969


INLEIDING MARGA MINCO
1994

UITGEVERIJ DE BEZIGE BIJ


AMSTERDAM
Copyright © 1994 Erven Bert Voeten
Omslag Rudo Hartman

Foto pag. 2 Philip Mechanicus


Druk Groenevelt Landgraaf


ISBN 90 234 3373 4 CIP


NUGI 320
Inhoud

Inleiding 7 
Brieven ii 
Verantwoording 132 
Naamregister	133
Inleiding
Het is meer dan twintig jaar geleden dat we uit het witsen-
huis aan het Oosterpark vertrokken naar een ruimer pand in 
de Oosterparkstraat. Dikwijls had ik, hangend uit het achter-
raam van onze kleine derde etage, verlangend gekeken naar 
de achterkant van die herenhuizen, vooral naar het perceel 
met de uitspringende ronde serre. Daar kwamen we to wo-
nen.
Het was even de hoek om. Maar we lieten alles over aan 
een erkende verhuizer, die met stevige takels werkte. Toch 
nam Bert die dag zijn Olivetti-portable in de hand en wan-
delde er rustig mee de straat uit naar het nieuwe huffs. Het 
zou hem geen tweede keer gebeuren dat zijn `broodwin-
ning', zoals toen, vanuit drie hoog uit de touwen gleed en op 
het asfalt to pletter stortte. Met de beschrijving van die tur-
bulence verhuizing in 1949, van de Kloveniersburgwal naar 
het Witsenhuis, op een zelfde vrieskoude winterdag in de-
cember, words dit brievenboek besloten.
Aanvankelijk was Bert begonnen brieven aan Bert Bakker 
to schrijven om hem van het literaire leven op de hoogte to 
houden. In verband met hun respectieve tijdschriften kon 
Bert hem uitgebreid inlichten over de nieuwe poezie en de 
belangwekkende artikelen die hij als Gidsredacteur op zijn 
bureau binnen kreeg en waar Bakker, oprichter en enig re-
dacteur van Maatstaf, zeer in geinteresseerd was. Gaandeweg 
komen er in de brieven andere onderwerpen aan de orde, 
krijgen we een tijdsbeeld van die chaotische jaren vijftig, een 
beeld van hoe er geleefd werd met een minimum aan liquide 
middelen, hoe het statiegeld van melkflessen uitkomst bracht 
en er een brood van kon worden gekocht, of sigaretten. Hoe 
er roekeloos flessen wijn op de lat werden ingeslagen.
Bert Bakker zagen we in die tijd geregeld op De Kring, de 
Amsterdamse kunstenaarssocieteit waar hij zich door zijn
7
chauffeur vanuit Den Haag naar toe lies rijden. Hij deelde er 
royaal rondjes uit, kon staande aan de tong, met luide, gedra-
gen stem verzen uit het hoofd citeren van de met hem be-
vriende grote dichters, maar imponeerde nog het meest door 
er geen geheim van to maken over een goed gevulde porte-
feuille to beschikken.
Hoewel Bakker mijn uitgever was - ik had wat verhaaltj es 
over de bezetting geschreven en ze naar Maatstaf gestuurd - 
verliep zijn relatie met Bert beter dan met mij. Vooral wan-
neer ik het honorarium ter sprake bracht, waarmee Bakker 
allesbehalve royaal was, ontstonden er irritaties.
Aangezien ik als debuterend schrijver over weinig zelfver-
trouwen beschikte - in die tijd wilde niemand jets over de 
oorlog en de bezetting weten, en er nog minder over lezen - 
wierp Bert zich op als mijn `secretaris'. Niet alleen om in een 
vertrouwelijk schrijven to proberen het contact tussen mijn 
uitgever en mij to verbeteren, maar ook mijn zakelijke belan-
gen to behartigen.
Bert geneerde zich niet de geldzorgen en de kleine onge-
makken die het dichtersbestaan in de karige jaren vijftig teis-
terden, aan to roeren. De uitgever zat er immers warmpjes 
bij? Op De Kring had hij dat duidelijk laten merken en zich 
bovendien herhaaldelijk beroemd op zijn relaties met de Ho-
ge Haagse Kringen! Kon hij die niet eens voor ons aanspre-
ken? `Nog een duizendje en wij zijn uit de schulden, Bert. 
Ken jij in Wassenaar of daaromtrent niet een Verkalkte Kloot 
of een Groot Gek Wijf? Er moeten geen smoezelige ver-
plichtingen aan vastzitten: wat ik wil zien is het grote ge-
baar...'
Daar hadden we tijdens de oorlog naar toe geleefd: het 
grote gebaar dat na de bevrijding gemaakt zou worden, waar-
door alles weer mocht, alles weer kon, alles weer goed 
kwam.
Het werden roerige jaren en voor wie de illusie had ge-
koesterd dat er een ideale tijd zou aanbreken, kwam de klap 
des to harder aan. En die werd verdrongen door uitbundig-
heid, drank en dansen op het Leidseplein.
In de loop van de briefwisseling - eigenlijk kan men niet
8
spreken van een briefwisseling, het was meer een eenrich-
tingverkeer van Amsterdam naar Den Haag - kreeg de uit-
gever steeds meer to kampen met lichamelijke malaise; hij 
verbleef enige tij d in een kliniek en werd vervolgens bij 
vriendinnen thuis liefderijk verpleegd. Bert bezorgde hem de 
nodige afleiding met verhalen over zijn jeugd, over zijn aan 
de lopende-band-briefschrijvende vader (`Als God een adres 
had zou hij elke dag van mijn vader een brief krijgen') en 
over de grote dichters over wie hij tot veel genoegen van Bak-
ker, saillante anekdotes wilt to vertellen. Bert omzeilde het 
onderwerp ziekte evenmin. onomwonden kwam hij er voor 
uit een ongezonde belangstelling to hebben voor alles wat 
met kwalen to maken had. Door zijn eigen gekwakkel to be-
schrijven, trachtte hij Bakker moed in to spreken: `Neem j e 
bed op en wandel, vriend.'
Bert Bakker reageerde op de brieven meestal per telefoon 
en bij voorkeur midden in de nacht. Wij moesten er ons bed 
voor uit. We verheugden ons op het grotere huffs, waar we 
een slaapkamer kregen met een toestel naast het bed. Maar de 
verbouwing duurde enige maanden en toen we eindelijk 
konden verhuizen, was Bert Bakker overleden.

MARGA MINCO
9
Brieven
Amsterdam, S augustus 1954 
Oosterpark 82

B este Bert,

1k hoorde van Eddie dat je dringend verlegen zit om het eer-
ste exemplaar van Criterium. Laat ik 't nou nog hebben! Na-
dat het geclicheerd is zou ik het we! graag terug hebben, 
want ik beschouw het nu al als een waardevol curiosum.
Je vindt hierbij sevens twee foto's die uit mijn `Bergen-ar-
chief afkomstig zijn. Het plaatje met Charley en Jany is nog 
nooit gepubliceerd. Mocht dat iets zijn voor de Almanak - ik 
weet niet of ik ook een bescheiden hoekje krijg, en ik wil me 
allerminst indringen! - dan kun je er zo nodig gebruik van 
maken. Helaas kan ik je de foto's niet afstaan voor jouw ar-
chi ef. H et zijn mijn enige exemplaren en ze zijn me nogal 
aan het hart gebakken, vanwege de vele goede herinneringen 
aan die Bergense tijd. Mag ik ze `deswege' t.z.t. van je terug-
ontvangen?
Ik maak van de gelegenheid gebruik mij op to geven als 
abonnee op het tijdschrift Maatstaf, dat in het Nederlandse 
tijdschriftwezen de gele trui tracht to veroveren. Jarnmer, dat 
dit eretricot al I 1 7 j aar om de force schouders van De Gids 
hangs. En de oude rouleur zal het zeker behouden. Toegege-
ven: de etappe die zojuist verreden is, werd gewonnen door 
de j onge klimmer Maatstaf (uitstekend gesoigneerd door 
ploegleider B. Bakker, die vroeger zelf heeft uitgeblonken in 
vele kermiskoersen). Awe!, luisteraars, Maatstaf kan 'n vedet-
te worden, maar dan mot'm verrekte hard blijven rijen!
Gaarne toezending van de reeds verschenen nummers van 
deze jaargang. Het allerbeste, Bert. Groetjes van Marga 
(hoort ze nog iets van j e?) .
Je Bert
z3
Amsterdam, 14 november 1954

Zeer geachte heer Bakker,

Van een Uwer onderzaten mocht ik - in antwoord op mijn 
kaartschrijven aan U - een missive ontvangen, waarin mij 
zacht dock dringend gemaand werd `het in onze debiteuren-
administratie nog open staande bedrag van f 10,50 voor 
abonnement op Maatstaf over to maken, alsmede een tientje 
voor Van Ostaij en iii'. Pas na ontvangst van een en ander zou 
Uw onderzaat mij de gevraagde atlas toezenden.
Nu vind ik het verzoek om de tien gulden Van Ostaijen wel 
redelijk - al heb ik het boek net een week in huffs - maar het 
feit dat gij Uw kasman om tien vijftig voor Maatstaf laat vra-
gen, acht ik weinig minder dan een gotspe. Is uit Uw herinne-
ring geweken het genereuze gebaar dat gij een maand of 
anderhalf geleden in het bijzijn van drie onverdachte getuigen 
(pardon: vier!) tegenover mij hebt gemaakt ten huize van mr. 
J.C. Bloem, letterkundige alhier? Gij vroeg mij toen of ik bij 
Uwe firma nog in het krijt stond. Ik zeide daarop, `Ja, ik ben U 
nog schuldig tien gulden vijftig voor Maatstaf en een gulden of 
9 voor I ste deel Porn.' waarop gij uitriep: `Neem een papier 
en schrijf daar op dat ik U dit alles kwijtscheld!' Ik zeide U 
toen: `Dat hoeft niet op schrift to staan, gij doer Uw aanbod in 
het bijzijn van vier to goeder naam en faam bekend staande 
personen.' `Het is goed', kwam Uw duidelijke stem toen 
weer, `Uwe schuld aan mijn onderneming is U hierbij kwijt-
gescholden.' Gij vroeg mij toen ook nog of de zaak v.d. Peet 
mij nog erg benarde. Ik beaamde dat. En gij: `Ik zal zien wat ik 
voor U doen kan.' waarna de heer J.C. Bloem een filmanek-
dote aanhaalde en mej. Maria Bouhuys U haar zij degekouste 
benen toonde, op welk verschijnsel gij met een merkwaardig 
trekken van de mondhoeken reageerde. Ik geef U deze details 
om U even de locale sfeer to schetsen waarin gij Uw voortref-
Bert Voeten, Charley Toorop, A. Roland Holst. 
Bergen, 6 mei 1949
Foto S. Presser
zs
felijk aanbod deed. Ik heb dit aanbod aanvaard, dus wat wilt gij 
van mij? Betekent het epistel van Uw onderzaat, dat gij op Uw 
aanbod bent teruggekomen? Of is het U in de hitte van het 
zakenleven inderdaad door het hoofd gegaan?
Alvorens ik mijn bank opdracht geef een en ander aan U 
over to maken, zou ik gaarne haring of kuit van U hebben. 
Inmiddels, met yr. gr.
Hoogachtend, Bert Voeten
i6
Amsterdam, 3 maart 1958
Beste Bert,

Als ik van tevoren geweten had was een karwei het zou zijn, 
het stuk van Gres - die nu op zijn oude kont in Koffiefon-
tein-Oranje Vrijstaat vakantie zit to houden - voor ons doel 
geschikt to maken, zou ik nooit zo spontaan aan hem ge-
schreven hebben: dat doe ik wel even. Maar je bent Gidsslaaf 
of je bent het niet. Ik heb er de tanden in genet, en, een pa-
ging of 9, op Gidsformaat genet. Had ik het ingekort tot S (de 
omvang die we in het hoofd hadden; maar we hebben zoveel 
in het hoofd!) dan zou het moord met voorbedachten rade 
geweest zijn. En mij is altijd geleerd, eerbied to hebben voor 
de ouderdom.
Het is zo wel een aardig stuk geworden, geloof ik, dat Jany 
alle recht doer. Alle recht? Je kunt het fenomeen `Jany' immers 
nooit in woorden vatten. Toen hij zaterdagmiddag bij ons bor-
relde, besefte ik voor de zoveelste keer, was een voorrecht het 
is hem to kennen, je tot zijn intimi to mogen rekenen. Het huffs 
words anders als hij er is. Zijn atmosfeer vervult de kamers. In 
een weldadige spanning luisteren we naar zijn verhalen. Het 
geringste fait divers krij gt - als hij het vertelt - de dimensies van 
een wonderlijke gebeurtenis. Het verhaal van die dranknacht 
met L. bijvoorbeeld, kreeg iets geheimzinnigs, iets spookach-
tigs. Hij doseert de bestanddelen van zo'n geschiedenis mees-
terlijk. Hij laat het huffs aan de Nesdijk meespelen, de glazen 
deuren, het erkerraam, de bibelots, de telefoon, voetstappen 
buiten, stemmen... En dan praat hij ineens met een hoge piep-
stem tegen Jessica, die hem vorsend staat aan to kijken. Ze moet 
het witte wollen paardj e voor hem gaan halen, dat, sinds ze het 
in Schoorl - ze was toen zes maanden! - van hem kreeg, `paard-
je Jany' heet. Een tijdlang is hij helemaal in beslag genomen 
door het kind, schuift het snoepjes toe, maakt vreemde gelui-
den, treks gezichten -- dan komen er nieuwe verhalen, anekdo-
ten, j e krij gt een portret van iemand die j e al j aren `denkt' to 
kennen; maar door Jany in twintig woorden `voor het leven' 
vastgelegd. Enfin, ik hoef jou niets to vertellen.
17
Marga Minco, A. Roland Hoist, Gerard Diels. 
Bergen, zomer 1947, terms De Rustende Jager 
Foto Bert Voeten
A. Roland Hoist, Jessica. 
Schoori, 1958 Foto Bert Voeten
Jeanne belde vanmiddag, dat ze haar stuk of heeft: i 6oo 
woorden. 1k krijg het morgen vermoedelijk. Jacobus Come-
us is opnieuw gemaand, onder het motto: Arbeid Adelt. Ber-
tus hopen we dus zaterdag to krijgen. Bomans... kweenie. 
Carmiggelt... kweenie.
Houd nochtans goede cooed, waarde vriend. 1k blijf attent, 
zunne. En denk aan het onsterfelijke woord van Potgieter: 
Geen maatstaf zonder gids!
Met hartelijke groeten van huffs tot huffs, 
Als steeds j e
Bert
I9
Amsterdam, 3 0 september 1958

Beste vriend Bert,

Ak secretaris van mijn vrouw verzoek ik je beleefd haar z 
mei- en i november-nr. ' S 7 van het beroemde maandschrift 
Maatstaf to zenden voor haar Duitse relaties (Atlantis Verlag) 
met wie zij taken hoops to doen. Voorts dringt zij er nog-
maals op aan het restant 2de druk Het bittere kruid met be-
kwame spoed uit to verkopen, opdat zij met het honorarium 
van de 3 de ons financieel vacuum zal kunnen vullen. De 
spoeling is momenteel zeer dun. Wij houden de monden van 
onszelf en onze kinderen open, maar de deurwaarder niet 
buiten onze deur! Zie eens was ge versieren kunt.
Hierbij een opgave van de Ooievaars die wij graag onder-
dak willen verlenen. Komen er dit najaar nog fraaie werken 
bij j e uit of mask j e alleen nog maar pockets?
Hartelijke groeten, ook aan Victorine - als steeds je
Bert

P.S.
gaarne ook prospectus Ro-Ro!
20
i
P(6.-1 D-1SlP
SiLcra./%u-
.-. v...~.,
FA
.CLa	k4.
~, v~c
S
a*i t1aA9 {
tit
d-' Yt.	•1
'•4 \
k	-0
4-#cm i4
21
Amsterdam, 12 mei 1960
Vertrouweljk

Beste vriend Bert

Je (mooi ironische) brief aan mijn echtvriendin (vooral dat `in 
hoge mate verheugd' is fraai van inzet) brengt mij in de ver-
leiding mij - achter haar rug om; ze is met de kinderen naar 
buiten en ik kan dus lekker mijn gang gaan - in jullie `con-
flict' to mengen. lk geef hierbij aan die verleiding toe en ik 
hoop dat je mijn reactie als vertrouwelijk zult beschouwen, 
d.w.z. dat je mij alleen telefonisch `weerwerk' zult geven, het 
liefst morgen omstreeks half twaalf, want dan is ze niet thuis.
Laat ik eerst de voorgeschiedenis van haar epistolaire ex-
plosie van de lode aan de vergetelheid ontrukken: je hebt 
haar zes stukken voor het herdenkingsnummer van Maatstaf 
' S 6 `herkend', da's mooi; j e hebt haar gestimuleerd die reeks 
uit to breiden en er een boekje van to maken, da's nog veel 
mooier; je hebt haar `gelanceerd', prima; toen kwam het 
doorslaande succes, voor jou en voor haar onverwacht, ze-
ker, maar het bracht zekere consequenties mee. Er moest 
weldra een tweede druk worden opgelegd; j e kwam hier pra-
ten en met veel moeite kreeg zij, in plaats van de voor jou 
usanciele 4 cent, S cent per boekje. Bij die gelegenheid zei je 
ook, dat je van de baten van eventuele vertalingen nets wil-
de hebben. Het was kennelijk in drift gesproken, want toen 
het contract met Rowohlt kwam, toucheerde j e het gewone 
percentage voor de uitgever (let wel: ik heb daar nets tegen, 
helemaal nets, maar waarom mask j e een auteur dan lekker 
met een dergelijke belofte? Dan krijgt hij of zij later toch een 
klap op zijn of haar hoofd?). Daarna kwam het geharrewar 
over een contract (als ik wel ben ingelicht over de verhou-
ding uitgever-auteur, meen ik dat men daarmee begint; van 
De Bij bijvoorbeeld krijg ik mijn contracten nog voor er jets 
van een uitgave op schrift staat en wat de pockets betreft, zijn 
al mijn contracten vorig jaar herzien, d.w.z. er is een oplo-
pende royalty in vastgelegd). Op de bepaald niet rigoureuze
22
wijzigingen die M. in jouw concept voorstelde, wilde je op 
geen enkele wijze ingaan; zij moest dus het contract afwijzen 
en het gevolg is dat ze nog steeds zonder zit. Nu kun j e wel 
zeggen: die dingen regelen we immers vriendschappelijk on-
der mekaar, maar mij n ervaring is, dat j e `die dingen' toch be-
ter gewoon op schrift kunt hebben (al was het maar voor j e 
`erven' en zo). Derde druk: weer boksen, weer knokken om 
f Too,- meer. Goed, ze kreeg ze, maar heb je er nooit eens bij 
stil gestaan, dat dergelijke moeizame onderhandelingen 
enigszins teleurstellend voor haar waren? (Je weet blijkbaar 
niet half hoe kwetsbaar ze is!) Er waren andere kleine `schok-
j es'; ze wist, dat j e voor bepaalde vrinden bepaalde Maatstaf-
honoraria uittrok; in haar onschuld dacht ze: misschien hoor 
ik ook wel bij die vrinden en ze vroeg je dus, naar aanleiding 
van een van haar latere verhalen in je blad: `kan ik ook niet 
wat meer krijgen, Bert?' Ze kreeg 4 golden, punt. Maar 
Straat kreeg tweemaal zoveel, Kouwenaar idem, Polet idem, 
Lucebert idem... Is zij dan zoveel minder, Bert, of `hoort ze 
er niet bij', of wat dan? Waar ligt hier `de maatstaf?
We gaan verder. De vierde druk kwam in zicht. Er werd 
voorzichtig over gepraat, want, zoals j e zei, van de derde had 
je altijd nog een flunk aantal in stock. Maar op de boeken-
markt ging het boekje er uit alsof het pakken lucifers waren. 
Emmy van Lokhorst verkocht er alleen al 6o. Toen de I S de 
herdenking van de bevrijding a.s. was, maakten alle boek-
winkels etalages met oorlogsliteratuur, maar... Het bittere 
kruid lag nergens, want dat was uitverkocht. Hood het me ten 
goede, Bert, ik kan je produktieschema's niet overzien, ik 
weer dat je alles op `de Meidagen' moest gooien en dat de 
drukkers ook geen makkelijke jongens zijn, maar had je niet 
het-niet-riskante-risico kunnen nemen die Ode druk wat eer-
der op to leggen, ook al was dan nog niet elk exemplaar van 
de 3 de uit je magazijnen verdwenen? Marga had dan bet ge-
voel gehad dat haar uitgever `er boven op zat' en voor jou 
was het, uit een oogpunt van uitgeverspolitiek, toch ook 
gunstig geweest, gezien de `hausse' die momenteel gaande is? 
Nogmaals, ik kan van hieruit niet beoordelen wat de oorza-
ken zijn dat die Ode druk zo laat verschij nt, en j e kunt gerust
23
tegen me zeggen: `Jongen, dat zijn mijn taken, daar weet jij 
geen flikker van!' Maar ik trek wel mijn wenkbrauwen op 
als, na je royale toezegging op het boekenbal: `Voor de 4de 
druk krijg jij 8 procent!' een aapje van 7 z/2 procent uit de 
moues komt, want `j e houdt j e precies aan de nieuwe rege-
ling die tussen de Vereniging en de pocketboekuitgevers is 
vastgesteld'. Het zal je toch bekend zijn, dat op de laatste bui-
tengewone ledenvergadering van de Vereniging dat percen-
tage als een minimum is aanvaard, waarbij de voorzitter na-
drukkelijk aantekende, dat ieder lid voor zichzelf een betere 
honorering dient na to streven? Gaan plukharen om halve 
procenten is bijzonder vervelend en ik kan me dan ook heel 
goed voorstellen dat Marga, na jullie laatste telefoongesprek, 
een snort `noodsprong' heeft gemaakt en een beroep heeft 
gedaan op onze geeerbiedigde vriend Jaap, want `ze weet het 
nu niet meer'.
Wantrouwen ten opzichte van jou is er van haar kant nooit 
en nimmer geweest, wel ontstemming, ja, maar vooral teleur-
stelling. Wat je haar schrijft over het geheel bij verschjnen afre-
kenen, vind ik een doekje voor het bloeden. Dat doe je, voor 
zover ik weet, bij het merendeel van je auteurs die werk in 
de Ooievaars hebben. Je hebt me zelf gezegd dat j e bijvoor-
beeld Marja, wiens werkjes heel slecht liepen, meteen het 
voile pond uitbetaalde, was - altijd nog volgens jou - neer-
kwam op een royalty van i s%, gezien het aantal verkochte 
exemplaren. Ik weet dat het usancieel is (ik spreek nu over 
De andere kant) om eens per jaar of to rekenen, maar dat be-
vriende uitgevers zich daar god zij dank nooit aan houden (als 
de Bij het deed zou ik niet weten waar ik blijven moes). Af-
gezien daarvan - en nu word ik even vuiltjes formeel - be-
staat er geen contract waaruit blijkt dat een dergelijke rege-
ling voor De andere kant gelds. Nou jij weer!
Ten slotte dit, Bert: het gaat niet om het `open en bloot to-
nen van je boeken' (of was dan ook), het gaat om een goede 
verstandhouding, een aangename samenwerking, om begrip 
en medewerking van weerskanten, zeker en enig inzicht in 
`de psyche van de auteur' i.c. Marga, die bijvoorbeeld door 
een mineurtoon van jou meteen uit het veld geslagen is. Te-
24
gen mij zei je ettelijke weken geleden door de telefoon, dat 
De andere kant uitstekend liep, dat ik M. vooral moest zeggen 
een paar dagen voor de 1 S de mei op to bellen, want dan 
kreeg ze `een groot bedrag' (het zij n j e eigen woorden, ik kan 
er ook niks aan doen, als bet niet zo is, zeg dan niks). En nu 
j e ha.ar aan de telefoon krij gt is bet weer `noppes'. Natuurlij k 
loops een boek de ene maand beter dan de andere, weer ik 
wel, jij kunt er ook niks aan doen, jongen, maar per i S maart 
1338 verkochte exx. bij een oplaag van 2500 en koud 3 
maanden in de handel, dat is toch niet zo rot, of wel? 't Is 
Gulbranssen niet! Ik schei er uit, ik moet aan Sjeekspier door, 
ik heb last van m' n rug en ik heb lol dat ik vanmorgen de 
deurwaarder van 's Rijks Belastingen een sigaret heb weten 
to ontfutselen terwijl hij deurwaardde... Het ga je best, Bert, 
groet Victorine zeer hartelijk en bel mij morgen tegen half 12 
even op.
Tabe toean, j e
Bert
2S
Amsterdam, I I j anuari 1961

Beste vriend Bert,

De offlciele reacties op jouw bewonderenswaardig, edel en 
door tranen verstikt pleidooi voor ons, schlemielen, gaf mij 
even het pijnlijke gevoel dat men mij in die regionen voor 
een snort Nicolaas den Besten der Nederlandse letteren aan-
ziet, terwijl ik toch - dat kun jij getuigen - een eerzaam huis-
vader ben, die zijn gezin zo aardig mogelijk beheert en het 
ook niet kan helpen dat hij geboren is met een minimum aan 
economische flair en boekhoudkundig inzicht. Wil men van 
de dichters in dit land nu ook al managers gaan maken? Je 
mag het gerust weten, Bert: ik zou best een baantje willen 
vervullen, want een living halen uit het aan-de-lopende-
band-vertalen-van-K u N S T W E R K E N put j e dermate uit, dat 
het verkopen van kamizooltj es er aanlokkelijk bij words. Ik 
heb al eens aan Geert gevraagd of hij me niet in zijn bedrijf 
wilde inschakelen als reader, als propagandist of weetikveel, 
maar hij zei: `Geen professionals, j ongen, dat komt me to 
duur!' Ik heb in de oorlog, samen met mijn geliefde, onge-
veer 2000 stuks houten kinderspeelgoed van een fleurig er-
satz-verfje voorzien, en daarna 750 ersatz-boodschappentas-
sen beschilderd met een ersatz-bloemmotiefj e. Het was een 
leuke nering, maar ik heb dit nooit als mijn bestemming kun-
nen zien, snap j e. Marga heeft wel eens overwogen om een 
agentuur in bh's en stag-ins to nemen, of met bedrukte ka-
toentjes de boer op to gaan, maar omdat ze de marks van de 
textiel-Menko's niet wilde aantasten, heeft ze dat idee laten 
schieten. En denk je eens in, Bert: ik kan op mijn leeftijd 
toch geen slagwerklessen meer gaan nemen bij mijn wader, 
om alsnog in de drum-business een graantje mee to pikken? 
De voetbalpoel is onze enige uitkomst, maar vertel dat niet 
rond, anders zeggen ze weer - net als met betrekking tot dat 
autootje, onze enige bron van ontspanning - dat wij er een 
ruige levenswijze op na houden. Het geld is tenslotte altijd 
beter besteed aan de Thunderstreaks en de Honest Johns en 
de Karel Doorman en de pet van generaal Van Gils, om van
26
de zogenaamde atoomkoppen maar to zwijgen, gvd. Ik ben 
weliswaar tot dit inzicht gerijpt, maar toch rijdt bet poeten-
bloed waar bet niet gaan kan... Mag bet?
In ieder geval, beste borst, wat je voor ons bereikt hebt is 
enorm. Mocht je in de toekomst eens moeilijk komen to zit-
ten - j e weet 't nooit, j ongen, j e verzekerde oude dag ligt 
nog in nevelen - geneer j e dan niet. Ik ben altij d bereid j e 
met onze witte Thunderbird to komen ophalen voor een 
rustig verblijf in onze Rietveldbungalow. Het zal niet over-
dreven zijn: j e sigaret, j e neutj e, een enkele keer misscbien 
een meid, maar je zult altijd bet gevoel hebben dat een goe-
de daad niet onbeloond blijft. Hierbij dan de posten met de 
grootste urgentie:

Tandarts en huispil samen: f 715,-
Okoma (onze huisbrandleverancier) f 116,28
G E B (voor geleverd gas en elektra) f 91,54 
Inkomstenbelasting 1960 - kobierartikel 2.271.150 ten name 
van L.H. Voeten: een bedrag van f 195,25 plus f 2,50 kosten. 
Giro Ontvanger to Amsterdam: 5158
Schoolgeld Jessica (achterstallige helft) f 8o,-
Deze posten samen belopen een bedrag van	f 1200,75
De leveranciers:	f 24,-
	
Kachelsmid P. F. Nak		
Kruidenier Vana	- 77,20	
Melkboer Herman Meyn	- 56,73	
Bakker P. Moes	- 49,85	
Diversen	- 6o,-
	
		
totaal		f 267,78
		f 1468,53
Je bebt in kas: f 1500,-, blijft also! 3 Over de uitbetaling van dit alles bet volgende: de nota's van
de pillen zijn in je bezit en wij zouden graag zien dat jij die 
overschrijvingen deed. Ook 's Rijks belastingen kun je zon-
der veel moeite gireren, alsmede bet Gemeente Energie Be-
27
drijf to Amsterdam, postgiro no. 3 (vermelden nota-
nummer 11/3872/028/74), ook deze post ten name van L.H. 
Voeten (zo heet ik nu eenmaal).

De overige posten eisen een meer discrete aanpak, omdat de 
betreffende leveranciers ons al jarenlang voor solvabel verslij-
ten (en een mens heeft tenslotte zijn ponteneur). Het zou mij 
dus verheugen deze week de gelden voor:
Okoma	f116,28
Schoolgeld Jessica	f 8o,-
	
Kachelsmid	f 24,-
	
Kruidenier	f 77,20
Melkboer	f 56,73
Bakker	f 49,58
Diversen (schoenen voor	f 6o,-
kinderen, textiel)	
Samen een bedrag van	f463 ,79
op de bekende girorekening to mogen ontvangen.
Het bedrag van f 31,47 is dus bestemd voor de (zeer urgen-
te) belastingpost van f 407,75 (waarvoor nog beslag ligt), de 
overige leveranciers (kinderbedden o.a.) en voor wat verder 
voorkomt op bet lijstje dat je in december van mij ontving. 
Het plan Jany gaat dus niet door, als ik je vanmorgen goed 
begrepen heb? Van bet Italiegeld kunnen we dan misschien 
de belasting betalen. Nog een duizendje en we zijn bijkans 
schoon. Particulier mecenaat? Marga in de strip-tease bran-
cbe? Ik met negotie door de betere wijken? Wat acbt jij bet 
beste? De P.C. Hooftprijs?
Goede vriend, bet moet je nu wel duizelen. Zelf ben ik in 
zodanige conditie dat men mij op een blik van so cm2 bijeen 
kan vegen. Het ga je door en door prima. Ik heb weer mooie 
versj es geschreven (en daar gaat bet toch maar om) die in bet 
februarinummer van De Gids komen. Shakespeare kan mij de 
mass likken. De zon schijnt. Ik ben tweeenveertig jaar. Mijn 
vrouw is veertig (men hield haar gister nog voor drieender-
28
tig). Mijn kinderen zijn respectievelijk zestien en viereneen-
half. Vanochtend heeft de slotenmaker twee nieuwe sleutel-
tj es op mijn bureau gemaakt (de oude waren afgebroken). 
Het kostte vijf gulden vijfendertig. De slotenmaker kwam uit 
Antwerpen. Hij wil met zijn eigen handen een huisje bou-
wen, maar dat mag bier niet, zegt hij. 1k rookte een Belga 
van hem, tabak vervaardigd van oude bordeelmatrassen. Mijn 
jongste dochter komt binnen en kijkt naar de klok van de 
Muiderkerk, die been en weer gaat in de open klokkestoel. 
1k zeg: De koster is weer bezig. Straks is hij klaar en dan gaat 
hij bij zijn vrouw een kopj e koffie halen. Hij zegt: `Vrouw, 
ik heb goed geluid vandaag.' Mijn dochter vraagt: `Heeft-ie 
dan ogen?' `Jazeker', zeg ik, `hij is toch een mens.' `O', zegt 
mijn dochter, `ik dacht dat bet een veger en blik was.' 1k wil 
maar zeggen: dit is allemaal leven, Bert. Hartelijk omhelsd 
door Marga, en van mij weer j e bet wel.
Bert

Bijlagen

r Dwangbevel
I Nota GEB
29
Bettie, A. Roland Holst, Bert Bakker, Didia de Boer, 
Bert Voeten, Jessica.
Schoorl, 1958
Foto Marga Minco
Amsterdam, 14 j anuari 1961

Beste vriend Bert,

Onbeschrijfelijk netjes, accuraat en geestig words mijn geld 
door jouw maatschappij en zijn (hoax) employes beheerd. Ik 
heb j e mijn erkentelij kheid reeds uitvoerig laten blij ken; voor 
vandaag dus alleen: Heb dank! De kleine middenstanders in 
ons quartier krijgen een goede week: allemaal hun centen 
plus een waarderend woord voor hun geduld. De diensten 
van je voortreffelijke secretaris de heer W. Gijsen stel ik op 
hoge prijs; maar toegang tot het heilige der heiligen: De Gids 
zou hij pas kunnen krij gen als hij de betreffende rekeningen 
uit eigen zak betaald had. Het enige was ik nu voor hem 
doen kan is, hem - via mijn relaties in de overzeese rijksde-
len - zo spoedig mogelijk de Groene Ster van Suriname be-
zorgen: een geheel uit palmhout vervaardigde onderschei-
ding, die op de blote burst gedragen dient to worden. Hij zal 
daar, neem ik aan, heel blij mee zijn, en de trots worden van 
zijn oom, de ook jou welbekende Marnix.
Wat drijft al deze Maatstafdichters toch naar De Gids, mak-
ker? Laatst ook al die bisschop Lode, die weliswaar, zoals hij 
verklaarde, alles aan 1V aatsta. f kwijt kon, maar eigenlijk veel 
Never in De Gids wilde staan. Is het de charme van het old fi-
nish? Van de antimakassars? Van het rijk versierde pleedeksel? 
Is het de geur van het Pantheon? Wat treks deze mensen aan 
in Van Kampens weeskind? De goede God mag het op zijn 
vrij a zaterdag nazoeken. O j a, mijn vrouwtj a vraagt of jij eens 
in het Oxford-contract wilt nakijken wanneer zij haar eerste 
afrekening uit Londen krijgt. Is dat in maart of in april? En 
heb jij al van Chester gehoord of er loop in de uitgave zit? 
Ook voor deze informatics reeds bij voorbaat bedankt. Als 
steeds, van ons beiden, veel moois.
Je Bert
3I
Amsterdam, 4 februari 1961

Beste vriend Bert

Geheel gesterkt en toegerust voor de harde strijd om het uit-
geversbestaan zetel j e, bij ontvangst van deze missive, weer 
op de Komnginnegracht (hopelijk heb j e in Veere geen veer 
gelaten!). Ik kan niet nalaten je ogenblikkelijk een genoegen 
to bereiden; ik ken j e kleine zwakheden, j e verstolen hunke-
ringen, de pieuze arabesken van je zieleleven: je bent Dol op 
Dichteressen, vrouwtjes die, hoe dan ook, de pen hanteren 
(vervloekt zij de Freudiaan die er jets kwaads van denkt!). Ik 
heb er weer eentje voor je: blond, slank, SCHITTERENDE be-
nen, zorgvuldig gehuwd en wonende zeer ver van j e leger: 
aan de Riviera. Zij overhandigde mij gedichten voor De 
Gids, maar aangezien die reeds geruime tijd met de prostaat 
sukkelt en tot en met november bezet is (in verband met de 
uitgave van een toekomstnummer), dacht ik, wat is er vine-
ler dan een Maatsta, f? Daarheen! Uit een groot aantal verzen 
heb ik een keuze gedaan, Hans Andrews koos er ook nog 
dries ik geloof dat j e wit dit tiental wel jets moois kunt for-
meren: vier bijvoorbeeld. Laat mij even weten hoe of wat. Is 
j e antwoord gunstig, dan kan ik in die richting misschien 
meer voor je doen, ik ben niet klein in die dingen.
Marga ligt nog steeds met een A-virus in bed. Ik doe met 
afgrondelijke tegenzin huishoudelijke werken. De deurwaar-
der kwam mij hedenochtend rustig dock beslist toespreken. 
Waarom komt die rijke prol wit Italie niet of met zijn centen? 
Moeten ze sours ons land binnengesmokkeld worden door 
geimporteerde reetvegers voor de Amsterdamse tram? Nog 
een duizendje en we zijn wit de schulden, Bert. Ken jij in 
Wassenaar of daaromtrent niet een Verkalkte Kloot met 
Kunstgevoel of een Groot Gek Rijk Wijf? Er moeten geen 
smoezeljge verplichtingen aan vast zitten; wat ik wil zien is: 
het grote gebaar, de greep naar de achterzak, de gouden Par-
ker rits-rats over de cheque, de brief] es zo wit de boezemgeul 
vol Houbigant, knisterend papier op een keukentafel met 
toile ciree, een oude verfijnde doorzichtige doodongelukki-
3
2
ge hand met D u r T E N , en geen gedonder verder. Hang ik de 
bedelaar uit? Ben ik een schooiert? Wil ik teren op de ver-
diensten van andermans werkkracht? Welnee, jongen, ik ben 
gewoon voor een billijke verdeling van het bezit; ik kom op 
voor de vergeten groepen; ik streef naar een kiasseloze maat-
schappij van uitsluitend kapitalisten - het is louter een kwes-
tie van afromen. We moeten er toch eens mee beginners?
Over het bezoek aan mij n wader vertel ik j e in een volgen-
de brief - j e weet toch dat ik in de loop van december twee 
dagen bij hem ben geweest om in zijn geheugen to kruipen? 
Met veel moeite heb ik een sigarenzakje vol oude foto's van 
hem mee gekregen (alleen daarover zou je al twintig pagina's 
kunnen schrijven). En hij lies me zijn borduurgerei zien, en 
zijn toneelkleren, en zijn pornografische boeken, en stapels 
vuilgele kranten uit '14-' 18, en de tekening - `een kapiteel 
naar pleister' - waarmee hij als jongen de Stedelijke Medalje 
op de tekenschool had gewonnen, `neem nog een borreltj e, 
jongen', en een kaart die mijn moeder hem had geschreven 
in hun verlovingstijd, en 97 monsterachtige proef flesj es (die 
hij verzamelt), `nog een borrel, jongen, last 'm niet koud 
worden', en foto's van `flinke vrouwen' (d.w.z. met veel in 
de bloes) die hij allemaal om de vinger kon winders - hij was 
in zijn j onge j aren een enorme rokkenj ager, en alle krante-
knipsels waarin ooit de naam van zijn zoon werd genoemd, 
`nog eentje, jongen, om 't of to leren', en dat alles in een ka-
mer hartstikke vol papieren, sigarewalm en oudemannen-
lucht. Volgende keer meer. Het allerbeste, als steeds je
Bert
33
Amsterdam, 9 februari 1961 
Oosterpark 82 (bij Witsen wijlen Will)

Bests vriend Bert

Daar schreef ik in mijn onschuld in de brief, die je inmiddels 
via Victorine' in handen zult hebben gekregen: `Hopelijk heb 
je in Veers geen veer gelaten!' Hoe kon ik weten, dat je daar 
was weggegaan met achterlating van de constants lichaams-
temperatuur zonder welke wij sidderende stakkers zijn? 
Neem me mijn optimistische aanhef dus niet kwalijk. Toen je 
me zaterdag of was het zondag belde, dacht ik, nou ja, een 
griepje, gooit-ie 'n bel cognac tegen aan en klaar is Kees (of 
Bert in dit geval). Maar er schijnt zich dus een virus in je cor-
pus genesteld to hebben (Jacques zou zeggen: metterwoon 
gevestigd); wat rot, jongen, dat vind ik nou echt rot voor je. 
Heb je bekwame pillen, die je lijf perceel voor perceel afzoe-
ken tot ze de aterling bij zijn donder hebben? Want zo'n 
vreemd ding in je - nee, dat hoort niet, dat is net zoiets als de 
wandelende naald waar mijn grootmoeder me altijd voor 
waarschuwde. lk heb wel eens een speld ingeslikt, maar met 
de kop naar beneden - zodat hij zich langs de natuurlijke weg 
heen kon reppen. En voorts verscheidene geldstukken en 
knopen; je west hoe dat gaat: reeds als kind vrat ik het geld 
op, man. Het gekke is, dat je toen nooit van virussen hoor-
de. Hoorde jij ooit van virussen in de twintiger jaren? Geen 
woord. En nu: het is de talk of the town. Als j e geen virus ge-
had hebt, tel je gewoon niet meer mee. Hele bevolkings-
groepen lopen er mee rond. Zal ik jou es wat zeggen, Bert? 
Het komt allemaal door de moffen. Strategic met vertraagd 
effect. Ze hebben ze hier bij bosjes laten liggen. En nu zijn 
wij de piel.
Herinner jij je Harry Piel nog, de held van onze jeugd? Dat 
was andere koek. Daar most j e nu eens om komen. Ach het 
zal onze tijd wel uitduren, denk je ook niet? Ze doen maar. 
Laat je met door zo'n ellendeding op je huid zitten. Heb ik 
jou wel eens bedlegerig meegemaakt? Niet dat ik west. Nou 
ja, wel eens in bed natuurlijk, maar niet echt bedlegerig. En
34
dat jij nog eens onder bet kruis - een rood weliswaar, maar 
tocb een kruis - zou komen, wie had dat ooit acbter in zij n 
agenda durven zetten? Wie moet in deze dagen flu de Ne-
derlandse literatuur beberen? Dit kan niet, Bert. Doe me een 
genoegen, en neem bet roer weer in handen! Marga, zojuist 
aarzelend verrezen, strijkt je teder over bet bezwete voor-
hoofd, ik grijp - met een brok in mijn strot - je klamme 
hand. Neem j e bed op en wandel, vriend. Dat is een 
MACHTSwoord. Veel sterkte en beterschap,
Als steeds je
35
Amsterdam, 1 7 februari 1961

B este Bert,

Wat heb ik je gezegd? De moffen. Een zekere Pfeiffer, een 
grote Pommerse boereklooi zou, naar verluidt, zijn virus 
in je gepoot hebben. Maar dat hoef je niet to nemen, 
vriend. Dat geef j e hem dubbel en dwars terug, al zou j e 
het onder de deur door moeten duwen. Zijn ze nou bela-
zerd.
Als je wilt stuur ik per ommegaande mijn geheimgenezer 
op je af. Want die heb ik, sinds enkele dagen. Ik had weer 
zo'n verdomde last van mijn hernia en zo weinig fiducie in 
de pil met zijn prikken en kwikken, dat ik dacht: last ik het 
eens over de paranormale boeg gooien. Eddie's Eva gaf me 
het adres van ene Hulzezon in het Gooi, een wonderman aan 
wie ze haar genezing van een ernstige huidaandoening to 
danken heeft. Specialisten? Je kunt ze zo duur niet noemen of 
ze had ze geconsulteerd. Niet alleen dat hun behandelingen 
niet hielpen, zij maakten de kwaal nog erger. Toen ze ten-
slotte als een mummie ingezwachteld lag to sterven van de 
j euk, verscheen Hulzezon - and he did it. Bij hem lag dus 
mijn uitkomst.
Ik bel hem op en zijn dochter zegt dat hij me dinsdag-
avond zal komen bezoeken. `Dan doer hij toch zijn ronde in 
Amsterdam.' Hij komt even na zevenen. Een grote, dikkige 
man met een j olig gezicht en zilvergrij s haar, waarop een j a-
gershoedje dat hem iets to klein is. Hij gaat breed zitten - 
maar met onaangenaam breed - zijn wijde grijze pak als een 
waterval over de stoel. Ik geef hem een sigaartj e, zie onmid-
dellijk dat dit veel to iel voor hem is, maar zie tot mijn op-
luchting dat hij met welbehagen rooks.
`Mag ik even naar buiten kij ken?' vraagt hij. Hij loops naar 
het raam en kijkt uit over het donkere Oosterpark. `Dit is 
mijn ouwe buurt', zegt hij. `flier heb ik jaren gezeten.'
`Dan hebt u misschien de oude mevrouw Witsen, de we-
duwe van Willem, nog gekend. Ze heeft in dit huffs ge-
woond.'
36
Ja, die heeft hij gekend.
`Ze was een beetje vreemd de laatste jaren van haar leven.'
`Wie niet?' zegt Hulzezon. Hij blijft bij het raam staan.
Maria Witsen-Schorr beweerde dat ze geregeld spiri-
tistisch contact had met haar in 1923 overleden man. 
Ze hield haar totaal verwaarloosde huffs voor iedereen dicht, 
behalve voor mevrouw Hout van bloemenmagazijn Ho-
ra; die mocht haar eens in de week bezoeken. Tegen haar 
zei ze op een dag: `Willem heeft me geroepen. Overmor-
gen ga ik naar hem toe.' Ze leed aan kanker, maar een 
dokter wilde ze niet aan haar lijf. `Precies twintig jaar 
na Witsen, op dezelfde dag en hetzelfde uur is ze gestorven. 
De buren vonden haar op een bed van oude kranten, met 
een in rafels hangend overhemd van Willem aan. Een ge-
raamte.'
`En was dan nog?' Hulzezon haalt zijn schouders op, waar-
bij zijn kolossaal colbert om hem heen wappert. Maar de in-
leiding tot het gesprek over de kwaal is gemaakt. 1k vertel 
hem was eraan schort en hoe ik o.a. behandeld ben met in-
jecties tussen de rugwervels. Hij treks een gezicht alsof hij het 
op dat ogenblik zelf voelt.
`Ga eens op een gewone stoel zitten', zegt hij. Hij be-
tast, zonder dat ik me hoef to ontkleden, mijn rugge-
graat, drukt op de pijnlijke plek, mompelt jets van 
`heiligbeen, geen ischias, geen hernia, nee', en vraagt me 
dan mijn rechterschoen uit to trekken. Hij laat zich, voor 
zo'n zware man met verwonderlijk gemak, op de grond 
neer, harmonikagewijs ineenzakkend, de benen ge-
kruist, pakt mijn voet en drukt met zijn vinger stevig tegen 
de zool.
`Pij n?'
`Nee.'
`En nu?'
`Nee.'
`En hier?'
`1k voel niks', zeg ik naar waarheid.
`Trek je schoen maar weer aan', zegt hij. En na een bijna 
gewijde stilte: `Waarom heb je dat eigenlijk gekregen?'
37
`Het is een jaar of drie geleden begonnen met spit en 
toen...'
`Nee, ik vraag waarom heb j e het gekregen. Die spit was 
geen spit. Er was iets anders.'
`Nou ja', zeg ik, om hem op het terrein van de psychoma-
tiek was voet to geven, `mijn dokter heeft eens gezegd: ik 
geef j e die prikken nu wel, maar j e moet j ezelf cureren.'
`Dat is nog niet zo stom', roept Hulzezon, `maar ik mis iets 
belangrijks: j e hebt j ezelf ziek gemaakt dus moet j e j ezelf cu-
reren. Probeer nou eens uit to vissen waarom je destijds on-
der het tandenpoetsen (dat had ik hem verteld) ineens pijn in 
je lenders hebt gekregen. Maar wacht es even...' - zijn blau-
we ogen beginners to schitteren, zijn mond maakt voortdu-
rend o's - `ben j e vroeger erg mager geweest, heel erg ma-
ger?'
`Vel over been. Vlak na de oorlog woog ik S i kilo. O ja, 
en ik ben voor de dienst afgekeurd omdat ik to smal van borst 
was. Daar kan best een traumaatje van over gebleven zijn, 
want ik zei tegen iedereen dat ik was afgekeurd op mijn 
slechte ogen.'
`Je wader was groter dan je moeder', zegt Hulzezon, `en je
grootvader was groter dan je grootmoeder.'
`Dat klopt. Ze waren allebei ruim een kop groter.'
`Maar j e overgrootvader - heb j e j e overgrootvader ge-
kend?'
`Nee. 1k heb ook nooit foto's van hem gezien. Paus 
Voeten noemden ze hem. Zeker omdat hij altijd hoog zat; 
hij was leidekkersbaas. 1k weet alleen dat hij tijdens de 
bouw van de Bredase koepelgevangenis van het dak is 
gevallen. Hij had jenever in plaats van koffie in zijn schaft-
kruik.'
`Nou, j ouw overgrootvader was kleiner dan jouw over-
grootmoeder, een stuk kleiner. Begrijp je het nou?' 
`Ja', zeg ik, want meespelen is het halve werk. 
`1k help j e er van affl'
Hij rijst even moeiteloos op als hij is gaan zitten en loops 
glimlachend de kamer door. `Je zult geen pijn meer hebben, 
niets meer, maar 't is niet leuk was je doers moet. Levertraan
38
is het enige. Je zou eigenlijk iedere dag een kopje vol lever-
traan moeten drinken; ja, en geen sanostol, maar puur - ech-
te gestoomde Noorse levertraan.' Hij ziet de walging op mijn 
gezicht. `Wil je er of komen, ja of nee? Je moet gewoon ge-
smeerd worden, man. Dat skelet van jou staat droog. En zeg 
nou niet: dan ga ik veel vet eten, want dat helps je geen don-
der. Levertraan. Je huid zou er van of moeten geven. Het zou 
in je hemmetje moeten kruipen. Maar begin voorlopig twee 
eetlepels per dag to nemen, twee warme eetlepels, suiker-
klontje na, weg. Je voert 't op tot vier eetlepels per dag. Over 
een maand kom ik bij je terug. Dan moet 't radicaal genezen 
zijn. En dan zal ik j e ook vertellen waarom j e het gekregen 
hebt - als je er zelf nog niet achter gekomen bent.' Hij gaat 
stralend zitten.
`Nog een sigaartje?'
`Nee, 't is goed zo', zegt hij. `Doe je 't?' 
`Ik doe 't.'
Hij is nu een grote blije grijze jongen. Zijn buitengezicht 
glimt een beetje en hij smikkelt alsof er een toffee op zijn 
tong ligt. We krijgen het over zijn gave. Ik vraag wanneer hij 
die ontdekt heeft.
`Ik heb jarenlang gevaren', zegt hij. `Ik was tweede stuur 
op de grote vaart. We lagen 'n keer in een Indische ha-
ven to lossen, toen er een koelie in het ruim viel. Ik dacht 
meteen: die is kapoerewiets. Ze haalden hem naar boven 
en brachten hem naar een oud kereltje dat aan dek rijst 
zat to koken voor zijn kameraden. Dat mannetje streek 
met zijn handen over hem heen zonder hem aan to raken, en 
na een half uur liep die koelie weer onder een zak. Daar sta 
j e dan wel van to kij ken als Amsterdamse jongen. Ik ga naar 
dat mannetje toe en ik vraag: `Hoe doe je dat?' Hij kijkt me 
een tijdje aan en hij zegt: `Dat kan jij ook.' Nou, vanaf die 
tijd ben ik alles gaan lezen over de geheime krachten in de 
mens. Die dingen kan je natuurlijk niet uit boekies leren. Je 
moet ze uit jezelf losmaken. 't Is eigenlijk allemaal door het 
kamp gekomen. In het kamp had ik ze nodig, voor de ande-
ren en voor mezeif. Ik probeerde 't en ze kwamen naar bo-
yen.
39
`Hoelang heeft u in het kamp gezeten?'
`Zes maanden, de laatste zes maanden van de oorlog. 
Het was een rotkamp en de commandant was een rotsa-
dist. Hij sloeg altijd de glimlach van mijn gezicht. Ja, dat 
klinkt gek, maar ik glimlachte constant en dat kon hij 
niet velen. En hoe harder hij sloeg, hoe meer ik glimlachte. 
Op een dag lies hij me roepen. Hij lag in het Revier, met 
een beklemde breuk, en hij wist dat ik dikwijls jongens 
hielp. Of ik hem beter wou maken. `1k wou d.at je eraan ka-
pot ging', zei ik. `Maar ik heb die gave nit van mezelf, ik 
moet j e helpen.' En ik heb hem geholpen. Hij heeft me 
daarna met rust gelaten. Hij liep zelfs met een boogj a om me 
heen. Na de oorlog kwam ik bij een levensverzekerings-
maatschappij in dienst, als wiskundige; ja, ik ben ook kandi-
daat-actuaris. Maar toen ze hoorden dat ik mensen beter 
maakte, zei de chef tegen me: `Je moet maar eens een half 
j aartj a verlof nemen, Hulzezon.' Je snaps 't niet - een le-
vensverzekeringsmaatschappij ! Ze hadden er toch alleen 
maar voordeel van! Na dat halve jaar ben ik er uitgestapt. 
Mijn vrouw moest er even aan wennen, geen vast salaris 
meer. Maar ik had nou eenmaal een opdracht. En ik rooi 't 
wel.'
`Was ben ik u schuldig, meneer Hulzezon?'
Hij lacht. `Geef me maar vijf pick', zegt hij, `als je 't missen 
kunt, hoor. Anders is een riks ook goed.' Hij geeft me van 
een tientje terug uit een etui waarin guldens en rijksdaalders 
in uitgespaarde rondjes van plastic opgeborgen zijn. Terwijl 
ik hem in zijn jas help stops hij me over zijn schouder nog 
een uitspraak toe over `de Geest waaraan alles ondergeschikt 
is; alle stof is uitdrukking van die Geest', zet het jagershoedje 
schuin op zijn hoofd en schudt me de hand. `Tot over een 
maand', zegt hij, `en denk erom: levertraan, uitsluitend lever-
traan!'
Straks neem ik mijn derde lepel voor vandaag. Het is ont-
zettend, maar Hulzezon heeft het gezegd. Het gaat om het 
geloof, en dan is hij ook bij jou aan het goede adres. Nog-
maals, als je voelt dat je hem nodig hebt, stuur ik hem door 
naar het Rode Kruis Ziekenhuis, vermomd als bevriende
40
boekverkoper, want de concurrentie is daar natuurlijk extra 
op haar qui-vive. Hou je goed, jongen. Het allerbeste van 
Marga en je
Bert
4I
Amsterdam, 8 maart 1961
Beste Bert,

`Pfeiffer moet slijten' heb ik zojuist in een medisch handboek 
gelezen, want ik verdiep me in j e geval vanwege de vriend-
schap, die altijd gepaard gaat met een zekere mate van iden-
tificatie, en omdat ik als doorgewinterde malade imaginaire 
een gezonde belangstelling heb voor alles wat met ziekten to 
maken heeft. Een specifiek geneesmiddel is er met, het virus 
veroorzaakt sours klierzwellingen en temperatuurverhoging. 
Over het algemeen is het lijden wel vrij langdurig maar be-
trekkelijk onschuldig (trubbels met de leverfunctie last ik ge-
makshalve onbesproken) en de mogelijkheid van besmetting 
blijft gering. Hoe je zelf besmet bent geraakt kan ik je, ook na 
vele laboratoriumproeven, niet zeggen, aangezien we daar 
nog weinig van of weten. Rust is het beste: een boek in bed 
- miss niet prikkelend; j e moet de liesklieren ontzien - kan 
veel tot de genezing bijdragen. 1k raad je aan Truitje Bos-
boom-Toussaint, De Lovelingen, Jan Frederik Oltmans en, 
our de modernen ook een kans to geven, Toon Kortooms. 
Voor het overige heb je niets anders to doen dan in Zen to 
gaan, je ik-bewustzijn of to breken tot op de grond, en van-
uit de collectieve laag op to stijgen in Alles. Doodsimpel dus.
Wat mijn eigen geval betreft: er doen zich, vreemd ge-
noeg, enkele complicaties voor. Als volgeling van Hulzezon 
dronk ik de laatste weken uitsluitend levertraan, ja, ging in 
mijn enthousiasme zo ver deze drank ook aan mijn gasten op 
to dringen. Na afgelopen zaterdag genoten to hebben van het 
voor de helft uit aspic bestaande koud buffet dat, zoals je 
weet, altijd de Boekenmarkt in de Bijenkorf besluit, kreeg ik 
nogal last van mijn buik. Bij thuiskomst had ik het gevoel of 
alle reserveballen van het Nederlands Elftal zich onder mijn 
navelstreek bevonden, een unieke gewaarwording. Zondag 
leek een ballonvaart-op-eigen-kracht binnen de mogelijkhe-
den to liggen. Mijn diagnose was: een opeenhoping van 
darmgassen door een defect aan het ventiel. Gistermiddag 
zakte de pijn. 1k wandelde, na door mijn liefste in zonnig
42
Zuid to zijn afgezet, met een bosje anemonen naar bet huffs 
van Emmy van Lokhorst voor bet bijwonen van de maande-
lijkse redactievergadering van De Gids. Het was nog wat 
vroeg en daarom maakte ik een ommetje langs de zogenaam-
de Goudkust, grotendeels volgebouwd met patserachtige 
panden, in staal en beton vereeuwigde kitsch. Met blauwe 
wc-tegels beplate vestingen van zakenprollen spiegelden zich 
in bet onschuldige water (je verwacht daar een reusachtige 
porseleinen trekker mast de voordeur, die na beroerd to zijn 
een reusachtig closet laat ruisen; waanzinnige toegangspoor-
ten, versierd met griezelig smeedwerk van ambachtslieden 
die hun handen aan de duivel hebben verkocht, hielden mij 
verre). Op een smetteloos grasveld lag een blonde del in een 
Amerikaanse zonnestoel niets to zijn. Een stokoude man lag 
er mast in zo'n zelfde gecapitonneerde toestand, een Schotse 
plaid - van de Campbell-clan - over bet krachteloze onder-
lijf haar meester. Op de brug bij de Parnassusweg zaten drie 
schooljongens saffies to draaien. Ze keken spottend naar mijn 
bloemetjes, die inderdaad nogal lullig in mijn hand bungel-
den. Toen ik voorbij was riep een van de knapen zachtjes: 
`Snor!', wat me niet stoorde. Het pleitte voor de opmer-
kingsgave van die jongen.
In bet perceel aan de Stadionkade hing de stilte van de ou-
derdom. Uit de slaapkamer kwamen geluiden op leeftijd: een 
vaag geschuifel, hoesten, bet gerucht van een vaporisator, ge-
rinkel van een glas tegen een medicijnflesje. De grijze ge-
dienstige nam mijn bloemen aan. Ik ging de zitkamer binnen 
en hoorde even later de gastvrouw aanwijzingen geven over 
bet vaasje waarin de anemonen gescbikt moesten worden. 
Toen ze mij begroette was ze mijn voorjaarsboeketje al ver-
geten. Ik had bet dus net zo goed niet mee kunnen brengen. 
Maar wat maakt bet uit? Op bet gebeel, bedoel ik.
Aan de geur die om haar been hing hadden de apotheker 
en de parfumier gelijkelijk bun deel bijgedragen. Ze liep met 
korte, schokkende pasjes en bet naar voren gebogen hoofd 
op de bevroren hats schokte mee alsof er onzichtbare touw-
tjes van haar tenen naar haar oren liepen. Ze maakte de in-
druk zojuist uit een diepe trance ontwaakt to zijn. Het zak-
43
doekje in haar hand, waarmee zij onduidelijke tekens gaf aan 
niet aanwezige personen, scheen op een geheimzinnige ma-
flier verbonden met de manipulaties die a.a.n haar komst in de 
kamer vooraf waren gegaan. Ik moest er aldoor naar kijken.
De vergadering was geanimeerd en vruchtbaar. Alleen on-
ze redacteur Bernard van Groningen moest weer zijn puri-
teins gemoed luchten. Hij wenste, naar aanleiding van het in 
het februarinummer opgenomen fragment uit Ze fportret met 
tulband, genotuleerd to zien dat de geslachtsdelen van de heer 
Mulisch (Harry last er in dat stuk per ongeluk de inhoud van 
een flesje Tosca reukwater op vallen) hem niet interesseer-
den, waarop onze secretaris met overslaande stem uitriep: 
`Maar mij we!!'
Onze hofdichter Eduard droeg een nieuw, voyant vlin-
derdasj e, bleek wederom in gewicht toegenomen en verzet-
te zich met succes tegen opname van allerlei onleesbare arti-
kelen, ingezonden door collegae van onze hooggeleerde me-
deredacteuren. Toon brak er nog even een laps voor, maar 
toen Emmy de theeboel had laten weghalen en de jeneverfles 
binnen zijn bereik zette vergastte hij ons zonder overgang op 
een van zijn pausenverhalen. Het ging deze keer, als ik het 
goed heb, over Innocentius ix, diens kardinalen, courtisanes, 
kontkruipers en condottieri. Hun handel en wandel be-
schrijft hij zo exact en gedetailleerd dat je het gevoel krijgt of 
hij een uur tevoren uit de Renaissance is gestapt. Enfin, ik 
hoef jou niks to vertellen.
Terwijl hij zo bezig is kijkt Van Groningen hoofdzakelijk 
naar het plafond; Arie luistert monkelend en genies van zij n 
jonge dare; Emmy, Eddie en ik zijn de ongeremde lachers. 
Kees heeft ook wel lol, maar hij zit tegelijkertijd to dansen 
om de stapel stukken op zijn schoot afgewerkt to zien.
De gastvrouw begaf zich in de loop van de vergadering 
met tussenpozen van een kwartier naar haar slaapvertrek, 
vanwaar zij dan zichtbaar verfrist terugkeerde om de sherry-
fles weer aan to spreken. Haar broze gescharrel dat mij bij 
mijn aankomst zo gebiologeerd had was nu geheel vervangen 
door een met zwierige gebaren onderstreepte uitbundigheid. 
Ems blijft onverwoestbaar.
44
Toen wij met algemene stemmen besloten hadden De Gids 
nog hoger to gaan opstoten in de vaart van het Nederlandse 
culturele leven, kreeg ik opnieuw pijn in mijn buik. En deze 
keer werd ze zo erg dat Marga na het eten de pil belde. Hij 
kwam meteen, bevoelde mijn abdomen, deed mij recht zit-
ten en gaf mij een paar stompen op mijn nieren waarvoor hij 
in de ring gediskwalificeerd zou zijn. De linker zei niks, de 
rechter protesteerde. `Misschien heb je daar iets', zei D. en 
beval me mijn ochtendwater to onderzoeken. lk denk: op de 
een of andere manier moet ik de methode-Hulzezon ter 
sprake brengen, kijken hoe hij reageert. lk zeg (lachend) dat 
al die herniajongens een snort gemeenschap vormen en el-
kaar op de hoogte houden van nieuwe geneeswijzen. `Laatst 
kwam ik 'n vriend tegen die zei: `Je moet gewoon levertraan 
drinken, dat heeft mij er ook van afgeholpen.' `En drink je nu 
levertraan?' vraagt D. `Al een paar weken', beaam ik geest-
driftig, `vier lepels per dag.' `Ogenblikkelijk mee ophouden', 
zegt hij, `heel gevaarlijk, leidt tot vervroegde aderverkalking, 
slecht voor de darmen, overdosering aan vitaminen, op j ouw 
leeftijd heel slecht, niet doen!' Het lag op mijn lippen om to 
zeggen: `Maar god Hulzezon heeft 't verordineerd.' Dat zou 
evenwel kwaad bloed hebben gezet, dus ik hield het voor 
me. Maar toen hij me daarna nog een uur doorzaagde over 
het heil dat mij in het Zen-boeddhisme wachtte, dacht ik: 
bet zijn godverdomme allemaal kwakken. Daarom heb ik nu 
besloten op zoek to gaan naar een Medicus.
Deze brief valt wat lijfelijker uit dan mijn bedoeling was, 
merk ik, en dan heb ik het over mijn defecten nog meer ge-
had dan over de jouwe. Sorry! Wij wensen dat je spoedig 
weer de dynamo zult zijn, die wij zo vaak hebben horen gon-
zen. Groet je lieve Victorine, wees omarmd door Marga en 
vat de hand van j e
Bert
45
Emmy van Lokhorst, Bert Voeten, E .J. Dijksterhuis, Ed. Hoornik, F.C. Gerretson, 
A. Roland Hoist, Herman van den Bergh, Anna Blaman, Adriaan van der Veen. 
Gids-avond Stedelijk Museum Amsterdam, i6 april 1956. Foto De Telegraaf
A. Roland Hoist, Bert Bakker. Schoorl, 1958. Foto Bert Voeten
Amsterdam, 27 maart 1961

B este vriend Bert,

Terwijl het enorm hagelt onder een perfide zonnetje en de 
bovenste verdieping van Witsens Woning vol vals licht 
stroomt, worstel ik met de bekende maandagneurose: ik zie 
er geen gas meer in, ik wil drie dingen tegelijk doen (en doe 
ze dus geen van drieen), ik wil van beroep veranderen (eta-
leur worden of museumdirecteur of leider van een ijsballet), 
ik kijk naar de veel to volle asbak en neem mij voor wat min-
der to gaan roken, waarna ik een verse sigaret opsteek, ik stel 
een bezoek aan de inspecteur van 's Rijks Belazeren opnieuw 
uit, ik schrijf drie zeer korte, geheel in gemeenplaatsen ge-
stelde briefjes aan oetlullen die mij hun meesterwerken ter 
beoordeling hebben toegezonden, ik neem uit landerigheid 
een lepel levertraan en vervloek de medische stand die ons 
laat modderen, ik voer vijf telefoongesprekken die nets van 
waarde (geen geestelijke en geen materiele) aan mijn bestaan 
toevoegen en vervloek ook de telefoon. Kwalijke stemming 
om je met het lijden van je medemens to occuperen: maar jij 
bent niet iedereen, en daarbij heeft het schrijven van een 
brief aan jou een therapeutische functie (voor ons beiden in 
dit geval). Dit words overigens een onsamenhangend epistel, 
was hoof en was gras, was letteren en was leven, een maan-
dagblaadje. A propos, jij maakt er was van, jongen; dit is geen 
ziekte meer, dit is een ziekbed, en dat allemaal op zolder, bo-
ven de hoofden van j e nijveraars, als een god onder het be-
schot. De communiques die we geregeld van je vleugeladju-
dant ontvangen konden door De But geschreven zijn: in het 
huidige weertype komt nog weinig verandering. 1k moet 
ook telkens aan de waterstanden denken: Den Helder, Har-
lingen en Delfzijl: een geringe verhoging. Wat doen die pil-
len eigenlijk aan je? Lig je niet to hoog? Neem de proef eens 
en plaats het bed beneden AP. 1k zal maar zeggen: beneden 
boezemniveau. Goed, ik weet het natuurlijk ook niet, maar 
j e probeert op den duur van alles (ik neem weer levertraan, 
zoals gezegd, de nieren waren goed en als ik aderverkalking
47
krijg, merk ik het wel). Laten we eerst even Maatstaf doorne-
men: Koud water van Jany, fantastisch goed, met als hoogte-
punt de passage `Noem het hoogmoed, noem/ de enige 
roem waar ik mij op beroem/ waanzin...' Dat vind ik heel 
groot. De andere twee minder. Ja, en dan Simon met zijn po-
ging tot rehabilitatie, want dat is het per slot van rekening. Je 
zei me destij ds, - j e ging toen net naar het Rooie Kruis, weer 
j e nog wel? - dat het tweede stuk het eerste min of meer op 
zou heffen. Dat gevoel krijg ik niet. Hij blijft toch to veel 
doorzeuren over die `slechtheid' van Pom, gebruikt zelfs het 
woodd perfiditeit (en geeft daar een bijzonder mager voor-
beeld van). Het is ook allemaal weer to veel `van horen zeg-
gen', hij praat voortdurend uit de tweede hand. 1k weet ook 
wel, dat Pours karakter een biograaf voor reeksen `ongrijp-
baarheden' stelt, maar was ik vooral mis in de twee stukken is 
het beeld van de `speler' Nijhoff, de vleesgeworden paradox; 
je krijgt eerder het idee dat Vestdijk zelf speelt met het bio-
grafisch materiaal, dat hij met enkele losse grepen de stof die 
hij kreeg en de herinneringen die hij zelf aan Pom had, tot 
jets geboetseerd heeft dat weliswaar in onderdelen op Pom 
lijkt (en het zijn net die onderdelen, die vrij algemeen be-
kend zijn), maar dat geen totaalbeeld words. Hij blijft to veel 
voorjngenomen, hij blijft bij zijn vrjenden Eddy en Menno 
staan, en kjjkt uit de verse naar Porn, van wje hij het `rare' 
sterker nadruk geeft dan het fascinerende, dat hij bijvoor-
beeld voor ons altijd behouden zal. Daarom is het element 
roddel bier ook veel onverhulder aanwezig dan in zijn ande-
re `Gestalten'-stukken. Jan Engelman: de tijd heeft stil ge-
staan, wij zijn nog altijd in 1935. Den Haan: heel interessant, 
jets to veel citatenwerk. Gerrit: twee nakomertjes, maar nog 
altijd Achterberg. J.C. Falke (dat moet Van der Woude zijn): 
kon ik niet doorkomen, net kliezekoek. Jellema: enkele 
mooie djngen, maar sours met sterke Achterberg-reminiscen-
sen, en vijf van de tien hebben wjj voor De Gids afgewezen. 
Maar dit alles moge jouw pret niet drukken, je kunt niet elk 
nummer met louter meesterwerken vullen. Met medewer-
king van Jany, Vestdijk (toch) en Den Haan is zo'n aflevering 
in elk geval `gemaakt', en dat Gerrit weer jets van zich last
48
horen is belangrijk. Wij gaan morgenmiddag even naar hem 
toe. Hjj stuurde ons Cryptogamen iv en ik kan er weer niet 
van loskomen. Een verzamelbundel van Gerrit maakt daar-
enboven altijd de Pinkerton wakker, die rinds mijn jongens-
j aren in mij schuilwoont, de private eye die weten wil was de 
poeet met de poet heeft gedaan. In `Sneeuwwitje' vond ik 
merkwaardige wijzigingen; vergelijk maar eens de gedichten 
`Mature', `Papyroline' en `Transplantatie' met de eerste druk. 
Dat het altijd verbeteringen zijn kan ik niet zeggen. Uit Mas-
cotte heeft hij het vers `Vrijgezel' weggelaten, kennelijk van-
wege de terzinen (zie eerste druk). En in Cenotaaf moest `Be-
grafenis op Westduin' er aan geloven. De titel is veranderd in 
`Teraardebestelling', het citaat van Porn is weggelaten, de 
tweede regel van de tweede strofe: `De naam van Nijhoff had 
hem niets gezegd' luidt nu: `Namen worden het eerste afge-
legd' en de prachtige slotregel `wijl God niet eeuwig met zijn 
maaksel twist' is vervangen door het niets-zeggende: `Is, Tangs 
de benen, haastig weggegrist'. Vreemd dat zo'n ingreep uit-
gerekend op een vers over Pom is toegepast, Porn die zelf al-
tijd zat to morrelen. Er zit voor mij ook jets in van: de schim 
van Nijhoff bezweren, door zijn naam to verwijderen (maar 
dat is natuurlij k veel to ver gezocht; dat krij g j e met Gerrit).
Voor de afwisseling een verhaaltje: zomer 1957. Met Jany 
borrel ik beneden, bij Jacques, die na zijn ziekte weer jets van 
zijn oude viefheid begins terug to krijgen. Hij drentelt aan 
een stuk door het huffs, haalt zoutjes, drank, demonstreert een 
nieuw snort koffiepot en een elektrische koffiemolen en 
drinks zelf met mate kinawijn. Hij haalt herinneringen op aan 
Leopold - naar aanleiding van het stuk in De Gids -, komt, 
hoe weer ik niet meer, op Strindberg, en zegt: `Over Strind-
berg gesproken, kennissen van vrinden van me hebben on-
langs jets heel raars beleefd. Het echtpaar was met een auto 
met caravan op refs door Duitsland. De man zat achter het 
stuur, de vrouw lag in dat ding erachter to slapen. Het was 
avond. Tijdens de n t over een van de Autobahnen kreeg de 
vrouw last van darmkrampen, dat kan. Ze tikte op het ruitje 
van de caravan, om haar man to laten stoppen. Eerst merkte 
hij het niet, maar na een poosj e keek hij om en dacht dat er
49
jets aan de wagen was, waarop zij hem opmerkzaam wilde 
maken. Hij stopte, gjng uit de auto en opende de motorkap. 
Zijn vrouw was in de veronderstelling, dat hjj voor haar was 
gestopt. Zij begaf zich in pyjama naar de bosjes aan de kant 
van de weg, om enige verlichtjng to zoeken. De man had in-
tussen de motor geinspecteerd en niets gevonden en was 
weer ingestapt. Aangezien hjj in het donkey niet gemerkt had 
dat zijn vrouw uit de caravan was gegaan, startte hij rustig en 
reed weg. Stel je het voor: de vrouw, die haar gevoeg had ge-
daan, midden in de nacht, in pyjama, langs een Duitse Auto-
bahn. Wat doe j e? Liften. De eerste de beste wagen die langs-
komt, stops voor haar. Er zit een Amerjkaan in, aan wje ze 
het geval uitlegt. De man last haar instappen en rijdt met gro-
te snelheid achter haar echtvriend aan. Hij weer hem in to 
halen en beduidt hem to stoppen. Maar de ander kept de ver-
halen over de autobandieten en hjj voelt er niets voor zijn 
wagen plus caravan kwijt to raken en nog een pak op zijn 
donder to krjjgen ook. Hij geeft vol gas. Zijn vrouw, die 
naast de Amerikaan zit, heeft hij niet gezien. Allicht niet. Bij 
de achtervolging blijkt de jongen uit Amerjka de snelste auto 
to hebben. Hij komt voor de andere auto en dwingt de be-
stuurder om to stoppen. De Nederlander komt uit zijn auto 
en brengt het gezegde in praktijk dat de eerste klap een daal-
der - in djt geval, een dollar - waard is. Hij slaat de Amerj-
kaan tegen de wereld, en ziet dan pas zijn echtvrjendjn in py-
jama opduiken. Samen brengen zij de getroffene bij. Klein 
misverstand words opgehelderd. Ieder gaat zijn weegs.'
`Dat is een gek verhaal', zegt Jany, `maar nu moet je me 
toch eens vertellen: was heeft dit met Strindberg to maken?'
`Niets', zegt Jacques, `absoluut niets.'
Eind april, als jij al lang weer kjplekker bent dus, gaan wij 
naar Bergen, naar het huffs van dokter Pluis (je weet we!, waar 
Rinus Schuurbecque Boeye gewoond heeft) en bljjven daar 
tot in juni mjjmeren hoe het zou kunnen zijn als wjj toeval-
lig gefortuneerd waren... Deze man is - voor ons - een fi-
lantroop; we krjjgen dit paleisje voor een belachelijk laag be-
drag. Kom vaak, je kunt slapen in het hoerekastje, zoals me-
vrouw S. haar slaapvertrek placht to noemen. Overweeg of je
so
met Pasen kunt verrijzen; dat is al eens meer gebeurd. Wees 
omstrengeld door je autrice (wat 'n verhaal, he?) en in een-
voud gegroet door je
Bert

Veel liefs voor Victorine!
5
I
Amsterdam, zeer goede vrijdag 1961

Lieve vrienden,

Onze kinderen zijn geheel verpaast en dubbel geglaceerd en 
als kinderen zo blij na aankomst van jullie schitterend pakket. 
Veel to veel, veel to veel, maar niettemin uiterst fijn. Hun 
dank en de onze sluiten wij hierbij in, j e ziet hem niet, maar 
je kunt hem gemakkelijk voelen, hij is nog warm. De pronk-
stukken (prima overgekomen, dank zij de beproefde embal-
lage, systeem Daamen) staan op tafel in een kring van welge-
dane kuikens, waakzame hanen en nijvere hazen. We zullen 
vandaag op de grond moeten eten, want de opstelling mag 
niet beroerd worden. Het zij zo. In het oosten zit men al 
eeuwen op de grond, en men is er alleen maar wijzer van ge-
worden.
Het heeft ons erg goed gedaan, Bert, je stemgeluid weer 
eens to horen. Al die tijd hadden de berichten ons bereikt via 
j e dierbaren en j e dienstbaren, en dat gaf ons toch een eigen-
aardige gewaarwording, alsof je eigenlijk afwezig was. Nu pas 
hebben we zekerheid. I'' iets is zo levend als een stem. De 
jouwe rees en daalde, zette uit en kromp in, ging sneller en 
trager, werd warm en werd koud, je kon er de thermometer 
bij houden (wat vermoedelijk die avond ook nog wel ge-
beurd zal zijn). Binnenkort zul je dus weer gewoon een Ver-
ticaal Wezen zijn, wat per slot onze door de evolutie gefor-
ceerde bestemming is (ik weet niet of het wel zo leuk is; ik 
herinner me dromen waarin ik mij met grote snelheid vier-
voetig verplaatste, een ongekende sensatie, een snort triomf-
loop van het atavisme; en onze rugkwalen zijn, volgens de 
kenners, ook voornamelijk to wijten aan het feit dat wij 
rechtopgaand zijn). Wij hopen weldra de gelegenheid to krij-
gen met het nog to beschouwen wat wij via het nor reeds 
vernamen: een van top tot teen uit activiteiten bestaande
Bert Bakker, Gerrit Achterberg, Ed. Hoornik, Cathrien Achterberg, Marti-
nus Nijhoff. Neede, a~7 juni 194.6
S3
Bakker, een Bezige Bert. Tot zolang moge de Here Jezus 
Christus je bezinking behoeden.
Een allervrolijkst paasfeest, met eieren onder de beproefde 
gebreide warmertjes, mooi droog zout en glanzende radijzen. 
Veel liefs voor jullie beiden van Margje en de kinderen, en 
een ei vol vriendschap van jullie
Bert

P.S.
Die twee delen Nijhoff 
op witte donderdag, 
ook niet gewoon meer! 
De witste donderdag sinds 
1871. Heb dank, vriend!
54
Amsterdam, 23 april 1961
Beste vriend Bert

Wat was het mooi in Leusden, in het Achterbergse huffs, en wat 
deed het ons goed j e weer in voile doen to zien. 1k merkte 
eigenlijk alleen aan j e ogen dat j e nog niet 100% was, de blik 
wat `bezonkener' dan anders, maar dat kan ook zijn omdat je 
intussen drie maanden ouder geworden bent. Opvallend vond 
ik de metamorfose van Gerrit: de witgrijze brosse vervangen 
door een zwierig kapsel, een `valletje'; de schoolmeester, de 
mathematicus, de harde `denker' van de poezie ingeruild 
tegen de artiest - alleen uiterlijk natuurlijk, maar het blijft 
merkwaardig en ik vraag dan altijd meteen naar het waarom, 
want het is per slot een verstoring van de -- uiterlij ke - orde, 
een snort exuberantie die niet past in het patroon. Kijk maar 
eens naar de boekenrijen; hij moet er elke dag met een water-
pas langs gaan. Kijk naar zijn schrijftafel; liniaalwerk, wiskun-
dig zuivere verdeling van het vlak. Kijk naar de tuin; het groeit 
niet zoals het wil, bet groeit zoals hij wil. Cathrien vertelde aan 
Margje hoe ze dat laantje aan de achterkant recht hebben 
gekregen, net alleen het laantje maar ook de bomen er langs, 
kaarsrecht, een eindeloos werk van kappen, stutten en in bet 
gelid brengen. En dan zie je ineens dat haar, met een wipper-
tje naar achteren, bijna frivool. `1k sta voor een afgrond', zou 
de nude Vic zeggen. Over ouderlingen gesproken, we hadden 
een paar weken geleden de Greshoffs hier, op afscheidsbezoek. 
Jan is ineens een grijsaard geworden, zo iemand die kraakt 
waar hij gaat, bet gezicht vergeeld en verkreukeld als een 
Dode Zee-rol, handen waar je bijna doorheen kunt kijken. 
Maar de geest was nog helder en levendig. Hij vertelde van bet 
- misschien wel allerlaatste - diner van de Grootvaders der 
moderne Nederlandse literatuur, in Krasnapolsky, waar Jac-
ques verscheen met een stok met zo'n zware gummidop eron-
der, heel moeilijk ter been. `En hij praat nu zo zachtjes, dat je 
geen woord meer kunt verstaan', zei J. Commentaar van Jany: 
`Hij zegt nog heel aardige dingen, maar ik kan toch moeilijk 
op zijn schoot gaan zitten?'
55
Volgende berichten vanuit Bergen, vriend. Hoe is het nu 
met die lieve Vic? Wens haar het allerbeste van ons. Dat wen-
sen we jou natuurlijk ook. Hou 'm laag, jongen (de tempera-
tuur, bedoel ik),
als steeds j e
Bert
56
Bergen, 8 mei 1961 
Nesdij k 25
Beste vriend Bert,

Harde wind; als j e dat gehad hebt: storm, daarna binnenstro-
mende poollucht en in de gauze: regen. Van bevriende zijde 
hoorde ik, dat de ijsheiligen hier de hand in hebben - lekke-
re jongens. En om het geheel op passende wijze of to ronden 
heeft Beer - in het voetspoor van Jessica - n azelen gekregen 
en ligt nu met een kreeftekoppie in het koortsbed. Wij voe-
len ons naar omstandigheden redelijk wel bij de oliestook van 
Pluis. En het uitzicht vanaf de hangende verdieping waar ik 
zit blijft, wat er atmosferisch ook wordt klaargemaakt, gran-
dioos. Holland op zijn breedst.
Je hebt hier wel tijd nodig om to acclimatiseren. We zitten 
- letterlijk - in een glazen huffs; de natuur valt zo bij je bin-
nen, en die kan opdringerig zijn; de bewegingen van de bo-
men, de kroelende paarden in het weiland, de wolken, de 
vogels (onbeschrijfelijk ijverige kostwinners), het leidt je alle-
maal af, het moet eerst gewoon worden, een verlengstuk van 
het inteneur. Ik heb een paar aanzetten genoteerd waar wel 
jets uit kan komen. En de autobiografische stukken verdrin-
gen zich, ik weet niet wat ik het eerst op moet schrijven, het 
komt in golven los. Ik heb nog geen idee hoe ik het ordenen 
moet, ik moet nog een vorm vinden.
Van Jany hoorde ik dat je nog steeds kwakkelt. Jezus, Bert, 
op die manier wandel j e nog met verhoging j e A O w in. Wat 
doen we eraan? Toch maar de wonderman Hulzezon probe-
ren? Zeg dat hij je voorschrijft vijfhonderd keer diep adem-
halen met j e middenrif, liggende op een wasplank; dat heb j e 
er toch zeker voor over? Of ga eens naar een rustige bleke 
antroposofische genezer. Laat je belezen in een zachtblauwe 
kamer, op muziek van Kwiestebiebel. Eet uitsluitend ethisch 
eten. Drink kweeperensap. Beken een vrouw alleen met een 
tussenruimte van 76 cm. Fees niet geil, maar ijl. En leef voor 
het overige als een ronde jongen.
Storm, storm, alles trill en gonst, je wordt er dood onrus-
S7
tig van, de bloemen liggen uitgeschud op de gazons, de ma-
nen van de paarden staan recht omhoog, de lucht hikt en 
proest, de waterleliebladen in het vijvertje lijden schipbreuk, 
Jessica is woelig en jengelig, een boerejongen zeilt met opge-
stoken oren voorbij.
Jany was net aan de deur met de kaarten voor het feest van 
zaterdag. Geheel verwaaid en verdoofd drentelde hij heen en 
weer voor de voordeur, aarzelend tussen het warme huffs en 
de kille blote dijk. Marga kwam het hek inrijden met Jessica, 
terug van de inkopenronde door het dorp. Hij begroette haar 
met twee kussen, streek Jes over de wang, zwaaide door het 
raam naar de zieke Beer en liep naar zijn frets, huiverend. In-
eens draaide hij zich om en zei: `Ik ben volkomen in de war 
van die wind, en daar heb ik vroeger nou zoveel rijmpjes op 
gemaakt...' Hard tegen de wind in trappend, zijn stok zwaai-
end aan zijn arm, reed hij naar no. 7, naar de zoveelste af-
spraak van vandaag: Jons en Mary. Hoe hij bet volboudt, al 
die `sociale verplicbtingen', bet is mij een raadsel. Na een 
week zou ik gillend de Sahara in rennen. Het vreemde is, dat 
bet exterieur van zijn huffs steeds meer verwildert, bet net last 
bier en daar weer los, er zit een kale plek links boven, de ve-
getatie ervoor neemt oerbosachtige vormen aan, bet toe-
gangspad is bijna onzichtbaar geworden. Daarachter wil hij 
kennelijk wel eenzaam, maar niet alleen zijn.
Op een dag als vandaag, zo'n dag die tussen zuidwesten-
en westenwind in hangs to wiebelen, mag ik graag een brief-
je scbrijven. Ik druk me zelfs met enig genoegen epistolair uit. 
Maar bet is louter behelpen als ik dit vergelijk met de activi-
teiten die mijn wader op dit gebied heeft ontwikkeld (en nog 
ontwikkelt). Dat is geen briefschrijver meer, dat is een repe-
teergeweer. Van mijn grille jeugd of heb ik bet horen knette-
ren: scheldbrieven, rancunebrieven, brieven rat van bewon-
dering, krakend van woede, stinkend van nijd, aanklachten, 
protester, liefdesbrieven, smeekbrieven, `rekesten' vol ver-
keerd gebruikte stadhuistermen en met Brabants dialect ver-
mengd Latijn, hoogdravende nonsens, haatbrieven, vleibrie-
ven, dreigbrieven, brieven aan ministers en klerken, aan ge-
neraals, busconductrices en toneelspelers, aan de koningin,
Sg
aan radiohumoristen en moeder-overstep, aan burgemees-
ters, lichte vrouwen en hoofdredacteuren. Als God een adres 
had zou hij elke dag een brief van mijn vader krijgen, waarin 
hij hem uit de doeken deed was een rotzooi het op de wereld 
is. En dap zijn handschrift: getekend, elke letter, elk leesteken 
met de uiterste zorg neergezet, in een snort inks die over 
honderd jaar nog hardblauw is. Hij heeft er vermoedelijk in 
1919 honderd liter van laten maken, naar eigen recept. Be-
langrijke passages schrijft hij met rode inks, en er is een pe-
node geweest - ik was toen nog op school - dat hij vijf kleu-
ren gebruikte (en natuurlijk vijf pennen - kroontjes). Het 
adres op de envelop words gekalligrafeerd, nadat er eerst pot-
loodlijntjes getrokken zijn. Op een briefkaart krijgt hij in dit 
waanzinnig nette bevroren schrift meer dap een normaal 
mens op twee velletjes bankpost. Zijn brieven uit het con-
centratiekamp Vught - hij werkte in de Philipsbarak en zag 
elke week kans een paar kattebelletjes naar buiten to smokke-
len, met hulp van een marechaussee - waren weliswaar met 
potlood geschreven, maar vertoonden dezelfde pathologische 
regelmaat. Hij besefte waarschijnlijk pies dat hij elke keen 
met zijn leven speelde, want hij noteerde alle bij zonderheden 
van het regime (er werd in die periode enorm geslagen) ; de 
strafappels, de executies, wie er nu weer met stukgeslagen 
nieren in het Revier lag, sinistere verhalen over Joep, de lij-
kenpikker, over `gezellige' avonden in de kantine (hij zat in 
het kamporkest en begeleidde Bob Scholte die een Schlager-
potpourri zong), een generate ontluizing, wie er nu weer 
binnen was gekomen, wie er doorgestuurd waren, dat hij 
honger had, dat hij schurft had, dat hij snakte naar een pakj e 
`Poorter's Toeback', de samenstelling van het eten, het verle-
den van de kapo's (allemaal moordenaars en kinderverkrach-
ters), de bij namen van de Unterscharftuhrers - alles in die on-
aandoenlijke, uitgemeten letters. Ze hadden hem wet vijftien 
keer dood kunnen schieten. Hoe meer ik over hem schrijf, 
hoe raadselachtiger hij words. Hij is geen vat, maar een silo 
vol tegenstellingen.
Je kunt je voorstellen was een last ik van deze schrijfdrift 
heb gehad, want vanaf het ogenblik dat ik met mijn werk `in
59
de openbaarheid trad' heeft hij zijn brievenstroom met wel-
lust gericht op nieuwe obj ecten. Juffrouwen die voor de ra-
dio een gedicht van me maltraiteerden, ontvingen brieven 
waarin hij hen huldigde als `voordrachtskunstenares bij de 
gratie Gods'. Niets vermoedende hoofdredacteuren, in wier 
kraut ik een stukje had geschreven, kregen uitvoerig bericht 
over onze bloedverwantschap. Van jongs of gewend zich 
meteen tot de hoogste instantie to richten, vroeg hij de af-
druk van een foto, die hij in een of ander tijdschrift gezien 
had, uitsluitend aan bij de directeur van dat bedrijf, zoals hij 
zich - voor programmaboekjes die betrekking hadden op een 
door mij vertaald stuk - uitsluitend wendde tot de schouw-
burgdirecties of de leiders van de toneelgezelschappen. Deze 
verzoeken gingen meestal vergezeld van een gedetailleerde 
levensbeschrijving en de vermelding dat hij ook toneel had 
gespeeld. Naar aanleiding van bepaalde verrichtingen mijner-
zijds schreef hij brieven aan zo uiteenlopende instanties en fi-
gures als het Holland Festival, het secretariaat van de konin-
gin, de directie van de Bijenkorf, de ambassadrice van Paki-
stan, het Prins Bernhardfonds, de gemeente 's-Gravenhage 
en een niet to noemen aantal redacties van dagbladen en pe-
riodieken. Ook tegen bezoeken in persoon zag hij niet op. 
Tijdens de pauzes in het Bredase Concordia grog hij altijd 
`achter', om kennis to makes met de leden van de Haagse- of 
Nederlandse Comedie. Het draaide er vaak op uit dat hij in 
een van de kleedkamers, staande op een stoel, enkele sum-
mers uit zijn `repertoire' weggaf, aangevuurd door het to-
neelvolk, dat zo'n optreden beschouwde als een aangename 
onderbreking van het landerig routinewerk op de uitkoop-
avonden. `Je vader heeft weer voorgedragen', hoorde ik een 
paar dagen later, `leuk mannetje, hoor!' Intussen had ik al een 
lange brief gehad over de hernieuwde kennismaking, en dat 
die grote kunstenaars zulke eenvoudige menses wares, ,je 
kunt er gewoon mee prates, zo'n mevrouw Van der Moer, 
helemaal niet uit de hoogte, en meneer Van Luts, geestig, 
jongen, we hebben wat afgelachen. Je begrijpt dat je vader ze 
even heeft laten horen dat hij het nog niet verleerd is. Ik heb 
De twee aardige worsten gedaan en Alida Kapittelstokkie van Kan-
6o
dij, ze hebben gekropen.' En als ik hem den voorzichtig 
schreef, dat ze zich vrolijk over hem maakten, en dat hij be-
ter niet meer `achter' kon gaan, kreeg ik per kerende post een 
brief vol aantij gingen en insinuaties, stiff van gekwetste ij del-
heid: `Jij schaamt je voor je vader, jij wilt je vader weghou-
den, omdat hij maar een eenvoudig muzikant is, omdat hij 
geen leerdij heeft. Als je nu maar niet denkt, dat ik me door 
jou de wet last voorschrijven. Dan ben je bij mij aan het ver-
keerde adres. Die vlieger gaat niet op. Zouden jouw hoog li-
teraire vrienden er ook zo over denken, meneer Roland en 
meneer Hornix? 1k zal ze dat bij gelegenheid eens vragen.' 
En verdomd, hij deed het. Hij grog op een literaire marks in 
Rotterdam alle kraampj es of - met een koffertj a vol ingelij s-
te foto's van mij - en schreef mij later triomfantelijk: `Ik heb 
met vele van uw (hij grog toen ineens `u' en `hoo : eachte 
heer Voeten' schrijven) college's een aangenaam onderhoud 
gehad, zeer hoogstaande mensen allemaal, meneer Van der 
Plas en mevrouw Van Lokhuizen en mevrouw Blaman.'
Voor vand.aag is dit voldoende (het is trouwens de 9de nu, 
want gisteravond kon ik niet doortikken vanwege Beer die 
dik 3 9 had).
Hartelijk als steeds je
Bert
6I
Bert Voeten met zijn wader. 
Breda, 1923
Foto Leo Le Grand
Amsterdam, 12 juli 1961
Baste vriend Bert

Tijdens ons iaatste telefoongesprek beloofde ikje dat ikje jets 
meer zou vertellen over mijn kortstondige beoefening van de 
grafiek. Het klapperen van je tanden - bij jou meestal een 
symptoom van opwinding - leek me dit keer meer een ge-
voig van oprechte verbazing. 1k had er den ook bij moeten 
zeggen dat die interesse to makers had met mijn adolescentie, 
waarin grafiek en erotiek op een bepaald moment synoniem 
voor me warden.
Het is 193 5 . 1k werk met weerzin op hat kantoor van een 
verzekeringsmaatschappij in Breda, dat gedirigeerd words 
door een man die zijn afkomst uit een geslacht van cavalerie-
officieren geen moment verloochent. (Hat verhaal van mijn 
conflicten met daze biafkanis bewaar ik voor later.) Er darte-
len op de zaak veal vrouweiijke college's rond waaraan ik 
mijn ogen vol heb en die me hat van huffs uit meegekregen 
negende gebod permanent doers overtreden. Een van daze 
college's - Carry, vier jaar ouder dan ik - is een dochter van 
een schrijnwerker die in een straat achter de vismarkt een 
sombere winkel met nog somberder meubels drijft. Ze heeft 
een bijna transparante huid, waardoor hat lijkt of de bij bet 
minste of geringste opkomende bios zich over haar hale ii-
chaam verspreidt, iets was ik graag proefondervindelijk zou 
vaststellen. Carry schildert en tekent en verteit mij op een 
mooie dag dat zij geregeid haifhaakt poseer.t voor kunstbroe-
ders met wie zij in een piaatseiijke academia verenjgd is. Dear 
blijfik niet koud onder en ik zoek near een mogelijkheid ook 
door to dringen in dat milieu. 1k soon een warme belangstel-
ling voor haar werk en zeg en passant dat ik zeif ambitie heb 
om to gaan schiideren. Zij biedt onmiddellijk aan mij les to 
geven en ik zie de libertijnse wereid van ateliers, baardman-
nen en naaktmodellen al voor me open gaan.
Op een zondagmorgen begeef ik me met een map teken-
papier, een doosje houtskool en veegvlerk near de boven de 
winkel gelegen woning, wear Carry een eenvoudig stilleven
63
voor me opzet: een schaal en een kruikje op een gedrapeer-
de doek. Mijn aanleg voor het weergeven van deze voor-
werpen is volstrekt nihil, maar ik doe mijn best, ik veil zo 
vlug mogelijk het stadium van de nakies bereiken. Carry 
houdt zich tijdens de les onledig met het borstelen van haar 
asblonde haar en het manicures van haar nagels. Af en toe 
vertoont zich haar vader, een norse handwerksman in een 
groezelig overhemd zonder boord, die mijn bedrijf niet zon-
der spot gadeslaat. Ik heb weinig belangstelling voor hem, ik 
negeer hem zoveel mogelijk - misschien omdat ik mezelf 
haarscherp voor lul zie zitten - en dat blijkt een verkeerde 
tactiek, die me later zal spijten. In een donkere tussenkamer 
ontdek ik na een tijdje de aanwezigheid van flog een blonde, 
met een opvallend royale mond en een draaierig lichaam: een 
j ongere zuster van Carry. Ze blijft, zolang ik mijn handen en 
overhemd zwart zit to makes, in het vertrekje bezig met on-
duidelijke dingen. Sours geeft ze me een knipoog. Dan weer 
doer ze of ik er niet ben. Ik kan gees aandacht meer opbren-
gen voor het verrekte baardmankruikj e op de doek. Ik vraag 
aan Carry of ze gees tekeningen in huffs heeft waarvoor ze 
halfnaakt geposeerd heeft. Ze gaat ze bereidwillig hales. Het 
gesprek over de anatomische details van de schetsen prikkelt 
mij zeer en Carry voert het van haar kant met een nerveuze 
stem en een hoogrode kleur die our zo to zien niet meer weg 
zal gaan. In deze atmosfeer komt het meisje uit de alkoof naar 
ons toe en geeft een kort, verpletterend commentaar: `Jij 
bent veel to plat our to poseren.' De zusters krijgen hier slaan-
de ruzie over en ik verwacht flu elk ogenblik dat Carry haar 
bloesj a uit zal trekken our mij het tegendeel to bewij zen. To-
ty - zo heet de stoot, naar ze zegt, maar haar vader noemt 
haar gewoon Toos - maakt van de gelegenheid gebruik mijn 
treurig probeersel op het tekenbord of to kraken. `Totaal gees 
talent. Je weet niet eens waar j e j e schaduw moet zetten. Je 
kunt niet eens kijken. Pak maar in!' Tijdens deze kritische 
beschouwing leunt ze op mijn schouder en duvet even haar 
wel ontwikkelde borst tegen mijn arm, waarna ze zich weer 
in de alkoof terugtrekt. Als ik wegga, geeft Carry me op het 
trapportaal bij wijze van troost een zoen op mijn mond, net
64
terwijl haar vader bovenkomt. Hij kijkt me aan of ik zojuist 
zijn beide dochters verkracht heb, schudt bet hoofd, en loops 
met handen bruin van de politoer naar de keuken.
Er volgt nog een zondagmorgen waarop ik mij - gesteund 
door mijn ambitie bet domein van de losse zeden to bereiken 
- met bet stilleven bezighoud. Na een half uur leg ik de 
houtskoolstift neer en zeg met de nodige verbetenheid: `Het 
lukt niet vandaag.' `Dat heb ik ook zo dikwijls', zegt Carry. 
`Daar moet j e j e niets van aantrekken. Gewoon even uitbla-
zen.' Wij gaan op de divan zitten roken; Christo Cassimis, 
dikke plane Egyptische sigaretten, die nu vermoedelijk alleen 
nog door antiquairs verhandeld worden. Toty komt binnen 
met koffie. 1k moet voortdurend kijken naar de grote, vlezi-
ge mond in bet bleke gezicht dat door bet strak naar achteren 
gekamde haar erg smal lijkt. Ze komt ook naast me zitten, 
heel dicht, en hoewel ik de situatie buitengewoon aantrekke-
hjk vlnd - op een zondagm.orgen, terwijl zeker de helft van 
de stedelijke bevolking zich in de kerk bevindt, zit ik tussen 
twee aanhalige meisjes in een huffs waarvan de andere bewo-
ners kennelijk afwezig zijn - kan ik niet nalaten telkens to lui-
steren of ik de sombere meubelmaker sours op de trap hour. 
Midden in een aanstekelijk gesprek over de Kamasoetra, die 
Carry gelezen blijkt to hebben, betreedt hij de kamer. Hij 
draagt een blauwe boezeroen op een blauwe werkbroek vol 
korsten en er hangs een scherpe lucht van ammoniak our 
hem been. Toty vraagt of vader een kopje koffie komt halen. 
De man negeert de vraag met een verontrustend zinnetje: 
`Meneer de romanticus!' 1k sta op en zeg: `Als u mij liever 
niet bier ziet...' 1k kan niet beweren dat hij niet ad rem is, 
want hij antwoordt prompt: `Veel liever.' Carry en haar zus-
ter protesteren, schermen met `onze gast' en `serieus werken', 
maar ik merk wel dat de vader zijn dochters blijkbaar vaker 
scenes maakt over bun zondagochtendvrienden. Hij keert 
zich weer tegen mij : `Al die zogenaamde tekenlessen... j e 
reinste flauwekul, ik ken dat, 't draait altijd uit op vrijen. lk 
heb 't even aangezien met jou, maar ik dacht meteen al: dat 
is een romanticus.' Hij spreekt bet woord uit alsof bet jets 
heel goons betekent. Tijdens de hierop volgende ruzie met
65
zijn van schaamte rood aangelopen kinderen eclipseer ik en 
blijf op het portaal luisteren. lk hoor hem zeggen: `Dat ge-
donderjaag moet nou maar es uit zijn!' Er klettert iets. Het 
kruikj e, hoop ik. En die rotschaal. lk ruik nu overal ammo-
niak, of er een paard heeft staan wateren. Als ik de trap of 
loop komt Carry huilend de gang in en roept me. `Doe de 
groeten aan je wader', zeg ik en ik verlaat het huffs.
Die eerste aanraking met de tekenkunst is niet door ande-
re gevolgd, wel door aanrakingen met De Mond, zoals ik 
Carry's zuster voor mezelf noemde. Maar ook daaraan kwam 
een eind, weer door tussenkomst van de puriteinse schrijn-
werker, duidelijk opgezadeld met een complex als gevolg van 
het eindeloos bevingeren van Queen Anne-poten en buik-
kastjes. - Het beste, als steeds je
Bert
66
Amsterdam, 25 juh 1961
Beste vriend Bert
Jij hebt er waarschijnlijk ook geen idee van wanneer die pe-
gels komen? Dat wachten is jets om een darmverzakking van 
to krijgen. Deurwaarder C. Heynis Pzn., die een boeddhis-
tisch geduld met me heeft en to mijnen behoeve geheel zelf-
standig een langzaam-aan-actie heeft gevoerd, moet uitein-
deljjk ook aan de voorschrjften van de Grote Bloedzuiger 
voldoen. En zo kan ik je dus uitnodigen voor de kijkdag op 
dinsdag i augustus om i o uur. M. heeft de wanden van onze 
zitkamer nog even gewit of liever gevloebaad, opdat alles be-
ter uit zal komen. Wij hopen op een ruime belangstelling. De 
openbare verkoop is gesteld op 2 augustus, zelfde tijd, zelfde 
plaats. Natuurlijk de soep words niet zo... j e kept dat bran-
derige gezegde, maar aan het vooruitzicht moet j e altij d weer 
wennen. Ik kan trouwens genoeg tragikomische momenten 
releveren waarop de gloeiende potage wel over de tong 
moest. Neem die morgen in het zwarte jaar 1947. Een paar 
dagen tevoren had ik van de regenten van ons literair oude-
liedengesticht, de Maatschappij der Nederlandse Letterkun-
de, bericht ontvangen dat mij de Lucie B. en C.W. van der 
Hoogtprijs was toegekend. Duizend ballen in een tijd die rin-
kelde van de lege flessen (het statiegeld gaf steeds uitkomst), 
stel het j e voor. In die brief deelde men mij mee, dat het be-
drag per bankcheque zou worden overgemaakt.
Wij zaten net aan een feestelijk ontbijt-op-de-lat, toen er 
gebeld werd. `Bloemen', zei M. `Leveranciers die offerte ko-
men maken', zei ik. `We nemen een heel goedkope radio, en 
we laten een geisertj a installeren, want die teil in de keuken 
is het toch niet.' Het was de man van het gemeentelijk ener-
gjebedrjjf. Hij kwam voor de allerlaatste keer de lopende 
kwitantie aanbieden. Aan baar geld bezaten wjj een bedrag 
van 1 golden 78, daar maakten wij geen geheim van. `Het 
spijt me', zei de man, `maar dan gaat de kraan dicht.' `Ik heb 
zojuist een prijs van duizend golden gekregen', zei ik, `kijkt 
u maar, hier is het bewijs.' Ik lies hem de brief van de stich-
67
sing Aderverkalking zien. `Over een paar dagen heb ik het 
geld.' Hij was in het geheel niet geimponeerd. `U moet nou 
betalen', zei hij, `uitstel is er niet meer bij.' M. kwam met de 
kranten van de vorige dag. `Ziet u wel,' zei ze, `hier staat het.' 
De elektronie van onze bezoeker werd niet milder. Misprij-
zend keek hij naar de foto van een broodmagere j ongen in 
een to wijd jasje, die met een boek in de hand star de kraut 
uit keek. De manier waarop hij zijn hoofd schudde gaf me de 
overtuiging dat hij van kindsbeen of vertrouwd was met het 
adagium papier is geduldig, in het bijzonder krantepapier. 
Zijn overwegingen vatte hij samen in een abrupt: `Ik heb de 
opdracht om of to snijden, dus ik snij af.' De tang en het 
loodje kwamen uit de tas. M.: `Maar meneer, hoe moet ik 
dan vanavond m'n eten klaarmaken?' Hij haalde de schouders 
op. Je zag hem denken: van 1 golden 78 kook j e geen stevi-
ge pot, doe 't maar met een boterham. Hij opende het kastje 
van de gasmeter. Ik: `Er komen vanavond allerlei mensen om 
het to vieren. Ik kan ze toch moeilijk in het donkey ontvan-
gen?' Slecht argument, bedacht ik to last. Zo'n employe 
krijgt een smoezelig beeld van onze levenswijze; artiesten, ie-
dere avond feest en de middenstand betaalt het gelag. De pet 
met het gemeentewapen bong zich onverbiddelijk over de 
meter, en de tang knipte. M. werd vinnig. `Vindt u dat nu 
aardig van uzelf?' vroeg ze. De man was, overeenkomstig zijn 
beroep, van gietijzer. `Klachten aan de Tesselschadestraat, 
mevrouw.' Ook de elektrameter kreeg een loodje. `Betalen 
op kantoor, loket 12. U krij gt een bewij s, en op dat bewij s 
words u weer aangesloten.' `Nou dat is dan verdomde fijn', 
zei ik, `dat is een hele mooie service.' Ironie verspild aan de 
energies de man borg rustig zijn tang op en wenste ons goe-
dendag.
We hebben vier dagen in het donkey gezeten, nou ja, met 
kaarsen, het was geen doodwond, want we leefden in die pe-
riode toch voornamelijk op het Leidseplein. Het innen van 
de cheque, in dat marmeren mausoleum van de Nederlandse 
Handelsmaatschappij, ging met de gebruikelijke moeilijkhe-
den gepaard. Hij stond op naam van Bert V., terwijl mijn pas 
Lambertus Hendrikus vermeldde. Het werd weer afkorting
68
voornaam verklaren, brief laten zien, kraut openvouwen, 
aanwijzen: hier staat 't, u ziet 't toch. Ms er toen al neuske-
gels bestaan hadden, had ik daar op dat moment in willen zit-
ten. Wat we precies met het geld gedaan hebben, weet ik niet 
meer. Dat wisten we destijds nooit. Maar het volgende lijstje 
zal er niet ver naast zijn: een feestje, nog een feestje, eten bij 
de chinees, een paar wandelschoenen, een paar pumps, eten 
bij Rienstra, een couponnetje voor een jurk, een zwarte be-
ha, drie borden en een vatenkwast, een feestje, eten bij de 
Italianen, boeken, boeken, boeken, een broodje bij Kootje, 
een borreltje bij Hoppe, de rekening van de Vana, de reke-
ning van de melkboer, een kleine kwarkachtige man met 
brilleglazen van 10 mm dikte, de rekening van de loodgieter, 
die ons een geisertj e geleverd had uit 1929, opgeknapt met 
zilververf die bladderde als de ziekte, 20 moorkoppen, boo si-
garetten, 19 taxi's, een blauwfluwelen jasje zonder revers ge-
kocht in de uitverkoop bij Kreymborg voor 25 gulden, hoe 
j e het ook aantrok of aftrok het zat als een zak, en nog wat 
kleinigheden. Het slot (ik hoef er niet voor in mijn boekje to 
kijken) zal zonder twijfel geweest zijn: lege flessen terug-
brengen. Ook voor J.C.B. is dat vaak een redmiddel geweest. 
Wij zijn er eens aardig mee tegen de lamp getippeld toen we 
een beer hadden staan bij een wijnfirma, die inmiddels op de 
fles is gegaan. Ze werkten met een colportagesysteem. De 
colportrice was een kennis van ons, een vrouw die het veel 
smaller had dan wij - ze liep in ' S 3 nog op houten nood-
schoenen uit de hongerwinter en kon zich, to oordelen naar 
haar handen en nek, niet eens de luxe van een stukje huis-
houdzeep permitteren - waardoor we nooit nee konden zeg-
gen. We wilden haar de provisie niet door de news boren. De 
Brave Cantanac, de Chablis en de Piesporter Goldtropfchen 
werd ons eenvoudig opgedrongen. Er was zodoende heel 
wat glaswerk van die zaak in huffs. Maar als we het terug-
brachten zouden ze zeggen: eerst dokken. M. had een voor-
treffelijk idee. `Jacques is daar ook klant', zei ze. `Ik zeg ge-
woon dat ze van Jacques zijn.' Het was midden juli, een 
bloedhete dag. Met twee volle tassen ging ze naar de Wees-
perzij, to voet - zonder meer heroisch. In het kantoortje van
69
de firms zei ze luchtigj es dat ze even de lege flessen van 
meneer Bloem terug kwam brengen. Ze stonden daar maar 
renteloos, en ze namen maar plaats in, en och, het was een 
kleine moeite, nietwaar. Ja, dat begrepen de wijnverkopers 
best, ze vonden bet prachtig, op die manier kregen ze ten-
minste nog jets van bun centen binnen, want meneer Bloem 
had een gigantische rekening staan en u words vriendelijk be-
dankt en dag mevrouw. Dat zijn de kleine teleurstelljngen 
van bet leven. Je moet er later om lachen. Dat deed Jacques 
ook toen we bet hem vertelden. Hij was ons `zeer erkentelijk 
voor de bewezen djensten' en we dronken er een mooie fles 
op, van diezelfde firms.
Vraag nog eens waar de specie blijft, en ontvang zelf al was 
j e nodig hebt, als steeds j e
Bert
70
Bilthoven, 14 augustus 1961 
Vermeerlaan 31

Baste vriend Bert,

't Is net droog, maar gelukkig zitten we zo dicht bij hat weer-
station, dat nieuwe buien ons binnen een kwartier kunnen 
bereiken. Het huffs is zeer ruim en genoeglijk en de geiso-
leerd gelegen werkkamer dringt aan op creatieve d.a.den. Om 
ons heen circa drieduizend van hun rente levende lieden, rij-
ke oudj es met rashonden, planters die net voor de buff binnen 
waren, nouveaux riches in protserige kasten, afgebladderde 
adel in pensions, kouwelijke indo's verdwaald in een erkertje 
met clivia's. Totaalindruk: het dorp van de oude dag, vol 
scheuten en knobbels en gaistenen en troebel water en maag-
zuur. In de verse de jeugd van daze wereld, in een schietstoel 
geboren, met de nabranders aan de lucht in, een smerig, god-
deloos lawaai waar kinderen de handen voor tegen de oren 
slaan, een nieuwe reflexbeweging. Ik moat steeds weer wen-
nen aan het beeld van de moeder die, als zo'n rotstraal over-
komt, haar kind tegen zich aandrukt en de handen over zijn 
oren legs. Beiden kijken naar boven alsof hat godverdomme 
oorlog is. En als je nog even wacht, zijn we weer zover. Heb 
je je voorraadje cyaankali al in huffs? Een paar beelden uit Hi-
roshima mon amour zijn genoeg om je de overtuiging to geven 
dat je beter zeif de poort uit kunt gaan dan je levend to laten 
braden. Opwekkende gedachten in de nabijheid van een 
struik vol dikke gale rozen en een watervalletje van clema-
tis
Dat O.L.H. merkwaardige kostgangers heeft is je bekend, 
j e bent er zelf ook een van. Maar gisteren kregen we bezoek 
van een uitgesproken treurig specimen. Op een brief] e dat we 
bij onze aankomst vonden stond: `Er kan een j ongetj a aan-
komen dat met kan praten; hat is Tuuk, een vrindj e' . Wij 
dachten dus dat hij stom was. In de druilerigheid van de zon-
dagmiddag zag ik iemand over hat grasveld naar de achter-
deur lopen, een dunne, scheefgegroeide j ongen met lange 
stijve handen. Ik ging hem tegemoet en zei, dat de bewoners
7I
in Friesland waren en pas over veertien dagen terug zouden 
komen. Hij scheen me niet to horen, waarop ik dacht dat hij 
ook doof was. Ik riep: `Ze zijn er niet!' Hij glimlachte en liep 
langs mij been naar de zitkamer waar Marg met de kinderen 
voor de open haard zat. Jessica schrok nogal toen hij zich on-
middellijk op haar speelgoed concentreerde. `Popje', zei de 
jongen, in wiens vijfentwintigjarig lichaam de geest van een 
kind van drie bleek to huizen, `van wie popje?' We zeiden 
hem van wie bet popje was. `Tandarts e-weest', hij trok lang-
zaam zijn mond open, waarin de voortanden ontbraken. Zijn 
potloodachtige vingers maakten een gebaar van trekken. 
`Pij n edaan, dondedag weer', zei hij. `Waar oom Jan?' Ik ver-
telde hem dat oom Jan in Friesland zat. Moeizaam stak hij 
zijn hand in zijn binnenzak en haalde er een envelop met 
prentbriefkaarten uit. `Amtedam eweest, jij ook Amtedam 
eweest?' Wij zeiden dat we er woonden. Hij spreidde de fo-
to's op tafel uit. `Eest komt Sinteklaas, dan kesmis, dan 
nieuwjaar...' `En dan Pasen', zei ik. `Diekoningen', corri-
geerde hij mij. Hij keek j e niet aan; met bet hoofd scheef 
zocht hij de kamer af, aldoor glimlachend. `Eest Sinteklaas, 
Tuuk lief eweest, dan kesmis, dan nieuwjaar, dan diekonin-
gen, popje, beiwerk, boek, waar kof 'ers?' Hij maakte de in-
ventaris op van onze bezittingen en wilde ons bet huffs uit 
hebben. `Jij ook lief eweest? Vanavond pakjes.' Hij bukte 
zich, deed een enorme schoen uit en zocht daarin naar een 
steentje. Met iets van triomf wierp hij bet in bet vuur en deed 
de schoen weer aan. Voor de zenuwen van de kinderen was 
bet wel genoeg; zij gingen naar boven. Wij dachten: hoe 
krijgen we hem weg? Hij stond op en maakte de ronde langs 
dingen die van ons waren. Een zak met knikkers trok hij 
dicht, zette hem neer en zei `Zooo!' alsof hij to kennen wil-
de geven dat we hem alleen nog maar in de koffer hoefden to 
doers. `Waar koffers?' vroeg hij. Wij namen hem mee naar de 
slaapkamer en toonden ze hem. `Eest Sinteklaas', zei hij, `dan 
kesmis, dan nieuwjaar...' lk wilde net aan een opsomming 
van de katholieke heiligendagen beginners, toen Marg hem 
naar buiten kreeg door zijn aandacbt to vestigen op de auto. 
Hij streek er zacbtjes met zijn hand langs, mompelde `wielen,
72
piegeltje, ramen, rij jij weg?' en schoof het tuinpad af. Ik 
keek hem na. Op de Vermeerlaan stond hij een paar keer stil 
en frommelde wat met zijn handen. `Morgen', had ik hem 
nog horen zeggen. Dat hield een belofte in, die hij zoeven 
prompt heeft ingelost. Hij kwam kennelijk kijken of we nog 
niet weg waren. Zijn blik was een beetje duister. Onmiddel-
lijk vroeg hij `Waar koffers?' Hij wilde naar de slaapkamer lo-
pen, maar ik was hem voor, want de werkster had ons net 
verteld dat hij maar een passie heeft: make-up flesj es. Om 
toch nog even in huffs to kunnen blijven, ging hij naar de w.c. 
Ads buit bracht hij de kartonnen koker mee, die het hart 
vormt van een rol toiletpapier. `Ga jij naar huffs?' vroeg hij 
nadrukkelijk. Ik verzekerde het hem, maar ik ben er van 
overtuigd dat hij elke dag poolshoogte komt nemen.
Het spij t me dat ik niet iets luchtigers voor j e had vandaag. 
Maar `het is niet alle dagen kermis' zei mijn grootmoeder in 
haar wijsheid. En de oude Will, die ik hier onder handen 
heb, zegt hetzelfde: `If all the year were playing holidays/ To 
sport would be as tedious as to work;/ But when they seldom 
come, they wished for come,/ And nothing pleaseth but rare 
accidents'. Daar kun j e niet omheen.
Wij alien wensen jullie in ieder geval het beste, 
als steeds je Bert

P.s. Heeft de heer O. Kawee nog iets afgeschoven? 
Het perspectief blijft uitermate bewolkt.
73
Bilthoven, 21 augustus 1961

BvB,

Een baksteenkleurige engel, die in de een of andere beelden-
storm zijn news en zijn onderlijf verloren heeft (dat laatste is 
symbolisch, want voor zover ik weet: engelen neuken niet), 
staat op een hoop keien tegen een boom en kijkt irritant de-
voot naar het doorweekte grasveld. M. en onze oudste zitten 
bij na in de open haard, ik probeer me in de werkkamer warm 
to tikken; alleen Jessica lacht hartelijk om deze Hollandse el-
lende, rent met bemodderde laarsjes door de tuin en begiet 
ook als het stortregent de bloemen in de borders. De engel 
words niet vergeten. Ze zegt: `Pap, ik ga Jezus nog was water 
geven.' Die hoef ik het Nieuwe Testament dus niet meer uit 
to leggen.
Het is weer om een middag door to brengen in het Turk-
se bad van Ingres. Hopelijk ken je het schilderij; laat het je 
anders tonen door Victorine, opdat j e mijn begeerte kunt na-
voelen. Het is weer om een geriefelijk bordeel to openen, 
naar Casablanca to vliegen, lallend in een warme kroeg to zit-
ten, kastj e-drie to gooien, in j e blote kont een wit j acht de 
haven van Syracuse binnen to sturen, opium to roken, een 
paard to roskammen, de pans to bezichtigen - alles beter, 
heilzamer, radicaler dan hier de schimmelziekte op je lijf to 
halen. Bij deze vochtigheidsgraad is mijn rug jets om, met de 
oude kranten, mee to geven aan de padvinders. Zeg niets van 
de padvinders. Ik heb zelf een paar jaar de hoed van de Ca-
nadian Mounted Police gedragen, op een houtvuur leren ko-
ken, met vlaggen en morse geseind, kim's spel gedaan, eerst-
de-gulp bij ongelukken, spoorzoeken en knopen leggen. 
Onze hopman was in het dagelijks leven sergeant-majoor bij 
de infanterie en dat kwam in zijn leiding maar al to duidelijk 
tot uiting. Wij werden militair gedrild en de velddienstoefe-
ningen op zaterdagmiddag waren helemaal gebaseerd op de 
infanteriepraktijk; er kwamen verkenningspatrouilles aan to 
pas, wij `zwermden uit', trokken op in tirailleurslinie, lagen 
`in dekking', staken op zelfgebouwde vlotten riviertj es over
74
of sloegen bruggen, en kwamen na een geslaagde actie in het 
kampement bij een om de warme pot to koken. Als kok van 
mijn patrouille, de Valken, nam ik van thuis alles in gekook-
te toestand mee, ik vond dat eenvoudiger.
Onze behoefte aan romantiek werd op deze manier aardig 
bevredigd, maar jets to veel van het goede kregen we toen de 
hopmajoor ook nachtoefeningen grog houden in een woest 
gedeelte van het Mastbos. Hij zag allang geen padvindertj es 
meer in ons, maar doodgewone infanteristen, een blauwe en 
een rode partij, die elkaar in het stikkedonker moesten be-
sluipen en afmaken. Ik was ongelukkigerwijs ingedeeld bij de 
blauwen, de aanvallers; de roden lagen Tangs een bosweg in 
stelling en hadden de beschikking over een zoeklichtbatterij, 
een rjj omgekeerde fietsen die het licht van hun lantaarns op 
het tegenovergelegen struikgewas wierpen terwijl de man-
schappen als gekken aan de voorwielen draaiden. Ik had daar 
graag bij gelegen, maar de tucht dwong me mij robbend 
voort to bewegen over natte bladeren en slijmerig aanvoelen-
de paddestoelen, waarbij mijn stok (het geweer van de boy-
scout) telkens klem kwam to zitten in het onderhout. Door-
dat we geen licht bij ons mochten dragen kon ik niet op mijn 
zakkompas kijken. Ik raakte ieder gevoel voor rjchting kwijt, 
hoorde mijn medeblauwen niet meer en riep ten erode raad 
maar: `Hopman, hopman, bent u daar nog?' Hij was er nog; 
hij was zelfs vlak in de buurt en het pleitte voor zijn hoog-
ontwikkelde verspiederstechniek dat ik zijn aanwezigheid 
niet bespeurd had. Hij fluisterde `Hou je kop toch dicht', 
trok me aan mijn arm tegen de grond en zei: `Sluipen, god-
verdomme!' - helemaal in de trant van Sint Joris. Ik bleef zo 
dicht achter hem dat ik of en toe met mijn stok zijn hielen 
raakte. Ik hoorde hem hijgen en vloeken, takken kraakten, er 
liep jets over mijn hand, dennenaalden prikten in mijn 
knieen, maar ginds zag ik het licht van de fietslantaarns. Voor 
we de weg bereikt hadden werden we gevangen genomen 
door een rode patrouille. Ik had het gedaan, ik kreeg later 
voor het front van de troep de schuld van het mislukken van 
de aanval. `We hadden jullie al omsingeld', schreeuwde de 
hopman, `maar die' - hij wees op mij - `die scheet in zijn
75
broek.' De anderen allemaal meelachen met hem, allicht. 
Wat denk j e als j ongetj e op zo' n moment? Ik dacht, rechtlij-
nig: Rotzakken.
De dag daarop, 's middags aan tafel, kwam mijn vader op 
de proppen met het incident, waarover hij die morgen in de 
kazerne van zijn regimentgenoot de hopman had gehoord. 
Met zijn zin voor dramatiek maakte hij er iets geweldigs van 
en waar mogelijk gaf hij `het verhaal van de angstige padvin-
der' karikaturale dimensies. Het geheel culmineerde in de 
kreet: `Hopman, hopman, bent u daar nog?' Ik heb hem nog 
heel lang moeten horen. In de loop van de tijd sleet de uit-
roep in zijn mond of tot: `Hopman, hopman, bendanog?' Het 
spel van verkennen kwam voor mij definitief tot een einde 
toen de sergeant-majoor mij er op betrapte dat ik `in uni-
form' met meisjes liep. Hij wilde de aan hem toevertrouwde 
jeugd blijkbaar ook nog opleiden voor het celibaat.
Intussen heb ik de polsmofj es aangetrokken en de oorwar-
mers opgezet; je zult me dus wel toestaan me nu bij mijn ge-
zinsleden rond het haardvuur to voegen. Laat eens wat van je 
horen, j e kept ons telefoonnummer hier. Hartelij k j e
B.
76
Amsterdam, woensdagavond 
[26 september 1962]

Beste vriend Bert

lk leg de telefoon neer en geef j e onverwijld de (summiere) 
details van mijn overeenkomst met de Haagsche Comedie 
(die dus nog niet schriftelijk bevestigd is):
lndiensttreding per 1 september 1.1. Mijn tack als werkne-
mer: het maken van 3 vertalingen per jaar, w.o. nagenoeg al-
tij d 1 Shakespeare, 1 zwaar modern stuk (versdrama of i)
d. )
en 1 was lichter geval. Het is ook mogelijk dat ik bewerkin-
gen maak van b.v. Elizabethaanse stukken (de schrijvers 
rondom Shakespeare) - uiterst lastige karweitjes. Onder mijn 
werkzaamheden valt ook het geven van dramaturgische ad-
viezen. Ik beinvloed dus mede de samenstelling van het re-
pertoire.
Zou ik in een seizoen b.v. eens 4 stukken vertalen, dan 
words daarvoor een aparte financiele regeling getroffen (die 
nog op papier moet komen; ik heb mijn wensen t.a.d.v. ken-
baar gemaakt).
Salaris zou gaan bedragen f 600,- per maand (ik weet nog 
niet in hoeverre daar de betaling voor sociale voorzieningen 
op drukt - uiteraard gaat de loonbelasting er af). Maarrrr... 
men rekent mijn vertaling van De Getemde Peeks, waaraan ik 
van april t/m augustus van dit jaar heb gewerkt, als een van 
de drie opdrachten die ik voor dit seizoen to vervullen heb, 
d.w.z. dat ik begin met een schuld van 3 mille (f 3000,-) die 
ik in zou moeten lopen door een maandelijkse kortwieking 
van 300 gulden. Als je nagaat dat ik nog ettelijke maanden 
200 gulden prolongatie aan de fiscus moet betalen, betekent 
dat dus een inkomen van... 100 ballen. De voordelen van 
een waste verbintenis worden op deze manier tot o geredu-
ceerd. Vergeet niet, dat het aangaan van een dergelijke ver-
bintenis voor mij inhoudt, dat ik uitsluitend mag werken 
voor de HC. (Schnabbelen voor de televisie is toegestaan.) 
Marga is van mening dat men het alleenrecht op mijn ver-
taalwerk to goedkoop verwerft, en ik ben het daar niet hele-
77
Bert Bakker, 1962. 
Foto J.B. Charles
maal oneens mee. Uitgangspunt van de H c was evenwel, dat 
de staf van het gezelschap eigenlijk `rond' was, maar dat men, 
gezien de oude relatie - het is het eerste gezelschap waar ik, 
dank zij Porn, voor ging werken, anno 1951 - graag jets voor 
me wilde doen, zonder dat daardoor het budget al to zwaar 
werd belast.
Het zou me bijzonder veel deugd doen als je een en ander 
vertrouwelijk door wilde geven aan de door jou genoemde 
bestuursleden van de Haagsche I unststichting. Tenslotte wil 
ik er graag beter van worden. Moet ik die 3 mule op mijn 
nek nernen, dan krijg ik de deurwaarder, die nu al maanden 
dit perceel op zijn Pressburger molieres voorbijgaat, opnieuw 
als huisvrjend. Vastigheid is aardig, maar ik hoef niet meteen 
in het blok to zitten. Uiteindelijk blijf ik dan Never de `vrije 
lancier' uithangen.
Het beste met je gezondheid. We hebben, ondanks je `la-
ge kwaal', uiterst genoeglijk zitten kouten. Veel liefs voor 
Victorine van ons beiden en veel hartelijks voor jou
als steeds je Bert
79
Amsterdam, 1 o j anuari 1963

Beste vriend Bert

Het is lange tijd frappant stil geweest tussen ons, naar ik aan-
neem van j ouw kant om dezelfde reden als van mijn kant: de 
besognes stapelen zich op, men kan het niet meer overzien, 
vertaling verdringt vertaling (poezie ligt kermend onder!), 
menigvuldige sociale verplichtingen trekken je aan moten, 
een actie tot verbetering van het schrijverslot voegt zich daar-
bij, kortom: men komt - van huffs uit toch al een zware ro-
ker - adem to kort. Nieuwj aarswensen tien dagen na nieuw-
jaar uitgesproken hebben het voordeel dat zij overdacht zijn, 
rijper, minder hol dan bet maken van een kruisteken door 
een lauwe katholiek (een beweging die mijn wader altijd 
`vliegen wegjagen' placht to noemen). Zeggen wij dus: geluk 
en voorspoed en mooiere dromen in 1963, dan is dat geen 
lulkoek.
Hierbij als nieuwjaarspresentje mijn vertaling van Venus 
Observed, feestelijk heropgevoerd in je woonplaats. Het was 
een mooie, verkwikkende, zeer koude avond, ijzig vooral 
voor vele zeer blote vrouwen, die in bet alleen met een paar 
straalkacbels verwarmde oude Raadbuis, waar bet gemeente-
bestuur ons na afloop ontving, monumentjes van kippevel 
werden. Om drie uur 's nacbts zongen wij, aangevoerd door 
de kostelijke Kolfscboten, `Geef mij maar Amsterdam...' en 
andere in bet volkshart levende liederen, hosten alle zalen 
door en namen afscheid met ons volkslied (bet bekende WiI-
helmus). Buiten vroor bet tien graden, maar wij waren zo in 
`De Zalm', waar ik (koppie!) een suite had besproken. De 
nachtportier, een scheefgebouwde man met een merkwaar-
dige bril - twee geheel verschillende glazen die ons twee ge-
heel verschillende ogen lieten zien - gaf ons de sleutel van 
onze kamer en wij, verhit door de drank, zetten reeds de voet 
op de trap om ons naar de genoegens van de nacht to spoe 
den, toen zijn sombere stem ons deed aarzelen. De man ver-
telde ons dat hij in bet horecabedrijf niets meer zag. Hij had 
de laatste tijd voortdurend nachtdienst, er waren bijna geen
8o
gasten, en afgezien van het feit dat zijn verdiensten belache-
lijk laag waren: je gezinsleven gaat kapot, meneer. Geen 
nacht meer bij je vrouw, dat is toch niet gezond, dat vreet je 
toch op! Kijk u eens', hij kwam langzaam naar ons toe, zijn 
ene oog zeer groot, het andere zeer klein, `ik heb een mooie 
vrouw, werkelijk waar, een beeld van een vrouw, maar als u 
nou weet dat ze nog maar een maand of zeven to leven heeft, 
ze lijdt aan een ongeneeslijke ziekte, wat zegt u dan?' Ja, wat 
zeg j e dan? Stakker, schlemiel, hotelslaaf, ga op mijn kosten 
naar Hulzezon, die kijkt je vrouw even aan, schrijft haar vijf 
liter levertraan voor en je beeld is gered? Het wilde niet over 
mijn lippen komen en Marg was van schrik een trap hoger 
gaan staan. `Nee, voor mij is het afgelopen', ging de man 
door, `ik stap emit, die paar maanden dat ze nog om zich 
heen kan kijken wil ik bij d'r zijn. Hoe dat financieel moet 
weet ik niet, maar dit is geen doen zo. En u moet niet den-
ken dat ik de kantjes ervan of loop, o nee. Ik ben elke nacht 
present, ik blijf de hele nacht wakker. Andere nachtportiers 
lichten er nog wel eens de hand mee, maar ik niet, ik ben al-
tij d bereikbaar. Maar er gaat wat in j e om als j e zo op j e een-
tj e in het kantoortj a zit. Je denkt daarginds ligt ze, en j e hebt 
een kalendertj a in j e kop waarop j e de nachten afkruist, dat 
snapt u wel. Ach, meneer, er is geen aardigheid meer aan...' 
Dat ging zo nog een tijdje door. De rose gonsde in mijn her-
senpan. Ik stak mijn hand in mijn zak, voelde wat zilvergeld 
en maakte het laffe gebaar van de man die denkt dat met klin-
kende munt alles to lijmen valt, ook het verdriet. Het effect 
was niettemin verrassend. De scheve man trok bijna recht, 
zei dat hij hoopte dat wij een goede nachtrust zouden hebben 
en riep, toen we al boven aan de trap waren ineens geestdrif-
tig: `En ik wens u nog een gelukkig nieuwj aar, mevrouw, 
meneer. Ontbijt op bed, zeker. De kamer is prima ver-
warmd!' De kamer was prima verwarmd, zodanig, dat ik er 
twee keer uit moest, een keer om de verwarming uit to draai-
en en een keer om het raam open to zetten, want we droog-
den uit.
Op de heenweg hadden we nog een aardige belevenis. We 
stapten even of bij `De Sport', het routierscafe in Wassenaar,
8i
voor een kop erwtensoep. Bij de tong zat een groep nieuw-
jaar vierende arbeiders met hunne dames, die de community 
singing beoefenden. Na enige bekende slagers, zette een van 
de vrouwen een lied in dat uit vragen en antwoorden be-
stond, zoals: `Mag ik eens naaien op jouw machienetj e? Jij 
mag niet naaien op mij n machienetj e; jouw naald en jouw 
garen zijn niet goed, jouw naald en jouw garen zijn niet 
goed.' In dit brokje Wassenaarse folklore werden ook nog 
bet biljartspel, de hengelsport en andere vermaken aan de or-
de gesteld. Uit alles bleek dat de vragensteller iemand was van 
bet mannelijk geslacbt, die naar bet oordeel van de weder-
partij hard toe was aan een kuur met Perzische krachtpillen of 
Spaanse vlieg. Toen een van de vrouwen een nieuw lied aan-
hief, waarin de dingen nog markanter bij de naam werden 
genoemd, zette de kelner de juke-box maar aan. Op dat mo-
ment kwam er een kolossale man binnen, met wit haar, in 
zijn colbertje. Hij werd door bet gezelschap aan de tong be-
groet met de kreet: `Ha, die Coen. Daar heb je Coen van der 
Linden, die geeft ons allemaal een rondj e!' De bunkerbou-
wer, want dat was bij kennelijk, keek rustig om zich been, 
leunde tegen de tapkast en zei langzaam en duidelijk: `Coen 
heeft geld, iedereen weer dat Coen net zoveel geld heeft als 
alle joden die dood zijn, maar toch geeft-ie geen rondje!' Wij 
hadden bet nog niet eerder gehoord. Er werd daverend om 
gelachen. Marga stelde na enig aarzelen vast dat bet geen ui-
ting van antisemitisme was. Het was gewoon een constate-
ring, door de volksmond van een overdrijving voorzien. Je 
kunt er alleen bij aantekenen, dat zo'n uitdrukking uitslui-
tend na 4o-4S kon ontstaan. Bij Eddie thuis hebben we ze 
nog eens van alle kanten bekeken; Harry Mulisch waagde 
zelfs een filosofische benadering, maar de conclusie was weer: 
er is niets mee `misgezegd'; een bon-mot van na de oorlog, 
een `sick joke' voor mijn part, al gaan die bedenkelijk veel 
verder. Maar j e ziet, j e steekt nog eens wat op onderweg.
Momenteel kan ik even een week of zo klooien. Ik heb 
weer een vertaling ingeleverd. Moet er nu nog een doen 
voor dit seizoen. Schreef een enkel gedicht, dat intussen in 
Ruimte heeft gestaan (betaalde maar eventjes 75 ballen, goed
82
rooms geld). Marg is, na een inzinking van enkele weken - 
ze voelde zich niet best - weer hard aan het werk. Volgens 
mij words De dagen heel goed. Het is echt geschreven; haar stijl 
ontplooit zich in het tweede deel bijzonder fijn. Ze vraagt je 
wanneer eigenlijk de Zde (eigenlijk dus 3de) druk van De an-
dere karat nu komt. Ligt die niet al een half jaar klaar? Je kunt 
als flaptekst het stukj e gebruiken dat ik destij ds voor j e pro-
spectus maakte en dat ook achterop Maatstaf heeft gestaan.
Genoeg voor vandaag. De actie roept. Wij zitten niet stil. 
Er gebeurt was. Cals is een zak. Heb j e gehoord was hij op de 
jubileumavond van de Haagsche Comedie over de schrijvers-
actie gezegd heeft? Treurig. Veel hartelijks voor jullie beiden 
van Margje en het beste van
je B.
83
Amsterdam, 2 april 1963
Beste vriend Bert

Je mag dan niet meer de atleet zijn waarvoor we je zo lang 
gehouden hebben, j e tij d op de 100 meter mag ons teleur-
stellen, j e prestaties in bet Grieks-Romeins mogen zich nu 
beperken tot bet uitgeven van Homerus in paperback, de 
speer mag niet meer zo parmantig trillen als weleer - we 
wensen j e niettemin van harte geluk met j e verj aardag. En we 
hopen dat je hem nog dikwijls bij bet voile bewustzijn zult 
vieren (al ben je, blijkens recente telefonische uitlatingen, op 
dat punt niet erg optimistisch).
Hierbij een eenvoudig huldeblijk: de Feeks van Shakes en 
de Tophit van Kopit, bewij zen van mij n traductionele buik-
loop. Oh Pa, arme Pa is mijn veertigste toneelvertaling - nee, 
ik vier bet pas als ik er So heb.
Aan bet boekenfeest heb je weinig gemist. Het opschorten 
van de actie betekende geen stijging van de animo. Er waren 
maar weinig schrijvers en de gangmakers, zoals Opland en 
zijn Rode Vosje, bleken onvindbaar. We hebben toch wel 
plezier gehad, niet zozeer met de Grieken - die een bar ro-
mantische opvatting van toneelspelen demonstreerden - als 
wel met bet aanschouwen van de enkele rij en voor ons zit-
tende hofstoet annex kabinet. De onrustige bewegingen van 
H.M. tijdens bet onophoudelijk geweeklaag van de Trojaan-
se slavinnen waren opvallend. Ze houdt meer van iets luch-
tigs. Er viel echt niets to lachen. Haar kapsel: vervaardigd 
door een gereformeerde ouderling. Haar japon: een vaal flu-
weeltje afkomstig uit bet atelier van een gefrustreerde naai-
ster. Tussen de Hogen zat Geert als een jongensachtige 
grootvorst, die haar - dat zag j e - oprecht aangenaam bezig-
hield. Die j ongen kan wat. Luns schuin achter haar: een al-
door omkijkende, bij moord en doodslag grinnikende ijdel-
tuit. Op de hoek Visser van defensie: met goedkoop golfjes-
haar en een gelaatskleur die towel aan veel buitenlucht als 
aan overmatig portgebruik to danken kan zijn. Zijn gade: een 
helblonde, uiterst gevulde hoerenmadam in rote tule. De
84
Quaff: een sprekende pop, een geevolueerde Pinocchio. Zijn 
vrouw: een Brabants monument. Daaromheen het complete 
panopticum met de ordelinten, de sterren, de kruisen onder 
het strikdasj e, de rinkelende ribbenkast; vele Dikke Dames in 
Bloemetj es; (het mummiwerk, de krakende klootzak), Jan 
met de Gouden Pet, Stijfselman, Prikkebeen en noem maar 
op. God nog an toe, wat 'n stelletje!
We hebben nogal wat drank gebruikt. Daardoor wordt al-
les toch acceptabeler. Geert om een uur of twee als voorzit-
ter uitgeluid met enkele onduidelijke speeches en veel cham-
pagne. Lekker gedanst (dat zou jij ook eens wat meer moeten 
doen; de hormonale werking is evident). Een Flip van Hen-
ny gegeten (bal gehakt met rooie sans). Met alleenstaande 
vrouwen gepraat over het Eenzame Leven (de band speelde 
gelukkig zo hard dat het meeste onverstaanbaar bleef). Bon-
mot over de actie genoteerd: `Beter een groot subsidie dan 
een klein talent'. Ben nu weer aan het vertalen. Er zijn geen 
excuses meer. Heb je De Gids van maart al in huffs? Verrekt 
goed nummer. Daar krijg je het toch moeilijk mee op den 
duur. We zitten niet stil. Eddie is vandaag naar Spanj e ver-
trokken, voor een maand. Hij had het weer gezien hier. Wat 
mij betreft: ik moet het nog zien.
Een aangename dag, zonder alcohol. Veel liefs voor Victo-
rin e, het allerbeste voor j ou van Marg en van j e 
B.
Amsterdam, 2 september 1964

B este vriend Bert,

Van de rollen die ik in Jany's huisje verschoten heb stuur ik 
j e 20 negatieven die er volgens mij aardig mee door kunnen. 
De opnamen die ik in de slaapkamer heb gemaakt zijn niet 
j e-dat, to donkey. 1k zou er voor moeten flitsen, maar ik heb 
de pest aan die kunstmatige bliksempjes; als bet enigszins kan 
hou ik bet op natuurlij k licht. Als ik er de tij d voor kan vin-
den - ik zit weer midden in de vertaalellende - mask ik deze 
maand nog een nieuwe serie boven. Je vindt in bet couvert 
ook een negatief uit ' S 8, waar Jany met Didia op staat. Zou j e 
daar ook een paar afdrukken van kunnen laten maken? En 
misscbien kan de Meester die zich bieraan wijdt ook iets be-
ginners met de twee afdrukken uit onze Scboorlse tijd (ik heb 
daar belaas geen negatieven van kunnen vinden). Als j e de 
hele zaak aan bet Museum geeft wil ik wel graag dat mijn co-
pyright duidelijk vermeld words. De negatieven hou ik bet 
liefst zeif onder mijn berusting. Met een afdruk van alle ne-
gatieven zou ik bij zonder in mijn sas zijn - ik denk aan ver-
grotingen van 12 x 14 of daaromtrent. De Meester moet zeif 
maar zien was hij wil uitvergroten. Je hebt me in Bergen ge-
zegd dat ik deze reeks natuurlijk gewoon in rekening kan 
brengen. Zou jij dan dat honorarium willen vaststellen? 1k 
weer niet goed was ik ervoor vragen kan (nog steeds to be-
scheiden).
Onze oude vriend schijnt zich in de schoot van de Moe-
dermaagd zeer wel to voelen. 1k had hem gisteren nog aan de 
telefoon en hij vertelde opgelucht dat de catheter al verwij-
derd was. De lozing verliep nog niet helema. l volgens plan, 
maar daar maakte hij zich geen zorgen over. Wij gaan zater-
dagmorgen naar hem toe. Hij hoops volgende week bet zie-
ke roomse levers de rug toe to keren, zei hij. Laten we maar 
hopen dat er zich geen complicaties meer voordoen, en dat 
hij bij Henk en daarna bij jou zijn `oude' vorm terugvindt.
Hoe is bet overigens met jouw gezondheid? De bloeddruk 
weer was gezakt? Je kent de remedies volledige abstinentie.
86
Andere mogelijkheden: aderlaten of een kuur met bloedzui-
gers. Minder aanlokkelijk misschien, maar dichter bij de na-
tuur.
We hadden verwacht dat je nog weleens een avond langs 
zou komen; tenslotte zit j e elke dag op pakweg 500 meter 
van ons huffs en je bent voortreffelijk gemotoriseerd. Maar 
ach, het gaat jou ook niet in je kostuum zitten, dat weten we. 
Probeer in ieder geval to voorkomen dat je zelf platligt als Ja-
ny weer ronddartelt. Daar hoeft je voorbeeldige toewijding 
niet op uit to draaien.
Enig nieuws van De Gads; een kleine reorganisatie met in-
gang van de volgende jaargang. Lek houdt er mee op, gaat 
zijn Slauerhoff afmaken. 1k neem - gedeeltelijk - het secre-
tariaat over. Doe samen met Eddie de opmaak etc., zoals we 
dat vroeger ook al deden. De zuiver technische dingen dele-
geren we aan een employe van Meulenhoff. Verder niets 
schokkends. 1k geef je alleen nog een opmerking van Eddie 
door, die hij maakte n.a.v. allerlei uitlatingen van adolescen-
ten in de literatuur: `1k heb het idee dat tegenwoordig de 
verkeerde mensen jong zijn.' Dat is er wel eentje met twee 
sterren, he? Veel hartelijks van ons beiden, als steeds je
Bert

is Marga vraagt wanneer druk 7 van HBx in circulatie komt 
(ik vraag het ook maar, in verband met de belastingaanslagen 
over '62 die deze week in de bus lagen; ze meppen je maar 
alsof j e van varkensleer bent). Mocht j e binnenkort kunnen 
schokken, dan zou ons dat niet anders dan ontzettend aange-
naam zijn. Dag hoor!
8 7
Amsterdam, 21 november 1964

Beste Bert,

Ongeveer anderhalve week geleden belde ik de hoofdzuster 
van de inrichting waar j e, gelukkig niet voor de rest van j e 
dagen, verblijft. Zij vertelde me dat je absolute rust moet 
houden en geen bezoek mag ontvangen. Je merkt dat we die 
voorschriften eerbiedigen. We zijn niet met steekpenningen 
langs de portiersloge gegaan om bij j e toegelaten to worden. 
We hebben niet de uit gangsterfilms bekende truc toegepast 
en ons in witte jas - met nonchalant uit de zak bungelende 
stethoscoop - onder de jou omringende esculapen gemengd. 
We hebben je geen herfstboeket gestuurd, omdat zoiets de 
mens toch altijd aan zijn verval herinnert. We leven eenvou-
dig met je mee.
Bij het eerste gerucht wisten we niet hoe we het hadden. 
BB eronderdoor? Dat moest een canard zijn. Een telefoonge-
sprek met V.d.H. bracht de bevestiging. En daarna... zie bo-
ven. Maar nu we gisteren van Jany hoorden dat j e weer con-
tact met de buitenwereld opneemt en misschien zelfs over 
een week of zo weer terug mag naar Den Haag, words het 
tijd ons medeleven in geschrifte to tonen. Jezus, Bert, was een 
toestanden allemaal. En dat jij tegelijk met onze goede Jany 
de zieke ziel moet laten helen - dat had ik een maand gele-
den niet op de kalender durven zetten.
Waar kunnen we j e mee opvrolijken? Waar krij g j e een 
kick van? Jammer dat je nooit een kaarter geweest bent, an-
ders had ik je Het Boek der Patiences gestuurd (So patience-
spelen, verzameld door Mea), waarin je o.a. gevonden had: 
De Wensch, De Amazone, Het Ondersteken, De Praatster, 
De Mooiste, Valentijn, De Vlieg, De Kinderachtige, De Sul-
tan, De Vroolijke, Paren in schuine richting en Toni.
Ben benieuwd was voor therapie je moet ondergaan. Laten 
ze je veel pillen slikken? Word je gehypnotiseerd? Ja, ik weer 
van die dingen ook niet veel af. 1k dacht nog een ogenblik 
aan Gerard Croiset, die daar bij jou in de buurt praktizeert. 
Hij zal je vermoedelijk strak aankijken, zijn handen boven je
88
hoofd houden en je een snort hersenreiniging geven. Het 
zou mooi zijn als je in zo'n beroerde fase van je !even een 
tij dj e j e geheugen verloor, de boel helemaal van j e of kon 
gooien. Laat ik er niet to lang over doorlullen. Je voelt je als 
vriend behoorlijk machteloos in gevallen als bet jouwe.
Dat gevoel van onvermogen, van `er niet bij kunnen ko-
men' had ik gisteravond weer, na ons bezoek aan Jany. Nu 
maakte bij deze keer wel een erg matte indruk. We arriveer-
den rond zevenen in de khniek. Je weet natuurlijk dat bij zijn 
nude kamer (S i) heeft kunnen betrekken. In de deur zit een 
loergat met een lens waardoor j e een panoramisch overzicht 
krijgt van bet interieur. (Heb jij dat bij jou ook?) Ik ontdek-
te naast bet bed een geagiteerd bewegende rooie pruik en ik 
zeg tegen Marga: `O jee, dat wijf!' Het bleek B. to zijn, een 
menselijke rate! waar zelfs een gezond persoon nog knetter 
van words.
Jany lag heel stil in de kussens. Hij bewoog niet eens zijn 
hoofd bij ons binnenkomen. Zo heb ik hem nog nooit ge-
zien. Zijn haar was pas geknipt, was hem bij bet licht van de 
schemerlamp jonger maakte. Zijn gezichtskleur was beter 
dan na die operatie in September. Maar zijn ogen stonden dof 
en in zijn stem zat geen enkele modulatie. Ik had bet a! door 
de telefoon gehoord toen ik hem vorige week bij Henk bel-
de. Een dodelijk vermoeide stem, waaruit niet de geringste 
interesse meer sprak.
We zitten net en proberen zo goed en zo kwaad als bet gaat 
door bet geratel been Jany to bereiken als er geklopt words. 
Main du Perron stapt binnen. De pruik wil zich zogenaamd 
terugtrekken; je kent dat: half van je stoel oprijzen met geen 
andere bedoeling dan to blijven plakken. Main had bet met-
een door, maakte een afspraak voor maandag en verdween. 
`RRRt...RRRt...RRRt' uit de hoek bij bet bed, en tegen mij: 
`Komt u bier zitten. Julie zijn toch vakgenoten? Dan kunnen 
jullie over bet werk praten.' Ik blijf altijd beleefd, maar nu 
moest ik we! enorme moeite doen om niet to lachen. Met Ja-
ny over `bet werk' praten... Gerard Diels zou tegen de rooie 
gezegd hebben: `Loop naar je ouwe Franse katoenen moer!'
Weer kloppen op de deur: Danny, goddank. Daardoor kon
89
ik op het voeteneind van het bed gaan zitten en werd de con-
versatie enigszins gespreid. 1k probeerde Jany was op to mon-
teren met stukjes petite histoire. Hij lachte flauw. We kregen 
het over de nieuwe kuur die hij doer. Dokter K. bleek hem 
's middags gezegd to hebben dat ze met het middel dat hij nu 
slikt nog een week doorgaan en daarna misschien andere pjl-
len in de strijd werpen. 1k merkte een zekere opleving bij 
hem. Hij wilde er graag jets over kwij t, begon ineens over de 
invloed van chemische preparaten op de psyche. `1k heb zelfs 
gehoord dat ze er in Amerika j e karakter mee kunnen veran-
deren', zei hij. `Maar dat Garmt Stuiveling er bescheiden 
door zou worden, dat wil er bij mij niet in.' En dat in j e de-
pressie. Al kwijnt de ziel, de geest blijft vaardig. 1k had niet 
anders van hem verwacht.

(Kort intermezzo: 1k heb even gekeken naar het staartje van 
een Sinterklaasoptocht. Een drumband met pijpsters, vooraf-
gegaan door een tambour-maitresse met bibberende dij en en 
gevolgd door de buurtcommissie, drie zwartgallige vijftigers 
die ik zelfs vanaf mijn hoge standplaats zag denken: zaten we 
in jezusnaam maar in de kroeg. De stoet werd gesloten door 
een platte vrachtwagen bedekt met kunstgras, waarop twee 
als kabouters verklede kinderen zaten to vernikkelen voor 
een bordpapieren huisj e. Boven de ingang van het huisj e 
hing een bord: TRANS VAALKWARTIER.)

Terug naar Jany. Het gesprek over de kwaal ebde snel weg, 
maar de pruik vulde alle stiltes ogenblikkelijk op met gericht 
vuur. Ze vertelde dat ze vlak bij ons in de buurt was komen 
wonen en dat ze beslist gauw eens aan zou wippen. Als dat 
gebeurt, bel ik de brandweer, dat begrijp je wel. Het was vijf 
over acht en een zuster bracht thee. `1k wil helemaal geen 
thee', zei Jany scherp. Die verpleegster - zo een van ge-
vlochten koperdraad - nog aandringen: `Maar meneer Ro-
land Holst, u drinks toch wel een kopje mee met uw bezoek? 
U bent altijd dol op thee.' Jany, nu bijna furieus: `Thee? Voor 
mij niet, zei ik toch!' Waarop de zuster het blad to hard op 
het tafeltje zette en gekwetst of ging. Danny en de pruik na-
90
men de thee en wij eclipseerden, nadat hij me op gedempte 
toon had verteld dat hij even later een injectie zou krijgen 
waar hij iedere avond tegenop zag. `Die verdomde spuit!' 
Een bizar afscheidswoord, want daar lies hij het bij. Ik denk, 
laat ik geen nieuwe afspraak maken, anders breng ik hem nog 
meer in verwarnng.
Hiermee heb ik het geloof ik gehad, en jij ook. Laat eens 
wat van je horen als je je er toe in staat voelt. Wij kunnen al-
leen maar wensen dat je gauw weer op je Haagse stoel zult 
zitten. Hou alles in het midden, vriend - veel liefs van Mar-
ga, een accolade van je
Bert
9I
A'dam, Zz-5-'67
Dit zijn ze, Bert - weinig, maar misschien wel curi-
eus. Eddie-met-snor, Mies-met-kaboutermutsje, 
Beer zeer aanvallig, ik natuurlijk weer met sigaret in 
de bek - Gerrit en Cathrien: gewoon Gerrit en 
Cathrien - en Margje achter de camera - tot gauw 
hopen we, hartelijk van ons beiden, je Bert 
[Foto 23 november 1955]
Amsterdam, 7 oktober 1968

Beste vriend Bert,

De jonge Bakker - flu met fraaigesneden puntbaardje, wet ik 
persoonlijk een image-verbetering vind - deed ons vorige 
week het verhaal van j e zoveelste lijdensweg, die j e ten slot-
te in een vermoedelijk pastelblauwe kamer van Rudolf Stei-
ners Haagse geneesinrichting heeft doen belanden. Je weet 
dat die kleur in de therapie van St. van beslissende betekenis 
is (het zogenaamde blauw blauw laten, zie: Die Geheimwissen-
schaft im Umriss, Wenen 1909). Maar lieve jezus, Bert, wear jij 
niet allemaal doorheen moet op deze wereld; het lijkt wel de 
Martelgang van .romme Lindert. Wij hopen allebei van har-
te dat ze je nu eindelijk eens beter maken. B. jr. had een eng 
verhaal over allerlei apparaten waarop j e ligt aangesloten en 
die het je b.v. onmogeijk maken met een pear binnenvallen-
de gabbers een goeie partij bridge to spelen; die apparaten zijn 
tot dear aan toe, al zouden ze j e aansluiten op de stofzuiger of 
de wasautomaat, als 't maar helps! Je maakt het nu weer eens 
van nabij mee: harten, nieren, levers, hoornvliezen, huid, 
hear en nagels, apes words overgeplant, en tegenover een 
toch betrekkelijk transparent fenomeen als jij staat de medi-
sche wetenschap voor lul.
We hadden ons graag persoonlijk van je toestand op de 
hoogte gesteld, maar hoorden dat je liever nog geen bezoek 
ontvangt. Net wet j e wilt - ons doen die slangetj es en klem-
metjes overigens niets. In de tijd dat we Fred von Eugen be-
zochten, die toen een snort baksteen in de rechternier had, 
waaraan hij met succes geopereerd was, leek hij ook op Miss 
Tutty met hear lievelingspythons - overal rubberslangen die 
onder het bed verdwenen in emmers en teilen. En heb ik Ja-
ny niet zijn catheter zien verliezen, note bene in het Maria-
paviljoen! Je hoeft dus, wet ons betreft, geen gene to hebben. 
Ik ken trouwens altijd nog een andere kant opkijken, near 
een geile verpleegster, want ik neem niet aan dat er in dat 
blauwe domein alleen blauwkousen rondtippelen. Wel sterk 
dat je met de tweede grote boekenmarkt in het vooruitzicht
93
weer platligt, net als in '6S. Och, die twee jongens zullen het 
we! klaren en Margje heeft a! vijf `zitdagen' op hear agenda 
staan, maar het zou aardig geweest zijn als je het deze keer 
eens had kunnen meemaken.
Zelf zal ik de manifestatie in hoofdzaak als bezoeker fre-
quenteren, want momenteel voel ik me wet de literatuur 
aangaat een snort nutteloze toeschouwer. Het hoeft allemaal 
niet meer zo erg voor mij. Over het stadium van het `driftig 
kunst produceren' ben ik al lang heen. De geringe pep is na-
tuurlijk voor een dee! to wijten aan mijn werk voor het to-
nee!. lk heb er mijn handen vo! aan, want behalve vertalen is 
het programme's maken, stukken lezen, adviezen uitbrengen 
over die stukken en eindeloos vergaderen (sinds ik ben opge-
nomen in de `staf'). Er zijn nog zwaardere beroepen - uitge-
ver o.a. - en daarom zal ik er jou niet verder over lastigval-
len. Je ligt per slot op je ziekbed, en den wil je we! eens wet 
anders horen. Het verhaa! van mijn oom Jan bijvoorbeeld, 
die de laatste anderhalf jaar van zijn !even verpleegd werd in 
een inrichting in Vught, wear men de dementia-patienten 
(gemiddelde leeftijd 8o jaar) zoet hield met pilletjes. Het ge-
volg was dat ze praktisch de hele dag zaten to dutten. Met Pa-
sen besloten mijn beide neven hun vader nog een keer near 
huffs to halen. Ze kwamen onverwachts met de auto voor - 
de broeders hadden er niet op gerekend en oom Jan zijn pi! 
a! gegeven, zodat hij slapend in de auto gedragen moest wor-
den. Bij Wim thuis zette men hem in een stoel, wear hij de 
rest van de paasdag sluimerend doorbracht. De vrouw van 
Wim probeerde hem 's middags wet thee en een stuk koek 
toe to dienen, waarop de nude man even bijkwam en erin 
slaagde om zich heen to kijken. Wim vroeg: `En, hoe voee
je
je, vader?' Oom Jan: `Buitengewoon goed!' Na dit antwoord 
sliep hij onmiddellijk weer in en het is de laatste zin die hij in 
zijn leven gesproken heeft.
Een maand later kregen we zijn overhjdensbericht. Hij zou 
in Orthen (Den Bosch) begraven worden. Wij besloten de 
kerk de kerk to laten en rechtstreeks near het kerkhof te rij-
den. Net toen we uit wilden stappen begon de bijbehorende 
stortregen. We bleven rustig zitten, staken een sigaretje op,
94
draaiden de beslagen portierramen laag en wachtten op oom 
Jan. Een groene vw kwam met een rotgang het hek inrijden. 
Een man in een beige sportjasje en twee jongetjes met kuiven 
sprongen eruit, renden de kapel binnen en stonden - als ka-
pelaan en misdienaars - in rituele plunje gereed toen de stoet 
arriveerde. De volgauto's losten een reeks sterk verouderde 
familieleden, waarvan ik er enkele in geen vijftien jaar gezien 
had. 1k wist niet eens alle namen meer en een bos van moei-
zaam opgestoken paraplu's maakte de begroeting niet een-
voudiger.
Mijn neef Bart - eertijds een bambocheur, met wie ik kort 
na de bevrijding 's avonds last kolen ging gappen uit de kel-
ders van de R.K. Boekcentrale, het bedrijf dat hij als aanko-
mend econoom met (te) losse hand leidde; die een verhou-
ding had met Tientje (je weet wel), ons doodarme bohemers 
trakteerde op dure dranken en spijzen, uit de Centrale werd 
getrapt en vervolgens, met de helaas overleden Dirk Huizin-
ga, het Feature Bureau Holland oprichtte, in strips en kalen-
ders deed, waardeloze vulpennen importeerde en kerstverha-
len van bekende Nederlandse auteurs leverde aan dag- en 
weekbladen, een activiteit die de beige firmanten noodzaak-
te na enkele maa.nden als de mieterij uit Amsterdam to ver-
dwijnen, aangezien zij de leveranciers geen cent hadden af-
gedragen - mijn neef Bart dus, die zijn leven gebeterd heeft, 
met een kraamverpleegster is getrouwd en al jaren in kippe-
voer doer, was bijna onherkenbaar geworden: hoog in de 
schouders, metalen brilletje op, het gezicht donkerrood als 
gevolg van couperose (of overmatig alcoholgebruik), een 
vreemde, starende blik en uiterst onrustige gebaren. Zijn jon-
gere broer Wim, Europese vermaardheid op het gebied van 
de ballroomdans zoals je bekend zal zijn, zeer joyeus, voor-
treffelijk in het pak, luchtig op de bal van de voet, heette ie-
dereen welkom.
De kraaien hadden ondertussen de kiss op hun schouders 
genomen en zetten er stevig de pas in. De ceremonie aan het 
graf duurde hooguit zeven minuten; men bleek er in het 
progressieve bisdom Den Bosch niet veel omslag meer mee 
to maken. Mijn neef Bart sprak vijf woorden van dank en
95
daarna zochten we snel de kroeg op. Er heerste een ronduit 
opgewekte stemming, waartoe vooral de ondanks een chro-
nisch heupgebrek nog zeer vitale tante Anna het hare bij-
droeg. Onder veel hilariteit werden gissingen gemaakt om-
trent het volgende lijk in de familie. `Jij natuurlijk', zei tante 
Anna tegen mijn oom Bernard. `Als ze bij mij komen, zeg ik 
gewoon: vandaag niet!' Oom Bernard, met z uitgeschakeld 
oog achter vlijmscherpe brilleglazen, repliceerde zoals ge-
bruikelijk dat hij onverwoestbaar was en achter de hand te-
gen mij: `Jongen, ik kan alle wijven nog krijgen.'
Na een groot aantal rondj es gingen we aan tafel - het Bra-
bantse werk met vette soep vooraf en verder een keur van 
vleeswaren. Neef Wim was druk in de weer met zij n klein-
beeldcamera. Later ontving ik o.a. een afdruk van een foto 
waarop tante Anna en ik, gearmd en gierend van het lachen 
het glas heffen. Na de lunch reden we naar het huffs van neef 
Bart, waarin ik tot mijn verbijstering de koperen rooktafel-
met-gedraaide-poor uit zijn ouderlijk huffs aantrof.
Neef Wim had nog een bijzondere verrassing voor de ver-
wanten: de levensherinneringen van zijn vader, een goed jaar 
tevoren op de band opgenomen. Voortdurend aangemoe-
digd door Wim, die het geheugen van de oude man met veel 
bier probeerde op to frissen, hoorden wij oom Jan vertellen 
over zijn jeugd, toen hij op het borduuratelier van mijn 
grootvader werkte (samen met mijn vader en hun drie zus-
ters). Mijn grootvader had op de deur een koperen plaat met 
de vermelding: Gala- en militair borduurder. Zijn voornaamste 
afnemers waren de uniformmakers van het leger, die bij hem 
de gouden en zilveren uitmonsteringen bestelden. `Ja, jon-
gen', zei oom Jan na het zoveelste flesj e bier, `wij stonden 
voor niks - we hebben eens in een jaar tijd 23 generaals ge-
kleed.' Het gezelschap stikte van het lachen. Ook het om de 
vijf zinnen herhaalde `Nou, en dan namen we nog maar een 
borreltj e' droeg veel bij tot het instandhouden van de uit-
bundige stemming, waar ik graag voor teken als het eenmaal 
zo ver met me is.
Volgende keer vertel ik je hoe we mijn vader naar het rust-
huis Overdonk brachten. Laat eens horen hoe het met j e
96
gaat, Bert. Je hebt toch telefoon op j e kamer? wij wensen j e 
een zeer spoedig herstel. Een omhelzing van Margj e, groetj es 
van de kinderen,
hartelij k als steeds j e
Bert
97
Amsterdam, 17 oktober 1968

Beste vriend Bert

Hier heb je een eerste serietje van de beloofde foto's. Door 
de grote drukte was het me nog niet mogelijk een goede 
overzichtskiek van de hele stand to maken; horden lezers be-
lemmerden het uitzicht. Morgen ga ik er weer op uit met het 
apparaat, want ik wil graag dat j e er daar in j e bed een beet] e 
bij kunt zijn (al ontgaat j e, dank zij de rapporten van j e me-
dewerkers, niet veel, geloof ik). Gisteravond schijnt er een 
absolute climax in de toeloop to zijn geweest. Marga kwam 
tenminste opgetogen en doodmoe thuis. Met drie man kon-
den ze het nauwelijks af. De top-punten bleken meteen top-
pers. Ze heeft er zo'n honderd verkocht als ik me niet vergis. 
Aangezien zich op de stands beneden (vooral bij Meulenhoff 
en De Bij) voornamelijk jongeren en jongsten genesteld had-
den, kwam Eddie op een gegeven moment ook maar in de 
Bakkerij zitten, met zijn twee Ooievaars en de Meulen-
hoffuitgaven. Je weet langzamerhand wel dat Marg niet ie-
mand is die de mensen was opdringt; ze hoeft 't trouwens 
niet, want gekocht words er sowieso. Kun je nagaan dat ze 
met een zekere verbijstering van Eddie's verkoopmethode 
kennisnam. `Mevrouw, dit moet u kopen, een zeer goed 
boek - kijkt u eens even hier, de recensies...' (hij had een he-
le serie knipsels bij zich) `leest u maar, allemaal uitstekende 
kritieken... en als u meer wilt weten over de Hoornik-clan, 
alstublieft, interview in De Nieuwe Linie...' (waarna hij 
exemplaren ging uitdelen; hij heeft er stapels van besteld). Er 
zijn natuurlijk lezers die van het `agressief verkopen' niet ge-
diend zijn; die nemen dan de boeken van Marg mee, waarop 
Eddie probeert: `Kom, neemt u er dit boekje van mij nou bij, 
prachtige bundel, u houdt toch zeker wel van poezie?' Enfin, 
je weet was Geert gezegd heeft op de persconferentie van de 
Europaclub: `Was mij betreft zijn alle middelen geoorloofd 
om de mensen boeken to laten kopen.'
Gisteravond ben ik natuurlijk thuisgebleven voor de match 
Manchester United - Estudiantes (uit Argentinie). Een com-
98
plete veldslag, jongen. Daar had jij bij moeten zijn, al was het 
niet zo best geweest voor je bloeddruk. lk herinner me nog 
hoe j e hier de uitwedstrij d van Ajax tegen Real Madrid hebt 
gezien en op j e stoel zat to rij en. Wanneer een van de Span-
jaarden een Ajaxspeler onder zijn donder trapte, riep je heel 
hard: `Vuile fascist! Kan je wel? Schop Franco onder z'n 
kont!' Dat was toen een heel genoeglijke avond. Heb jij ei-
genlijk zelf ooit gevoebald? (words in de volkstaal nog veel 
gebruikt). 1k heb twee j aren in de zaterdagmiddagcompetitie 
gespeeld met het elftal van De Nederlanden van 1845, in 
welke maatschappij ik destijds (omstreeks '36) een gebrekkig 
functionerend radertje was op het bijkantoor in Breda. Mijn 
aandacht ten burele bepaalde zich in hoofdzaak tot een here 
meid, Jettie genaamd, zeven jaar ouder dan ik, en De Boeken 
der Kleine Zielen, die ik in het archief had liggen, waar ik het 
grootste deel van de dag probeerde door to brengen, lezend 
natuurlijk. Als verzekeringsman was ik van meet of aan een 
NUL, maar mijn chef, de heer Verhoeven, sevens voorzitter 
van de voetbalclub, hield mij de hand boven het hoofd om-
dat ik op het veld een aardige dribbelaar was (licht en dus 
snel). Op de dag na een geweldige boerderijbrand in West-
Brabant, toen het schaderapport van een vorige brand in de-
zelfde bedoening onvindbaar bleek (ik moest die dingen op 
nummer opbergen, maar deed dat, als gevolg van mijn lite-
raire interesse, met de Franse slag) werd ik er tot mijn genoe-
gen eindelijk uitgeflikkerd. Wat er daarna kwam, hoor je nog 
wel. Hou je goed, Bert, heel veel hartelijks van ons alien,
als steeds j e
Bert
99
Amsterdam, 24 oktober 1968

Beste vriend Bert

Zoals ik je vanmorgen al zei, ik stond net op het punt jou to 
bellen toen de telefoon ging - de geest waait kennelijk pre-
cies naar waar we hem hebben willen. En last ik nou hele-
maal vergeten zijn je to vragen hoe je curieuze 3 de klas-ex-
periment bevallen is. Gisteren was het de laatste dag, als ik me 
niet vergis. Waren er nog meer opvallende verschillen? Stu-
ren ze je als 3de klasser bijvoorbeeld lelijke verpleegsters? Mis-
schien kun j e j e conclusies vastleggen in een rapport] a aan de 
leiding van de kliniek: Kleine sociologic uit de ziekenkamer. 
Zit 'n top-puntje in. Niemand zal durven beweren dat je in 
die kamer voor je lol verblijft, maar wat ons opnieuw frap-
peerde: je hebt een onverwoestbaar gevoel voor humor, en 
dat houdt je ook daar overeind. Het zal niet vaak voorkomen 
dat het verplegend personeel twee bezoekers en een niet zo 
best ter been zijnde patient stikkend van het lachen naar de 
uitgang ziet lopen. Achteraf realiseerde ik me pas wat een 
krankzinnig gezicht dat geweest moet zijn: Marg, beladen 
met twee grote pakken, een tas vol bonbons en een bandre-
corder, en ik omzichtig stappend en een beet] a gebogen, als 
Knier, met die soepterrien in mijn handen, terwijl meneer 
Bakker van kamer 3 paarsaangelopen toekeek. In de hal hiel-
den een paar binnenkomende particulieren de deur voor me 
open en staarden me met enige verbijstering na, alsof ik er 
met de gestoofde organen van god weet wie vandoor ging. 
Adepten van Steiner volgden door de ramen het inladen van 
de geschenken. Ze begrepen er geen kloot van, want het is 
gebruikelijk dat je die dingen meebrengt voor de zieke. Als 
het bezoek voor jou een opkikkertje geweest is, zijn we daar 
blij om; voor ons was het dat in hoge mate, alleen al doordat 
we je mentaal in topvorm meemaakten. Over de receptie van 
Simon hebben we 't al telefonisch gehad. Toen hij achter de 
katheder stond voor zijn dankwoordje van 1 minuut maakte 
hij een indruk van kracht en vitaliteit. Later, terwijl we ston-
den to praten, vond ik hem ineens heel oud, een beet] a op-
100
geblazen; het robuuste bleek grotendeels zitvlees to zijn. En 
hij had jets stars in zijn gezicht, vooral in zijn ogen, jets me-
chanisch. Hij transpireerde zwaar, veegde voortdurend met 
een zakdoek over zijn voorhoofd en herademde pas nadat 
Geert hem had meegenomen naar een koeler vertrek. Het 
was ruim twintig j aar geleden dat ik hem voor het laatst (en 
voor het eerst) gesproken had, in een kroeg op het Leidse-
plein, waar hij een redactievergadering van Centaur had ge-
had met Den Brabander en Cordan. Eddie en ik waren er 
toevallig binnengekomen en Jan bond onmiddellijk een 
rondje aan. `Simon betaalt alles', zei Jan, `Simon heeft poen. 
Drink es uit, Simon!' De borrels werden gebracht en Simon, 
nerveus, schichtig, zwetend, een tikje rood aangelopen, 
stond op om naar het toilet to gaan, nageroepen door Jan, die 
vroeg of hij zijn gulp wel kon vinden. Wij drunken, Jan be-
stelde nog een rondje - hij had intussen de borrel van Simon 
ook achterover geslagen - en begun zich toen hardop of to 
vragen waar zijn mederedacteur bleef. `Jezus, het ljjkt meneer 
Visser wel, hij zit al een kwartier op de plee. Ga jij es kijken, 
Heinz' (tegen Cordan) `misschien moet-ie wel kotsen.' 
Heinz grog kijken en kwam terug met de boodschap dat Si-
mon niet to vinden was. `Godverdomme, dan is-ie er tussen-
uit!' riep Jan. Wat een van de kelners bevestigde. Heinz was 
de klos, want Jan had nooit een cent op zak en Eddie en ik 
niet meer dan een paar kwartj es. Ik moet er wel bij vertellen, 
dat Simon het later met Heinz in orde heeft gemaakt. Hij zei 
dat hij zich niet lekker had gevoeld. Misschien had hij toen 
ook al last van de warmte.

Net kom ik terug van een pijnljjke confrontatie met mijn fo-
toboer, die me met een enkel gebaar demonstreerde dat ik als 
kieker amateur ben. Hij trok de rolfilm uit het witte doosje 
en gooide achteloos een volkomen smetteloze reep celluloid 
op de toonbank (godzijdank was ik de enige klant). Je ziet 't, 
wie met alle geweld wil `vereeuwjgen', al is het maar een 
stand op de boekenmarkt, houdt een leegte over. Er bleek 
een kleinigheid met de camera to zijn geweest - kwestie van 
een palletje - waardoor de film niet op de spoel was geko-
IOI
men. Kwestie van een pallet] e, jawel, maar j e staat voor drol 
in zo'n zaak. Het enige voordeel is dat je bijna geen kosten 
hebt: 20 keer niets voor f 1,25. Maar jij begrijpt net zo goed 
als ik dat Louis Daguerre de prille vinding van Joseph Niep-
ce niet verbeterd heeft om de mensen in staat to stellen mess 
vast to leggen. Of wie weet juist wel. Dit snort incidenten zet 
j e toch aan het denken.
Als ik het resultant had geweten, was ik de dag na mij n fo-
tografische arbeid niet zo onbekommerd en zonder camera 
(want het stond er immers allemaal al op) naar de marks ge-
reden. Zondagmiddag, een uur of drie voor sluitingstijd. 1k 
stag in en de taxichauffeur vraagt: `Waar gaan we naar toe, 
meneer?' `Naar het RAI Congresgebouw', zeg ik. `Nou, dan 
doen we dat toch', zegt hij en we rijden langs het Oosterpark 
vol zondagsgangers. Het is prachtig najaarsweer.
`lets to doen in de RAI, meneer?'
`Ja, de boekenmarkt.'
Hij zwij gt even, kij kt naar me in het spiegeltj a en zegt: 
`Boekenmarkt? Heb dat iets to maken met 't Waarheidsfesti-
val?'
`Nee, dat is in de Europahal. De boekenmarkt is in het 
Congresgebouw.'
`O, nou ja... je kan met dit weer beter naar buiten gaan, de 
natuur in, vin ik persoc nlijk dan, ik ben 'n liefhebber van de 
natuur.'
We stoppen in de file voor de Berlagebrug. Hij kijkt me 
aan via het spiegeltje, wachtend op mijn reactie.
`U zou dus liever een buitenritje maken vanmiddag', zeg 
ik.
`Als 't u hetzelfde bleef, meneer -- maar ik kan toch moei-
lijk tegen u zeggen, laten we effe over 't Cooi naar de RAI rij-
den. Trouwes, dat kost me nogal niet 'n paar centen. Je heb 
niet iedere dag zo'n klant als die ouwe mevrouw van 'n half 
j aar gelej en.'
`Was was er dan met die ouwe mevrouw?'
We rijden nu langzaam over de brug. Mensen hangen over 
de leuning en kijken naar het nog altijd kakkineuze geplas 
van corpsstudenten in vierriems- en andere gieken. Tijdens
102
het volgende verhaal kijkt hij bijna onafgebroken in het spie-
geltj e .
`Nou, meneer, op 'n goeie dag, 't was op 'n woensdag, 
moet ik voorrijen op 'n adres in de Willemsparkbuurt. Ik 
krijg 'n ouwe dame in de wagen, die tegen me zegt: `Weet u 
niet een paar mooie plekjes, chauffeur? Ik wil graag een beet-
je rondrijden.' Nou ken ik toevallig een paar hele mooie 
plekkies, dus ik zeg: `Zeker, mevrouw. Ik zal u wel es wat la-
ten zien.' En ik rij het Gooi in, naar de Lage Vuursche, de 
Larense hei, 't Spaanderswoud, afijn de hele reutemeteut, en 
dat mens zit to genieten, meneer, daar heb u geen idee van, 
'n koppie koffie hier en 'n koppie koffie daar en ik weer naar 
'n mooi plekkie, om kort to gaan, we waren de hele middag 
op stag geweest en toen ze weer voor d'r deur stond zegt ze 
tegen me: `Kom me volgende week om dezelfde tijd weer 
halen, chauffeur. Maar dan gaan we verder weg.' Nou, en die 
week daarop rij ik 'r naar de Veluwe, daar was ze in geen j a-
ren geweest, zei ze. Om de zoveel kilometer moest ik stop-
pen, want dan had ze weer wat ontdekt en als ik vroeg: `Wil 
u niet effe uitstappen en een eindje wandelen?' dan zei ze: 
`Nee, chauffeur, ik wil alleen maar kijken, ik wil alles nog 
een keer zien.' We legden aan bij een dure zaak en daar 
moest ik een dubbele uitsmijter van d'r nemen met koffie. 
Zij nam alleen 'n koppie thee en 'n stukkie keek. En toen be-
gin ze to vertellen. Ze zei dat ze tweeentachtig was en hele-
maal alleen in een huffs met zeven kamers woonde. Ze had 
geen familie meer en ze was 'n mens van de dag. `En als 't 
nou met me gedaan is', zegt ze, `wat heb ik dan? Dan krijg ik 
een lang wit hemd aan en de staat krijgt m'n centjes. En daar-
om wil ik 't er nog eens van nemen, chauffeur, ik wil alles 
nog eens zien. Kom me volgende week weer halen. Maar 
kom dan 's morgens, dan gaan we weer wat verder.' Afij n om 
'n lang verhaal kort to maken' - we naderden de RAi - `we 
gingen een dagje naar de Achterhoek, een dag naar Brabant 
en een dag naar zee, Noordwijk, daar had ze vroeger dikkels 
gelogeerd. U begrijpt, dat liep aardig op. Zo'n dagje kwam al 
gauw op 'n meier of anderhalf, 't eten en drinken niet mee-
gerekend, want 't was overal koppie koffie, koppie soep, 'n
To3
uitsmijter, 'n biefstukkie, 'n slaatje - zij nam alleen thee en 'n 
stukkie keek. En dan gaf ze me nog 'n dikke fooi ook.' We 
stonden stil voor de RA i . `Effe de meter afzetten, meneer', 
zegt hij, `want ik praat nou in m'n eigen tijd. De volgende 
week woensdag zouen we naar Limburg gaan. 1k bel bij d'r 
aan, maar krijg geen gehoor. Nog 'n paar keer gebeld - niks. 
1k denk: he, zou ze met een collega zijn gaan rijden? Op die 
leeftijd hou je 't ook niet allemaal meer uit mekaar. Toch es 
bij de buren informeren, denk ik. En wat hoor ik? Vrijdags 
niet lekker geworden, naar 't ziekenhuis, en 's anderendaags 
was ze dood. Ze lag er al onder toen ik daar stond. Had 't 
toch goed geschoten, 't ouwe mens. Vijf fijne dagen gehad. 
1k ook trouwens. Zo'n klant krijg ik nooit meer. Nou, 
meneer, u bent 'r. Veel plezier op de boekenmarkt.' Hij keek 
voor het eerst niet meer in het spiegeltje.

Dat was het dan voor vandaag, beste vriend. Het is intussen 
al zater-dag geworden. We hopen van harte dat er vooruit-
gang in je toestand zit. Een omhelzing van Marg, veel groe-
ten van de kinderen en een stevige hand van
je B.
to4
Marga Minco, Geert Lubberhuizen, Gerard den Brabander. 
Zaterdag 2 juli 1960
De 60ste verjaardag van Gerard den Brabander 
Foto Egidius van Dun
Amsterdam, 28 november 1968

Beste vriend Bert,

Je moet langzamerhand wel gaan denken: die vent kan ik af-
schrijven, daar boor ik mess meer van. Om die gedachten-
gang snel de pas of to snijden beb ik mijn vierenvijftigste to-
neelvertaling maar uit de machine getrokken en er dit vel in 
gezet. Dat toneel vreet me op, jongen. Ik word er de god-
ganse dag bij betrokken, met stukken, met brieven, met tele-
foontj es. En als ik eens probeer me een tij dj a gedekt to hou-
den, krijg ik ruzie met Paul, die zegt dat mijn belangstelling 
voor `de zaak' tanende is, en dat ik `afdrijf . Ik heb toen wel 
geantwoord dat bij me misschien iets to verwijten heeft, maar 
niet dat ik een aborteur ben. Ik wou, bij God, dat ik er of 
was. Maar was moet je op je Soste doen? Een geheel nieuwe 
branche opzetten? Weer terugvallen op de hachelijke positie 
van een kleine zelfstandige? Wachten op opdrachten? Dat 
kan niet meer. De spoeling words dun in bet nieuwe toneel-
bestel. Volgend jaar nog maar zes premieres per seizoen, dus 
minder vraag naar vertalingen. Sorry, dat ik in de aanhef met-
een met mijn sores op tafel kom. Dat was niet de bedoeling. 
Jij hebt recht op een epistel waarbij je kunt relaxen.
Hoe is bet nu met je? Die misselijkbeid een beetje over? 
Nog veel pijn? We zouden je erg graag eens komen opzoe-
ken; maar over bet tijdstip moet jij beslissen. Als je bet gevoel 
hebt: nou kan ik ze hebben, bel dan even. Vorige week bel-
de ik - na ik weet niet hoe lang - met Jany. Hij vroeg of we 
eens naar Bergen kwamen. Zei: `Je stem herken ik nog heel 
goed, Bert, maar je poezie niet meer. Daar ben ik denkelijk 
to oud voor.' Daarna begon een van misverstanden zijnerzijds 
aan elkaar hangend gedelibereer over zijn adres en zijn tele-
foonnummer, die ik allebei allang heb. Op de achtergrond 
hoorde ik Didia er doorheen roepen, waardoor bij bet hele-
maal met meer wist. Enfin, we spraken of eens naar Bergen to 
komen.
Daarnet komt Maatstaf 7 - een uiterst simpel nummertje, 
zou ik zeggen. Begrijpelijk. Jij kunt er nu niet zoveel meer
io6
aan doen. Van wie hoorde ik van de week toch dat j e het 
volgend jaar opdoekt? Misschien niet eens zo'n gek idee. Je 
speelt immers al jaren met de gedachte. 1k kan me voorstel-
len dat het een blok aan het been van de uitgeverij words. 
Hoe loops het daar overigens? Wij horen zo weinig. Ook de 
afrekening van d'oude Van der Harst is nog niet binnen. 
Maar mask jij je daar niet druk over. Dat nemen we wel met 
Bertje op. Gisteren was ik op de Bij, waar ik Joop de Leur op 
de expeditie bezig zag grote pakken to maken van de nog 
aanwezige kleine pockets. Ook van mijn eigen werken. 
Denkend dat het om een monsterbestelling ging, vroeg ik 
wie de afnemer was. `O', zegt Joop, `weet je dat nog niet? 
Van de week gaan alle kleine pockets de deur uit. We kappen 
ermee. We hebben de hele handel overgedaan aan een firma, 
die ze tegen sterk verlaagde prijs aan de boekhandel levers. Je 
hoeft dus niet bang to zijn dat ze bij De Slegte komen to hg-
gen.' Geruststellend idee - maar toch: haal uit je winst. 1k 
wilde er wel graag het fijne van weten en Joop vertelde me 
toen, dat de kleine pockets met geen stok meer de deur uit to 
krijgen waren. Hij beweert dat het publiek de lage prijs wan-
trouwt... `Ze hebben liever een paperback van dezelfde om-
vang, voor zes gulden vijftig.' Enige belangstelling was er nog 
wel geweest voor pockets die ze herdrukt hadden en een gul-
den duurder gemaakt. 1k vertel het j e maar, omdat j e mis-
schien jets aan deze wetenschap hebt. Het bittere kruid als pa-
perback voor zeg f 3,50 off 4,50 - zou dat niet was zijn? Na-
tuuriijk ook de anderen waar loop in zit - zo egoistisch zijn 
we met.
Maak weinig mee de laatste tijd - zit permanent achter 
Witsens enorme bureau, linkeroor en linkerhand pijnlijk van 
het telefoneren (gemiddelde duur van een gesprek 20 minu-
ten). In de polder komen we zelden. We waren wel twee 
weken geleden een weekend in Belgie, bij de Zeijistra's, die 
nu een riante villa bewonen in Alsemberg, zuidwestelijk van 
Brussel. Het huffs ligt op een heuvel en vanuit je slaapkamer-
raam heb j e een schitterend uitzicht op de stad. Alle gemak-
ken aanwezig: een lichtblauw zwembad en een geweldige 
tuin er omheen; de drankkast vol produkten van de fa. Bols.
107
Wat een land daar! We hebben er lange wandelingen ge-
maakt over de diverse `wegels', in een uitgestorven kroeg ge-
zeten 's avonds last met een dood Mortierorgel dat een hele 
wand besloeg, we zijn naar een cabrioleur gaan kijken, een in 
vettig leer verpakte Fransoos die met een vaart van 90 km op 
een berg autowrakken zou inrijden, maar daarmee wachtte, 
omdat er op het weiland nog to weinig betalende bezoekers 
waren, zodat we dit schouwspel moesten missen. 1k heb met 
Max boule gespeeld in het laantje naast zijn huffs en met 2 
punten verschil gewonnen. Prijs voor de winnaar: z fles 
whiskey. Het contact met de inboorlingen gaf me wel weer 
de bevestiging van wat dr. Julius Pee eens over zijn landge-
noten heeft gezegd: `Belgen? 't Stoemste yolk van de wereld, 
maar iel artelijk, menier, iel artelijk!'
Zojuist twee ambtenaren van Rijksgebouwendienst to 
woord gestaan, die mijn huffs kwamen bekijken voor het - 
misschien, wie weer, mogelijkerwijs - verbouwd zal worden 
volgens een plan van Jan Rietveld. 1k merk dat ik met mijn 
elleboog in de as van een van hun sigaren heb gezeten (door 
mij gepresenteerd uiteraard). Meneer Van de Wetering, met 
brilletj a en korte grij ze kuif, beklopte alles, en zijn makker 
meneer Hofstra, een vriendelijke kalende Groninger, schreef 
alles op. Naar het resultant van deze samenwerking kan ik al-
leen maar gissen. Beiden stonden op de zolder langdurig to 
wiebelen op twee doorzakkende vloerdelen. `Zit geen balk 
onder', zei v.d. Wetering. `Nee', zei Hofstra, `daar zit kenne-
lijk geen balk onder. Even verder kijken.' En daarop gingen 
ze met zijn tweeen successievelijk op alle vloerplanken staan. 
Om de meter zat er een wiebel in. 1k zeg zo langs mijn news 
weg: `Nou ja, het huffs staat er natuurlijk al een tijdje. Vroe-
ger was dit de vliering van Witsen, weer u wel, de schilder 
Willem Witsen. Hij moest hier niet zo vaak zijn, dus een balk 
minder bier en daar was geen doodwond.' Maar nu ontspon 
zich tussen de rijksgebouwers een technische dialoog over 
schroten, trekijzers en schietspoelen, die mij iets to hoog 
ging. `Kijk', zei Van de Wetering ineens, `de schoorstenen 
zijn ook losgekomen!' En verdomd, wat ik nog nooit gezien 
had: tussen schoorsteen en muur was een opening waar je je
Io8
hand in kon steken. Intussen hadden we ook nog bezoek 
gekregen van de heer Van Benthem, niet de Amerikaspecia-
list maar de elektrizein, die de hele discussie met de grootst 
mogelijke scepsis volgde en mij of en toe aankeek met een 
gezicht waarop met koeien van letters geschreven stond: 
`Doe 't niet, man, het is een puinhoop. Neem een flatje in 
Buitenveldert, ben j e van al het gelazer af.' Toen ik beneden 
kwam zag ik Marg van ellende in elkaar gedoken op de bank 
zitten. Onafhankelijk van de heer Van Benthem was ze op 
hetzelfde idee gekomen. Maar waar vind je een huffs dat be-
taalbaar is? We zouden dan natuurlijk ons buitenverblijf moe-
ten verkopen. - Net heb ik de drie Wijzen uitgelaten. Man 
voor man nog een verse sigaar in de kop laten steken. Met 
een mooie Braziliaan doe je nog wel eens wat (om van een 
mooie Braziliaanse maar niet to spreken). We moeten flu het 
rapport afwachten, dat eerst nog gesigneerd moet worden 
door de eerstaanwezend hoofdkloot in Haarlem en de paraaf 
moet dragen van drie oetlullen van sectie 4 B afdeling Am-
sterdam. En ondertussen barsten we hier met ons vieren uit 
de zoveel kubieke meter allertreurigst verdeelde ruimte. 
Goed, dat er altijd wat to wensen overblijft in het leven. Wat 
zou het zijn als je niets had om op to ketteren, vriend? Ik zal 
je in ieder geval van de gang van zaken op de hoogte houden. 
Marg heeft weer alle kranten gekocht om `huizen aangebo-
den' na to kijken. Ze kent nu omtrent 6o% van alle makelaars 
in Mokum en ze heeft er nog niet genoeg van. Haar tv-spel 
is goddank of en ingestuurd. Nu is ze bezig aan een verhaal. 
Wat denk jij, kan ze voor volgend jaar een werkbeurs aan-
vragen (dus geen stipendium)? Ze wou het wel proberen. - 
Laat eens gauw jets van j e horen, Bert. Wij wensen j e alle-
maal alles wat heilzaam is. Doe vooral Cathrjen onze hartelij-
ke groeten. Een poor - als steeds j e
Bert
Tog
Amsterdam, 28 januari 1969

Beste vriend Bert

Nu je alweer een week op het Molenhoekje zit zijn we ver-
domd benieuwd om to horen hoe je het rooit. 1k denk, last 
ik maar eens een paar dagen niet bellen - j e leeft toch al to 
veel met de telefoon, een ontuchtig apparaat, in zekere zin - 
en liever een briefje schrijven. We hopen dat je, verlost van 
allerlei dagelijkse kwellingen en ingrepen, eindelijk eens kunt 
relaxen en iets meer van het komende voorjaar gewaarwordt 
dan binnen Rudolfs overigens met de edelste bedoelingen 
gegrondveste kliniek. Laat ons vooral horen wanneer we j e 
kunnen bezoeken om geheel op de ouderwetse toer bij to 
praten.
Vrijdagmorgen ben ik bij de notaris geweest om 2 vliegen 
in z klap to slaan. Binnen het kwartier had ik een huffs ge-
kocht en verkocht, met gesloten beurs. Nee, dat is niet hele-
maal waar; de klerk Fledderus vroeg mij het nog ontbreken-
de bedrag ad f 2,- aan to zuiveren, en last ik dat net in klei-
ne coupures bij me hebben. 1k draag anders nooit baar op 
zak, alleen cheques. Maar nu ben ik bezig een voile maand 
vooruit to lopen. 1k moet teruggaan tot medio december en
noem het verhaal K U N S T S C H A A T S E N, want daarmee is alle
ellende begonnen.

(Sorry, jongen, ik moet met Eddie en Miesj e en Aal en Jaap 
gaan eten in de bistro Klein Paardenburg in Ouderkerk - die 
afspraak loops ook al een maand, maar niemand schijnt nog 
tijd to hebben om iets aardigs to doen. Tot straks!)

Dat straks is natuurlijk de 29ste geworden, want we hebben 
gisteren behoorlijk lang getafeld en je weet hoe het loops, ie-
dereen komt met zijn verhaal, ieder legs zijn vreugden en zijn 
sores op het damast; Jaap gaf ons college over de tactiek van 
het huizen kopen, Eddie vertelde hoe hij zich net voor het 
diner had laten masseren door een wijf dat hem ook nog een 
half uur vrije oefeningen last doen, Miesje had een griep on-
110
der de stevige leden, Marga had een doof oor, waarvoor ze 
behandeld words door een literatuurminnende specialist, Aal 
een gezicht getekend door zorg om haar in de Sturm and 
Drang verkerende tweeling, en ik een rooie kop als gevolg 
van to lang hoogtezonnen. Later zijn we nog even gaan kij-
ken of er in Americain, waar we nooit meer komen, veel 
veranderd was. De Jugendstil entourage bleek gelukkig nog 
aanwezig, maar de oude obeys bedienden nu in hoofdzaak 
slordige scholieren, mislukte kleinkunstenaars, gastarbeiders, 
bejaarde leerkrachten van nijverheidsinstituten en een enkele 
gemelijke toerist, die een half uur lang de kaart van Neder-
land zat to bestuderen. Je vraagt je af, waar wil zo'n man naar 
toe? Hij volgde herhaaldelijk met zijn vinger de loop van de 
Maas, stroomopwaarts. Fysiek leek hij mij in staat de rivier 
per kano op to varen zeker tot aan de Stop van Ternaaien. Na 
een kop koffie zijn we uiteraard vertrokken.

Hoe de lotgevallen van een mens bepaald kunnen worden 
door een paar gebruik.te kunstschaatsen maar 3 8 zal ik je ver-
tellen. Die schaatsen waxen Jessica to klein en Marg had al een 
raamadvertentie bij onze sigarettenboer op laten hangen, 
toen ze ergens antlers een annonce zag waarin een paar 
schaatsen werd gevraagd. Het was een adres op de Kruislaan, 
die zowel links als rechts van de Middenweg loops. De num-
mering moet j e even weten. Marg sloeg - wie leidt ons? - 
rechtsaf, waar het niet was, maar waar wel een huffs leeg en to 
koop stond. Meteen de auto uit, naar binnen loeren, daarna 
links van de Middenweg de schaatsen verkopen aan een moe-
der met vijf sportieve kinderen, als de bliksem naar huffs, op-
gewonden binnenkomen en zonder aarzelen de makelaar 
bellen. De beer w. Kaskens to Diemen. Gaan kijken. Mooi 
pand met cv, badkamer, packet, tuin, garage en was bet wel-
vaartsdier verder dienen kan. Vraagprijs 140.000 ballen - 
waanzin natuurlijk. Ik ook mee gaan kijken. Het pand blijft 
mooi. De eigenaar zakt naar 130, naar 125, en dan naar 120 - 
we spelen monopoly en warden bet, god mag weten waar-
om, want ik heb niet meer dan een bescheiden girotegoed, 
we worden bet eens over 117 en een half. Bij de notans, die
III
mij eerst door een in bet ambt verhaarde compagnon laat 
doorlichten op mijn solvabiliteit - welke proef ik glansrijk 
doorsta - ontmoet ik de makelaar Kaskens, sprekend Jan 
Greshoff, maar dan totaal verzopen, en de eigenaar van bet 
huffs, meneer Couperus, met Louis evenveel verwantschap 
vertonend als een Volkswagentje met een Berliner. Na bet 
aanbieden van grote sigaren last Couperus enkele malen bet 
woord renteverlies vallen, was ik voorgeef niet to begrijpen. 
De man zit kennelijk om centen to springen want hij wil de 
datum van overdracht zo vroeg mogelijk stellen. Na veel 
been en weer gelul spreken we of dat ik op 24 januari `af-
neem'. De notaris wijst mij op de consequenties van een 
eventueel in gebreke blijven mijnerzijds: verbeuren van 
handgeld, enorme boetes, gijzeling en noem maar op. In 
mijn door mateloze bezitsdrift opgewekte euforie veeg ik de-
ze waarschuwingen lachend van de tafel. We tekenen bet 
voorlopig koopcontract en de oude Kaskens brengt mij naar 
huffs in een auto die hij bestuurt of bet de locomotief van de 
stoomtram is.
Na deze weldra als fataal ondervonden dag bezoeken wij 
nog enkele malen bet pand, dat er onveranderd fraai bij staat, 
maar waarin wij van lieverlee enkele makkes gaan zien, een 
inzicht dat gedeeld words door onze adviseur in architectoni-
sche aangelegenheden, J. Rietveld, wiens goedaardige natuur 
hem evenwel belet onze ondanks alles overeind blijvende 
geestdrift radicaal neer to slaan. Tussen kerst en nieuwj aar val 
ik, in mijn gewichtsklasse toch al een grensgeval, vijf pond of 
en begins Marg op de rand van een zenuwinstorting to ba-
lanceren, gebukt onder de schuld dat zij bet huffs ontdekt 
heeft. Het woord kunstschaatsen mag in huffs niet meer ge-
noemd worden. Als de makelaar belt zit ik op de we of ben 
net een brief naar de bus brengen. De notaris last vragen waar 
bet bandgeld blijft. Ik zoek gegadigden voor ons buitenver-
blijf, ga met een van de reflectanten kijken in Oosterleek en 
zit met een brok in mijn strot alles aan to prijzen was wij met 
zoveel plezier hebben laten verrijzen. Gelukkig belt de man 
op dat bet to klein is. Ik zie wel in dat ik niet de hele dag op 
bet sekreet kan blijven zitten en sta Kaskens to woord, die
112
een afspraak heeft gemaakt met de directeur van de hypo-
theekbank. Voor we naar binnen gaan zegt de al veertig jaar 
in de makelaardij gestoken drankneus dat hij nog een koper 
voor het huffs heeft - voor het geval ik er van of zou willen. 
Ik stel voor mezelf vast dat Kaskens ook nog telepaat is, vraag 
en passant een hypotheek aan van 8o mile, hoor dat ik dan 
minstens zo mule per jaar moet aflossen enz., steek daardoor 
de mij aangeboden sigaar met het verkeerde eind in de 
mond. Nu volgen enkele dagen van drukke telefonades met 
Kaskens, die geheimzinnig doer over de identiteit van de 
nieuwe koper, mij een zoete winst in het vooruitzicht stelt en 
een middag uittrekt om ons nog riantere objecten, ditmaal in 
Amstelveen to tonen. In gezelschap van een collega-make-
laar, de heer Kokelhuis, wiens 2 cm dikke bril ons doer ver-
moeden dat hij op het huizenbestand van Amstelveen een 
jets to optimistische kijk heeft, bezoeken wij het echtpaar 
Cocheret, bewoners van een bakstenen kubus boordevol bij-
keukens, kasten, kinderbaden en een hamstervoorraad 
schoonmaakmiddelen, en maken vervolgens onze opwach-
ting bij mevrouw Yoe, timide indovrouwtje dat ons met bij-
na neergeslagen ogen door haar als herenhuis to boek staande 
kneuterige middenstandswoning vol scheuren leidt. Met het 
opgeluchte gevoel dat we er ditmaal niet ingestonken zijn 
gaan we in gezelschap van Kaskens koffiedrinken in een bur-
germanscafe.
Het nieuwe jaar is al een week op gang en nog heb ik het 
handgeld niet gestort - ik heb bet gewoon niet. Nieuwe con-
ferenties met bet evenbeeld van Ouwe Jan. Er wordt flu 
voorzichtig gemeld dat er enkele haken en ogen zijn; de 
nieuwe koper heeft zwart geld dat hij via deze transactie 
kwijt wil. De man staat in bet telefoonboek onder Rijwiel-
stallingen, maar zijn inkomsten schijnen uit geheel andere 
bronnen to komen, welke blijft vooralsnog duister. Intussen 
heb ik al 750 liter dikke olie in de tank van de centrale ver-
warming laten pompen, want ik wil mjjn fictieve bezit voor 
vorstschade behoeden. En Kaskens Jr. heeft kans gezien mij 
to interesseren voor een perfectpolis die letterlijk alles dekt 
wat er to dekken valt. Over een tientonner die in plaats van
''3
gewoon de hoek om to slaan, mijn vestibule binnenrijdt hoef 
ik me geen zorgen to maken, net zo min als over op mijn dak 
neerkomende tijdens de vlucht verloren vliegtuigonderdelen. 
Voor 30 piek per jaar zit ik op rozen.
Op een avond - ik zit net naar een nogal amusant tv-spel 
to kijken - belt de oude Kaskens. Met veel barsten in zijn 
stem vertelt hij me `dat de hele zaak niet doorgaat. Die 
meneer durft 't toch niet aan. Jammer, maar niks aan to doen. 
Ik ga natuurlijk direct een andere koper zoeken.' `Ja', zeg ik, 
`dat lijkt me het beste.' In de dagen daarop val ik weer twee 
pond of en lopen de kinderen bij het woord `huffs' of 
`Kruislaan' de kamer uit. Telefoontje van de notaris: waar het 
handgeld blijft. Ik besluit met mijn gezin naar een rustige 
plek buiten onze grenzen to verhuizen, maar nu komt de fir-
ma Bakker/Daamen in het geweer en wij blijven thuis. Tele-
foontje van de makelaar: `die meneer wil het wel doen, maar 
hij wil 10 mile minder betalen' (we hadden afgesproken 
120). Ik word, voor zover dat in mijn toestand nog op to 
brengen is, witheet. `Misschien kunt u die man in rechte aan-
spreken', zegt Kaskens, `maar er staat natuurlijk nets op 
schrift.' Ik consulteer mijn goede vriend Jaap die mij vertelt 
dat er nets to halen valt, maar dat ik wel moet proberen er zo 
mooi mogelijk uit to springen, desnoods met een klein ver-
lies, `als j e 't maar kwij t bent, j ongen' . Hij geeft me een klad-
blaadje met becijferingen, dat ik uit het hoofd leer. Het is nu 
de hoogste tijd om persoonlijk met de chicaneur in de clinch 
to gaan. Ik vraag de makelaar ons op zijn kantoor bij elkaar to 
brengen voor een rondetafelgesprek.
's Avonds heb ik, voor de komst van de heer Moen (je 
hoeft er maar en achter to zetten en je weet waar je aan toe 
bent) een vertrouwelijk gesprek in de zitkamer van Kaskens. 
Hij onthult mij nu dat de man handelaar in pornografie is. 
`Een hardwerkende jongen', zegt mevrouw Kaskens, `ik ken 
hem nog van toen hij hier als broodbezorger aan de deur 
kwam.' `Ja', zegt haar man, `daarna is hij wat gaan rommelen 
met tweedehandsauto's en nu heeft hij zo wat van die win-
kels in de binnenstad, u weer we!.' Ik neem nog een boter-
koekje en als de bel gaat zijn wij vastbesloten voet bij stuk to
114
houden. Moen blijkt een droefkijkende man van een jaar of 
zevenendertig met een tanig gezicht en haar dat in twee toef-
j es naar voren is gekamd. Hij heeft een oud met borg ge-
voerd jack aan en een geruit overhemd en loops op mocas-
sins. Hij stelt zich voor als `meneer Moen'. Zijn vrouw, zon-
der wier voortdurende aanwezigheid zijn leven geen moer 
voorstelt, naar mij later blijkt, is klein, gevuld, heeft hoog op-
gekamd donkerrood haar, een pittig plat-Amsterdams gezicht 
en een bontjas van 1700 gulden. Nadat bet weer en de beer-
sende griep vernoemd zijn komt de oude Kaskens ter zake. 
Moen zit er bij of hij met de zweep krijgt (was vermoedelijk 
drie keer in de week bet geval is) en zijn vrouw haalt allerlei 
papiertj es uit haar tas, waarop zij driftig begins op to tellen en 
of to trekken. Beiden proberen de indruk to wekken dat zij 
financieel op hun tandvlees lopen. De ` 1 o mile eraf hebben 
wij grof afgewezen. Ik probeer nu met weinig zeggen en 
veelbetekenend kijken mijn slag to slaan, terwijl Kaskens 
kalm een blanco koopcontract voor zich legs en aan Moen 
vraagt: `Kan ik schrijven?' Moen treks onvoorstelbaar treurig 
de schouders op en mompelt: `Ja, u kan wel schrijven, maar 
was?' Ik ga bet verdere gesprek niet weergeven, want dan 
kom ik op twee vel druks, maar je mag wel weten dat bet tot 
half twaalf duurde. Toen had Moen bet huffs, dat nog steeds 
eigendom was van Couperus, van mij gekocht voor 117 en 
een half en bleek de zoete winst die Kaskens mij had voorge-
spiegeld nihil to zijn.
Nu komt Moen met bet handgeld op tafel, zo uit de bin-
nenzak: 10 mile in honderdj es. De drankneus telt zich de 
pokken. `En zullen we nou effe bij mijn de rest gaan opha-
len?' zegt de nog altijd als een afgeleefde bond kijkende nieu-
we eigenaar tegen mij. Ik heb er geen bezwaar tegen. We rij-
den in de Morris van zijn vrouw - hij zelf beefs een Ford 
Mercury - naar zijn appartement dat vlak bij mij in de buurt 
ligt. Nadat we een smetteloze trap hebben beklommen, stap-
pen de echtelieden uit hun schoenen en gaan mij op kouse-
voeten voor naar de woonvertrekken, die - vandaar bet ritu-
eel - met wall-to-wall nylontapijt zijn belegd. Ik voel even 
de neiging ook mijn schoenen uit to trekken, maar ik weet
I'S
dat ik ze goed geveegd heb en daarom stag ik onbezwaard op 
de geile vloer. De wanden van de ineenlopende kamers zijn 
gedeeltelijk met afroteak betimmerd, het meubilair komt uit 
de afdeling modern van De Tijdgeest en de schoorsteen is be-
kleed met natuursteen. `1k pak 't effe', zegt Moen, terwijl ik 
met zijn vrouw aan tafel ga zitten. Hij bukt zich naar een 
snort nachtkastj e, ook van teak, en haalt er twee enorme 
bundels bankbiljetten uit. `Dit mot 't zijn', mompelt hij, nu 
bij na j ankend, `we zullen maar es gaan tellen. Schrij f j ij 't op, 
Sophie, dan kan meneer Voeten 't weer natellen.' Met de ge-
likte motoriek van iemand die dagelijks honderden bladzij-
den vol naakte meiden, kerels en hun in natuurlijke kleuren 
afgebeelde lusten moet doorbladeren en op handelswaarde 
taxeren, last Moen de briefjes van duizend, honderd en vijf-
entwintig door zijn vingers glijden. Ze liggen in stapeltjes van 
r o, waarbij het z ode brief] e om de negen andere is gevou-
wen, de koppen allemaal naar links. Sophie noteert en ik tel 
opnieuw, met het water in mijn handen, want het zgn. vin-
geren kan in dit milieu nog een andere betekenis hebben en 
ik moet uitkomen op vijfentwintigduizend gulden. Het 
klopt, maar nu zit ik nog met het vervoersprobleem: ik heb 
geen tas bij me. Met behulp van elastiekjes verdelen we de 
boel en ik prop twee tieten in mijn binnenzakken. lk ver-
wacht als troostprijs - want tenslotte werk ik met verlies, ge-
zien de makelaarsprovisie die voor mijn rekening komt - een 
envelop met de nieuwste Deense standjesfoto's. De verwach-
ting words met gehonoreerd, want Moen blijft zwijgen over 
de nering waaruit de inhoud van zijn teakhouten nachtkastje 
voortvloeit. Wij nemen hartelijk afscheid op straat - ze gaan 
nog naar het verjaardagsfeestje van een familielid - en ik kan 
niet nalaten to zeggen: `Even een seintj a aan de onderwereld 
en ik haal het Oosterpark niet.' Het blijkt niet aan to slaan en 
ik loop fluitend van de zenuwen naar huffs, bij elke hoek om-
kijkend.
De andere dag last ik Kaskens onmiddellijk het geld naar 
de notaris brengen, die het evenmin in huffs wil hebben, zo-
dat de makelaar genoodzaakt is het tot aan de dag van de 
overdracht zelf to bewaren.
II6
Met die dag ben ik begonnen, dus dat weet je al. 1k moet 
alleen nog vermelden dat drie klerken toen een half uur heb-
ben zitten tellen, want Moen legde in totaal vijfenvijftig mu-
le in coupures varierend van duizend tot tien golden op tafel. 
lk stond op dat moment met de jonge notaris in een hoek 
van het vertrek een sigaar to roken, geheel ontspannen, en 
wij spraken over Shakespeare.

Dit moet het helaas zijn voor vandaag, beste vriend. Je hebt 
flu althans een overzicht. Bepaalde details die mij flu pas to 
binnen schieten zal ik je graag mondeling overbrengen. Zeg 
jij maar wanneer we kunnen komen. wij wensen je allemaal 
van harte sterkte, doe vooral onze groeten aan Cathrien, 
Marg omhelst je en ik geef je de vijf -
als steeds je
Bert
"7
Amsterdam, i i maart 1969

Beste vriend Bert

Goed dat ik je nog even belde, anders was deze brief naar Ga-
pinge gegaan, waar j e j e dagen allesbehalve gapend hebt 
doorgebracht, naar de opsomming van j e werkzaamheden to 
oordelen. We bewonderen de discipline die j e j ezelf oplegt, 
je stugge doorgaan ondanks de pijn, je hele houding ten op-
zichte van deze ellendige kwaal. Voor ons respect koop jij 
natuurlijk geen flikker, maar we wilden het toch eens kwijt, 
na zoveel maanden to hebben moeten toekijken zonder iets 
wezenlijks voor je to kunnen doen.
Neem me dit was zwaar op de handse begin niet kwalijk - 
j e bent het met van me gewend en ik had j e trouwens het 
volgende verhaal beloofd. De boekhandelaar Kees H. Venin-
ga begon vorig jaar in de Oude Doelesteeg in Leeuwarden 
een pockethal, De Peperbek genaamd, op de plaats waar eerst 
een winkel in gummiwaren gevestigd was geweest, die bij 
gebrek aan klandizie had moeten sluiten. Bij het naderen van 
de boekenweek en het 1 jarig bestaan van zijn zaak kreeg 
Kees het idee voor een stunt] e. Hij wilde Gerard Kornelis uit 
Greonterp vragen een kort prozastuk to schrijven, en dat bij 
de opening van de boekenweek als particuliere uitgave op de 
marks brengen. Het eerste exemplaar zou met de nodige 
tam-tam worden aangeboden. G.K., nooit afkerig van publi-
citeit, bleek er alles voor to voelen. Hij schreef een jeugdher-
innering, Kees nam het kostbare manuscript mee en lies het 
zetten. Afspraak was dat de overhandiging zou plaatsvinden 
op zaterdag 1 maart in De Peperbek, waar G.K. dan ook zijn 
werken zou signeren.
Nadat hij de eerste proef gecorrigeerd had, wilde de schrij-
ver nog een revisie hebben, die Kees hem op zondag 23 fe-
bruari ging brengen, in gezelschap van zijn vrouw en zijn 
dochtertj a van 2½. Gerard wist dat de boekhandelaar zou ko-
men, maar toen deze bij Huize `Het Gras' aanbelde, werd er 
niet open gedaan. Hij belde nog eens - geen reactie. Het kon 
zijn dat G. de afspraak vergeten was en zich met Teigetje naar
i i8
zijn Amsterdamse residentie had begeven. Informatie bij de 
buren leverde echter de verzekering op dat de heer Van het 
Reve zich wel degelijk in het dorp beyond. `We hebben hem 
vanmorgen nog zien lopen.' Kees terug naar het huffs en weer 
bellen, ditmaal lang en krachtig. Het effect blijft niet uit. Er 
klinkt gestommel binnen, de voordeur words opengerukt en 
Gerard verschijnt op de drempel, in alle staten van woede. 
Voor Kees jets kan zeggen begins G. hem uit to schelden en 
weg to duwen. De potige bezoeker verweert zich niet, want, 
zoals hij later verklaart, hij veil vermij den dat er de an dere dag 
in de kraut komt: Woedende boekverkoper tuigt eerzaam 
auteur af. Maar Gerard raakt door het dolle heen als hij ziet 
dat Kees niet van zijn erf wijkt. Hij besluit op zwaarder ge-
schut over to gaan en rukt van het lage afdak mast de deur 
een ris pannen, waarmee hij begins to gooien, niet alleen naar 
Kees, maar ook naar diens bij de auto wachtende vrouw en 
spruit. Enkele pannen raken het voertuig en veroorzaken 
blikschade. Nu words het de man van De Peperbek to bar; hij 
duvet vrouw en kind in de auto en komt terug om Gerard 
een paar dreunen to geven. De burgerschrijver retireert naar 
de voordeur en van die gelegenheid maakt de boekhandelaar 
gebruik om zich bij zijn gezinnetje to voegen. Er is nog een 
moeilijkheid: de weg voor Gerards woning loops dood en 
Kees moet aan het eind nog zijn draai zien to vinden. Wan-
neer hij weer langs huize Het Gras komt werpt de bewoner 
zijn laatste pannen naar de auto, gelukkig zonder die to raken.
De dag daarop belt Veninga Marga om to vragen of zij 
voor G. veil invallen. Hij zegt dat G. een aanval van delirium 
heeft gehad en daardoor niet kan komen. Pas in Leeuwarden 
krijgt zij de juiste toedracht to horen. Zij zit dan, samen met 
Rinus Ferdinandusse en een paar jonge Friese schrijvers, in 
een snort etalage, waar zij van 2 tot 6, overvloedig van drank 
voorzien - die met het nog op Gerards komst (kennelijk) al 
was ingeslagen - hun werken verkopen en signeren. Dat van 
die aanval zal Kees wet verzonnen hebben, want G. was de 
dag voor het r jarig bestaan van De Peperbek gewoon op het 
boekenbal; weliswaar in zijn witte tropenpak en op blote 
voeten, maar dat hoeft niet per se op delirium tremens to wij-

"9
zen. Het is mogelijk dat hij op het moment dat Kees belde 
met zijn beminde Teigetje in de koffer lag, of bezig was de 
laatste hand to leggen aan Het Boek van Violet en de Dood 
waarover hij nu al een jaar of vier in elk interview meiert. 
Een moeilijke jongen wiens overgang naar de heilige room-
se kerk allesbehalve kalmerend heeft gewerkt. Zie zijn rancu-
neuze uitvallen naar de oude Simon en Theun in het laatste 
nummer van Tirade. Dat verhaal over die kerkelijke bijdrage 
is natuurlijk hoogst vermakelijk, maar het words me to gortig 
als hij, in antwoord op vragen van uitgerekend De Telegraaf, 
de beerput openmaakt. Theun, om commentaar verzocht, 
zegt: `Ik neem Van het Reve niet veel kwalijk, ik beschouw 
hem als een zieke man. Hij is van een morbide onnatuurlijk-
heid en een groot complex.' Ook niet zo fijn. Simon zegt: `Ik 
ga met op die onzin in. Dat ik katholiek heb willen worden 
is volkomen gelogen. Van het Reve zal het wel van `iemand' 
gehoord hebben. Ach, 't is onbelangrijk.' En dan de kantte-
keningen van Gerard: `Vestdijk most dat uit puur lijfsbehoud 
wel zeggen, anders zou het een nog grotere afgang zijn. Wat 
De Vries betreft, ik ben liever ziek en Van het Reve dan niet 
ziek en Theun de Vries. Hij is van kop tot voet een en al leu-
gen en oneerlijkheid. Anders bleef hij geen lid van die onge-
diplomeerde slagersbeweging. Ik bedoel de communistische 
partij, die zichzelf zo graag de vroedvrouw der geschiedenis 
noemt. Is er eigenlijk een schrijver of dichter van belang in 
de Westeuropese literatuur en vooral in de romantiek, die j e 
niet ziek kunt noemen? Als De Vries dat van mij zegt doer 
me dat zeer veel genoegen en mag ik daar trots op zijn, want 
het is een belangrijke zelfbevestiging. Stel je voor dat-ie me 
een nobel mens en een goed schrijver noemde, vreselijk! De 
Vries doer hetzelfde als Breznjev met de Russische schrijvers. 
Zoals ze daar in het gekkenhuis worden opgesloten, zo zou 
ook De Vries mij willen opsluiten. Laten we God danken en 
een kaars ontsteken voor de Heilige Maagd uit dankbaarheid 
dat Theun de Vries en zijn kornuiten nog steeds niet de bass 
zijn in dit land.' Als dat niet paranoids is ben ik het, al most 
ik toegeven dat Theun het met die `zieke man' en `morbide 
onnatuurlijkheid' niet bepaald subtiel heeft geformuleerd. De
120
provocerende aard van G. kennende, kun je er maar beter 
niet op in gaan. Heeft hij ook zijn slinger niet (dit zeg ik ge-
heel zonder bijbedoelingen!).
Beste vriend, volgende keer een andere kindervertelling. 
Wij hopen dat het je bevalt aan de gracht en dat je je niet al 
to zeer in beslag zult laten nemen door de zaak. Het allerbes-
te, groetjes van de kinderen, kussen van Marga, een accolade 
van
je
Bert
121
Amsterdam, 2 3 april 1969
Beste vriend Bert

Van Ada hoorden we dat j e op het ogenblik liever zo weinig 
mogelijk telefoon aan je oor hebt. We kunnen daar inkomen 
- het is een vorm van onthouding waar ik zelf graag voor zou 
tekenen. Nu informeren we maar bij Ada naar je toestand, en 
gelukkig vertelde ze van de week dat het j e een stuk beter 
gaat en dat je vooral mentaal weer bijgespijkerd bent. De be-
richten die we na ons bezoek aan Gapinge over j e kregen ga-
ven ons even het gevoel dat we j e misschien to veel vermoeid 
hadden. Margj a is weliswaar de rust in persoon, maar ik ben 
- net als jij - een driftige grater, die gauw begins to vlammen, 
zeker bij zo'n mooie Muscadet als jij schenkt. Het betekende 
voor ons veel, na zo'n tij d weer bij je to zitten en dat in een 
huffs als De Oester, waarvan we ons wel was hadden voorge-
steld. Maar dit sloeg alles. Je hebt er, tot in het kleinste detail, 
je persoonlijk stempel op genet - de orde doer nergens af-
breuk aan de intimiteit. Het moet een beschikking geweest 
zijn, dat je je kon neerlaten in de buurt van de grootste ou-
wehoer van Nederland (die on top of that de beschikking 
heeft over een paar gouwe handen).
Heb j e er enig idee van wanneer j e uit de antroposofische 
hangmat ontslagen words? Ik weet dat j e j e er min of meer 
thuis voelt, maar ik vraag me toch af.of ze daar wel genoeg 
voor je kunnen doen. Voor bestralingen moet je naar elders 
worden vervoerd, heb ik begrepen. Of passen ze die behan-
deling niet toe? Als het j e enigszins mogelijk is, zou ik graag 
binnenkort de bloemlezing met je in elkaar zetten. Het hoeft 
niet lang to duren. In Gapinge zijn we het in principe al eens 
geworden over de dingen die er per se in moeten. Ik produ-
ceer een lijst met de in aanmerking komende gedichten en 
dan is het gewoon een kwestie van schiften.
Het verhaal dat ik je vandaag, bij wijze van toetje, had wil-
len schrijven moet tot vrijdag in portefeuille blijven. Ik heb 
een paar vervelende vergaderingen, straks en morgen. Mocht 
je de lust niet kunnen bedwingen, bel dan even om to mel-
122
den hoe het met je is. Tot zeer spoedig, wat mij betreft in ie-
der geval op papier - Marga omhelst je, de kinderen wensen 
je het allerbeste en ik zeg, eenvoudig als ik ben: hou je goed, 
vriend -
als steeds j e
B.
123
Amsterdam, 1 o j uni 1969
B este vriend Bert

De brief waaraan ik gisteren bezig was hob ik maar uit de ma-
chine getrokken, want na j e telefoontj a was de aanhef, waar-
in ik informeerde naar je toestand, overbodig geworden. Je 
Monk heel opgewekt, al was hot beroerd to moeten horen dat 
de pijn er weer is. Laten we hopen dat die nieuwe injectie 
verlichting brengt. We zouden zo graag zien dat je `een goeie 
zomer' hebt na al die tribulation van de afgelopen maanden.
lk moot nog even terugkomen op iets waar we hot tijdens 
ons laatste bezoek over hadden, hot feit dat mijn geheugen 
ten aanzien van een bepaald stuk verleden (eind 4o-er, begin 
S o-er j aren) grove steken last vallen. Kwestie van verdrin-
ging? Ook in mijn dagboek vind ik over die tijd niet meer 
dan was summiere notities. Heel vervelend, want hot was een 
meer dan krankzinnige periode, die nodig moot worden 
vastgelegd. Voor jou is dat goon probleem, jij hebt total re-
call, en hot is eigenlijk godgeklaagd dat je niet een bandre-
corder pakt en de heleboel spuit. Ik moot altijd een prik in de 
memorie krijgen, dan begins hot wel to werken. Om je een 
voorbeeld to geven:
Vrijdag 30 mei hadden we juryvergadering voor de Nij-
hoffprijs en na afloop ging ik, zoals gebruikelijk, naar Schel-
tema met Sem Dresden, Dolf Verspoor en Adriaan Morrien. 
Aan hot belendende tafeltje mengde zich al gauw Lou van 
Gasteren in hot gesprek met kreten als: `Ja, ja, de literatoren 
zitten 't weer onder mekaar uit to maken!' en, tegen Sem: 
`Zeg, ik ken jou toch ook?' Sem beaamde dit glimlachend, 
vroeg hem bij to schuiven en antwoordde op de vraag: `Was 
doe jij ook weer?' laconiek: `1k bon bij hot onderwijs.' De 
rondjes volgden elkaar nu snel op. Lou - ook al in hot bezit 
van een nikkelstalen geheugen - releveerde, zonder aanwijs-
bare aanleiding, mijn verhuizing van Kloveniersburgwal 49 
naar hot Witsenhuis aan hot Oosterpark, verzorgd door de 
Snelvracht (onthoud die naam!), een minuscule onderneming 
twee huizen van ons vandaan, geleid door one Terlouw. De
124
alcohol bracht hem tot onthullingen als: `De heer Voeten was 
al eens eerder verhuisd, door de firma De Gruyter, peperdu-
re specialisten, maar ja, dat werd betaald door zijn rijke 
vriendin. Deze keer moest 't op 'n koopje, en de offerte van 
Terlouw sloeg alles: 6o ballen de hele handel.' De details wa-
ren me totaal ontschoten en pas in de loop van Lou's verhaal 
kwam die groteske situatie me weer voor ogen.
Met de man van de Snelvracht had ik afgesproken dat we 14
december (1949) over zouden gaan. De dag daarvoor lies hij
kisten brengen voor de boeken en het serviesgoed. Ons meu-
bilair mocht geen naam hebben en onze kleren hadden we 
allemaal aan. (e moet weten dat aan het eind van de honger-
winter mijn twee - vooroorlogse - pakken gestolen waren 
door een neef van onze huisbaas, die als gevolg van de fami-
lierelatie over alle sleutels van het pand kon beschikken. Een 
kostuum had hij, met reden, la.ten hangen. Mijn oom Ver-
stappen, destijds coupeur bij Peek & Cloppenburg in Rotter-
dam, had het in '43 voor me vervaardigd van een snort dwei-
lengoed, vuilbruin met een streepje. Als je ging zitten of je 
amen bewoog kwamen er vouwen in die er alleen met een 
stoomwals uit to krijgen waren. lk ben er later nog in ge-
trouwd. Op de trouwfoto's zie ik emit of ik mijn plunj e bij 
herhaling met een loden pijp heb laten bewerken, vooral in 
de maagpartij en ter hoogte van de ellebogen. Je kon er een 
vinger inleggen. Marga had natuurlijk ook niks - ja, over-
trekken van dekbedden, door brave Delftenaren gered uit de 
voor het overige door de moffen geratste boedel van oom 
Maurits en tante Hilda: lappen onverslijtbare katoen, waaruit 
ze nog aardig opwindende jurken moist to maken, na ze eerst 
in de verfbaden to hebben gestopt. Maar dit terzijde.)
De verhuizing zou vroeg in de middag plaatsvinden. 's 
Morgens kwam Terlouw, een man met een bol, bleek broek-
poepersgezicht, even aan om to zeggen dat hij peck had met 
zijn personeel. Er waren zieken. Of ik het goed vond dat een 
paar werkstudenten assistentie verleenden? Prima jongens. Ik 
vond het best. Alles stond gepakt. Ze hadden niet meer to 
doen dan de boel naar buiten to takelen. Dat de door ons vol-
gestouwde boekenkisten niet to tillen waren zou pas tijdens
125
de operatie blijken, en misschien moeten de toestanden die 
volgden voor een deel in samenhang met dit inconvenient 
worden gezien.
Om i uur werd er op de deur geklopt. Binnen traden twee 
j onkers, reeds op een straatlengte afstand to herkennen als 
corpsstudenten uit Leien, De ene, in een roestbruin sportjas-
je van Harris tweed, waar ik verlekkerd naar keek, stelde zich 
voor als `De Block van Scheltinga'. De andere had ook een 
geslachtsnaam die bol stond van de kwartieren, maar ik her-
inner me alleen nog dat hij van voren Hans heette. Zij over-
zagen de gereedstaande boedel, dachten `dit zootje kan lines 
recta naar het Waterlooplein' en zeiden dat alles in de kortst 
mogelijke tijd geregeld zou worden. `Mevrouw, meneer, 't is 
zo gepiept, hoor. U zult zeggen - verhuizen is een yak - is 't 
ook - maar wij hebben meer met dit bijltje gehakt. Vorige 
week hebben we nog drie jaargenoten naar een andere kast 
verhuisd. Binnen 't uur waren ze over.'
Dat klonk in ieder geval veelbelovend. Het was ijzig koud, 
het zou om vier uur donkey zijn, en er was ons alles aan ge-
legen om zo vlug mogelijk op de derde verdieping van het 
Witsenhuis to zitten. De B. van S. gooide het raam wijd open 
en commandeerde zijn vrind naar de zolder om het hijstouw 
over de katrol to gooien. Beneden stond Terlouw met een 
krappe bestelwagen. De tijd van de tapissiere van de Konink-
lijke De Gruyter & Co was voorbij. Daar had ik me bij neer 
to leggen.
De meubels leverden geen moeilijkheden op. Alleen het 
afhouden, met het daarvoor bestemde afhouw-touw, verried 
dat er amateurs aan het werk waren. Tafel- en stoelpoten 
schuurden langs de gevel, en een keer zag ik mijn beneden-
buur Walter Helft - een kleine jiddische dikkerd met Base-
dowogen en een emmerhoed, die op de eerste etage een uit-
geverijtje van gekleurde ansichten dreef - verstard naar bo-
ven kijken, toen de antieke kast van mijn grootmoeder zijn 
raam op een haar na miste. Het gelazer begon met de eerste 
kiss boeken. De Leienaars kregen hem niet van de grond. 
`Veel to zwaar, meneer Voeten, veel to zwaar. Mag ik even 
kijken?' De B. van S. lichtte het deksel op. `Hobo, kan niet,
126
kan niet; ach nou ja, dat kunt u natuurlijk niet weten, maar 
als regel worden boekenkisten maar voor de helft gevuld. 
Staat u mij toe?' 1k stond toe en De B. van S. begon een deel 
van mijn bibliotheek op de vloer to stapelen. `He, zie je dit, 
Hans? Eerste druk van De man van Lebak, en hier, eerste druk 
Blocnote klein formaat - afdeling Du Perron, he, meneer Voe-
ten?' 1k kon het niet ontkennen.
Ze gingen nu samen op een andere kiss zitten lezen, mon-
kelend en elkaar opmerkzaam makend op bijzonder geslaag-
de passages, tot Terlouw begon to roepen of er nog wat van 
kwam. Hans, uit het raam: `Zeker, meneer Terlouw, ogen-
blikje, er was 'n klein probleem maar we hebben 't al opge-
lost.' De halflege kisten gingen omlaag. Het resultant was dat 
bet grootste deel van mijn boeken bleef liggen. Op de vraag 
wat we daar mee aan moesten, antwoordde De B. van S.: 
`teen zorgen, meneer Voeten. 1k ben zelf 'n geheide bi-
bliomaan. We wikkelen ze keurig in dekens, touw erom, en 
het is voor z'n reetje.'
Marg en ik meenden bet nu wel gezien to hebben. Wij be-
gaven ons naar Gerrit en Tientje Kouwenaar op vier-hoog, 
om een kop koffle to halen en ons to warmen, want we wa-
ren versteend. Vijf minuten zaten we toen een luid gekletter 
ons naar bet raam joeg. Naast de bestelwagen stond Terlouw 
gebogen over een gedeukte fluitketel, twee dito pannen en 
de scherven van een melkkan. `Ongelukje, meneer', riep 
Terlouw, de handen verontschuldigend omhoog, `niets aan 
de hand, verzekering dekt de schade!' `Och', zei Marg, `we 
hebben toch nieuw keukengerei nodig. Alleen jammer van 
die melkkan. Die was nog van tante Hilda.'
1k voelde me niet helemaal gerust en besloot weer naar be-
neden to gaan om het laatste bedrijf to volgen. Net toen ik de 
deur van twee-hoog binnenging klonk buiten opnieuw ge-
kletter, ditmaal van een zwaar metalen voorwerp. 1k rende 
naar bet raam, duwde de twee vooroverhangende assistenten 
opzij en zag Terlouw krijtwit bij de resten van mijn schrijf-
machine staan, een 2de-hands Royal, op eindeloze afbetaling 
gekocht in een zaak in de Oude Hoogstraat, waar ze eerst een 
informatie op me hadden getrokken. lk herinner me nu goed
127
dat ik totaal van streek was. `Godverdomme, man, m'n 
broodwinning!' riep ik - volgens Lou nog lang een gevleu-
geld woord in de vriendenkring. Op straat had zich intussen 
de bekende Amsterdamse oploop gevormd, waar ik me 
doorheen wrong om de schade van nabij op to nemen: wa-
gon volledig ontzet, lintmolens in de goot, letterarmen deels 
verbogen, deels eraf, toetsenbord verwrongen, geen a en 
geen a moor - zeg maar aju.
Terlouw, met een bevende lip van de zenuwen: `Words 
gemaakt, meneer Voeten, words prima gemaakt. Ik breng 
hem zelf weg. U krij gt hem als nieuw terug.'
`Maar hoe is dat in jezusnaam gekomen? Ze hebben hem 
toch niet getakeld?'
`Ze hebben hem getakeld, 't is spijtig dat ik 't zeggen moot. 
Och, u wilt graag vlug over zijn en dat heen en weer geloop 
over die trappen kost maar tijd, dus we dachten: zoveel mo-
gelijk takelen. Er was niks gebeurd als ze de strop good aan-
geschoven hadden. Jammer, maar geen doodwond. 't Komt 
best voor mekaar.' Hij raapte de brokken van de Royal op en 
legde ze in de cabine van de bestelauto. De B. van S. en zijn 
maar kwamen met hot hijstouw van boven. `Hot is gebeurd, 
meneer Voeten. Even de handen warmen en we zijn zo op 
hot Oosterpark.'
Enfin, Bert, om zeven uur 's avonds was hot laatste stuk 
boven. Ze moesten langs achteren takelen, want aan de voor-
gevel zat geen hijsbalk. Toen hot om vijf uur begon to mot-
regenen, was bij de heersende temperatuur a1 gauw tot ijsaf-
zetting leidde, werden onze in de tuin neergeplante meubel-
tjes met een glinsterende laag overdekt. Van grootmoeders 
kast braken, doordat de handen aan doze substantie geen 
houvast hadden, bij hot naar binnen halen twee poten af. In 
mijn drift hob ik de twee andere er toen ook maar afgeslagen, 
dat vereenvoudigde hot neerzetten. De boeken werden in 
partijtjes naar boven gehesen, los in de strop. Er waren geen 
dekens, alleen 3 oetlullen.

Het slot speelt een half jaar later. Terlouw had mijn Royal 
naar de zaak in de Oude Hoogstraat gebracht. Hij zou over
iz8
twee weken klaar zijn. Ik na 14 dagen bellen. `Zeker, 
meneer, uw machine is klaar, werkt weer als 'n stukkie van 
god', zegt die man. `Maar ik geef 'm niet af, want de Snel-
vracht moet eerst dokken.' `Wat kost 't dan?' vroeg ik. `De re-
paratie komt op 8o piek, meneer, maar daar hebt u dan ook 
wat voor.'
Het getob om mij n eigendom terug to krij gen duurde 
daarna nog precies 23 weken. Terlouw bleek niet verzekerd 
en de reparatiekosten waren 20 gulden hoger dan die van de 
verhuizing... na het inschakelen van een bevriende advocaat, 
die brieven stuurde waarin gedreigd werd met beslag, belde 
Terlouw eindelijk op. De machine stond `als nieuw' op zijn 
kantoor. Of ik zo vriendelijk wilde zijn even langs to komen. 
Hij had me nog jets persoonlijks to vragen.
In het armelijk bureel aan de burgwal zag ik de Royal als 
een pronkstuk opgesteld voor het raam. Terlouw liep erom-
heen alsof hij hem eigenhandig vervaardigd had, sloeg of en 
toe een toets aan en lies de wagen een paar keer frivool tegen 
het belletje schieten. Net toen ik hem er op attent wilde ma-
ken dat ik ook nog 4 maanden huur van hem kreeg voor de 
machine die ik in bruikleen had, kwam hij met de vraag die 
mij verpletterde. Of ik er, nu alles zo prettig geregeld was, 
jets op tegen had om een paar regels voor hem op schrift to 
stellen, een aanbeveling voor zijn zaak, `nou ja, een... een 
soort getuigschrift zal ik maar zeggen, dat hang ik dan hier 
aan de muur'. Hij keek me een beetje hongerig aan, een 
beetje treurig, het bolle, bleke hoofd wat naar voren, waar-
door ik zien kon dat zijn haar ook de beste tijd had gehad. En 
verdomd, Bert, ik deed het. Ik draaide een vel in de machine 
en ik tikte: `Ondergetekende verklaart hierbij dat de fa. Snel-
vracht, directeur de heer M. Terlouw, zijn verhuizing tot voi-
le tevredenheid heeft afgehandeld. Hij kan dit bedrijf ten 
zeerste aanbevelen.' Waarna de schlemiel het stuk onmiddel-
lijk met vier aangetaste punaises tegen de wand prikte.
Ik had het natuurlijk meteen gezien: de Royal was voor-
goed naar de sodemieterij. Het schrift vertoonde het zoge-
naamde Van Ostaijen-effect. Niets lijnde meer en je kreeg, 
zonder ook maar een knop to hoeven verstellen, een ritmi-
129
sche typografie - heel aardig, daar niet van; maar het maken 
van verzorgd briefwerk was ten enenmale onmogelijk ge-
worden.
Bel weer eens als het niet to vermoeiend voor je is. Om-
hels de lieve Ada van ons en ontvang zeif veel hartelijks van 
Marga en
je Bert
Amsterdam, i i juni 1969

BvB,

Aan mijn brief van de 1 ode, die ik heden verzond, moet ik, 
daar ik aan 1 zitting niet voldoende bleek to hebben, nog 
twee noten toevoegen.

Noot 1 Toen ik de dag na de troebelen mijn boekenkast ging 
inruimen - we waren eerst tot half 1 's nachts bezig geweest 
de meubels droog to wrijven en de keukenspullen uit to deu-
ken -- miste ik de eerste drukken van De man van Lebak en 
Blocnote klein formaat plus de eerste druk van Politicos zonder 
part. Wat moest ik doen? Tegen De B. van S. en zijn jaarge-
noot had ik geen bewijzen. Goed, ze hadden voor de boeken 
van Du Perron een meer dan gewone interesse getoond, 
maar dat was niet incriminerend. Het kon best zijn dat die 
met Ter Braak uit de strop was geschoten, hetzij aan de Klo-
veniersburgwal, hetzij in de tuin van het Witsenhuis, of in 
het donkey in het ongerede geraakt. 1k ben nog gaan kijken 
achter, maar noppes. De fatale val van de Royal overscha-
duwde alles, en ik heb er verder dan ook geen werk van ge-
maakt.

Noot 2 Uit die verhuisperiode stamt nog een gevleugeld 
woord, dat ik j e niet wilde onthouden. Lou van Gasteren, in 
'49 bij ons inwonend en zonder emplooi, hielp mij geweldig 
met het bewoonbaar maken van ons nieuwe domein. Hij 
timmerde, goot lood, hing lampen op, plaatste kachels die hij
130
bij `rijk yolk in Zuid' van zolders had gehaald, verfde de vloer 
van mijn werkkamer vuurrood en behandelde die van de zit-
kamer met notenwortel. De rest van de etage belegden wij 
met oeroud, bruin, eenmaal aan Willem Witsen toebehoord 
hebbend linoleum, ons ter beschikking gesteld door huisbe-
waarder Arie van Eyk, die er toen al uitzag als de broer van 
Pierlala, en hij is pas 2 jaar geleden op 84 jarige leeftijd ge-
storven. Het zeil bevestigden wij her en der met kopspijker-
tjes, want het waren allemaal losse stukken. Door de vele ver-
kleuringen kreeg je bij het betreden van de hal het idee in de 
woning van een legpuzzelmaniak to zijn.
Op een middag, terwijl we ons op handen en voeten door 
de voorgang bewogen, bezig met het leggen van de laatste 
fragmenten, stak Arie zijn doodshoofd tussen de trapspijlen 
door, bekeek zwijgend onze arbeid en vroeg tijdens een klei-
ne rookpauze die we onszelf gunden: `Zeg, hebben jullie al 
in de plee gelegen?' Onze reactie is het best to beschrijven als 
een liggende Sint Vitusdans. Spastisch van het lachen sloegen 
wij achterover, en Lou maakte er geheel in de trant van de 
Van Gasterens zo'n stuk theater van dat de oude verbijsterd 
afzakte naar het Verlaine-kamertje (eenmaal, door het korte 
verblijf van de poete maudit, Witsens heiligdom, nu geprofa-
neerd door de aanwezigheid van Van Eyks echtelijk ledikant 
en zijn permanent to drogen hangende was). Hij zag al grauw 
van achterdocht, maar na dit voorval heeft het geloof ik een 
jaar geduurd voor hij me als een normaal menselijk wezen 
beschouwde.

Dit hoorde er nog bij, beste vriend. Tot gauw in Ilpendam - 
hou j e goed,
als steeds j e
Bert
131
Verantwoording
De bundel Neem je bed op en wandel, Brieven aan Bert Bakker
Senior 1954-1969, lag in manuscript klaar bij het overlijden
van Bert Voeten op 26 december 1992.
Dit manuscript hebben wij uitgebreid met enige brieven 
uit zijn archief; ze horen, naar onze mening, bij deze collec-
tie en completeren de bundel.
Zeven brieven werden eerder in een oplage van 500 
exemplaren gepubliceerd als relatiegeschenk van uitgeverij
Bert Bakker voor de jaarwisseling 1984/1985 onder de titel
Zeven brieven aan Bert Bakker senior. In zijn verantwoording 
schrijft Bert Voeten: `(-) Onder de vele aardigheden en eigen-
aardigheden die Bert bezat vie! zijn literaire verzameldrift op. 
Hij was een collectioneur van poezie in de ruimste zin, wat 
betekende dat hij behaive het werk van prominenten, ook 
die prominenten zelf verzamelde. Hij kon zich de intimus 
noemen van dichters als Martinus (Pom) Nijhoff, A. (Jany) 
Roland Hoist, J.C. Bloem, Victor E. van Vriesland, Gerrit 
Achterberg, Eduard (Eddie) Hoornik en Lucebert. Daarnaast 
had hij een onstilbare interesse voor de met hen verweven 
petite histoire, waaraan ik in mijn brieven naar vermogen te-
gemoet probeerde to komen.'
Enige brieven zijn in de loop der jaren verschenen in de 
tijdschriften Barbarber en Raster en in de bundel Briefgeheim. 
De foto's komen uit de prive-verzameling van Bert Voeten 
en zijn voor een dee! door hem zeif gemaakt.
Het merendeel van de brieven beyond zich in doorsiag in 
het dossier van de auteur. Kopieen van de ontbrekende brie-
yen werden ons ter beschikking gesteld door het Letterkun-
dig Museum, dat de nalatenschap beheert van Bert Bakker, 
die op 19 september 1969 overleed.

MARGA MINCO	JESSICA VOETEN
132
Naamregister
Aafjes, Bertus, 19
Achterberg, Gerrit, 48, 49, 55, 92
Ada - Ada van Randwijk, 122, 130
Andrews, Hans, 3 2
Arie - prof. dr. A. de Froe, 44
B. -J. Bieruma Oosting, 89
Bakker, de jonge - Bert Bakker jr. (Bertje), 93, 107 
Bergh, Herman van den, 46
Bertje - Bert Bakker jr., 93, 107
Bertus - Bertus Aafjes, 19
Blaman, Anna, 46
Bloem, J.C. (Jacques; Jacobus Cornelis; J.C.B.), 15, 19, 34, 
49, 50, 55, 69, 70
Bomans, Godfried, 19
Bouhuys, Maria (Mies), 15, 92, 110
Brabander, Gerard den (Jan), 101, 105
Carmiggelt, Simon, 19
Cathrien - Cathrien Achterberg, 53, 55, 92, 109, 1 1 7 
Charley - Charley Toorop, 13 , 1 S
Cordan, Heinz, 101
Daamen - uitgeverij Bert Bakker/Daamen NV, 53, 114 
Danny - Danny de Glopper, 89, 90
Didia - Didia de Boer, 30, 86, 106
Diels, Gerard, 18, 89
Dresden, Sem, 124
Duinkerken, Anton van (Toon), 44
Dij ksterhuis, E J. , 46
Eddie; Edward - Ed. Hoornik, 13, 36, 44, 46, S 3, 82, 8, , 87,
92, 98, 101, 1 10
Engelman, Jan, 48
Eugen, Fred von, 93
Eva - Eva Hoornik, 3 6
'33
Falke, J.C., 48
Ferdinandusse, Rinus, 119 
Froe, prof. dr. A. de, 44
Gasteren, Louis (Lou) van, 124, 125, 128, 130, 131
Geert - Geert Lubberhuizen, 26, 84, 85, 98, 101, 105
Gerretson, F.C., 46
Gerrit - Gerrit Achterberg, 48, 49, 55, 92
Gres - Jan Greshoff, 17, 55, 112
Greshoff, Jan (Gres), 17, 55, 112 
Groningen, Bernard van, 44 
Gijsen, VAT., 31
Haan, Jacques den, 48
Hefting, Victorine (Vic), 20, 25, 34, 45, 5', 56, 74, 79, 85
Henk - Henk Roland Holst, 86, 89
Hoornik, Ed. (Eddies Eduard), 13, 36, 44, 46, 53, 82, 8 5, 87,
92, 98, 101, 110
Hoornik, Eva, 3 6
Jaap -Jaap van Schaik, 24, 114
Jacobus Cornelis - J.C. Bloem, 1 S, 19, 34, 49, 50, S S, 69, 70
Jacques - J. C. Bloem, 15, 19, 34, 49, 50, 55, 69, 70
Jany - A. Roland Holst, 13, 17, 28, 30, 46, 48-50, 55, 57, 58,
86-90, 93, 106
Jeanne -Jeanne van Schaik-Willing, 19
Jellema, C.O., 48
Jons en Mary - A. Viruly en Mary Dresselhuys, 5 8
Kampen, Bob van (uitgever), 31 
Kouwenaar, Gerrit, 23, 127
Lek - Kees Lekkerkerker, 44, 87 
Lekkerkerker, Kees, 44, 87 
Leopold, J.H., 49 
Leur, Joop de, 107 
Lode - Lode Bisschop, 31
Lokhorst, Emmy van, 23, 43, 44, 46
Lubberhuizen, Geert, 26, 84, 85, 98, 101, 105
Lucebert, 23
Marja, A., 24
Mies (Mies] e) - Mies Bouhuys, 15 , 92, 110
Morrien, Adriaan, 124
'34
Mulisch, Harry, 44, 82
Nij hoff, Martinus (Porn), 15, 48, 49, 53, 54, 79 
Opland, 84
Paul - Paul Steenbergen, i o6
Pees, C J. van der (boekhandelaar), 1 S 
Perron, Main du, 89
Poles, Sybren, 23
Porn - Martinus Nij hof f, 15, 48, 49, 53, 54, 79 
Randwijk, Ada van, 122, 130
Reve, Gerard Kornelis, I I8, 119, 120, 121 
Rietveld, Jan, 108, 112
Roland Holst, A. (Jany), 13, 1'7, 28, 30, 46, 48-50, 55, 57, 58, 
86-90, 93, 106
Roland Holst, Henk, 86, 89
Sirnon - S. Vestdijk, 48, 100, 101, 120 
Schaik, Jaap en Aal van, I I o, I I I, 114 
Schaik-Willing, Jeanne van, 19 
Steenbergen, Paul, 106
Straat, Evert, 23
Stuiveling, Garmt, 90
Theun - Theun de Vries, 120
Tientj e - Tientj a (Kouwenaar-) Louw, 95, 127 
Toon - Anton van Duinkerken, 44 
Toorop, Charley, 13, 15
V.d.H. - Van der Harst (boekhouder Bert Bakker), 88, 10'7 
Veen, Adriaan van der, 46
Verspoor, Dolf, 124
Vestdijk, Simon, 48, 100, 101, 120
Vic - Victor E. van Vriesland, S S
Victorine - Victorine Hefting, 20, 25, 34, 45, 5', 56, 74, 79,
85
Vries, Theun de, 120
Witsen, Willem, 36, 37, 107, 108, 131
Witsen-Schorr, Maria, 36, 3 7
Woude, Johan van der, 48
Zeijlstra, Max en Noor (dir. Bols Belgie en echtgenote), 107,
Io8
I35