OR. W.J.C. BUITENDIJK
De geschiedenis is de dichter Jan Vos
niet gunstig gezind geweest. Tijdens zijn
leven scheen hij een gunsteling der fortuin
te zijn: zijn spelen werden onder
grote toeloop gespeeld; hij was de vriend
en beschermeling van vele regenten en
vooraanstaanden. Zelfs was hij lange jaren
voornaamste regent van de Amsterdamse
schouwburg, het culturele centrum
van de bloeiende handelsmetropool,
en als een soort "aedilis" in het
oude Rome, belast met de "cura ludorum",
de organisatie en de regeling van
de vele openbare feestelijkheden ter gelegenheid
van roemrijke gebeurtenissen
en vorstelijke staatsiebezoeken.
Na zijn dood in 1667 echter is zijn roem
omgeslagen in verguizing. Dat het "profanum
vulgus", de menigte in hemdsmouwen,
zijn werk bleef bewonderen,
werkte eerder in zijn nadeel dan voordeel.
Vos is een . kwart-eeuw modern geweest;
hij was de belangrijkste vertegenwoordiger
van de Noordnederlandse barokliteratuur,
in het bijzonder van het barokdrama.
Na de zegevierende intocht
van het Frans-classicisme leek zijn werk
de kunstkenners sterk gedateerd. Van
deze klap heeft Vos' reputatie zich niet
kunnen herstellen ....
Dit boek bevat een biografie van de
dichter (1610 à 1611-1667) een waarderingsgeschiedenis.
De teksten worden
voorafgegaan door uitvoerige inleidingen,
en zijn, evenals de bijlagen, ruimschoots
voorzien van verklarende voetnoten.
Van de Klucht van Oene worden
twee versies integraal opgenomen. Een
bibliografie van Vos' toneelwerk besluit
het boek.
JA~V()~
T()~~~L
W~l!I\~~






JAN VOS
TONEELWERKEN
VAN GORCUM'S LITERAIRE BIBLIOTHEEK NR. 28
voor eerder in deze serie verschenen delen, zie pag. 516
JAN VOS
TONEELWERKEN
ARAN EN TITUS
OENE
MEDEA
Uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen
voorzien door
DR. Ø. J. C. BUITENDIJK
1 975
VAN GORCUM, ASSEN/AMSTERDAM
© 1 975 Koninklijke Van Gorcum & Comp. B.V., Assen
Uit deze uitgave mag niets worden gereproduceerd d.m.v. boekdruk, foto-offset, fotocopie, microfilm,
of welk ander medium dan ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Dit werk is ontstaan uit een door de Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk
verstrekte opdracht.
De uitgave van dit werk is mogelijk gemaakt door een subsidie van de Nederlandse Organisatie voor
Zuiver-Wetenschappelijk Onderzoek Z.W.O.
ISBN 90 232 1279 7
Layout en druk: Van Gorcum, Assen
INHOUD
Verantwoording I
ALGEMENE INLEIDING
z. Het Leven van Jan Vos S
2. De mens en de dichter 19
3. De mens en de dichter beschouwd door tijdgenoten en Tateren 27
ARAN EN TITUS
INLEIDING 47
I. Inhoud 47
2. Structuur. Kernidee. Karaktertekening 53
3. Stof. Invloed. Verwantschap 63
4. Barokdrama 68
5. Opdracht aan Van Baarle. Nawerking van het Maniërisme 72
6. Taal, spelling en uitspraak 73
7. Drukken, vertalingen en parodieën 78
8. Opvoeringen 81
9. Waardering 85
TEKST 99
AANHANGSEL. Tekstvarianten druk A 211
DE KLUCHT VAN OENE
INLEIDING 217
I. Structuur 217
2. Inhoud 2 20
3. Karaktertekening. Intrige 222
4. Zedenhekeling 225
5. Bronnen 227
6. Taal en versbouw 228
7. Opvoeringen. Drukken 232
8. Waardering 23 3
TEKST. Oene II, 1662 239
BIJVOEGSEL I. Tekst van Oene I, 1646 291
BIJVOEGSEL II. Vergelijking tussen de eerste, tweede en derde druk 309
MEDEA
INLEIDING jII
I. Inhoud 31I
i. Structuur 317
3. Invloeden 325
4. Versbouw en stijl 330
5. De Voorrede 333
6. Opvoeringen. Drukken 336
7. Navolgingen. Kritiek. Parodieën. Ve rtalingen 338
8. De omwerking door Joan Pluimer 341
9. Waardering 343
TEKST 349
BESLUIT 4S9
BIJLAGEN
A. Voorredes voor „Alle de Gedichten" 462
B. Lofdichten 471
C. Grafdichten 479
D. Jan Vos over „Aran en Titus" 483
E. Jan Vos over „Medea" en de nieuwe schouwburg 484
F. Esthetische en ethische opvattingen van Jan Vos 487
BIBLIOGRAFIE VAN VOS' TONEELWERKEN 492
Lijst van illustraties 5o7
Lijst van gebruikte afkortingen 509
Personenregister 510
VERANTWOORDING
De geschiedenis is de dichter Jan Vos niet gunstig gezind geweest. Tijdens zijn
leven scheen hij een gunsteling der Fortuin te zijn: zijn spelen werden onder
grote toeloop gespeeld; hij was de vriend en beschermeling van vele regenten
en vooraanstaanden; zelf lange jaren voornaamste regent van de Amsterdamse
schouwburg, het culturele centrum van de bloeiende handelsmetropool, en als
een soort „aedilis" in het oude Rome, belast met de „cura ludorum", de organisatie
en de regeling van de vele openbare feestelijkheden ter gelegenheid van
roemrijke gebeurtenissen en vorstelijke staatsiebezoeken.
Na zijn dood in 1667 echter is zijn roem bij de intellectuele e lite snel getaand
en al spoedig zelfs omgeslagen in verguizing. Dat het „profanum vulgus", de
menigte in hemdsmouwen, zijn werk bleef bewonderen, werkte eerder in zijn
nadeel.
Vos is een kwart eeuw modern geweest : hij was nl. de belangrijkste vertegenwoordiger
van de Noordnederlandse barok-literatuur, inzonderheid van
het barokdrama. Na de zegevierende intocht van het Frans-classicisme leek zijn
werk de kunstkenners sterk gedateerd. Van deze klap heeft Vos' reputatie zich
niet kunnen herstellen.
Zowel aan de aanhangers van de Verlichting als aan de bewonderaars van
het rococo moest zijn werk barbaars en zonderling voorkomen. De preromantiek
bracht, misschien dank zij haar bekommering om de dood, de nacht
en het graf, en de ontdekking van Shakespeare, een kleine rimpeling in de
wateren van de algehele verachting waaraan zijn werk ten prooi was gevallen
(Bilderdijk), maar de beoefenaars van het sentimentele moesten zijn oeuvre,
waarin zo weinig teerheid is te vinden, wel verafschuwen. Hetzelfde geldt van
het biedermeier met zijn afkeer van „bloed en bloot" en van de romantiek met
haar voorkeur voor de middeleeuwen, ridderlijke idealen, mystiek, devotie en
een warm gemoedsleven. Evenmin vormden het symbolisme en de neo-romantiek
met hun nadruk op een verfijnd zieleleven en hun beklemtoning van
esthetische en ethische waarden een goede voedingsbodem voor een waardering
van Vos' ruige kunstopvattingen.
Het expressionisme had een kans kunnen zijn, zoals het in Duitsland de
grote gangmaker was voor een herleving en driftige bestudering van de
2 VERANTWOORDING
literatuur (en de kunst) der barok, maar Nederland, gehecht als het was aan
onze „grote klassieken": de bijna afgodisch vereerde Vondel en verder Hooft,
Huygens en (als nieuwkomer dank zij het realisme) Bredero, ging hieraan over
het algemeen misprijzend voorbij : dit soort literatuur duldde men niet in het
„sanctuarium", waarin vroeger verwaarloosde geestelijke dichters als Revius,
Dullaert, Stalpart van der Wiele en Luiken (overigens terecht) wel toegelaten
werden.
Pas onze tijd, met zijn existentiële beleving van leven en dood, met zijn afkeer
van eeuwenoude taboes, met zijn begrip voor thanatische zinnelijkheid,
met zijn „roman noir" en zijn vaak navrante humor, lijkt mij rijp voor een
herwaardering van Jan Vos' toneelwerk.
Niet alleen de aard van Vos' oeuvre zelf lijkt mij een mogelijkheid te bieden
voor hernieuwde belangstelling, maar ook de huidige stand van de beoefening
der literatuurgeschiedenis. De literatuurhistorie van de negentiende en de
eerste helft der twintigste eeuw was, — gelijk blijken zal uit de hier volgende
paragrafen over de waarderingsgeschiedenis van Vos en zijn werk, — uitgesproken
elitair. Zij werd gekenmerkt door standshoogmoed en geleerdheidswaan
: uit de hoogte zag men neer op de „plebejer" en de „ongeletterde gast",
die men, elkaar napratend, ten onrechte in hem zag. Zo'n laag persoon kon als
auteur niet anders dan waardeloos zijn. Bovendien werd de literatuurgeschiedenis
veelal beoefend door literatoren, die een intens genot smaakten bij de
lectuur van oude toneelstukken, in plaats dat zij zich realiseerden, hoe een
drama het deed op het toneel, waarvoor het toch bestemd was.
De bedoeling van deze studie is niet, te betogen dat Jan Vos een eersterangs
schrijver geweest is, al mogen we hem èn om zijn grote invloed op het toenmalige
cultuurleven, èn om de vrijgevochtenheid van zijn niet-traditionele
kunstopvattingen, èn om zijn belang als dramaturg, die meer dan anderen begreep
wat „toneel" was, èn om de knapheid waarmee hij de in zijn tragedies
opgehoopte spanningen wist te ontladen door ze met humor te temperen, —
zeker niet onderschatten.
De bedoeling is, het toneelwerk van Vos weer te integreren in het „corpus"
van de Nederlandse literatuur, de leemte die er bestaat in de geschiedschrijving
van de letterkunde uit het derde kwart van de zeventiende eeuw, te vullen,
en aan te sporen tot verdere studie. Het is mij een genoegen dat dank zij de
mij door de minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk verleende
literair-historische opdracht, de mogelijkheid weer bestaat, na twee-en-eenhalve
eeuw, dat de in de Nederlandse literatuur belangstellenden weer kennis
kunnen nemen van een dramatisch oeuvre, dat boeiender zal blijken dan
menigeen vermoedt.
Een „captatio benevolentiae" mag niet ontbreken. De taal van Vos, nooit
onderzocht, stelde mij vaak voor problemen. Dank zij het onvolprezen Woordenboek
der Nederlandsche Taal mocht ik vaak, ook al vermeld ik het lang
niet altijd als bron, een uitweg vinden in de doolhof. Vooral bij de Klucht van
Oene moest ik echter nog al eens in het duister blijven tasten. De verklarende
VERANTWOORDING 3
voetnoten zullen voor de een te veel, voor de ander te weinig bieden. Om het
boek niet nog omvangrijker te maken, heb ik het commentariëren van de
eerste versie van Oene achterwege moeten laten. Om dezelfde reden zijn ook
de vergelijkingen tussen de verschillende drukken van „Aran" en van „Oene"
maar summier gehouden.
Mijn dank gaat ook uit naar hen die mij inlichtingen hebben verschaft: Prof.
Dr. W. M. H. Hummelen te Nijmegen; Dr. S. Hart, gemeentearchivaris van
Amsterdam; Mevr. Lia de Bruyn, van het Rijksbureau voor Kunsthistorische
Documentatie te Den Haag; en de classici die mij ophelderingen gaven over
de oudheid: Dr. F. F. Blok, Prof. Dr. H. Brunsting, Dr. W. Kassies en Prof.
Dr. D. Kuijper Fzn.
Doorn, 25 juli 1974 Willem Buitendijk

ALGEMENE INLEIDING
I. Het Leven van Jan Vos
Jan Vos is geboren te Amsterdam. Dit b lijkt min of meer uit de aantekening
in het Amsterdamse puiboek nr. 15, waarin zijn huwelijk op 4 febr. 1639 werd
afgekondigd en waar hij werd genoemd „Jan Jansz. Vos. van A. glasemaecker"l,
en veel duidelijker uit de mededeling van de dichter zelf aan het slot van zijn
beschrijving der feestelijke „Blyde Inkomst van ... Geeraerdt Bikker, Slotvooght
en Drost van Muide" op 5 mei 1649: „Met aangenaam woelen, openhartig
schaateren, dartel hantgeklap en gestaadigh roepen : lang leef den Heer
Bikker, lang leef de Drost, geraakte den dagh ten avont, en ik, in mijn geboortestadt,
t'Amsterdam" 2.
Het precieze jaar en de datum van zijn geboorte zijn niet bekend, daar de
Amsterdamse poorterboeken van 16o6 tot en met 1624 verloren zijn gegaan,
en er ook over zijn doop (in de katholieke kerk) niets te vinden is. De schattingen
(o.a. van zijn biograaf Worp) liepen uiteen van 1615 tot i6 20 ; een enkeling
schatte hem ouder, van 161 o tot 161 5 . Uit een verklaring, die Jan Vos, „glazenmaker,
3 5 jaar oud, wonend in de Kalverstraat bij het Clarissenklooster" op
zo april 1646 aflegde voor notaris J. van de Ven ten bate van een horlogemaker,
blijkt dat hij geboren is in 16 I o of 16 11 3.
Zijn vader heette Jan Jansz. Vos en zijn moeder Ael(tje) Dircx (Opmeer);
zijn grootvader, die dus ook Jan Vos heette, zou blijkens een spotversje uit
Heemskerk afkomstig kunnen zijn 4. Heemskerk en Opmeer wijzen in de richting
Noord-Holland boven het I J, het bevolkingsreservoir van het in de
zestiende eeuw snel groeiende Amsterdam.
Van de vader weten we blijkens diens ondertrouwakte d. d. 1 5 januari 1594
1 J. A Worp, Jan Vos (Groningen 1879) 2 n. 3.
2 Alle de Gedichten II (172 6) 578. Vos' verzamelde werken worden, tentij anders vermeld, als AdG I en II
aangehaald.
3 H. Brugmans, Geschiedenis van Amster dam II, ze dr. (Utrecht-Antwerpen 1972) 162. De mededeling
over de vermelde notariële verklaring dank ik aan Dr. S. Hart, gemeentearchivaris van Amsterdam.
Dank zij zijn welwillendheid ben ik in staat gesteld, de hierna volgende mededelingen over de ondertrouwakte
van Vos' vader en de begrafenis van Vos' vrouw te doen. Over de Bergenvaarders zie men
Wagenaar, Amster dam 1, z49b en reg.
4 Worp, a.w., i n. i.
6 ALGEMENE INLEIDING
dat hij van beroep Bergenvaarder was, op die dag de leeftijd van 24 jaar had,
woonde op de Nieuwendijk in de Witte Pels en geassisteerd werd door zijn
moeder Lysbetge Wouters ; over de moeder vernemen we uit diezelfde akte
dat zij ook 24 jaar was, woonde op de Ossenmarkt (het gedeelte van de Kalverstraat
in de omgeving van Spui en Heiligeweg) en geassisteerd werd door haar
moeder Weyntje Cornelis. Door deze akte weten we nu dus, uit wat voor kring
onze dichter voortkwam : een Bergenvaarder (vgl. WNT II i8 7 8) was een
koopman die handelsreizen deed naar Bergen in Noorwegen. Deze kooplui,
die vooral stokvis importeerden, en als we af mogen gaan op de naam van Vos'
huis, ook pelswerk, waren te Amsterdam in een koopliedengilde verenigd;
hun ordonnantie of gildebrief dateert van 1 o febr. 1539. De meesters hadden
een „boede" of kantoor te Bergen; men kon geen meester worden, als men niet
eerst twee jaar te Bergen als knecht gediend had of twee zomers voor knecht
gevaren had.
Vader Jan Vos stierf waarschijnlijk vóór 1639, want in de hierboven vermelde
ondertrouwakte van de zoon werd hij niet genoemd; volgens de dichter
was hij „deugdzaam" en „minde (hy) maatgezang, deurmengt met klank van
snaaren" 1. De moeder, volgens haar zoon, „deugdzaam en vroom"' woonde
in 1639 in de Kalverstraat; waarschijnlijk is Vos in hetzelfde huis blijven
wonen, want in het begrafenisboek van de Nieuwe Kerk is op II juli 1667
aangetekend: „Jan Vos mr. glasemaker in de Kalverstraat bij het pant" 3.
Vermoedelijk gaat het vijf maal, in 1594, 1639, 1646, 165 I en 1667 om hetzelfde
huis : „het pand" is nl. een galerij rondom de binnenplaats van een klooster,
een kloostergang (WINT XII, I, 295); het Clarissenklooster lag tussen Kalverstraat,
Heiligeweg en Singel en had één uitgang naar de Kalverstraat, „Oudstyds
de Osse-mart". De huizen tussen de Heiligeweg en de Schapenmarkt (het
pleintje voor de Regulierspoort) staan afgebeeld in Wagenaar's Amsterdam
(I, pl. XVIII na blz. 38): als deze afbeelding natuurgetrouw is, gaat het om vrij
eenvoudige huizen: de meeste nog met een houten bovenpui; sommige hebben
een winkelpui (Vos spreekt ergens zelf over zijn glazenmakerswinkel). Uit
dit alles blijkt wel dat Vos geen achterbuurtjongen was en niet behoorde tot
het „klóótj es volk van de vesten of uyt de slopjes", zoals Bredero in zijn Griane,
vs. 23, het gepeupel noemde. In de zestiende en het begin van de zeventiende
eeuw, tot de tijd van de grote stadsuitbreidingen, woonden de patriciërs in de
Kalverstraat en de Warmoesstraat of op de Nieuwendijk, waar zij hun zaken,
soms zelfs hun winkels nog hadden 4.
Jan Vos had één zuster, Anna, door hem gekarakteriseerd als „verstandig,
deugdzaam" en een goed zangeres 5. De bekende toneelschrijver en acteur
Isaac Vos was misschien een neef van hem 6. Op 4 febr. 1639 ging Jan Vos in
1 AdG I 393. 2 ibidem.
3 Worp, a.w. 38 n. 4 Brugmans, a.w., III (i973) 264.
5 AdG 1 414.
6. Worp, a.w., a; later door hem betwijfeld in „Isaak Vos" TNTL III (1883) 63-64; vgl. ook NNBØ
III (1914) 1346.
7
ondertrouw, zoals we zagen, en wel met Grietie (of Margrietje) Gerrits, „out
23 jaar, geen ouders hebbende, geassisteert met Anne Cornelis, de huysvrouw
van Dirck Grijp, wonende op de Brouwersgracht".
Voorzover uit zijn gedichten blijkt, zijn er twee kinderen uit dit huwelijk
1 en Maria of Marie, geboren : Jan, die slechts weinige dagen oud geworden is
die verschillende malen in haar vaders gedichten genoemd wordt 2 en waarschijnlijk
haar vader heeft overleefd; er werd op i o dec. 1690 een Maria Vos
in hetzelfde graf in de Nieuwe Kerk begraven als Jan Vos 3. Haar moeder was
al begin mei i6 5 I overleden (en begraven in de Nieuwe Zijds Kapel) 4. De
dichter is nooit hertrouwd, o.a. 1 ° om zijn enig kind geen stiefmoeder op te
dringen (puntd. 293), 2° omdat hij naar zijn zeggen zijn leven gewijd had aan
de poëzie 5.
Een onopgelost probleem blijft, aan wie hij een groot aantal petrarkistischerotische
gedichtjes, soms van een zeer intiem karakter, opgedragen heeft; de
geliefde treedt daarin op als Laura en de dichter zelf als Amintas. Als Laura
vereenzelvigd moet worden met Grietje Gerrits, dan zijn deze gedichten ten
dele vóór zijn huwelijk, ten dele erna geschrevene. Worp denkt aan een liefdesverhouding
na de dood van zijn vrouw, maar we dienen niet te vergeten dat
dit soort petrarkiserende poëzie vaak een conventioneel en fictief karakter heeft.
Vos, belezen als hij was, kende Petrarca, zoals blijkt uit het grafschrift op hem:
Hier wordt Petrarch tot is geen want
vuur van Lauraas oog aan brandt.
klaagen, noch geen vloedt van traaneplasse'
verschept, al wat haar vlam omhelst, in asse 7 .
Van beroep was Vos Meester glazenmaker, maar liever noemde hij zich glaslooder
(puntd. 434). Hij was dus een man die vensterruiten inzette (,,loodde") en
gebroken ruiten herstelde, d.w.z. ze verving door andere. Bij besluit van de
heren Thesaurieren van 16 okt. 1652. werd het maken van nieuwe ruiten en het
stoppen$ van glazen in alle publieke gebouwen aanbesteed aan Jan Vos en
1 AdG 139o. 2 AdG I 468; I 526; puntd. 127, 378, 498, 681.
I.
4 AdG I 39o: op haar; vgl. ook I 325. werd op „bij het klooster".
Uitvaart van Jan Vos, C, meegedeeld dat hij niet
6 De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde n. : dat hij toch, in strijd met wat het uitvaartgedicht meedeelt, te Sloterdijk 13 sept.
is onwaarschijnlijk: 7 AdG I Petrarca in de Ned. Letterkunde stoppen: en inzonderheid door breuk van enkele ruitjes ontstane gaten met glas
WINT ALGEMENE INLEIDING 7
zoals zagen, wel met Grietie (of Margrietje) Gerrits, "out
geassisteert Anne Cornelis, de huysvrouw
Grijp, wonende op de Brouwersgracht".
twee kinderen uit dit huwelijk
geboren: Jan, die slechts weinige dagen oud geworden is1 Maria Marie,
vaders gedichten genoemd wordt2 en waarschijnlijk
er werd op 10 dec. 1690 een Maria Vos
begraven als Jan VOS3. was
1651 overleden begraven de Nieuwe Zijds Kapel)4. o.a. 1 0 0m kind geen stiefmoeder op te
(puntd. 293), 20 omdat hij naar zijn zeggen zijn leven gewijd had aan
poezie5•
probleem blijft, aan wie hij een groot aantal petrarkistischerotische
heeft; de
de dichter zelf als Amintas. Als Laura
Gerrits, dan zijn deze gedichten ten
v66r ten dele erna geschreven6• Worp denkt aan een liefdesverhouding
van zijn vrouw, maar we dienen niet te vergeten dat
poezie vaak een conventioneel en fictief karakter heeft.
zoals uit het grafschrift op as; maar 't is geen wonder: Hy raakte door het vuur van Lauraas oog aan brandt.
Hem hulp noch klaagen, noch geen vloedt van traaneplasse'
De brandt verschept, al wat haar vlam omhelst, in asse7•
Vos Meester glazenmaker, maar liever noemde hij zich glaslooder
("andere. Bij besluit van de
16 165 2 en het
stoppen8 aIle publieke gebouwen aanbesteed Jan Vos en
1390. 2 378,498,681.
3 Worp, a.w., 3 n. 1.
1390: grafschrift op haar; vgl. ook 1325. Zij werd begraven op 6 mei 1651; van Jan Vos
wordt vermeld dat hij woonde "bij het klooster".
5 Uitvoerig in puntd. 755; ook in Jan zie bijlage wordt meegedeeld dat hij niet
hertrouwd is.
6 Ontwikkelingsgang der Nederlandsche IV (Haarlem 1924) 218 n.: Te Winkel oppert hier
de mogelijkheid dat hij toch, in strijd met wat het uitvaartgedicht meedeelt, te Sloterdijk op 13 sept.
1665 hertrouwd is met Aeltje Jans. Dit is onwaarschijnlijk: de naam Jan Vos is erg algemeen; vgl.
Worp, a.w., 3-5.
396, vgl. C. Ypes, (Amsterdam 1939), 169.
8 stop pen : de vensteropening en inzonderheid door breuk van enkele ruitjes ontstane gaten met glas
vullen, WNT XV 1961.
8 ALGEMENE INLEIDING
Cornelis Brouwers ; 1 in 1654 heet hij in een resolutie van burgemeesters :
„stads glasemaecker" 2. Bovendien is hij nog wijnroeier geweest. Het lijkt
mij noodzakelijk, tot beter begrip van zijn levensgeschiedenis, even stil te
staan bij beide functies.
Wat het eerste beroep betreft, hier volg ik het werk van G. J. Hoogewerff,
De Geschiedenis van de Sint Lucasgilden (Amsterdam 1947). De leden der ambachtsgilden
vormden de eigenlijke burgerij ; dit geldt dus aanvankelijk ook voor de
schilders, die lid waren van het Sint-Lucasgilde. Volgens de op zo juli 1 5 79
vastgestelde keur behoorden hiertoe „namentlij ck schilders, glasemaeckers,
beeldesnijders, figuersnijders, borduyrwerckers ende ley(m)werckers [d.z.
plateel- en pottenbakkers] mitsgaeders alle andere die haer metter pentsier
[penseel] ofte metter verwe generen" ; zij moeten allen eerst „burgers ende
poorters deser stede sijn". De schilders waren „proefvrij", maar de glazenmakers
hadden een meesterproef af te leggen 3. Sedert i6 z 1 waren er drie overlieden,
gekozen uit drie dubbeltallen, gesteld door de drie aftredenden, die
één jaar niet herkiesbaar waren. Op 17 okt. 1630 werd vastgesteld dat daarbij
geen onderscheid gemaakt mocht worden „van wat handtwerck offte neeringhe onder
desen Gilde begrepen". Toch was er, maatschappelijk gezien, verschil tussen
de schilders en de overigen; sedert de ze helft van de zestiende eeuw begint
het schildersvak zich te emanciperen. „De gildebroeders van St. Lucas behooren
niet langer wegens hun ambacht tot een laag der maatschappij die burgerij
heet", zegt Hoogewerff. Sommigen steken erboven uit — er zijn vier burgemeesters
onder, vroedschappen, raden, ja zelfs ridders — anderen dalen onder
het gemiddelde niveau (drinkebroers en paupers). Maar allen moeten blijven
binnen het gilde van St. Lucas. Ook dilettanten en kunstliefhebbers „wonnen"
het gilde, om met de schilders te kunnen omgaan of aan hun festijnen te kunnen
deelnemen4. Deze feiten verklaren, waarom Vos zo ontzaglijk veel mensen
gekend heeft en sommigen tot zijn vrienden heeft kunnen rekenen. Volgens
Te Winkel zou een catalogus van door Vos bezongen schilders zestig namen
kunnen bevatten 5 ; hierbij dan nog niet gerekend de vele schilders van werken
waarvan Vos de maker niet noemt. Het gilde had zijn afzonderlijke kamer in
de Sint-Antonieswaag aan de Oostermarkt (nu Nieuwmarkt geheten) : het
poortje met het reliëf, de schutspatroon voorstellend, herinnert nog aan het
gilde; maar van het archief is niets overgebleven 6.
Het is te begrijpen dat de schilders ook wel eens gezellig als „kunstenaars"
I. Worp, a.w., 6. Publieke gebouwen, dat betekent o.a. het nieuwe stadhuis, vgl. het grafschrift van
Petersom (bijlage C).
2 Worp, a.w., 7 en 19 n. 4 3 Hoogewerff, a.w. 142 e.v.
4 a.w., 146 e.v., 82 e.v., 94 e.v.
5 De Ontwikkelingsgang IV 135; Te W. vergelijkt hem met Vondel, die ook zoveel kunstschatten van
zijn mecenassen bezong; hieraan voegt hij toe: „ofschoon deze bij voorkeur zijne lier besnaarde voor
de werken van die schilders, met wie hij persoonlijk bevriend was." De vooringenomenheid tegen
Vos kent geen grenzen.
6 Hoogewerff, a.w., 148, i6o.
... .^\^_.,{
I
II
IIIIIIIIIIHM1111111d11111111111111111 1111111:1111 :& 11111111111111111111111: ^ fi
^ ^^ ^
^ IH ^ ^^^. . ^^^^^^^^^: : ^ ^ ^^^^^^^^. . ^^^^ . ^ ^ : ^^^ ^^ ^ ^ ^. ^ I WM; III^
_
i.
{ ^ ^^^^#€#€#€#€6fFeffa#fpd€#€6#f# ái #fpa€#€2€f #E t6#€^f€8#€82€8#$#if8#^ $fi#i#ff^^^i#Iitif^ioiii^^iii9ii83$ I ^^li8i^i8^iiiiiiii8 li€ i i:i^1^: ^^Ot^i^^ii^iiiiii # iá 4t:^^lif#iá ái (f
F ^ : •. .: . } ?C^^ .^ ^ ^ ..t.: ^ a .';ptACR$ .,^.^,i .. ; Y,•,;..y.;.t, ^ t ^ ` • E`^^ ^ >. ^ x^ ^ ^ ^^^¢4}
,£ [[ , ^ ! . '.:: :.:... ;t,::,.,..... .: •i< `:' : i ;^^ S^
^ .
^
È ,:.;::,.: . : ::::;:?::>:. >;::.: :: 2::: •:: ^ : : ^ ^: ^ ; t : ;^
.^:R^._ .:^ ' q • y.
^: ^^•.'., ; :f^ :. :: 2^: . ^
.. .
...^. :^^'::.. F^f^.'i • ^ 1 x.,K... t.: . - ^, , ^: ..:c ^ ^. :• .•:, o:,; , : '.L. . . •^:t ^ :Y
:^y
í
.; : - ^ ^ .,i::.S : ;^: :.:, .^.::5:a >.,:< ,. .... i:z:^^.. :.:::i> :^ ai:•':' >.E^:^ •^ R,^.: : ^ ^. :.•^.^, . . , f ... € ^:^.a; ^ <^.:.. .. ,^:^ :; .^ :Y^ <'. ,; E .^ ^: : .:i . S , . ^; :%^:'.^
'•i::,io^'.< `f`;':" ` i: • a, , `^^' ^^.f . ^ '3:: ^ : ^
: ^ ^ d ^^,^, x . . 3. • . € . ^'^^•°:^^' .?:{ ` ^
III
IV
ALGEMENE INLEIDING 9
onder elkaar wilden zijn. Ook dan was echter Jan Vos van de partij, nu niet
als glazenmaker, maar als dichter. In 165 3 werd op initiatief o.a. van Barth.
van der Helst en Nicolaas de Helt Stocade, twee vrienden van Jan Vos, op
St.-Lucasdag (zo okt.) in de St.-Joris- of Voetboogdoelen „de vereenigingh van
Apelles en Apollo" gevierd. Vondel werd door de voorzitter, Joan Huydecoper
van Maersseveen, Vos' beschermheer, gelauwerd 1. Een jaar later, op
21 okt. 165 4, werd „de Broederschap der Schilderkunst ... ingewydt door
Schilders, Beeldthouwers en des zelfs begunstigers". De ziel van de onderneming
was de kunstbeschermer Marten Kretser; een allegorisch spel van
Thomas Asselijn werd opgevoerde. De bedoeling was dat elk jaar het jaargetij
van St. Lucas gevierd zou worden, maar dit streven schijnt in het slop geraakt
te zijn; Vos heeft er echter zijn misschien beste epische dichtwerk Strydt
tusschen de Doodt en Natuur, of Zeege der Schilderkunst 3 aan gewijd.
Over de functie van de wijnroeiers worden we ingelicht door W. F. H. Oldewelt,
Amsterdamsche Archiefvondsten 4. „De werkzaamheden van een gesworen,
d.i. beëedigde wijnroeier bestonden in het peilen met behulp van een roode
of zwarte (al naar gelang de soort wijn) roede of peilstok van grote vaten wijn,
olie of traan om daardoor in gevallen van twijfel of bij geschillen den inhoud
daarvan volgens de maat der stad Amsterdam te kunnen vaststellen". In
Hobbema's tijd waren er zes ; sinds 1655 zetelden ze in het wachthuisje op de
Jan Rodenpoortsbrug ; sinds 1659 in een „comptoir" gelegen tegen de Nieuwe
Kerk. De wijnroeiers of „wij nverlaters" hadden geen vast traktement : de particulieren
die van hun diensten gebruik maakten, moesten hun een som gelds
betalen, die zij als persoonlijke verdienste in eigen zak mochten steken. Wie
een stuk wou laten roeien, gaf dat aan op het kantoor, en dan werd tussen de
zes geloot. Voorts werd er één maal per jaar een rondgang met een notaris en
een deurwaarder gemaakt om bij alle wijntappers de aanwezige voorraden te
peilen met het oog op de geweste lijke impost op de wijnen; hiermee waren
enkele dagen gemoeid.
De uitbreidingen in de vijfde druk van Oene (166z) konden wel eens geïnspireerd
zijn door Vos' nieuwe functie. En het fraaie schilderij van Van der Helst,
thans in het Musée Magnin te Dijon, genaamd „portrait de femme", ook wel,
minder juist „Femme célébrant le vin", waarop we een jonge dame zien die een
groot opengeslagen boek aan de beschouwer toont met voluit een ondertekend
gedicht van Jan Vos, „Samen spraak van de wijn" 5, kon wel eens Vos'
1 Volgens Sterck is dit een jaar later gebeurd; vgl. Te Winkel, Ontwikkelingsg. IV, 124.
2 A. de Jager, Klassieken der Nederlandsche Letterkunde. Asself n's Verken (Groningen 1878) i e.v.;
Hoogewerff, a.w., i 5 8 e.v.
3 AdG I 189-207; vgl. Te Winkel, a.w. IV 128.
4 „De landschapsschilder Hobbema als wijnroeier". Hobbema bekleedde dit ambt sedert 1668 (als
opvolger van Vos?), i8 i - i 85.
5 AdG 1 544• Hier heet het gedicht : „Wijns gebruik en misbruik". Andere vermaningen tot een matig
wijngebruik: puntd. 256 en 396. Het schilderij wordt gedateerd: 1665, en kan dus onmogelijk de
vrouw van de dichter, Grietje Gerrits, voorgesteld hebben, zoals sommigen menen.
IO ALGEMENE INLEIDING
dochter Maria zijn; zij wijst nadrukkelijk naar de naam van Jan Vos. Hield zij
het vermanende gedicht aan haar vader voor vanwege de „gevaarlijke" functie
die hij bekleedde?'
Er zijn nog twee gedichten van Jan Vos afgebeeld op schilderijen; allereerst
het vers op Van der Helst's bekende „Schuttersmaaltijd" 0648): in het midden
zit de vaandrig bij een trom, waartussen een papier is gestoken met een vierregelig
gedicht van Vost. Ook werd er een zesregelig gedichtje van hem opgenomen
op Govert Flinck's schilderij „Het korporaalschap van Joan Huydecoper"
3.
Is Vos zelf ook schutter geweest? Het moet haast wel, als men het opschrift
leest : „Op de Schildery daar Mars op een trommel slaapt; in de zaal van den
E. Heer Pieter Six. Aan mijn rotgezellen", en dat begint : „Zwijg rotgezellen,
zwijg, hier wordt te luid gesprooken" 4.
Over Vos' jeugd en jongelingsjaren weten we feitelijk niets. Zijn uitgever,
Jacob Lescaille, zegt : „Hy spreekt geen taal dan Duits : hy zag nooit Hooge
Scholen" 5. Maar wat heeft de man, die in 1638 opeens twee opmerkelijke
drama's heeft gemaakt, vóór dat jaar gedaan? Heeft hij alleen maar de gewone
vakopleiding voor glazenmaker gehad, of is hij ook met een reizend toneelgezelschap
mee geweest naar het buitenland (Duitsland)? Heeft hij hier of
elders Engelse of Duitse toneelopvoeringen bijgewoond? Hoe heeft hij zich
de grote belezenheid waarvan hij blijk geeft, eigen gemaakt? Heeft hij al vóór
1638 relaties gehad in wetenschappelijke kringen, waardoor hij allerlei details
uit de mythologie en de geschiedenis aan de weet kwam? We weten het niet
met zekerheid. Wel kunnen wij het een en ander vermoeden.
E. F. Kossmann 6 heeft indertijd een chronologische tabel opgesteld van alle
voorstellingen, gegeven door Engelse toneelspelers in Nederland (van 1590
te Leiden tot 1656 te Dordrecht). De meeste reizende acteurs treffen we aan te
Den Haag, Leiden en Utrecht, maar van 1623 tot 1636 speelden er ook Engelse
komedianten in Amsterdam: in 1636 worden als spelers vermeld Robbert
Reynolds, „Meester van de Engelsche Commedianten" en Edward Pudsie.
1 Laura, in AdG I 244 „myn Laura", is, verscheidene malen geschilderd, wat in deze kring geen wonder
was; puntd. 684: Laura geschilderd door „Apelles".
2 W. Martin, De Hollandsche Schilderkunst in de zeventiende eeuw I (Amsterdam 193 5) 194; AdG I 338 :
„Korporaalschap van den Eed. Heer Cornelis Witsen, &c.": twee regels langer.
3 AdG I 443: ,,Hopmanschap van den Eed. Heer Joan Huidekooper"; het zesregelige bijschrift:
AdG I335•
4 AdG 1 366. Vgl. ØNT XIII 1437 s.v. rotgezel. Vos zelf komt niet voor op de beide genoemde
schilderijen van Flinck en Van der Helst (Het eerste is in het Amsterdams Historisch Museum, het
tweede in het Rijksmuseum). Het aantal burgercompagnieën was wisselend; tussen 1622 en 165o
waren het er 28, verdeeld over de verschillende wijken, vgl. J. Wagenaar, Amster dam (Amsterdam
1767) III '73.
5 Zie bijlage A. „Hooge Scholen", vgl. Kil.: Academia, gymnasium literarum, lyceum.
6 Nieuwe Bijdragen tot de geschiedenis van het Nederlandsche Tooneel in de 17e en 18e eeuw ('s-Gravenhage
1915) 141-152: „De Engelsche comedianten in Nederland en hun invloed op het Nederlandsche
Tooneel."
ALGEMENE INLEIDING I I
Dezen hadden behoord tot de „Kursdchsisch Komedianten", uit wier kring
de gedrukte „Schauspiele der Englischen Komedianten" (162o) afkomstig
waren, en die, vanwege de dertigjarige oorlog omstreeks 163o uit Duitsland
vertrokken waren. Sommigen traden hier in compagnie met Nederlandse
spelers op, o.a. met Adriaen van den Bergh. Deze Nederlandse acteurs kenden
dus het Duits-Engelse repertoire niet uit een boek, maar uit de opvoeringen
zelf. Zoals we later zullen zien maakte Van den Bergh mogelijk naar de
„Klágliche Tragoedia von Tito Andronico", een van die „Schauspiele" van
1620, een verloren gegaan spel Andronicus, waarschijnlijk een stumperig stuk,
dat door Vos omgewerkt werd tot zijn Aran en Titus. Dit laatste spel werd
reeds in het voorjaar 1638 ingestudeerd op de Amsterdamse schouwburg,
tegelijk met de Klucht van Oene (4 jan. 1638) 1. De stof voor deze klucht 2, was al
bewerkt door Jan Zoet in zijn Iochem-Zool (1637) en derhalve werd Vos zowel
door Jan Zoet als door de anonieme auteur van De Geest van Mattheus Gansneb
(1652) 3 van letterdieverij beschuldigd. Er is evenwel grote kans dat
de beide Duitse-Engelse stukken in Amsterdam gespeeld zijn door de reizende
komedianten en Vos ze dus kende door eigen aanschouwing; bovendien waren
de opvattingen over plagiaat destijds heel anders dan de onze, doordat men
dank zij het principe van de „aemulatio" het recht meende te hebben, het werk
van een vorige auteur al wedijverend te overtreffen 4. Terloops zij er nog op
gewezen dat Jan Vos' naamgenoot Isaac Vos drie stukken uit het repertoire
van de Engelse toneelspelers bewerkt heeft 5.
In dezelfde tijd dat men de toneelstukken van Jan Vos begon in te studeren,
werd hij beschuldigd van het schrijven van een paskwil tegen de zes hoofden
van de schouwburg. Is dat de oorzaak geweest dat de opvoering van zijn
spelen enige jaren vertraging ondervond? Het verhaal van de rel is te vinden
in een studie van Mr. Izak Prins, „Amsterdamsche schimpdichters vervolgd" 6.
Tengnagel, die twee ervan
verdacht ook een derde paskwil geschreven te hebben : Grove-Roffel; in werkelijkheid
was het geschreven door Jan Zoet (1639). Daarna volgde nog een
vierde paskwil: St. Nicolaes milde gaven, in werkelijkheid geschreven door Pieter
van den Broeck en Jacob Valck (1642). Tengnagel e.a. worden gearresteerd.
Bij het verhoor van Adam van Garmez op dec. 164o komt nu het een en
ander los : in zijn bijzijn verklaart Tengnagel dat „Adriaen en Jan Vos hem
1 Kossmann, a.w., 144: „in het uitgiftboek van het Burgerweeshuis is onder die datum een post geboekt
„voor rolleeren van het spel van Jan Vos en zijn klucht van Oene"; vgl. ook J. A. Worp in
jrg. 34 ( 1 9 1 5) 72.
2 In het Duits : „lustig Pickelhárings-Spiel, darinnen er mit einen Stein gar lustige Possen machet"
in (1620).
3 J. J. Oversteegen, Mattheus Gansneb Tengnagel. Alle Verken waarin opgenomen zijn de paskwillen die ten
zijn , ingeleid en van aantekeningen voorzien (Amsterdam 1969) 549.
4 J. D. P. Warners, „Translatio - Imitatio - Aemulatio" in NTg, jrg. 5o (19 5 7) 193-201.
5 Kossmann, 146.
6 3oe (Amsterdam 1933) 188-227. Vgl. J. J. Oversteegen,
a.w., 23 e.v., 33 e.v. Ik volg de interpretatie van de feiten, die O. geeft.
II
de "Kursachsisch Komedianten", wier kring
gedrukte "Schauspiele der Englischen Komodianten" (162.0) afkomstig
die, vanwege de dertigjarige oorlog omstreeks 1630 uit Duitsland
Sommigen hier in compagnie met Nederlandse
den Bergh. Deze Nederlandse acteurs kenden
een boek, maar uit de opvoeringen
later zullen zien maakte Van den Bergh mogelijk naar de
"Klagliche Andronico", een van die "Schauspiele" van
162.0, gegaan spel V os omgewerkt tot zijn en Titus. laatste spel werd
het voorjaar 1638 ingestudeerd op de Amsterdamse schouwburg,
van Gene 1638)stofvoor deze klucht2, was al
Zoet in zijn lochem-Iool zowel
Zoet als door de anonieme van Geest van Gansneb
Tengnagel 1652.)letterdieverij is evenwel grote kans dat
gespeeld de reizende
eigen aanschouwing; bovendien waren
plagiaat onze, doordat men
"meende te hebben, het werk
auteur al wedyverend overtreffen4• naamgenoot stukken uit het repertoire
toneelspelers bewerkt heeft5•
Jan Vos begon in te studeren,
schrijven van een paskwil tegen de zes schouwburg. de oorzaak geweest de opvoering van zijn
vertraging "schimpdichters vervolgd"6.
twee anonieme schimpdichten geschreven had, wordt ervan
een derde paskwil geschreven te hebben: werkelijkheid
Zoet Daarna volgde een
Nicolaes miMe gaven, Broeck en Jacob Valek (1642.). Tengnagel e.a. worden gearresteerd.
Garmez 8 1640 komt los: in "Vos hem
1 "het Burgerweeshuis geboekt
"van het spel van Jan Vos en zijn klucht van Oene"; vgl. ook J. TNTL, jrg. 34 (1915) 2 Duits: "Ein Pickelharings-Spiel, darinnen er mit einen Stein gar lustige Possen machet"
Engelische Comedien und Tragedien (1620).
3 J. J. Ganmeb Aile Werken waarin opgenomen ~n de paskwillen die ten
onrechte aan Tengnagel toegeschreven ~n, en 549.
4 J. "50 (1957) 193-201.
6 Kossmann, a.w., 6 30e Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum 227. Vgl. J. J. v. van de feiten, die O. geeft.
I2 ALGEMENE INLEIDING
hebben aengesocht ontrent 2 jaren geleden, dat hy yets van de hoofden van de
Camer soude dichten, gelijck hy oock gedaen heeft". — „Mattheus Tingnagel
de novo gehoort, seyt, dat de veersen van de hoofden gemaeckt, de anderen
niet schemper genoegh en dachte te wesen; en hebben hem diensvolgens
geseyt, te weten Jan Vos, dat hy der een hadde, 't welck al schempender was,
daer Jacob Luyt' ende Jan Davelaer mede bij geweest en raed aen gegeven
hebben, ofte selver mede gehulpen.... Seyt dat Jacob Luyt dat voorseyde
schempender gedicht ten huyse van Joost Broersz. 2 gebracht heeft, om te doen
drucken, en dat hij, die spreeckt [= Tengnagel], versochte aen den voorseyden
Joost Broersz., dat hij 'tselve niet en soude drucken, waerop 'tselve oock is
achtergebleven". — Ook Jan Zoet moet het plan gehad hebben „om een pasquil
te maken op de hoofden voorseyd 't welck gruwelijck soude wesen". Oversteegen
veronderstelt dat Jan Vos, „wiens carrière een andere wending had
genomen (hij werd in 1647 zelf regent van de schouwburg!) zijn scheldgedicht
wel vernietigd zal hebben" 3. Jan Vos heeft in zijn leven vele „steekdichten"
gemaakt, maar door ervaring geleerd, heeft hij zich ervoor gewacht, ooit
wegens smaadschrift voor de rechter gedaagd te worden. Het blijft overigens
bevreemdend dat het 2i jaar heeft moeten duren voor Aran en Titus eindelijk
werd opgevoerd (3o sept. 1641) en 31 jaar, eer dit met Oene gebeurde (8 sept.
1642). De repetities waren begonnen in het speeljaar 1637-1638; hoofden waren
toen W. D. Hooft, David Sens, Steven Vennekool, Mr. Jacob Block, H. D.
Coorenkind en Simon Engelbregt. In het speeljaar 1638-1639 zal de herrie
plaats gehad hebben; de zes hoofden waren toen: David Sens, Floris Soop,
Jacob Bas Cornelisz., Willem van Campen, Willem Dircksz. Hooft en Tobias
van Domselaer. In het speeljaar 1641-1642 treden als hoofden op : W. D. Hooft,
Mr. Jacob Block, Jacob de Roy, Lambert Pars, Kasper Vinckel en Willem
Stam4. Wat was de oorzaak van de rel? Was Vos kwaad op de hoofden omdat
zij zijn spelen niet wilden opvoeren, of waren zij kwaad op hem, omdat hij
tegen hen ageerde? Opmerkelijk is in elk geval dat van de hoofden uit '38 -'39
alleen de toneelschrijver W. D. Hooft in '41-'42 nog over was.
Eindelijk is dan Aran en Titus gespeeld en uitgegeven. Mede dank zij de
bewondering van Barlaeus en de geweldige opgang die het maakte, was de
dichter voortaan „re cu" in de kring van dichters en geleerden. Hij komt in
aanraking met mensen als Hooft, Huygens, Tesselschade, Westerbaen e.a. 5.
Maar ook in de regentenkring had hij voortaan vrije toegang. Zijn omgang
met de familie Huydecoper is zelfs van heel wat vertrouwelijker aard dan die
i Advocaat, dichter onder de zinspreuk „Suum cuique". J. Davelaer wordt als dichter vermeld in
J. J. Schipper's en Tengnagel's lijsten van Amsterdamse dichters, vgl. Oversteegen, a.w., register.
2 Courantier en drukker.
3 Vgl. ook J. J. Oversteegen, „Zes hoofden rollen" in Merlyn IV (1966) 95-119, 141-148, waarin hij
een uitgave geeft van „D'onbekende voerman van 't Schou-burgh", dat hij aan Tengnagel toeschrijft;
het is postuum verschenen in 165z.
4 C. N. Wybrands, Het Amsterdamsche Tooneel van 1617-1772 (Utrecht 1873) 227.
5 Worp, a.w., 8 e.v.
ALGEMENE INLEIDING I 3
met het gezin van Hooft'. Veel gedichten heeft hij opgedragen of gewijd aan
leden van de families Bicker, De Graef, Witsen, Van Vlooswijck en vele
andere. Hij vond het vanzelfsprekend dat er „Meceenen" waren en dat zij hem
gunsten verleenden: „Waar dat Meceenen zijn behoudt de dichtkunst stand".
Maar daarom was hij — evenmin als Vondel, Bredero e.a. — nog geen laaghartige
vleier of intrigant en ook geen „brooddichter", al kreeg hij wel eens een
geschenk van zijn beschermers. Het was met de dichters net als met de schilders
(Van der Helst en in het algemeen de kring waarin Vos zich bewoog) ; sommigen
vielen met hun werk in de smaak van de regenten, anderen minder of in
het geheel niet; en waarschijnlijk gold die waardering voor Vos meer zijn grote
episch-didactische gedichten met hun verheerlijking van Amsterdam en van de
Republiek dan zijn toneelstukken. Er is meer : H. Brugmans 2 terecht
op gewezen dat we de zeventiende-eeuwse regenten (tot ongeveer 1672) vooral
niet moeten vereenzelvigen met de achttiende-eeuwse, toen er een drukkende
familieregering was en de kloof tussen regentenklasse en burgerij steeds wij der
werd. Er was nog weinig maatschappelijke scheiding tussen regering en
burgerij . Burgemeester Valckenier liep bij de weg als een eenvoudig winkelier,
zegt hij. Bontemantel 3 vertelt dat er een keer overleg plaats had tussen de
burgemeesters van Amsterdam, terwijl de heren gemakke lijk en genoeglijk
leunden over de balustrade van Nieuwebrug en zo intusen het prachtige
panorama van het I J bewonderden. „Die eenvoud van zeden komt overeen
met de gehele levensopvatting".
Tussen 1642 en 1665 heeft Vos geen dramatische werken in de eigenlijke zin
des woords geschreven. Vermoedelijk had hij het te druk met de uitoefening
van zijn beroep en vooral met zijn werkzaamheden als hoofd of regent van de
schouwburg. Hij is dat geweest van het speelseizoen 1647-1648 tot en met dat
van 16 5 1-16 5 2, en van het speeljaar 16 53-16 5 4 tot aan zijn dood aan het eind
van het speelseizoen i 666- 667, dus totaal negentien jaar 4.
Over de positie van de schouwburghoofden en over het Amsterdamse toneel
zelf worden we uitvoerig ingelicht in de stadsbeschrijvingen van M. Fokkens
(1662), O. Dapper (1663), Filips von Zesen (1664) en Tobias van Domselaer
(1665) 5. De hoofden vergaderden gewoonlijk twee maal per week in de tamelijk
ruime bovenkamer boven het voorgebouw. Er werd nl. twee maal per week
gespeeld : 's maandags en donderdags. De hoofden hebben de toneelspelers in
dienst : in acteurs drie actrices. Tobias van Domselaer, die
zz maal regent is geweest en meestal gelijktijdig met Vos, geeft de uitvoerigste
1 12 e.v.; voor de overige regentenfamilies, 14-17. Vele ervan zijn ook door Vondel
bezongen.
2 a.w., III 77, 263.
3 Hans Bontemantel 1613-1688), o.a. schepen van Amsterdam; schreef regeeringe van Amsterdam
soo in' t civiel als crimineel en militaire (1653-167z), i 897 door Kernkamp 4 Wybrands, a.w., 228-229.
De desbetreffende passages zijn door B. Hunningher, Toneel in de Amsterdamse Schouwburg van
16 3 7 (Amsterdam i 9 5 9), als bijlagen afgedrukt.
INLEIDING
Hooft1• Veel gedichten heeft hij opgedragen of gewijd aan
families Graef, vele
vanzelfsprekend dat er "waren en dat zij hem
"de dichtkunst stand".
- evenmin Bredero e.a. - geen laaghartige
intrigant ook geen "brooddichter", al kreeg hij wel eens een
dichters de kring waarin zich bewoog); sommigen
werk in de smaak van de regenten, anderen in
meer en van de
is meer: Brugmans2 heeft er terecht
dat de zeventiende-eeuwse regenten (tot ongeveer 1672) vooral
met de achttiende-eeuwse, toen er een drukkende
de kloof tussen regentenklasse en burgerij steeds wijder
was nog weinig maatschappelijke scheiding tussen regering en
burgerij. Burgemeester Valckenier liep winkelier,
hij. Bontemante13 vertelt dat er een keer overleg plaats had tussen de
de heren gemakkelijk genoeglijk
leunden over de balustrade van de Nieuwebrug en zo intussen het prachtige
van IJ bewonderden. "Die zeden komt overeen
levensopvatting".
geen dramatische werken in de eigenlijke zin
de uitoefening
zijn regent van de
dat geweest van het speelseizoen 1647-1648 tot en met dat
1651-1652, het speeljaar 1653-1654 tot aan zijn dood eind
speelseizoen 1666-1667, dus totaal negentien jaar4•
en over het Amsterdamse toneel
uitvoerig ingelicht in de stadsbeschrijvingen van M. Fokkens
Dapper Zesen (1664) en Tobias van Domselaer
5. vergaderden gewoonlijk twee maal per week in de tamelijk
boven Er werd n1. twee maal per week
gespeeld: s en hebben de toneelspelers in
dienst: in 1664 twintig acteurs en drie actrices. Tobias van Domselaer, die
22 meestal geeft de uitvoerigste
1 Worp, a.w., 12 e.v.; voor de overige regentenfamilies, 14-17. Vele ervan zijn oak door Vondel
2 a.m 77, 263.
Hans Bontemantel 1613-1688), schepen van Amsterdam; schreef De regeeringe van Amsterdam
sao in 'civiel als crimineel en militaire 1672), in 1897 door Kernkamp uitgegeven.
Wybrands, 228-229.
5 De desbetreffende B. Hunningher, Het Tome! in de Amsterdamse Schouwburg van
1637 (Amsterdam 1959), als afgedrukt.
14 ALGEMENE INLEIDING
inlichtingen'. De hoofden, die in 1665 Bestierders heten, „verordenen, overlezen
en overzien alle Treur- en Bly-speelen, Vertooningen en Cluchten, al eerze op
't Tooneel vertoont worden, en nemen achtinge, dat'er niets te voorschijn komt,
met woorden of werken, waar door de wettelijke Regeering van staat of stadt,
de Kerk, noch eenige Godts-diensten, of yemant in 't bezonder gelastert of
bespot wordt. De geyle en dertele ongebondentheden, al te onkuys en lichtvaerdig
voor de Ieugt en andere tedere ooren, verbannen zy van 't Tooneel."
's Avonds na de voorstelling ontvangen ze de recette, ze betalen de kosten en
overhandigen het resterende geld twee of drie maal per jaar aan het Weeshuis
(twee derde deel) en het Oudemannenhuis (één derde deel). „Zy verordenen
ook elk Speelder zijn rol, en met wat kleederen en toestel hy op 't Tooneel zal
verschijnen, geven last op wat wijze het Tooneel, na den eysch der speelen zal
gestelt, en t'elkens verandert worden." Zo'n hoofd was dus schouwburgdirecteur,
directeur van het toneelgezelschap en regisseur tegelijk; het laatste
in bijzondere zin, als hij, gelijk Vos, tevens dramaturg was.
Men kan zich voorstellen wat die regie, kostumering en decoratie betekend
heeft in een tijd dat geesten, gedrochten, hemelingen en duivels graag geziene
gasten waren op het toneel, en het bedrijven van gruweldaden schering en
inslag was in de spelen van Spaanse of Engelse makelij of in de Nederlandse
navolgingen daarvan. Men leze, om één voorbeeld te noemen, Van Domselaer's
beschrijving van de Hemel, „sierlijk geschilderd'. waaruit men „door
stralende wolken, verscheyde Perzonaedjen tevens kan doen afdalen, en weder
opnemen; mede doet men zomtijds eenige Perzonen, vertonende de Fame of
het Gerucht, de Winden, Arenden en diergelijke uyt de lucht neder, en voor uyt
schieten, dat d'aanschouwers, die zulks ongewoon zijn, door de schielikheyt
doet verschrikken."
Waartoe Vos zelf in staat was — en dat nog wel op het kleine toneelpodium
in de schouwburg van 1637 met de vaste, zij het draaibare toneelschermen,
en voordat de toneelinrichting in de nieuwe schouwburg van 1665 hem in
staat stelde tot de meest verbijsterende toneeltechnische prestaties — blijkt b.v.
uit zijn „Vertooningen Die voor, in en na 't Spel van de Beleegering en 't
Ontzet van Leiden, t'Amsterdam, in 't jaar i 66o, in de Schouwburg, vertoont
zip n.
Vijf maal wordt er in dit pronkstuk een vertoning, met allegorische, mythologische
en historische figuren op het proscenium gegeven; daarachter openen
zich vijf verschieten met historische taferelen, drie grote en twee kleine. Dit is
nog niet genoeg ! „Achter deeze Vertooningen ziet men, na 't oopenen van vijf
1 Beschryvinge van Amsterdam, 1665 (Bijlage III in Hunningher, a.w.).
2 AdG II 609-616. Drie afzonderlijke uitgaven: één nog in 1719 (ex. Kon. Bibl., Den Haag). Ze
behoren bij Reinier Bontius' beroemde stuk Belegeringh ende Ontsettingh der stadt Leyden (vóór 1646). Op
zo april werd het met Vos' vertoningen gespeeld in tegenwoordigheid van de Princesse Royale en
Willem III. Het is alleen al in dat jaar eenentwintig maal gespeeld, maar ook nog lang daarna. Beschrjving
der sieraden van 't toonel van Tobias van Domselaer, met een herdruk van deze vertoningen
van Vos, verscheen in 167o, 168z en 1729.
ALGEMENE INLEIDING I 5
nieuwe verschieten, de menschen onthoofden, hangen, wurgen, verbranden en
andere gruwelijkheeden." Dit is „de Vertooning voor 't Spel." Er volgen nog
drie in 't Spel, alle met vijf verschieten; d.w.z. na de derde, bij de intocht van
Boisot, „worden alle verschieten geoopent" : één machtig toneel met de binnenvarende
schuiten, de stikkende en in het water springende mensen. Ten slotte
is er nog een vertoning na het spel. Eerst weer een groot tableau op het proscenium.
En dan : „Achter deeze Vertooning, ziet men, na 't opschuiven der gordijnen,
vijf verschieten, die de stichting van de Leidse Hogeschool allegorisch
uitbeelden. Aan alles is gedacht : „In het tweede [kleene verschiet], komt
Diana, verzelt van Stalmeester, Schermmeester, Dansmeester, Kaatsmeester
en Bolbaanmeester 1, om het gestaadige blokken, dat de vernuften stomp, en
de leeden stram maakt, door geoorloofde oeffeningen te verpoozen." Wat een
verbeeldingskracht en vindingrijkheid moet die man gehad hebben.
Bracht dat deel van Vos' functie hem veel roem en bijval, een ander deel,
nl. het selecteren van de stukken die gespeeld mochten worden, moet hem veel
vijanden bezorgd hebben. Hij had toch al veel benijders door zijn carrière als
ambachtsman, die schouwburgregent en gunsteling van de regentenaristocratie
werd, -- het afwijzen van bepaalde ingeleverde stukken zal wel veel kwaad
bloed gezet hebben. Een weerklank ervan vindt men in Vos' puntdichten, b.v.
203 over Hein T. (= Hendrik Takema) 2, een man die fel tegen Vos tekeerging,
omdat zijn blijspel Van de Grilligers (1658, naar Les Visionnaires van Jean
Desmarets, 1637) door Vos waarschijnlijk was geweigerd.
Hein lyt [= duldt] geen ezel, zeidt hy, op de Schoutooneelen.
Nochtans begeert hy dat men 't spel van hem zal speelen.
Is dat een ezel? neen: wat is het dan, vraagt Tjerk;
Wat zou het weezen; niet [= niets] : 't is slechts een ezels werk 3.
Jan Vos kon fel terugslaan. Wie hij zag als sectariërs (mennisten, kwakers,
luthersen en intolerante calvinisten) hebben het geweten 4. Zelf was hij gematigd
katholiek, zoals b.v. blijkt uit zijn uitvoerig gedicht „Op 't weeshuis
van d'arme vremdelingen" (1664) (= het Aalmoesseniers-Weeshuis aan de
Prinsengracht tussen Leidsegracht en Leidsestraat, nu Paleis van Justitie) 5 .
„De waare Zeegen" (= de rijke Zegen) spreekt er tot Amsterdam :
1 Voor een soort „jeu de boules".
2 J. A. Worp, Geschiedenis van den Amsterdamschen Schouwburg (Amsterdam 1920) 127; over de wraak van
Takema, n. 3.
3 Een toneelschrijver met wie hij ook niet kon opschieten was Leon. de Fuyter, vgl. puntd. 209 en 503.
Vgl. J. A. van Praag, La Comedia Espagnole aux Pays-Bas (Amsterdam z.j.) 93; zie ook register.
4 W. J. C. Buitendijk, Het Calvinisme in de spiegel van de Zuidnederlandse literatuur der Contra-Reformatie
(Groningen 1942) 73-76.
5 AdG I 546-552 ; op 17 maart 1664 werd de eerste steen gelegd door de Hoofdprovoost, ene Jan Vos,
uit naam van de regenten, vgl. J. Wagenaar, Amster dam II 287.
16 ALGEMENE INLEIDING
Nooit moet de zieledwang, ten afgrondt uitgedreeven,
Uw kassen sluiten voor die andre Godtsdienst heeft;
Of Godt zal zijn gena, daar lijf en ziel door leeft,
Toesluiten met een koordt die quaalijk is t'ontknoopen....
't Geloof dat vry moet zijn, verwint men door geen plaag.
De dwang kan d'oogen, maar de harten niet verheeren.
Maar was iemand onverdraagzaam, of hij nu katholiek was of calvinist, dan
kende Vos geen erbarmen. Zie het grafschrift op Broir Kornelis &c.:
Hier leit Broir Knelis, als broir Teeling afgerecht.
Deez' schelden op de Scheldt, en die bevecht de Vecht.
Noch is'er onderscheidt in hunne lasterreeden:
Deez' wraakt zyn vyanden: die vloekt zijn Overheeden 1.
Dezelfde felheid treft ons in zijn politieke steekdichten: hij staat volledig achter
de politiek van de Amsterdamse stadsregering, verfoeit de aanslag van Willem
II (,,Hans Snurker") op zijn vaderstad, staat aan de zijde van de katholiserende
Stuarts — en daardoor kan hij het ook rustig toejuichen als de stadsregering
leden van het huis Stuart, ook de latere Willem III, inhaalt — en beschouwt
Cromwell als een monster. Men ziet het : de opvattingen van Vondel en Vos
lopen in dezen vrijwel parallel. Van de tien schimpdichten tegen Cromwell
hier één, vrij plat, voorbeeld:
M.K.O. Kromwel haar gekust had.
Heeft Kromwel u gekust! liet gy die Kroonpest naadren?
'k Zou vreezen, dat hy 't bloedt zou zuigen uit myn aadren.
Gy hadt geen noodt, zegt gy, die beul was afgewoedt.
Waarom? zyn balg was vol van Koning Karels bloedt 2.
Vos was niet alleen het politieke en godsdienstige vlak een soms ongenadig
felle criticus en epigrammist. Het aantal puntdichten dat hij schreef bedraagt
768, niet meegerekend de vele bijtende graf- en bijschriften. Ze zijn niet altijd
platvloers ; er kunen wel gestige onder zijn, al is de humor wel scherts van
b.v. puntdicht 723 :
Andreas vloeiende rymen.
Andreas roemt dat hy heel vloeiendt kan.
En 't is zoo : want het vloeit zoo vaardig af als an.
Hy lijkt zich by Homeer. die waan wil ik niet stutten [ = tegengaan] ;
daar deez' begint te dutten.
1 1 401. de beruchte Brugse volksprediker Cornelis Adriaensen (i 5 2 i - i 5 8 i) ;
als: evenals; geslepen, sluw; Deez' : Broêr Teeling: Ds. Teellinck Utrecht, door de Utrechtse magistraat uitgewezen in 166o.
2 Puntd. 88 ; eig. : van i17NT I 1931.
16 moet de zieledwang, ten afgrondt uitgedreeven,
kassen Godtsdienst heeft;
Godt zal zijn gena, daar lijf en ziel door leeft,
t'ontknoopen ....
Geloof dat vry moet zijn, verwint men door geen plaag.
kan d'oogen, maar de harten niet verheeren.
of of calvinist, dan
geen erbarmen. Zie het grafschrift Broer KorneJis &c.:
Broer broer afgerecht.
schelden de Scheldt, en die bevecht de Vecht.
onderscheidt in hunne lasterreeden:
die vloekt zijn Overheeden1•
Deze1fde fe1heid treft ons in zijn politieke steekdichten: hij staat volledig achter
de Amsterdamse stadsregering, de aanslag van Willem
IT ("Snurker") vaderstad, staat aan zijde van de katholiserende
- en daardoor kan hij het toejuichen als de stadsregering
het huis Stuart, ook de latere Willem lIT, inhaalt - en beschouwt
het: Vonde1 en Vos
dezen vrijwe1 parallel. Van de tien schimpdichten tegen Cromwell
volge hier een, vrij plat, Aan toen gekust I liet gy die Kroonpest naadren?
vreezen, hy 't bloedt zou zuigen uit myn aadren.
zegt gy, die beul was afgewoedt.
bloedt2•
met aIleen in ongenadig
epigrammist. Het aantal puntdichten dat hij schreef bedraagt
met ve1e bijschriften. met altijd
platvloers; er kunnen we1 geestige onder zijn, al is de humor we1 de scherts van
een haai; zo b.v. puntdicht 72.3:
Op vloeiende heel rijmen is zoo: vaardig af als wi! ik niet stutten [= tegengaan];
Hy lijkt Homeer: maar waar? 1 AdG I 401. Broer Knelis, de beruchte Brugse volksprediker Cornelis Adriaensen (1521-1581);
ali: evenals; afgerecht: geslepen, sluw; Deez': Broer Kornelis; Teeling: Ds. Johannes Tee11inck te
Utrecht, door de Utrechtse magistraat uitgewezen in 1660.
2 Puntd. 88; afgewoedt: uitgewoed, eig.: uitgeput van woede, WNTI
ALGEMENE INLEIDING 17
Men heeft zich er wel over verwonderd dat Vos tussen 1638 en 1665 geen
specifieke toneelwerken geschreven heeft. Hij zal er de tijd niet voor gehad
hebben : men dient zich te realiseren wat het in de zeventiende eeuw betekende,
een ambachtsman te zijn. Weliswaar was het werken bij kunstlicht verboden,
maar des te langer moest men in de zomermaanden werken. Was de arbeidstijd
in de wintermaanden minder dan acht uur, in het zomerseizoen beliep de werktijd,
b.v. voor de droogscheerders en de metselaars, twaalf uur per dag, van
5 uur 's morgens tot 7 uur 's avonds (met 3 of 4 rustpauzen) ; 's avonds ging men
al om 9 of i o uur naar bedt. Voegt men bij dit alles wat er kijken kwam bij de
regie van de schouwburgvoorstellingen, het maken en organiseren van
tableaux-vivants, hetzij in het theater, hetzij in de open lucht; voorts opdrachten
en verzoeken om bruilofts- en grafdichten, en bijschriften bij talloze kunstwerken;
niet te vergeten de eisen van het maatschappelijk verkeer (gilde, bezoeken
aan voorname personen in en buiten de stad), dan kan men begrijpen
dat er niet veel tijd overschoot, om rustig een goed speelbaar drama te maken.
Het totale oeuvre van Vos omvat in de 2e druk van Alle de Gedichten 1226
bladzijden. Trekt men daar 266 bladzij den af voor de hier uitgegeven toneelwerken,
dan houdt men nog 96o pagina's over. Raadpleegt men vervolgens
Worp's „Tijdrekenkundige lijst van de vertooningen en vele der grootere gedichten
van Vos" 2, dan ziet men dat deze werken regelmatig gespreid zijn over
de jaren 1642 tot 1666 : alleen de jaren 1643, 165i en 165 8 ontbreken; maar er
is veel kleiner werk waarvan we de ontstaansdatum niet kennen. Vele van de
grotere gedichten en beschrijvingen van vertoningen zijn afzonder lijk uitgegeven3.
Er zou een aardige bloemlezing uit kunnen worden samengesteld, b.v.
over een onderwerp als „Amsterdam in zijn bloeitijd", met grote gedichten
als „Strydt tusschen de Doodt en Natuur, of Zeege der Schilderkunst" (1654),
met aan het slot de eregalerij van Amsterdamse schilders, waarin Rembrandt
als eerstgenoemde paradeert; „ Inwyding van het Stadthuis" (16 5 5), „Vergrooting
van Amsterdam" (166z), maar ook kleinere als „Toen ik van de hondt in
de Stadts timmertuin &c." (nl. gebeten werd) 4.
Als de drie belangrijkste jaren in het publieke leven van de dichter Jan Vos
zou men 1641, 166o en 1665 kunnen beschouwen : het eerste jaar vanwege de
eerste opvoering van Aran en Titus, het begin van zijn fortuinlijke loopbaan;
het laatste omdat hij toen de triomf beleefde van de opening van de nieuwe
schouwburg, gebouwd volgens de nieuwste principes van toneelconstructie
en -techniek, die het hem mogelijk maakten, zijn model voor een spel met
kunst- en vliegwerken, Medea, op te laten voeren. En 166o is zijn crisisjaar:
1 Brugmans, a.w., III 284, 307.
2 Worp, Jan Vos i i 7-122.
3 Een vrij groot aantal is aanwezig in de Haarlemse Stadsbibliotheek.
4 AdG IØ6. Een merkwaardig gedicht om het optreden op klaarlichte dag van Pallas Athene in de
Amsterdamse Stadstimmertuin. - Het bij Vos vaak voorkomende afbreken van zinnen in titels doet
denken aan Giinter Grass.
18 INLEIDING
het jaar van de grote „vertoningen" 1, allereerst de reeds genoemde, maandenlang
gespeelde voorstellingen bij Bontius' Beleg en Ontzet van Leiden, maar vooral
de „Vertooningen op de Staatcywagens, die voor Mevrouw H.K.H. de
Princes van Oranje, &c. en Haar Zoon Z.H. De Prins van Oranje en Nassou,
&c. door order van de Wel-Eed. Eed. Grootachtbare Heeren Burgermeesteren
der Stadt Amsterdam, in 't jaar 166o, op de Markt vertoont zijn, en door de
Stadt reden, toen Hare Doorluchtigste Hoogheden het Raadthuis met Hare
tegenwoordigheidt vereerden", een ware triomftocht met niet minder dan
twintig praalwagens, alle versierd met zesregelige gedichten van Jan Vos, met
aan het hoofd van de stoet de dichter te paard. Deze hybris werd hem bijna
noodlottig. Wat hij daar aan de kop van de stoet niet kon zien, was dat de derde
wagen met Karel I op het moordschavot (,,ziet men Karels hooft berooft
van goude banden" 2) het misnoegen van de prinses, de dochter van de onthoofde
monarch opwekte ; zij wendde naar verluidt het gelaat af. Een stroom van
pamfletten daalde op de arme Vos neer; eindelijk had men stof om de gunsteling
van de fortuin, die ontegenzeglijk twee tactische fouten gemaakt had,
gevoelig te treffen 3. Dank zij zijn groot incasseringsvermogen is hij er niet
onder doorgegaan, maar tot in de twintigste eeuw wordt er, nu door literairhistorici,
schande van gesproken. Het is de vraag of de prinses zelf van haar
ontstemming aan de dichter blijk heeft gegeven; anders zou hij wel niet enkele
maanden later (3 jan. 1661) het lange treurdicht „Traanen over de doodt van
H.K.H. Mevrouw Maria Stuart" gemaakt hebben 4. Hoe Vos de hem aangedane
hoon geestelijk verwerkt heeft, lezen we o.a. in puntdicht nr. 275 :
Aan den E. Heer Mr. Kornelis de Vries, Geheimschryver t' Amsterdam
Wie dat naar eerdicht staat, is vol verwaande driften.
Een loffelyk bedryf wordt door zich zelf verbreit.
Ik hoor niet liever dan 't geraas der lasterschriften.
Al waar 't Geluk verschynt, verschynt de Nydigheidt.
Wel leeven leevert stof aan bits' en bittre pennen
De lauwren houden stant schoon 't onweer blixems baart.
De Nydt is vinnigh: maar te zwak om d'eer te schennen.
i totaal heeft Vos er 14 gemaakt. Voorts een aantal epische gedichten die als een soort declamatorium
de schouwburg werden Ontzet van Koppenhaven „op quam zingen." ; Traanen over de doodt van ... Maria Stuart (1661) Vergrooting
van Amsterdam. Op d'Amsterdamsche Schouwburg, door meer dan tachentig peroonen uitgesprooken en vertoont
eerstgenoemde J. de Leeuwe „Een politiek gelegenheidsgedicht
„" de NTg, AdG 620.
Jan Vos, 111, blz. 126-I29: drie schimpdichten: Op de Amsterdamse
Vertooningen van den grooten Poeet Jan Vos. Amsterdam. boekwinkel van
166o. dit en nog drie andere pamfletten: Kossmann, a.w., 123-134:,, De polemiek
Jan Vos in 166o Tamboer en Jan Vos."
AdG 351-„goude beek" van
ten geschenke het betreft hier „een borstsieraadt", dus (AdG, ie dr. 1662, 271). en dragpening
ALGEMENE INLEIDING
"vertomngen"\ aIlereerst maandenlang
van Leiden, vooral
"Vertoomngen de Staatcywagens, Mevrouw H.K.H. de
Z.H. De Prins van Oranje en Nassou,
van de Wel-Eed. Eed. Grootachtbare Heeren Burgermeesteren
jaar 1660, Markt vertoont zijn, en door de
to en Hare Doorluchtigste Hoogheden het Raadthuis met Hare
vereerden", een met minder dan
aIle zesregelige Vos, met
de stoet de dichter te paard. Deze hybris werd hem bijna
Wat hij daar de stoet met kon zien, was dat de derde
("Hier 2) onthoofde
opwekte; van
eindelijk stof om de gunsteling
de fortuin, die ontegenzeglijk twee tactische fouten gemaakt had,
treffen3• zij zijn groot incasseringsvermogen er niet
de twintigste eeuw wordt er, nu door literairhistorici,
vraag of de prinses zelf van haar
dichter blijk heeft gegeven; anders zou hij wel met enkele
"over de doodt van
Mevrouw Maria Stuart" gemaakt hebben4• geestelijk heeft, lezen we o.a. in puntdicht nr. 275 :
den Heer de Vries, Geheimschrijver staat, is vol verwaande driften.
zich zelf verbreit.
niet Hever dan 't geraas der lasterschriften.
Geluk verschynt, verschynt de Nydigheidt.
W elleeven pennen
stant schoon 't onweer blixems baart.
maar te zwak om d'eer te schennen.
1 In totaal heeft Vos er 14 gemaakt. Voorts een aantal epische gedichten die als een soort declamatorium
in de schouwburg werden voorgedragen: van Koppenhaven (1659), waarbij Vos zelf ook
verzen "al dreunent, op quam zingen."; de doodt van •.. Maria en Op d' Amsterdamsche Schouwburg, door meer dan tachentig peroonen uitgesprooken en vertoont
(1662). Over het eerstgenoemde declamatorium schreef H. H. J. de Leeuwe "Een politiek gelegenheidsgedicht
van Jan Vos "Ontzet van Koppenhaven" "in de jrg. 61 (1968) 182-189.
2 II 620.
3 Worp, 27 en bijlage Ill, bIz. 126-129: het pamflet met drie schimpdichten: Op Amsterdamse
Poeet Jan Tot Amsterdam. Uit de boekwinkel van Ian van
Duisberg. 1660. Over dit en nog drie andere pamfletten: Kossmann, a.w.,123-134:"Depolemiek
over de Vertooningen van Jan Vos in 1660 en de t'zamenspraek van Jan Tamboer en Jan Vos."
4 II 351-361. Het is opgedragen aan Huygens. Van de prinses had hij "het goude beelt" van
Frederik Hendrik ten gescher.ke gekregen: het betreft hier "een borstsieraadt", dus waarschijnlijk
een draagpenning Ie dr. 1662, 271).
ALGEMENE INLEIDING I 9
Zoo wordt men door de Nydt de werreldt deur vermaart.
Dit spook verwekt my nooit, door lasteren, tot tooren.
't Bemindt Geluk en Nydt zyn in een uur geboren'.
Vooral de laatste jaren van zijn leven moet Vos het bijzonder druk gehad
hebben: op 24 maart 1664 werd de eerste steen van de nieuwe schouwburg gelegd
door zijn dochter Maria, waarbij zij een sonnet (met het rijmschema van
een Shakespeare-sonnet) van haar vader voordroeg 2. Op 26 mei 1665 werd de
schouwburg geopend; Vos had er een inwijdingsspel voor geschreven 3. De
coulissen waren nog maar gedeeltelijk klaar : op 9 mei i 667 kon de eerste voorstelling
van Medea gegeven worden. Levendig nam hij met zijn dichtpen deel
aan de krijgsbedrijven ter zee in de ze Engelse Oorlogo. Vertoningen werden
geschreven „op d'inhulding van ... Nikolaas van Vlooswyk ... Slotvoogt en
Drost van Muide (i9 nov. 1666) 5. Is het alles te veel voor hem geworden?
Begin juli 1667 heeft hij zijn werkzaam en rusteloos leven moeten beëindigen;
op i i juli werd hij door zijn confraters-dichters in de Nieuwe Kerk naar
zijn laatste rustplaats gebracht.
2. De mens en de dichter
Vele literatuurhistorici hebben Jan Vos „een zonderling" of „een zonderling
mens" genoemd. Op zichzelf zegt dit oordeel weinig : ook Rembrandt werd
door Andries Pels als een zonderling beschouwd, en hoeveel andere kunstenaars
zijn als vreemdsoortige lieden getypeerd. Toch stelt deze veel voorkomende
karakterisering ons voor het probleem : waarom Hooft en Huygens,
De Decker en Westerbaen niet, en Vos wel. Vooral katholieke schrijvers
hebben moeite met hun geloofsgenoot. Van Duinkerken' constateert dat hij
geen sterk godsdienstig temperament had, „al mag men aannemen, dat hij een
vroom gelovige geweest is." Hij beantwoordt allerminst aan het ideaal dat de
katholieke apologeten van de eerste helft der twintigste eeuw zich maken van
een christelijk dichter : „Terwijl de toon der andere dichters uit de tweede helft
der zeventiende eeuw ons soms diep treft, doordat zij klinkt als van een herfstelijke
mist ombeefd, voelen wij in de nadrukkelijkheid van Jan Vos eerder iets
grappigs dan iets overtuigends." Inderdaad, wie mystieke vervoering wel waardeert,
maar niet de „nadrukkelijkheid" van een katho lieke baroktempel, moet
' Mr. Cornelis de Vries werd stadssecretaris in 1661, vgl. Wagenaar, Amster dam III 496. Een andere
reactie van Vos: een gedicht „Aan Juffrouw Anna ter Haar", AdG I 525.
2 AdG I 5 26. 3 Zie bijlage E.
4 „Zeetocht van den Eed. Heer Joan de Wit" (1666) (AdG 1531 - 534) en Scheepskroon der Zeehelden van
de Vrye Neederlanden (1666) (AdG I 103-117).
5 AdG II 647-650. In datzelfde jaar werden ook de Keurvorst en Willem (III) plechtig in de nieuwe
schouwburg ontvangen met een begroetingsdicht van Vos (AdG 1528- 529).
6 Dichters der Contra-Reformatie (Utrecht 1932) 79-81. Vgl. ook zijn Het Tweede Plan (Amsterdam 1945)
68-Ica. (Deze studie is ten dele van 1930; voltooid in 1941). Blz. 72: „Het is ... moeilijk, Jan Vos te
betrappen op het feit, dat hij een ziel had."
20 INLEIDING
tot die conclusie komen. Maar maakt men zich op deze wijze niet van een
authentieke vorm van katholiek geloofsbeleven af? Verkiest men niet vaak
gotiek, neo-gotiek en neo-romantiek boven barok en rococo ? Zo komt Van
Duinkerken ertoe te verklaren: „Zoo bleef zijn ware aard een raadsel, dat
moeilijker valt op te lossen dan het raadsel van zijn buitensporigen roem."
In Het Tweede Plan oordeelt hij met meer begrip. Geen enkele katholiek,
zegt hij, heeft „den plicht zijn godsdienst te beleven in den vorm van gevoelens,"
de dichter „kan een vurig geloovige zijn en dat uiten in de eenzaamheid
van zijn gebeden" (79). Inderdaad, het grote verschil tussen Vondel en Vos in
dezen laat zich ten dele verklaren door het feit dat Vos geboren en getogen
katholiek was, Vondel een bekeerling; voor Vos zijn vanzelfsprekendheden,
wat voor Vondel moeizaam verkregen en hartstochtelijk te verdedigen verworvenheden
waren. Anderszins kunnen we het ook zo zien : Vondel was,
als we een bekende onderscheiding van de godsdienstpsychologie gebruiken,
typisch „twice-born", een „griiblerisch" mens, een groot zwijger, terwijl Vos
een optimistisch „once-born"-type was.
In zijn huiselijk leven was hij een „gewoon" katholiek. Hij heeft een kruisbeeld
boven zijn bed hangens. Zijn beschermheer Huydecooper doet hem genoegen
door hem een houtsculptuur ten geschenke te geven, voorstellende
Christus' graf 2. Zijn vrouw, Grietje Gerrits, bezit een schilderij „daar Christus
zijn aangezicht in de doek drukt" 3. Hij wordt sterk geroerd door een pinksterpreek
die hij van Pr. Justus Fontein gehoord heeft 4. Aan zijn dochtertje
Maria houdt hij als levensles voor:
Bemin, of vrees uw Godt: dit is de beste leer.
Wie dat Godt vreest, doet veel: maar wie Godt mint, doet meers.
Nog duidelijker zegt hij het in een andere les voor zijn dochtertje:
Men moet het heillooz' quaadt niet mijden,
Uit vrees van in de hel te lijden;
Noch goedt doen om het hemelsch loon:
De rechte deughdt heft andre reden;
Zy ziet op straf, noch zaaligheeden,
Men moet, uit liefd tot Godes Zoon,
Het quaade vliên en 't goede pleege'.
Wie Christus lieft verkrijgt zijn zeeges.
Zijn oproepen om deugdzaam te leven zijn echter niet geheel zonder werkheiligheid,
b.v. 7 :
1 Puntd. 301. 2 AdG 1353.
3 AdG I 325. 4 AdG I 48I.
5 Puntd. 378. 6 Puntd. 498.
„Hemelvaart Christus; aan Mevrouw AdG I, 434-437•
ALGEMENE INLEIDING
die conclusie deze wijze van een
van katholiek geloofsbeleven Verkiest vaak
rococo? Van
verklaren: "Zoo bleef zijn ware aard een raadsel, dat
lossen dan het raadsel van zijn buitensporigen roem."
He! Tweede Plan meer begrip. Geen enkele katholiek,
"van gevoelens,"
"een geloovige zijn en dat uiten in de eenzaamheid
grote verschil tussen Vondel en Vos in
feit dat Vos geboren en getogen
bekeerling; voor Vos zijn vanzelfsprekendheden,
Vondel moeizaam verkregen en hartstochtelijk te verdedigen verworvenheden
we het ook zo zien: V ondel was,
onderscheiding van de godsdienstpsychologie gebruiken,
""grublerisch" zwijger, terwijl Vos
"born" -type was.
"heeft een kruisbeeld
hangen1. Zijn beschermheer Huydecooper doet hem genoegen
hem een houtsculptuur ten geschenke te geven, voorstellende
graf2• Gerrits, bezit een schilderij "Christus
3. door een pinksterpreek
Pr. Justus Fontein gehoord heeft4• zijn dochtertje
als dit is de beste leer.
vee!: maar wie meer·.
duidelijker in een andere les zijn quaadt niet mijden,
he! te lijden;
do en om het heme!sch De rechte deughdt heeft andre reeden;
straf, noch zaaligheeden,
Zoon,
vlien t goede pleege'.
zijn zeege6 •
deugdzaam leven zijn echter niet geheel zonder werkheiligheid,
7 :
1 Puntd. 301. 2 I 353.
3 1325. 4 I 481.
6 Puntd. 378. 6 ~ "van Anna van Hooren", 1,434-437.
ALGEMENE INLEIDING 2I
Door weldoen raakt men licht in Christus eigenschap 1.
Op menschen, staapel, door de kracht van wel te leeven,
De deugden op elkaar; men kan langs zulk een trap,
Bevrijt voor slibberen, dwars deur de starren stijgen.
De hemel is door deugdt en Godts gená te krijgen.
Op het liturgisch-esthetische vlak is hij op-en-top barokman. Duidelijk is zijn
voorkeur zowel voor barok naturalisme als voor barokke emfase 2. De gekruisigde
wordt in zijn cyclus „Goede Vrydagh of Christus Lyden" veelal niet als
mens, maar als de Schepper beschouwd. Wie geen „feeling" heeft voor de
katholieke beeldbarok, voor het samengaan van heroïek en pathetiek, zal dit
soort poëzie smakeloos vinden. Voorbeeld van pathetiek b.v. 3 :
Hier wordt de Schepper door zijn schepsels handt geschonnen!
Zijn leedemaaten zijn gelijk gescheurde bronnen,
Die niet dan purpernat doen vloeien over 't gras.
Die op de klip des doods, in 's werreldts woeste plas,
Geen schipbreuk lijden wil, moet deeze baaren klooven.
Men zeilt door zulk een zee naa d'overzaalge hooven
Van 't eeuwig Englenburg. men heelt in deeze vloedt
Het doodelijke zeer van het verzwakt gemoedt.
Naast deze oprechte zeventiende-eeuwse katholieke vroomheid ontmoeten we
in hem een, christen, die, zoals b.v. Hooft en Heinsius, zijn christendom gepaard
deed gaan met een humanistisch Noodlots-geloof, met een stoïcijnse
moraal, die vooral zelfbeheersing predikt 4 en met een poëzie, waarin de hele
mythologische klassieke godenkraam te pas en te onpas gebruikt wordt, zodat
men zich b.v. bij het lezen van zijn bruiloftsdichten haast niet kan voorstellen
dat ze door een christen gemaakt zijn. Terecht merkt P. A. F. van Veen naar
aanleiding van Vos' buitenplaatsgedicht „Kommerrust" op 5 : „De christelijke
natuurbeschouwing van Van Borsselen, Hondius, Huygens en Cats valt bij Vos
niet te signaleren, zomin in de aard van zijn, algemene, levenswijsheden als in
de punten die hem aanleiding geven deze te berde te brengen. Misschien is
het katholiek geloof van Vos oorzaak van deze afwijking." Dit laatste is niet
juist: men treft haar immers ook aan bij de genoemde protestantse syncretisten;
en een katholiek als Gezelle was een bewonderaar van Cats. Vos' omgang met
Van Baerle, al heel vroeg begonnen, waarschijnlijk al vóór 1638, en later met
Hooft e.a. leden van de Muiderkring, hebben van de eenvoudige, katholiek
1 Bet. : krijgt men ... deel aan het wezen van Christus.
2 Zie de voorbeelden in bijlage F. 3 Uit „Het Geesselen", AdG I 421.
4 Men leze de opmerkelijke brief aan de student Joan Huydecoper Jr. (geb. 1635). Zie bijlage F. J.
Koopmans, „Jan Vos en het Amsterdamse Maecenaat" in De Beweging XI (1915), dl. IV, 42-68,
prijst deze brief zeer als een „merkwaardige manifestatie", waarin de jonge Vos zichzelf gaf, en „een
gelukkige" en „klassiek" aangelegde brief.
6 De Soeticheydt des buyten-levens, vergheselschapt met de Boucken (Den Haag 196o) 36.
22 ALGEMENE INLEIDING
opgevoede jongeman een christelijke stoïcijn gemaakt. Het neo-stoïcisme, gepredikt
door Lipsius, die eerst protestant en later katho liek was, en aangehangen
door vele Amsterdamse regenten, heeft ook op deze adept van renaissancegeleerden
en -kunstenaars zijn stempel gezets. Ofschoon sterk sensueel en
agressief aangelegd, geeft hij levenslang blijk van beheersing der hartstochten
— anders zou hij door de regentenaristocratie niet zo gerespecteerd zijn —, en
ofschoon veel benijd en belasterd, kende hij de apatheia van de stoa misschien
beter dan de lijdzaamheid van het christendom 2.
Dit laatste vraagt nog enige toelichting. In de door Oversteegen uitgegeven
schandaalliteratuur van Mattheus Gansneb Tengnagel en consorten komt Vos
er niet slecht af. Ondanks alle duistere passages in deze schimpdichten is dat
wel duidelijk. In de „Toe-eygeningh. Aen de Amsterdamse minnaers" van de
uitgever J. J. Schipper (alias Schipper Jan), voorafgaande aan P. de la Serre's
De Hoofse Clitie (1642) komt een lange lijst van „Amsterdamse minnaers" voor;
over elk volgt een kwatrijn ter toelichting. Over Jan Vos, eerst genoemd in
r. 29, wordt nader gesproken in vss. 341-344. Het gaat om jongemannen die
schone, waardige en deugdzaame meisjes beminnen. Meer dan een dergelijke
lijst van Tengnagel bevat deze opsomming volgens Oversteegen de „jeunesse
dorée" van Amsterdam: velen van hen maken een jaar of tien later deel uit van
de stadsregering 3. Van Jan Vos heet het:
Vos, die niet naer d'aerd der vossen
Gissen keunt op u gety.
Maer die zijt van deze lossen
Die niet weten van 't gevry.
(Toelichting : de vos is het klassieke symbool van het bedrog 4 ; op jn gety gissen:
op zijn kans letten om ze waar te nemen, vgl. JT7NT IV 2393; lossen : vrijen,
vgl. „een losse jongen," „los en liber," IFNT VIII 2597 e.v. Als het gedicht
gemaakt is voor Vos' huwelijk met Grietje Gerrits, zou het kunnen wijzen op
een wat onhandige, maar niet trouweloze vrijer (geen „loze vos").
In zijn levenswandel moet Vos een gematigd man geweest zijn. Verscheidene
van zijn gedichten richten zich tegen een onmatig wijngebruik 5.
De wyn is machtigh om de herssens t'overwinnen.
Wie voor zyn geesten vreest heeft nooit genoegh gevreest.
Gy lacht, en zegt; de wyn verstarkt de zwakke geest:
't Is waar: maar overvloedt doet schrandre herssens dwaalen:
Wie wys wil blyven moet de gulzigheidt bepaalen 6.
I. F. Veenstra, Ethiek en moraal b* P. C. Hooft (Zwolle 1968) o.a. zoi .
2 Veenstra, a.w., 183. 3 Oversteegen, a.w., 581, 58z, 5 91.
4 Veenstra, a.w., 52.
5 Puntd. 256 (h.l. ten dele geciteerd), 396 en AdG I 544 (zie afb.).
6 geesten: „de fijne, onzichtbare en vluchtige vloeistoffen, die naar men onderstelde, zich langs de
zenuwen door het geheele lichaam verspreiden en het eigenlijke beginsel uitmaken hetzij van gevoel
en beweging hetzij van het leven", ØNT IV 731; bepaalen: binnen de perken houden.
23
Wat ons altijd weer opvalt bij deze man die voor een romanticus versleten is :
een sterke verstandelijke „self-control". Ook in de erotiek. We behoeven er
niet aan te twijfelen dat hij een sterk sensuele aanleg had 1. Vos heeft zeer veel
gedichten geschreven op vrouwen, en gericht aan vrouwen, speciaal jonge
vrouwen, maar uit zijn positie in de kring der regenten wier vrouwen en dochters
hij bezong, blijkt dat hij altijd binnen de perken wist te blijven. We denken
allereerst aan de kinderen van Van Baerle. Caspar Barlaeus had zeven kinderen,
die hem overleefden : vijf dochters en twee zonen, ten dele Vos' leeftij dsgenoten,
ten dele veel jonger dan hij : Adriana (i6i3), Anna (Josina i6i7),
Caspar (1619), Suzanna ( Elisabeth 0624) en Anthony 0626) 2. Ze komen
alle in Vos' poëzie voor : we horen ze zingen of klavecimbel spelen, we maken
van sommige de trouwdag mee, treuren mee, als hun vader (1648), Elisabeth
1650 of een dochtertje van Anthony is overleden. Het merkwaardigste van
de aan dit gezin gewijde verzen is het petrarkistische „Aan Elisabet van Baerle,
&c."3, omdat het zo goed weergeeft, hoe vertrouwelijk de omgang was van
die kinderen met Vos (en zijn vrouw en dochter?). Als ik wat van uw ogengit,
tot tranen geworden bezat, zegt de dichter, — en mijn pen erin doopte, zou ik
Homerus en Vergilius overtreffen.
Want zal d'afgerechte 4 myn gruis wou slaan;
snedig' Adriaan',
Suzanne
loodt verdelgen:
Ja myn opgesierde kruin,
groenetuin
lauwertelgen,
heerelykst bekransen,
nieuwe Rhyn 6
Op har matgezang doet dansen,
lof des geeven...
Vossius zou niet blokken, maar zijn Vossen opfokken „Door het merg van
myne vaarzen." Vondel zou verbaasd zijn en verklaren : „Hy behoeft geen
vreemde taalen." Mostart zou ophouden met dichten, om Vos' pen in acht
talen te verheerlijken. Samuel Coster heeft geen medicijnen meer nodig, want
hij kan zijn patiënten door de spreuken van de glazenmaker genezen. Wicquefort
zou mijn portret aan de wand willen hebben. Huygens zou mijn eerste
1 We denken aan bepaalde gedichten voor Laura, b.v. AdG 1 460 en puntd. 460 en 719.
2 J. A. Worp in NNBWI II 70.
AdG 1516- 5 20; vgl. vooral de Bibliografie, AeT, nr. B, opm.
5 6 Het na 's vaders dood (1648) in Katwijk, NNBWI ALGEMENE INLEIDING
bij deze man die voor een romanticus versleten is:
"self-control". Ook in We behoeven er
sterk sensuele aanleg had 1. en gericht aan vrouwen, speciaal jonge
dochters
te blijven. We denken
van Van Baerle. Caspar overleefden: twee zonen, ten dele Vos' Ieeftijdsgenoten,
jonger dan hij: (1613), Anna (1615), Josina (1617),
(1619), Suzanna (1622), Elisabeth (1624) en Anthony (1626)2. aIle poezie voor: horen zingen of klavecimbel spelen, we maken
de trouwdag mee, treuren mee, als hun vader (1648), Elisabeth
(165 I) of een dochtertje van Anthony is overleden. Bet merkwaardigste van
verzen is het petrarkistische "Aan Elisabet van BaerIe,
C."goed weergeeft, hoe vertrouwelijk de omgang was van
uw ogengit,
de dichter, - ik
Bomerus Vergilius overtreffen.
kan ik van 't git bekoomen,
Zoo zal d'afgerechte4 Anne
Die myn glas tot gruis wou slaan;
Zelf5 de snedig' Adriaan',
En de zeedige Suzanne
Al myn glas en 100dt Ja myn ongesierde kruin,
Met een eeuwigh groenetuin
Van gewijde lauwertelgen,
Op het heerelykst bekransen,
't Schalke keeltje van Jozyn,
Die hier d'oud' en nieuwe Rhyn6
Op haar maatgezang doet dansen,
Zou ik 't 10f des Drossaerts geeven ...
niet blokken, maar "het merg van
verbaasd en verklaren: "By geen
taaIen." Mostart zou ophouden met dichten, om acht
want
patienten Wicquefort
mijn portret wand willen hebben. Buygens zou mijn eerste
1 denken aan Laura, b.v. I 2 J. NNBWII 70.
3 I 516-520; vooral de Bibliografie, 4 slimme. 5 zelfs.
6 Ret gezin woonde na 's vaders dood (1648) in Katwijk, NNBW II 73.
24 ALGEMENE INLEIDING
werken met een lofdicht prijzen. Van der Burgh zou mijn vers navolgen, onder
het zingen van Torlong (= Anna van Treslong). Tesselschade zou met haar
Tasso-vertaling ophouden om mij te eren. „Elk zou naar mijn klanken hooren".
Elizabet!
wedt'?
Ja, inderdaad, en nu zal ik mijn verzoek aan u met door mij zelf geschreide
tranen schrijven.
Pikanter het met het rijmschema van een Shakespeare-sonnet geschreven
gedicht: Medina door Perseus het hooft afgeslaagen : door F.S. Beschildert. Aan
Mejuffrouw Koeimans, toen ik by haar ten eeten was, &c. 3 ; pikant, omdat het een
voorbeeld is van thanatische zinnelijkheid, die ook zo sterk uit de treurspelen
van Vos spreekt — men denke aan het afgeslagen hoofd van Hypsipyle in
Medea en de vier afgehouwen koppen in Aran en Titus: een contrast-associatie
tussen een nauwelijks verholen verering voor de mooie jonge vrouw met wie
hij aan tafel zat, en de gruwelijke voorstelling van de onthoofde vrouw op een
schilderij aan de wando.
door Perseus afgesneeden.
wat afgrijslijk baart dan gruwlijkheeden.
wil zijn verkies een ander' oordt.
Dit hooft zal Atlas zelf in harde steen verscheppen.
ó Sofy ! ik u niet bedank
Voor dischgerecht, ik kan myn tong nauw reppen.
dankbaarheidt een ydle klank.
ik steen, bedanken met gedachten.
schildt, eer dat ik onheil ly.
Hoe ! bystandt ? neen : geen vreemde krachten.
Meduz' verhardt, door Sofy.
hulp zy Maarseveens verharde hart aan 't blaaken.
Schoonheidt kan hart maaken'.
1 bevallige, schone, liefelijke, vgl WINT Suppl 1262.
2 drenkplaats.
Sophia Coymans ondertrouwde 16 febr. 1656 op twintigjarige leeftijd met Joan Huydecoper van
Maarsseveen (1625 - 1704). Zij stierf in 1714, diepbetreurd door haar kleinzoon Balthasar; vgl. C. J. J.
van Schaik, Balthazar Huydecoper (Assen 1962) 15 e.v. Haar huwelijk bezong Vos, AdG II 276-288.
Haar schoonheid prijst hij in een „Shakespeare"-sonnet, AdG I 293.
4 AdG I 359•
5 Het is ondoenlijk, een opsomming te geven van al zijn gedichten aan en over vrouwen. Erotisch
zijn b.v. „Aan Mejuffrouw M.R." (AdG 1 45 5), „Fillis in haar tuin" (I 462); „Amerillis baadt zich in
haar tuinbeek" (AdG I 485); vgl. ook puntd. 722; alle lijdensgedichten in Goede Vrydagh zijn aan
vrouwen en meisjes opgedragen, evenals die bundel als geheel. Te noemen is ook nog puntd. 666:
„In de Koets van Mevrouw van B.".
prijzen. onder
Anna van Treslong). Tesselschade zou met haar
eren. "Elk zou naar mijn klanken hooren"
..•.
Aarcige1 Elizabetl
Weigert gy myn pen dit wedt2?
la, en mijn aan met door mij zelf geschreide
is het rijmschema van een Shakespeare-sonnet geschreven
Meduza door Perseus het hooft afgeslaagen: door geschildert. Mejuffrouw l?J haar ten eeten was, 3 ; van thanatische zo sterk uit de treurspelen
spreekt - afgeslagen van Hypsipyle in
en Titus: jonge vrouw met wie
en vrouw op een
wand4•
Hier wordt Meduza 't hooft door Perseus afgesneeden.
't Bloedt brengt, waar dat het druipt, geschubde slangen voort.
Al wat afgrijslijk is baart niet dan gruwlijkheeden.
Wie niet versteent wi! zijn verkies een ander' oordt.
hooft zal Atlas zelf in harde steen verscheppen.
Vergeef my, 0 Sofy! zoo ik u niet bedank
V oor uwe dischgerecht, ik kan myn tong nauw reppen.
De dankbaarheidt bestaat niet in een ydle klank.
Ik zal u, wordt ik steen, bedanken met gedachten.
Op, Pallas, leen uw schildt, eer dat ik onheilly.
Hoel roep ik bystandt? neen: ik hoef geen vreemde krachten.
Al wat Meduz' verhardt, wordt leenig door Sofy.
Zoo hulp zy Maarseveens verharde hart aan 't blaaken.
De Schoonheidt kan een hart van steen gevoelyk maaken6•
1 vgI WNT I 262.
2 3 twintigjarige Ieeftijd Joan Huydecoper van
Maarsseveen (1625-1104). stierfin Schaik, H~ydecoper Haar II 216-288.
prijst hij in een "Shakespeare"-sonnet, 1293.
1359.
6 ondoenIijk, opsornrning geven van aI zijn gedichten aan over vrouwen. Erotisch
"Aan Mejuffrouw M.R." 1455), "Fillis in haar tuin" (I 462); "AmeriIIis baadt zich in
(AdG I ook puntd. 722; aIle Iijdensgedichten in Vrydagh zijn aan
evenaIs die bundel aIs geheel. Te puntd. 666:
"de Koets lIan Mevrouw
2 5
Ondanks zijn gevoeligheid voor vrouwelijk schoon is hij, zoals we zagen niet
hertrouwd. Hij heeft daar verschillende redenen voor opgegeven', maar de
belangrijkste zal toch wel geweest zijn, dat hij al zijn weinige vrije tijd moest
wijden aan zijn Muze.
In 't Stamboek van den E. Heer Rechtsgeleerde 2.
duitsche popi die ik bemin.
opdraaght, verstrektz' een afgodin.
Zy kan van my niet dan wat tydts te leen verwerven.
verdicht 4 zyn dicht bederven.
Hoezeer hij noodgedwongen als dienaar van de Muze tekortschoot, blijkt uit:
Aan den E. Heer Jakobsen, Scheepen t'Amsterdam 5.
Gy dicht, ó Vos ! zegt gy, zoo veel niet als wy wenschen.
huisplicht wet gestelt.
Dichtkunst, dit staat vast, eist niet dan heele menschen:
my geweldt 6.
door kunst, met lauwren sieren.
buik verzaadt zich niet door kransen van lauwrieren.
Dit gebrek aan tijd behoeft ook niemand bevreesd te maken voor de macht die
hij heeft als schouwburghoofd' : hij wraakt de Staatzucht ; het beste bewijs
darvor is zijn vorhuis, war hij glazen zite maken. Nen, het is juist
andersom: door de schouwburg wordt de regering gediend:
Tree noodtr aaklykheeden 8.
Schouwburg en soldaat zyn 't Raadthuis overwaart:
dient het door haar spel, die helpt het door haar zwaardt.
vang kan 'vuur der outers blussen.
de stoel 10 kussen.
inn:
van de Schouburg.
Schouburg is tot schrik van al die 't graau aanschennen 12.
schrandre steeken van haar pennen.
krygt de stok een bitse 13 aan bandt.
Schouburg een tucht- en Staatschool voor het landt.
1 Worp, 3. 2 geliefde.
4 verbruikt met dichten; gaan, sterven.
5 Puntd. 5 67. 6 legt mij aan banden.
? 1 511. 8 32.
voor.
10 de stoel: predikanten; bet 11 Puntd. 571; zie voorts 12 13 ALGEMENE INLEIDING
hij, zoals zagen niet
daar opgegeven1, maar de
beIangrijkste zal toch weI zijn, dat hij zijn weinige vrije djd moest
'I Siamboek van den E. Heer Joannes Blazius, Rechlsgeleerde2•
De duitsche dichtkunst is de pOp3 die ik bemin.
Wie haar zyn tydt opdraaght, verstrektz' een afgodin.
dan tydts te leen verwerven.
Wie dat zyn tydt verdicht4 zal door zyn dicht bederven.
Wj als dienaar van de Muze tekortschoot, blijkt den Heer Joan Hinloopen Jakobsen, l'Amslerdam5•
6 Vos! gy, zoo veel niet als wy wenschen.
De huisplicht bindt myn handt. myn lust wordt wet gestelt.
De Dichtkunst, dit staat vast, eist niet dan heele menschen:
Ik ben niet meer dan half. de zorg doet my geweldt6•
Een ander laat zich 't hooft, door kunst, met lauwren sieren.
De buik verzaadt zich niet door kransen van lauwrieren.
djd niemand bevreesd te maken voor de macht die
als schouwburghoofd 7 : Wj wraakt de Staatzucht; het beste bewijs
daarvoor is zijn voorhuis, waar hij glazen zit te maken. Neen, het is juist
de regering Twee noodtzaakfykheeden8•
De Schouwburg en soldaat zyn 't Raadthuis overwaart:
Deez' dient het door haar spel, die helpt het door haar zwaardt.
't Ontzagh van" deeze twee kan 't vuur der outers blussen.
Waar spel, noch krygsman is, begeert de stoellO het kussen.
Een dergelijke gedachte in11 :
Kracht van de Schouburg.
De Schouburg is tot schrik van al die 't graau aanschennenl2 •
De schrandre vreezen haar, om 't steeken van haar pennen.
Zoo krygt men door de stok een bitse13 hondt aan bandt.
De Schouburg is een tucht- en Staatschool voor het landt.
Worp, Jan Vos, 2 Puntd. 175.
3 geIiefde.
, verbruikt met dichten; bederven: te gronde gaan, sterven.
5 567. 6 dwingt mij, legt mij aan banden.
7 AdG 1511. Puntd. 32 •
9 voor.
stoe!: de kansel, de predikanten; hel kussen: de regering.
11 bijlage F.
12 ophitsen. 13 bijtende.
26 ALGEMENE INLEIDING
Wie Vos een romantisch dichter noemen — en hoe vaak is dat niet gebeurd —
miskennen zijn bedoelingen en vergapen zich aan de ij selij kheden, gruwelen,
woelingen, moord- en wraaktaferelen in zijn werk. Ook al gaf hij niet expressas
verbis de moraal van het stuk, hij meende zijn bedoelingen aanschouwelijk genoeg
te hebben voorgesteld, zodat ieder mens, ook de massa, ze kon aanvoelen.
De barokmens Vos was geen romanticus, maar in de grond een moralist, en
— het maken van vele honderden epigrammen, epitafiën, punt- en „steek"-
dichten is daar om het te bewijzen — een cerebraal mens.
In zijn bloed- en gruwelvisioenen, zelfs tot in zijn bruiloftsdichten toe, liet
hij zich gaan, maar de ratio dwong hem, zich aan vaste wetten te houden: vijf
bedrijven, vier reizangen, eenheid van tijd, plaats en handeling. Alleen wat
hem als dramaturg, uit een oogpunt van toneeltechniek, niet zinde in de klassieke
„wetten" gooide hij over boord. Wil Geeraardt Brandt het rijm verwerpen?
1 Jan Vos voegt hem toe:
Aan G.B. 2
Het Duits gedicht behoort aan 't endt gerymt te weezen.
De vuurpyl die best staat wordt allerbest gepreezen.
Wie visch wil eeten heeft het ook op saus gemunt.
Een rymloos vaars is als een lemmer zonder punt.
Dezelfde eis geldt voor het metrum. Dichters met een kreupele maat heeft hij
geroskamd, o.a in 3 :
Op 't kreupele vaars voor 't Dolhuis.
Is 't Dolhuis voor al die krankzinnigh zijn gesticht?
Zoo is 't ook voor die 't vaars voor 't Dolhuis heeft gedicht.
Toevallig weten we door J. Wagenaar 4 wat er op een ingemetselde steen te
lezen viel:
Die met krankzinnigheydt zyn begaeft
Die worden hier gespyst en gelaeft.
Men leze dit maar eens metrisch!
En wie toch aan de legende van de romantische figuur Jan Vos wil vasthouden,
neme kennis van zijn volstrekt illusionnistische, naturalistische opvatting
over de schilderkunst :
1 Vgl. Te Winkel, Ontwikkelingsg. II 103-104.
2 Puntd. 22.
3 Puntd. 480.
4 Amsterdam II (i 765) 309. Hij voegt eraan toe : „in 't gemeen, aan VONDEL toegeschreven", wat
natuurlijk niet juist is.
ALGEMENE INLEIDING 2 7
Op de schildert' van een Kraamvrouw, in de taal van den E. Heer Scheepen Jan Jakobsen
Hinloopen, door G. Moetsu geschildert1.
Wat wonder komt Moetsu aan ons gezicht vertoogen?
't Is leevendt vlees en bloedt; ja zilver, wol en zydt.
De kunst heeft op het oog een ongemeen vermoogen.
D'alteelende Natuur besterft van enkle spijt,
Nu zy uit doode verf zoo leevendigh ziet scheppen.
De vandster 2, die beleeft 3 ter kraamzaal in komt treên,
Schijnt haar gezicht en mondt eerbiedelijk te reppen 4.
Hier zijn geen schaaduwen om 't werk te ronden 5 : neen.
Wie wel wil schildren moet het allereelst verkiezen.
Een schoone schildery heeft overgroote kracht.
Wie kracht door schaaduw zoekt zal al zijn kracht verliezen.
Dus lang was 't vanden voor het vrouwelijk geslachte:
Nu noodt de kunst de mans om deeze vrouw te vanden.
De kunsten trekken meer dan d'allersterkste banden.
Jan Vos een zonderling ? Dit stelden we in het begin van deze paragraaf als
probleem. Uit alles, vooral uit zijn talloze relaties in de kringen van regenten,
geleerden, dichters en schilders, blijkt dat hij een sociabel mens was, sterk
extravert; een optimist, prettig in de omgang en vrijmoedig in een hem vreemde
omgeving; geen mysticus, eerder rationeel, verstandelijk, een man die door
zelfbeheersing het innerlijk vuur dat in hem gebrand moet hebben, wist te
„bepaalen" (een woord dat we hem zo vaak zien gebruiken), in te tomen,
binnen de perken te houden, en zo een sociaal aanvaardbare figuur kon zijn;
een man die goed zijn rol kon spelen in een stad die behoefte had aan feestelijkheden
en die toenmaals de allure had van een wereldstad.
3. De mens en de dichter beschouwd door tjdgenoten en lateren
Lof-, lijk- en grafdichten geven over het algemeen weinig informatie over de
erin „bezongen" dichter, maar ze wekken ook de indruk, door de vaak overdreven
terminologie, niet geheel oprecht te zijn. We weten nu dat al die tot in
het onzinnige opgedreven loftuitingen geen uitingen zijn van laffe vleierij of
lege hypocrisie, maar te danken (of te wijten) zijn aan de klassieke retorica,
1 AdG II 388. Gabriël Metsu, sedert 1648 lid van het St.-Lucasgilde te Amsterdam. Vorm van een
Shakespeare-sonnet. Het schilderij is vermoedelijk het uit 166i daterende „De kraamvisite" in het
Metropolitan Museum of Art, New York. Het is o.a. gereproduceerd in H. Gerson, Het Tijdperk van
Rembrandt en Vermeer (1952), afb. 9 (mededeling van Mevr. L. de Bruyn).
2 bezoekster van een kraamvrouw.
3 vriendelijk.
4 bewegen.
5 Term in de beeldende kunst : de natuurlijke rondheid geven, door licht en schaduw wel aan te
leggen, „inzonderheid in de wendingsschaduwen", ØNT XIII 1080.
6 een taak of plicht voor vrouwen.
28 ALGEMENE INLEIDING
waarvan de topoi1 tot ver in de achttiende eeuw hun invloed lieten gelden. Toch
hebben de panegyrische gedichten een zekere waarde : z ° we worden eruit
gewaar wie tot de vrienden- en kennissenkring van de dichter behoren; z° niet
alle lofdichten zijn op verzoek geschreven : sommige zijn uit een spontane, zij
het vaak overdreven, bewondering geschreven.
De lofdichten voor Jan Vos 2 vallen in twee groepen uiteen: enerzijds die
voortkomen uit de coterie van de klassiek gevormde literaire bentgenoten van
Caspar van Baerle : Huygens, van der Burgh en Victorijn en vermoedelijk Dr.
Samuel Coster; anderzijds eert groep waartoe men Jan Vos zelf zou kunnen
rekenen, makers van gelegenheidsdichten die met graagte staatkundige,
militaire en maritieme gebeurtenissen bezingen 3 : Hendrik Bruno, H. F. Waterloos,
Jeremias de Decker en A. van Overbeke. Op zijn beurt maakte Vos een
gedicht op Waterloos 4 en De Deckers; deze twee en Vos' lofdichter J. van
Petersoms behoorden tot dezelfde vriendenkring, waar ook Rembrandt deel
van uitmaakte. Het fraaiste gedicht op Vos uit deze kring is wel van Jeremias
de Decker, die als autodidact in Vos een medestrijder zag tegen de klassieke
waan van de „weydsche letter-basen". Met de herbergier-dichter en chiliast
Jan Soet heeft Vos zijn leven lang in de clinch gelegen'. Des te merkwaardiger
dat ook H. Bruno, die tot de kring van Jan Soet behoorde, een der bewonderaars
van Vos was, zozeer zelfs dat hij een Latijns lofdicht op de niet-klassiek
gevormde Vos maakte. Vergeten we niet dat deze conrector gouverneur is
geweest van de vier zonen van Huygens, en diens literair secretaris. Blijkbaar
wilde hij voor zijn beschermheer niet onderdoen in waardering voor de dichtende
ambachtsman. Welke relatie Pieter de Groot, zoon van de grote Hugo;
Aernout van Overbeke en Dirck Traudenius tot de dichter hadden, is mij niet
bekend. Dirck Heinck was een succesrijk toneelschrijver, vertaler van drie
Spaanse stukken, en als zodanig zal de schouwburgregent met hem hebben
samengewerkt. Heinck wist evenals Vos wat het toneel vereiste : zijn Don Louis
de Vargas, overigens pas na de dood van Vos verschenen (1668), is b.v. een
stuk dat Jan Punt zijn hele leven op het repertoire gehouden heeft$.
De eerste categorie lofzangers (Van Baerle, Hooft, Victorijn of Vechters en
Van der Burgh) waren de mecenaten. Hun steun heeft hij gekregen dank zij
„de schok der herkenning", die Van Baerle onderging door het zien van Aran
en Titus. Hij brengt zijn enthousiasme over op Hooft, Van der Burgh en Vondel.
1 E. R. Curtius, Europdische Literatur and Lateinisches Mittelalterl, (Bern-München 1967) 168-175 :
„Unsagbarkeitstopoi, Ueberbietung, Lob der Zeitgenossen". Over deze laatste topos, de z.g. „coaevorum
virtus"-toop : S. A. P. J. H. Iansen, Verkenningen in Matths Casteleins Const van Rhetoriken
(Assen 1971) 34.
2 Zie voorwerk van Aran en Titus en bijlage B.
3 Zie de vele voorbeelden in D. F. Scheurleer, Van Varen en van Vechten ('s-Gravenhage 1914) I en II.
4 AdG I (1667) 785; ( 1 726) 563. 5 Puntd. 469.
6 Zie bijlage C.
7 Puntd. 19 (Aan J.H.; ook opgenomen vóór de 5e dr. van Oene 1662); puntd. 287 (Aan S.J. = Soete
Jan); misschien 74 en Io6 (Aan Jan S.).
8 Ben Albach, Jan Punt en Marten Corver (Amsterdam 1946) 14, 69 e.v.
ALGEMENE INLEIDING
Hoe konden zij anders als een man als Barlaeus schreef: „Dignus est bonorum
amore, ob egregias naturae dotes, quas si arte expolivisset, invidendus seculo" ". Vos was dan ook niet weinig trots op dit succes, terecht dunkt mij.
Korenbloemen geschenke (een andere keer) Huygens zond hem zijn
„zeekere uitheemsche vruchten, die in suiker ingeleit waaren" 2. 1661 Vos aan Huygens op zijn „Traanen over de doodt van Haar Koninglijke Hoogheidt"
op, wat weer aanleiding is tot twee woordspelende epigrammen over
en weer3. Op het Muiderslot had hij vrije toegang: „Gy noodt my eens voor al,
ó Hooft ! op 't slot te Muiden" 4. Puntdicht 5 29 den Eed. Heer
P. K. Hoofts schrifpennen, toen ik by hem in z n schrf/fvertrek was, &c. „Op 't
Huis te Muiden" schreef hij : Toen den Eed. Heer Ridder, Drost van
Muiden &c. my zeide dat by den Heer Jakob vander Burg, Resident &c. niet wist
te vinden 5. Ook de puntdichten 49 6 6o schreef hij het slot; het laatste heet :
Aan Mevrouw Torlong, toen haar Eed. op' t Huis te Muide de klachten van de Groote over 't afweezen van Mommerency, Prinsesse van Kondé,
door den Heer P. K. Hooft gedicht, opzong gedichtje doelt op het van o.a. Leonora van Treslong op het Muiderslot van 14-16 april 1643 7. 3o aug. 1644 schreven Hooft, Barlaeus, Graswinckel, Vos, de drostinne en
die bij Sas Gent zich in het
leger van Frederik Hendrik bevond, aan te sporen, zijn gelofte gestand te doen,
in 1644 op het Muiderslot te komen 8. de begeleidende er
maar één bewaard gebleven, nl. dat van Jan Vos, getiteld „Aan Juffrouw
c." 9. Huygens antwoordde 1z september twee
geestige wijze ; hij hoopt vergiffenis van ieder afzonderlijk
feit dat hij niet gekomen is ; aan het adres van Vos
hij : „vriend-versaker schuldeloose
schuld" °.
Zie bijlage A. Huygens reageerde in een brief van i8 dec. 1641: hij blijkt zeer nieuwsgierig naar het
spel van „den seldsaemen glasmaker" en verlangt naar de opvoering. Hij denkt aan het gezegde:
„occulto latent!", C. Hoofts Brieven, uitg. Joh. van Vloten IV (1640-1647), (Leiden
18 57) Vos heeft Barlaeus bedankt in een gedicht „Verjaaren van den E. Heer Prof. Barlaeus, &c.".
De Andronikus spreekt." (AdG 1662, 2 76-2 77).
2 AdG I zo8, ze dr. I 443.
3 AdG II 342-361. Het bedankbriefje van Huygens ook in J. A. Worp, Gedichten van Constantin
Huygens VI (Groningen 1896) 308.
4 Puntd. 754. 5 Puntd. 628.
6 In de ze dr. van (1726) foutief genummerd: 46.
Worp, Ged. van C. Huygens III (Groningen 1893) 276 n. z.
8 Brieven Hooft, Te Amsterdam, 1738, 545 (nr. 731). De handtekening van Vos ontbreekt.
Vgl. J. A. Worp, onwvaerdeerlycke Brieven en Verzen van en aan Maria Tesselschade ('s-Gravenhage
1918) 284: ook Vos heeft eraan meegedaan, vgl. de brief van Barlaeus aan Wicquefort, 1 sept.
1644: „Noluit suis partibus deesse Vossius".
9 AdG I (I 662) 213; I (1726) 448.
'°Worp, Ged. van C. Huygens III 321-323 (antwoord uit Assenede, 1 2 sept. 1644) ; Worp, Vrouw, z85-288. Voor Tesselscha schreef Vos een grafschrift I, 685 ; 1726, 338-346), een sterk allegorisch gedicht van zoo versregels (Worp, Vrouw 344-349).
o op De 1208, 1443.
Vgl. onwaerdeer!Jcke Cs-1644: C. onwaerdeer!Jcke AdG I, 1662,685; aUegorisch INLEIDING
29
zij anders als een man als Barlaeus "arte expolivisset, invidendus esset
l. Vos was dan ook op dit succes, terecht dunkt Huygens zond hem zijn ten geschenke en (een andere keer)
"die in suiker ingeleit waaren"2. In draagt
"Hoogheidt"
twee woordspelende epigrammen over
vrije toegang: "aI,
6 Hooft! te Muiden"4. 529 heeft als titel: Op Bed. Hoofts schriiipennen, ik :din schryjvertrek was, &"Muiden" schreef hij: Bed. P. K. Hooft, zeide by den Rezident vinden5• 6 en 60 schreefhij op het slot; het laatste heet:
haar Bed. oJ. 'te Muide de klachten van Hendrik
afweezen van Maria van Mommerency, Konde,
Heer &c. Dit gedichtje doelt op het verblijf
Leonora Treslong op het Muiderslot van 14-16 april 16437. Op
30 1644 schreven Barlaeus, de drostinne en
Tesselschade een brief aan Huygens, om hem, die bij Sas van Gent zich in het
1644 op het Muiderslot te komens. Van de begeleidende gedichten is er
een gebleven, n1. van Jan Vos, getiteld "Aan Juffrouw
Tesselschade Visschers &C."9. Huygens antwoordde 12 september de twee
dames en vier heren op geestige wijze; hij hoopt vergiffenis van ieder afzonderlijk
te krijgen voor het feit dat hij niet gekomen is; aan het adres van Vos
dicht hij: "En emmers, Ruijtemaker, Ghij zyt geen vriend-versaker Om schuldeloose
schuld"lO.
1 Zie bijlage A. Huygens reageerde in een brief van 18 dec. 1641: hij blijkt zeer nieuwsgierig naar het
van "den seldsaemen glasmaker" Hij denkt aan het gezegde:
"Quanto in occulto ingenia latent!", P. C. Hoofts Brieven, 18n) 45. "Prof. Barlaeus, Geest van Titus Andronikus spreekt." (AdG 276-277).
AdG 208, 2e dr. 443.
AdG 342-361. van Huygens J. A. Worp, De Gedichten van Constantlin
1896) 308.
Puntd. 5 Puntd. 628.
2e dr. van AdG 46.
7 Worp, De Ged. van C. Huygens 2.
6 Brieven van P. C. Hoojt, 1738, 545 (nr. 731). De handtekening van ontbreekt.
V gl. J. A. Worp, Een onwaerdeerlycke Vrouw. Brieven en Verzen van en aan Maria Tesselschade (,Gravenhage
284: heeft eraan meegedaan, vgl. de brief van Barlaeus aan J. "Noluit suis partibus deesse vitrarius Vossius".
I (1662) 1(448.
IOWorp, De Ged. van Huygens 321-323 Assenede, 12 sept. 1644); Worp, Een
onwaerdeerlycke Vrouw, 285-een grafschrift (AdGI, 1662, 685; II,
van 200 versregels (Worp, Onwaerd. Vrouw 344-349)'
3 O ALGEMENE INLEIDING
Er zijn meer aanwijzingen dat Vos midden in het literaire leven van Amsterdam,
en in ruimere zin in dat van Holland stond. Op 27 juni 165o schreef hij
een gedichtje in het Stamboek van de Amsterdamse rector Jacob Heiblocq;
op een onbekende datum een dito in het Stamboek van Joan Blasius en een in
dat van de dichteres Catharina. Questiers'. Joan de Brune de Jonge schonk hem
zijn Wetsteen der Vernuften (z6Ø) en later zijn , jok en Ernst (1644)2. Jakob Westerbaen
vereerde hem zijn Gedichten (1644) en op zijn beurt schonk Vos hem zijn
dichtwerken 3 ; kort na de stichting van diens buitenplaats Ockenburg (1647)
had hij hem daar bezocht. De katholieke dichter Jurriaen Boukart, Amsterdams
koopman, die het buiten „In de Rondehoep" te Overveen bewoonde, las hem
voor uit zijn berijmde vertaling van Thomas van Kempen's Navolging van
Christus (í66o, 1663) 4. Met de dichter Jonas Cabeljau zat hij ten huize van Jan
Dullaert aan bij een visdiners.
Met opzet hebben we Vondel nog vrijwel buiten beschouwing gelaten. Er
bestaan nogal wat scheve voorstellingen over de verhouding tussen Vondel en
Vos: uitlatingen zowel van de een als van de ander werden gebruikt om aan te
geven dat er vooral tijdens Vos' laatste levensjaren animositeit en rivaliteit
tussen de beide dichters bestond. Onder het door Karel du Jardin gegraveerde
portret van Vos, titelprent voor de uitgave van Alle de Gedichten (1662) staat
het volgende vers van Vondel:
Zoo spant Natuur door VOS een' regenboogh van dichten,
Of bogen van triomfe, en leert tooneelen stichten.
Wat hoortge, als hy een wijs op vrede en oorlogh zet?
Een stem, gewrongen door een boghtige trompet 6 .
Sedert Jan Wagenaar 7 is het gewoonte, in de laatste regel een afkeuring van
Vondel over Vos' poëzie te lezen. Het is natuurlijk heel vreemd, een misprijzend
bijschrift bij je eigen portret op te nemen, terwijl je in de waan verkeert dat
het lovend is 8. L. C. Michels heeft echter in een artikel over „De bochtige
trompet" 9 erop gewezen, dat Vondel al in 1626 in zijn Geboortklock (vs. 842-
1 Puntd. 507 en 175. Een stamboek is een „album amicorum". Het stamboek van Blasius bevindt zich
in de U.B. te Amsterdam : Te Winkel, Ontwikkelingsg. III 531 n. In het stamboek van de dichteres
Catharina Questiers, en in die van Mr. W. Junius en G. van Nieuwendaal bevinden zich gedichten
van J. Vos, AdG Il 395.
2 Puntd. 133 en 174.
3 Puntd. z i 8 ; voorts AdG II (166z) 145 ; I (1726) 5 39.
4 AdG I (1662) 236; I (1726) 492-493. Over deze treurspeldichter H. J. A. Ruys in NNBØ III (i9i4)
156-157. Vos schreef een gedicht voor zijn huisvrouw, „Doornekroon", AdG II 429-430.
5 AdG I (1662) 296; I (1726) 523.
6 Ook opgenomen in Vondel, uitg. I.B. XI 670 (op het jaar 1662?)
7 Amsterdam III ( 1 767) 247.
8 Eerder geloofde ook Michels, Filologische Opstellen II (Zwolle 195 8) 370, nog in de mogelijkheid van
een lichte ironie bij Vondel.
9 NTg, jrg. 6o (1967) 23-25, naar aanleiding van een bladvulling van F. Jansonius in NTg, jrg. 59
( 1 966) 179.
3 1
844) de uitdrukking op een tijding van de Faam toepast, en haar ook gebruikt
in de opdracht van zijn proza-Vergilius aan Huygens (1646), terwijl een verwante
uitdrukking in 16zo in de Selfstryt van Cats voorkomt. De uitdrukking
gaat terug op Seneca, die haar weer ontleend heeft aan de Griekse schrijver
Cleanthes, en zal door Cats en Vondel geput zijn uit de Essais van Montaigne'.
Huygens in zijn gedicht „Dichtens kracht" 2 en Vondel zelf geven duidelijk
an, wat erme bedoeld wordt, watrouwens ieder klasiek gevormde in die
tijd geweten moet hebben : „de bloote stem" is proza, „de trompetklanck" is
poëzie, „het „gewrongen" worden door de trompet betekent de „carminis arta
necessitas", d.i. de straffe nooddwang van het vers (nl. door maat en rijm).
Vondel bedoelt dus dat Vos prozaïsche mededelingen, i.c. over de vrede van
Munster en de le Engelse Oorlog, wist om te zetten in poëzie die voldeed aan
de eisen van maat en rijm.
Zoals de woorden van Vondel verdraaid zijn om Vos te verguizen, zo zijn
's mans eigen uitlatingen gebruikt, minstens een eeuw lang — om duidelijk te
maken dat hij niet veel met Vondel ophad. Het toppunt van zijn verwatenheid
vond men wel dat hij tot twee maal toe geschreven heeft : „De lauwerkrans
leit noch in 't midden der Poëten" 3. Afgezien van het feit dat ook dit een van
een der algemeen bekende klassieke auteurs (Terentius) stammende bewering
is, wat zou Vos er dan nog aan miszegd hebben? De toneelrot Vos kon toch
niet tot een andere conclusie komen dan dat Hooft en Vondel, of wie dan ook,
nog niet het hoogste op dramatisch gebied in Nederland bereikt hadden. Die
lauwerkrans heeft er immers gelegen tot op de tijd van Herman Heijermans toe !
En op beide plaatsen is Vos bescheiden genoeg in zijn wensen: hij hoopt op
„een enkel bladt" of „een bloempje" dat bij het lauwerloof door mevrouw
Witsen zou zijn geworpen.
Wie spijkers op laag water wil zoeken — en men deed dat — kan zo doorgaan.
„voor Jeptha Vos. Hij zegt immers dat hij het eens is met Horatius, als deze betoogt dat er
niemand op het toneel mag sterven vanwege de ongeloofwaardigheid, en dat
gruwelen en wreedheden „door het ontstellen zwangere vrouwen ... misgeboorten
en wanschepsels" kunnen baren — wat een toespeling is op de opvoering
van Aeschylus' Eufneniden te Athene, waarbij dit gebeurd zou zijn -4.
Vondel zou dus volgens deze opvatting in 1659 de aanval geopend hebben op
Aran en Titus van 1641, in plaats dat hij theoretisch kin classicistische toneelstuk
verdedigt tegen de al of niet Spaanse gruweldrama's, waarvan het omstreeks
1659 op het toneel wemelde, en dat terwijl hij diezelfde Jan Vos „aan-
Citaat Michels : „Car, comme disoit Cleantes, tout ainsi que la voix, contrainte dans l'étroit canal
d'une trompette, sort plus aiguë et plus forte, ainsi me semble il que la sentence, pressée aux pieds
nombreux de la poésie, s'élance bien plus brusquement et me fiert [treft] d'une plus vive secousse."
2 Worp, De Ged. van C. Huygens VII 203, noemt ook de bron van deze terminologie: „Sen. secundum
Cleanthem, 108" .
Zie r. 281-283 van Vos' voorrede voor de Medea en de daarbij behorende aantekeningen.
Vondels Jeptha of Offerbelofte, uitg. N. C. H. Wijngaards (Zutphen z.j. (1966)) 38-39.
ALGEMENE INLEIDING
een gebruikt
de opdracht van zijn proza-Vergilius aan Huygens (1646), terwijl een verwante
1620 de uitdrukking
op Seneca, die haar weer ontleend heeft aan de Griekse schrijver
zijn uit de Montaigne1•
zijn gedicht "Dichtens kracht"2 en Vondel zelf geven duidelijk
aan, wat ermee bedoeld wordt, wat trouwens ieder klassiek gevormde in die
hebben: ""de trompetklanck" is
poezie, ""door de trompet betekent de "carminis arta
d.i. nooddwang van het (ill. door maat en rijm).
dat Vos prozaische mededelingen, i.e. over de Ie Ooriog, zetten in poezie die voldeed aan
rijm.
te verguizen, zijn
eigen uitlatingen gebruikt, minstens een eeuw lang - duidelijk te
van zijn verwatenheid
wel dat hij tot twee maal toe geschreven heeft: "De lauwerkrans
midden Poeten"3. algemeen bekende klassieke auteurs (Terentius) stammende bewering
aan miszegd Hooft en V ondel, of wie dan ook,
hoogste op dramatisch gebied in Nederland bereikt hadden. Die
heeft er gelegen tot op de tijd van Herman Heijermans toe!
beide plaatsen bescheiden hij hoopt op
""een bloempje" dat bij het lauwerloof door mevrouw
laag water wi! zoe ken - men deed dat - doorgaan.
Vondel zou in zijn "Berecht" voorJeptha (1659) een aanval gedaan hebben op
Vos. als deze dat er
toneel mag sterven vanwege de ongeloofwaardigheid, en dat
"het ontstellen van vrouwen ... misgeboorten
wanschepsels" kunnen baren - op de opvoering
Aeschylus' Eumeniden _4.
in 1659 en iJjn toneelstuk
al of niet Spaanse gruweldrama's, waarvan het omstreeks
dat terwijl hij diezelfde Jan Vos "aan-
1 Michels: "disoit Cleantes, l'etroit canal
aigue ainsi me semble jJ pressee poesie, s'e!ance £lert plus vive secousse."
2 C. Hl!ygens 203, noemt ook "Ep. 108".
3 281-van Vos' de 4 Vondels of Offerbelofte, C. H. Wijngaards (Zutphen z.j. (1966» 38-39.
3 2 ALGEMENE INLEIDING
maande" om vertoningen bij zijn eigen Jeptha 1. Vos zou daar toch kwaad over
geworden zijn en acht jaar later op zijn beurt Vondel de volle laag gegeven hebben
in zijn voorrede voor Medea. Waarom niet aanvaard dat het hier gaat om
toneeltheorieën die lijnrecht tegenover elkaar stonden? Er zijn mij geen uitingen
bekend noch van Vos noch van Vondel (zelf), die getuigen van persoonlijke
animositeit; integendeel 2.
Natuurlijk had een man als Vos, van vrij eenvoudige komaf, geëerd door
regenten, dichters en schilders, zijn vijanden. Jan Soet hebben we als zodanig
reeds genoemd. Merkwaardigerwijze zijn het juist twee schrijvers van gruweldrama's,
in zekere zin navolgers van Vos, die zich later tegen hem hebben
gekeerd : Geeraardt Brandt (1 6 z 6-16 8 5 ), auteur van Veinzende Torquatus (1 64 5 )
en Joannes Antonides van der Goes (1647-1684), schrijver van Traiil of Overrompelt
Sina (1666). Brandt was van eenvoudige afkomst, werd werktuigkundige,
maar door zijn theologische studie en zijn huwe lijk met Suzanne van
Baerle gaf hij de treurspelschrijverij eraan, en werd hij remonstrants predikant
(sinds 1667 te Amsterdam) en kerkhistoricus. Ondanks zijn vriendschap voor
Vondel heeft hij deze onoprecht behandeldi, maar later heeft hij deze handelwijze
betreurd en een Leven van Joost van den Vondel 068z) geschreven, dat door
zijn vooringenomenheid, inzonderheid tegen de „kerkelijken" veel onheil heeft
gesticht. Maar ook Vos heeft hij onrecht aangedaan. Toevallig weten we wie
zijn zegsman in deze zaak is geweest. De passage tegen Vos 4 luidt: „Ook heeft
men Vondel dikwijls hooren klaagen over de nydigheit van een' der Schouburghoofden,
steedts toeleggende om zyn treurspeelen te bederven, en onnut
te maaken. Dees, (niet waardig dat men zynen naam hier melde) om zeeker
tooneelwerk, door eenige groote Dichters, uit heuscheit, en om hem in de
kunst aan te moedigen, gepreezen, verhief zich zelven op dien lof boven zyne
waarde, en Hooft des Schouwburgh geworden, zocht zynen roem te vergrooten
met anderen te verkleenen. Tegens onzen Poëet zich kantende, diende hy
zich van deezen trek: hy wist door zyn beleidt te weegh te brengen, dat men in
Vondels treurspeelen de rollen verdeelde aan onbequaame speelers, en die ook
mismaakte, door oude versleete en wanschikkelijke [= lelijke, onwelvoeglijke]
kleederen, Dit veroorzaakte, dat 'er op zulk speelen weinig toeloops volgde,
en de kleene toeloop, dat men Vondels speelen te minder achtte."
Dit is het begin van de legende van de verwaande, over het paard getilde,
1 AdG II 6o8. Een vertoning waarbij o.a. de regel: „Hier ziet men Jefis bloedt door Jepthaas moordmes
leeken."
2 Men denke o.a. aan wat Vos van Vondel zegt in zijn opdracht van Aran en Titus aan Barlaeus; aan
zijn vurige verdediging van Vondels Maria Stuart; aan zijn medewerking aan de opvoering van
Lucifer; aan het puntdicht (293) van de weduwnaar Vos aan zijn confrater-weduwnaar Vondel.
3 Hij gaf in 1647 uit : J. V. Vondels Poësy, waarin al die hekeldichten er antiroomse gedichten stonden,
die de dichter had willen supprimeren, vgl. H. Brugmans in NNBIV VI (1924) 184-187.
4 P. Leendertz Jr., Het Leven van Joost van den Vondel door Geeraardt Brandt ('s-Gravenhage 1932) 54,
vgl. ook blz. XII, 72 en 76. Brandt plaatst zijn mededelingen onder het jaar MDCLIX ; opmerkelijk
is het dat Brandt in 1649 Vos nog hogelijk geprezen had: R. A. Kollewijn, Samuel Coster's Verken
(Haarlem 188 3) 595.
ALGEMENE INLEIDING 33
op Vondel afgunstige, nietswaardige Vos, een schouwburgdirecteur die door
zijn manipulaties opzettelijk de recette schaadde. De bron is een brief met inlichtingen
van Antonides van der Goes van 23 maart 1681, met alleen deze
passage : „Hy (d.i. Vondel) klaegde dikmaels over de groote nydigheit van
Jan Vos, die dat pas hooft van de schouburgh was, en de rollen van zyne
Treurspeelen alwillens qualyk verdeelde aen onbequame personadien en die
noch meer mismaekte met de zelve in ongerymde [= niet bij de situatie passende]
en oude versleten klederen ten toonneele te voeren." De hele psychologische
redenering is dus voor rekening van Brandt, en het bericht over de vrij
ongeloofwaardige handelwijze van Vos afkomstig van een oude grijze dichter,
die maar niet kon begrijpen „dat de smaak van het publiek veranderd was
en hij daar niet meer aan voldeed" (Leendertz).
Vernietigend voor Jan Vos zijn de oordeelvellingen van Antonides van der
Goes, Joachim Oudaen (1628-1692) en Joan van Broekhuizen (1649-1707),
maar deze komen alle uit de koker van de almachtige literator David van
Hoogstraten (1658-1724), een hartstochtelijk vereerder van Vondel en een
uitgesproken vijand van Vos, die als medestanders ook nog noemt: Grevius,
Vollenhove, Francius, Moonen en Pels. We komen er nog op terug.
Intussen verschenen er talrijke drukken en nadrukken van Vos' spelen. Zelfs
Vondels uitgever Abraham de Wees bezondigde zich in 1660 aan een nadruk
van Aran en Titus. De eerste verzamelaar van Jan Vos' poëzie was de Amsterdamse
boekverkoper-uitgever (hij gaf o.a. P. C. Rooft's Dichtkunstige Werken,
1657, uit) en Lutherse psalmberijmer, Jan van Duisberg 1 : in 1658 gaf hij de
bundel Dichtkunst van Jan Vos buiten voorkennis van de auteur uit 2. „Het welk
my den Autheur, naa zijn gewoone heusheidt, zal gelieven ten besten af te
neemen : dewijl ik deeze zijne verstrooide paarlen, uyt min en geraadenheidt
[= raadzaamheid], ten dienst veeler kunstbeminners, heb aan een gesnoert",
zoals hij aan het slot van zijn voorrede aan de „Dichtlievenden Leezer" zegt.
De poëzie heeft iets goddelijks, zodat de mens „zijn vernuft .... gevangen
vindt eer men 't weet." „Ontellij ke met my" hebben dit ondervonden „in het
doorleezen der gedichten van onzen hooghdraavenden [= verheven] Dichter
JAN VOS, die, als een Fenix onzes Landts, tot noch alleen d'eere heeft, dat hy,
enkellijk in zijn moeders spraak geoeffent, echter Gelatijnde en andere taalkundige
rijmschrijvers, in hun kloekste en geheimste vonden achterhaalt;
en verbaast doet opzien, en toeluisteren, dat hy, uyt zijn Glaazemaakers winkel,
op hun hoog Parnas gestapt, haaren toon [hun dichtmuziek; men denke aan
een soort koor van dichters], als een der schelste [luidst klinkende] op 't
loffelijkst, en tot groote verwondering, helpt uitgalmen." Het is evenwel niet
zo dat Van Duisberg andere Parnashelden wil ontluisteren: Heinsius, Cats,
I Over hem o.a. H. J. A. Ruys in NNBJV V (1921) 143-144; voor de uitgave van Hooft: de facs.-
uitg. (Amsterdam 1972) 145 3 e.v.
2 Zie de bibliografie onder Aran en Titus en Klucht van Oene.
34 ALGEMENE INLEIDING
Hooft, Huygens, Vondel, Coster, Westerbaen, De Decker enz. Waarin blinkt
Vos dan zo uit? vraagt hij. „Uytmuntenheid, in vaste zinspreuken, doordringende
woorden, orderlijken stijl, krachtige vertooging [voorstelling van zaken]
geestige zwieren en frajïcheeden." De Faam gebruikt „ontellijke tongen, de
welke, door de voortreffelijkheit zijner dichtkunst bewoogen, ten minste hier of
daar, eenige vaerzen, (voorneem'lyk uyt zijn Treurspel) tot 's Dichters roemvaardige
gedachtenis, van buyten weeten op te zingen [uit hun hoofd te declameren],
jaa geheel rollen met den anderen te speelen : ongelijk meer, dan van
eenig ander spel, hoe deftig [schoon] het anders zijn mag, ooit is waargenoomen."
1
De eerste officiële, door de auteur goedgekeurde uitgave van zijn poëzie
verscheen vier jaar later, alweer bij een dichter, Jan Vos' vriend Jacob Lescaille,
„poeta laureatus" van keizer Leopold 1 2, voor de tweede maal gehuwd met
Aeltje Verwou (in 1645), die de eerste druk van Aran en Titus en die van Oene
had uitgegeven. In zijn voorrede 3 vertelt hij dat hij eindelijk de beloofde lang
verbeide werken van Vos, na vele jaren, de dichter nauwelijks uit handen heeft
kunnen scheuren. Eén herhaald verzoek van Vos heeft hij niet kunnen inwilligen
: er alle anonieme schotschriften, tegen hem gericht, bij af te drukken,
om aan te tonen dat hij er niets om gaf. Jammer genoeg kon Lescaille, minder
modern dan Vos was, dit niet over zijn hart verkrijgen. In 1671 liet Lescaille
al het nagelaten werk van Vos in een tweede deel gebundeld verschijnen. Hierin
nam hij een „Uitvaartgedicht vanden vermaarden Dichter Jan Vos" 4 op, een gedicht,
waarvan men, als het niet zo fraai was, zou kunnen vermoeden dat het
van Lescaille zelf was. De anonymus verontschuldigt zich dat hij de zware last
van het maken en uitspreken van de lijkrede op zijn zwakke schouders geladen
had. Beter had Vondel, zo „oud van jaaren" „aan zijn kunstgenoot de lijkplicht"
kunnen voldoen. De oude man, welhaast tachtig jaar, zal tegen deze
plicht hebben opgezien; of was er toch wat rancune tegen zijn overleden
confrater?
De oplage van deze beide delen van Alle de Gedichten is blijkbaar voldoende
geweest om een halve eeuw aan de vraag te voldoen. In 1726 gaven echter H.
en G. Bosch een nieuwe editie, luxueus in halfleren banden met goud opdruk
uit, onder patronage van de dichter, kunstliefhebber en mecenas Balthasar
Huydecoper, nazaat van de leden der familie Huydecoper, wier huisvriend
Jan Vos was geweest 5. De uitgevers verheugen zich erover dat zij door hun
activiteiten hebben kunnen voorkomen dat een „zeker Dichter van geen geringen
Naame", maar een criticus en lasteraar van Jan Vos (David van Hoogstraten?),
diens werk bij intekening had willen drukken en wel met een vermeerdering
van 6o bladzij den : een hei lloos plan, want er zijn geen ongedrukte gedichi
Blz. A2r°-A4ro. Dezelfde waarneming deed Bilderdijk nog in de tweede helft van de achttiende eeuw.
2 Over hem H. J. A. Ruys in NNB Ø III (i 9 i 4) 76o-761.
3 Zie bijlage A. 4 Zie bijlage C.
5 Zie bijlage A.
ALGEMENE INLEIDING 35
ten van Vos meer in de wereld, op één na. — Hiermee valt het doek over Vos'
dichterlijke arbeid. Alleen zijn Medea zou, zij het in omgewerkte vorm, haar
leven in boekdruk tot 1771 voortzetten.
Met de druk van 1726 hebben we al vooruitgegrepen op de lotgevallen van
's dichters roem bij het nageslacht. De kritiek op de afzonderlijke toneelspelen
laten wij voorlopig buiten beschouwing.
Nauwelijks had Vos de ogen gesloten, of de aanval van het Kunstgenootschap
Nil Volentibus Arduum (opgericht 1669), een club bewonderaars van het
Frans-classicistische toneel, in het bijzonder dat van Corneille, werd ingezet.
Het is hier niet de plaats, uitvoerig op de standpunten van de N.V.A.-ers in te
gaan. Het zij voldoende, te wijzen op de twee bekende dichtwerken van Mr.
Andries Pels (163 I -168 1) : Q. Horatius Flaccus Dichtkunst, Op onze tyden, én r éden
gepast (Amsterdam 1677) 1 en Gebruik, én Misbruik des Tooneels, uitg. N.V.A.
(Amsterdam 1681). Het eerste is een omwerking, aan Nederlandse toestanden
aangepast, van Horatius' Ars Poëtica, en alleen daardoor al een verweer tegen
Vos, die in zijn voorrede van Medea zich zo heftig had gekeerd tegen een aantal
„voorschriften" van Horatius ; in het tweede worden de drie toneelwerken van
Vos op de korrel genomen; wij komen erop terug bij de bespreking van de
afzonderlijke stukken 2.
Vanuit een geheel ander gezichtspunt werd Vos fel gekritiseerd door David
van Hoogstraten. Deze richtte zich nl. èn tegen N.V.A. èn tegen Vos. Kort na
elkaar maakte hij bij het schrijven van drie literaire biografieën van de gelegenheid
gebruik om Vos' reputatie aan te tasten. Ze zijn te vinden in J. V. Broekhu&
ens Gedichten (T'Amsterdam 171 z), in Joachim Oudaans Poézy, Derde deel
(Amsterdam 1 71z) en in Alle de Gedichten van Joannes Antonides vander Goes,
derde druk (I 714) 3, terwij 1 hij hem ook attaqueerde in zijn beroemde Geslachtslijst
der zelfstandige naamwoorden. Bij de bespreking van de afzonderlijke
werken komen wij op deze beschouwingen terug, maar nu willen wij reeds
aandacht geven aan het beeld van Vos, gezien in de spiegel van Van Broekhuizen
en van Oudaan, wetende dat we met de mededelingen van Van Hoogstraten
even voorzichtig moeten zijn als met die van Brandt. Hoogstraten is
noch als filoloog noch als biograaf betrouwbaar te achten. De filologie en de
1 Heruitgegeven met inleiding en commentaar door Maria A. Schenkeveld-Van der Dussen (Assen
1 973).
2 Men bedenke overigens dat ook het werk van Vondel, Hooft en Bredero, en niet te vergeten
Rembrandt door de classicist Pels aan strenge kritiek onderworpen werd.
3 „Het Leven van Joannes Antonides vander Goes" vóór diens Alle de Gedichten, Vyfde Druk (Rotterdam
1-' 35) (voor het eerst in de 3e dr. van 1714). In „Aen den Lezer" (blz. 3ro_4ro) staat de heftige
verdediging van Vondel tegen „ik weet niet wat Fransche beuzelaers" en „zulke stoute lettervlegels":
bedoeld is N.V.A., maar in werkelijkheid ging het tegen Justus van Effen, die anoniem tegen Vondel
geschreven had: Th. Nolen, Iets over David van Hoogstraten (Rotterdam 1886) 27-29.
36 ALGEMENE INLEIDING
wetenschappelijke biografie stonden trouwens nog in de kinderschoenen: het
waren meer wapenen in poëtenoorlogen e.d.l.
Van Broekhuizen vertelt hij : naar aanleiding van de opmerking dat je de
grote meesters moet kopiëren : „Om deze reden was hy zoo ingenomen tegen
Jan Vos, dien hy eenen wiltzanger noemde, dat hy, als hem eens luste te lachen,
en zynen geest te ontspannen, het bericht ging lezen, dat deze schryver,
t'onrecht van Baerle en anderen hoogh geprezen, gestelt heeft voor zyn treurspel
van Medea, kunnende zich niet genoegh verwonderen over de stoutheit
van deze ongeletterden gast, die zoo bruskelyk zich tegen Horatius, dien hy
in geenen deele verstondt, durfde aenkanten." Men moet beginnende jonge
dichters voor hem waarschuwen, omdat „hy van Vondel zoo verre af was,
als de hemel van de aerde, nochte eenige bequaemheit had om zich te schikken
tot die eenvouwigheit en matigheit, die zelf in het groots en verheven van
Vondel uitblinken, nochte tot die gedurige betamelykheit in de keure van
woorden en zaken." En van Oudaan heet het : Hy noemde hem eenen dommen
os, die naeulyx iet anders kon doen dan bulken en loeien, met zulk eene opgeblazentheit,
dat hy waende alles te boven gestegen te zyn Ja hy oordeelde
te regt dat luiden, die hun vermaek daer in vinden konden, geenen smaek
konden hebben in de schriften van Hooft of Vondel, noch de deftigheit hunner
deugden begrypen, nochte gout van koper onderscheiden."
In de achttiende eeuw begint naast de intellectuele hoogmoed ook het
standsbesef steeds meer een rol te spelen bij de beoordeling van een dichter of
schrijver. Justus van Effen, die twee essays in zijn tijdschrift De Hollandsche
Spectator2 grotendeels aan de Aran en Titus heeft gewijd, vergelijkt in een ervan
Vos' eersteling met Balthazar Huydecoper's Arases (1722). Het eerste is
volgens hem een wanschepsel, zoals Vos het zelf immers noemde(!), het andere
„het pronkstuk der Nederlantsche Treurspelen van eigene vinding." Monstrueus
is zijn opmerking : „Het eene is Aran en Titus dat uit de harssenen eens
Dichters van lage geboorte gewrongen is ; en het ander is Arases, dat uit het
edel vernuft eens Dichters van deftigen huize is voortgevloeit." Op dit onverkwikkelijke
thema zal nog vaak worden voortgeborduurd. Ik denk b.v. aan
A. J. van der Aa, die in zijn Biographisch Woordenboek der Nederlanden zijn artikel
over Jan Vos 3 aldus begint: Vos „was een man uit de mindere volksklasse,
zonder beschaafdheid en belezenheid, zonder eenige kunde dan die van zijn
beroep." Hij had wellicht een grooter aanleg tot dichten dan Vondel, maar
tevens ook meer eigenzinnige verwaandheid, laatdunkendheid, trotschheid,
1 Denken we b,v. aan de wijze waarop hij Vondels Heldinnebrieven ingrijpend gewijzigd, zonder dit
aan de lezers mee te delen, heeft uitgegeven : C. G. N. de Vooys, Verzamelde Letterkundige Opstellen,
Nieuwe Bundel (Antwerpen-Amsterdam 1947) 92-95.
2 Deel I, nr. 24. Den 14. January 1732 en dl. VII, nr. zoo. Den 25. Sept. 1733. De geciteerde passage
uit het „Sevende Deel", i59.
3 Elfde Deel (Haarlem 1876) 115-116. Grotendeels een herhaling van wat P. G. Witsen Geysbeek
schrijft in Biographisch, Anthologisch en Critisch woordenboek der Nederduitsche Dichters VI (Amsterdam
1827) 395-426.
ALGEMENE INLEIDING 37
en smakelooze ongevoeligheid dan deze." [Daar kan Vondel het trouwens ook
mee doen]. Voorts gedroeg Vos zich als hoofd van de schouwburg „als een
rechten tooneel despoot."
De ontdekking van Shakespeare ten tijde van de preromantiek maakte dat
de vaderlandse kritiek zich opnieuw moest oriënteren. Cornelis van Engelen'
stelt Shakespeare wel hoger dan Vos, die hij met Zwanenburg houdt „voor
geesten die digters zouden geworden zijn, hadden zij oordeel en kundigheden
gehad" ; maar Hiëronymus van Alphen stelt Shakespeare en Vos naast elkaar,
als hij in zijn Digtkundige Verhandelingen (178z) 2 spreekt over „zulke gebreken
als men bij Shakespear, Jan Vos, Antonides en soortgelijken aantreft, gebreken
die optreden waar „teergevoeligheid en verbeeldingskragt" niet door „een
kleine mate van oordeel en smaak" binnen de palen gehouden worden. Ze
staan dus beneden Homerus, Ossian, Vergilius en Klopstock. J. D. Macquet
heeft het in zijn Proeven van dichtkundige letteroefeningen (178o-1786), deel I,
„Over de smaak in de poëzij" zo uitgedrukt: „Jan Vos had in het geheel geen
Smaek; maer een levendige ader. Alles loopt bij hem, door dat gebrek alleen,
in het wilde. Jan Vos komt zeer veel overeen met den Engelschen Dichter
Shakespeare. Daer zijn zeer goede sentimenten in hunne stukken, daer is veel
en sterk Pathetiek in, doch alles ligt begraven onder een' mesthoop van lage,
laffe, onbetaemlijke straettael. Deze Dichters zijn als onkundige koks. De
spijzen, die zij opdissen, hebben veel goede ingrediënten ; doch ze zijn aengebrand,
smaken naer den rook, hebben een slegte saus. Hier om worden ze
smaekloos. Niemand van eene lekkere tonge wil 'er den mond aenzetten" 3.
Bilderdijk gaat in een uitvoerige studie „Over den Aran en Titus van Jan
Vos"4 in dezelfde lijn verder. Vos was volgens hem „met eenen Dichterlijken
aanleg geboren, en door de Natuur tot eene zekere hoogte opgedreven, waarop
iemand van zijnen stand, by zijn eigen kring als een halve God, en in een hoogex
en beschaafder maatschappij, indien niet als een wonder, ten minste als iets
ongemeens aangemerkt werd"; „opgeheven door de gunst zijner Stadsregeering,
die by met een laagheid, de benedenste klasse des Volks eigen, wel wist
te bekuipen." Maar als schouwburgregent had hij „een invloed op den Amsterdamschen
smaak ... die in mijne jeugd in 't geheel nog niet uitgewischt was,
en 't geen dit goede inhad, dat het ten minste nog iets Nationaals voort deed
duren, hetgeen met het oude Tooneel gants verdwenen is." 5 Bilderdijk eindigt
in dichtvorm. Vondel en Hooft hadden wel iets verhevens,
' Verken van de Maetschappi der Ned. Lett. IV (Leyden 1779) 66, aangehaald door R. Pennink, Nederland
en Shakespeare. Achttiende eeuw en vroege romantiek ('s-Gravenhage i 9 3 6) 58.
2 P. J. Buijnsters, Bloemlezing uit het werk van Hiëronymus van Alphen (Zutphen z.j.) 146; Pennink,
a.w., 55; A. C. S. de Koe, Van Alphen's literair-aesthetische theorieën (Utrecht 1910) 48 ; Paul van
Tieghem, Le Préromantisme III (Paris s.d.) 375 e.v.: volgens Van Alphen hebben Shakespeare c.s.
tegen zich : „irrégularité, mauvais gout, mélange des genres et des tons", voor hen pleit : „la barbarie
du siècle oil it a écrit".
3 Blz. 14, geciteerd naar R. Pennink, a.w., 130.
4 Bydragen tot de Tooneelpoëzy 13-90.
5 a.w., 13, 14.
3 8 Maar de arme VOS, in 't stof zijns ambachts opgevoed!
Verbelding moest by hem en kunden smak vervangen;
Hy blaakte in 't zuizlend brein van lichterlaaien gloed,
En weinig voelde 't hart by 't borrlen van zijn zangent.
Even een kort karakteristiekje van het verschil tussen barok en preromantiek:
Vos had wel een pathetische verbeelding, maar geen sentiment !
Beschouwen we ten slotte nog enkele literatuurgeschiedbeschrijvingen. Twee
van de oudste staan nog betrekkelijk welwillend tegenover hem : 1° Bilderdijks
vriend Jeronimo de Vriest; deze nadert hem „toch niet zonder eerbied; hier
was veel, zeer veel geest, maar geen genoegzame beschaving en oefening. Hij
was wel een „Genie," „Had hij in een beschaafder stand geleefd, of zijnen geest
door de oude Letterkunde beschaafd, zijn uitnemende aanleg had meer voedsel
kunnen erlangen." En dan, zachtzinnig doelend op Vos en J. H. Krul beiden:
„Wie kan van een Glazemaker of Smit verwachten, dat zijne dichtpen de
zachtste en fijnste trekken van kunst zal voortbrengen ?" 3. 2° Matthijs Siegenbeek4
gebruikt wat schrillere kleuren : „vele blijken van dichterlijk vernuft en
eene levendige verbeeldingskracht", maar ook ... „veel winderigs, buitensporigs,
en dat een' blijkbaren wansmaak verraadt." Dit is nog weer een kalme
kritiek, vergeleken bij die van N. G. van Kampens, die de „opgeblazen en
gezwollen Dichter" in een uitvoerige noot afdoet. „Deze zonderlinge man,
beroofd van bijkans alle verkregen kunde, schijnt VONDEL naar de kroon te
als hoofden van den Amsterdamschen
Schouwburg, dikwijls door lage kunstgrepen deed mishandelen, waarschijnlijk
om er zijne eigene buitensporige gewrochten te vertoonen." Over
Aran en Titus: „Het is waar SCHILLER begon ook zóó, of niet veel beter, in
zijne Roovers; maar hij bezat geen' eigenwaan genoeg, om deze manier vol te
houden, en wist zich, door ijver en beoefening van goede modellen, tot den
eerste Treurspeldichter der jongste tijden te verheffen. Vos, daarentegen, zonk
hoe langs zoo dieper." Ook Willem de Clercq spreekt van Vondels „zonderlingen
mededinger naar den tragischen lauwerkroon. s"
Fama crescit eundo : er treedt een escalatie op in de afkeurende kritiek : een man
van lage stand, onwetend, moedwillig onwetend door eigenwijsheid, winderig,
kruiperig, zonderling, half gek : Van Kampen : „zijne denkbeelden (zijn) zoo
buitensporig en walgelijk." Toch zou het dieptepunt nog niet bereikt zijn. Het
I a.w., 89-9o; ook in De Dichtwerken XIII (Haarlem 1859) 432-433 vgl. ook VII (1857) 19: „Waar
juichte een mensch hem toe, ten zij in kit of kroeg?", ibid. 259, 270, 409. Vgl. Martien J. G. de Jong.
„Preromantiek en „Medea"" in • Lev. Talen, nr. 226 (r 964) 487-2 Proeve eener Geschiedenis der Nederduitsche Dichtkunde (Amsterdam i 8 i o) 205.
3 208.
Beknopte Geschiedenis Nederlandsche (Haarlem i 8 z 6) 166.
5 Geschiedenis Letteren en lVetenschappen in de Nederlanden I ('s-Gravenhage i 8 2 i) 204.
6 Aangehaald door M. H. Schenkeveld, Willem de Clercq en de literatuur 1962) 105 .
ALGEMENE INLEIDING
't stof zijns ambachts Verbeelding moest by hem en kunde en smaak vervangen;
t zuizlend brein van lichterlaaien gloed,
by 't borrlen van zijn zangen1•
karakteristiekje het verschil tussen barok en preromantiek:
wel een pathetische verbeelding, maar geen sentiment!
nog enkele literatuurgeschiedbeschrijvingen. Twee
staan nog betrekkelijk welwillend tegenover hem: 1 0 Bilderdijks
Vries2 ; deze nadert hem "toch niet zonder eerbied; hier
genoegzame beschaving en oefening. Hij
""Had hij in een beschaafder stand geleefd, of zijnen geest
Letterkunde beschaafd, zijn uitnemende aanleg had meer voedsel
Krul beiden:
"een Glazemaker Smit verwachten, dat zijne dichtpen de
zal voortbrengen?"3. 2 0 Siegenbeek4
wat schrillere kleuren: ""veel winderigs, buitensporigs,
dat een' blijkbaren wansmaak Dit is nog weer een kalme
bij G. van Kampen5, die de "opgeblazen en
uitvoerige noot afdoet. "Deze zonderlinge man,
te
hebben willen steken, wiens stukken hij, als een der hoofden van den Amsterdamschen
lage deed mishandelen, waarschijnlijk
Over
en "ook zoo, of niet veel beter, in
geen' eigenwaan genoeg, om deze manier ijver en beoefening goede modellen, den
jongste Ook Willem de Clercq spreekt van Vondels "zonderEngen
den tragischen lauwerkroon. 6"
cresci! eundo: kritiek: een man
eigenwijsheid, zonderling, half gek: Van Kampen: "zijne denkbeelden (zijn) zoo
dieptepunt nog niet bereikt zijn. Het
1 89-90; Dichtwerken Xln Haarlem 432.-433 ook 19: "Waar
ofkroeg?", 259, 270, 409. de Jong.
""Medea'''' . Talen, 226 (1964) 496.
2 Proeve cener I 1810) 3 a.w., 208.
4 Beknopte Gaschiedenis der Nedarlandsche Letterkunde 1826) 166.
6 Beknopte Geschiedenis der Let/eren en Wetenschappen in de Nederlanden I (,1821) 8 Schenkeveld, de C/arcq (Groningen
ALGEMENE INLEIDING 39
adagium „le style c'est l'homme même" was ook in Nederland ontdekt en er
bestonden nog portretten van de man! W. J. Hofdijk komt de twijfelachtige
eer toe, dit aspect te berde te hebben gebrachte: „Zoo het reeds geene waarheid
genoemd mocht worden dat de stijl de mensch is, en het inwendig leven zich
op de stoffelijke gelaatstrekken weerspiegelt — de beeltenis van VOS zou voor
de stelling pleiten. Die zelfde vermenging van het grootsche en edele met het
gemeene, van het reine en klare met het grof zinnelijke, en wel in die verhouding,
dat eindelijk de onaangename indruk van het wanstaltige den boventoon
behoudt — spreekt uit zijn gelaat, als uit zijne vaerzen." Deze beschouwing
was een buitenkansje voor Willem Kloos. Eindelijk komt na twee eeuwen
Nederlandse bourgeois-cultuur het hoge woord eruit : Jan Vos was een proletariër!
Een boer is geen proletariër, een glazenmaker wel, dus ... zo komt de
vergelijking Poot — Vos eruit te zien 2. Poot stond „van afkomst veel hooger .. .
op den maatschappelijken ladder dan b.v. de glazenmaker-rijmer Jan Vos."
„Jan Vos, het blijkt uit alles, uit zijn groven kop, gelijk die te zien is b.v. in de
uitgaaf van Al de Gedichten, van i 726, zoowel als uit zijn hard-strakken ongevoelden,
als baksteenen stijl waar ieder fijnheid van gedachte — en zegging die
bij alle goede dichters wordt gevonden, in gemist wordt, Jan Vos is wezenlijk
niet veel meer dan een koud-opgewonden mond-vol-woorden, zonder psychischen
ondergrond, geweest. 0, wezenlijk, die kop van hem, waar de oogen
zonder eenig opschijnsel van gevoel of intelligentie, maar alleen met een uitdrukking
van doffe zelfvoldaanheid in 't uitdagende gezicht staan, kijkt, als
juichte de bezitter er van zichzelf voortdurend over zijn eigen knapheid onbewust
toe, en is precies het kontrast van de flinkgelijnde, niet mooie en toch
aangename, want menschlijk-gevoelige en klaargezonde verstandige beeltenis,
die van Poot bewaard is gebleven, en waar geen spoor van iets „proletarisch"
in te bespeuren valt.
Standshoogmoed en intellectueel superioriteitsgevoel gaan samen in de
literatuurgeschiedenis van J. Greshoff en J. de Vries 3, waarin ook het kijkerspubliek
een veeg uit de pan krijgt. Ditmaal is Vondel het object van vergelijking
— om Vos te verguizen, moet men hem altijd vergelijken : Shakespeare,
Vondel, Cats, Huydecoper, Schiller, Poot, Bredero, maar hem nooit beschouwen
als een dichter „sui generis" —: Vondel schreef „edele" en „hooge" kunst,
hij heeft „het heerlijkst de Nederlandsche Renaissance bekroond ... maar wij
moeten ons wel bewust zijn, dat in de oogen van het zeventiende eeuwsche
volk de schilder[!] — glazenmaker Jan Vos, even vulgair van uiterlijk als inborst,
de palm der overwinning wegdroeg. — Hij dorst het bestaan de drama's
van Vondel aldus toegetakeld [nl. als kijkspelen] voor het voet licht te brengen
en hij bereikte het uitbundigste succes met zijn miserabele tooneelwerken,
waarvan de „Aran en Titus" de onoorspronkelijkheid en de smakeloosheid
Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde 4 (Amsterdam 1867) 219. De le dr. is van 1856.
2 Een daad van eenvoudige rechtvaardigheid (Amsterdam 1909) 140-141.
3 Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde (Arnhem 1925) 98-99 en over het publiek: 119.
40 ALGEMENE INLEIDING
van dezen eerzuchtige ten duidelijkste openbaart. — Terwijl Vondel in hooge
eenzaamheid de heerlijke tragiek der Grieken navolgde, bleef Vos, wiens geest
van alle hoogere beschaving gespeend was, den trant van Seneca bestendigen.
Tegenover het waardige berecht voor de Jeptha durfde hij een andere kunstbeschouwing
stellen en beweren, dat „de lauwerkrans nog in het midden der
Tooneeldichters leit." "
Eén aspect ontbreekt nog in de tot nu toe vermelde beschouwingen : Jan
Vos, bekleder van twee stedelijke functies en 19 jaar voornaamste regent van
de buiten onze grenzen vermaarde Amsterdamse schouwburg, was een parasiet,
een dichterlijke panlikker, kortom een huispoëet, zoals die zielige figuren
— men denke aan Rymer in Langendijks De Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden
en Lucas Helding in Van Lennep's Ferdinand Huyck — genoemd werden. Bij
J. Prinsent is hij zowel huispoëet, „een emplooi, dat vooral in de i 8e eeuw
mengen rijmer aan zijn broodje geholpen heeft," als ... volksmenner:
„Inderdaad, hij bespeelde met het grootste gemak het klavier der volkssentimenten,
om eens een, naar ik meen, Kuyperiaansche wending te gebruiken."
Iets negatiever nog drukt J. Karsemeijer 2 zich uit: „Vos was overigens een
echte brooddichter. Tal van Amsterdamse aristocraten [Bij Prinsen was het
alleen nog Joan Huydecoper van Maerseveen] was hij tot huispoëet — een
dichtertype dat in de i 8e eeuw zo grote opgang zou maken — waarvoor hij
goede betaling ontving." Volgens A. G. van Hamel 3 stond Vos „in het volle
zelfbewustzijn van den geestelijken plebejer," die „door Vondel's stuwen in de
richting van het Classicisme bang begon te worden voor zijn broodje." Hij
lijkt op Multatuli : „Jan Vos kende geen Latijn, en hij was daar trotsch op. Hij
vertelde het aan ieder, die het hooren wilde. Wij kennen nog dat type van
menschen, die er de grootste verdienste in zien, uitsluitend op eigen geestelijke
wieken te drijven. Wie nog niet weet, hoe volslagen autodidact zij zijn, wie hun
minachting voor „schoolgeleerdheid" nog niet kent, krijgt dat met een stortvloed
van woorden te hooren. Maar in stilte spijkeren ze bij wat ze kunnen,
en snuffelen de geleerdheid, die nog op te doen is, naarstig bijeen. Voor iemand,
die hen wat dieper doorgrondt, vallen ze al ras door den mand. Multatuli behoorde
tot dat slag van menschen, en — si parva licet componere magnis — ook
Jan Vos." Aldus onze grote kenner van de zeventiende-eeuwse literaire theorie,
wiens werk nog in 1973 herdrukt is. Maar iemand met praktische toneelervaring
zal toch wel anders oordelen? Welnu, een toneelcriticus als J. H. Rossing
(1847-1918), secretaris van het Tooneelverbond, maakt het nog bonter. Wat
schrijft hij over „de volksman" en „volksschrijver" Vos ? 4 : „Voor het gewone
1 Handboek tot de Nederlandsche Letterkundige Geschiedenis 2 ('s-Gravenhage i 9 2 o) 3 7 1 , 383. Kuyper
(„het klavier der volksconsciëntie") wordt verkeerd geciteerd.
2 In W. L. M. E. van Leeuwen e.a., Dichterschap en Øerkel jkheid (Utrecht i 9 5 i) 119.
3 Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland ('s-Gravenhage 1918) i 3, 32,
207 e.a. plaatsen (zie reg.)
4 Het Tooneel in Nederland in de i 7e eeuw, in de serie Uit onzen Bloeitid, 16 e.v.
ALGEMENE INLEIDING 41
publiek, — het publiek dat alleen komt om een avond dood te slaan 1, dat voor
zijn plezier sterk ontroerd, door wreedheden getroffen wil zijn, en het prettig
vindt te bibberen van angst of te huilen uit medelij, was Jan Vos de man. Hij
werd dat ook voor anderen, voor hooggeplaatsten, want hij wist te vleien en
te buigen voor de heeren, en de heeren mochten dat wel, tot zelfs hunne
dochteren, en zij noodden hem aan hun disch en hij maakte verzen op het
lekkers, waaraan hij bij haar gesmuld had. Zoo heeft Jan Vos zich weten te
maken tot een minister van pleizier." In deze novellistische fase van de literatuurgeschiedenis
paste ook deze pikante zinsnede bij Jan ten Brink : „Er bestaat
zelfs een vers van hem op Mevrouw Witsen in het zeebad", een zinsnede die
blijk geeft zowel van grote kennis van het strandleven in de i 7e eeuw, als van
kennis van Jan Vos' werk.
Het is boeiend te zien, hoe de literatuurgeschiedschrijvers zich uitputten in
het bedenken van vergelijkingen om het fenomeen Jan Vos te verklaren. Zo
ziet Sterck hem als een soort futurist 3. „Door zijn brutalen durf wist hij het
publiek voor zich in te nemen, en, evenals in onze dagen de futuristische,
cubistische en neo-impressionistische schilders, de proef te wagen, hoeveel het
publiek wel aan dwaasheden en ongerijmdheden slikken kan, voordat het voelt
bij de neus genomen te zijn." Toch moeten we tot eer van Sterck zeggen dat
hij van Brandt's roddel over Jan Vos niets geloofde. Het verhaal over die
acteurs in oude kleren was volgens hem natuurlijk onzin : Vos was immers
altijd op succes uit, „maar door gruweldrama's in de mode te brengen, wist hij
de grove hartstochten van het publiek te boeien, dat daardoor vanzelf van
Vondels ernstige spelen afkeerig werd." En hij concludeert : „Voor een opzettelijke
tegenwerking van Vondel door Vos zijn tot nog toe geen afdoende
bewij zen gevonden" 4.
Nu zal men zich afvragen : hoe dachten de schrijvers van grote literatuurgeschiedenissen
over Vos ? Slaan we de Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden
van F. Baur e.a. op, en zoeken we in de twee delen „De Letterkunde van
Renaissance en Barok" door G. A. van Es en E. Rombauts, dan vinden we over
Six van Chandelier 17 bladzijden, over Vos' vijand Jan Zoet 14, over diens
andere vijand Oudaen 26, maar over Vos ... niets 5.
1 N.B. Men speelde 's middags in de Amsterdamse schouwburg te 4 ure; soms vóór de middag:
Worp, Gesch. Amst. Schouwb., 123.
2 Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde (Amsterdam 1897). De opmerking is overigens ontleend
aan het proefschrift van Worp over Vos, maar deze heeft geen cursivering. Puntd. I 15 : Toen Mevrouw
Katarina Opcy, Gemaalin van den Eed. Heer Kornelis Witsen, Burgermeester, Raadt &c. Haar koets
wordt een badkoetsje, het „duinnat" wordt de zee.
3 J. F. M. Sterck, Hoofdstukken over Vondel en zin kring (Amsterdam 1932) 96-97.
4 a.w., 99-zoo.
5 Iets dergelijks in J. Haantjes en W. A. P. Smit, Panorama der Nederlandse Letteren (Amsterdam 1948),
bedoeld als „een nieuw handboek, waarin de voornaamste richtingen en figuren uit onze letterkunde
op beknopte en duidelijke wijze worden besproken." Vos wordt niet genoemd door de vijf auteurs
die de 17e eeuw behandelen (blz. II5-225).
42 ALGEMENE INLEIDING
De overigen handelen uitvoerig over hem. W. J. A. Jonckbloet, Geschiedenis
van de Nederlandsche Letterkunde, deel IV' gaat het niet zozeer om zijn persoonlijke
kwaliteiten („ De beteekenis die Jan Vos voor onze letterkunde heeft, ligt
dien zijn smaak op
het tooneel en de dramatische poëzie heeft geoefend," 3 8o), maar toch maakt
hij over Vos „als Mensch en Dichter" enkele juiste opmerkingen: op grond
o.a. van een hatelijk schimpdicht tegen hem wordt hem wel wat pluimstrijkerij
verweten. „Maar bovendien was hij geestig en vroolijk, vol zelfvertrouwen,
en hield er van met allerlei slag van menschen op een goeden voet te staan."
En wat zijn poëzie betreft, Jonckbloet wijst „op de plastische richting van zijn
geest De lyrische innigheid, waardoor Vondel schittert, ontbreekt bij hem
geheel. In zijn grootere gedichten streeft hij naar weelderigheid van beschrijving
; in de korte is hij epigrammatisch." Een plastisch talent dus, wat ook
blijkt uit zijn smaak voor schilderijen, maar vooral „in het aandeel dat hij had
in de verschillende vertooningen, waarop bij plechtige gelegenheden de Amsterdamsche
Overheid werd onthaald." derde trek die
Jonckbloet opmerkt in zijn natuur is een „zekere bandeloosheid.... Hij wist
zeer goed, wat er bij Hooft, Huygens en Vondel te leeren viel, want hij kende
hunne gedichten van buiten; maar hij wilde er zijn voordeel niet mee doen" 2.
In tegenstelling tot de vrij objectieve Jonckbloet is G. Kalff 3 duidelijk vooringenomen
Vos, zodat hij zich tot onwetenschappelijke depreciaties laat
verleiden. De minnepoëzie van Vos vindt hij droevig : „In navolging van anderen
had hij zich eene Laura aangeschaft." In zijn puntdichten vergoelijkt Vos
hem zijn zwakheid met een zekere boerenslimheid door een slotwending.
In zijn grote Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde 4 handhaaft hij zijn
meningen en zet hij ze nog wat uitvoeriger uiten : „Zo zien wij in Vos den
huispoëet, het dichterstype waarin de middeleeuwsche meistreel terugkeert."
voorrede van Medea, „het beste van
5. „Het is een kloek stuk, kloek door de onafhankelijkheid
zich in toont; door de flinkheid waarmee de niet
tijd vereering der Oudheid,
zijn uitkomt en de geleerden te woord staat." (Men ziet, hoe de
lopen : een uiting
de ander van flinkheid.) raak het
— 6 — Vondels idealisme stelt tegenover
Vos' naturalisme.
i den tegenwoordigen tijd bijgewerkt door C. Honingh (Groningen 1890).
3 80. karaktertrek anders Men behoefte aan
een typisch Hollandse eigenzinnigheid, vergelijkbaar met die van Rembrandt,
nodig vond, een reis naar Italië te maken.
3 en Tooneel in de zeventiende eeuw 1895) 92 e.v., 143 en andere
4 IV 19o9) 45o (1910) 113 5 V 117.
6 116.
overigen handelen A. J onckbloet, IVl niet om zijn persoonlijke
(" onze letterkunde dan ook minder in zijne dichtwerken dan in den invloed, dien zijn smaak op
en de dramatische poezie heeft geoefend," 3 80), maar toch maakt
"als Mensch en Dichter" enkele juiste grond
hem wordt hem weI wat pluimstrijkerij
"en vroolijk, vol zelfvertrouwen,
met allerlei menschen een goeden voet te staan."
poezie betreft, Jonckbloet wijst "op de plastische richting van zijn
..... De lyrische innigheid, waardoor Vondel schittert, ontbreekt bij hem
zijn grootere gedichten streeft hij naar weelderigheid van beschrijving;
korte is hij epigrammadsch." plasdsch ook
schilderijen, "het aandeel dat hij had
verschillende Amsterdamsche
gemeente door de Overheid werd onthaald." Een derde trek die
is "bandeloosheid .... wist
go ed, Huygens en Vondel te leeren viel, want hij kende
maar er zijn voordeel niet mee doen"2.
G. Kalfra vooringenomen
tegen Vos, zodat hij zich tot onwetenschappelijke depredaties laat
minnepoezie vindt hij droevig: "van anderen
Laura volgens hem zijn zwakheid met een zekere boerenslimheid door een slotwending.
der Letterkunde4 meningen en zet hij ze nog wat uitvoeriger uiteen: "Zoo zien wij in Vos den
eersten huispoeet, middeleeuwsche meistreel terugkeert."
Veel waardering heeft hij voor de voorrede van "al wat hij geschreven heeft" 5. "door de onafhankelijkheid
van oordeel die er zich in toont; door de flinkheid waarmee de niet
gestudeerde glazenmaker, in dien djd van bijgeloovige vereering der Oudheid,
voor zijn meening uitkomt en de geleerden te woord staat." (Men ziet, hoe de
evaluatie van gegevenheden uiteen kan lopen: wat de een ziet als een uiting
van bandeloosheid, getuigt volgens de ander van flinkheid.) Heel raak is het
van Kalff, als hij - zij het terloops even 6 - V ondels naturalisme.
1 Herzien en tot den tegenwoordigen tijd bijgewerkt door C. Honingh (Groningen 1890).
2 a.w., 380. Deze karaktertrek dient m.i. anders geinterpreteerd. Men kan er ook een behoefte aan
zelfstandigheid in zien, een typisch Hollandse eigenzinnigheid, vergelijkbaar met die van Rembrandt,
die het niet nodig vond, een reis naar Italie te maken.
Literatuur en Tooneel te Amsterdam in zeventiende eetlw (Haarlem 1895) 92 e.v., e.v. en andere
plaatsen.
(Groningen 1909) 450 en V II3 e.v.
a.w., II7.
a.w., V II6.
ALGEMENE INLEIDING 43
J. te Winkel schrijft zeer uitvoerig over onze dichter. Hij wijdt zelfs twee
hoofdstukken' aan Vos, zijn werk en zijn invloed, maar zegt weinig over de
mens Vos. Merkwaardigerwijze noemt hij hem behalve glazenmaker ook
„verver" 2 en „huisschilder", maar geen huispoëet in de kwalijke zin die dat
woord gekregen heeft : Hij was op zo'n vertrouwelijke voet met de fami lie
Huydecoper dat „hij wel den naam van Huydecoper's „huisdichter" zou mogen
dragen, als hij niet meer geweest was dan dat, namelijk de officieuze en ofliciëele
dichter der Amsterdamsche stadsregeering." Men mag geen kwaad woord ter
zake daarvan zeggen, meent Te Winkel terecht, noch van Vondel noch van
Vos ; vergelijk de Franse hofdichters maar eens 3. „Daarmee maakten onze
dichters zich nog niet tot loondienaars van den rijkdom, want het verwijt, dat
JAN VOS „dichtte om geld," schijnt alleen door nijd en vijandschap ingegeven
te zijn." De grote deugd van Te Winkel's werk is dat hij uitvoerige
inhoudsopgaven van Vos' werken geeft, maar aan het eind van zijn beschouwingen
komen alle oude vooroordelen weer boven 4. De voorrede van Medea
is „bepaaldelijk gericht" tegen Vondels Berecht; „zeker heeft Vondel hem ...
in zijn zeer getast." Het verhaal van de lauwerkrans doet weer opgeld, „waarmee
hij in zijn eigenwaan schijnt te willen zeggen, dat het nog de vraag is, wie
grootex tooneeldichter is." Daarop volgt Brandt's roddel, zelfs nog aangedikt :
Jan Vos had alléén de schuld, en niet de samenstelling van Vondels stukken,
zoals Brandt er tenminste nog aan had toegevoegd. Vondels spelen zijn en
blijven opvoerbaar, waarbij Te Winkel geheel vergeet dat die opvoerbaarheid
afhangt van de tijd waarin men ze wilde spelen : de tijd van de neo-romantiek
en de Jugendstil van ca. z 900 was zeker gunstig voor Vondels gedragen en zeer
gestileerde versdrama's : een man als W. C. Royaards had de tijd mee. Maar het
tijdvak van de Jugendstil week daarentegen wel zeer sterk af van dat waarin het
barokdrama van Vos en zijn school bloeide.
Het wordt tijd twee geloofsgenoten van Vos aan het woord te laten. Allereerst
Anton van Duinkerken 5. Hij is de eerste bij mijn weten die het woord
expressionisme laat vallen : de naam van de stroming die nauw verwant was
aan de barok. Maar ook dit loopt alweer op een afkeuring uit, omdat Van Duinkerken
niet van het expressionisme gediend was. Hij schetst ons Vos als een
man „met een eerzuchtige opkomelingennatuur" (89), een „onvoorzichtige feestmaniak"
(99). „In zijn hart een eenvoudige volksman van Roomschen huize,
weinig geletterd, maar door feestelijke vieringen licht opgetogen, voelde hij
zich in de koele plechtstatigheid der vorderende zeventiende eeuw benauwd.
Hij had een bonten, voor plastiek gevoeligen smaak, een onverwoestbare vitali-
1 De Ontwikkelingsgang IV 217-253.
2 a.w. III 478.
3 a.w. IV 23o. Wie weten wil, hoe frequent Vondel regentenfamilies, hun buitenplaatsen enz. bezong,
sla b.v. het register op van de JV.B.- uitgave s.v. de Bickers en De Graeff's, blz. i 3-14 en 28-29. Men
leze b.v. J. V. Vondels Afbeeldingen der Stambeeren en zommige telgen van de Graven, Boelensen, Bickeren en
lVitsens, afz. uitg. i668 (Ø.B. VIII 673-687).
4 a.w., IV 25o en 252 n. 5 Het Tweede Plan, 68-Ioi.
44 ALGEMENE INLEIDING
teit, een groote liefde daarbij voor zijn stad. Hij droomde van schouwspelen,
die zouden voegen bij haar diep door hem besefte grootheid, en hij wist niet,
hoe deze heerlijkheidsdroom ten innigste samenhing met zijn Roomsche
familietraditie ... Hij zocht een theorie, die zijn uitbundigheid rechtvaardigde
en vond haar in het gedrongen programma van zijn theatraliteit : „De daden
die men ziet zijn meer dan die men leest" ... Aldra richtte zijn impulsieve natuur
hem op de kakelbonte uitdrukking van hetgeen hij heelemaal niet inhield.
De taal verkracht hij met het gemak van een expressionisme, dat de behoefte
missen zou om toe te komen aan het dichterschap. Wij hebben zulke expressieve
taalforceeringen in onzen tijd opnieuw kunnen gadeslaan: de schoonheid won
er niet bij" (zoo).
Het is het noodlot van Vos dat hij een tijdgenoot van Vondel was, en dat het
nageslacht zich altijd genoopt ziet hem met de inderdaad grotere, maar andersoortige
dichter te vergelijken. De tweede hier te noemen katholieke schrijver,
Knuvelderl, behandelt Vos' werk slechts als een intermezzo midden in de
vijfde levensperiode van Vondel, nl. de jaren 1635-1648, „even" ingelast, nadat
Vondels weinig bekende drama Peter en Pauwels (1641) behandeld is. Knuvelder
rekent hem wel tot de derde generatie van de 17e eeuw vanwege zijn (overigens
onbekend) geboortejaar, maar meent dat zijn activiteit valt binnen het eerste
tijdvak van die eeuw : 1605 tot 1647. Hoe is dat mogelijk? Na 1647 heeft Vos
het grootste deel van zijn dichtwerken geschreven en beheerst hij twee decenniën
lang de Amsterdamse schouwburg. Een winst is dat Knuvelder weet heeft
van barok (Mario Praz bespreekt hij in dit verband), maar dat werkt alleen
weer in het voordeel van Vondel. „Wat bij Vondel beheerste barok was, wordt
hier wanstaltigheid en absurditeit, ook al is het gegoten in de vorm van het
klassieke drama." „Wat Van Baerle te berde brengt, kan ons alleen wantrouwen
inboezemen in de smaak van „klassieke" geleerden, meent hij. Even verder
heet het echter — Knuvelder voert veelal een dialoog met zichzelf —: „En Jan
Vos had begrip van levendig, bewogen toneel, — heel wat meer dan de geleerde
klassieke auteurs, Vondel incluis. Zo heel verwonderlijk is de fameuze opgang
die het stuk maakte, dan ook niet." Maar nu komt het : „Aangezien Vos echter
niets wezenlijks over het leven te vertellen had, en alleen maar tot razernij opgezweepte
wraak en weerwraak zich laat uitkuren, blijft al dit gehandel oppervlakkig
gedoe, is het niet verbonden met wezenlijke, dieper menselijke belevenissen,
is het stuk (Aran en Titus) waardeloos, resulteert de draak, die het op het
toneel vaak het beste doet en het publiek bij de neus leidt" 2. Nieuw is dat
Knuvelder Vos niet alleen in verband brengt met de 17e-eeuwse barok, maar
ook met het vooral 16e-eeuwse maniërisme — wat beide mogelijk is, zoals we
zullen zien — en met de anachronistisch zo genoemde romantische school:
1 G. P. M. Knuvelder, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde 5, II ('s-Hertogenbosch
1971) 355-36o.
2 Daar hebben we het domme publiek weer. Vgl. b.v. ook C. W. Roldanus in Algemene Geschiedenis
der Nederlanden VII (Utrecht 1954) 47 e. v.
ALGEMENE INLEIDING 45
Jan Vos zou men een van de weinige navolgers van Vondel kunnen noemen,
„maar dan op burleske en romantische manier." Hier begint het de lezer te
duizelen : maniërisme, barok (autochtoon Amsterdamse barok ? vraagt hij zich
af), romantiek en burleske 1. Terecht schrijft Lieven Rens in een kritiek op
Knuvelder's handboek : „Wat Jan Vos betreft, hij vormt het toppunt van een
ononderbroken reeks dramatische auteurs die een volkse variante van Senecaanse
barok vertegenwoordigen en wellicht eerder bij Coster dan bij Hooft
aansluiten. Literairhistorisch gaapt hier een ernstige leemte. Het gebied is
natuurlijk weinig bestudeerd, maar op basis van Worps inventaris kan men
toch duidelijk maken dat er, na het verstommen van Hooft en Coster en naast
de zeer aparte ontwikkeling van Vondel, een zij het weinig geraffineerd barokdrama
is blijven bloeien, zoals in heel West-Europa trouwens" 2. Prof. Rens
legt hier de vinger op een wonde plek in de Nederlandse literatuurgeschiedenis
: men heeft veel te weinig op de gelijktijdige Westeuropese, inz. Duitse
dramatiek gelet. Een ander gebrek is dat men twee à drie eeuwen lang van het
gelezen drama is uitgegaan, in plaats van zich het gespeelde drama in te denken.
Er voltrekt zich echter een verandering in het denken over deze zaken. De
beschouwing van Rens is niet het enige symptoom. Allereerst is te noemen
A. Sivirski, Het Beeld der Nederlandse Literatuur 3, die het barokdrama, helaas
onder de gebruikelijke foutieve titel „De romantische richting," behandelt.
Reeds in Hoofts Geeraerdt van Velsen ontbreken elementen als „geweldpleging,
wraak en weerwraak" niet. „Vondel was evenmin afkerig van verhevigde gevoelens,
zoals dat uit de moordlust van Attila om een verzaakte liefde in
Maeghden blijkt." Bovendien uitte Vondel „grote bewondering voor het drama
van Jan Vos, waarin hij desgevraagd eigenhandig correcties heeft aangebracht.
Moord, schending, verminking, liefde en verzaakte liefde doen bij Vos opgeld;
huiveringwekkende handelingen gebeuren op het toneel; afgehouwen hoofden
zijn voor de toeschouwers zichtbaar.... In de eerste scène wordt al aangekondigd
dat zich een wraakneming zou voltrekken." Er zijn 18 sprekende personen
en tal van figuranten; geen monoloog, geen nabeschouwing; vijf bedrijven was
er actie; „het was toneel." Beklemmend soms. „Volgens hedendaagse opvattingen
is het stuk een draak, een kijkspel, psychologisch niet geheel bevredigend
omdat voor het wreedste monster niet voldoende aanleiding was tot
zulke slachting en schending. Het stuk verrijkte echter het literaire patroon
dier dagen ; het was de oppositie van het klassieke treurspel en deze vernieuwing
wisten dichter en geleerde naar waarde te schatten."
Ten slotte H. J. J. de Leeuwe 4, die Vos de hem toekomende plaats geeft in
het kader van de barok. Vos was volgens De Leeuwe goed op de hoogte van
1 a.w., 1 4, 1 7 1 , 418, 499.
2 Spiegel der Letteren XIV (19 i2) 175.
3 Deel I, 2e dr. (Groningen 1962) 238 e.v.
4 „Jan Vos „Medea", een Nederlandse bijdrage tot de Europese Toneelgeschiedenis" in Levende Talen,
jrg. 1963, nr. 218, 2 3 -34; id., „La Médée de Jan Vos" in : Colloques Internationaux du Centre national de
la recherche scientifique (Paris 1964) 445-457.
46 ALGEMENE INLEIDING
zijn tijd; het is onmogelijk dat deze man ongeletterd of onontwikkeld was.
Vertalingen en autopsie moeten hem hebben gediend. Hij moet internationale
toneeltechnische handboeken gekend hebben en emblematische handboeken
(Van Mander en Ripa). „En ten slotte : hij kon een taal schrijven die geschikt
was om door toneelspelers gesproken en door de toeschouwers begrepen te
worden .... Zelfbewustzijn, maar tevens inner lijke spanningen, wilskracht en
vooral intelligentie spreken uit zijn portret" (door Karel du Jardin). Als Vondel
en Vos één geweest waren! Maar hij was „dè representant van die éne, hevig
bewogen componente van zijn fel levende tijd, een volwaardig, vindingrijk en
ervaren dramaturg, een toneelkenner als weinigen in ons land. Als zodanig kan
hij gewaardeerd, moet hij hèrgewaardeerd worden."
ARAN EN TITUS
INLEIDING
1. Inhoud'
Hoewel Aran en Titus slechts een indeling in bedrijven kent, en niet in „tonelen",
is er geen enkel bezwaar tegen, het moment dat nieuwe personen optreden,
hetgeen meestal duidelijk door Vos is aangegeven, als het begin van
een „toneel" (Auftritt) te beschouwen.
Aan het eigenlijke drama gaat een „vertoning" vooraf, door de auteur
afzonderlijk uitgegevene. Zij geeft het ogenblik weer dat de zegevierende veldheer
Titus Andronikus, vergezeld door een aantal allegorische figuren (de Zege,
de Faam, Gotland enz.), en staande op een triomfwagen, voortgetrokken door
vier Gotische veldheren, de poort van Rome nadert. Behalve een groot aantal
burgers, soldaten, gevangenen, aanzienlijken, drie allegorische figuren, de
stad Rome, de riviergod van de Tiber en bos- en berggoden, zijn ook de meeste
hoofdrolspelers aanwezig : Lucius, de vijf zonen van Titus, Thamera en haar
twee zonen. Keizer Saturninus en zijn broer Bassianus, de gotische opperbevelhebber
Aran en Titus' broer Markus worden niet uitdrukkelijk genoemd.
Een proloogspreker zegt zes versregels ter introductie. Dank zij deze vertoning
heeft Vos geen vervelende „expositie" nodig : het spel begint „in mediis
rebus".
Merkwaardig is dat later deze allegorische intocht minder geschikt werd
geacht. Men wilde blijkbaar meer preluderen op de inhoud van het eerste
bedrijf. In het Leidse exemplaar van de uitgave bij Ian van Duisberg (165 8),
buiten medeweten van de auteur gedrukt, zijn drie alternatieve vertoningen op
één blad ingeplakt. Eerste variant: Andronikus rijdt Rome binnen, hij offert
aan Saturnijn zijn oorlogsbuit en veroordeelt Aran tot de vuurdood; deze
wordt streng geboeid naar het offervuur gesleept. Tweede variant : de keizer
zit op de troon. Titus staat op de triomfwagen; Thamera en de Moor worden
naar de troon gevoerd. Derde variant : Andronikus op de zegewagen, wordt
verwelkomd door Saturnijn; de priester Leeuwemond staat klaar, Aran te
slachten, maar deze wordt verlost door Thamera. Artistiek gesproken zijn
1 De inhoud van de reien wordt besproken in paragraaf a naar aanleiding van de structuur van het
stuk.
2 Zie bijlage D.
48 deze preluderende tableaux-vivants minder effectief dan de stralende show, door
Vos (eerst) zelf ontworpen.
EERSTE BEDRIJF. Eerste toneel (vss. i -8). Het gordijn wordt opengeschoven
en temidden van Romeinse burgers, zien we Saturninus, die een korte
lofrede op Rome en op Titus afsteekt.
I, z (vss. 9-152). Titus komt op, begeleid door zijn vier jongste zonen en
enkele gevangenen : Thamera en haar twee zonen. Na enkele begroetingen
merkt de keizer de gevangen koningin Thamera op en wordt op slag verliefd
op haar. Zij weigert op zijn liefdesbetuigingen in te gaan. Als de keizer met
geweld dreigt, ontspint zich een gesprek over vorstenrecht en vorstengunst.
Titus kondigt aan dat Aran zal geslacht worden als een offer aan Mars ; uit zijn
ingewanden zal de wichelar het verlop van hun liefde vorspelen.
I, 3 (vss. 153-294). Priesters komen zingend op met Aran en de wichelaar
Leeuwemond. Een grote kijfpartij ontspint zich tussen Titus en Leeuwemond
enerzijds, en Aran anderzijds. Deze betitelt de priesters als „bloeddronke
wichelaars" en „geestelijke tijgers", en Titus als „een grijze schuddebol" en
een „krachtelooze dwerg." Saturninus wil zijn leven sparen, als Thamera zijn
liefde beantwoordt. Thamera belooft nu haar liefde aan de keizer, en zo wordt
Aran gered, maar Titus verzet zich daartegen heftig : de kiem voor de wraak
wordt gelegd, zoals door Leeuwemond voorspeld wordt, als hij uitroept :
„o moeder van de Min! wat strooitge hier voor zaadt?" (289).
I, 4 (vss. 295 - 304). Lucius, oudste zoon van Titus, deelt mee dat er zich op
de oever van de Tiber een verschrikkelijk everzwijn heeft vertoond. Saturninus
roept iedereen op, zich gereed te maken voor de jacht.
I, 5 (vss. 305-345). Rei.
TWEEDE BEDRIJF. Eerste toneel (vss. 346-462a). Demetrius en Quiro,
zonen van Thamera, bevechten elkaar uit liefde voor Rozelyna, dochter van
Titus en verloofde van Bassianus. Aran scheidt hen en raadt hen aan, haar te
verkrachten en zo wraak te nemen op Titus. Enig zedelijk besef schijnt bij hen
nog aanwezig te zijn: het zou hun naam geen goed doen en gewetenswroeging
geven. Aran leert echter dat elke daad goed is, die goed gelukt. Hij geeft een
opsomming van de afgrijselijke misdaden, die volgens die theorie mogelijk
zijn. Als de broers zich met werzin van hem afwenden en hen wilen gan,
wendt hij voor, de geest van hun vader te zien, vreselijk bloederig toegetakeld.
ZI. z (vss. 462b- 5 Io). Terwijl Aran zich verschuilt, z.g. omdat hij bang is voor
de schim, komen Bassianus en Rozelyna voorbij, terwijl zij achter het zwijn
aanzitten. De verliefdheid van Rozelyna maakt Demetrius jaloers. Aran heeft
intussen de gelegenheid gehad, zijn verzinsel uit te werken, en vertelt nu dat
de overleden koning der Goten met een schor geluid in zijn oren dreunde dat
zijn zoons wraak moesten nemen op het geslacht van Titus, zijn moordenaar
[hoewel het Thamera was die hem uit de weg geruimd had] . Nu keuren Quiro
INLEIDING
BEDRIJF. Eerste toned (vss. 1-Bet wordt opengeschoven
Titus afsteekt.
2. 152). Titus komt op, door jongste zonen en
gevangenen: Thamera twee zonen. Na enkele begroetingen
op en wordt op slag verliefd
Zij weigert op zijn Hefdesbetuigingen keizer met
gesprek over vorstenrecht en vorstengunst.
aan dat Aran zal geslacht worden als een offer aan Mars; uit ingewanden zal de wichelaar het verloop van hun Hefde voorspellen.
2.94). Priesters komen zingend op en de wichelaar
kijfpartij ontspint zich tussen Titus en Leeuwemond
anderzijds. betitelt de priesters als "bloeddronke
"tijgers", "grijze schuddebol" en
"Saturninus wi! zijn leven sparen, als Thamera zijn
Hefde belooft nu haar Hefde aan de keizer, en zo wordt
maar Titus verzet zich daartegen heftig: de kiem voor de wraak
gelegd, zoals door Leeuwemond voorspeld wordt, als hij uitroept:
,,0 moeder van de Min! wat strooitge hier voor zaadt?" (2.89).
1,4 2.95-zich op
Saturninus
zich gereed te maken voor de jacht.
5 345)' Rei.
BEDRIJF. Eerste toncel (vss. 462.a). Quiro,
Thamera, bevechten elkaar uit liefde voor Rozelyna, dochter van
verloofde van Bassianus. scheidt en raadt hen aan, haar te
op Titus. Enig zedeHjk besef schijnt bij hen
naam geen goed doen en gewetenswroeging
Aran leert echter dat elke daad goed is, die goed gelukt. Bij geeft een
de afgrijseHjke volgens die theorie mogeHjk
zijn. Als de broers zich met weerzin van hem afwenden en heen willen gaan,
de geest van hun vader vreseHjk bloederig toegetakeld.
II. 2. 462.b-51O). zij achter het zwijn
verliefdheid van Rozelyna maakt Demetrius jaloers. Aran heeft
uit dat
met een schor geluid in zijn oren dreunde dat
zijn moordenaar
had]. Quito
ARAN EN TITUS 49
en Demetrius het plan goed: Bassianus zal gedood, Rozelyna verkracht en van
haar tong en handen beroofd worden.
II, 3 (vss. 511 - 522). Levendig jachttafereel.
II, 4 (vss. 5 23 -615). Aran en Thamera blijven alleen achter. Aran, haar heimelijke
minnaar, is verschrikkelijk jaloers op Saturninus, maar Thamera stelt hem
gerust : haar liefde voor Aran blijkt niet verzwakt. Ook zij keurt het nog verder
uitgewerkte plan goed : Klaudil en Gradamard, tweede en derde zoon van
Titus, zullen in een put gesmoord worden en de verdenking zal op de twee
jongste zoons van Titus, Pollander en Melaan, gelegd worden, door het begraven
van goud ter plekke en het uitstrooien van een brief, waarin de moord,
z.g. op instigatie van hen uitgevoerd, zal meegedeeld worden.
II, 5 (vss. 616-659). Juist kussen zij elkaar, als Bassianus en zijn verloofde er
komen aanwandelen. Aran verschuilt zich achter de bomen, en er ontstaat een
venijnige kijfpartij tussen de beide dames; Thamera roept ten slotte om hulp.
II, 6 (vss. 660-664). Razendsnel wordt Bassianus vermoord en opgehangen,
en Rozelyna meegesleurd om verkracht te worden.
II, 7 (vss. 665 -674a). Even later komen de jagers Klaudillus en Gradamard op.
Vliegensvlug worden ze in de put gesmeten; de brief wordt neergelegd; Aran
en Thamera vluchten.
II, 8 (vss. 674b-756). De keizer komt met Titus, Lucius en Markus op.
Gesmoorde kreten stijgen op uit de put. Het bungelend lijk van Bassianus
wordt door Lucius voor een levend mens aangezien, maar wordt al gauw geidentificeerd.
Het ergste vindt men dat er een dubbele moord op hem gepleegd
is. (De luim ontbreekt niet). Enkelen dalen met een toorts in de put af en
komen met twee verpletterde lijken boven. Men vindt de brief, gericht aan
Pollander en Melanus, waarin de gehuurde moordenaars berichten dat de driedubbele
moord volbracht is. Het loon voor de moord is begraven bij de put
en wordt dan ook gevonden. Motief voor de moord: heel het hof van Saturnijn
te sturen naar „Prozerpijn."
II, 9 (vss. 757-97o). Thamera verschijnt op het toneel met gescheurde kleren
en een stukgekrabd en besmeurd gezicht; zij deelt mee dat ze in het bos door
twee gehelmde personen bijna vermoord was, maar dat Aran haar ontzet heeft.
Deze komt eraan en deelt mee dat het Pollander en Melaan waren : het zwaard
van Pollander heeft hij als bewijs bij zich. Nu kent Saturninus' woede geen
grenzen meer, Titus daarentegen is merkelijk gekalmeerd; hij meent de keizer
te moeten herinneren aan zijn dapperheid en deugd ten tijde van de burgeroorlogen,
toen heel Rome een ijselijk moordtoneel was. Met een vreselijke opsomming
van gruwelijke misdrijven adstrueert hij zijn betoog.
II, 10 (vss. 971-1016). Rei.
(In het ze bedrijf, het bedrijf der misdaden, wordt de spanning hoog opgevoerd
: er zijn al drie doden gevallen, de dood van twee jongemensen lijkt
aanstaande. Titus is radeloos over de schelmerij, „Daar ik" zegt hij, „met mijne
zoons, zoo onverhoeds in gly.").
S O INLEIDING
DERDE BEDRIJF. Eerste Toneel. (vss. 1 017-1020). Markus ontmoet
Rozelyna en beklaagt haar over haar deerniswekkende toestand.
III, 2 (vss. 102i-1093a). Titus smeekt op erbarmelijke wijze de keizer om het
leven van zijn zoons, maar deze gaat, zonder te antwoorden, met de rechters
voorbij. Hij ziet nu zijn dochter „handt, en tongeloos".
Van verslagenheid kan hij eerst niet spreken; vervolgens weidt hij uit over haar
verloren schoonheid.
III, 3 (vss. Io93b-II04). Lucius treedt op en deelt mee dat hij als derde verdachte
van de moord op zijn broers uit het rijk verbannen is. Terecht vraagt
hij zich af of hemel, hel en aarde zijn huis vijandschap gezworen hebben.
III, 4 (vss. I I O 5 - 1299a). Aran beschrijft nu aan Titus de a. s. terechtstelling van
zijn beide zoons. Door de komst van de bruid van Pollander bij het schavot
werd de vorst milder gestemd, vertelt hij . Als Titus bereid is, zijn rechterhand
af te kappen, zijn, naar hij voorgeeft, de zonen gered. Ondanks tegenstribbelen
van Markus en Lucius voldoet Titus aan het verzoek. Na de hand afgekapt te
hebben, houdt hij een toespraak over dit voorwerp : een rede waarin het tragische
en het komische elkaar naderen. Maar onmiddellijk daarna wordt er
weer op het sentiment gespeeld, als hij na Arans vertrek Rozelyna op tedere
wijze opbeurt.
III, S (vss. 1299b- I525a). Even later brengt Quintus, Arans page, de hoofden
van de zonen, benevens de zojuist afgekapte hand. Met termen als „dat u de
donder sla" en „dat u de bliksem zeng" wordt hij weggejaagd. Eerst staat de
vader roerloos en sprakeloos, dan schreeuwt hij het uit als een gewond dier.
Al het ondervonden leed gaat hij bejammeren. Allen moeten huilen tot ze niet
meer kunnen. De man lijkt zinneloos geworden : hij ziet hallucinaties, slaat
wartaal uit en wil zichzelf van kant maken. Markus spoort aan tot kalm overleg
; hij aarzelt; als hij echter hoort dat Lucius' leger voor de wallen ligt, is hij
bereid, de wraak mee te helpen volvoeren. Om alle verdere aarzeling te voorkomen
schrijft de nu wat gekalmeerde Titus een eed in de aarde. Vervolgens
zweren alle drie tegelijk wraak te nemen op Saturninus' hof.
III, 6 (vss. 1 525b- I5 5 o). De geesten van Klaudil en Gradamard zweren mee
wraak. Eerst denken de Andronici dat het een echo is die hun parten speelt:
ze nemen twee maal een andere plaats in. Dan herkent Titus de stem van zijn
vermoorde zonen. De geesten zijn nog niet bereid hun moordenaars te noemen.
(De drie aanwezigen zien de geesten niet, het publiek waarschijnlijk wel) 1.
Titus gaat nu met Markus naar de stad. Lucius zal in de legertent blijven om
vóór de avond troepen in de stad te brengen.
III, 7 (vss. 15 5 1-15 53). Iets later in de tijd : Lucius geeft instructies aan zijn
vier „kornelen".
III, 8 (vss. 1 5 54-1618). Juist op dat ogenblik gaan Aran, Quiro en Demetrius
De eed-scène doet enigszins denken aan de eed van Hamlet, Horatio en Marcellus in het ie bedrijf
van Hamlet, 5e toneel. Ook daar neemt een geest aan de handeling deel; zij zweren echter op het
gevest van een zwaard („lay your hands again upon my sword").
BEDRIJF. Toned. 1°17-1020). Markus ontmoet
over haar deerniswekkende toestand.
2 1021-Titus smeekt op erbarmelijke wijze de keizer om het
met de rechters
"vervolgens weidt hij uit over haar
verI oren schoonheid.
3 I093b-op en deelt mee dat hij als derde verdachte
uit het rijk verbannen is. Terecht vraagt
hebben.
4 (vss. II05-I299a). Aran de a.van de bruid van Pollander bij het schavot
milder gestemd, vertelt hij. Ais Titus bereid is, zijn rechterhand
tegenstribbelen
aan het verzoek. Na de hand afgekapt te
hij een toespraak over dit voorwerp: een rede waarin het tragische
naderen. Maar er
sentiment gespeeld, na Arans vertrek Rozelyna op tedere
5 I299b-1525 a). Arans zojuist afgekapte Met termen als "dat u de
"u de bliksem zeng" wordt hij weggejaagd. Eerst staat de
schreeuwt het uit als een gewond dier.
Ieed gaat hij bejammeren. Allen moeten huilen tot ze niet
man lijkt zinneloos geworden: hij ziet hallucinaties, slaat
Markus spoort aan tot kalm overleg;
dat Lucius' leger voor de wallen ligt, is hij
volvoeren. Om aIle verdere aarzeling te voorkomen
wat gekalmeerde Titus een eed in de aarde. Vervolgens
aIle op Saturninus' hof.
6 (I 52 5 b- I 5 0). Klaudil en Gradamard zweren mee
een echo is die hun parten speelt:
de stem van zijn
niet bereid hun moordenaars te noemen.
waarschijnlijk wel)1.
met Markus naar de stad. Lucius zal de legertent blijven om
v60r troepen in de stad te brengen.
1551-1553). lets later in de tijd: Lucius geeft instructies aan zijn
vier "kornellen".
8 (1554-Juist op dat ogenblik gaan Aran, Quiro en Demetrius
1 scene denken aan Marcellus Ie Oak daar neemt een geest aan zweren echter ("sword").
ARAN EN TITUS 51
voorbij . Aran wil precies weten hoe de mishandeling van Rozelyna zich heeft
toegedragen. Lucius c.s. overvalt hen. Onbeschroomd verhaalt Aran zijn
gruweldaden. Dan wordt hij gevankelijk in een gesloten wagen weggevoerd
naar Titus' huis.
III, 9 (vss. 1619-1691). Rei.
(Het derde bedrijf betekent de climax van Titus' ellende en van Arans
succes. Maar het is ook het keerpunt. Men zweert wraak en Aran wordt gevangen
genomen: begin van de weerwraak).
VIERDE BEDRIJF. Eerste Toneel (vss. 1692- 1703). Aan Titus, in zijn
„vertrek-kamer eensaem slaapsluimerend zittende"' verschijnen de geesten
van Klaudil en Gradamard, alsmede de afgeslagen hoofden van Pollander en
Melaan. Opnieuw roepen zij op tot wraak; Pollanders hoofd verzekert dat
Aran, „Gotlands wapengodt", de dader is.
Iv, 2 (vss. 1704-1778). Nu volgen de onthullingen elkaar snel op. Ascanius,
het zoontje van Lucius, holt schreeuwend de kamer in waar Titus zich bevindt,
met een exemplaar van Ovidius' Metamorfosen in de hand. Rozelyna tracht haar
neefje het boek te ontrukken. Met haar armstompen wijst zij de plaats aan waar
Ovidius vertelt, hoe Philomela verkracht werd door Tereus. Titus leest de
passage voor en dan slaat ze hem het boek uit de handen. Zij knikt met haar
hoofd, als Titus haar vraagt of dit met haar ook gebeurd is. Markus leert haar
nu, in het zand te schrijven : ze houdt een stok in de mond en stuurt hem met
haar beide armen. Drie maal leest Titus het geschrevene en drie maal geeft hij
er in dezelfde bewoordingen zijn commentaar op : hij kan geen andere woorden
meer vinden voor zijn verbijstering. Het tienjarige ventje Ascanius is er zo van
onder de indruk dat hij de moordenaars wel de ogen uit het hoofd zou willen
krabben. Hij wil een zwaard, maar Titus, alweer gekalmeerd, en ontroerd,
profeteert dat hij later keizer zal worden. Titus blijft alleen achter in het vertrek
en wil Lucius een brief gaan schrijven om hem in te lichten over de stand
van zaken.
Iv, 3 (vss. 1779- 1873a). Thamera, vermomd als Wraakzucht, klopt aan. Titus
laat haar binnen. Ze blijkt vergezeld door haar twee zonen, vermomd als speelnoots
van de Wraak, uitgedost met duivelskleren en een pruik van slangenti.
Titus, die het drietal onmiddellijk herkend heeft aan hun stemmen, houdt zich
waanzinnig en veinst smoorverliefd te zijn op Wraakzucht. Thamera (die vernomen
heeft dat haar geliefde Aran door Lucius gevangen genomen is 3, tracht
Titus nu diets te maken dat het Lucius is die alle gruwelstukken op zijn geweten
heeft en zichzelf, door Saturninus te vermoorden, keizer wil maken. Titus
belooft zijn zoon te zullen doden in het bijzijn van de keizer en de keizerin.
Wraakzucht is bereid, de gedaante van een bode aan te nemen om het keizerlijk
1 Zie de „Korte Inhoud". Hierover zie men de noot bij vs. 1692. Kil.: ver-treck-kamer: Conclave, conclavium,
etc.: zowel eetkamer als slaapkamer. Hier wsch. op de achtergrond van het toneel.
2 Volgens Shakespeare: „Rape and Murder", dus Roof en Moord.
3 Zie de „Inhoud" vóór het stuk, r. 49-5o.
5 2 INLEIDING
echtpaar uit te nodigen. Als haar zoons ook wegwillen, verzoekt hij hun te
blijven. Hij roept om Markus, zijn kamerwacht en zijn slaven (o.a. Tacitus,
Philippus en Kamillus).
Iv, 4 (vss. 1873b-1906). Eerst drijft hij de spot met de zo bizar toegetakelde
heertjes, daarna maakt hij ze af: Titus snijdt de keel af, verzoekt Rozelyna het
bloed in een bekken op te vangen, maar als hij bedenkt dat ze geen handen
heeft, vraagt hij haar, hun met de tanden het hart uit het lichaam te scheuren
en het hun in het gezicht te spuwen.
Iv, 5 (vss. 1907-1914). Een bode (volgens de lijst van Personaadjen: Tacitus)
komt binnen en meldt dat Aran door Lucius gevangen genomen is. Titus roept
uit: „Hoe zal ik 't Roomsche hof van deeze nacht vervormen." Met dit onheilspellende
prospectief aspect eindigt het 4e bedrijf.
IV, 6 (vss. 1915-1946). Rei.
(De peripetie is voltrokken: de tegenkrachten hebben het gewonnen van de
misdaad).
VIJFDE BEDRIJF. Eerste Toneel (vss. 1947-1992). Saturninus en Andronikus
zijn het er samen over eens dat Lucius ter dood gebracht moet worden.
Deze treedt binnen, vermomd als zijn kamerheer, en draagt een bloedend
hoofd in de hand. De gewaande kamerheer deelt mee dat hij zijn meester verrast
heeft in de armen van diens ge liefde en hem vervolgens het hoofd heeft afgeslagen.
Vol afgrijzen beschouwt Titus de bebloede kop. Allen begeven zich
nu aan tafel; een gemaskerd ballet vermaakt de gasten.
V, 2 (vss. 1993-2o79a). De geesten van Quiro en Demetrius verschijnen.
Thamera zet de haar door Titus aangeboden gouden bokaal aan de mond;
sidderend laat ze hem uit haar hand glijden. De tafel begint te dansen; het
toorts licht wordt geblust. De keizerin wordt door een hevige angst bevangen;
er spartelt iets in haar boezem, nu ze zonder het te weten van het vlees gegeten
heeft. Rozelyna komt binnen met een schotel die bedekt is met een kleed.
Saturninus ontdekt nu pas dat het meisje verkracht is en van handen en tong
beroofd. Titus doorsteekt haar om een einde temaken aan haar lijden. Saturninus
vraagt, wie de moordenaars en verkrachters zijn; als antwoort toont
Titus de twee hoofden die bedekt lagen op de schotel. Als Thamera wil weten
waar het overschot is van haar vermoorde zoons, wijst Titus op wat er resteert
van het vlees. Het overgrote deel van wat eens haar kinderen waren, ligt begraven
in haar buik. Thamera wil nu dat Titus met zijn zwaard een „venster"
maakt in haar „vervloekte buik", opdat de zielen eruit kunnen ontsnappen.
Om de lijken te verbranden, moet zij zichzelf verbranden, meent ze. Ten slotte
roept ze de hulp van Aran in.
V, 3 (vss. 2o79b-z i 26). Aran buldert vanuit een achterkamer dat hij al de
begane misdrijven op zijn geweten heeft. Dan stort hij schreeuwend in een
poel van vuur. Hij smeekt of Titus hem meteen maar af wil maken, maar deze
kent geen genade: hij moet levend tot as verbranden. Thamera wordt door
Titus gedood. Saturninus, die al eerder vastgegrepen was door Titus' bedienARAN
EN TITUS 53
den, weet zich los te rukken en doodt Titus. Diens zoon Lucius doorsteekt de
keizer. Markus roept nu Lucius tot keizer uit, en verklaart dat elke tegenstand
zal worden gebroken : ieder die zich verzet, zal verbannen worden naar het
gebied van de Zwarte Zee.
(De katastrofe heeft zich voltrokken. Krachtens de wet der poëtische gerechtigheid
is iedere misdadiger te gronde gegaan : alle moordenaars, de morenhoer en
haar minnaar, de meedogenloze tiran. Slechts Lucius en Markus blijven over,
want ook Titus, die in het begin van het spel als een goed mens werd voorgesteld,
maar die vanwege de weerwraak ook de weg van gruwelijke daden is
opgegaan, moet ten onder gaan. En zo laat dit spel van wraak en weerwraak
door zijn macaber slot, als het doek wordt dichtgeschoven, een verpletterende
indruk na. Geen enkele moraal, zoals in Nederland gebruikelijk en ook bij
Shakespeare nog in lichte graad aanwezig, is dan ook nog nodige).
2. Structuur. Kernidee. Karaktertekening
Aran en Titus is geschreven in de vorm van een classicistische tragedie, zoals zij
gestalte heeft gekregen in het werk van Hooft en Vondel, voordat Vos zijn
drama schreef.
De eenheid van tijd wordt streng gehandhaafd : het spel begint met het aanbreken
van de dag en eindigt in de daarop volgende nacht.
Iets ruimer standpunt neemt Vos in t.o.v. de eenheid van plaats, zoals
destijds in ons land gebruikelijk was 2 : „Het Tooneel is in en om Roome",
d.w.z. het is niet gebonden aan één zaal, één straat of één plek, maar aan een
stad cum annexis. Hoewel Vos vrijwel geen toneelaanwijzingen geeft, is het
toch wel duidelijk waar de verschillende bedrijven spelen. Voorzover de
„vertooning" vooraf betreft, daar is de plaats wel expliciet aangegeven, nl.
vóór een der poorten van Rome, waar de triomfwagen van Andronikus juist is
aangekomen en de burgers hem en zijn leger juichend tegemoet komen.
Het eerste bedrijf speelt op het Kapitool (vs. z8o), de plaats waar de zegepralende
imperator placht te offeren.
Het tweede voert ons naar een bos „dicht aan de Tyberboordt" (vs. 299),
waar de jacht op een reusachtig everzwijn gehouden wordt.
Minder duidelijk is de situatie in het derde bedrijf. Het eerste gedeelte speelt
ergens in de open lucht, waarschijnlijk buiten Rome en vóór de legertent van
Andronikus 3. De keizer, de rechters en de twee veroordeelde zonen trekken
voorbij naar de executieplaats (,,Dicht aan des Tibers boordt"); daarna is de
1 „See justice done on Aaron, that damn'd Moor,
By whom our heavy haps had their beginning:
Then, afterwards, to order well the state,
That like events may ne'er it ruinate."
2 A. G. van Hamel, a.w., 126-127.
3 Act III, scene I van Shakespeare's Titus Andronicus, met analoge handelingen, speelt in de open lucht,
op straat, in de stad zelf.
54 INLEIDING
weg uitgestorven, want de hele stad is leeggelopen om de terechtstelling gade
te slaan (vss. i107-1 I I z). Na vs. 1258 gaat Titus waarschijnlijk de tent binnen
om zijn hand af te hakken. Aangezien de tijd die verloopt tijdens het uitspreken
door Aran van de verzen 1259 tot 1264 te kort bleek te zijn, werd soms (of
altijd?) een passus van 66 regels ingelast „om dat Titus wat meerder tijd zou
hebben om zijn hand af te kappen" 1. Voorts vermaant Lucius zijn vader niet
te luid te schreeuwen, maar liever zijn jammerklachten uit te storten in het
binnenste van zijn tent (vss. 1379-1381). Het toneel is gestoffeerd met „boomen"
(1356) en met een „varsche beek", „omheint van groeizaam lis" (1427-
1428). Ook is er nog een hek (148o). Rondom de plaats van handeling ligt het
leger (15I 2); niet al te ver weg ziet men de wallen van Rome (1514). Titus
schrijft met zijn vinger in de aarde. Na het afleggen van de eed dat men zich
zal wreken, gaat Titus naar de stad, Lucius blijft in zijn tent 0543-155 o). Het
volgende toneel wordt geacht iets later, en vermoedelijk op een minder open
plek (misschien tussen de eerder genoemde „boomen") te spelen. Lucius roept
zijn vier kornellen op, hun regiment naar de stad over te brengen. Aran en
Thamera's zonen passeren, zonder dat ze de vijf officieren zien. Het publiek
kan genieten van een mooi stukje simultaantoneel (I 5 5 5 , 1 5 56b). In vs. 1 5 68
stormen Lucius en zijn „ridders" te voorschijn en nemen de drie booswichten
gevangen; deze worden in een gesloten wagen afgevoerd.
Het vierde bedrijf speelt eerst in de „vertrek-kamer" in Titus' huis te Rome 2.
Daar verschijnen hem de geesten van Klaudil en Gradamard en de hoofden
van Pollander en Melaan. Op het middentoneel is de „zaal", van waaruit
Ascanius, achtervolgd door zijn tante, te voorschijn rent. Rozelyna schrijft
met een stok in het zand, waarmee de vloer bestrooid is. Titus gaat vervolgens
een brief schrijven (in het „vertrek" waarschijnlijk). Thamera klopt aan en
Titus doet open. Waar zich de gruwelijke vermoording van Quiro en Demetrius
afspeelt, is niet duidelijk : ik vermoed, ook in het „vertrek", om bepaalde
wrede manipulaties aan het oog van het publiek te onttrekken.
Het vijfde bedrijf speelt zich blijkens de prenten van 1641 en van 1656 af in
de grote zaal 3. Links of rechts op de voorgrond is een „kolk van vuurs". Daarboven
is een loze zoldering: een soort balkon, voorzien van een valluik. Achter
1 Vgl. de aantekening bij vs. 1264.
2 Zie de „Korte inhoud".
3 W. M. H. Hummelen geeft in Inrichting en Gebruik van het Toneel in de Amsterdamse Schouwburg van 1637
(Amsterdam 196 i) 3 1- 34, een uitvoerige analyse van de beide gravures. Men kan daaruit opmaken,
hoe bij het publiek de indruk kon gewekt worden dat de Moor werkelijk te roosteren lag in de kolk
van vuur. Recht onder het valluik moet nl. in de toneelvloer een zinkluik geweest zijn. „Staande op
de vloer van de ruimte onder het toneel, eventueel op een kleine verhoging, kon hij met het hoofd
uit het zinkluik mooi om genade jammeren." Vermoedelijk heeft Hummelen echter de „Korte Inhoud"
niet gekend. Door de vermelding van de achterkamer, tevens wsch. de vertrek-kamer uit het
4e bedrijf, en de „spleet" wordt veel onduidelijks verklaard. Op de gravure uit 1641 valt ook nog een
ladder te onderscheiden. Daarlangs zou Aran eerst naar boven (uit de achterkamer) gesleurd kunnen
zijn, voor men hem naar beneden liet vallen.
ARAN EN TITUS SS
de zaal is een „achterkamer" (dezelfde als de „vertrek-kamer" uit het 4e bedrijf?),
waar Aran gevangen zit; door een „spleet" van het gordijn, waarmee
die kamer is afgesloten, hoort het publiek zijn getier, voordat de straf via de
loze zoldering aan hem voltrokken wordt.
Recapitulerend zien we dus dat met vier locaties kon worden volstaan, te
weten : I. op het Kapitool, 2 in een bos, 3 . bij en in het legerkamp, 4. Titus'
huis, nl. in de zaal en in een achterkamer. De vertoning vindt plaats op een S e
locatie : vóór een stadspoort.
Aan de eenheid van handeling heeft de dichter strak de hand gehouden. Er
is geen enkele episode die de aandacht van de toeschouwers afleidt van het
thema wraak en weerwraak. Braekman heeft erop gewezen dat "this endeavour
to achieve a degree of balance is present throughout the play"'. Men kan rustig
zeggen dat deze symmetrie, dit spiegelbeeld-effect, een van de voornaamste
verdiensten van de compositie uitmaakt. Het keerpunt ligt in vs. 1305: „Mij n
wraak is niet te temmen." Tot dan toe zijn de wraakzuchtige Aran en Thamera
volledig in het offensief. Het moment dat de twee afgeslagen hoofden en de
voor niets afgekapte hand van Titus worden gebracht door Quintus, is het
ogenblik van herkenning (de anagnorisis, niet in de letterlijke zin des woords,
maar als een „zich bewust worden van de situatie waarin hij terechtgekomen
is") voor Titus en de andere Andronici. Tot twee maal toe wordt Titus als
zinneloos door de rampen die over zijn huis zijn losgebroken, maar de weerwraak
is in opmars en door niets meer te stuiten. Op de punt van het zwaard
wordt de eed tot een onverzoenlijke wraak gezworen.
Het keerpunt ligt ongeveer in het midden van de 1781 verzen die het ze tot
5e bedrijf samen tellen. In het begin van het ze bedrijf begint de wraakzucht
van Aran haar onheilen te baren, na vs. 1305 beginnen de antagonist Titus met
zijn broer en zoon de noodzakelijke weerwraak te organiseren en tot stand te
brengen. Alle hoofdrolspelers op twee na worden slachtoffers van dit bloedige
bedrijf: het zijn er 4 aan de zijde van Aran, 7 aan de zijde van Titus. Ook de
keizer, de zwakkeling die niet weet te kiezen, valt ten prooi aan de verwikkelingen.
"The amount of grief as well as the rhetorical expression of their
distress, is thus fairly well equal with both parties" zegt Braekman terechte.
Een typisch kenmerk van het Nederlandse klassieke treurspel is de reizang.
Aran en Titus heeft niet minder dan vijf koren : drie van mannelijke zangers
(Roomsche Burgers, Tempeliers en Gotten) en twee van vrouwelijke (Roomsche
Iofferen en, wat dat dan ook moge zijn Andronizenzer Iofferen) 3. Aangezien
Vos het oude schema, de triade van Zang, Tegen-zang en, met afwijken-
"The relationship of Shakespeare's Titus Andronicus to the German play of i 6zo and to Jan Vos's
play Aran en Titus", Part TI, in Studia Germanica Gandensia X (Gent 1968) 7-77 h.c. 63.
2 a.w., 63 e.v.
3 Braekman heeft de reien buiten beschouwing gelaten, omdat ze zowel bij Shakespeare als in het
Duitse spel ontbreken.
56 de metrische bouw, Toe-zang 1, door Vondel het eerst toegepast in zijn Maegden
(1639), gebruikt, komt er aan het slot van het le, het ze en het 3e bedrijf een
dubbelkoor voor: na het le de Rei van Romers en de Rei van Gotten; na het ze
de Rei van Roomsche Jofferen en de Rei van Andronisenzer lofferen; evenzo
na het 3e bedrijf, maar dan in omgekeerde volgorde : eerst de Andronizenzer
Iofferen, daarna de Roomsche. Aan het einde van het bedrijf treden alleen
de Andronizenzer Iofferen op, maar toch ook in de genoemde triadevorm.
Voorts is er nog halverwege het 1e bedrijf een tussenrei, gezongen door de Rei
van Tempeliers (vss. 152-164), eigenlijk geen echte rei, maar een collectieve
groep die aan de hande ling deelneemt 2. Laten we eerst de structuur van de
reien beschouwen.
Tussenrei : viervoetige trocheïsche verzen met het rijmschema :
(de vrouwelijke rijmen zijn cursief gedrukt). Hoewel zonder
interlinie gedrukt zijn er duidelijk drie strofen, elk van vier verzen te
onderscheiden.
I. Slotrei : Zang en Tegenzang, elk met 13 viervoetige trocheïsche verzen,
met identiek rijmschema : ababccddeeffe, Toezang met 16 viervoetige
trocheïsche verzen, volgens het schema : aabcbcddeeffgghh.
II. Slotrei. Zang en Tegenzang, elk 18 viervoetige trocheïsche verzen, gebouwd
volgens het schema : ababccdedefgfghhii. Toezang met 1 o viervoetige
trocheïsche verzen, volgens het schema : aabcbcdeed.
III. Slotrei. De Zang bestaat uit 3o viervoetige jambische verzen, volgens het
rijmschema : ababccdedefg fghihi j kj klmlmnono. De Tegenzang telt 26 viervoetige
rijm nono het d-rijm is glijdend,
het j-rijm in de Zang). De 17 verzen, ook viervoetig
het schema: aabccbddeffeggehh.
IV. De rei van Andronizenzer Iofferen valt blijkbaar in twee koorhelften
uiteen. Zang en Tegenzang elk met 12 viervoetige jambische verzen,
elk volgens het schema : ababcdcdefef. De Toezang telt viervoetige
jambische verzen, volgens het schema: ababcdcd.
Zoals men ziet heeft Vos in de lyrische gedeelten van zijn drama voor tamelijk
vel afwiselingezorgd, hetzij in het metrum, rijmschema, hetzij
in de lengte der strofen. Het muzikale hoogtepunt ligt, vanwege de lange duur
van de reizang, in het derde bedrijf. De reien van het Ie bedrijf tellen resp. I z
en 42 verzen, die van het ze heeft er 46, die van het de strofische structuur van de reizangen is verschillend, ondanks
de vaste driedeling. (Hoe Vos overigens aan deze triadevorm gekomen
1 Zang en de Tegenzang (aan elkaar beantwoordend z.g. „responsio") en, afwijkend in
komen voor bij (de lyrici en) alle drie de tragici 8 93 (strophê), 894-900 (antistrophê), 901-906 (egodos, sc.
strophê); 5 i 1 - 5 30 1), 53 Il 50 (1), 551 -568 (epod.) De termen worden
19 (130- 131). Mededeling van Dr. D. Kuijper
2 A. Twaalf (37 INLEIDING
Toe-zang!, het eerst toegepast in zijn het Ie, het 2e en het 3e bedrijf een
na Ie na het 2e
Roomsche Jofferen en de Rei van Andronisenzer Ioffere~; evenzo
3e bedrijf, maar dan in omgekeerde volgorde: eerst de Androruzenzer
einde van het 4e aIleen
toch ook in de genoemde triadevorm.
Vootts is halverwege het Ie bedrijf de Rei
Tempeliers (vss. 152-echte rei, maar een collectieve
aan de handeling deelneemt2• de structuur van de
I. T ussenrei,' 12 trocheische verzen met het rijmschema:
ababccddeeff duidelijk drie strofen, elk van vier verzen te
1. Slotrei,' Tegenzang, elk met 13 viervoetige trocheische verzen,
identiek rijmschema: 16 viervoetige
trocheische volgens het schema: n. Tegenzang, elk 18 viervoetige trocheische verzen, gebouwd
volgens het schema: 10 viervoetige
trocheische verzen, volgens het schema: m. uit 30 jambische het
rijmschema: ababccdedefgfghihijkjklmlmnono. De Tegenzang viervoetige
jambische verzen (het rijm nona vervalt; het d-rijm is glijdend,
evenals hetj-rijm in de Zang). De Toezang heeft 17 verzen, ook viervoetig
jambisch, volgens het schema: Slotrei. Andronizenzer Iofferen blijkbaar in twee koorhelften
12 verzen,
het schema: ababcdcdefef. telt 8 viervoetige
het schema: ababcdcd.
de lyrische gedeelten van zijn drama voor veel afwisseling gezorgd, hetzij in het metrum, hetzij in het rijmschema, hetzij
bedrijf 12
2e 3e 73 en die van het 4e
bedrijf 32. Ook de strofische structuur van de reizangen is verschillend, ondanks
overigens aan deze triadevorm gekomen
1 De Zang en de Tegenzang (aan elkaar beantwoordend in een z.g. "responsio',) en, afwijkend in
bouw van deze beide, de Toezang, komen voor bij (de lyrici en) aIle drie de tragici der Grieken. Zie
bij Aeschylus b.v. Prometh. vinct. 887-893 strophe), 900 antistrophe), 901-906 (epodos, strophe); bij Euripides b.v. Troad. SII-BO (str. I), BI-550 (ant. 551-568 (besproken bij Dionys. Halicarn., De compositione verborum 19 (130-131). Mededeling van Dr. D. Kuijper
Fzn.
2 W. A. P. Smit, Twaalf Studies (Zwolle 1968) 31 n.
ARAN EN TITUS is, zou nog nader onderzocht moeten worden. De Aran en Titus al voltooid, en Vondel begint er pas in 1639 mee.)
I. van Romers en Gotten : 1. De heeft gewonnen, laat het nu vrede zijn. 2. Het geeft niets dat de oorlog met de
wapenen afgelopen is : de Gotische koningin overwint met haar toverkunst de
Romeinse keizer. 3. (blijkbaar gezongen door de Romers). Kan een roemrijk
hoer? — We zien dus aan vorst zo verliefd worden op en
wat er in de Tegenzang te berde is gebracht, voorbijgaat. vreugde uiting kwam in de Zang, wordt wel degelijk getemperd. —
II. Hetzelfde geldt van de rei in het 2e bedrijf. 1. De Roomsche Iofferen bereiden
zich bijna juichend voor op een bruiloft, maar op welke? Op die van
Saturninus en Thamera? Dit lijkt na de verontwaardiging van de Romers in
het le bedrijf onwaarschijnlijk ; m.i. is het de bruiloft van Pollander en zijn
bruid, warvan sprake is in het 3e bedrijf. Aangezien publiek nog niet op
de hoogte is van wat er later zal gebeuren, moet deze rei voor de toeschouwers
iets raadselachtigs gehad hebben. De verzen 1012-1016, met hun prospectief
karakter, laten geen andere verklaring toe. 2. Andronisenzer verzetten
zich heftig tegen dit vreugdebetoon ; feestvieren is onmogelijk : er is te
veel onrecht gepleegd ; laat men liever wenend de keizer te voet vallen. 3. De
Roomsche Iofferen binden in : wel zal er een bruiloft gevierd worden, maar het
worden : „d'oever
van zijn leven" een laatste kusje geven.
III. tot de vorige reien mist deze het karakter van een dramatische
dialoog. Deze rei vervult a.h.w. de rol van „bode", die in vele klassieke
stukken voorkomt. De Andronizenzer en Roomsche Iofferen beschrijven in
drie zangen in dramatische bewoordingen de dood op het schavot van Pollander
en Melanus, inzonderheid die van de jongste der beide broers. Toch is er een
klein nuance-verschil: de Romeinse meisjes beschrijven alleen het gruwelijke
uit over het toneel dat zij aanschouwd hebben. 3.: een bijzonder fraai slot,
panegyrie van een gestorven martelaar. — gebruik
enkelvoud van het persoonlijk en bezittelijk voornaamwoord: twee
maal „ik" en één maal „mijn". Dit zou erop kunnen wijzen dat althans de Toezang
door één persoon gesproken is'.
IV. reizang gecompliceerd. Ze wordt alleen door Andronezenzer
gezongen; zowel retrospectief als prospectief. 1. Het lot
van Rozelyna wordt bejammerd. 2. van de verschrikkelijke weerwraak,
door Titus geoefend. 3. Beschrijving van de toebereidselen voor de
van Aran : „galdery is al gereet." — rei benadert het meest
van de ideale toeschouwer
weergegeven,
1 Vgl. G. Kamphuis, „De ondergang van de rei in het Nederlandsche Treurspel" in 4o (1947)
65 over de regie-aantekeningen bij Vondels 57
nader was in 1638
begint er pas in 1639 mee.)
1. Antithetisch is de rei van Romers en Gotten: 1. De oorlog is voorbij, Rome
Bet geeft niets dat de oorlog met de
is: overwint met haar toverkunst de
gezongen vorst zo verliefd worden op een - We zien dus dat de Toezang niet aan
Tegenzang te berde is gebracht, De vreugde die tot
wordt wel degelijk getemperd.-
Betzelfde 2e bedrijf. I. De Roomsche Iofferen bereiden
voor die van
en Dit Ie bedrijf onwaarschijnlijk; m.i. is bruiloft van Pollander en bruid, waarvan sprake is in het 3e bedrijf. Aangezien het publiek nog niet op
van wat er de toeschouwers
gehad verzen 1012-1016, met hun prospectief
2. De Andronisenzer Iofferen verzetten
tegen dit vreugdebetoon; feestvieren is onmogelijk: er is te
gepleegd; men Hever 3. De
in: weI worden, maar het
zal een bloedbruiloft worden: de bruidegom zal de kuise maagd "op d' oever
laatste kusje In tegenstelling tot de vorige reien mist deze het karakter van een dramatische
rei vervult a.h.de rol van "bode", die in vele klassieke
De Andronizenzer en Roomsche Iofferen beschrijven in
bewoordingen op het schavot van Pollander
der beide broers. Toch is er een
Romeinse meisjes beschrijven aIleen het gruwelijke
toneel (in 2.), de Andronisensische meisjes spreken in de Zang ook hun walging
het toneel dat zij aanschouwd hebben. 3.: een bijzonder fraai een soort panegyrie van een gestorven martelaar. - Opmerkelijk is het gebruik
van het enkelvoud van het persoonlijk en bezittelijk voornaamwoord: twee
"een "mijn". Dit Toezang
een persoon gesproken is1.
Deze reizang is het minst gecompliceerd. Ze wordt aIleen door Andronezenzer
Iofferen gezongen; ze is zowel retrospectief als prospectief. I. Bet lot
wordt bejammerd. 2. Beschrijving van de verschrikkelijke weerwraak,
3. Beschrijving van de toebereidselen de
dood van Aran: "De galdery is al gereet." - Deze rei benadert dus het meest
het karakter van de klassieke rei: de indruk en de gevoelens van de ideale toeschouwer
over hetgeen zich op het toneel heeft afgespeeld, worden weergegeven,
VgI. G. Kamphuis, "De ondergang van de rei in het Nederlandsche Treurspel" in NTg 40 de regie-aantekeningen bij Gebroeders.
58 en tegelijk wordt het voorafgaande gebeuren verbonden met het volgende
bedrijf.
Dezelfde gevarieerdheid als in de structuur van het vers en de strofenbouw der
reizangen treffen we aan in de compositie van de bedrijven. Geven we eerst een
overzicht:
I. : 4 tonelen, 346 verzen, waarvan i2 + 42 voor de reien.
II. : 9 tonelen, 67o verzen, waarvan 46 voor de reien.
III. : 8 tonelen, 675 verzen, waarvan 73 voor de reien.
IV. : 5 tonelen, 255 verzen, waarvan 3z voor de reien.
V. : 3 tonelen, 180 verzen.
Totaal : 2126 verzen, waarvan 2.05 voor de reien.
Hieruit blijkt dat bijna een tiende deel van het drama gezongen werd; doordat
er vijf reien waren, moet dit een grote afwisseling aan de voorstelling
gegeven hebben. Rekent men niet met „tonelen", maar met „items", elementen,
onderdelen, zoals Braekmanl doet, dan blijkt, hoe levendig het stuk geweest
moet zijn, als het gespeeld werd. Hij onderscheidt in het vrij korte le
bedrijf acht elementen, in het ze tien, 3e negen, 4e zes en in het 5e
bedrijf vijf; een totaal dus van 38 elementen (,,items") op een aantal gesproken
verzen van 2126 205 = 1921 vss., d.w.z. één „item" per ca. 5o regels. Hoe
goed Vos was als dramaturg, die wist dat hij direct bij het begin het publiek
moest zien te boeien, en dat het publiek aan het einde als „voor het hoofd
geslagen" het doek moest zien dichtschuiven, b lijkt uit de gemiddelde lengte
der „items": in 13 8 vss., in II ca. 62, in III ca. 67, in IV ca. 37 en in V 36 vss.
Aan het slot vallen in een bestek van 91 vss. vijf doden, in een versnellend tempo,
nl. in de vss. 2029 , 2I1I, 2116, 2117 en 2120. Dat er in het midden ook
langere passus optreden (b.v. 809-970, 1105-1286) was geheel in overeenstemming
met de klassieke retorische usanties : de spelers konden dan een mooi
stukje declamatie weggeven.
Overigens is de dialoog, zoals Vermeer 2 heeft aangetoond, „rap". Hij concludeerde
dat uit de volgende berekening : wanneer men het aantal versregels
deelt door het aantal keren dat er van spreker gewisseld wordt, blijkt dat elke
claus gemiddeld 2,4 regel telt; in tegenstelling met Hooft's Geeraert van Velsen,
die er niet minder dan 9, 5 , en Vondels Gisbreght van Aemstel, die er 8,6 per
claus heeft. Wanneer men elk bedrijf afzonderlijk beziet, blijkt ook hier het
tempo tegen het slot opgevoerd te worden: 13,4; II 2,6; III 3,6; IV 2,2 en V
2,0. In verband hiermee zal ook wel staan het afnemen van het aantal „sententies"
naar het einde toe: Vermeer merkte ca. I o% sententies op in I en II;
minder in III en in het geheel niet in IV en V.
Vos is, in zijn samenbundeling van levendige en afwisselende actiemomenten
1 a.w., 31-32, 41 , 49, 56.
2 W. Vermeer, „Enkele opmerkingen over „Aran en Titus" van Jan Vos" in NTg. 65 (1972) 263.
58 INLEIDING
het voorafgaande gebeuren verbonden met het volgende
der
de Geven we eerst een
1. 346 12+de reien.
670 de reien.
73 de reien.
25 5 3 2 de reien.
18o verzen.
Totaal: 205 de reien.
doordat
vijf reien waren, moet dit een grote afwisseling aan de voorstelling
niet met "tonelen", maar met "items", elementen,
Braekman1 blijkt, hoe levendig het stuk geweest
korte Ie
bedrijf acht elementen, in het 2e tien, in het 3e negen, in het 4e zes en in het 5e
van 38 elementen ("- 205 = 1921 VSS., d.w.z. een "item" per ca. 50 regels. Hoe
dat hij direct bij het begin het publiek
het publiek aan het einde als "voor het hoofd
moest zien dichtschuiven, blijkt de gemiddelde lengte
"138 ca. ca. 37 36 van 91 vss. vijf doden, in een versnellend tempo,
in de vss. 2029, 2 II I, 2 II 6, 2 II 7 midden ook
optreden (b.v. 809-970, 1105-1286) overeenstemming
de klassieke usanties: mooi
dialoog, zoals Vermeer2 "Hij concludeerde
de volgende berekening: wanneer men het aantal versregels
aantal keren dat er van spreker gewisseld wordt, blijkt dat elke
niet minder dan 9,5, Vondels Gfisbreght het
2,6; III 3,6; IV 2,2 wel staan het afnemen van het aantal "sententies"
het einde toe: Vermeer merkte ca. 10% en II;
het geheel N en V.
Vas zijn samenbundeling van levendige en afwisselende actiemomenten
1 a.w., 23, 31-32, 41, 49, 56.
Vermeer, ""in 65 (1972) 263.
ARAN EN TITUS 59
op het toneel, „show", ballet, muziek en zang, met J. H. Krul, een der voorlopers
van de opera in Nederland.
Met enkele van deze elementen, vertoning en ballet (de mommelen, een dans
van gemaskerden, in vss. 1987-1989), zijn we reeds volop in de wateren van de
barokdramatiek verzeild. Andere elementen, waarvan sommige op rekening
van het in ons land druk beoefende Senecaanse drama zijn te schrijven, zijn:
een groot aantal spelers, hevige actie, zowel op als achter het toneel: moorden
in soorten: door het zwaard, ophanging, versmoren in een put, verbranding;
gruwelen : het afkappen van handen, het uitrukken van een tong, het eten van
mensenvlees, het drinken van mensenbloed, vertoning van afgesneden hoofden,
die ook een enkele maal spreken; geestverschijningen, de mogelijkheid tot
gedaanteveranderingen (Thamera, eerst als Wraakzucht vermomd, kan zich
in alles wat er op aarde is „herscheppen", vss. 185z-1858). Het toppunt van
luguber optreden wordt bereikt als Lucius, vermomd als kamerling, z.g. met
zijn eigen afgesneden hoofd de kamer binnenkomt.
En dat alles in alexandrijnen! Voeg daaraan toe de taferelen waarin de zinneloosheid
van Titus gespeeld wordt; de uitingen van ongeremde emoties, waarin
men elkaar de verschrikkelijkste gemeenheden naar het hoofd slingert;
toespelingen vol kritiek op toestanden in kerk en staat, wat volgens de klassieke
toneeltheorie helemaal niet geoorloofd was, al zijn Coster, Hooft en
Vondel de schrijver hierin voorgegaan. Het is jammer dat ons van de reacties
van het schouwburgpubliek helemaal niets bekend is. Zou het werkelijk waar
zijn dat het publiek alleen maar bloedernstig, misschien zelfs sidderend, naar
al deze gruwelen en opzienbarende dingen gekeken heeft? Was de mens in de
I 7e eeuw zoveel anders dan die in de 19e en zoe eeuw ? Aran en Titus is een
voorloper van het 19e- en zoe-eeuwse melodrama, een „draak" 1, zoals De
Twee IFe en van Adolphe Philippe D'Ennery en Eugène Cormon. De handeling
is spanning-opwekkend, de uitwerking sentimenteel (b.v. de Rozelyna -scènes),
de gebeurtenissen zijn schokkend. Het verhevene is afwezig, de gedragingen
van de spelers (b.v. de twist tussen Thamera en Rozelyna) zijn soms stuitend
kleinburgerlijk2. Het verschil met het latere melodrama is evenwel dat het treurspel
van Jan Vos volstrekt literaire bedoelingen had : daar wijst alles op wat in
het begin van deze paragraaf vermeld is, b.v. de eenheden, de vijf bedrijven,
de alexandrijnen. Maar zijns ondanks is er het melodramatische element, het
speculeren op de menselijke emoties, die gepaard gaan met een lach en een
traan. Men denke aan de Thamera-Rozelyna-scène, de Rozelyna-Ascaniusscène,
het gemanipuleer met de afgeslagen hoofden, de Titus-Wraakzuchtscène
met zijn navrante humor. Théophile Gautier (I 8 I I - 18 7 z) 3 heeft gezegd:
1 Voor het melodrama, opgevat als „draak", zie men H. J. J. de Leeuwe in M.E.V. V 425.
2 Men vindt dit ook in Bredero's z.g. romantische spelen men denke b.v. aan de afgunst-scène in
Stommen Ridder; C. Kruyskamp wijst in de uitgave van dit stuk (Culemborg 1973) 3o-31, op de ruwheid
en de pathetische gevoelsuitbarsting van Aartsche Diana, n.b. een keizerlijke prinses.
3 Aangehaald in het programma van De Twee Wezen, gespeeld in 1971 door het Zuidelijk Toneel
Globe.
6o INLEIDING
„D'Ennery moeten we niet geringschatten, er zijn redenen om hem te bewonderen."
Van Vos zou men hetzelfde kunnen zeggen. Er zijn onuitroeibare behoeften
in de mens die door zulke auteurs als Vos bevredigd worden. De beeldbuis
herinnert er ons bijna dage lijks aan.
Heeft het zin bij Vos' treurspel te vragen naar een grondmotief, zoals Smit dat
bij Vondels toneelstukken heeft gedaan, vraagt Vermeer zich O. Hij betwijfelt
„of er bij Vos een mora liserende bedoeling of een ethisch-religieuze probleemstelling
heeft voorgezeten." Hoogstens ziet hij in het stuk „de concretisering
van een universele waarheid", nl. (weer)wraak leidt ten verderve, maar nergens
wordt die les expliciet gemaakt." Allicht niet, zou men zeggen, Vos gaat er als
rastoneelschrijver van uit, dat men de toeschouwer niet moet beleren, maar het
publiek door de handelingen van de optredende figuren en door de onheilen
die hen treffen, moet aantonen wat verkeerd is in het leven der mensen. Medelijden
(met de goedbedoelende tragische figuren) en vrees (dat iemand die slecht
is zal overkomen wat de tragische figuren in het stuk ondergaan) worden opgewekt
door het Tien, maar nog meer door het horen, zoals Aristoteles reeds
meende. Expliciet moraliseren wil Vos in geen van zijn drie toneelstukken.
Hij doet dit wel buiten de tekst om.
Aanwijzingen zijn er genoeg : allereerst de ondertitel : Wraak en Weerwraak:
de aandachtige toeschouwer zal begrepen hebben dat beide even gevaarlijk
zijn.
De tweede duidelijke indicatie is wat Vos schrijft in de opdracht aan Caspar
van Baerle : hij zegt dat zijn spel „bezwachtelt (is) met de zoo ware als oude
spreuk : Wacht u voor de geen die van Godt Betekent is." 2 Dit spreekwoord wordt in
verband gebracht met het Kaïnsteken uit Genesis 4, i5. Het teken van God is
Aran's zwart-zijn; daardoor is hij aan te merken als een duivel in menselijke
gedaante. Wij denken aan wat Moenen zegt in Narieken van Nieumegen : „altoes
es aen ons eenich ghebreck, tsi aen thoot, aen handen oft aen voeten. "Het blijft
trouwens niet bij één kenmerk, zoals blijkt uit de beschrijving die Bassianus
geeft van Aran's uiterlijk (vs. 6z8 e.v.) : een varkensmuil, omgekrulde lippen,
vurige ogen, gekrulde satersbaard, gezicht als van een stier, haar als lammerenwol,
lompe ledematen, platte opengespalkte neus. Deze lichaamskenmerken
vormen natuurlijk wel een satirische beschrijving van een negerkop, maar ze
passen ten dele ook wonderwel bij de uiterlijke kenmerken die men aan een
duivel toeschreef: ruigheid, grote en groteske kop, zwijnesnoet, baard, wijdgapende
muil, het „blaecooghen", forse gestaltei. Misschien hangt met deze
voorstelling van de baarlijke duivel in mensengedaante ook samen dat hij de
vuurdood moet sterven, terwijl hij bij Shakespeare ten prooi gegeven wordt
aan een langzame hongerdood. En ten slotte : karaktertekening of karaktera.
w., 259.
2 Zie ook hieronder in paragraaf S van deze Inleiding.
3 E. J. Haslinghuis, De Duivel in het Drama der Mi ddeleeuwen (Leiden 1 9 1 11) 83-192.
ARAN EN TITUS 6i
ontwikkeling van een mens, demonisch van nature, is niet vereist. Er kan Vos
dus geen verwijt van gemaakt worden dat Aran's karakter zo ongenuanceerd
is : het is een type, een standaardduivel, die dan ook de meest god- en mensonterende
taal kan uitslaan (vgl. b.v. vss. 165-173, 1577-1682).
Er zijn meer aanwijzingen : Jacob van der Burgh legt in zijn lofdicht vooral
de nadruk op de vrees, die de toeschouwer bevangt als hij de Dwinglandy, de
Nijd, de Bloed-dorst en de Wraak van „dieren wreed van aart, in menschen
schijn" op het toneel aanschouwt: als men dit ziet, „wie bleef voor 't quaat
doen niet vervaart."
Jan Vos zelf heeft sterk de nadruk gelegd op het noodlottige, tragische effect
van de weerwraak'. Inderdaad, de weerwraak is, in tegenstelling tot de wraak,
tragisch, omdat zij met goede bedoelingen wordt geoefend. Het is, zoals Van
Baerle zegt in zijn lofdicht : „Hier krijght de Strengheyt en Barmhartigheyt
haer les." In dit tragisch karakter van de barmhartigheid en de strengheid (b.v.
het doden van Rozelyna en het afslachten van Thamera's zonen) ligt een der
hoofdmotieven van het stuk. Beide zijn tomeloos, en dus te veroordelen.
Een andere, vaak gestelde vraag, is, of de wraak van de Moor en zijn geliefde
gewettigd zijn. Afgezien van het feit dat Aran een wezen is dat slechts rampspoed
en gruwelijkheid om zich heen kan verspreiden, is er in dit drama een
duidelijke reden voor zijn wraakzucht aan te wijzen in de constellatie dat men
hem als bevelhebber van het Gotische leger wilde slachten en offeren op een
altaar van Mars : voorwaar geen futiele zaak voor een wraakneming. Daar
komt bij dat zijn stelregels is : wie waagt die wint, men kan niet driest genoeg
optreden, als men zijn tegenstanders uit de weg wil ruimen; bovendien kan hij
de geleden nederlaag niet verkroppen en wil hij zelf keizer van Rome worden.
Zijn smeken om genade aan het slot van het stuk, moet aan de toeschouwers
een diepe voldoening gegeven hebben: hoe duivels ook, hij blijft ten slotte
een mens.
Thamera is van een wat genuanceerder karakterstructuur. Vooral in de
eerste druk (men zie de varianten) maakt ze als gevangen koningin een vorstelijke
en zelfs deugdzame indruk. Als Saturninus van haar benarde positie gebruik
wil maken om haar als zijn geliefde in bezit te nemen, wijst zij hem koel
af (vs. 89); hartstochtelijk verzet ze zich tegen de wrede offerdood van haar
heimelijke minnaar Aran en ze geeft pas toe aan Saturninus' begeerte, als ze
het leven van Aran daarmee kan redden. Deze onwaardige behandeling is
voldoende motivatie voor haar wraakzucht, temeer omdat vanaf het tweede
bedrijf duidelijk aan de dag treedt, welk een misdadig karakter zij achter haar
fraaie masker verhult : we behoeven nog niet alle beschuldigingen die Rozelyna
aan haar adres richt, o.a. inzake overspel en incest, te geloven, maar we weten
dat zij in elk geval de dood van haar man op haar geweten heeft. Ook Saturninus
zal ze doden, verzekert ze; maar vraag niet, hoe die zich van haar heeft
meester gemaakt.
Vgl. puntd. 519 in bijlage D.
6z INLEIDING
Haar zonen Quiro en Demetrius hebben eerst nog voldoende weerstand om
zich te verzetten tegen de schandelijke voorstellen van Aran ter zake van
moord en verkrachting, maar hun weigering om er aan mee te werken, stort
ineen door drie oorzaken: I° doordat ze beiden verliefd geworden zijn op
Rozelyna en hun jaloezie tot het uiterste geprikkeld wordt als ze de vrijerij van
Bassianus en zijn bruid van nabij aanschouwen; z° doordat Aran hun meedeelt
dat de schim van hun vader het hun beveelt ; 3° doordat de Moor hun wijsmaakt
dat hun vader door verraad van Titus zou zijn gedood. Zo ontvangt de hele
Gotische kliek aan het slot zijn gerechte, maar afgrijselijke straf.
Iets gecompliceerder is het karakter van keizer Saturninus : hij is een man
die vóór alles primair reageert : hij wordt op het eerste gezicht verliefd op
Thamera, smeekt haar eerst, maar zijn houding slaat snel om in dwingelandij;
handig maakt hij gebruik van de voorgenomen offerande van Aran. Ook later
reageert hij snel en ver liest alle gevoel voor recht en gerechtigheid. Hij hecht
dadelijk geloof aan de valse brief van Aran en aan de mishandeling van Thamera
door Pollander en Melaan. In naam van het recht begaat hij het grootste
onrecht ; ijselijk streng, wil hij van geen genade weten en zijn een paar uur
tevoren nog door hem gehuldigde veldheer zelfs niet te woord staan. Zijn
dod, zij het niet op gruwelijke wijze, betekent ok vor hem en gerechte
straf.
Titus is de eigenlijke tragische held, die door schuldeloze schuld ten onder
gaat. Hij is de „tussensoort"-mens, tussen goed en kwaad in; mede door eigen
halsstarrigheid — hij is het immers die tot elke prijs een mensenoffer voor Mars
— roept hij de rampen wezen is hij „pins
Titus," die Rome tijdens de burgeroorlogen van de ondergang gered heeft
(vss. 809-868); maar nadat alle mogelijke rampen zijn gezin en hemzelf getroffen
hebben (vier zonen gedood, één zoon verbannen, zijn dochter verkracht
en mishandeld, haar bruidegom gedood en zijn eigen hand afgekapt)
wordt hij zinneloos. Pas door het zweren van de vergeldingseed kalmeert hij,
en volvoert hij — wij zouden haast zeggen: Aran evenarend — zijn plannen tot
weerwraak. Ook hij gaat ten onder, maar zijn dood wekt „eleos" en „phobos"
(medelijden en vrees) op bij de toeschouwer.
Over de andere personen, die meestal maar kleine rollen hebben, is niet veel
op te merken. Leeuwemondt is een onbarmhartige godsdienstige ijveraar.
Rozelyna zingt een lofzang op de liefde, maar vervalt, als ze Thamera op een
intieme verhouding met Aran betrapt, in een hysterische kijfpartij met de niet
minder hysterische Thamera. Bassianus en Rozelyna zijn de onschuldige slachtoffers
van vileine wraakzucht, evenals de vier jongere zoons van Andronikus.
Lucius en Markus zijn rechtschapen lieden, die tevergeefs trachten hun vader
en broer te kalmeren ; Markus is als oudere man ietwat te voorzichtig, Lucius
treedt echter krachtig en onverbiddelijk op tegen Aran, als hij zeker weet dat
deze de oorzaak is van alle kwaad dat zijn familie overkomt. Lucius wordt
terecht keizer : ook dat is poëtische gerechtigheid.
62 en Demetrius hebben eerst nog voldoende weerstand om
verzetten de schandelijke ter zake van
hun weigering om et aan mee te werken, stort
drie oorzaken: 1° doordat ze beiden verliefd geworden zijn op
geprikkeld wordt als ze de vrijerij van
bruid 2° hun meedeelt
beveelt; 3 ° doordat verraad Titus zou zijn gedood. Zo ontvangt de hele
het slot zijn gerechte, maar afgrijselijke straf.
lets keizer Saturninus: een man
v66r alles reageert: op het eerste gezicht verliefd op
slaat snel in dwingelandij;
de voorgenomen offerande van Aran. Ook later
verliest aIle de mishandeling Thamera
recht begaat hij het grootste
onrecht; streng, wi! zijn een paar uur
door hem gehuldigde veldheer zelfs te woord staan. dood, zij het niet op gruwelijke wijze, betekent ook voor hem een gerechte
schuldeloze "mede eigen
- hij is het immers Mars
eist - roept hij de rampen over zichzelf en zijn huis op. In wezen is hij "pius
Rome tijdens de burgeroorlogen van de ondergang gered heeft
8°9-gezin en hemzelf getroffen
een zoon verbannen, zijn dochter verkracht
mishandeld, en zijn eigen hand afgekapt)
zinneloos. het zweren van de vergeldingseed kalmeert hij,
hij - wij Aran evenarend - tot
onder, maar zijn dood wekt "eleos" en "phobos"
de toeschouwer.
die meestal is niet veel
te merken. Leeuwemondt is een onbarmhartige godsdienstige ijveraar.
de Hefde, maar vervalt, als ze Thamera op een
Aran betrapt, in een hysterische kijfpartij met de niet
Bassianus en Rozelyna zijn de onschuldige slachtoffers
rechtschapen die tevergeefs trachten hun vader
te kalmeren; ietwat te voorzichtig, Lucius
onverbiddelijk op tegen Aran, als hij zeker weet dat
alle dat zijn familie Lucius wordt
keizer: poetische gerechtigheid.
ARAN EN TITUS
63
3. Stof, Invloed, Verwantschap
De stof van het treurspel wordt door Smit 1 „novellistisch" genoemd, zonder
bijmengsels van andere aard. Er is volgens hem geen reden, de stof „klassiek"
of „historisch" te noemen, al speelt het stuk „in en om Roome" onder een
Romeins keizer, Saturninus. „Elk verband met de werkelijke oudheid en de
werkelijke historie ontbreekt."
Inderdaad zal de oertekst, hetzij dit een Engels volksboek, hetzij een Engels
drama is, wel ontleend zijn aan een Italiaanse novelle. Worp 2 verzekert ons
dat de griezeligste verhalen van de Ita liaanse novellenschrijvers voor de
Engelse dramaturgen zeer gezochte stof waren. Intussen is de novelle die aan
de oertekst ten grondslag zou kunnen liggen, nooit gevonden. Evenmin de
oertekst zelf. Ook al neemt men een novelle aan als bron voor de Engelse,
Duitse en Nederlandse Andronicus-drama's, dan kan men nog niet betogen
dat Vos' treurspel zonder meer gebaseerd is op novellistische stof. De desbetreffende
novelle zal, evenals een sage, een historische kern gehad hebben.
Plaats en tijd zijn te duidelijk omschreven : alles speelt zich af in het klassieke
Rome, met hier en daar zelfs nauwkeurige topografische aanwijzingen, in de
keizertijd, en wel na Nero (vs. 1145). De entourage en de sfeer is historisch en
klassiek.
Het is dan ook volkomen onjuist van Bilderdijk dat hij, bevangen door zijn
dromen van en Byzantijnse afstaming, an Byzantium als de plats, war het
stuk speelt, heeft gedacht 3. Hij baseert zich daarbij op de naam Andronicus, die
o.a. voorkomt in de twaalfde-eeuwse familie der Comnenen. Andronicus I
Comnenus regeerde van 1183- i 85. Daarna zijn er in de i 3 e en i 4e eeuw nog
drie keizers Andronicus geweest. Het heeft geen zin het uitvoerige betoog van
Bilderdijk te volgen: Rome is geen Byzantium, Vos' Andronikus was geen
keizer.
Beter is het af te gaan op de mededelingen van Dr. H. Brunsting 4. Er zijn in
Rome twee keizers geweest die Saturninus heetten : 1. van 263-264; z . een
tegenkeizer in 280. De eerste komt het meest in aanmerking; zijn regeringsperiode
grenst dicht aan die van keizer Claudius Gothicus (eig. Marcus Aurelius
Claudius), die in 269 de Goten heeft verslagen. De opvolger van deze
Claudius was een Lucius, nl. niemand minder dan de bekende Lucius Domitius
Aurelianus (z7o-27 5). Deze wierp de Goten terug over de Donau. De historische
kern van de fabel zou derhalve gesitueerd kunnen worden in de 2e helft van de
derde eeuw. Deze periode uit de Romeinse geschiedenis is een tijd van onvoorstelbare
gruwelen geweest. Ook een beroemde koningin speelde in die tijd een
belangrijke rol, zij het dat ze niet Thamera of Tamora (bij Shakespeare) of
Twaalf Studies, 36 en n. 2.
Geschiedenis van het Drama en van het Tooneel in Nederland I (Groningen 19 0 34)1 7.
Bydragen tot de Tooneelpoëz y e. v.
Zie de aantekening onder de „Personaadjen".
;. Stoj, Invloed, Verwantschap
door Smit1 "Er is volgens hem geen reden, de stof "klassiek"
""en om Roome" onder een
"werkelijke de
Engels volksboek, hetzij een Engels
ontleend zijn aan een Italiaanse novelle. Worp2 ons
de griezeligste Italiaanse de
stof waren. Intussen is de novelle die aan
kunnen liggen, nooit gevonden. Evenmin de
een novelle voor de Engelse,
Nederlandse men nog niet betogen
treurspel zonder meer gebaseerd is op novellistische stof. De desbetreffende
sage, een historische kern gehad hebben.
zijn te duidelijk omschreven: alles speelt zich af in het klassieke
en daar zelfs nauwkeurige topografische aanwijzingen, in de
(1145). entourage en de sfeer is historisch en
Bet dromen van een Byzantijnse afstamming, aan Byzantium als de plaats, waar het
gedacht3• Bij de die
in de twaalfde-Andronicus I
van II83-II85. Daarna 13e 14e Bet betoog van
geen Byzantium, Andronikus was geen
H. Brunsting4• keizers geweest die Saturninus heetten: 1. van 263-264; 2. eerste komt het meest in aanmerking; zijn regeringsperiode
aan die van keizer Claudius Gothicus (eig. Marcus Aurelius
heeft verslagen. opvolger van deze
ill. Aurelianus(270-275). Deze wierp de Goten De historische
Fabel kunnen worden in de 2e helft van de
djd onvoorstelbare
speelde die tijd een
ze niet Thamera of Tamora (bij Shakespeare) of
1 Studies, z.
2 Geschiedenis van het Drama 1904) 317.
3 Bydragen de TooneelpocZJ 87 4 de aantekening de "Personaadjen".
64 INLEIDING
Aetiopissa (in het Duitse spel) heette, maar Zenobia van Palmyra, die, nadat
ze door de Romeinen verslagen was, niet gedood werd, maar als gevangene
meegevoerd werd bij een der schitterendste triomftochten, ooit in Rome gehouden.
Deze pre-Diocletiaanse tijd, een tijd van bloed en tranen, van doodslag
en misdaad, moet een diepe indruk op de volksverbeelding gemaakt
hebben: geen wonder dat er door epische verdichting, vermenging van allerlei
feiten en figuren, een sage gevormd kan zijn die ten grondslag kan hebben
gelegen aan een Italiaanse gruwelnovelle, die op haar beurt de bron werd voor
een verloren gegaan Engels toneelstuk, dat waarschijnlijk door Shakespeare
onder de titel Titus Andronicus bewerkt werd. Een aantal namen van personages
in de stukken van Shakespeare en Vos stemmen overeen : Saturninus,
Bassianus, Titus en Marcus Andronicus, Lucius, Demetrius, Chiron (bij Vos
Quiro), Aaron (bij Vos Aran), Tamora (bij Vos Thamera). Rozelyna (bij
Shakespeare Lavinia) was destijds een zeer populaire naam in de Nederlandse
poëzie, terwijl Leeuwemondt — men denke aan de naam Guldemond voor een
goed geestelijke — eigen vinding zal zijn geweest 1.
Wat kan nu de directe bron voor Vos geweest zijn? Braekman', die vier
theorieën over mogelijke ontlening heeft nagegaan, komt tot de hypothese
dat deze bron een verloren gegaan spel Andronicus van de acteur Adriaen van
den Bergh is geweest. Van den Bergh was een Utrechts rederijker van origine:
6 mei i 6 2 i werd te Utrecht van hem gespeeld Jeronimo door de kamer „Wt
rechte Liefde" 3 ; waarschijnlijk had hij het Engelse stuk The Spanish Tragedie
van Thomas Kyd gezien, daar er in 162o te Utrecht door Engelse komedianten
stuk te Dresden gespeeld).
Van den Bergh's stuk is volgens Worp „kinderachtig ineengezet en houterig
van taal." Bovendien heeft Van den Bergh enkele jaren als acteur deel uitgemaakt
van een reizend Nederlands-Engels gezelschap 4. Hij bewerkte ook nog
een ander gruweldrama Polidoor (i6zz), een even kinderachtig in elkaar gezet
stuk als Jeronimo. Helaas is juist zijn Andronicus verloren gegaan.
Ten slotte stelt Braekman een „mere hypothesis" op : "There is a very good
possibility that Van den Bergh made a new play out of the combination of
G [het Duitse stuk] and TA [van Shakespeare], probably with some amounts
of innovations of his own." 5 Het is de vraag of hij, gezien de kwaliteit van zijn
twe bewarde stuken, dartoe in stat is gewest. Het nl, helemal niet
uitgesloten dat Vos óf regieboeken in handen heeft gehad, èf een Engels
1 Braekman, a.w., X 21, 22 .
a.w., X 17 e.v.
3 Worp, Gesch. van het Drama 1315-319.
4 E. F. Kossmann, Das niederldndische Fau rtspiel (Haag 191o) 123. was pas in de 1639-
1645. Van den Bergh was de van de Adriana v. d. Bergh; Kossmann, Nieuwe B/dragen, enz. ('s-Gravenhage 1915) 93. register op het eerstgenoemde
boek).
6 a.w., X 19.
Palmyra, die, nadat
de Romeinen verslagen was, niet gedood werd, maar als gevangene
schitterendste in Rome gehouden.
en tranen, van doodslag
misdaad, een diepe indruk op de volksverbeelding gemaakt
geen dat er door epische verdichting, vermenging van allerlei
die ten grondslag kan hebben
voor
gegaan Engels toneelstuk, dat waarschijnlijk door Shakespeare
titel Andronicus Een aantal namen van personages
de stukken van Shakespeare en Vos stemmen overeen: Saturninus,
Lucius, Demetrius, Chiron (bij Vos
(Vos Aran) , Tamora (bij Vos Thamera). Rozelyna (bij
naam in de Nederlandse
poezie, - men denke aan de naam een
- eigen vinding geweest1•
de directe bron voor Vos geweest zijn? Braekman2, die vier
theorieen tot de hypothese
een verloren gegaan spel was een Utrechts rederijker van origine:
1621 werd van hem gespeeld "Liefde"3; had stuk Tragedie
gezien, 1620 Engelse komedianten
gespeeld werd. (In 1626 werd het beroemde Engelse stuk te Dresden gespeeld).
stuk is volgens Worp "kinderachtig ineengezet en houterig
Van den Bergh enkele jaren als acteur deel uitgemaakt
reizend Nederlands-Engels gezelschap4. 1622), een even kinderachtig in elkaar gezet
als gegaan.
"op: is that combination T A some amounts
5 of hij, gezien de kwaliteit van twee bewaarde stukken, daartoe in staat is geweest. Het is nl. helemaal niet
Of regieboeken in handen heeft gehad, Of een Engels
1 X 21, 22
2 17 e.Warp, het F. Kossmann, niederliindische Faustspiel 1910) 123. Maar dat jaren vader eerste Nederlandse actrice Adriana vgl. ook
Bijdragen, Cs-Gravenhage 1915) 93. (Bevat een ook eerstgenoemde
hoek).
i 19.
ARAN EN TITUS 65
Andronicus-spel uit eigen aanschouwing kende. Het is misschien dienstig,
hier een samenvatting te geven van enkele van Braekman's conclusies'.
D stemt overeen met TA tegenover G in 20 punten (,,items").
D stemt overeen met G tegenover TA ook in 20 punten.
D verschilt zowel van G als van TA in 45 punten,
waaronder : „weglatingen": 3 punten,
veranderingen en verschuivingen : i 1 punten,
toevoegingen : 21 punten.
Dat is niet weinig ! Niet alleen de stof, ook de verwoording is anders. "It
clearly emerges from our discussion of D that parallels in the wording of D
with either TA or G are very scarce." Wat de intrige betreft, Braekman onderscheidt
vijf „trends", die Vos' spel onderscheiden van de twee andere spelen.
I. Een "conscious desire to achieve a certain balance between the actions
performed by each of the two parties in the play" : een soort spiegeleffect,
een sterk gevoel voor symmetrie, dat we ook al geconstateerd hebben bij
de bouw van zijn reien, en dat we later ook in zijn Medea zullen aantreffen.
2. De wens om zich dichter bij Seneca aan te sluiten : vooral de eenheid van
tijd had consequenties ; voorts is te noemen het invoeren van geesten.
(Braekman laat de reien geheel buiten beschouwing.)
3. Nieuwe inventies waren nodig om gapingen op te vullen; daartoe werden
scènes gedupliceerd.
4. Versterking van het gruwelijke element.
5. Verandering in de karaktertekening, b.v. in die van Aran.
De onderlinge verhouding van de Andronicus-drama's is nog steeds niet geheel
opgelost en lijkt onoplosbaar2. Een nieuw feit is de vondst in 1949 van een
achttiende-eeuws Engels volksboek, "which is now generally recognised as
representing the direct or, more likely, the indirect main source of the plot of
Titus Andronicus." Shakespeare heeft de bestaande oudere spelen waarschijnlijk
gerevideerd 3, o.a. in deze zin dat het conflict, beheerst door trots en ijdelheid,
is omgebogen in een tragedie, waarin wraak de hoofdrol speelt, en waarin
bovendien het karakter van Aaron nog zwarter is gemaakt dan het in de oorspronkelijke
tragedie(s) was 4. Kort weergegeven, luidt de uiteenzetting van
Braekman op dit punt : de reviseur (Shakespeare) tracht de psychologische
aannemelijkheid van de gebeurtenissen te verbeteren; Aaron is de voornaamste
antagonist van Titus, en niet meer de koningin, die meer trots dan wraakzuchtig
was. "It would seem, therefore, that the old Titusplay .... was rewritten
in order to adapt it to the fashion of the day in which revenge tragedies were
held in high esteem" 5, men denke aan Kyd en Marlowe.
a.w., X 59-65. D (= Dutch): Vos' Aran en Titus; G (= German): het Duitse spel van i62o; TA:
Titus Andronicus van Shakespeare.
2 W. Braekman, het eerste deel van a.w., Studia Germanica Gandensia IX (Gent 1967) 9-117; h.c. 37.
2 a.w., IX 53. 4 a.w., IX 8z.
5 a.w., IX 1I7.
66 INLEIDING
Het spel van Shakespeare is het werk van een beginneling (1593-94; oudst
bekende druk i600). Het is de moeite waard over dit spel, dat evenals Vos'
Aran en Titus vaak minachtend bejegend is, het oordeel te lezen van een kenner
van de Engelse literatuur, A. G. van Kranendonk 1 : „Op den tegenwoordigen
lezer maakt het een weerzinwekkende indruk, maar het kwam overeen met de
smaak van de tijd en daar het goed geschreven is, met grondiger kennis van de
toneeltechniek, is het niet verwonderlijk, dat het een groot succes had. Het
bleef zelfs langer dan enig ander stuk tot het repertoire behoren; jaren later
klaagt Ben Jonson er over, dat het nog maar altijd weer wordt opgevoerd.
En nog lang daarna werd het zelfs als een der grootste werken van Shakespeare
beschouwd. Hoe zonderling ons dit oordeel nu ook moge toeschijnen, het is
even overdreven er alle waarde aan te ontzeggen. Wij moeten het zien in het
kader van zijn tijd. Het is het genre zelf, dat Shakespeare zich hier voor één
keer gekozen heeft, dat afkeer wekt, de behandelingswijze is knap genoeg."
Mutatis mutandis geldt dit oordeel ook voor Aran en Titus, en die afkeer is
misschien, nu 36 jaar later, in onze tijd, ook wel minder groot.
En nu het Duitse Andronicus-spel. Er was eind i 6e eeuw een ware invasie
van Engelse beroepsspelers in Nederland en Duitsland. Een belangrijke stimulans
was het vertrek van de graaf van Leicester, beschermheer van een toneelgezelschap,
als landvoogd naar de Nederlanden 0585) 2. Er waren grote en
kleine troepen : vooral aan de kleine Duitse vorstenhoven treffen we ze aan;
onderweg speelden ze in ons land (b.v. Leiden 1605). De groep in Brunswijk
was de eerste die in het Duits speelde (1604). Friedrich Menius 3, professor te
Dorpat, zag ze spelen in Wolgast, de Pommerse residentiestad. Te Leipzig gaf
hij bij Gottfried Grosz de bekende bundel uit: Engelische Comedien vnd / Tragedien
/.... / von dem Engelldnderen / in Deutschland an Kóniglichen, Chur, und Furst- /
lichen Hófen, auch in vornehmen Reichs- See vnd / Handel Stådten seynd agiret vnd
gehalten / worden, vnd ovor nie in Druck auss- /gangen, z. pl. en uitgever 4. In 1624
verscheen een tweede druk; in i 63o een tweede collectie. Als achtste stuk komt
in de bundel van 1620 een drama in proza voor : Eine sehr klagliche Tragoedia von
Tito Andronico und der hoffertigen Kayserin, darinnen denckw irdige actiones tubefanden.
Deze tekst is nog gruwelijker dan die van Shakespeare en Vos. Wat de namen
betreft, die van Saturninus wordt niet genoemd: hij treedt op als Romische
Kåyser; Vespasianus = Lucius; Andronica = Rozelyna ; Andronicae Gemahl
= Bassianus; Aetiopissa, Konigin aus Mohrenlandt, Kåyserin = Thamera;
Morian = Aran; Victoriades = Markus. Behalve Titus Andronikus zijn er
1 Shakespeare en zi'n tjd (Amsterdam 193 8) z 35.
2 Braekman a.w. IX i 3 e.v. A. G. H. Bachrach, „Bredero en de Engelse Toneelspelers" in Rondom
Bredero van A. G. H. Bachrach e.a. (Culemborg 1970) 71-89 en de aangeh. werken van E. F. Kossmann.
3 Braekman, a.w., IX 22-24.
4 Tekst afgedrukt in W. Creizenach, Die Schauspiele der englischen Komódianten (Berlin u. Stuttgart 1889)
17-5 2.
ARAN EN TITUS 67
geen gelijke namen'. Of de stukken uit de Engelse bundel na een opvoering
uit het geheugen opgeschreven zijn, of uit rollenboeken overgeschreven, is
onzeker. Ze zijn bedoeld voor dilettanten-, studenten- en scholierentoneel 2.
(Uit dit repertoire komen ook voort Jan Zoet's Iochem-Iool3, en van Isaak Vos:
Pekelharing in de kist en Iemant en Niemant.). Alle situaties werden schromelijk
overdreven, zegt Creizenach 4 : al het poëtische viel weg : men speelde immers
in het Engels, het kwam aan op het acteren, niet op de taal. Droefheid, woede,
toom, wanhoop werden duidelijk zichtbaar gemaakt : hierin waren de acteurs
op hun best. Als Titus raasde over de wrede keizerin, „muszte these unerhorte
Sprache das Publikum in waterhaft fieberhafte Aufregung versetzen." Vrijwel
alles werd gespeeld in proza. De toneelaanwijzingen bij de tekst waren uitvoerig.
Verder werd het hele spel opgesmukt met vertoningen, optochten,
pantomimische scènes en stemmingsbeelden met muziek en zang; er waren
geen reien, evenmin als bij Shakespeare. Of Vos dit Duitse stuk ooit heeft zien
spelen, of dat hij het alleen indirect door het drama van Adriaen van den Bergh,
of via Isaak Vos of via regieboeken gekend heeft, is volstrekt onzeker.
Wel weten we dat er nog een andere invloed en wel rechtstreeks in Aran en
Titus aantoonbaar is, nl. die van Seneca's Thyestes. Hoe hij eraan gekomen is,
valt niet met zekerheid te zeggen. Waarschijnlijk heeft Van Baerle een deel
ervan (voor hem?) vertaald5. Volgens Worp gaat het hier om drie gedeelten:
I°. Aran's woorden in II, 1, 371 e.v., waarvoor men kan vergelijken die van
Furia (Megaera) bij Seneca, vss. 26-3o, 39-46; 2 °. de rei aan het eind van IV
(1927) over het braden der beide zonen, vgl. Thyestes, 755-756, 7S9-76 5, 767-
77 2) ; 3°. het laatste deel van V, ten dele vertaald naar Thyestes, 976-1004, 1030.-
10 31, 1041-1047. Hieraan is nog toe te voegen : 1090-1092.
Uit de eerste passage, vrij bewerkt naar en geïnspireerd door Seneca, blijkt
dat Aran de verpersoonlijkte Furia is. In de tweede beschrijving zijn bepaalde
termen bijna letterlijk overgenomen : erepta vivis exta pectoribus tremunt ; ipse
divisum secat in membra corpus; haec veribus haerent viscera; impositas dapes
transiluit ignis, ... invitus ar et. stridet in veribus iecur; corpora ... gemuere. Ten overvloede
verwijst Vos in vss. 1939-194o nog naar de analoge misdaad van Atreus.
In de derde passus volgt Vos de vertaling van de Latijnse tekst bijna letterlijk.
Men vergelijke b.v. Aran en Titus, 1995 e.v. met Thyestes, 986 e.v. : sed quid
hoc ? nolunt manus / parere, crescit pondus et dextram gravat; / admotus ipsis Bacchus
a labris fugit / circaque rictus ore decepto fluit / et ipsa trepido mensa subsiluit solo. /
vix lucet ignis ... etc. 6. Bij Shakespeare komen deze scènes of in het geheel niet
of slechts in het voorbijgaan voor. Men is er dus niet klaar mee D met TA of
andere Andronicus-spelen te vergelijken. En de bewondering van Barlaeus
1 Creizenach, a.w., 5-6. 2 Creizenach, a.w., S. LXXV.
3 Zie de inleiding op Vos' Oene. 4 a.w., S. LXXXIII-XC.
5 J. A. Worp, De invloed van Seneca's Treurspelen op ons toonel (Amsterdam 1892) 240-243.
6 Naar Seneca's Tragedies, ed. Frank Justus Miller, vol. II (London-New York 1929) 89-182.
68 INLEIDING
is minder verwonderlijk dan vele literatuurhistorici menen: hier aanschouwde
hij eindelijk een der gruwelijkste taferelen uit Seneca's werk op het „hoog
tooneel" van Amsterdam'.
4. Barokdrama
Zowel door de stof, waarvan de historische kern ontleend is aan een der gruwzaamste
perioden van de Romeinse geschiedenis, als door de aansluiting bij de
Senecaans-Scaligeriaanse traditie, vond Aran en Titus een weltoebereide bodem
bij het publiek van omstreeks het midden van de zeventiende eeuw. We bevinden
ons dan in alle Westeuropese landen in de bloeitijd van de barok, wat
de Duitsers noemen „das Hochbarock" 2. Niet Vos is een merkwaardig nevenverschijnsel
in de ontwikkeling van het renaissance-toneel, meent ook Smit 3 :
hij past geheel in de lijn van Coster, Hooft en de jonge Vondel; alleen de oudere
Vondel wijkt na 164o van deze lijn af. Deze ontwikkeling duurt voort totdat
Nil Volentibus Arduum, met Pels als aanvoerder, althans theoretisch, een eind
maakt aan het gruweldrama en aan het meer verheven klassieke drama van
Vondel door het verheffen van de Frans-classicistische tragedie.
Natuurlijk heeft men altijd wel geweten dat er naast het classicistische drama
— statisch, gebonden aan klassieke „wetten", met weinig actie en weinig spelers,
met vaak lange monologen en dialogen — in de eerste helft der zeventiende eeuw,
onder invloed vooral van het Engelse en Spaanse toneel, een ander soort
drama was, dat men gemakshalve „romantisch" noemde — dynamisch, met bonte
intrigue, met dramatische actie en levendigheid en veel handelende personen —,
meer geliefd bij het toenmalige publiek, en daardoor later doemwaardig geacht.
Er is in dat beeld nog weinig verandering gekomen, ondanks het feit
dat er meer en meer gewezen werd op de heroïsch-pathetische barok, op de
invloed van het jezuïetentoneel en van het contrareformatorisch katholicisme,
waarvan vooral in de Habsburgse landen een machtige invloed uitging, zowel
in de vorm van woordbarok als van beeldbarok 4. Mario Praz 5 heeft erop gewezen
dat „Romantic" „an approximate term" is : iets wat barok is, moet men
niet romantisch noemen: de 17e eeuw is de eeuw van „wit", de 19e die van
„Stimmung" : in Frankrijk denken we daarbij aan het emotionele karakter van
1 Barlaeus vond Seneca een model voor latere dichters, Heinsius beschouwde de Troades en de Hippolytus
als goddelijk, Grotius achtte de Troades „regina tragoediarum" : Worp, De invloed, 48 e.v. De
Thyestes oefende o.a. invloed uit op Hooft (Geeraerdt van Velsen) en op Coster (Itys) en verschillende
stukken van Vondel : Worp, ibidem 104 e.v. ; 118; 194 e.v.
2 Smit, Twaalf Studies 8 e.v. ; i o n. 3. De invloed van de tijdgeest laat Smit buiten beschouwing.
3 W. A. P. Smit, Van Pascha tot Noah IYI (Zwolle 1962) 59 1- 594.
4 W. J. C. Buitendijk, „De Barok" in Het Calvinisme, 24-54 en index s.v. Jan Vos. Woordbarok
vinden we vooral bij Vondel, beeldbarok in het drama waarin alles „ogenlust" was, „een bonte afwisseling
van martyriën, terechtstellingen, bloedbaden, verschijningen, vizioenen, graf- en lijkenromantiek"
(47).
5 The Romantic Agony' (Oxford 1954) i e.v.
ARAN EN TITUS 69
Rousseau's werk, in Duitsland aan „magic, suggestive, nostalgic, Sehnsucht,
wistful" (smachtend).
Wie aan Vos denkt met zijn „steekdichten", zijn „sententies", zijn symmetrische
vormgeving, zijn alexandrijnen en zijn vele leerdichten en epigrammatiek,
zal hem niet meer „romantisch" noemen, maar liever barok. Het is nuttig,
hier nog eens te herhalen wat Bilderdijk zo treffend zei: „Hy blaakte in 't
zuizlend brein van lichterlaaien gloed, En weinig voelde 't hart by 't borrlen
van zijn zangen." 1
Wij willen de Spaanse invloeden op ons toneel geheel buiten beschouwing
laten, als hier niet ter zake dienende, maar, vooral om de tijdgeest aan te voelen,
een moment op het Engelse, en door Engeland sterk beïnvloede Duitse barokdrama
letten 2. Vos' stuk zou, wanneer het in het Engels of Duits geschreven
was, in twee kaders passen : het Engelse „heroic play" en de Duitse „Hauptund
Staatsaktionen". Het Engelse toneel is in de bloeitijd van de barok eerst
sterk geremd: de opkomst van het puritanisme met zijn verbod van het toneel,
was fnuikend voor de nationale dramatiek. Vóór die tijd was er een ontwikkeking,
die sterk het gruweldrama begunstigde : we denken aan het reeds genoemde
The Spanish Tragedie 0588) van Thomas Kyd, aan Christopher Marlowe's
Tamburlaine the Great (159o) en diens Tragicall History of Dr. Faustus
(1604), en niet te vergeten aan Shakespeare, wiens drama, hoe gruwelijk ook,
zich ontwikkelde in psychologisch-filosofische zin (b.v. Hamlet). In i 642 breekt
er een interregnum aan dat tot 166o duurt, maar dan wordt het volkstoneel
vervangen door een hoftheater. Dat neemt niet weg dat Dryden met zijn
„heroic play" (b.v. The Conquest of Granada, 1670) zich aansluit bij de oud-
Engelse tradities, „zij het met meer maat en soberheid, met minder onstuimigheid
en vreemdheid" 3. Vos, Brandt, Asselijn e.a. maakten dingen die min of
meer verwant zijn aan de „heroic plays" in Engeland 4.
En dan Duitsland. Als men de definitie van de tragedie, die Martin Opitz
(1597- 1639) geeft in zijn beroemd geworden Buch von der Deutschen Poeterey
(1624) 5 leest, dan ziet men Aran en Titus en Medea a.h.w. voor zich: „Die Tragedie
ist an der maiestet dem Heroischen getichte gemesze, ohne das sie selten
leidet, das man geringen standes personen und schlechte sachen einfiihre :
weil sie nur von Koniglichem willen, Todtschlágen, verzweiffelungen, Kinder-
und Vdtermorden, brande, blutschanden, kriege und aufruhr, klagen,
heulen, seuffzen und dergleichen handelt. Von derer zugehor schreibt vornem-
1 De Dichtwerken XIII (Haarlem i8 5 9) 433.
2 Fr. de Backer in Algemene Literatuur Geschiedenis III onder red. van P. Sobry (Utrecht-Antwerpen
enz., z.j.) 382-427.
3 De Backer, a.w. 423 ; J. Prinsen J. Lzn., Het Drama in de i 8e eeuw in Fest-Europa (Zutphen 1931)
84 e.v.
4 Prinsen, a.w., 90, 103.
5 Martini Opitii Buch von der Deutschen Poeterey, Breszlaw 1624 (uitg. Wilhelm Braune, Halle a/S 1876)
22.
70 INLEIDING
lich Aristoteles, und etwas weitleufftiger Daniel Heinsius, die man lesen kann."
Aan Opitz gaat vooraf het werk van de Engelse komedianten, wier werk in de
verzamelingen van Engelse komedies en tragedies (i6w, 1630) reeds gememoreerd
is. Zij maakten reizen door verre gebieden, gebruikten verhoogde tribunes
als speelplaats, met een opening in de vloer waardoor duivels en geesten
opkwamen. Wilhelm Scherer" beschrijft hun toneel als volgt : „Auf dieser
Biihne ging viel Spektakel vor : Mord und Todschlag, Hinrichtungen, Martern,
Gottesurteile, Zweikamfe und Schlachten, Flintenknall und Pulverdampf,
glanzende Aufzii.ge, Feuerwerke und Feuersbriinste, viel Musik und Gesang,
Trompeten und Trommeln, iiberall die Spasze des Clowns ; man trieb das
Raffinement und den Naturalismus so weit, kleine Spritzen mit rotem Saft
unter den Kleidern zu halten, um Wunden iiberzeugend darzustellen : die
sterksten Wirkungen auf die Sinne sollten hervorgebracht, Weinen und Lachen
den Zuschauern abgezwungen werden." Weer zien we Vos' drama's voor ons :
wat zullen er een zakjes met rood sap gebruikt zijn, wat zal er een buskruit (in
Medea expressis verbis genoemd) geknald en gerookt hebben, trompetten geschald
hebben, en — we wezen er al op — wat zal er soms gelachen zijn.
Dit zijn de verste oorsprongen van het Duitse baroktoneel 2. De Engelse
komedianten voeren het eigenlijke spel in tegenover het statisch reciet van
schooldrama, bijbelstuk en passiespel. Rondreizende troepen zetten hun werk
voort : zij „vertonen de eig. pronkstukken, die als Haupt- und Staatsaktionen
bekend staan : spelen met personen van staat, heel vaak tirannen, levend in een
„hoge" wereld ; met een handeling die „speelt in den vreemde of in ieder geval
in een ver van de alledaagse werkelijkheid verwijderde sfeer." Opitz leverde
zelf geen oorspronkelijk toneel; maar Andreas Gryphius (1616-1664) beheerste
het Duitse baroktoneel met zijn vijf treurspelen 3. Andere schrijvers van barokdrama's
zijn o.a. Daniel Caspar von Lohenstein (163 5 -16 8 3) en Christoph
Kormart, die Corneille's Polyeucte omwerkte tot een gruweldrama (1669).
Lissens 4 ziet tussen renaissance en Aufklarung de „barokmens" staan. Omdat
zijn karakterisering daarvan „grosso modo" zo'n goede indruk geeft van
wat Jan Vos bewoog en van zijn extravert en praalziek optreden, zijn deterministische
opvattingen (ondanks zijn katholieke gelovigheid) en zijn relaties met
de machthebbers van zijn tijd, aarzel ik niet deze uitstekende beschrijving van
de Duitse barokmens op de Nederlandse barokmens Jan Vos toe te passen:
hij „stort zich levensdronken in de wereld, maar al schijnt hij het wel eens te
vergeten, hij weet dat God het verre einddoel van het leven blijft. Van dat einddoel
leiden hem gedurig omstandigheden van buiten en neigingen van binnen
af; de wereld is weldra één jammerlijke onbestendigheid, slechts door de
grillen van het lot geregeerd — maar ook het lot is door God gewild en steeds
kan Hij, als hoogste macht ingrijpen." Een andere trek is het dynamisme: hij
1 Geschichte der deutschen Literatur (Berlin o. J.) 346 e.v.
2 R. F. Lissens in Alg. Lit. Gesch. III 473-508; h.c. 495.
8 Lissens, a.w., 497. 4 a.w., 5o7-5o8.
ARAN EN TITUS 71
is „een affectwezen met ... rationelen inslag... Hij (geeft) zich graag allures en
(is) steeds bereid uit zichzelf te treden. ... Zijn verlangen gaat de richting uit
van de zelfverheffing. Zo kent de tijd een heftige sexualiteit, zinnenlust, krachtpatserij,
sadisme. Ook de z.g. „Bildung" moet hem ver boven het gemeen verheffen."
(En „gebildet" was Vos zeker, al kende hij alleen zijn moedertaal.)
„De Bildung, samen met de nieuwerwetse omgangsvormen, verleent toegang
tot de elitemaatschappij, waarin zij de verschillen van stand — en ook van confessie
— uitschakelt. Het bestaan van een dergelijke samenhorigheid mag bij het
beschouwen van de Barok geen ogenblik uit het oog verloren worden. Men
ziet den barokmens onvolledig, wanneer men zijn verbondenheid met een
elite-gezelschap vergeet : vrijgevochten individualist is hij niet."
Maar niet alleen de schrijver als barokmens is belangrijk, ook het publiek
en de creatie als zodanig spelen een gewichtige rol in de cultuur van de barok.
Justus van Effen zou zich, zoals we nog zullen zien, diepgaand bezighouden
met het probleem, waarom een stuk als Aran en Titus zo'n grote publieke
belangstelling trok. Het is een probleem dat echter niet langs verstandelijke
weg op te lossen is. Hier zijn irrationele factoren in het spel. Mario Praz 1 drukt
het zo uit : "The mysterious bond between pleasure and suffering has certainly
always existed; it is one of the vulnera naturae which is as old as man himself."
In bepaalde omstandigheden (De Sade, romantiek, decadentie) kan deze „perversie"
epidemisch worden. Lafourcade (1934) noemt b.v. in een kritiek op
Praz' boek als een der oorzaken van de verspreiding van De Sade's invloed:
"the revival of the Christian tradition, with the ensuing stress on martyrdom
and the lives of the saints" 2.
Wat de barok-elementen in het werk van Vos betreft, men zou een hele studie
kunnen maken van zijn taal, zijn metaforiek, zijn merkwaardige allegoriseringen,
kortom van de „Gestalt" van zijn werk. ik wil me beperken tot enkele
elementen van de „Gehalt", d.i. de geest waarin, de mentaliteit waaruit zijn
toneelwerk geschreven is.
Daar is allereerst de "horror" als bron van "delight and beauty", „the beauty
of the Medusa" 3. Praz wijst in dit verband, behalve op een schilder als Hans
Baldung Grien, op martelscènes van Torquato Tasso, waarin Schoonheid en
Dood nauw verweven zijn, op Titus Andronicus, dat „inhuman and puerile as
it may appear to us, has its meaning, for traits of scenery .... show a delight
in the horrid."
Ten tweede zou ik willen wijzen op de Satansfiguur van Aran, een machiavellistisch
monster, met anti-god en anti-godsdienst beschouwingen.
1 a.w., p. XIV.
2 a.w., 436 n. Jan Molitor, „Barok en Molochisme" in Podium 1948, 692-706; dez., „Barok, geen
molochisme" in Podium 1949, 556-571. W. J. C. Buitendijk, Het Calvinisme, 37; over de invloed van de
Exercitia Spiritualia van Ignatius van Loyola, ibidem 10. Voorts : Philippe Ariès, „Huizinga et les
thèmes macabres" in Bijdragen en Mededelingen betr. de Geschiedenis der Nederlanden 88 (1973) 250 over
„Eros et Thanatos du XVIe au XVIIIe siècle".
3 Praz, a.w., 25 e.v. Vgl. wat in mijn algemene inleiding gezegd is over het Medusa-element als uiting
van thanatische zinnelijkheid.
7 2 INLEIDING
Ten derde is te noemen het vampirisme : Thamera, en in nog sterkere mate
Vos' Medea, is een „vamp". Titus en Jason zijn hun slachtoffers, die meedogenloos
moeten vernietigd worden.
Nog enkele punten zijn aan te stippen: de maaltijd waaraan Thamera het
vlees van haar eigen zonen eet en hun bloed drinkt, is een soort „zwarte mis",
een wereldse replica van het misoffer. Verder : de zwarte magie van Medea;
de sadistische vorstelingen, zoals waner de bebloede hofden van Titus'
zonen worden binnengedragen op schotels.
Bij dit alles dient men wel te overwegen wat Praz schrijft over het verschil
i 7e- I 8e-eeuwse macabere voorstellingen : in de 17e eeuw vloeien
ze voort uit een grillige verbeelding (,,conceit"), die wil „verbazen", in de 18e
eeuw wil men choqueren. "What was often, in the seventeenth-century
writers, a mere intellectual pose, became, in the Romantics, a pose of sensibility."
1 Inderdaad, Vos was een die genoot van wat de Italianen noemen „la
meraviglia", het wonderbaarlijke, en het huiveringwekkende.
„De Lier van HOOFT verstomde als VONDELS Dichttrompet
Waar Arans strot verschroeide in 't vloek- en gruwlenbraken." 2
5. Opdracht aan Van Baarle. Nawerking van het Maniërisme
Aran en Titus vertoont hier en daar nog duidelijke sporen van
het maniërisme, dat in het begin van de zeventiende eeuw zo'n grote invloed
had op onze literatuur : ik denk b.v. aan de lust in ver gezochte woordspelingen,
die in de achttiende eeuw zo de lachlust opwekten van de Vossenjagers 3.
Nergens echter treedt die maniëristische stijl zo sterk aan de dag in Vos' werk
als in de „Opdraght" van het spel aan Van Baarle, een werkstuk dat dan ook
tegen door zijn bestrijders gebruikt. stuk vraagt, hoe
om een speciale analyse.
Het drama wordt eerbiedig opgedragen aan de „doorluchtige" Van Baarle,
lyrische lofprijzing van de Amsterdamse
Vondel.
Aran en Titus is een „eersteling": een mededeling waarop hij aan het slot
Opdraght terugkomt. eersteling is een misgeboorte, ja sterker
een wanschepsel. Maar deze constatering zit een dubbele bodem.
Immers uit de spreuk : „Wacht u voor de geen die van Godt getekent is" en
„schrikdier" blijkt dat de schrijver de aandacht de lezer van
werk Aran en Titus verplaatst heeft naar de figuur van Aran. Deze is de
personificatie van het lelijke (,,mismaakte").
oude spreuk feitelijk zin van het stuk, restant van de oude rede-
w., 2 Bilderdijk, 3 en Dicht-lievend Onderzoek Op ARAN EN TITUS, 1718, hierna te bespreken in paragraaf 9.
derde is te noemen het vampirisme: Thamera, in nog sterkere mate
Medea, is een "vamp". Titus en Jason zijn hun slachtoffers, die meedogenloos
moeten vernietigd worden.
enkele punten zijn aan te stippen: de maaltijd waaraan Thamera het
haar eet en hun bloed drinkt, is een soort "zwarte mis",
wereldse replica van het misoffer. Verder: de zwarte magie van Medea;
de sadistische voorstellingen, zoals wanneer de bebloede hoofden van Titus'
worden binnengedragen op schotels.
wel te overwegen wat Praz schrijft over het verschil
tussen qe- en ISe-voorstellingen: in qe eeuw vloeien
uit een grillige verbeelding (""ISe
wil men choqueren. "What was often, in the seventeenth-century
Romantics, a pose of sensibility."
l Inderdaad, die genoot van wat de Italianen noemen "la
huiveringwekkende.
"verstomde Dichttrompet
vloek- en gruwlenbraken."2
Nawerking van het Manierisme
Het barokdrama en daar duidelijke sporen van
manierisme, in grote invloed
literatuur: ik ver gezochte woordspelingen,
de achttiende zo de lachlust opwekten van de Vossenjagers3•
manieristische sterk aan dag in Vos' werk
"aan vaak Jan Vos door zijn bestrijders is gebruikt. Het stuk vraagt, hoe
moeilijk te interpreteren ook, om een speciale analyse.
opgedragen aan de "doorluchtige" Van Baarle,
maar tegelijkertijd bevat de aanhef een lyrische Sophocles, Joost van den V ondel.
en Titus "mededeling waarop hij aan het slot
van de Opdraght terugkomt. Deze eersteling is een misgeboorte, ja sterker
nog, een wanschepsel. Maar in deze constatering zit een dubbele bodem.
spreuk: "Wacht u voor de getekent en
uit het woord "schrikdier" blijkt dat de schrijver de aandacht van de lezer van
het en Titus heeft de de
het lelijke ("mismaakte").
De oude spreuk is feitelijk de 1 Praz, a.w., 38.
2 Biiderdijk, t.a.p.
3 Zedig en Dicht-lievend Onderzoek Op EN TITUS, paragraaf
ARAN EN TITUS 73
rijkerstraditie, nog levend in het begin van de zeventiende eeuw (bij Bredero
b.v.). Het Kaïnsmerk van Aran is, zoals we zagen, zijn zwart-zijn. Door het
contrast met deze zwarte duivel (en zijn kliek) verheugt men zich te meer over
het ware, het schone en het goede, in één woord : het volmaakte (r. 3 a).
Hiermee zijn we al vooruitgelopen op het tweede gedeelte van Vos' betoog.
Dit deel begint met een paradox : Vos biedt dit wanschepsel aan, in de hoop
dat Van Baarle er zo van schrikt dat hij weigert, het aan te nemen. Indien dat
gebeurt, weet de schrijver dat hij zich nooit meer met de poëzie zal inlaten;
immers dan weet hij dat hij de grootste kans loopt, niet staande te zullen blijven
onder de laster en de kritiek, die nu eenmaal alle dichters ten deel valt.
Vos betwijfelt echter of het Van Baarle wel in die zin zal mishagen. Er is
immers nog een ander soort mishagen (r. 3 8) : het is een ervaringsfeit dat de
grootste geesten vaak naar dit soort wanschepsels kijken : A omdat zij er iets
wonderbaarlijks in bespeuren, B omdat door het (boven reeds vermelde)
contrast met het lelijke, eigen schoonheid des te meer uitblinkt, C of ten minste
omdat de geest, wanneer hij afgemat is door beoefening van wetenschap en
dichtkunst, graag wat verstrooiing zoekt.
Als dit wanschepsel aan Van Baarle op deze wijze mishaagt, dan is Vos niet
bang voor het blaffen van de lasteraars en durft hij zijn eersteling, zijn „wanschepsel"
rustig uitgeven.
Hoe gecomprimeerd ook, de opdracht bevat een rijke inhoud: eerbewijzen
vor Vondel en Van Barle, kunstig vervlochten; de
ijn van het drama; mogelijkheid om zich veilig te stellen voor de kritiek; de theorie van het mishagen,
d.w.z. het mooi vinden van het lelijke (a. om het wonderbaarlijke, b. om
de contrastwerking, c. om de mogelijkheid van ontspanning). Geen spoor van
het Horatiaanse „utile dulci", want dit drama is noch „nuttig" noch „aangenaam".
Het vermaakt (,,delectat") wel, maar door het aanschouwen van het
samengebalde wordt dan gekleed in een vaak
taal (o.de passage van „het ranke en het roerelooze schip",
„de omhelzinge der wolken" en het vijfvoudige parallellisme dat begint met
„de hoogte der Hemelen").
Vermeer1 noemt dit „de stuitend-onderdanige opdracht van de boekuitgave
van Aran en Titus aan Barlaeus, ook al steekt daar een heel stuk mode in." Dit
laatste is juist : de bewieroking van dichters, geleerden en schrijvers onderling
kende geen grenzen. Van Baarle verheerlijkte Vos in zijn lofdicht sterker dan
omgekeerd Vos Van Baarle in zijn opdracht. Naar ik meen doet Vermeer
echter onrecht aan het merkwaardige specimen van literaire theorie dat in deze
opdracht steekt en dat preludeert op de vermaarde voorrede voor Medea.
6. Taal, spelling, uitspraak
Om een goede indruk te krijgen van taal en spelling van Vos, is het gewenst,
1 Vermeer, a.w., 266.
begin van de zeventiende eeuw (bij Bredero
Kainsmerk Aran is, zoals we zagen, zijn zwart-Door het
goede, in een woord: volmaakte (r. 32).
tweede gedeelte Vos' betoog.
paradox: dat
hij zich nooit meer met de poezie zal inlaten;
kans loopt, niet staande te zuBen blijven
die nu eenmaal aBe dichters ten deel valt.
Van Baarle die zin zal mishagen. Er is
soort mishagen (r. 38): de
gees ten naar dit soort wanschepsels kijken: A omdat zij er iets
in door het (boven reeds vermelde)
C minste
geest, wanneer hij afgemat is door beoefening van wetenschap en
verstrooiing zoekt.
het blaffen de lasteraars en durft hij zijn eersteling, zijn "wanschepsel"
opdracht bevat een rijke inhoud: voor V ondel en Van Baarle, kunstig vervlochten; de zin van het drama; de
steBen de theorie van het mishagen,
het lelijke van
"drama noch "nuttig" noch "aangenaam".
vermaakt ("het aanschouwen van het
mismaakte. En die sterk samengebalde inhoud wordt dan gekleed in een vaak
fraaie beeldende taal (o.a. "het roerelooze schip",
"en het vijfvoudige parallellisme begint met
"der Hemelen").
dit "de stuitend-onderdanige opdracht van de boekuitgave
van en juist: schrijvers onderling
zijn lofdicht sterker dan
ik meen doet Vermeer
aan het merkwaardige specimen van literaire theorie dat in deze
op de vermaarde voorrede voor spelling, krijgen Vermeer, a.w., 266.
74 INLEIDING
eerst een klein stukje van de le druk van Aran en Titus nauwkeurig 1 met de
hier afgedrukte 6e druk te vergelijken, nl. de vss. 9-40 betreffende de verheerlijking
van Rome. De gecursiveerde woorden zijn ontleend aan de eerste druk.
9 Romen : Roome.
I o swaait: zwaait; uw' hand: uw handt; uw' voet: uw voet.
I I ri/tge: zijt gy; omheynt: omheint; Room' lus" Roomlus.
12, Gy: Gy.
I3 God: godt; ys're: yzre.
14 trompet: trompett' ; Zeeg'haftig: zeeghaftig.
I 5 De Persiaen: Den Persiaan Nyl: Nijl.
16 Uw : Uw' ; Noord: Noordt; gewapend: gewapent; byl: bijl.
17 byten : bij ten.
18 woedend: woede ; Schyten : Schijten.
I9 dreefze: dreef het; ys're : yzre.
20 geschaert: geschaart; breyn: brein; bloed: bloedt; begruyst: begruist.
2 I Riphoees : Riseesch.
23 Godvergeten Got : godvergeeten Gott' ; Carmaat Sarmaatt.
24 overvin' ge : overvinge.
z6 korsle Deense: norsche noorsche.
27 God: godt; wraak: Wraak.
28 oorlog' : Oorlog ; bloed: bloedt.
29 gints : gants, sat : zat; bouliên: bouwliên; eyssen: eissen.
3o paard: paardt; na: naar; buygt: buigt; zegssen : zeissen.
3I Het bosch schreeuwt: 't Bosch schreeuwt vast; zegssen koets: zeissenkoets.
3 2 vaendel: vaandel ; Vree : Vreê.
3 3 buyk: buik.
34 't gladde : glinstrendt; wapentuig: wapentuig; hand' : handt; scepters: schepters.
3 5 wereld: werreld.
3 6 blaeuw : blaauw' ; Turkoise : turkoische.
3 7 Heldhaftig: Heldthaftig ; Held: I-leldt ; heldenwagen: heldenwaagen.
3 8 God: godt; dragen: draagen.
39 can: kan.
40 zuyl: zuil ; schragende : schraagende.
Ongerekend de inconsequenties (drukfouten, vergissingen) die men altijd in dit soort
teksten aantreft, kunnen we enkele voorzichtige conclusies trekken:
I De y in tweeklanken verandert in i (breyn, zegssen, buyk).
z t in auslaut, geschreven d, wordt dt (hand, bloed).
3 s soms vervangen door z (sat, swaait,ys're).
4 ae wordt meestal aa (Persiaen, geschaert, vaendel, blaeuw).
5 Verdubbeling van klinkers wordt ingevoerd (Romen, wagen, dragen, schragende) ;
soms al in de le druk (b.v. kroonen, buuren).
6 Onnodige hoofdletters vervallen (God Augustus, Turkoise).
7 In personificaties worden ze juist ingevoerd (de wraak, Het oorlog).
1 Een summier overzicht van de essentiële verschillen vindt men in het hier achter de tekst opgenomen
AANHANGSEL.
ARAN EN TITUS 75
8 Kennelijke fouten worden verbeterd (Riphoees, Carmaat).
9 Kennelijke drukfouten eveneens (Zeeg'haftig, gints).
I() Een buigings-n wordt ingevoerd (De Persiaen).
II Enkelvoud wordt meervoud, door een apostrof zonder meervoudsuitgang
(trompet, Got, Carmaat).
12 Andere weglatingstekens worden als overbodig beschouwd (Room'lus, uw' hand,
uw' voet).
13 y wordt soms vervangen door ij (Nyl, byl, byten, Schyten).
1 6 Tekstuele verbeteringen worden aangebracht (dreefre, 't gladde wapentuig).
Het belangrijkste punt van verschil is nr. 5. Vos heeft in zijn hele verdere werk
getracht, de verdubbeling van heldere klinkers in open lettergrepen te realiseren
; getracht, want eigen slordigheid en onachtzaamheid van typografen
hebben zijn streven nogal eens doen mislukken. Het is duidelijk dat hij Hooft,
die levenslang zijn meest bewonderde voorganger is geweest, heeft nagevolgd.
A. Zij derveld 1 deelt mee : „Na 1640 schreef Hooft in open lettergrepen aa,
ee, oo, uu; dus naa, jaaren, leeven, koomen, duoren, in veel gevallen y voor onze i,
dt of t voor onze d, en x voor ks." Maar ook Hooft vergiste zich wel eens,
speciaal bij de uu. Om dat te constateren lezen men één bladzijde uit zijn
Neederlandsche Histoorien (Amsterdam 1642). Naast Natuure, puure, wispeltuurigh
trof ik bij hem aan : nu, Ruwaart, stuwen. In andere opzichten volgt Vos Hooft
niet : Hooft schrijft nooit i, alleen ^y; voorts gh, waar Vos g heeft : beslagh,
triom (booghen, vuurighlyk; d en dt gebruikt Hooft afwisselend : beraadt, Braabandt,
bewindt, maar gelint, vereekert.
De verdubbeling van klinkers in open lettergrepen en de schrijfwijze aa voor
ae, waar Coornhert sedert 15 8 5 mee begonnen is, en die Spiegel in de Twespraack
(I 5 84) gebruikte 2, is lang een twistappel geweest. In de felle strijd over
deze twee schrijfwijzen 3 kiest Vos dus duidelijk voor de spelling van Hooft,
en verwerpt hij die van Vondel 4, die met zijn bekende heftigheid zou verklaren
dat hij het nodig vond, „om den inbreuck van deze wilde woestheit te stuiten,
de Nederlantsche pennen voor d'aenstootelycle klippe dezer misselycke misspellinge
te waerschuwen, en zulck een inckvlack uit onze boecken te wisschen."
Vergelijking tussen lezingen van A, zoals die zijn aangegeven in het Aanhangsel
achter de tekst, en de latere uitgaven, leert ons nog het een en ander
over de werkwijze van de dichter. Aanhalingen uit A zijn weer gecursiveerd.
l ol ontslapen wordt : ontslippen.
102 minneknepen wordt: minneknippen.
103-121 Merkwaardige min of meer christelijke passage.
1 A. Z ij derveld- J . de Rek, Het Epos van den Prins (Amsterdam 195 i) XIX.
2 F. L. Zwaan, Uit de Geschiedenis der Nederlandsche Spraakkunst (Groningen-Batavia 1939) 29o.
3 P. Leupenius, Aanmerkingen op de Neederduitsche Taale, uitgeg. door W. J. H. Caron (Groningen 1958).
4 „Noodigh Berecht", 1654, IV.B.-uitgave V 706-707.
76 INLEIDING
142 Het steunpronomen die wordt hier en op vele andere plaatsen weggewerkt,
zonder dat het overal gebeurd is.
I89-zoo Merkwaardige ethische passage: verheerlijking van de deugd.
216 Evert: wordt (passim).
261 Vermijding van een hiatus.
285 Glijdend rijm vervangen door slepend rijm.
288 Rijmt niet.
41 I Dubbele ontkenning : Ten is geen ; i2 5 2 noch ik en lyd, weggewerkt.
41 2, 418 Dat (bepalingaankondigend voornaamwoord) : wat; Die (idem) : Wie
(passim).
469 risp: rups.
657 Sabins: Sabijns (met rekking dus).
701b-7o6 Oorspronkelijke lezing vetvangen door een geleerde uitweiding.
688, 759, 839 dorst, darden, darr vervangen door durfd', durfde, durft.
689, 768, 800 soo boosen, tegrooten, onbewusten vervangen door: zoo boos een, te groot
een, onbewust een (passim).
868 als na comparatief vervangen door dan (passim).
85i, 888 kond wordt : kon, kunt (misverstand tussen twee tijden opgeheven).
935 spraaklit: lippen.
972-983 Imperatief met t wordt imp. zonder t: v yd, streelt, vleyd, spaart, toyt wordt:
vlij, streel, vlei, spaar, tooi. De opruiming onder de t-vormen is niet volledig.
989-991, 1067 perelen, dwerelen, eerel, etc. wordt: paarelen, dwaarelen, paarel.
1028, 1074 doch wordt: toch.
1076 kondschap: kundschap.
I I 3 0 laffe asch : weifflend' asch.
I 1 5 2 de aders : zijn aders; vgl. 1670, 2012, 2023 de aardt; 1754 de oogen. Vermijding
van de hiatus.
I 1 97 pleegt wordt : plach (verl. tijd).
12oo rammelende (bet. : een rommelend geluid voortbrengende), grajende (= greiende)
wordt : bulderende, dreunende. De oorspronkelijke lezing komt blijkens WNT
V 644 ook voor bij Coster 401 = Polyxena (1619), vs. 661.
1205 werden: wierden.
1230 wen: als (ook in 1283).
1252 schiet: geschiet.
I27o etc. Nog geen samentrekkingsteken op deed, deet: deêdt, deêt, deê (passim).
1279, 1900 middelrift: middelrif.
1329 beveynst wordt : ontveinst.
1 3 3 o wereld wordt : werreld.
1386 dubbeld wordt : dubble.
1456, I S 3 I (ik) kan (hem) : ken.
1507 Ten is geen; 1513 t en kan niet; 2049 e.a., vgl. 411.
1559 sneed wordt : sneêdt.
1673 zildent foutief voor : ziltent.
1731 0 spijt ! wordt (krachtiger) : Op wraak.
1771 met onr e God gaan klinkt te monotheïstisch, wordt : met onze huisgo ón.
1 77 5 scepterstaf (tautologische samenstelling) wordt : Kaizers staf.
1782 schot wordt: schoot; vgl. 569 gebrekt : gebreekt; 1497 in A: gadelos; erfgenot;
Korte Inhoud: Sontien. Vgl. A. Weijnen, Zeventiende -eeuwse Taalt (Zutphen
ARAN EN TITUS 25, z9 : hij wijst op woorden als botter, commen, schottel, mennich,
goddinne, tonneel.
18 z5 herssens: harssens.
18z7 hertenwee: hartenwee; passim hert: hart; perlemoer: paarlemoer ; zz i4 dertelheyt:
dartelheidt.
1835 my (datief) trekkebekken, intransitief ww. voor een reciproque handeling.
1837 na het graf, hiatus, als de h niet wordt uitgesproken : naar zijn graf.
1883 kent wordt : kont (= kunt).
1867 e.a. plaatsen : boel wordt : hoer.
1976 zoo schellems zoo gruwlijk; zo77 tellef zelver. Neiging de
svarabhaktivocaal te laten verdwijnen; hetzelfde geldt van apocopegevallen:
2013 treur'ge wordt : droeve.
2,03o ward: wordt.
Zonder dat volledigheid in het bovenstaande overzicht betracht is, zal het
duidelijk geworden zijn dat Vos de tekst gemoderniseerd heeft, dat hij de
versificatie verbeterd heeft en dat hij oudere woorden vervangen heeft.
De uitspraak van zestiende- en zeventiende-eeuwse teksten blijft een omstreden
zaak. Wie de uitspraak van teksten uit die eeuwen aanpast aan die van
de twintigste eeuw, berust welbewust in een anachronisme 1.
Een belangrijke vraag is : heeft Jan Vos gediftongeerd? Ter beantwoording
van deze vraag is het goed, nog eens na te lezen wat Caron 2 over het al of niet
diftongeren bij onze schrijvers uit de 17e eeuw schrijft : „Spelling en rijmen
van dichters als Hoft, Vondel, Revius, Huygens, Westerbaen, Luyken, Pot
(geven) geen aanleiding te menen, dat zij reeds diftongeerden en ... van de
berichten der oude grammatici (geldt) hetzelfde." Dezen „beschrijven de uitspraak
van min als die van maar dan gerekt, tweemaal zo lang gemaakt.
Resultaat : een dubbele i. Dit wordt ons herhaaldelijk verzekerd door oude taalkundigen
als Spiegel 0584), Van Heule (1625 en 1633), Ampzing (
Montanus Leupenius Nyloë (io), Lambert ten Kate (1723)";
deze heft „vor de Amsterdamers gen lof, omdat zij dit (nl. diftongeren,
in tegenstelling tot de Maeslanders) wel doen, althans in hun Straet-dialect.
Hij is zelf Amsterdammer, maar hij keurt het dialect van de „Agterstraeten"
van de „Lage Gemeente" af.... De deftige Amsterdammers diftongeerden niet.
Volgens Vondel was „out Amsterdamsch" te mal, en „plat Antwerpsch" te
walgelijk." Wat is dat? Lees de „Lij kgedachtenis van Vondel" door Oudaen
(1679) maar. Vondel schreef beschaafd Nederlands en gebruikte niet de Amsterdamse
straattoon. Hij verandert pil niet in reen niet in reinen. Dat geeft
verwarring." (Vondel zegt dan ook : „out Amsterdamsch is niet onderscheidelijck
genoeg").
Wat nu Vos betreft, als geboren Amsterdammer, voortgekomen uit de niet-
1 Keur uit het Kerk van A. Zderveld (z. pl. 19 5 3) 2 Vondels Uitspraak pl. betoog is vnl. gebaseerd op Caron's Klank en teken bij Erasmus
en oudste grammatici 1947) 113-118.
77
1956) 25, 29: woorden als botter, commen, schottel, menmch,
1825 1827 paarlemoer; 2214 dertelhryt:
1835 m.y een reciproque handeling.
1837 graj, uitgesproken: naar zijn graf.
1883 wordt: kont (= kunt).
e.a. plaatsen: wordt: 1976 Zoo sehel/ems wordt: zoo gruwlijk; 2077 zel/if wordt: zelver. Neiging verdwijnen; hetzelfde geldt van apocopegevallen:
2013 wordt: 2030 het bovenstaande overzicht betracht zal het
duideHjk de tekst gemoderniseerd heeft, dat hij de
vervangen heeft.
uitspraak zestiende- en zeventiende-teksten blijft een omstreden
aanpast eeuw, berust welbewust in een anachronisme1•
is: Ter beantwoording
nog eens na te lezen wat Caron 2 schrijvers de 17e eeuw schrijft: "Spelling en rijmen
van dichters als Hooft, Vondel, Revius, Huygens, Westerbaen, Luyken, Poot
en van de
"uitspraak
mijn van min, lang gemaakt.
Resultaat: ons herhaaldelijk oude taalkundigen
(1584), Van Heule 1633), 1628),
(1635), Leupenius (1653), Nyloe (1703), deze heeft "voor de Amsterdammers geen lof, omdat zij dit (nl. diftongeren,
tegenstelling tot de Maeslanders) wel doen, althans in hun Straet-dialect.
zelf Amsterdammer, maar keurt het dialect van de "Agterstraeten"
"af .... De deftige Amsterdammers diftongeerden niet.
Vondel was "out Amsterdamsch" te mal, en "plat Antwerpsch" te
Lees de "Lijkgedachtenis door Oudaen
schreefbeschaafd en gebruikte met de Amsterdamse
Hij verandert PiP peil, rijzen reizen. dan ook: "Amsterdamsch is niet onderscheideHjck
Amsterdammer, uit de niet-
1 hel Werk van Zijderveld (z. pI. 1953) 185.
Vonde/s Uilspraak (z.pI. 1971) 9-10. Het betoog is vnI. gebaseerd op Caron's K/ank en leken onze oudsle grammalici (Groningen-Batavia 1947) II3-II8.
78 aanzienlijke burgerij, en verkerend tussen gezellen e.a. eenvoudige Amsterdammers,
heeft hij waarschijnlijk gediftongeerd; wanneer hij omging met de
deftige Amsterdamse regenten zal hij het nagelaten hebben. Ik vermoed ook
dat de „Biihnensprache", althans voorzover het de tragedie aangaat, de diftongen
ij en ui niet gebruikte. Het lijkt mij onaannemelijk dat een woord als
Schiten (vs. i 8) met een tweeklank is uitgesproken. Sterke voorbeelden voor de
redenering dat ; als een gerekte i-klank is uitgesproken acht ik de rijmwoorden
in A i o i - i o 2 : ontsl/pen - minneknepen; in de druk van 1661 staat : ontslippen -
minneknippen. De overgang van gerekte i naar korte i lijkt mij waarschijnlijker
dan die van ei naar i. Vgl. ook middelrif in vs. 111. Het omgekeerde geval treffen
we aan in A 657 Sabins, dat later Sabins wordt (korte i wordt gerekte i).
De ui was geen heldere u, maar misschien een gerekte u als in ons put. Volgens
Lambert ten Kate was ui een lichte diftong, niet samenvallend met de eui,
zoals in het Maaslands 1.
7. Drukken, vertalingen en parodieën
Sedert de eerste druk van Aran en Titus in i 641, uitgegeven voor Aeltje Verwou,
weduwe van Balthazar van Dorsten, verscheen, zijn er vele andere gevolgd.
Een deel ervan zullen nadrukken geweest zijn, een ander deel zal verloren zijn
gegan : het is b.v. bevremdendat er, terwijl het stuk tot miden van de
18 e eeuw gespeeld is, na 1726 (,,Den Twintigsten Druk") geen afzonderlijke
uitgave meer van verschenen is. In de 21-- eeuw, sedertdien verlopen, is een zo
vermaard geworden treurspel niet meer onder de drukpers geweest.
In 1642 verscheen de tweede, in 1648 de vierde druk. Een vierde druk te
Leiden uitgegeven, zal een nadruk geweest zijn, evenals de drukken bij Dirk
Uittenbroek in 1649 en 1658 uitgekomen. De vijfde druk verschijnt dan in
1656, de zesde in 1661, de zevende in 1662 bij Jacob Lescaille, die Vos' vaste
uitgever zal worden. Dan verschijnt er weer een nadruk (z.g. 6e druk) bij
Abraham de Wees. In 1671 komt er een druk uit bij Jan Bouman. De 11 e druk
verschijnt in 16 8 o bij Michiel de Groot, de 13 e tussen 16 8 o en 1689 bij Gysbert
de Groot, de „laatste druk" bij de Erfgenamen van Jacob Lescailje, de 17e
druk weer bij Gysbert de Groot in 1699; de 1 8e in 1706 bij Jacob en Jan
Bouman (vermoede lijk een nadruk) ; nog een 1 8 e bij de weduwe van Gysbert
de Groot, evenals de 1 9e van 1715; de „laatste druk" in 1724 bij de erfgenamen
van Jacob Lescailje en Dirk Rank; de zoe druk bij de Erven van de weduwe
G. de Groot in 1725 en nog een met het jaartal 1726 (vermoedelijk met een
nieuwe titelpagina) en ten slotte een in Alle de Gedichten van 1726 bij H. en
G. Bosch.
Er loopt een lijn van de 1e druk bij Alida Verwou tot de „laatste druk" bij
de erfgenamen van Jacob Lescailje in 1724, daar Aeltje Verwou in 1645 hertrouwde
met Jacob Lescailje (hij stierf 1679). Ondanks het feit dat Lescailje
Caron, en 133-135.
INLEIDING
en verkerend tussen gezellen e.a. eenvoudige Amsterdammers,
met de
nagelaten hebben. Ik vermoed ook
"Buhnensprache", het de tragedie aangaat, de diftongen
jj met Bet lijkt mij onaannemelijk een woord als
Schjjten 18) de
jj als een 101-102: ontsljjpen minneknjjpen; druk van 1661 staat: V gl. middelrjjf I I I. Bet ongekeerde treffen
657 Sabjjns put. V olgens
Kate was met samenvallend de Maaslands 1.
vertalingen en parodiecn
en 1641, uitgegeven voorAeltje verscheen, zijn er vele andere gevolgd.
geweest zijn, een ander deel zal verloren gegaan: het is b.v. bevreemdend dat er, terwijl het stuk tot het midden van de
18e 1726 ("Druk") geen afzonderlijke
van verschenen is. In de 2t een met meer onder de drukpers geweest.
1642 Een vierde druk te
geweest drukken bij Dirk
1649 1658 verschijnt dan in
1662 Lescaille, die Vas' vaste
nadruk (6e druk) bij
uit bij Jan Bouman. De I Ie in 1680 bij de 13e tussen 1680 de "laatste druk" bij de Erfgenamen van Jacob Lescailje, de 17e
Groot in 1699; de 18e 1706 vermoedelijk nadruk); een 18e evenals de 1ge van "erfgenamen
de zoe druk bij de Erven van de weduwe
Groot in 1725 en nag een met het jaartal 1726 (vermoedelijk met een
meuwe een in Aile de Gedichten 1726 Bosch.
10 opt een de Ie bij Alida de "laatste druk" bij
Lescailje 1724, 1645 hertrouwde
Jacob Lescailje (stierf 1679). het feit dat Lescailje
1 Klank teken, 133-
ARAN EN TITUS 79
in 1662 een octrooi verwierf voor i 5 jaar, zijn er dus ook nadien nog een aantal
nadrukken geweest. Een tweede lijn loopt van de elfde druk in i68o bij Michiel
de Groot tot een „twintigste" bij de Erven van de Wed. G. de Groot in 1725.
Nemen we aan dat de uitgeverij Erven J. Lescailje de tel is kwijtgeraakt en dat
de serie van de De Groten volledig is geweest van de i le tot de zoe druk
(waarbij ontbreken de ize, 14e, I5e, i 6e druk), dan zouden er heel wat drukken
verloren zijn gegaan, wat bij kleine uitga4es, die vaak als rollenboekjes gebruikt
zullen zijn, heel gemakkelijk kan. De uitgevers kunnen echter ook uit
reclame-overwegingen hun drukken maar flink hoog genummerd hebben.
(Zo zijn ook de 3e, 8e, 9e en ioe druk niet meer aanwezig). Zijn de ontbrekende
drukken er wel geweest, dan zou het totale aantal uitgaven niet ver onder de
dertig gebleven zijn.
Van de vertalingen verdient allereerst vermeld de Latijnse, in 1658 te Tiel
verschenen, en bewerkt op de Latijnse school aldaar, een vertaling waar Vos
erg trots op was..
In Duitsland schijnt het Hollandse stuk ook veel opgang gemaakt te hebben.
I. Georg Greflinger beloofde in 165o de Titus mit dem Aron te zullen vertalen
onder de titel Vom Tito Andronico welches eine sch6ne Romanisse Begebenbeit,
mit sch6ner Ausbilding. Of dit gebeurd is, weten we niet 2.
2. Een leesdrama naar Vos van Hieronymus Thomae, van Augsburg : Titus
und Tomyris (Giessen 1661), ook in klassieke vorm en geschreven in alexandrijnen.
Aran is geen Moor en de zonen van Thamera dragen gotische
namen : Ulfilas en Vritigernes..
3. In 1666 wordt te Liineburg vermeld een opvoering Von Tito Andronico
door de marionnettenspeler Drey. Onbekend, welke versie.
4. In 1699 wordt te Linz opgevoerd : Tragoedia genannt Raache gegen Raache,
waarvan het programma bewaard is in de Stadsbibliotheek van Breslau.
Dit stuk gaat terug op Vos. Alleen heet Rozelyna hier Lavinia (evenals bij
Shakespeare), en de reien zijn blijkbaar weggelaten.
5. Er is nog een papieren handschrift uit de i 7e eeuw met als nr. i i : Titus und
Aran (Bibliothek der stådtischen Sammlungen te Wenen).
6. Te Weimar is een lijst van dramatische werken met als nr. 94 : Der m6rderische
gotthische mohr sampt dessen Fall und End, waarschijnlijk naar Vos.
7. In 1719 werd Titus Andronicus door Duitse marionnettenspelers opgevoerd
in Kopenhagen 4.
8. Te Bevern voerde Johannes Velten een tragedie van Titus Andronicus op in
tegenwoordigheid van de hertog van Saksen; dit stuk is zeker een vertaling
van Vos' werk.
Puntd. 642, Zie bijlage D.
2 Herbert Junkers, Niederliindische Schauspieler und Niederliindisches Schauspiel im 17. und r8. Jahrhundert
in Deutschland (Haag 1936) 166-167, 253.
3 Creizenach, a.w., Ia.; Junkers, a.w., 167.
4 De gevallen 4-7 naar Creizenach, a.w., 97. Voor geval 5 ook Junkers, a.w., 17o, over geval 8: 168.
8o INLEIDING
9. Gryphius was een groot bewonderaar van Hooft en Vondel, en volgde ze
na. „Nicht minder starken Eindruck machte auf ihn die neue romantischsensationelle
Richtung, der Jan Vos ein Prophet wurde. Doch blieb Gryphius
dem Klassizismus Hoofts und Vondels treu und wurde hochstens
durch Vos zu einer handwerksmåssig effektvolleren Technik angeregt",
meent Junkersl. Hollandse toneelspelers hebben volgens hem een grote
invloed gehad op het Duitse toneel. Ze verbreidden echter minder hun
nationale toneel (Hooft, Vondel, enz.), maar ze werden meer „zum Vermittler
romanischer Dramatik." 2
P. H. Schroder in zijn boek Parodieën in de Nederlandse Letterkunde (Haarlem
193 z) verbaast zich er niet over dat juist van Aran en Titus zoveel parodieën
zijn gemaakt 3 : „Hoe groter bekendheid zich een letterkundig werk verwierf,
des te groter was de kans, dat een schertsende parodie erop verschijnen zou.
Het is in geen enkel opzicht verwonderlik, dat de Middeleeuwen zo weinig
parodieën kennen, dat de Gysbreght vaker werd geparodieerd dan één ander
drama in de 17e eeuw en dat het op de ranglijst onmiddellik gevolgd wordt
door „Aran en Titus" van Jan Vos, een stuk dat als 't ware uitlokte tot parodieën,
door stijl èn inhoud." Er zijn vijf parodieën op Aran en Titus bekend.
I. Lukas Rotgans, Boerekermis 0708) 4 is ternauwernood een parodie van het
stuk zelf te noemen. Men kan het beter karakteriseren als een scherpe kritiek
op Vos' drama: er zijn „enkele hekeltrekken" zoals F. Halma zegt in zijn
„Voorbericht" voor Rotgans' Poëzy, en verder is het „een staal van des Dichters
boertende Poëzye." Scherper zag het Edmond Vander Straeten 5. Hij citeert er
een gedeelte van en noemt het een „parodie de la tragedie villageoise d'Aran en
Titus", representée en Hollande ... , une description ironique et grotesque des
scènes rurales de son pays (nl. het land van Rotgans).
Waar Rotgans het stuk heeft zien spelen, is onzeker; toch wel niet op het
Utrechtse platteland; in bepaalde plattelandsgebieden van Zuid-Holland
waren in het begin van de i 8 e eeuw nog wel dorpsrederij kerskamers 6. Waarom
dit soort spelen juist tijdens kermissen werden opgevoerd, wordt ons
verklaard door G. D. J. Schotel' : „Daar de meeste kamers hare kerkpatronen
tot beschermers hadden en de kamer-feesten steeds op den patroonsdag gevierd
werden, zoo volgde van zelf dat de kamer te gelijk met het dorp kermis
hield. Er was dan ook geen kermis of de rederijkers bragten er niet weinig tot
de algemeene vreugde toe."
Dat Rotgans juist Aran en Titus gebruikte ter bespotting van het toneel der
dorpsrederijkers, vond zijn oorzaak waarschijnlijk hierin dat hij zo'n hekel had
1 Junkers, a.w., 254. 2 Junkers, a.w., 263.
3 a.w., 22.
4 Lukas Rotgans Poky (Amsterdam '715) 633-68o, en de uitgave van L. Strengholt (Gorinchem 1968).
5 Le Théatre Villageois en Flandre 2 I (Bruxelles '881) 35I-354; h. c. 239. De cursiveringen zijn van mij.
6 C. M. Geerars, Hubert Korneliszoon Poot (Assen '954) I8-2I.
7 Geschiedenis der Reder//kers in Nederland II (Rotterdam '871) 13 4,
ARAN EN TITUS 8 1
aan het stuk, gelijk we straks zullen zien als we het over de waardering van het
spel hebben. Het had overigens ook Vondel kunnen treffen. Van Effent vertelt
een koddig verhaal over wat er te Noordwijk tijdens een kermis gebeurde met
een opvoering van de „koninklyke spullen [= spelen] van Vondel, zoals een
boer-rederijker R., die de spectator S. van Koudekerk a/d Rijn tot Zwammerdam
gezelschap hield, ze noemt. De Jozef-spelen werden opgevoerd door de
kamer „De Lely onder de doornen", onder de zinspreuk „Uit Liefd' bestaen".
Het toneel was uitgebouwd boven een sloot; daarin lag een schuit, precies op
de plaats waar de put was waarin Jozef moest verdwijnen; wat een consternatie
als Jozef kopje onder gaat in de sloot: kostschooljongens van de Franse school
hadden nl. tevoren die schuit weggehaald. Jozef lag in de sloot te spartelen tot
hij aan de Ismaëlitische kooplui verkocht moest worden; toen hij uit zijn
netelige positie bevrijd was, riep hij uit : „ik schaay 'er uit, ik schaay 'er uit"
en liep woedend weg. Dit verhaal ter illustratie van het feit dat ook Vondel op
dorpskermissen misbruikt werd.
2. Pieter Langendijk, Boertige Beschryving van den Amsterdamschen Schouwburg,
En het vertoonen van Aran en Titus 2. Ditmaal geen kermisgebeuren, maar een
beschrijving door een boer die het stuk in de stad heeft gezien en het wil laten
spelen op het verjaarfeest van de heer van zijn dorp. De boer en zijn vrouw
vallen van de ene verbazing in de andere ; aan het slot rennen ze verschrikt de
schouwburg uit.
3. Salomon van Rusting, Aran en Titus, Ofte Titus Andronikus gemetamorphoseert,
een episch-satirisch gedicht, opgenomen in zijn Vol geestige Werken (I 685)
69 - Ioz .
4. Salomon van Rusting, Aran en Titus, of wraak en weerwraak. Koddig Treurspel
(Amsterdam z.j.), een doorlopende travestie in vijf bedrijven 4.
5. Jacobus Rosseau, Aran en Titus, of Wraak en Weerwraak, Boertig berymt
(Amsterdam 1716) 5, een spel dat Vos' werk meer op de voet volgt dan Van
Rusting's parodie.
8. Opvoeringen
Over het aantal en de data van de opvoeringen worden we ingelicht door een
handschrift van Worp, aanwezig in de U.B. te Leiden (nr. 173o). Prof. Hummelen
te Nijmegen was zo vriendelijk, mij naar een fotokopie van dit manuscript
een uittreksel inzake de opvoeringsdata van Vos' toneelwerken te
verstrekken. Hier volgen dan allereerst de data betreffende Aran en Titus :
1 De Hollandsche Spectator IV, 147-154: Nr. i o 8, 7 nov. 1732.
2 Hiervan bestaan vijf drukken, o.a. in deel III der Gedichten, 459 e.v. Vgl. C. H. Ph. Meyer, Pieter
Langendik, Zijn Leven en Verken (Den Haag 1891) 277-289.
8 M.E.V. VII (Bussum z.j.) 434.
4 Worp, Jan Vos, 57-58.
5 Worp, a.w., 58-6o; P. H. Schroder, a.w., 77-78.
INLEIDING
I 68o
1681
170I
1720
3o sept.; 3, 7, 8, Io, 14, 17, 21, 24,
z8 okt.; I, 14 nov.; 16, 19 dec.
19 febr.; 14, 31 mrt.; 9, I0 j
27 sept.; 6, II okt.
27, 29 jan.; 28 april; 27 okt.;
26 nov.; 8 dec.
14 juli; 6, 22 sept.; 24 okt.
zo febr.; 9 mrt.; 23 mei; 14 aug.;
sept.; 3o dec.
3o
22 febr. ; 24 mei; 21, 3o sept. ; 8 okt.
5 nov.
21 jan.; zo juni.
2 jan.; 19 mrt.; 3o juli; 29 sept.;
19 nov.
17 febr.; 3 mei; 18 juni.
24 sept.; 10 okt.
2 febr.; 25 mei.
13 mei; 28 sept.; I okt.
16 jan.; 12, 26 mei.
23 april.
22 febr.; 5 april; 24 juni.
20 mrt. ; 12 aug. ; 20 nov.
17 mei; 12 aug.; zo nov.
21 mrt.; 27 juni.
3o jan.; To febr.; 26 j 9 aug.;
II dec.
2 febr.; 25 sept.; 2 dec.
23 mei; 29 sept.
z3 febr.; 24 april; 8 juni.
26 febr. ; 7 juni; 18 okt. ; 19 nov.
17 april.
5 febr. ; 26 mrt. ; II mei; schouwburg
gesloten na 22 juni.
schouwburg gesloten tot 8 febr.
3 jan.; 17 febr.; 23 juni; 24 sept.
5 jan. ; 23 april; z aug. ; 25 okt.
21 mrt.; I aug.; 28 sept.
13 febr.
5 febr. „Titus", = misschien het
stuk van 1690 „Titus en Berenice;
anders steeds „Titus Andronicus") ;
9 juli (idem, beide met vraagteken
van Worp); I2 nov. („Aran").
1672 II april („A ran", evenals in alle
volgende gevallen, voorzover niet
anders aangegeven).
juni 1672 - nov. 1677 geen gegevens,
schouwburg gesloten.
31 jan.; 12 april; 14 juli; 24 sept.
(gegevens lopen maar tot 2 febr.;
beginen opnieuw febr. 168o).
8 april (,,Titus") ; 22 juli (,,Titus");
28 sept.
21 mei („Aran en Titus") ; 22 sept.
15 jan.; 21 mei; 24 sept.
5 april („Titus"); 22 juli; 21 sept.
I mei; 27 sept.
23 juli.
28 jan.; 1 juli; 3o sept.
6 jan.; I april; 22 sept.
19 febr.; 21 sept.
17 mrt.; 20 sept.
9 mrt. (,,Titus en Berenice"); I mei;
26 sept.
jan. ; 22 mrt. („Titus en Berenice"),
19 nov. (idem).
II febr.; 24 sept.
22 febr.; 20 sept.
24 jan.; 2 mei; 20 sept.
27 febr.; 26 sept.; 3 dec.
9 april; 27 sept.
10 febr.; 9 juni; 22 sept.
16 febr.; 22 sept.
22 mrt.; 20 sept.
21 sept.
15 mei; 26 sept.
23 april; 29 sept.
25 mrt.; 29 sept.
6 april; zi sept.
15 mrt. ; 24 sept.
II april; 19 sept.
5 mrt.; 25 sept.
22 april; 23 sept.
22 april; z6 sept.
7 april; 5 okt.
21 mrt. ; 20 sept.
Io april; 26 sept.
3 april; 28 sept.
23 april; 27 sept.
I I april.
15 febr. ; 6 sept.
april; 21 sept.
26 sept.
29 okt.
26 sept.
23 sept.
1643
1648
1649
165o
1651
1652
1653
1654
16 55
1656
166o
82
1641
30 10, 14, 17, 21, 24,
28 I, 14 nov.; 16, 19 dec.
1642
14, 31 9, 10 juni;
II okt.
21, 28 1644
22 1645
20 9 14 30 30 1646
febr.; 30 sept.; 8okt.
1647
20 30 juli; 29 sept.;
3 18 juni.
1650 25 I 12,26 1655 22 mrt.; 12 aug.; 20 1657
20 1658
27 1659
30 10 26 juni; I I dec.
1660 2 dec.
1661
1662
23 1663
febr.; 18 okt.; 19 1664
1665
febr.; mrt.; II mei; schouwburg
gesloten 22 1666
8 febr.
1667
23 juni; 24 sept.
1668
jan.; 23 2 aug.; 25 1669
I aug.; 28 sept.
1670
1671
"Titus", = 1690 "en Berenice;
steeds" ;
12 nov. ("Aran").
I I april ("Aran", evenals in aIle
gevaIlen, 1672 nov. 1677 geen gegevens,
gesloten.
1678
12 april; 14 1679
2 beginnen opnieuw febr. 1680).
1680 ("Titus"); ("I 68 I 2 I ("Titus"); 22 sept.
1682
21 1683
5 ("22 21 1684
I 27 1685
julio
1686
I 30 sept.
1687
I april; 22 sept.
1688
21 1689
20 1690
(" 1 1691
4 jan.; ("en Berenice"),
(idem).
1692
I I 24 1693
22 20 1695
20 1696
3 dec.
1697
27 1698
22 sept.
1699
1700
20 170 I 2 I 1702
1703
1704
29 1705
21 sept.
1706
mrt.; 1707
II april; 19 sept.
1708
25 1709
23 1710
26 1711
1712
21 mrt.; 1713
10 26 sept.
1714
1715
27 1716
II 1717
febr.; 1718
4 21 1719
0kt.
1721
1722
ARAN EN TITUS
83
1723 20 sept.
1743 ... febr. (,,Andronicus") ; 24 sept.
1724 4 okt. 1 744 25 sept.
1725 6 aug.
'745
1 726 19 aug. ; 4 okt. 1746 21 sept.
1727 31 mrt. ; 4 aug.
hiaat van door
1728 26 jan.; 23 aug.
sluiting 1729 19 sept.
1 75 0-1 753
1730 — 1731 22 jan.; 27 aug.
tot 6o 1732 II aug.
1 733 15 sept.
1760 15 nov. (,,Andronicus").
1 734 9 aug.
1761-1762
1735 22 aug.
1763 22 jan. (,,Andronicus").
1736 26 sept.
1764
1 737-1 739 12 („Worp
1740 26 sept.
1741-1742 Tot 1800 is er verder niets meer over opvoeringen van en te vinden.
De gegevens van Worp lopen tot 1812.
Prof. Hummelen merkt naar aanleiding van deze gegevens nog op : „Het is
opvallend, dat de Aran tientallen jaren lang in het begin van het speelseizoen
op het repertoire stond. Blijkbaar is de Gij sbreght niet het enige spel dat een
vaste plaats in het repertoire inneemt."
Over de recette in één speeljaar deelt Worp het een en ander mee in zijn
disertatie : de gegevens vor het speljar 1658-1659 ontlent hij an en studie
van C. N. Wybrands'. Het stuk werd toen vier maal gespeeld en bracht op :
f. 272, f. 301 en f. 201, d.i. gemiddeld per f. 277. vergelijking
diene : de Gsbreght bracht ook in vier voorstellingen gemiddeld f. z5 I
op ; Granida (één maal afzonderlijk, één maal met gemiddeld f. 170;
Geeraerdt van Velsen één maal f. 203; Spaansche Brabander één maal f. 265, enz.
Vos had de hoogste recette van alle in dat jaar gespeelde stukken.
De rolverdeling van dat jaar is ook bekend. Titus werd gespeeld door Adam
Karelsz. van Zjermez, Aran door Heere Pietersz. de Boer, Saturninus door
J. Noseman, Thamera door Ariana Noseman, enz. Later werd Titus nog
gespeeld door Enoch Krook, Aran door Izaak Duimt. Over de wijze van
spelen door Zjermez worden we ingelicht door Prof. Petrus Francius (1645-
1704 ; sedert 1674 professor aan het Athenaeum te Amsterdam) 3. Hij was een
groot bewonderaar van Van Zjermez: „eenen man uit het Volk, eenen onge-
1 Worp, a.w., 53.
2 Worp, a.w., 53 - 3 A. van Halmael Jr., Bijdragen tot de Geschiedenis van het Tooneel, de Tooneelspeelkunst, en de Tooneelspelers
in Nederland (Leeuwarden 1841) 18-20; zijn citaten zijn ontleend aan Francii Specimen eloquentiae
exterioris (Gron. 175 3)
4 0kt.
1726 19 aug.; 40kt.
mrt.; 1730 -
zz 1733 1734 zz 1737-1739 -
-
... ("Andronicus"); 1744 1745 -
1747 (na mei een hiaatvan twee jaar door
sluicing wegens oorlog).
1750-1753 -
1754 (gegevens over de periode van mei
'54 tot aug. '60 ontbreken in het
archief).
("-
zz ("-
1765 IZ sept. ("Titus", volgens Worp
die van Belloy, die inderdaad in dit
jaar verschenen is).
1800 Aran en Titus lopen tot 1812.
naar aanleiding van deze gegevens nog op: "Het is
het begin van het speelseizoen
repertoire stond. Blijkbaar is de Gijsbreght het enige spel dat een
repertoire inneemt."
recette een speeljaar een en ander mee in zijn
dissertatie: de gegevens voor het speeljaar 1658-1659 ontleent hij aan een studie
Wybrands1• Het stuk werd toen vier maal gespeeld en bracht op:
f. 335, f. 272, f. 301 en f. 201, d.i. gemiddeld per voorstelling 277. Ter vergelijking
diene: Gysbreght vier voorstellingen gemiddeld f. 2p
op; een een maal met Warenar) 170;
een 203; een f. 265, de hoogste recette van aIle in dat jaar gespeelde stukken.
dat jaar bekend. Titus werd gespeeld door Adam
door Heere Pietersz. de Boer, Saturninus door
J. Noseman, Thamera Ariana Noseman, Later werd Titus nog
door Izaak Duim2• Over de wijze van
Zjermez worden we ingelicht door Prof. Petrus Francius (1645-
1704; sedert professor te Amsterdam)3. een
bewonderaar Van Zjermez: "eenen man uit het Volk, eenen onge-
Worp, a.w., Z Worp, a.w., 53-54.
3 A. van Halmael Jr., Bfjdragen tot de Geschiedenis van het Tooneel, de Tooneelspeelkunst, en de Tooneelspelers
Nederland 1841) citaten zijn ontleend aan P. Franc;; Specimen eloquentiae
(Gron. 1753)'
84 INLEIDING
leerde, onbekend met, en onervaren in alle andere zaken, behalve in de dichtkunst
en in de welsprekendheid." Hij beoefende de toneelspeelkunst „met
zulk eene welsprekendheid, met zulk eenen liefelijken toon van stem, met
zulke sierlijke lichaamsbewegingen, dat men niets voortreffelijkers aanschouwen
kon." Van hem heeft Francius de welsprekendheid geleerd. „Ik heb ze
[nl. de toneelspelen] aanschouwd met deze mijne oogen, ingedronken met
deze mijne ooren. Eene mannelijke en ernstige voorstelling, geene boertige —
in Blijspelen trad hij niet op, — heb ik eertijds van dien man geleerd." Elke
wijze van spreken verstond hij : „zóó wist hij, onder welke gedaante dan ook,
allen tot weenen en zuchten te brengen." Marten Corver 1 vertelt in zijn Tooneelaanteekeningen
(Leyden 1 7 8 6) dat hij nog een vrouw gekend had, die de beroemde
17e-eeuwse toneelspelers wist na te doen en hem een indruk gaf van de
grote declamatiekunst uit die tijd. „'t Was geen bulken noch verzen brommen,
dat thans voor reciteeren doorgaat, neen het was spreeken op maat en rijmtrant"
: „een zangerige, sterk rhytmische voordracht." Deze kunst verschilde
niet veel van het recitatief in de opera.
In de oude schouwburg stonden de muzikanten, onzichtbaar voor het publiek,
achter het eerste zijscherm, links van de toeschouwers 2. De reien werden gezongen
door drie, meestal vier zangers ; het aantal muzikanten was onbepaald;
ze bespeelden de trommel, de fluit, de trompet, de viool en soms ook de bas 3.
In de nieuwe schouwburg zat het orkest in het midden van de Bak (parterre),
in een vierkant tegen het verhoogd toneel aan 4.
Het nastuk van een treurspel was meestal een klucht, na 1645 in plaats daarvan
dikwijls een ballet, een arlequinade, een maskerade, een vreemde dans of
iets dergelijks 5.
De oude schouwburg had vier omdraaiende schermen. Met dit stel van vier
waren dan al direct acht lokaliteiten te ensceneren, waarmee men in het polytopische
systeem van die jaren al een heel eind opschoot 6. De nieuwe schouwburg
met zijn vele losse decors betekende de aanvaarding van een nieuw
systeem, het illusionistische', het kijkkasttoneel. Dit heeft een triomfale middenboog
die het toneel in de ganse breedte overspant, en daarachter bevindt zich
dan een perspectivisch toneel$.
Het verschil tussen Aran en Titus en Medea wordt ten dele bepaald door de
in de jaren 1641 en 1667 aanwezige technische mogelijkheden. Zo vinden we in
Aran en Titus nog geen „kunst- en vliegwerken", in Medea geen eenheid van
' Ben Albach, Jan Punt en Marten Corver (Amsterdam 1946) 50-57.
2 C. N. Wybrands, a.w., 81. 3 Wybrands, a.w., 86.
4 Wybrands, a.w., 106-107. 5 Wybrands, a.w., 91.
6 B. Hunningher, Het Toneel in de Amsterdamse Schouwburg van 1637. Mededelingen Kon. Ned. Akad. v.
Øetenschappen, afd. Letterkunde, N.R. dl. 22, nr. 4 (Amsterdam 19 5 9) 12.
7 Hunningher, a.w., 28.
8 B. Hunningher, „De Amsterdamse Schouwburg van 1637. Type en karakter", Nederlands Kunsthistorisch
Jaarboek IX (Bussum 1958) 109-171, h.c. 118.
ARAN EN TITUS
8 5
plaats (eenheid van streek of „regio"), wat samenhangt met het feit dat er in
1641 betrekkelijk weinig en in 1667 zeer veel aan de decors kon veranderd
worden.
0. Dapper zegt in zijn Historische Beschrjvingh der Stadt Amsterdam 4401, over het toneel in de oude schouwburg, dat het is „ cierlyk en gevoeghlyk
met uit en ingangen, poortalen en galderyen, kolommen en diergelijke toerustingen
opgemaekt; 't welk even-eens als een Protheus gezwint, na gelegentheit,
met klene moeite verandert wordt." Tobias van Domselaer, Beschr/vinge
van Amsterdam (1665) 2,01 2 spreekt over een „nieuw Tooneel, (na d'Italiaanse
manier, als men nu te Venetien gebruijkt, met alle bedenkkelijkke en schielijkke
veranderingen van Perspectieven of Inlichten, en veelderley Vliegende Werkken
Machines een invloed de techniek had
soort drama's schreef en speelde.
Wat nu de geesten betreft, die men in Aran en Titus in zo ruime mate ziet
optreden, Dapper 3 schrijft erover: „Gebeurt het nu, dat'er, quansuis, eenige
onderaertsche schimmen of geesten moeten vertoont worden, te dien einde
zijn 'er in 't tooneel, dat onder hol van planken is, twee losse houte luiken,
die met katrollen, en de verschijnende geesten, opgehezen, en hun werk op 't
met dezelve tevens weder neer gelaten worden."
Niet alleen te Amsterdam, en later op Hollandse rederijkerskamers werd
Aran en Titus in de Zuidelijke Nederlanden het bekend:
in 1685 werd het dor de rederijkerskamer „De Wite Lelie" van Tongeren
gespeeld op de markt van het dorp Borgloon 4.
9. Waardering
J. A. Worp heeft in hoofdstuk VII van zijn proefschrift, getiteld „Iets uit de
critiek over Vos" vrij uitvoerig stilgestaan bij de waarderingsgeschiedenis van
Aran en Titus 5, maar sedert hij dit schreef (1879), is er nog heel wat over het
stuk te berde gebracht.
Van Baerle de zijnen geprezen werd, weten we.
7 nov. 1641
ook een gruweldrama, genaamd Thimoklea, op de Amsterdamse schouwburg
laten hierin werd een lijk opengesneden en in stukken gehakt, en
uitgerukt s. met zijn klucht Iochem-
Iool, niet zo'n succes mee gehad als Jan Vos, want in 1648, als hij zijn naar een
1 aan bijlagen achter Toneel in de Amsterdamse Schouwburg, 31.
2 35. 3 32.
4 Historisch en Critisch Overzicht van het Vlaamsch Tooneel in de XVIIde eeuw (Gent
18 93) 39.
5 Worp, 107-116.
6 Zuidema, „Jan Zoet", in Oud-Holland. Nieuwe B//dragen voor de Gesch. der Ned. Kunst, Letterk.,
Nijverheid, enz., jrg. (1905) 98-104.
van "dat er in
betrekke1ijk weinig en 1667 vee1 aan de decors kon veranderd
o. Dapper zegt in zijn Beschr!Jvingh Amsterdam (1663)
tonee1 dat het is ,,<;ierlyk en ingangen, poortalen en galderyen, kolommen en diergelijke toerustingen
't we1k even-eens als een Protheus gezwint, na ge1egentheit,
klene moeite verandert wordt." Tobias van Domse1aer, Beschr!Jvinge
201 2 spreekt "Tooneel, (na d'ltaliaanse
aIle schie1ijkke
Inzichten, veelderley die men noemt)". Men ziet hieruit, welk een invloed de techniek had
op de soort drama's die men schreef en speelde.
men en ruime mate Dapper3 schrijft "het nu, dat'er, quansuis, eenige
schimmen of te dien einde
tooneel, dat onder hoI van planken is, twee losse houte luiken,
gees ten, hun werk op 't
tooneel verricht hebbende, met dezelve tevens weder neer gelaten worden."
alleen te Amsterdam, en later op Hollandse rederijkerskamers werd
en Titus gespeeld, ook in de Zuidelijke Nederlanden was het bekend:
in 1685 werd het door de rederijkerskamer "De Witte Lelie" van Tongeren
markt dorp Borgloon4•
J. Worp heeft in hoofdstuk VII van zijn proefschrift, getiteld "lets uit de
vrij uitvoerig stilgestaan bij de waarderingsgeschiedenis van
en Titus5, hij dit (1879), is over het
berde gebracht.
Hoezeer het stuk door Van Baerle en de zijnen geprezen werd, weten we.
Er waren ook anderen, o.a. Vos' aartsvijand Jan Zoet. Deze had op 1641
een gruweldrama, genaamd Amsterdamse opvoeren: hierin werd een lijk opengesneden en in stukken gehakt, en
een tong uitgerukt6• Vermoedelijk heeft hij er, evenals met zijn klucht lochem-
1001, mee gehad als Jan Vos, want in 1648, als hij zijn naar een
1 Ontleend aan de bijlagen achter Hunningher, Het Tonee! in de Amsterdamse Scbouwburg, 3 I.
Hunningher, a.w., 3 Hunningher, a.w., 32.
O. van Hauwaert, Historiscb Critiscb Overzicbt van bet Vlaamscb Toonee! in de XVlIde eeuw 1893) 39·
5 Warp, a.w., I07-II6.
6 W. "Jan Nieuwe Bijdragen voor de Gescb. der Ned. Kunst, Letterk.,
Nijverbeid, jrg. 23 1°4.
86 INLEIDING
uit het Spaans vertaald, berijmd toneelstuk Zabynaja of vermomde loosheid. Potsspel
(gespeeld 2 maart 1648), uitgeeft, schrijft hij de volgende hatelijkheid:
Hier schaft de wraak geen menschen-spieren
Noch kindrenvleesch de Moeder voor:
Hier graest geen God-vergeten Moor
In moord, door lust naar 't Roomsch bestieren'.
De kritiek die Vondel had op Aran en Titus is voor ons, later gekomenen,
moeilijk navoelbaar. David van Hoogstraten vertelt in zijn „Het Leven van
Joannes Antonides vander Goes" voorin diens Alle de Gedichten (3e druk 1714),
dat Vondel „afkeerig van alle buitensporigheden, Jan Vos, die hem zyn' Aran
en Titus vertoonde, aenstonts berispte, omdat by den aenvang zyns Treurspels
zoo afzichtig gemaekt had met deze harde en barsse 2 uitdrukkingen:
Wie ral den Adelaer ji'n taeje wieken korten,
Nu Titus strydbre byl den Gotschen Leeu doet storten
Voor 't heiligh Kapitool ?
Wat harde zinuiting is dit, zeide d'oude Vader [in 1638 ruim 5 o jaar oud], Zet'er
duiken en fnuiken voor. Zoo staet 'er ook nu. Maer het Spel is 'er niet mede
verholpen." De laatste opmerking is zuur, maar waarom Vos' misschien
minder dichterlijke woorden hard en grof zijn, is niet duidelijk: fnuiken kon
destijds nl. ook niet-figuurlijk gebruikt worden in de zin van knotten, korten.
Toch een tikkeltje jaloezie?
Wat Antonides, Broekhuizen en Oudaen van Vos' werk dachten (althans
volgens hun biograaf Van Hoogstraten) hebben we gezien.
Pels trekt in zijn Gebruik, én Misbruik des Tooneels (1681) herhaaldelijk tegen
Aran en Titus van leer. In twintig regels van dit spel werd volgens hem het
staatsgezag aangerand, iets wat sedert Palamedes en Coster's Iphigenia niet meer
was voorgekomen. Het zweren in Aran is natuurlijk absoluut afkeurenswaardig,
evenals de beschrijving van Rozelyna's verkrachting. Maar als we dan
lezen hoe Pels Vondels bijbelse stukken, vooral Lucifer, en het werk van
Rembrandt, „de eerste kétter in de schilderkunst" kritiseert, dan komen we
niet erg onder de indruk van de afkeurende woorden van deze fervente aanhanger
van het Frans-classicisme. Evenwel, hoe gebrekkig hij Aran en Titus
ook vond, tot Vos' eer moet Pels zeggen dat hij een goede knoop wist te
leggen : na de „ontknoping" was het stuk meteen uit:
Dit grootst, én eenig punt, dat nimmermeer, of zélden
Was waargenomen by de braafste Létterhélden
In 't Néderduitsch, én daar vooral op dient gelét,
Heeft aan Andronikus die luister bijgezét 3.
1 Zuidema, a.w., 175. 2 ruwe, grove.
3 Pels, a.w., (Amsterdam i 6 8 i) 42; voorts over AeT. 16, 22-25, 31, 3 9
ARAN EN TITUS
8 7
Ook hier treft men de stands- en intellectuelenhoogmoed weer aan, als hij na
een uitweiding over „het weidsch gesnor van woorden" zegt:
Doch 't miste hem hier mede in achting te geraaken
By lieden van verstand; schoon't wierd gepreezen van
Het sléchtste' volk; gelyk ook meest Jan Alleman,
De wélgeboor'ne minst na Titus zyn geloopen.
Lucas Rotgans heeft zich zijn Boerekermis (í7o8) vooral geërgerd aan de
eerloze onbetamelijke geeft aan Quiro en Demetrius. Dit is
niet methode om grauw te muilbanden, dat toch taak van het
toneel.
Die zwarte bullebak, mismaakt van top tot teen,
Onwaardig immermeer op 't hoog toneel te treên:
Zyn vloek- en lastertaal, vol buitenspoorigheden,
Wierdt eertyds noch geroemt zelf in de grootste steden.
Is Sofokles aldus den dichter voorgegaan?
Heeft dit Euripides of Seneka gedaan?
Wordt zoo de jeugdt gesticht door lessen der toneelen,
En 't graau gemuilbant en getuchtigt onder 't speelen?
Men geef dien ongodist zyn welverdiende straf,
En stoot hem voor altijdt van Neêrlandts Schouburg aft.
Rotgans was trouwens niet de enige die Aran en Titus op een kermis liet o) leidt ons in zijn Schildert' van de Haagsche
de acteur Jan van Hoven (i 681-175
Kermis 0725) een herberg binnen waar een gezelschap retrosynen een historisch
drama speelt, getiteld „Aran en Titus". Een kopersmid „met volgezope kaken"
snijdt de verzen op, dat de kamer „staat en trilt" 3.
Het reeds genoemde vooroordeel tegen „de mindere man" treft men ook
aan in een, mede om andere redenen 4 belangrijk geschrift: Zedig en Dichtlievend
I Onderzoek .... I I Op II ARAN EN TITUS, II of II WRAAK EN
WIEER IFRAAK, II TREURSPEL; Berymt door II JAN VOS. II Aan den
Heer N.N. I I Te AMSTERDAM, I I By IOANNES OOSTERWYK, Boekver-
I I koopex op den Dam, in de Boekzaal. 1718. (32. blz.). De brochure is
ondertekend met de initialen L : R. Men heeft achter die letters wel eens Lukas
Rotgans gezocht; hoezeer deze tegen Aran en Titus gekant was weten we, maar
ik acht het niet waarschijnlijk dat het een postuum geschrift van hem is : of
deze Utrechtse landedelman zo goed op de hoogte was van de geschiedenis
eenvoudigste.
Uitg. Strengholt, 6o, vss. 991-1000. De toespeling op Barlaeus' lofdicht is duidelijk.
3 G. A. Wumkes, Kermissen (Uit Bloeistjd) 21.
4 Blz. 27-31 bevatten ni. een beknopte geschiedenis van Nil Volentibus Arduum; deze bladzijden zijn
herdrukt door Maria A. Schenkeveld-Van der Dussen, a.w., 6-9.
treft men de stands- en intellectuelenhoogmoed weer aan, als hij na
"zegt:
miste hem hier mede in achting te geraaken
wierd gepreezen van
slechtste1 Yolk; gelyk ook meest Jan Alleman,
welgeboor'ne Titus zyn geloopen.
in 1708) geergerd en lessen die Aran ruet de het muilbanden, en is de teen,
hoog toneel te treen:
zelf de grootste steden.
of Seneka gedaan?
jeugdt gesticht door lessen der toneelen,
t graau gemuilbant getuchtigt onder 't speelen?
zyn welverdiende straf,
hem altijdt van Neerlandts Schouburg af2.
de en spelen:
de acteur Jan van Hoven (1681-1750) Schildery (1725) binnen waar een gezelschap retrosynen een historisch
"kopersmid "met volgezope "3.
"treft men ook
redenen4 .... Dichtlievend
II II Op II EN TITUS, II if II WRAAK EN
WEERWRAAK, II TREURSPEL; Berymt door II VOS. II den
N.II II OOSTERWYK, Boekver-
II kooper den Dam, in de Boekzaal. (32 bIz.). met de irutialen L: Men heeft achter die letters wel eens Lukas
hoezeer deze tegen en het ruet waarschijnlijk het een postuum geschrift van hem is: of
zo hoogte was van de geschiederus
1 2 Strengholt, 60, vss. 991-1000. op Barlaeus' lofdicht is duidelijk.
A. Wumkes, Ker11lissen (Uif onzen B!oeisfijd) 21.
BIz. n1. Arduum; deze bladzijden zijn
door Maria A. Schenkeveld-Van der Dussen, a.w., 6-9.
88 INLEIDING
van N.V.A. als uit dit geschrift blijkt, betwijfel ik. Gezien de dubbele punt
(die vaak de functie heeft van een puntkomma) achter de L vraag ik me af of er
niet twee auteurs schuilgaan achter deze initialen, b.v. Langendijk en Rosseau,
ons welbekend door hun satiren op Aran en Titus. De anonymi (anonymus)
spreken (spreekt) van „die halve Bybel by na van de meeste Ambagts-lieden,
daar zy om een haverstroo (zo men zegt) sententien en zin-spreuken uit voor
den dach brengen, en dat met zo een Rederykers ingebeelde magnificentie,
dat zy wanen zig zelf in de gedaante van Titus of een ander Personagie van dat
stuk op het Tooneel te zien", en van Jan Vos als „een plompe glazemaker, zo
wel van gestalte, als anderzints, en gantsch niet taalkundig". Hierop volgt een
lang requisitoir, voor een deel gerechtvaardigd, voor een ander deel te wijten
aan onkunde van de schrijver(s) op het gebied van het zeventiende-eeuwse
taalgebruik, dat na tachtig jaar (i 638-1718) alweer sterk verouderd aandeed,
en ten dele kinderachtig. Hier en daar wordt een goedkeuring gegeven. „De
Digtkundigen" Pels en Lodewijk Meyer (,,waar zyn nu haer wedergaden?")
worden als kunstrechters erkend en aangehaald. Behalve de taalkundige aanmerkingen
is er ook kritiek op de inhoud : 1. betreffende Aran's „schelden,
vloeken, tieren en razen tegens de Priesters en geestelyke, het geen nimmer in
een Tooneel-spel moet geleden werden, waar in nooyt noch kerk, noch staat
moet werden gelastert", hetgeen Pels al streng had veroordeeld. 2. De kijfscènes
uit het ze bedrijf: a. Aran en Thamera : „Welke twee gelieven op het
Tooneel een taal uytslaan, dat het zelf schande zoude zyn, in een vuyl bordeel
te voeren." b. Thamera en Rozelyna „verwyten (elkaar) de vuylste stukken,
die twee spinhuys -hoeren malkanderen zouden konnen in de neus vryven."
Uit al deze kritieken, parodieën en schimpscheuten uit de twee eerste decaden
van de achttiende eeuw is het wel duidelijk dat we het tijdperk van rationalisme
en rococo zijn binnengetreden : het drastische naturalisme van de zeventiende-
eeuwse barok kon geen genade meer vinden in de ogen van hen die
zich op het bezit van redelijkheid en galante omgangsvormen lieten voorstaan.
Opmerkelijk is het dat Balthazar Huydecoper in zijn Proeve van Taal- en
Dichtkunde (1 e dr. t'Amsterdam i7 3 0) 5 4, (2e dr., dl. I, Leyden i7 8 2) 137, een
wat milder oordeel ten beste geeft. Hij vergelijkt b.v. vss. 1389-1390 uit het
3e bedrijf met analoge versregels van Huygens, Vondel, Hooft en Bredero en
zegt dan : „leer my dan, want ik kan 't niet zien, waarom alleen deeze laatsten
[Br. en . Vos], als belagchelijk en onverdraagelijk, zijn uitgekreeten; daar de
anderen, of stilzwygende voorbygegaan, of met lof gemeld worden. Doch de
reden is klaar; en om iets belagchelijk voor te stellen, is 't genoeg, dat Jan Vos
'er de Maaker van zy... Wy erkennen, zo wel als anderen, dat dees Dichter niet
zeer voorzien was van Kunst : maar wy moeten te gelijk toestaan, dat hy rykelijk
begaafd was met dien geest, zonder den welken de Kunst noit iemand tot
een goed Dichter kan maaken. Dit alleen konnenwe hier niet verzwygen, datwe
met verontwaardiging dikwils gezien hebben, dat Jan Vos gehandeld is als een
Zot en Windbuil van de zulken, die in honderd vaarzen noit zo veel verARAN
EN TITUS 89
stands kosten doen blyken, als Jan Vos dikwils in vier of zes regels gedaan
heeft." I.
Justus van Effen geeft in 1733 een psychologisch essay ten beste over de
vraag waarom de mens zich verlustigt in droeve taferelen 2. Er blijken volgens
hem twee oorzaken te zijn : 1. verveling van een „lege ziel", wat bij het gewone
volk het geval is ; z. een behoefte aan katharsis, bij mensen „van deftigen
huize", mensen van stand. Uitgangspunt van het knappe en nog altijd lezenswaardige
betoog is de vraag waarom publieke terechtstellingen zo veel toeloop
hebben. Het is geen lust in wreedheid die de grote massa drijft, maar „eene
behoeftigheit van stoffen, die hunne gedachten bezig kunnen houden." Aran
en Titus is geschreven „om den slaepzuchtigen geest van boeren en hunsgelyken
op te wekken [en daarom] moet alles uiterlyk zyn, en met het verstant en overweging
niets te doen hebben : de wreedste moorden, de bitterste dootangsten,
verzelt met een verwart getier en gewoel, maken het eenigste uit dat ten dien
einde vereischt wort, doch eene beschaefde geest en gevoelige ziel heeft zulke
aandoeningen niet van nooden, zyne hartkunde doet hem doordringen tot in
de inwendige gemoedsgestalte der verbeelde personaedjen. Voor deze laatste
soort mensen is, zoals we zagen, volgens Van Effen Arrases van Balthazar
Huydecoper geschreven. Van Effen, psycholoog „avant la lettre", ook de man
die in zijn Burgerveyagie op gevoelige wijze standsvooroordelen in zaken van
het hart en van de liefde had afgewezen, valt in dit essay op zijn beurt ten prooi
aan de waan dat afkomst en stand van een schrijver bepalend zijn voor de aard
en de kwaliteit van zijn werk. Het meest wreekt zich hier echter het gemis aan
historisch besef en historische relativiteitszin — bij iemand in zijn tijd trouwens
begrijpelijk —: het tijdsverschil tussen het ontstaan van Aran 0638) en Arrases
(172 z) wordt verwaarloosd: terwijl het eerste tot het „gezonken cultuurgoed"
uit de tijd der barok behoort en dus geprezen werd door de literaire elite van
die tijd, ontstond het tweede in de tijd der Verlichting en was het dus in die
jaren „up to date".
Ongeveer in het midden van de achttiende eeuw kwam er een nieuw element
in de kritiek op Aran en Titus: men had Shakespeare ontdekt, en dus ook zijn
Titus Andronicus, een stuk dat grosso modo equivalent is aan dat van Vos;
weliswaar is Shakespeare's taal en stijl beter, maar de compositie van het
Engelse stuk is rommelig.
J.-B. Le Blanc had in Lettres d'un Francois (La Haye 1745), Lettre LXXIII, een
analyse gegeven van Titus Andronicus; deze werd grotendeels overgenomen
door de Maandelijkse Uittreksels of Boekaal der geleerde Waerelt (Amsterdam
1748) July 55 e.v. 3 ; daarin leest men: „De Engelschen hebben dit afgrij sselij k
1 Vgl. ook blz. an (2e dr. 23i) en blz. 349, waar hij Jan Vos verdedigt tegen David van Hoogstraten,
die volgens hem de fouten van Vondel liever verbergt dan berispt.
2 De Hollandsche Spectator, nr. 200. Den 25. September 1733 (VII i59-16o).
3 R. Pennink, Nederland en Shakespeare. Achttiende eeuw en vroege romantiek ('s-Gravenhage 1936) 39;
over Le Blanc, Lettres : P. van Tieghem, Le Préromantisme III (La Découverte de Shakespeare sur le
continent) (Paris s. d., 1944) 60-64.
INLEIDING
spel, schoon het uitstekende fraaiheden heeft, sedert lang niet meer willen zien
spelen; in plaatse dat het gemene Volk het bij ons noch gaerne ziet, als het te
Amsterdam gespeeld wordt." Het tijdsverschil tussen 1594 en 1641 wordt
verwaarloosd, en het stuk van Shakespeare vereenzelvigd met dat van Vos.
Na de beschrijving van dit „gedrochtelijk Treurspel" heet het nl. : „En met dit
verfoeilijk monsterdier moest Jan Vos ons Neêrlands Toneel bezoedelen!"
Zo gaat de verguizing voort, ook in de tweede helft van de achttiende eeuw.
Wat J. D. Macquet over Vos' gebrek aan smaak dacht, vermeldden we reeds'.
Zoals we boven zagen, schreef Bilderdijk een zeer uitvoerige studie over
Aran en Titus 2, een stuk „aan welks vertooning men zich honderd jaar lang
niet verzadigen kon, en waarvan de indruk zoo groot en zoo duurzaam was,
dat by mijnen leeftijd nog geheel Amsterdam daar tirades en verzen uit op wist
te zeggen, of zelfs zonder opzet in het daaglijksche onderhoud als gemeene
spreuken en spreekwoorden bybracht." Van zijn jeugd af heeft Bilderdijk het
stuk „met een waar genoegen en deelneming" gelezen en herlezen. Bij de vergelijking
van Shakespeare en Vos worden de beide stukken beurtelings geprezen
en gelaakt. Het resultaat van deze analyse is dat men de indruk krijgt dat de
weegschaal tussen het pro en contra aardig in evenwicht blijft. Wat de karakters
betreft, Bilderdijk stelt Titus, Aran, Thamera en Lucius boven de corresponderende
figuren van Shakespeare, daarentegen stelt hij Bassianus, Rozelyna,
Markus en Saturninus lager. Tot aan de verschijning van Braekman's vergelijkende
studie (1968) is deze bijdrage het beste geweest wat er over Aran en
Titus geschreven is.
negentiende- twintigste-literatuurgeschiedschrijvers sluiten
zich in hun oordeel grotendeels aan bij de achttiende-eeuwse critici. Het was
blijkbaar niet meer mogelijk, behalve voor de onafhankelijk denkende Bilderdijk,
de gevolgen van de verwoestende storm die Rotgans, Van Hoogstraten,
Langendijk e.a. over Vos ontketend hadden, ongedaan te maken. We willen
enkele punten uit de getuigenissen à charge aanstippen.
N. G. van Kampen3 zegt over Vos' buitensporige en walglijke denkbeelden:
„hij badt zich met zo vel welust in bloed, en vertoeft met zo vel gragte
bij de allerijsselijkste folteringen en wreedheden; zijne karakters zijn zoo onnatuurlijk
en hard, dat ook de schoonste Poëzy bij geene mogelijkheid eenen
ARAN en TITUS, hoezeer in den beginne toegejuicht, op den duur zou
hebben kunnen redden. Het stuk is met regt, behalve bij liefhebbers der Oudheid,
vergeten."
Siegenbeek's oordeel over Aran en Titus 4 is wat milder. „Ook was het de-
de algemene inleiding, par. 2 Tooneelpoë y i3-90 in zijn „Voorafspraak" (blz. i z) meent hij dat het „misschien niet
genoeg gewaardeerd" is: „de EN TITUS, die inderdaad door zijn roep, alles (Vondels beste
stukken niet uitgenomen,) verdoofde, en bezit van het Tooneel hield toen men van deze Vader der
Dichtkunst niet meer dan den Gijsbrecht van Amstel, en dezen zeer gebrekkig ja zelfs zeer belachlijk,
vertoonde."
Gesch. 4 Gesch. 166.
INLEIDING
voort, ste1t boven de de-
hield 3 Geseh. 1204. Geseh. 9° spe1, fraaiheden heeft, sedert lang niet meer willen zien
spe1en; bij ons noch gaerne ziet, als het te
gespee1d Ret tijdsverschil tussen 1594 en 1641 wordt
stuk van Shakespeare vereenze1vigd dat van Vos.
"gedrochte1ijk heet het nl.: "met dit
Vos ons Neerlands Tonee1 bezoede1en!"
de verguizing ook in de tweede he1ft van de achttiende eeuw.
J. gebrek aan smaak dacht, verme1dden we reeds l .
zagen, schreef Bilderdijk zeer uitvoerige studie over
en Titus2, "we1ks zich jaar lang
indruk zoo groot en zoo duurzaam was,
gehee1 daar tirades en verzen uit op wist
of ze1fs zonder opzet in het daaglijksche onderhoud als gemeene
Van zijn jeugd af heeft Bilderdijk het
"en deelneming" ge1ezen en herlezen. Bij de vergelijking
de beide stukken beurtelings geprezen
ge1aakt. Ret deze indruk krijgt dat de
aardig in evenwicht blijft. Wat de karakters
Lucius de corresponderende
van Shakespeare, daarentegen ste1t hij Bassianus, Roze1yna,
Tot aan de verschijning van Braekman's vergelijkende
deze beste er over Aran en
geschreven is.
De negentiende- en twintigste-eeuwse literatuurgeschiedschrijvers sluiten
oordee1 grotendee1s aan bij de achttiende-eeuwse critici. Ret was
de onafhankelijk denkende Bilderdijk,
die Rotgans, Roogstraten,
ontketend hadden, ongedaan te maken. We willen
enke1e getuigenissen a charge aanstippen.
en walglijke denkbee1den:
"hij baadt zich met zoo vee1 wellust in bloed, en vertoeft met zoo vee1 graagte
zijne karakters zijn zoo onnatuurlijk
dat ook de schoonste Poezy bij geene mogelijkheid eenen
en TITUS, in op zou
Ret stuk is met regt, behalve bij liefbebbers Oudheid,
oordee1 en Titus4 "was 1 Zie aigemene inieiding, 3.
2 Bydragen tot de Tooneelpoezy 13-in zijn "Voorafspraak" (bIz. II) meent hij dat het "misschien niet
"ARAN EN TITUS, door alles(Vondeis hieid toen men van deze Vader der
meer Gijsbrecht Amstel, en dezen zeer gebrekkig ja zelfs zeer belachlijk,
3 Beknopte Gesch. I 204. 4 Beknopte Gesch.
ARAN EN TITUS 9 I
zelfde [nl. Vos], zoo om het vreemde des verschijnsels, als om de vloeibaarheid
en den hoogdravenden zwier der verzen, en het somwijlen grootsche en
treffende der gedachten, niet geheel onwaardig, hoezeer het anders, om het
gemis van orde en schikking, en het doorgaans wilde en buitensporige der
denkbeelden en voorstellingen, met regt een wanschepsel heeten mag." Dat is
de kool en de geit sparen!
Dan is Witsen Geysbeek meer rechtdoorzee : „Ondertusschen was deze Aran
en Titus het gedrochtelijkste wanschepsel dat ooit de verwilderde verbeelding
kon voortbrengen." 1
Hofdijk schrijft zijn vernietigend oordeel in wat dichterlijker bewoordingen
neer: „Zijn treurspel Aran en Titus — het wonderlijk gewrocht van een barbaarschen
genius, waarin schitterende beelden en verrassend-treffende gedachten
om den voorrang kampen met gezwollen voorstellingen en platte uitdrukkingen,
alles slingerend rondom eene afgrijselijke handeling, als een krans
van bloemen en gemeen groen om een bebloeden tijgermuil — wekte de bewondering
zijner tijdgenoten op." 2
Van Vloten vond het „een jammerlijk misgeboorte van aangeboren dichtgeest
en ongelikte wansmaak." 3 „Het stuk, waaraan al deze bewondering verspild
werd, was een hoogdravende navolging van een dier gruwelspelen, aan
welke, in 't laatst der vorige en 't begin van deze [nl. de i 7e] eeuw, het Engelsch
tooneel zoo rijk was, vol blaaskakerige overdrijving, moorden en afgrij selij kheden,
hoogdravend tooneelgebrom te midden van bloed en tot krankzinnigheid
gedreven hartstochten; en het mocht zelfs als een proefstuk in zijn soort
gelden."
Ten Brink4 durft weer royaal te prijzen: „Zeer opmerkelijk is bij Jan Vos de
forsche klank der alexandrijnen vol bloed, moord, brein en gal, maar afgewisseld
in de reien met echt poëtische verzen.... Iets oorspronkelijks en romantisch
was in dit stuk niet te miskennen, schoon het den dichter aan hoogere
aesthetische beschaving faalde, om van zijn opmerkelijken aanleg partij te
trekken." Hij had moeten leven in de tijd van Bredero, Starter, Rodenburg en
Coster. „Nu kwam hij te laat daar de classieke richting alom had gezegepraald."
Jonckbloet heeft ook wel een zekere mate van waardering 5, maar als hij,
anachronistisch, de psychologie als maatstaf gaat aanleggen, wordt Vos natuurlij
k te licht bevonden. Hij noemt ook enkele pluspunten: het stuk is aandoeningen
opwekkend en leerzaam (de straf volgt op de misdaad). „Daarbij komt nog,
dat het, als de meeste van Vos' gedichten, in vloeiende, soms gespierde verzen
geschreven is en een aantal kernspreuken bevat, die zoo in den smaak vielen....
Met dat al is Aran en Titus als dramatisch kunststuk zeer zwak: niet alleen door
1 Biographisch, Anthologisch en Critisch EVoordenboek VI 396.
2 Gesch. der Ned. Letterk. 4 (Amsterdam 1867) 219.
3 Beknopte Gesch. 2, 285, 286 vgl. ook: W. Everts, Gesch. der Nederlandsche Letteren II (Amst. 1869) 68.
4 Gesch. der Ned. Letterk. 472.
5 Gesch. der Ned. Letterk. 4, IV 384; vgl. ook: A. J. Kronenberg, Het Kunstgenootschap Nil Volentibus
Arduum (Deventer 28 75) 1o.
92 INLEIDING
de noodelooze opeenhoping van gruwelen of het volstrekt onnatuurlijke van
sommige toestanden, maar vooral door het volslagen gemis van karakterteekening,
tengevolge waarvan het alleen geschikt is om physische aandoening
van het geschokte zenuwgestel op te wekken."
C. N. Wybrands 1 schrijft ongeveer in dezelfde geest, en drukt zijn kritiek
nog wat voorzichtiger uit. „Met dat al valt niet te ontkennen", schrijft hij, „dat
er veel schoons in het stuk is, dat de taal goed en de verzen krachtig zijn. Zijn
opgang had het daaraan te danken, dat er vooreerst veel te tien viel, en vervolgens,
dat het de aanschouwers boeide en van het begin tot het einde in
spanning hield. Het was op een gansch andere leest geschoeid dan de klassieke
stukken, en sloot zich meer aan bij de romantische school.... De wreedheden,
in het stuk gepleegd, deden aan het succes geen kwaad; het gemoed der toeschouwers
van die dagen schijnt een sterke ontroering vrij wel te hebben
kunnen verdragen, ja zelfs, het groote publiek was begeerig naar ij sselij kheden....
Inderdaad, de meerdere levendigheid en afwisseling der tooneelen
was een groote stap voorwaarts .... Het gebrek ... was, dat er bijna geen
karakterteekening in die stukken gevonden wordt, en dat de handelingen niet
zelden tamelijk ongemotiveerd zijn." Niet voor niets kan men Wybrands de
vader van de Nederlandse toneelwetenschap noemen. Het is jammer dat zijn
grote opvolger, Worp, nog wel Vos' biograaf, zich altijd zo op de vlakte hield,
als het om een oordeel ging.
Aan het eind van de negentiende eeuw zien we dus een relatieve waardering
voor Aran en Titus ontluiken. C. H. Ph. Meyer 2 ziet het zelfs „als eene opfrissching
de ernstige, deftige, maar tevens eentonige klassieke
tragedies, of historische treurspelen."
Deze waardering missen we bij Kalff 3, wiens esthetische zin wel zeer gekwetst
moest worden door dit stuk : „Wanneer wij nu stilstaan voor dezen
draak, dan kost het ons moeite te begrijpen dat het geletterd publiek dit
schepsel heeft bewonderd.... Aan Van Baerle komt de twijfelachtige eer toe
het stuk te hebben ontdekt." Waarom die bewondering? „In de eerste plaats
doordat het in meer dan een opzicht eene sterke gelijkenis vertoont met den
Thyestes van Seneca." 2° „Vos sprak de taal van Huygens, Hooft en Vondel....
Het grote publiek liet zijne ogen verblinden dor dat glansje van valsche
steenen." 3° „stuk was een echt kijkspel," 4° „de ratelende groote woorden
en de verzen hol-rommelend als een leege ton." Ook in zijn latere Geschiedenis
der Nederlandsche Letterkunde 4 heeft hij dat oordeel niet meer gewijzigd, en de
innerlijke tegenspraak in zijn kritiek heeft hij ook toen niet opgemerkt : hij
vond de verzen afschuwelijk; de vele verzen die Vos van Vondel, Hooft en
Huygens zou hebben overgenomen moeten dan wel als een vlag op een
Het Amsterdamsche Tooneel Pieter Langendijk z85 3 Lit. en Tooneel te Amsterdam in de zeventiende eeuw 18 9 5) Dl. YV (1909) 113-116.
onnatuurlijke het volslagen gemis van karakterteekening,
waarvan het alleen geschikt is om physische aandoening
geschokte zenuwgestel te wekken."
Wybrands1 dezelfde zijn kritiek
uit. "Met dat al valt niet te ontkennen", schrijft hij, "dat
en de verzen krachtig zijn. Zijn
daaraan danken, dat er vooreerst veel te zien viel, en vervolgens,
aanschouwers begin tot het einde in
was op een gansch andere leest geschoeid dan de klassieke
school. ... De wreedheden,
gepleegd, succes gemoed der toeschouwers
van wel te hebben
verdragen, ja zelfs, het groote publiek was begeerig naar ijsselijkheden.
. .. Inderdaad, de meerdere levendigheid en afwisseling der tooneelen
voorwaarts.... was, dat er bijna geen
en dat de handelingen niet
niets kan men Wybrands de
de Nederlandse toneelwetenschap Het is jammer dat zijn
Worp, nog wel Vos' biograaf, zich altijd zo op de vlakte hield,
ging.
eeuw zien dus een relatieve en Titus Ph. Meyer2 ziet het zelfs "eene opfrissching
te midden van de ernstige, deftige, maar tevens eentonige klassieke
bij KaHf3, zeer gekwetst
door dit stuk: "Wanneer wij nu stilstaan voor dezen
het ons moeite te begrijpen dat het geletterd publiek dit
bewonderd .... Aan Van Baerle komt de twijfelachtige eer toe
te hebben ontdekt." Waarom die bewondering? "In de eerste plaats
in meer dan een opzicht eene sterke gelijkenis vertoont met den
Tf!yestes 2 0 "Hooft en Vondel. ...
Het groote publiek liet zijne oogen verblinden door dat glansje van valsche
3 0 "het 40 "Ook in zijn latere Letterkunde4 dat oordeel niet meer gewijzigd, en de
hij ook toen niet opgemerkt: hij
yond verzen Vondel, Hooft en
dan op een
1 Amsterdamsche Tooneel 97-98.
2 Pieter Langendyk 285 n.
en Tooneel in de eeuw (Haarlem 1895) 144-145.
4 IV 113-II6.
ARAN EN TITUS 93
modderschuit geprijkt hebben. In feite heeft Kalf alleen lof voor Vos' dramatisch
talent : evenals Rodenburg had Vos" wel „inzicht" in het wezen van het
drama en bij intuïtie wist (hij) wat op het tooneel voldoet en „pakt" (en) toont
(soms) geheel in het stuk en zijne personen te zijn."
Een man die veel begrip toonde voor Aran en Titus was J. Koopmans; zijn
taal wordt van de weeromstuit zelfs barok. „Het stuk is een allersterkst en allergecondenseerdst
brok rhitmies gedreven leven. Overal afgerond, is er tussen
de naden geen speld te steken.... Bij hem begint de plastiek der uitwendigheden,
de werking der massa's, de heerschappij van 't geweldige. Niemand
mag hier vragen naar de fijn-vazige psyche..." Zelfs het Noodlotsidee is hier
niet te vinden. Het had geen „raison" in zijn strekking. Het wordt gekenmerkt
door technische voldragenheid en een betrekkelijke nieuwheid, „het had een
berekend elan in groots gedoe en in een met verplettering slaande ontzetting.
Het rollende woord droeg de verbijsterende emphase, de snelle hand de beslissende
dolk."' In de tijd waarin Koopmans deze beschouwing over Vos'
werk neerschreef, de jaren van het opkomend expressionisme en van de bloei
van het expressionistisch toneel in Duitsland, was de tijd rijp voor een herwaardering
van Vos en voor een heruitgave van zijn toneelwerk. Het is ook de
tijd waarin zich, vooral in Duitsland de studie van de barokliteratuur, baan
breekt; maar in ons land werd de kans gemist, zowel voor de bestudering van
Jan Vos als voor die van de barok, waarvan de letterkunde in onze literatuurgeschiedenis
nog altijd een stiefkind is.
De tegenkrachten waren te sterk. Prinsent vindt Aran en Titus maar een hol
geval, bedoeld voor een grof publiek. Als hij het heeft over de afkapping van
Titus' hand schrijft hij : „Dat was eerst vaderliefde om de menschen tranen
met tuiten te laten schreien. Denk u daarbij nu de bulderende stem van een Van
Zjermez, die telkens weer met draaiende oogen dat woord herhaalt; en daarbij
de indrukwekkende manoeuvre van het afkappen." — Dat Van Zjermez juist
niet met bulderende stem en rollende ogen sprak, zoals een speler, weggelopen
uit een door Justus van Maurik bespot volkstheater, hebben we gezien.
Toch gaat Walch in Prinsen's voetspoor verder 3. „De rol van Titus werd
door Van Zjermez vervuld, die alle gelegenheid had — en gebruikte om te
melodramatizeren," b.v. in de handafkappingsscène. „Het geeft ons geen hoog
denkbeeld van Barlaeus' classicisme, dat hij een dergelijk werk voor een
meesterstuk hield. En ook Hooft vond het mooi; en ook Vondel!"
Het spreekt vanzelf dat Te Winkel 4 objectiever en wetenschappelijker oordeelde
: De kenners hadden vooral oog voor het Senecaanse erin. Door de
retoriek der verzen maakte het meer indruk, dan wanneer het gespeeld was in
rijmloze verzen of met komische tussenspelen. „Te ontkennen valt het niet,
1 „Jan Vos en het Amsterdamse Maecenaat", De Beweging XI (1915) IV 43-44.
2 Handboek tot de Ned. Lett. Gesch. 382.
3 Nieuw Handboek der Ned. Lett. Gesch. 45o, 451.
4 Ontwikkelingsgang IV 224-227.
INLEIDING
dat de verzen van Vos krachtig en gespierd, de woorden wat al te forsch, maar
teekenachtig zijn, en dat het bovenal zijne eigene taal is, die hij spreekt." De
conventionele onderscheiding tussen dichtertaal en alledaagse omgangstaal
werd eerst allengs, onder invloed van Vondel, gemaakt. Over de reizangen:
„die inderdaad welluidende koren vond Barlaeus zóó mooi, dat hij ze in afschrift
aan Huygens toezond, nog vóór het stuk in druk verschenen was."
Het spreekt vanzelf dat Te Winkel ook zeer genuanceerd spreekt over het
verschil tussen Vos en Shakespeare; anderen brengt de naam van de beroemde
meester — al is de Titus Andronicus dan een jeugdstuk (of een jeugdzonde) van
hem — in vervoering, en tijdens die vervoering kan men voor de contrastwerking
de arme Hollandse glazenmaker zo diep mogelijk wegschoppen.
L. Simons 1 constateert eerst dat de Nederlandse „bewerking" „nog minder
psychologisch aanvaardbaar is", maar komt dan via de kwalificatie „bordeeltaal"
e. d. tot de conclusie : „Elke situatie, elk gevoel, is bij VOS uitgedijd en
vergroofd; de beelden zijn even buitensporig als de sentimenten en de Seneca'
sche leenspreuken en geestverschijningen; terwijl de fijnere toetsen van het
Engelsche ontbreken." Bij Shakespeare „doorgroeft men den grootmenschelijken
dichter tegenover den onbeschaafden Nederlandschen rhetor." 2
Het hele betoog van Max Wagner (München) in „Versuch einer psychologisch-
asthetischen Wiirdigung von Shakespeare's : Titus Andronicus und Jan
Vos' : Aran und Titus" 3 dient er toe om de eerste te verheffen en de tweede te
kleineren. Het begin van zijn betoog is al meteen raak : het grote everzwijn
uit het ie bedrijf is „ein Wundertier", um seine Zuhorer in Schrecken zu versetzen",
draak
kon vliegen, is het „zudem ein gefliigeltes als men dit leest, maar er staat toch „Hoe yslijk vloog het
zwijn !" Inderdaad, niet zo gemakkelijk als Wagner
bij Shakespeare orde, maar dat TA een zwak en
rommelig stuk is, ontgaat hem te enenmale. Het is niet mogelijk, hier Wagner's
betoog van alinea tot alinea te ontleden, maar uit zijn slottirades willen we iets
aanhalen. De slotverzen, uitgesproken door Markus laten volgens hem niet de
minste toon van verzoening horen. „Das furchtbare Unwetter hat bei Vos
nicht reinigend gewirkt, wie bei Shakespeare; die Androhung ewiger Verbannung
an das „Pontus Meir", welche alle jene treffen soll, die sich gegen die
Anerkennung des neuen Kaisers stråuben, bedeutet keinen Ausblick in eine
neue, glii ckliche, sonnenfrohe Zukunft" (24). Moet dat dan? Zit dat dan in de slotregels
van TA? Maar Shakespeare stijgt nog hoger : „Im „also trotz manche Zugeståndnisse an dem Geschmack
der Zeit einen Meister, der den grausigen Stoff sittlich zu heben verstand
und durch psychologische Vertiefung das hochste Interesse, das je ein
Het Drama en het Toonel 111, Men vindt een herhaling van deze beschouwingen in de uitg. Ø van Vondels werken III, 5 5
XXXII (1913) 1-25.
94 de wat al te forsch, maar
bovenal zijne eigene taal is, die hij spreekt." De
dichtertaal en aIledaagse omgangstaal
Vondel, gemaakt. Over de reizangen:
"yond Barlaeus z66 mooi, dat hij ze in afschrift
v66r het stuk in druk verschenen was."
Winkel ook zeer genuanceerd spreekt over het
de naam van de beroemde
- Andronicus - in vervoering, en voor de contrastwerking
arme Hollandse glazenmaker zo diep mogelijk wegschoppen.
Simonsl constateert dat de Nederlandse "bewerking" "nog minder
dan via de kwalificatie "bordeeltaal"
d. conclusie: "Elke de beelden zijn even buitensporig als de sentimenten en de Seneca'
de fijnere toetsen van het
Bij Shakespeare "doorproeft men den grootmenschelijken
onbeschaafden 2
van Max Wagner (Miinchen) in "Versuch einer psychologisch-
Shakespeare's: und Jan
Vos': 3 om de eerste te verheffen de tweede te
is al meteen raak: het grote everzwijn
uit het Ie bedrijf is "ein Wundertier", "urn seine Zuhorer in Schrecken zu versetzen",
en vanwege een reminiscentie aan Medea, die op een gevleugelde draak
door de lucht kon vliegen, is het "zudem ein gefliigeltes Schwein." Men wrijft
zich de ogen uit als men dit leest, maar er staat toch "Hoe yslijk vloog het
zwijn!" Inderdaad, maar het Nederlands is niet zo gemakkelijk als Wagner
denkt. Ook bij Shakespeare is niet alles in orde, maar dat T A hem te enenmale. Het is niet mogelijk, hier Wagner's
alinea alinea ontleden, maar uit zijn slottirades willen we iets
Markus laten volgens hem niet de
van verzoening horen. "Das furchtbare Unwetter hat bei Vos
wie bei Shakespeare; die Androhung ewiger Verbannung
das "Meir", welche aIle jene treffen solI, die sich gegen die
strauben, bedeutet keinen Ausblick in eine
gliickliche, Zukunft" (24). Moet dat dan? Zit dat dan in de slotregels
T A? hoger: ,,1m Schopfer des "Titus
Andronicus" erkennen wir also trotz Zugestandnisse Geschmack
Meister, der den grausigen Stoff sittlich zu heben verstand
durch psychologische das hochste Interesse, das je ein
1 Het Drama en het TooneellII, 123-126.
2 W.B. 55.
3 TNTL XXXII (1913) 1-25.
ARAN EN TITUS 95
Jugendwerk beanspruchen kann, verdient"(24). Niets van dat alles bij Vos, meent
Wagner. Een zekere zelfstandigheid kan hem niet ontzegd worden, maar hij
boog zich voor de heerschappij van de smaak van zijn tijd(!). „Durch eine
Håufung blutiger Ereignisse glaubte er die Wirkung des Drama's erhohen zu
kunnen; dadurch aber wurde sein Werk zu einem Schauerstiick, das mit der
Tragódie nichts mehr zu tun hat. -- Der Kuss, den ihm die Muse gereicht, ist
etwas fliichtig ausgefallen." En zo zijn we dan onze Vos kwijt om in aanbidding
voor Shakespeare neer te vallen. Voor men hiertoe overgaat, dient men TA
wel te lezen. Het aantal doden bedraagt bij Shakespeare veertien (waarvan
negen op het toneel sterven), bij Vos twaalf (waarvan tien „coram publico").
Een voedster (Nurse) wordt volkomen onschuldig vermoord, een clown volslagen
onschuldig opgehangen. Mutius wordt door zijn eigen brave vader Titus
al in het begin van het stuk neergestoten; een zoon van Thamera, Alarbus,
wordt zonder meer aan de goden geofferd; Lavinia in het openbaar aan het
publiek vertoond en openlijk in haar deerniswekkende toestand bespot. Als de
voedster gedood wordt, leest men : „Hi, hi ! Zo krijst het speenvarkentje, als
het voor het braadspit wordt klaargemaakt." Thamera, waar de keizer smoorverliefd
op is en waar hij mee trouwt, krijgt opeens een baby'tje, geheel zwart
(wat Bilderdijks lachlust al opwekte) ; niemand weet dit, behalve de vroedvrouw
en de voedster, die dan ook prompt van kant gemaakt worden;
Aran wordt met zijn baby'tje gepakt. Hij moet nu hangen met zijn kind (V,
I, 51 - 5 3) : „Hang eerst het kind, opdat hij het kan zien spartelen, een gezicht
dat het vaderhart zeker zal roeren. Haal een ladder." Enfin, later moet hij de
hongerdood sterven, wat veel minder aanschouwelijk is dan de vuurdood
bij Vos. Nu kan het om het even zijn, hoeveel mensen er gedood, afgeslacht,
verbrand en opgehangen worden — men hoeft er Shakespeare evenmin hard om
te vallen als Vos — ,maar men moet niet beweren dat Vos' spel geen tragedie,
maar een gruweldrama is, en dan van Shakespeare's stuk dat het geen gruweldrama
is, maar wèl een tragedie. De redactie van een gerenommeerd Nederlands
tijdschrift had zich deze Duitse knollen niet voor citroenen moeten laten
verkopen.
Bij Cornelis W. Roldanus 1 spelen de misleide „intellectuelen" weer een rol.
„Dat dit barre kijkstuk van wraak en weerwraak in Vondel-achtige alexandrijnen
(met veel ontlening) daverend succes had, zelfs bij intellectuelen.... , kan
moeilijk anders verklaard worden dan uit de diep-in levende behoefte aan
barokke gevoelsuiting en aan het daarmee corresponderend „zien dat voor
zeggen gaat." De opgang van de film heeft ons die behoefte duidelijk genoeg
gemaakt. Tegelijk is het de volkse reactie tegen het laagje vernis van „latijnse
beschaving, .... en het zijn natuurlijk allereerst de niet-gestudeerde jongeren,
die er voor blaken." De populariteit van Aran en Titus „demonstreert toch wel
heel duidelijk het spontane verzet van primitief-romantisch volksgevoel, hoe
grof ook, tegen de langzaam verstarrende „vreemde" cultuur; tegen afnemend
1 Alg. Gesch. der Nederlanden VII 47-48.
96 INLEIDING
élan, ... tragisch proces. ... Een proces, dat zijn dieptepunt van verloren
renaissancistisch stijlbesef en verdwaalde wansmaak wel daar bereikt, waar Jan
Vos de Lucifer o.a. gaat opmaken in bombastische trant."
De invoering van het begrip „barok" heeft Vos ook al niet geholpen. Als
Vos fout is, dan is ook de barok fout, of nog liever : er is beheerste en onbeheerste
barok. Iets dergelijks vinden we bij Knuvelder 1, die wel erkent dat Vos
een toneelvakman was, en zelfs meer begrip had voor levendig, bewogen
toneel, „heel wat meer dan de geleerde klassieke auteurs, Vondel incluis," —
maar die het toch allemaal slechts „rhetorische pathetiek" vindt. Bij Vos is geen
sprake van waarachtig gevoel, maar van — gewilde? — opgewondenheid.
J. Bauwens 2 gaat naar aanleiding van Aran en Titus aan het moraliseren. Na
geconstateerd te hebben dat Vos een kannibaalse wreedheid ten toon spreidt,
zegt hij van dit stuk : „La pièce était morale, puisque tous les crimes y sont
punis ; il y avait du mouvement, sinon de l'action, des vers énergiques, des
sentences ramassées, et, ce qui n'était pour déplaire aux savants, de souvenirs
mythologiques et classiques en foule. Décidément Sénèque était surpassé ! --
Il est vraiment regrettable que les classiques ne se soient pas rendu compte des
raisons de son succès. Ils eussent pu conserver l'élément vivifiant qui manquait
A. la tragédie classique, purifier ce qu'il y avait de trop sensuel et motiver le
crime passionel par le caractère." Zo worden de rollen eens omgedraaid : de
„klassieken" in de leerschool van Jan Vos.
Het grote probleem voor de meeste critici blijft, hoe het mogelijk was dat
Van Baerle, Hooft en Huygens, toch intellectuelen en mensen van stand, „het
lawaaistuk van Jan Vos ophemelen zoals ze nooit een klassiek werk van Vondel
geprezen hebben", zoals Brom 3 zegt : „het heet een raadsel", maar voor hem
is het dat niet : „zou de verklaring niet liggen in het onnozele feit, dat in 1641
zelfs de draak Aran en Titus hun minder monsterachtig lijkt dan Peter en
Pauwels, waarmee de paapse stoutigheden van Gijsbrecht en Maagden nog
overtroffen worden?" Dit lijkt wel heel ver gezocht. Merkwaardig is dat meer
dan een kwart eeuw later ook W. A. P. Smit 4 deze beide stukken met elkaar
in verband brengt, maar dan wel op een heel andere wijze. „Als in 1641 zowel
(Vondels) Peter en Pauwels als Jan Vos' Aran en Titus verschijnen, sluit dit laatste
drama ondanks al zijn excessiviteit toch meer aan bij de gangbare toneeltraditie
dan het eerste. De tragedie van Jan Vos is naar opzet onmiskenbaar
Senecaans-Scaligeriaans, en de bewondering van Barlaeus moet stellig voor een
belangrijk deel worden toegeschreven aan het feit dat dit drama zo goed aansloot
bij zijn eigen traditionele opvatting omtrent het treurspel." Dat is dan
wel het definitieve antwoord op een eeuwenoude vraagstelling. Anderzijds
moet geconstateerd worden dat een stuk dat meer dan drie eeuwen lang de
1 Handboek tot de Gesch. der Ned. Letterk. IIS, 357-360.
2 La Tragédie Française et le Théatre Hollandais au dix-septième siècle 151-52.
3 G. Brom, Vondels Geloof (Amsterdam-Mechelen z935) 291.
4 Van Pascha tot Noah IIl 593.
V
:
.. . .:: x^?Øfa^•"<>n +A.Yf.ØáG'Ø ., +YS7!:AOa.w r r;c.c.^ :N ^ ^ .... .::::.:. ï . .. . , ... ,^^"............ ^:
. ;.: ,: . ., ...:....:: ... .....•Ør ... .... .. ^....;.•:.::::ïi::;^s«:^. .
: ^: ::,;:•......^,;;;^::.:<::: ;
,.: :: :..: .. , .. . .. i?: ^.... .. 9°??h,. :. ;?•:d.... ....:....?..?.....
: :•:::. :• :::::: :::::::::::: •
. . ., . . :. . . . , ..: ,.... . , .. . .. .: ø•: ::.::::: : .:::...
........................... ::
. .:::..: :.:.:. f . . ......:.: ^^ ::::::...................:.. :.
.> ... n:... . G
......:.. ..................
. # F.... •J.?:n.....f......:::. +.•?i:i:vi:i:b'•i::^>Fy'^i>1'^ i?i:4:•i:•Y.?4i}ii:+^:it<'v?Yi?}:^}i:<•i:4:?4: :.f• ^ : :•:I::::. r ;$.q::::.::.... r. .i:d[:':':' í`. ^F'. .^^. .^•, ^^^.:::.•N. :vi:5ii::3i?iiY:iii:^::i:::f::ii::::i:4:?{4:?•ii:l.iiu:::::: ............................: :..................................:.........................
Ø N
....^ MCR.O..
VI
ARAN EN TITUS 97
hartstochten pro en contra heeft weten op te wekken, op de een of andere manier
een belangrijke datum in onze literatuur heeft betekend, en het zeker verdient
na bijna twee-en-een-halve eeuw te worden uitgegeven.
Ik zou dit overzicht willen eindigen met een slottirade, die ook als motto
boven deze paragraaf had kunnen staan, een ontboezeming uit het jaar 1718' :
„Het is onmogelijk met menschen harssenen te bevatten, hoe een dichter, als
Jan Vos, een stil burger man zynde, smaak kan gehad hebben om zodanig een
stuk, met zo veele onnatuurlyke wreedheden opgepropt, te berymen, 't geen
hy echter schynt, als men zyn brutale expressien in ziet 2, met lust gedaan te
hebben."
Dat probleem zullen we wel nooit geheel oplossen, want hier stuiten we op
de ondoorgrondelijke diepten van de menselijke ziel.
1 Ontleend aan Zedig en Dicht-lievend Onderzoek op A. en T., z6.
2 terloops kennisneemt van zijn ruwe, grove taaluitingen.

ARAN TITVS
O F
Wraak Weerwraak
TREURSPEL
van
JAN VOS.
Den zef^en Drak, nieuws overzien,
vele verbetert.
t'AM STERDAM,
J4c.b Middeldam, naatt
Vismarkt , in t jaar x66
en TITVS,
o W raak en :
van
JAN v 0 s.
Dm zejlm DrNk J op door den Autheur en in plaatfen t'A M S T E R. DAM,
By Ja"b Lefi4ille , Boekverkooper op den Middeldam a de Vismarkt) 'tjaar 1661,

AAN
DE LIEFHEBBERS.
Dewijl dit Treurspel van eenige baatzoekende menschen, buiten kennisse van
de Poëet, zeer slordig en vol misslagen nagedrukt is, en noch mocht nagedrukt
werden, tot nadeel van anderen, went een yder gewaarschuwt, dat d'Autheur
geen exemplaren voor de zijne kent, dan die by Jacob Lescaille gedrukt zijn.
eenige baatzoekende menschen: zie de bibliografie: Ian van Duisberg (165 8) en Abraham de Wees (166o).

OPDRAGHT
Aan d'Erentfeste en hooghgeleerde Heer
KASPAR van BAARLE,
Professor der Filosofije in de doorluchtige
Schole der vermaarde koopstadt
AMSTERDAM.
DOORLUCHTIGE MAN,
Wy noemen Uw'E. door de mond van alle gezonde oordelen, met de bynaam
van Doorluchtigh, zelf met de Poëet
Die als een Sophokles t'Atheen,
Gehoost met hooghgekurkte laarzen,
Op 't Duitsche Treurtooneel komt trein;
Daar d'Echo van z.yn goude vaarzen
Het hardste hart zoo murruw maakt,
Dat 't oogti een beek van tranen braakt.
Met dien hooghdravenden Poëet, daar by zeit:
Erentfeste : achtbare, eer waardige.
Kaspar van Baarle : geb. te Antwerpen 12 II
1584, overl. te Amsterdam 14 I 1648. Sedert
1632 professor in de geschiedenis der filosofie
aan de Illustre School te Amsterdam. Als
Latijns dichter werd hij wel genoemd „poeta
semipaganus". Bevriend met Huygens, Hooft
e.a. grote Nederlandse dichters ; enige Nederlandse
gedichten in Verscheyde Nederduytsche
Gedichten (1651). Zijn brieven werden in 1667
door zijp schoonzoon Geeraerdt Brandt uitgegeven.
doorluchtige Schole: Athenaeum Illustre, academie
van lagere rang dan een hogeschool.
Doorluchtige: edele, roemrijke.
I door de mond van: bij monde van, zoals (alle)
... doen; gezonde oordelen: mensen met gezond
verstand (abstractum pro concreto, vgl.
vernuft); bynaam: bijvoeglijk naamwoord.
2 Doorluchtigh, o.a. door Grotius, die hem
noemde „den door luchtighsten der Poëten",
vgl. G. Brandt, Het Leven van Vondel, ed.
P. Leendertz Jr., 41; zelf met: precies als,
juist als; de Poëet" Vondel.
3-8 Verzen, wsch. van Jan Vos zelf, ter ere van
Vondel.
3 als een Sophocles: Vondels vertaling van Sophocles'
.Elektra (1639) werd in de jaren 1639
tot 1659 dertig maal gespeeld; alleen in 1639
werd het al acht maal opgevoerd, vgl. J. A.
Worp — J. F. M. Sterck, Geschiedenis van den
Amsterdamschen Schouwburg (Amsterdam 19 20)
94-95.
4 Gehoost: geschoeid; hooghgekurkte: met hoge
kurken hakken of zolen; dit woord wordt gebruikt
bij Bredero en Langendijk (WINT IV
I017; VI 1019).
5 Duitsche: Nederlandse ; Treurtooneel: plaats
waar treurspelen worden opgevoerd.
6 Daar: Waar (ook r. 9) ; goude: heerlijke.
8 braakt: vergiet. (Een niet ongunstige betekenis
van braken vinden we ook wel bij Vondel,
vgl. WINT III, I, 1009.
9 hooghdravenden: verheven, sublieme. Regel 9
is een hervatting van r. 2.
I 04 ARAN EN TITUS
10 Doorluchtige van Baerle,
Ghy kostelijke paerle,
Aen Amstels Wapenkroon.
Wy offeren op 't autaar van Uw' E. onpartijdige oordeel, onze eersteling
A R A N en TITUS, of Wraak en Weerwraak, onze misgeboorte, of, om
15 recht te noemen, onze wanschepsel, bezwachtelt met de zoo ware als oude
spreuk:
Wacht u voor de geen die van Godt getekent is.
op hoop, dat onze schrikdier d'oogen van Uw' E. verstand, zoo verschrikken
en mishagen zal, dat gy het de stralen uwer gunst zult weigeren, en zoo 't
20 Uw' E. zoo mishaagt, zoo zullen wy, door zulk een mishagen, ons niet meer
met het ranke en roerelooze schip van onze vermetelheid, in de grondelooze
zee der heilige Poëzijen begeven; om niet, door de bulderende stormen der
lasteraren, in de gevaarlijke klippen der algemene oordelen te vervallen : want
zoo onmogelijk als 't een Vorst al de werelt wel te beheerschen is, ja zoo on-
25 mogelijk als de Natuur een berg zonder dal kan maken, zo, en noch onmogelijker,
is 't een pen alle oordelen te behagen. Maar ik twijffel aan Uw' E. mishagen,
overmits de grootste verstanden vaak de nieusgierigste van oogen zijn,
en by wijlen staren op schepselen, die Natuur de gevoegelijke maat der ledematen,
en juiste hoogselen en diepselen van hare vormen, heeft geweigert;
3o 'tzy dat zy 'er iet wonders, of de volmaakte ommetrek van hunne eigen leest
IO-I2 Beginregels van Vondels „Lycksang over
Dionys Vos aen Caspar van Baerle" (WB I ll
39 8).
I I kostel/ke : kostbare.
13 Uw'E: Uwe Edelheids.
13-15 Men lette op de climax : onze eersteling,
onze misgeboorte, onze wanschepsel (gedrocht,
monster). Het woord bezwachtelt (omzwachteld,
omwikkeld) past bij het beeld van de
boreling.
15 recht: nauwkeurig, juist; zoo: even; onze
wanschepsel, r. 18 onze schrikdier, en r. 39: vgl.
de aant. bij vs. 266 van Aran en Titus.
17 van: door; Wacht u, enz.: uitvoerig over dit
spreekwoord, dat ook in het Duits en het
Engels voorkomt, WNT IV 1835; het is in
verband gebracht met het „Kaïnsteken"
(Gen. 4: is).
1 8 op hoop : in de hoop; schrikdier : schrikwekkend
dier; verstand: geest; d'oogen ... verstand:
uw geest.
21 roerelooze : zonder roer.
23 algemene oordelen: oordeelvellingen van het
publiek.
24 Sedert de le druk is het koppelwerkwoord
naar achteren geschoven, zie de variantenlijst.
26 oordelen : beoordelaars, vgl. r. 1.
z verstanden : geesten; de nieusgierigste van oogen:
't meest belust om naar iets nieuws te kijken.
28 staren op : met gespannen ogen kijken naar;
die: wie (datief).
2^ gevoegeljke: behoorlijke, gepaste; hoogselen en
diepselen : evenredigheid (term uit de schilderkunst
: de meer lichte en donkere partijen in
een schilderij).
3o iet wonders : iets wonderbaarlijks. We denken
aan het begrip „la meraviglia", dat in de
toenmalige maniëristische modeliteratuur
zo'n grote rol speelde. Ook bij Vos geldt,
wat Marino dichtte : „È del poets, il fin la
meraviglia, / Chi non sa far stupir vada alla
striglia," (Wie niet weet te verbazen, te verbluffen,
verdient geroskamd te worden), vgl.
W. J. C. Buitendijk, Het Calvinisme, 1 80.
ommetrek : vorm (eig. hoofdlijnen).
ARAN EN TITUS 105
in speuren; want de zon blinkt nooit klaarder dan in de omhelzinge der wolken
: dies gelijk is de volmaaktheid nooit volmaakter dan in de verzellinge der
mismaakte. 'tzy hierom, of ten minsten cm de geesten uit te spannen, als de
herssenen afgeslooft zijn, van de hoogte der Hemelen te meten, de diepten der
35 Zeên te peilen, de Aardbodem te omvademen, de Natuur te ontleden van
bezielde en onbezielde dingen, de Poëzy, het goddelijkste van alle, op vaste
voeten te zetten. Heeft Uw'E. zoodanigen mishagen,
Zoo acht ons eersteling 't getal der lastermonden,
Als d'ongenaakbre Maan het bassen van de honden.
Doorluchtige Man, ontfang onze wanschepsel op zulk een wijs alsze Uw' E.
4o geoffert word: zoo blijf ik
Uwer E. alleronderdanighste leerling,
In Amsterdam, den 27 van
V V?nmaand, 1641.
JAN VOS.
32 de verzellinge: het samengaan met. Men lette
op het woordspel met het voorvoegsel mis-:
vier maal mishagen, verder misgeboorte, en
mismaakte; der mismaakte, vrouwelijk genitief:
Vos zal hier denken aan een lelijke
vrouw, die de schoonheid van haar gezellin
des te meer doet uitkomen.
33 de geesten (term uit de vroegere fysiologie en
geneeskunde) : „de fijne, onzichtbare en
vluchtige vloeistoffen, die, naar men onderstelde,
zich langs de zenuwen door het gehele
lichaam verspreiden en het eigenlijke beginsel
uitmaken hetzij van gevoel en beweging
hetzij van het leven." (EVNT IV 731; bij Cats
deze betekenis passim) ; uit te spannen: tot
rust te laten komen, te ontspannen.
35 omvademen : met de geest omvatten, geheel
overzien met het oog van de geest ; de Natuur
... van bezielde enz., Distanzstellung.
36 de Poky: (of) de poëzie; alle, nl. dingen; op
vaste voeten te zetten: in een vast metrisch
schema te voegen.
io6 Op het dichten van
JAN vos
Glazemaker.
De Glazemakers handt,
Die jonge lauren plant,
Aen Amstels glaze plassen,
Die t'zijner on-dood wassen:
Is dichtend', zoo zy was
In 't dichten van 't Gelas.
Dicht en doorluchtigh waeren,
Haar ambachts eerste waeren:
Doorluchtigh, dicht en fijn
En spiegel-glazigh zijn
Haer onvoorziensche dichten:
Zy spiegelen, zy lichten,
Zy strecken voor een bril.
Men dichte zoo men wil,
My dunckt het beste dicht is,
Dat ,helder, fijn, en dicht is.
Constanter.
Alle de Gedichten de
„van Jan
(zie B). handschrift
„Vos Glasmaker" te
1642 (J. De Gedichten van Constantijn Huygens 178). vs. 3 : ' s Amstels; waren waeren.
3 glaze : heldere.
4 Die, nl. lauren; on-dood: S dichtend' : zoo : Gelas: 7 Dicht : massief; doorluchtigh : doorschijnend.
Haar ambachts : haar dagelijks bedrijf.
geeft „aan in
9 Doorluchtigh : dicht : hecht ;
fijn: pittig.
1 o spiegel-glazigh : (of: I I onvoorziensche : d.w.z. te
een glazenmaker.
strecken voor : als.
dicht : i6 helder : 106
ruchten VOS
Amste1s Ge1as.
waeren,
en fijn
spiege1-glazigh spiege1en, een bril.
DatLhe1der, ARAN EN TITUS
Dit gedicht is later (1662) opgenomen in het
voorwerk van Aile de Gedichten onder de
meer juiste tire!: "Op de Dichtkunst van Jan
Vos Glazemaker" (zie bijlage In het handschrift
van Huygens is het onder de titel "Op
de Dichtconst van Ian Vos Glasmaker" te
vinden, gedateerd 6 maart 1642 (J. A. Worp,
Constanttin 177-
n8). Afwijkingen van het hs., behalve in de
spelling, vs. 3: Amstels,. vs. 7 in tegen
stelling met vs. 8: 1 Dieht: stevig, massief; doorluehtigh: doorschijnend.
doorschijnende, he!dere.
ni. de lauren,. onsterfelijkheid.
5 dichtend': dichtmakend; Zoo: zoals.
6 venster, raam.
8 van haar dagelijks bedrijf.
De dubbe!e punt geeft de "wending" aan in
het gedicht.
9 Doorluchtigh: verheven; dicht: solide, hecht;
pittig.
10 glazigh: gepolijst de werkelijkheid
weerspiegelend).
II onvoorziensche: onverwachte, d.w.z. niet te
verwachten van een glazenmaker.
13 voor: dienen also
dicht: gedicht.
16 duidelijk.
10
15
106
dichten glaze plass en,
on-dood wassen:
zoo zy was
dichten van 't Gelas.
Bjn
dichten:
beste dicht is,
Datthelder, Bjn, AIle titel: Gedichten III Dicht: doorluchtigh: glaze: heldere.
n1. ambachts: dubbele dieht: ftjn: onvoorziensehe: 15 dieht: helder: 10
ARAN EN TITUS I 07
Op het hooghdravend Treurspel van
JAN DE VOS Glazemaker.
Siet hier de kunst op 't hooghst, de Schouburgh op zijn top,
Het Treurspel op zijn wreedst, de wraeklust vol van krop.
Noyt daverd het aeloud tooneel met meer gespooks,
Noyt sachmen by de Griek meer bloedgespat noch rooks.
5 Orestes houd u mond. Andronikus die raest,
En dubbelt wee op wee, en wraek op wraek, verbaest.
Medea stilt u toom, laet Thamera vol gals,
Uytbulderen voor 't volk, en liegen door haer hals.
Boosdadigh Pelops huys, zwijght van u moordery,
10 Nu Aran hoopt op een en torst zijn schelmery.
Waer wasser oyt een disch gesteurt met meer geraes?
Dan daer de kinders zijn haers moeders laetste aes.
Cassandra wort geschent in Roselyns gewaet,
Geknot van tong en handt en eer, door 's Moors verraet.
15 Hier klaeght d'Onnozelheyt. hier dolt een Hercules.
Hier krijght de Strengheyt en Barmhartigheyt haer les.
Hier strijt de Kaizars kroon met d'ongetoomde min.
Hier kijft de oorlooghs mond met 't geestlijk hofgezin.
Ik stae gelijk bedwelmt en overstolpt van geest.
zo De Schouburg wort verzet, en schoeyt op hooger leest.
Rijst Sophocles weer op? stampt AEschylus weer hier?
Of maekt Euripides dit ongewoon getier?
Neen. 't is een Ambachtsman, een ongelettert gast,
Die nu de gantsche rey van Helicon verrast.
25 Die noyt gezeten heeft aen Grieks of Roomsche disch,
Wijst nu de weerelt aen, wat dat een Treurspel is.
2 vol van krop : met een trotse houding (hij zet
nl. een krop op).
daverd: daverde; aeloud: antiek ; gespooks :
gedruis.
6 verbaest : verbijsterd.
vol gals : toornig, in grote gramschap.
liegen door haer hals : onbeschaamd liegen.
9 Pelops huys: de familie waartoe Tantalus,
Pelops, Atreus en Agamemnon behoorden.
I I een discli, nl. van Titus Andronikus, met een
toespeling op de dis van Tantalus, die zijn
zoon Pelops geslacht had en de gebraden
stukken aan de goden als spijs had voorgezet;
deze deed het echter om de alwetendheid van
de goden op de proef te stellen; geraes: razernij,
dolle woede.
1 2 aes: voedsel.
I3 Cassandra, schoonste dochter van Priamus,
werd na de verovering van Troje verkracht
door Aiax.
I5 d'Onnozelheyt: de onschuld; dolt : gaat als een
krankzinnige te keer (toespeling op Hercules
Furens, een drama van Seneca).
16 Strengheyt, in de persoon van keizer Saturninus
; Barmhartigheyt, in de persoon van Titus
Andronikus.
18 de oorlooghs mond: de veldheer Aran; geestlik
hofgezin : priesterschap aan het hof verbonden.
zo verzet: van karakter veranderd; schoeyt op
hooger leest : richt zich naar een hoger voorbeeld.
2,1 stampt: stapt (W'NT XV 6z6).
24 rey van Helicon : de Muzen.
25 Roomsche : Romeinse.
l'ITUS
Treurspel vas hooghst, de Schouburgh op zijn top,
zijn wraeklust vol van krop.
het aeloud tooneel met meer gespooks,
meer bloedgespat noch rooks.
wee, wraek op wraek, verbaest.
toorn, volk, en liegen door haer hals.
10 op een en torst zijn schelmery.
met meer geraes?
de kinders zijn haers moeders laetste aes.
Rosel!Jns handt en eer, door's Moors verraet.
Hier klaeght d'Onnozelheyt. hier dolt een de Strengheyt en Barmhartigheyt haer les.
met d'ongetoomde min.
mond met 't geestlijk hofgezin.
overstolpt van geest.
20 De Schouburg wort verzet, en schoeyt op hooger leest.
AEsci!Jlus is een Ambachtsman, een ongelettert gast,
gantsche Die noyt gezeten heeft aen Grieks of Roomsche disch,
dat een Treurspel is.
2 vol van krop: (hij zet
krap 3 antiek; gespooks:
verbaest: 7 gals: grate gramschap.
8 baer bals: 9 bt!Ys: familie waartoe Tantalus,
Agamemnon behoorden.
II een discb, nI. Andronikus, een
van Tantalus, zijn
Pelops geslacht en de gebraden
van
steIIen; razernij,
doIIe woede.
12 au: voedseI.
13 sehoonste van Priamus,
verovering van Troje verkracht
15 d'Onnozelbeyt: dolt: Purens, Seneca).
Strengbeyt, van keizer Saturninus;
Barmbartigbeyt, 18 oorloogbs geestlfik
bofgezin: 20 karakter veranderd; scboeyt booger leest: voorbeeld.
21 WNT 626).
24 Helicon: Roomscbe:
Iog ARAN EN TITUS
Athenen las het Spel, en sprak; ik schrijf niet meer,
Die ons door glas verlicht, verduystert al ons eer.
CASPAR VAN BAERLE.
Op ARAN en TITUS,
Of
Wraak en Weerwraak
van
JAN de VOS.
Den Adelaar gelokt van 't Capitool beneden,
Viel op een's Leeuwen aas, dien drijft de Wraak tot moord,
Daar 't Roomsch gevogelte het naar gekerm afhoort.
En zweert het dier, met moêr en jongen, te vertreden;
5 Dies Dwinglandy verschijnt in grouwelijke kleden;
De Nijd, wiens ommetrek noit reedlijk oog bekoort,
Raakt op de been, en brengt de felle Bloed-dorst voort.
Melpomene, de Wraak hier ziend in volle leden,
Sou' den ontaarden mensch dit woedende gedrocht
z o Niet schrikken, zeidz', indien 't ter Schouburg wiert gebrocht?
Mit vat DE VOS dat woord, en opent de gordijnen
Van het bebloed' tooneel der dieren wreed van aart
In menschen schijn. Och! wild ons 't quaat in 't hert verschijnen
In sulk gewaad, wie bleef voor 't quaatdoen niet vervaart.
I. vander Burgh.
27 Athenen : het zwakke suffix van de datief
komt, onder invloed van de door voorzetsels
voorafgegane vorm, ook in andere naamvallen
voor, vgl. voor plaatsnamen Van
Helten, Vondels Taal I 68, en voor het mnl.
J. Franck, Mittelnied. Grammatik (Leipzig
19 I o) 163. Voorbeelden van mannelijke persoonsnamen
: Otten, Keyen, Pilaten in de
nomin., zoals ook in de oudere drukken van
Jan Vos' Oene: Oenen; dezelfde nomin.-vorm
ook bij vrouwelijke persoonsnamen, zoals
h.l. Athenen.
I Den Adelaer ... van 't Capitool, Distanzstellung.
2 dien, nl. de Leeuw (zie vss. 1-3 van het spel).
3 Daar ... af: Waarvan; Roomsch : van Rome.
5 Dies: Daarom.
6 ommetrek : gestalte.
7 brengt ... voort: laat te voorschijn komen.
8 Melpomene: de Muze van het treurspel; in
volle leden: volledig, in optima forma.
9 gedrocht, nl. de Wraak.
I I Mit : Meteen; vat : vangt op.
13 wild: wilde.
I. vander Burgh: Jacob van der Burgh, geb.
vermoedelijk 1600 te Leiden, gest. 1659 te
Amsterdam, vriend van Huygens, Hooft en
Van Baerle; Latijns en Nederlands dichter,
uitgever van P. C. Hooft's Gedichten (1636).
Vgl. over hem: NNB WI IX (Leiden 1933)
I14-I18.
ARAN EN 109
Op het Treurspel
van
JAN de VOS.
De IVjngodt (zo de Griek, een kluchtige Poëet,
Verzierd) met Xanthias zin knecht een reRe deed
Naer d'onderaerdsche Goón, om vonnis daer te haele,
Wie best treurspelen schreef, in z/ne moeders taele,
5 De wyze Euripides, oft schrandere AEschylus,
Daer van d'omstaender niet durfd' óórd'len zo oft dus:
IVaerom dat Bacchus, om de twistzaek recht te scheyden,
Een yders vayrzen in een juyste weeghschael leydde;
Op dat de waerheyd uyt 't gewicht der vayrzen bleek,
I o En AEschylus den kroon Euripides afstreek:
Maer hade Bachus met en onpartijdig oge
Dit treurspel tegens d'oude eens ernstigh opgewogen,
Hy had JAN VOS vereert met een gewijde palm,
Om dat hy nu verstrekt der ouden wedergalm.
Liefhebbers, wie ghy ^ji't, komt ziet, van wat vermogen
Een geest is, schoon hy niet in 't school is opgetogen.
Een Glaemaker, die niet dan j i "n moeders tael
En kan, verdooft de glans bynae van all te mael
De Dichters. Dies wy schier veymoedig mogen spreeken;
20 Wikt Spanjen, Vrankrjk, wijkt zelf Romen, ja, wikt Greeken.
Ik weet niet of 'er wel yet grooters oyt uyt guam.
Schept moed, o nieuwe hoop van 't magtigh Amsterdam,
En volgt de stappen van den Drost, van Vondel, Huggen,
En wilt de hengstebron met lust en yverzuygen,
I zo : de Griek: blijspel
De Kikkers 2 Verzierd: vgl. A).
Daer: d'omstaender: getuige
zo oft dus: zo.
7 recht : scheyden: 10 den kroon ... afstreek (= afnam) : te boven
de loef afstak.
I-zo „In in 406
eerder Aeschylus. Dionysus,
wil, de
zijn dienaar
allerlei aan
voorrecht
de beste tragicus toekomt : spijziging
erezetel naast Aeschylus plaats
Euripides.
onvoldoende
deskundigen; daarom zal Dionysus beslissen.
kraken elkanders prologen,
monodieën laat
een weegschaal binnenbrengen;
vers van
door." Kuijper Fzn.).
verstrekt : Het classicistische ideaal : verdient de erepalm.
opgetogen: 1 7 niet dan ... En: 20 zelf: zelfs.
hengstebron: der
bezieling; zuygen : (nl.
...).
TITUS
de Wijngodt (zo de Criek, een kluchtige Poeet,
met Xanthias z!jn knecht een rryze deed
d'onderaerdsche Coon, schre~f, zijne moeders tacle,
wyze Euripides, oft schrandere AEscf?ylus,
d' omstaender niet durfd' 66rd'len zo Waerom Bacchus, om de twistzaek recht te schryden,
vayrzen in een juyste weeghschaellrydde;
de waerhryd 't gewicht der vayrzen bleek,
10 AEschylus den kroon Euripides aJstreek:
Maer hadde Bacchus met een onpartijdig ooge
treurspel tegens d'oude eens ernstigh opgewogen,
had VOS vereert met een gewijde palm,
f?y nu verstrekt der ouden wedergalm.
15 Liefoebbers, gf?y zijt, ziet, van wat vermogen
schoon f?y in 't school is opgetogen.
Clazemaker, niet dan zijn moeders tael
kan, verdooft de glans l?Jnae mad
Dichters. Dies wy schier vrymoedig mogen spreeken;
20 Wijkt Spanjen, Vrankrijk, wijkt zelf Romen,ja, wijkt Creeken.
weet niet of'er welyet quam.
0 Amsterdam,
voigt de van Vondel, Huygen,
wilt de hengstebron lust en yver z,!}gen,
I zo: zoals; Aristophanes in zijn blijspel
(405 v. Chr.).
Verdichtte (vg1. variant A).
6 Waar; iemand die er getuige
van was; zus of zoo
recht: op de juiste wijze; beslechten.
10 ... afnam): te boven
ging, de loef afstak.
1-10 "In 407 was Euripides gestorven, in 406
Sophocles, al eerder Aeschylus. Dionysus,
de god van het theater, wi!, nu er geen grote
tragici meer in leven zijn, Euripides uit de
onderwereld terughalen. Met zijn dienaar
Xanthias komt hij na allerlei avonturen aan
het paleis van Pluto. Er weerklinken kreten:
Aeschylus en Euripides twisten om het voorrecht
dat de beste tragicus toekomt: spijziging
in het prytaneum en erezetelnaast Pluto.
Tot nog toe genoot Aeschylus dit voorrecht;
Sophocles wil bescheiden zich met de plaats
na hem tevreden stellen; maar niet alzo Euripides.
Onder de omstanders zijn onvoldoende
deskundigen; daarom zal Dionysus beslissen.
De rivalen kraken elkanders prologen,
metriek en monodieen af. Eindelijk laat
Dionysus een weegschaal binnenbrengen;
telkens slaat de schaal met het vers van
Aeschylus door." (Dr. D. Kuijper Fzn.).
14 verstrekt: is. Het classicistische ideaal: de
beste navolger der ouden verdient de ere-
. palm.
16 opgevoed.
17 slechts.
zelfs.
24 Hippokrene, oorsprong der
dichterlijke bezieling; zt!)gen: drinken (n1.
het water van ... ).
I I ARAN EN TITUS
25 Zoo zal men t'ijner tyd noch zeggen, dat uw' vayrs
Mee wayrdig weten zal de Sophocleesche lagr s.
VECHTERSEN.
26 Meê : Ook; layrs : toneellaars, broos of kothurne;
h.l. de tragische stijl (van Sophocles:
de cothurnus Sophocleus).
VECHTERSEN: Jan Pietersz. Vechter of
Joan Victorijn, gedoopt te Amsterdam 29 V
1589 en begr. aldaar 16 IV 1642. Vooraanstaand
mecenaat, advocaat en remonstrant;
vriend van Vondel; deze droeg hem in 1640
Joseph in Egypten op; schreef het treurspel
Goliath, Treur-spel. Op het veroveren van
's Hertogen-bossche (1629). Vgl. H. F. Wijnman
in Uit de kring van Rembrandt en Vondel
(Amsterdam '959) 110-i 36.
INHOUD.
Toen Titus Andronikus, een dappere Veldoverste der Romeinen, na 't verdelgen
der Gotten, hare Koninginne Thamera, te Roomen op 't Kapitolium, in Triomf
gevangen brocht, werde Saturninus toen Kaizer van Roomen, zoo bevochten
door de schoonheid des Koningins, dat hy 'er de septer, tot loon van weermin,
5 bood, 'twelk zy hem weigerde. Ondertusschen waren de Wichelaars bezigh,
om Aran, 't een Moor was, in't byzijn van Saturninus, voor 't outaar van
Mars, te offeren : de Gotsche Koninginne, die hare gevange Veldoverste, wiens
boel zy was, in de handen des Wichelaars zag, poogde hem, zoo door haar
zelfs ten offer te bieden, als door gebeden, te ontzetten; 't welk Saturninus, op
10 voorwaarde van hare weêrliefde te genieten, bewilgden, schoon en alle
de Wichelaars de Moor ten offer doemden. Aran door zulk een oorzaak op
Titus gebeten, besluit, terwijl 't Hof op de jaght is, 't huis van Andronikus uit te
roejen, tot welk een hulp hy Quiro en Demetrius, de Zonen des Gotsche Koningins,
naar lange tegenstreving, zoo vervoerde, dat zy I 5 broeder , en vryer van Ro elyna, d'eenige Dochter van Titus, vermoorde, en
Roelyna alleen dat het schelmstuk niet gemelt zou
worden, de tong en handen af snij den : hy zelf werpt Klaudillus en Titus, in een put, daar hy alree een hellemet met goud begraven
had, en strooiden 'er voorts een zekere brief, die als ofze door de moorders
zo geschreven was, aan Pollander en Melanus, de jongste zonen van kondschap
zou doen, hoe dat zy Bassianus, met hunne broeders vermoort hadden
op de zelfde plaats, daar zy de hellemet met goud, dat quansuis 't loon van
2 Gotten: Goten; hare: hun.
bevochten: bevangen.
des Koningins: deze vrouwelijk genitiefuitgang
die tijd frequent, vgl. Helten, Vondels Taal 155-6o A. Weynen,
Zeventiende -eeuwsche Taal, 1956) 41;
'er: haar.
5 bezigh: de weer (om te bewerken dat géofferd zou worden), vgl. WINT 2, 2471
sub 2d.
8 boel: minnares; 9 gebeden: smeekbeden.
I I doemden: 13 tot welk een hulp: tot hulp waarbij; bet.:
wartoe (hij) om hem) behulpzam te zijn.
14 naar: na; vervoerde: zichzelf bracht.
18 daar: t verdelgen
bevochten
dat hy 'er de septer, tot loon van weermin,
zy hem weigerde. Ondertusschen waren de Wichelaars bezigh,
welk offeren: de Gotsche die hare gevange Veldoverste, wiens
de handen des Wichelaars door haar
te t welk 10 hare weerliefde te genieten, bewilgden, schoon Titus ten offer doemden. oorzaak huis hy Koningins,
zoo vervoerde, dat zy Bassianus, des Kaizers
15 broeder, vryer van Roze!Jna, van Roze!Jna niet aileen schenden; maar, op dat het schelmstuk niet gemelt zou
de tong en handen af snijden: hy zelf werpt Gradamard,
twee Zonen van strooiden 'er voorts een zekere brief, die als ofze door de moorders
20 geschreven was, aan Pol lander Titus, kondschap
dat zy hadden
zelfde quansuis t loon van
z 3 4 Koningins: vrouwelijk genitiefuitgang
is in die nog frequent, Van
Relten, I 55-60 en A. Weynen,
Zeventiende-(Zutphen 1956) 41;
in de weer bewerken dat Aran
gtofferd worden), WNT II, Z, Z471
zd.
boe!: haar zelfs: zichzelf.
9 II bestemden.
welk een hulp: tot hulp waarbij; bet.:
waartoe (hij) om (hem) behulpzaam te zijn.
14 vervoerde: buiten zichzelf bracht.
doar: waarbij; hellemet: helm.
I I2 ARAN EN TITUS
deze moorden zoude zijn, begraven hadden, om niet door de munt beklapt te
werden. Zoo dra als den brief van Titus gevonden en door Saturninus gelezen,
25 en 't goud voor den dagh gebraght was, werden Pollander en Melanus met deze
moorden beticht, waar over Saturninus hun ter dood veroordeelde. De Moor,
hier meê niet vernoeght, maakt, terwijl dat Pollander en Meianus gerecht worden,
Titus de Vader wijs, dat de Kaizer zijne zonen, zoo hy hem zijne rechtehand
wilde leveren, verschoonen zal; die hy daar op afkapt en aan den Kaizer
3o stiert; Quintus de staatjongen van Aran brengt hem uit last zijns Heers, in
plaats van zijn Zonen, de hoofden, en zijne afgekapte hand: Titus, door zulk
een wreetheid aan 't razen, doch door aanspraak van Lucius, zijn oudste Zoon,
die overmits dat hy zijne Broeders met geweld ontzetten wilde, 't land ontzeid
was ; en Markus zijne Broeder weêr aan 't bedaren geraakt, zweert, op de
35 aanhitzing van de geesten der vermoorden, Roomen tot de grond te verdelgen;
waarop Lucius de Regementen van zijne vermoorde broeders naar de Stadt
voerde, en vind Aran, verzelschapt met Quiro en Demetrius, die hem de hoedanigheid
van Roelynas verkrachtinge vertellen : Lucius hier door geterght,
krijght Aran, naar eenige tegenstand, dewijl Quiro en Demetrius hun op de
4o vlucht begeven, gevangen, en stierde hem voorts, in een besloten koets, naar
't Hof van zijn Vader, daar Roelyna, Askanius, 't zoontje van hare broeder
Lucius, 't Boek der Herscheppinge, overmits datze de vrouwekracht van
Thereus zagh, uit zijne handen pooght te nemen; maar eer 't jongsken, van zijne
moey vervolgt, naar zijn grootvader liep, die door Rmlyna aangewezen, de
45 verkrachting van Philomela las, en gekomen daar de Poëet zeid, maar heeft de
jongemaagd verkracht, zoo sloegh zy haar Vader 't boek uit de handen, als of zy
wilde zeggen, dat zy op zodanigen wijs verkracht was, waar op dat zy van
Markus, 't welk haar Oom was, geleerd, de namen van die haar verkracht
hadden, met een stok in 't zand schreef. Thamera, die door hare Zonen kond-
5o schap had, dat Aran van Lucius gevangen was, verschijnt Titus, met hare zoons,
die zy hare gespelen noemde, in de gedaante van de Wraak, en zoekt hem door
zulk een middel wijs te maken, dat Lucius om de Moor te ontzetten en hem
van kant te helpen, de oorzaak van alle de schelmery is. Titus, die haar aan de
23 beklapt : verraden.
24 van: door.
3o .maatjongen: page.
32 aan 't razen, nl. geraakt; aanspraak van Lucius:
de woorden waarmee L. hem toesprak.
33 't land ontzeid: verbannen; en (door aanspraak
van) Markus.
37 de hoedanigheid enz. : de wijze waarop Rozelyna
verkracht was.
39 naar: na.
41 daar : waar.
42 't Boek der Herscheppinge : Ovidius' Metamorphosen;
de vrouwekracht van: de verkrachting
door (Tereus, die zijn schoonzuster Philome-
43
44
45
47
5 1
5 2
la verkrachtte).
eer, men zou verwachten : toen.
aangewezen: gewezen, nl. op de plaats waar de
verkrachting van Philomela beschreven
wordt.
gekomen daar : toen deze gekomen was waar
... (Metam. VI 5 24- 5 25 ; in Vondels vertaling,
IVB VI 706).
51 van: door.
gespelen: speelgenoten.
om de Moor te ontzetten en hem (nl. Lucius) van
kant te helpen (= uit de weg te ruimen, te
doden), bep. bij zoekt.
ARAN EN TITUS 1 13
spraak kende, veinst 't zelfde te gelooven ; dies hy haar, op voorwaerde dat zy
5 5 'er in de gedaante van zijne bode zou vervormen, om Saturninus stierde. Zoo
dra als Thamera vertrokken waar, vermoorde hy 'er zonen, en deê de spieren
braden en 't bloed met wijn mengen, dat hy 'er, na dat zy met Saturninus op de
uitvaart van Lucius, die tot loon van 't quaat, uit last van zijnen Vader, zoo hy
zeide, 't hooft afgeslagen was, 't vleesch gegeten had, deê drinken, en de
6o hoofden door zijn dochter Roelyna vertoonen, dien by daar op, om niet tot
grootex ramp te komen, doorsteekt; en Aran, na dat by hem door eenen lozen
zoldering, in een kolk van vuurs deê vallen, tot assche verbrande, en Thamera,
in byzijn van Saturninus, 't hert afstoot; 't welk Saturninus Titus met gelijke
munt betaalde; waar over Lucius de Kaizer de doodsteek geeft, en bekomt door
65 zulk een wraak de Roomsche Kroon.
Het Tooneel is in en om Roome, het Treurspel begint, met den dagh, en
eindigt, in de andere nacht.
54 't Zelfde: hetzelve, dat. 6 1
55 'er: zich.
56 waar: was.
58 die: wie (datief) ; dat by 'er ... drinken, tussenzin.
59 en (by deê) de hoofden vertoonen, sluit aan bij
r. 56.
6o dien: die (dien werd ook voor het vrouwelijk
enk. gebruikt, vgl. Weynen, a.w., 47).
en Aran, men zou verwachten : waar op by
Aran. De ingewikkelde Hooftiaanse zinsconstructie
gaat het taalvermogen van Vos te
boven.
't hert afstoot : doodt (door haar het hart te
doorsteken).
Roomsche : Romeinse.
met den dagh: met het aanbreken van de dag.
in de andere nacht: in de eerstvolgende nacht.
63
65
66
67
I 14 ARAN EN TITUS
PERSONAAD JEN.
SATURNINUS, Kaizer van Roomen.
MARKUS ANDRONIKUS, broeder van Titus Andronikus.
TITUS ANDRONIKUS, Veldtheer der Roomeinen.
Lucius, oudste zoon van Titus Andron.
POLLANDER,
MELANUS, Zonen van Titus Andron.
KLAUDILLUS,
GRADAMARD,
ASKANIUS, 't zoontje van Lucius Andron.
ROZELYNA, Dochter van Titus Andron.
BASSIANUS, Kaizers broeder en vryer van Rozelyna.
THAMERA, Koningin van Gotland, Kaizers bruid, en Arans boel.
QUIRO, Zonen van Thamera.
DEMETRIUS,
ARAN, een Moor, Veldheer der Gotten.
LEEUWEMOND, Wichelaar.
QUINTUS, Staatjongen van Aran.
TACITUS, Bode.
Rei van
ROOMSCHE BURGERS.
TEMPELIERS.
GOTTEN.
ROOMSCHE IOFFREN.
ANDRONIZENZER IOFFREN.
Zwijgende:
Roomsche Raden.
Roomsche Rechters.
Vier Kornellen.
Philippus.
Kamillus.
Saturninur: er zijn twee keizers van die naam
geweest: I. kortstondig „sub Gallieno", 263-
264; 2. tegenkeizer in het Oosten (Alexandrië,
Antiochië, 28o, tijdens de „XXX tyranni"
(Eutropius IX 17, Orosius VII 24 e.a.). Geen
van de twee Saturnini heeft de Goten verslagen;
dat deed Claudius Gothicus, in 269.
Later in de 3e eeuw geen Gothenoorlog bekend
(mededelingen van Dr. H. Brunsting).
ARAN EN TITUS
HET EERSTE BEDRYF.
Saturninus, Markus Andronikus. Bassianus. Roomsche Raden.
Rei van Roomsche Saturninus.
Wie zal den Adelaar zijn taje wieken fnuiken,
Nu Titus strijdbye bijl de Gotsche Leeuw doet duiken
Voor 't heilig Kapitool? en slaat Augustus merk
In 't dartele sieraadt van 's vyands metselwerk.
Burgers.
5 Lang leef Andronikus.
Saturninus.
Hoe schaatren alle volken!
De Faam draagt Titus lof door 't drift der bruine wolken:
De wijde wereld wagt van zulk en Scipion,
Die 't Roomsche Rijk bestraalt gelijk de middag zon.
Titus Andronikus. Thamera. Quiro. Demetrius. Pollander.
Melanus. Klaudillus. Gradamard.
Titus.
O Roome rijk van roem! wat torst uw' hoofd al kroonen!
io Wat zwaait uw hand al gouds! wat drukt uw voet al troonen!
1-4 Adelaar, Gotsche Leeuw, Augustus merk : „wel op een schildwapen
de beginnende
„barbaars" enz. ;
de klassieke Romeinse).
een schild typisch
hier de
de Nederlanden
in tegenstelling zien tot
Romeinse die hem het
„Rome kan zijn. Augustus'
m.de adelaar" (H. Brunsting).
I taje : heilig, hoofdtempel Jupiter
dartele: sieraadt: schaatren: ' t drift der bruine wolken : wolken.
waagt: gewag; Scipion: Latijnse casus obliqui:
10 zwaait: Andronikus. Bassianus. Roomsche Raden.
van Roomsche Burgeren
fnuiken,
strijdbre duiken
heilig en slaat t dartele sieraadt van's vyands metselwerk.
Lang leef alle volkenl
10f drift der bruine De wijde werreld waagt van zulk een Scipion,
Roomsche Rijk bestraalt gelijk middag zon.
Thamera. Demetrius. Pollander.
Klaudi/lus. o uw' hoofd al kroonen!
10 Wat zwaait uw hand al goudsl wat drukt uw voet al troonen!
I-Adelaar, Gotsche Leeuw, Augustus merk: "De
Gotsche Leeuw moet toch weI op een schildwapen
doelen. Gotisch is in de beginnende
Renaissance equivalent met "barbaars" eUZ.;
de gotische stijl is de barbaarse, tegenover de
enig juiste stijl: de klassieke (= Romeinse).
Leeuwen als wapen op een schild typisch
voor Vlaanderen, Holland, Brabant; hier de
oudste leeuwen. Een bewoner van de Nederlanden
zal dit beest in tegenstelling zien tot
de Romeinse adelaar, die voor hem het
"wapen" van Rome kan zijn. Augustus'
merk is dus m.i. de adelaar" (H. Brunsting).
I taje: krachtige.
3 omdat er de hoofdtempel van Jupiter
stond.
4 weelderige; pracht.
5 juichen.
6 drift der bruine wolken: de voortdrijvende
donkere wolken.
7 maakt gewag; Scipio, vgl.
Frans Scipion en de Latijnse casus obliqui:
Scipionis, etc.
IO strooit.
IIG ARAN EN TITUS
Hoe zijt gy staag omheint van Roomlus Ridderschap!
Gy zijt tot op de top van Alexanders trap!
Heeft godt Augustus ooit, bestuwt van yzre drommelen,
By 't hitsen der trompett', en 't moedigen der trommelen,
15 Den Persiaan geparst, en buuren van den Nijl?
Uw' hopman heeft in 't Noordt, gewapent met de bijl,
De grenzen van Euroop, zeeghaftig op gaan bijten;
En keerde 't woede heir der wettelooze Schijten,
En dreef het met de kling, en klem van yzre vuist,
20 Op 't bekkeneel geschaart, van brein, en bloedt begruist,
Tot in 't Riseesch gebergt, daar Tanais golven wassen
Tot voedsel van Maeot, en Pontus kille plassen.
De godvergeeten Gott' : de sarrende Sarmaatt':
En d'overvinge Vinn', beschorst met harnasplaat:
25 Al t'zaam ten krijg gerust, met d'ongeruste Russen:
En 't norsche noorsche volk, heb ik de vlam doen blussen
Van godt Gradivus toorts. de Wraak verdelgt haar speer.
Het Oorlog walgt van bloedt. 't Latijnsche moordgeweer
Heeft zich gants zat geknaagt. de beemt komt bouwliên eissen.
3o Het paardt wil naar de ploeg. de kling buigt zich tot zeissen.
't Bosch schreeuwt vast om de bijl. de zeissenkoets zoekt rust.
Het vaandel wil te pronk. elk heeft de Vreê gekust;
Dies vul de holle buik der hongerige roesten
Met glinstrendt wapentuig. uw' handt zal schepters oesten.
35 De werreld zy uw' erf, en strek u tot een troon,
En 't blaauw' turkoische dak, een hel gestarnde kroon.
I I omheint : omringd ; van : door ; Roomlus : Romulus,
de stichter van Rome; Ridderschap :
ridders (equites).
13 _yzre drommelen: troepen geharnaste strijders
(ook bij Vondel en Hooft gebruikelijk, vgl.
i^NT III 3421).
14 hitsen : aanvuren; moedigen: moed inboezemen.
15 Persiaan : Pers, afgeleid van Latijn Persia;
geparst : in het nauw gebracht.
16 hopman: legeraanvoerder (Kil. hoop-man; dux
militum, ductor ordinum, copiarum).
17 op ... Wen: openhakken (eig. van ijs gezegd).
18 woede : woeste; Schijten : Scythen (algemene
naam van verschillende volken in Azië, h.l.
wel als scheldnaam gebruikt).
19 klem : knellende kracht, vaste greep.
20 geschaart : geschaard, gekerfd in de snede;
begruist : bevuild, bezoedeld.
ZI Riseesch gebergt, wsch. bedoeld de „Rhipaei
montes", een hoge bergketen ergens in het
hoge noorden (Scythia). Druk A heeft:
Riphoees; Tanais: Don, rivier in Sarmatia.
22 Maeot: „Maeotis palus", tegenwoordig Zee
van Azow; Pontus: Zwarte Zee.
23-26 Sterk voorbeeld van maniëristische stijl:
de namen der volken worden gebruikt ter
wille van de woordspelingen of omgekeerd).
23 Sarmaatt' : Sarmaten, inwoners van het land
tussen de Kaukasus en de Oostzee.
24 overvinge : zeer vinnige, wrede ; beschorst : gepantserd.
25 ongeruste : onrustige.
27 Gradivus : Mars ; verdelgt : vernietigt.
28 moordgeweer : zwaard.
29 beemt : akker ; bouwliên: landbouwers.
3o zeissen : zeis.
31 vast : steeds, voortdurend; zeissenkoets: zeiswagen
(strijdwagen met zeisen aan de wielen).
33 roesten : personificatie van de knagende, verterende
roest.
34 oesten : oogsten, verwerven.
35 erf : bezit; strek : strekke, diene.
36 blaauw' turkoische dak : de hemel (diene u tot).
ARAN EN TITUS I 17
Saturninus.
Heldthaftig oorlogs Heldt, Augustus heldenwaagen,
Zal u, gelijk een godt, tot aan de starren draagen:
Ja dat de Hemel zelf van u kan zijn verheert,
4o Dat heeft de zuil uw's neks al schraagende geleert.
Titus.
Gy die de troon bekleedt van uw' vergoode ouderen,
En 't Roomsch gewelfssel torst, als waar 't met Atlas schouderen
Gy die de bijl van 't heir en 's oorlogs standaar zweit,
En met uw' staale vuist een oegst van lijken meit,
45 Heeft Argos bitse wraak de buik van duizent zielen
Bezwangert met haar zaadt, die zoo veel duizent kielen
In Phrygen heeft gebaart, om Menelaus gemaal
Te winnen, door de deugdt van 't overzeesche staal?
Wie zou om zulk een vrouw geen tien jaar willen kampen?
Saturninus.
5o Al schakelden 't geval een' reex van oorlogsrampen,
Zoo schoot ik 't harnas aan, en presten 't heir te veldt.
O welk een tooveres heeft Titus hier gestelt!
Titus.
't Is Gotlands Koningin.
Saturninus.
Wat boezem zou niet blaaken
Om zulk een roozengaardt, op leliwitte kaaken?
5 5 0 go 6n ik ben gewont! ontbintze die my boeit,
En 't nooit gezengde hart in AEtnas schoorsteen gloeit.
Titus.
Daar is de Gotsche praal.
39 zelf: zelfs ; van: door; verheert : overwonnen.
40 al schraagende: (het rijk) ondersteunend (gelij k
Atlas, die de hemel droeg).
41 vergoode: tot god verheven (vgl. vs. 13 : godt
Augustus).
42 't Roomsch gewelfssel: (het gewelf van) het
Romeinse staatsgebouw.
43 zweit: zwaait.
44 meit: maait.
41-44 Apostrophe tot Saturninus : „O gij ... ".
45 Argos bitse wraak: de vinnige wraak van
Agamemnon, koning van Mycenae in Argos;
wraak, ver doorgevoerde personificatie,
waarin b.v. buik zowel letterlijk moet worden
opgevat als in de figuurlijke betekenis van:
ruim van een schip.
46 die: (de buik) die.
47 Phrygen: Frygië, nl. Phrygia minor, dat zich
uitstrekt langs de Hellespont en waarin Troje
ligt; Menelaus (drielettergrepig) gemaal:
Helena.
48 deugdt: deugdelijkheid; overzeesche staal: uitheemse
zwaard.
49 Titus wijst op Thamera, z.i. nog schoner dan
Helena, om wie tien jaar gestreden is.
5o Al schakelden 't geval: Al schakelde Fortuna
ook ... als de leden van een ketting aaneen.
56 AEtna: de vulkaan op Sicilië; schoorsteen:
kraterpijp; gloeit: doet gloeien. Bet.: En die
het hart van een die nooit verliefd is geweest,
in vuur en vlam zet.
5 7 praal: pronkjuweel.
IIg ARAN EN TITUS
Saturninus.
0 juist gevormde leeden!
Hoe dring ik door 't gedrang van uwe godlij kheeden ?
Hier zijn tot een gesmeet, ó praal mijns hofgezins!
6o Op 't aanbeeld' van Natuur, twee groote vyandins:
Dat 's schoon, en eerbaarheidt. ik laat de schepter slippen
Indien ik met mijn mondt op d'oever van uw' lippen
Mag stranden met een kus: ó mondt vol ambrozijn!
Dar duizent kusjes vliên op wiekjes van robijn.
65 Uw' voorhoofdt, zonder Voor, ten oogen toe gedolven,
In eene goude zee van kronkelende golven,
Weêrstraalt het stralend licht.
Thamera.
De Vorst die zy gerust.
Het vuur dat vaardig brandt, wert vaardig uitgeblust.
De naauw' voldraagen roos, met d'uchtent zon gebooren,
7o Wordt door de middagh zon, op middagh afgeschooren.
De min is als een bloem, een bloem is haast verdort.
Zoo schichtig is uw' Rijk, door 't Roomsche heyr, gestort.
Thamera.
Uw' heyrkracht was wel groot; maar grooter zijn Gods roeden;
Noch grooter onze zondt; zoo lang zal Gotlant bloeden
Door uwe geesselzweep, tot alles is voldaan:
Dies zal ik 't Roomsche juk met lijtzaamheidt ontfaán.
De goude lijtzaamheidt bemint de zwaarste plaagen.
Hoe dat de deugdt meer lij t, hoe datze meer kan draagen:
Want lijtzaamheidt vereeldt.
Beeldt dat Pigmalions
8o Gezicht beviel, en ziel ontfing op 't zwanendons:
Stier my tot proef van min in d'onderaardsche kolken,
Om Plutoos sleuteldrig, in spijt der helsche volken,
58 godljkheeden : goddelijke eigenschappen.
59 hofgezin: van (mijn) hofstoet.
61 slippen: glippen, schieten.
64 vliên : vliegen.
65 Voor: rimpel.
67 die zy gerust : houde zich kalm. Dit soort constructies
met pleonastisch die heeft Vos
sedert de eerste druk meestal weggewerkt
(Men zie de tekstvarianten van A). Ook bij
Vondel komen ze voor tot in de Gisbreght van
Aemstel (vgl. Van Helten, Vondels Taal II
par. 207).
68 vaardig: snel.
7o afgeschooren : ontbladerd.
71 haast: spoedig.
72 schichtig: snel, plotseling.
79 vereeldt : veredelt, maakt edel; Pigmalion:
Pygmalion werd verliefd op een door hemzelf
gemaakt ivoren vrouwenbeeld.
8o gezicht: ogen; zwanendons: donzen ledikant
(vgl. Ovidius, Metamorphosen X, in vert.
Vondel, uitg. W'B VII 757, vs. 378).
81 proef van bewijs van mijn liefde; kolken:
diepten (hel).
8z Pluto's sleuteldrager, helbewaker,
nl. Cerberus; in spijt van: in weerwil
van.
IIS
o juist gevormde leeden!
ik door 't gedrang van uwe godlijkheeden?
een gesmeet, 6 praal mijns hofgezins!
60 Op 't aanbeeld' van Natuur, twee groote vyandins:
schoon, en eerbaarheidt. ik laat de schepter slippen
d' oever lippen
6 vol Daar duizent kusjes vlien op wiekjes van robijn.
Uw' voorhoofdt, zonder Voor, ten oogen toe gedolven,
zee kronkelende golven,
Weerstraalt stralend licht.
V orst dat vaardig brandt, wert vaardig uitgeblust.
met d'uchtent zon gebooren,
70 W ordt door de middagh zon, op middagh afgeschooren.
bloem is haast verdort.
Saturninus.
t Roomsche heyr, gestort.
maar zijn Gods roeden;
zoo lang zal Gotlant bloeden
75 uwe geesselzweep, tot alles is Roomsche juk met lijtzaamheidt ontfaan.
Iijtzaamheidt de zwaarste plaagen.
de deugdt meer Iijt, datze meer kan draagen:
Saturninus.
80 t zwanendons:
d' onderaardsche kolken,
sleuteldrig, in spijt der helsche volken,
godlijkheeden: hofgezins: 72. 6 I sli ppen: schieten. vereeldt: edel; Pigmalion:
vlien: gerust: constructies
met pleonastisch Vos
eerste druk meestal weggewerkt
bij
in de Gysbreght Van Relten, 207).
70 afgeschooren: hemzelf
vrouwenbeeld.
80 ledikant
Ovidius, in vert.
WB 81 proefvan min: 82. Plutoos sleuteldrig: helbewaker,
spyt
ARAN EN TITUS 1 19
Te slepen voor den dagh van daar nooit daghstraal blikt,
En zoo d'all'ziende zon voor 't schriklijk schepsel schrikt
85 Als in Alcides eeuw'; en haar paruik laat zinken
In 't pekel van de zee: dan zal de zon noch blinken
Van uw' aanminnig oog.
Thamera.
Hoe mijn gezicht een zon?
O oorzaak van mijn leet! noem het een zoute bron.
Saturninus.
In koutheidt is 't een bron, maar by den Alverwinner!
90 Een zon die my verteerdt.
Thamera.
Al d'eeden van een minner
Zijn vry voor 's hemels straf, zy worden van de windt,
En zee verslonden : dies zweer vry by Venus kindt.
Saturninus.
Kroondraagster van mijn ziel! indien 't uw' lust bestemden,
Dat gy ten bosch woud' gaan langs marjolyne bemden,
95 In hazelare schaauw', ik volgden onvermoeit,
In 't opgetorste kleedt, met buigzaam eelt geschoeit;
Ik zou het Kaizers ampt in d'open lucht verpoozen,
Gezetelt op een struik, betullebandt met roozen,
Gescheptert met een stok, omheint van knablent vee;
i oo Dies gun dat ik het steen van uwe boezem kneê.
Thamera.
Een afgerechte tong is qualijk te ontslippen.
Saturninus.
Maar d'oogen van een vrouw zijn Venus minneknippen.
Thamera.
Ik haat, ik vloek de Min. mijn oogen zijn te ang
Voor zulk een krokodil, en doodelijke slang.
83 daar waar; daghstraal: zonnestraal.
85 Alcides eeuw' : de tijd van Hercules, die ook
Cerberus uit de onderwereld haalde; paruik:
haardos.
86 dan ...noch: ook dan nog.
87 gezicht: ogen.
88 bron, nl. van tranen.
89 by den Alverwinner: bij Jupiter !
91 vry voor: niet onderhevig aan, niet blootgesteld
aan.
92 vry: gerust.
93 bestemden: goedvond.
94 marjolyne bemden: met marjolein begroeide
velden (Marjolein is sterk geurend).
96 opgetorste: opgeschorte; met buigzaam eelt
Beschoeit: op blote voeten.
97 verpoozen : laten rusten.
98 struik: boomstam; betullebandt: het hoofd
omkranst.
99 omheint van: omringd door.
zoo het steen van uwe boezem : uw hart van steen
(steen is stofnaam).
101 afgerechte : geslepen, listige.
102. minneknippen: liefdesklemmen (waardoor de
minnaar gevangen of in bedwang gehouden
wordt.
103 ang: bang.
I20 ARAN EN TITUS
Saturninus.
105 Godin van 't Gots gewest! zijt gy uit ijs gebooren?
Geen paardt zoo hardt van huidt of't draaft naar Venus spooren.
De wrevelige stier: het borstelige zwijn:
De logge wallevisch : de snelle dollefijn:
En d'overfiere leeuw zijn vol van minnevonken.
z z o De Min is niet t'ontgaan in bosschen noch spelonken.
De schrander' olifant is 't middelrijf doorgrieft:
De winden vliên elkaar, door onderlinge liefd,
Al hijgende te moet: de dikbeschorste boomen,
Omhelzen ellikaár : de koele waterstroomen
115 Vermengen haar in een: zoo zaait de Min haar zaadt,
En spint, met Cinthia, een endelooze draadt.
O groote kracht des Mins! mijn boezem is vol bresschen.
Mijn hart is aangebrandt. het vuur is niet te lesschen
Dan door u weedermin.
Thamera.
't Is wellust die u quelt.
Saturninus.
i 20 Is 't smeekera te vergeefs ? zoo dient'er dan gewelt:
Want die te flaauw verzoekt, die leerd een ander weigeren.
Thamera.
Wee hen die 't heilig recht door minlust oversteigeren:
Oft steunt gy op uw' macht die zoo veel kroonen torst?
De Vorst is om 't gemeen; 't gemeen niet om de Vorst.
Saturninus.
z z5 De Vorstelijke wil magh hier als wettig spreeken.
Thamera.
De Vorst die mag 't gemeen wel buigen; maar niet breeken:
Want hoe hy meerder recht in zich op andre vindt,
Hoe hy, om recht te doen, zich meer aan 't recht verbindt.
105 gewest : gebied.
107 wrevelige: vermetele, woeste.
III 't middelrif doorgrieft: het middelrif (d.w.z.
het diepste innerlijk) pijnlijk gewond.
I I 2 vliên: snellen.
115 haar: zich; in een: met elkaar.
I I 5 -I I 6 Cinthia : Cynthia, „de godin van de
Cynthusberg op Delos, is Diana, jageres in
bossen en op bergen. Deze vinden we bij
Romeinse dichters soms geidentificeerd
met de geboortegodin Juno Lucina, vgl.
Horatius, Carm. 3, 22, I-3:
Montium custos nemorumque virgo,
quae laborantis utero puellas
ter vocata audis adimisque leto.
Vos bedoelt nu : de Min zaait haar zaad bij
de paring; Cynthia zorgt dat dit zad na
negen maanden voldragen ter wereld komt.
Zo spinnen zij tezamen aan de „endelooze
draadt" der generaties; het ene geslacht gaat
en het andere komt" (D. Kuijper Fzn.).
117 bresschen: wonden.
I I8 aangebrandt: ontvlamd (in liefde).
120 dient: is nodig.
122 oversteigeren : overschrijden.
124 't gemeen: het volk.
i 25 als: als zijnde; wettig: rechtmatig, legitiem.
127 recht ... op: rechtsmacht over, rechtsbevoegdheid
ten opzichte van.
ARAN EN TITUS
IaI
Daar 't graau op 't kussen zit, is 't allerquaatst te duchten.
Thamera.
13o Daar 't recht in 't staal bestaat, moet d'oude vryheidt vluchten.
Een reedelijke Vorst doormengt het zuur met zoet:
Men koopt zijn gunst voor zweet; maar niet voor menschen bloedt.
De Vorsten, en 't gemeen zijn eeven streng verbonden;
Dies zie wat gy bestaat, de straf vervolgt de zonden.
135 Wel volgtze 't Gotsche Rijk, dat eer zoo strijdbaar was;
Maar nu door 's oorlogs toorts bedooven leit in d'asch.
Thamera.
Wy steunden als wel eer, op ons aaloude machten.
Die 't al verdelgen wil, moet alle ding verwachten.
Die tot op 't hoogste klimt, verwacht de laagste val:
140 Dat tuigt het smookendt puin van uw' gesloopte wal.
Wat zich te zwaar verheft, moet door zijn zwaarte zinken.
Fortuin is van gelas, als zy begint te klinken,
Zoo bryzeltze tot gruis.
Mevrouw' zie wat gy doet:
Wie Vorsten gunst ontzeidt, stapt zijne dodte moet.
Thamera.
145 Een reedelooze Vorst verdelgt zijn eigen muuren,
En maakt zich zelf tot roof van vyandlijke buuren.
Saturninus.
O min! o min! o min! hoe prikkelt uwe pijl
borst!
In Saturninus
Titus.
Men zal door 's Priesters bijl,
Ten offer van Godt Mars, het der Gotten slachten;
15 o Dan zal der van Sibyllas krachten,
13o Waar; zwaard; bestaat:
zich handhaaft door.
133 sterk.
134 onderneemt.
136 bedolven.
137 zeer oude; heerschappij
(Pluralis bij abstracta, vgl. Van Helten,
142 glas; klinken: geluid geven.
143 brflelt : breekt stuk.
15o Goden Tolk: de wichelaar Leeuwemond;
Sibyllas krachten: profetische gaven. (De
Sibyllen, mysterieuze vrouwen, hadden van
Apollo de gave der voorspelling ontvangen).
Saturninus.
'kussen zit, is 't allerquaatst te duchten.
130 staal d'oude vryheidt vluchten.
Ben het zuur met zweet; maar niet voor menschen bloedt.
Vorsten, en 't gemeen zijn eeven streng verbonden;
wat gy bestaat, straf de zonden.
Titus.
Wel volgtze 't Gotsche Rijk, dat eer zoo strijdbaar was;
nu door's bedooven leit in d'asch.
ons aaloude machten.
Titus.
al verdelgen moet aIle ding verwachten.
op 't hoogste klimt, verwacht de laagste val:
Dat tuigt het smookendt puin van uw' gesloopte wal.
zwaar moet door zijn zwaarte zinken.
te klinken,
bryzeltze gruis.
Markus.
Wie V orsten gunst ontzeidt, stapt zijne doodt te moet.
Ben reedelooze Vorst verdelgt zijn eigen muuren,
Bn roof van vyandlijke buuren.
5 afurninus.
o 0 0 prikkelt In Saturninus door's bijI,
Mars, hooft sIachten;
150 Dan Goden Tolk, vol 130 Daar: staal: in ... bestaat: 142 gelas: brijzelt: 12.1
streng: bestaat: bedooven: 137 aaloude: machten: bij vgl. Helten,
Vondels Taal I 68).
150 der Coden S ibyllas krachten: gave der voorspelling ontvangen).
I 22, ARAN EN TITUS
Als Delfos wichelaar in 's Hemels vierschaar treên,
Om d'uitkomst van u min, van lit tot lit t'ontleên.
Rei van Tempeliers.
Aran. Leeuwemond.
0 Krestonsche IVapengodt !
Die de toom des krygs liet slippen,
Om het lieffelyk genot
Van Vrouwvenus malsche lippen :
Vier de toomen van uw lusttn.
Hy, die 't vuur des krigs uitblusten,
Stookt op uwen offerdisch,
't Vuur dat u geheiligt is:
Om de Gotsche Moor te braaden,
Die wel eer in 't bloedt dorst baaden
Van het strydbre Roomsche volk,
Door de snee, : :: I I : van'ynen dolk.
Aran.
165 Houd op versteent gespook tot mijn verderf geschaapen;
Geveinsde Tempeliers ; van Godt vervloekte Paapen;
Bloeddronke wichelaars : die, als 't uw schenzucht wil,
Het plonderende graauw, onkondig in 't geschil
Van kerk, en landbestier, ontslaat van al hunn' eeden:
17o En t'zaamgerotte schuim der vrygevochte steeden,
Als of 't den hemel wou, op 't heilig Raadhuis hitst;
En 't Rijk, door tempelwrok, en moordkrakkeel gesplitst,
Ten roof geeft aan den muil der geestelijke tijgers.
1 55
i 6o
I 5 I Als: Gelijk; Delfos: Delphi's; wichelaar:
eig. waarzegger, voorspeller, maar in
Delphi was de zaak ingewikkelder: de
Pythia stootte onsamenhangende klanken
uit; de priesters of profeten maakten daaruit
de orakelspreuk op; de waarzeggers legden
het orakel uit. Dit laatste onderscheid wordt
dus door Vos niet gemaakt ; in's Hemels
vierschaar: voor het hemelse gerecht (De
bedoeling zal wel zijn dat de wichelaar de
toekomst voorspelt uit de ingewanden van
de geslachte Aran).
152 d'uitkomst van u min: de manier waarop het
met uw liefde zal aflopen.
153 Krestonsche: Ares of Mars, genoemd naar
Creston, een stad in Macedonië.
158 Hy die: Titus Andronicus.
164 : I : : : Vermoedelijk een klanknabootsing
van een snerpend geluid.
153-164 Parallelle gedachtengang, culminerend
in de vss. I54 en 158: Mars gaf de strijd op
terwille van de liefde, Titus beëindigde de
strijd op aarde en offert nu de oorzaak van
de strijd, Aran, aan de god.
165 versteent: tot steen geworden, keihard;
gespook : spookverschijningen (collectivum).
167 schenzucht: vernielzucht.
169 kerk, en landbestier: regering van kerk en
land.
17o vrygevochte steeden: duidelijke toespeling op
Nederlandse toestanden, vgl. Vondels
Rommelpot van 't Hanekot en Een Otter in 't
Bolwerck.
171 op ... hitst: tegen ... ophitst; heilig Raadhuis:
verheven Capitool, maar h.l. doelend op de
te eerbiedigen zetel van de regering van
Amsterdam.
I 72 tempelwrok: priesterhaat ; moordkrakkeel:
moorddadige vechtpartijen.
ARAN EN TITUS 123
Thamera.
Is 't Aran? ja by is 't, o praal van alle krijgers!
Aran.
175 0 Gotsche Koningin!
Saturninus.
Wat zijt gy voor een gast?
Aran.
Die 't scharpgeslepen staal, als u de schepter, past;
'k Ben Gotlands Wapengodt, die 't Roomsche heir deedt schrikken
Door 't dondren van mijn stem, door 't blixmen van mijn blikken.
't Is Aran die gy ziet.
Saturninus.
Men geef hem voort aan 't vier.
Aran.
18o Men geef aan Mayors Paap een groen bekranste stier;
Of paait de grage buik der hongerige vlammen
Met geit, en bokkenbloedt, met uitgepikte rammen,
Door 's Priesters mes geslacht.
Thamera.
Wat eischt de Roomsche Vorst?
Is 't zuiver harte bloedt? doorprikkel deze borst;
185 Maar niet die 't Gotsche Rijk, als met een wal, omhekte.
0 grijze Tempelier! dat gy mijn voorspraak strekte.
Leeuwenrond.
Hy is Gods heil niet waardt, die 't Godlijk ampt bedient,
Die voor 't gemeene best durft neigen tot zijn vriendt.
Thamera.
Zijt gy dan op het naarst der Baktriaansche heuvelen,
190 Waar dat men als op zee, om niet in 't zand te sneuvelen,
doorprikkel: doorsteek (bij herhaling).
omhekte : beschermde.
dat: och dat; strekte: zoudt willen optreden
als.
die: als hij ; neigen tot : partij kiezen voor.
het naarst : de donkerste, somberste plek;
Baktriaansche: van Bactria, gewest in het
noordoosten van het Perzische rijk.
te sneuvelen: om te komen.
114 praal: sieraad. '184
177 Japengodt : Mars (vgl. vs. i 5 3). Vondel 185
noemt Maurits „Hollands Wapengod", i 86
IVNT V 240.
179 voort: dadelijk. i88
18o Men geef: Geef; Mayors Paap: de priester i 89
van Mars.
181 paait : stel tevreden, bevredig (imperatief).
i 8 z geit, of bokkenbloed: geite- of bokkebloed; 190
uitgepikte: uitgelezen.
I 24. ARAN EN TITUS
Naar het gestarnte reist, van een leeuwin gebraakt;
Of is uw' wreede hart van harde steen gemaakt?
Of zijt gy op het top der staágbesneeuwde Alpen;
Of daar Thermodoon, met ys vermengt, komt zwalpen,
195 Met beeremelk gevoedt? of zijt gy voortgebracht,
By die, van bloedt bemorst, in 's aartbo oms andre nacht,
Haar voeten tegens d'onz' aanzetten? zijn de kuilen
Van 't woest Bazariën, daar 't ongediert gaat huilen,
U voedster steên geweest? zeg, Roomsche wichelaar.
200 0 Vorst! ontsla de Moor van 't schrikkelijk outaar.
Saturninus.
Went u tot Mayors oor, die ons om 't bloedt komt maanen.
Thamera.
De wapens van een vrouw zijn krachtelooze traanen.
Hoe heeft de razerny tot u zoo breeden brug?
Saturninus.
Het eens gesprooken woort kan nimmer weêr te rug.
205 Hy is aan Godt verlooft, 't is billijk dat hy sneuvel.
Leeuwemond.
Voort: kniel voor 't heilig mes op dees gewijden heuvel.
Aran.
Sta af bloeddorstge Paap.
Leeuwemond.
Wie 's Priesters hand verlet,
Vervalt in 's hemels vloek, als die 't gewijdt besmet.
Thamera.
Wie zag ooit menschen bloedt zoo goddeloos vergieten,
zio By die gevoestert zijn door 't zap der suikre rieten?
191 van: door; gebraakt : uitgespuwd, h.l. ter
wereld gebracht. „M. i. is de constructie:
„Zijt gy dan op het naarst der Baktriaansche
heuvelen ... van een leeuwin gebraakt
?" Zo zegt Dido in Vergilius' Aeneis
IV 366-367 tot Aeneas, als die haar verlaat:
„duris genuit te cautibus horrens Caucasus
Hyrcanaeque admorunt ubera tigres."
(Vert. : op harde klippen heeft u gebaard de
ruige Kaukasus en bij de Kaspische Zee
reikten tijgers u de borst). Naar bet gestarnte
(Zich richtend naar de stand der sterren) is
niet nader bepaald." (D. Kuijper Fzn.).
194 daar: waar; Thermodoón: Thermodon, rivier
in het westen van Pontus, aan welker oevers
de Amazonen woonden; zwalpen : golven.
196 By die: Door hen die.
'97 Haar : Hun; kuilen : holen.
196-197 De antipoden of tegenvoeters.
198 Bazariën: Bazira, vesting op de Parapamisus,
een hooggebergte in het tegenwoordige
Koerdistan?
203 zoo breeden brug: zo'n gemakkelijke toegang.
205 sneuvel: sterve. (Hij verdient te sneuvelen,
vgl. Van Helten, Vondels Taal II par. 186
Opm.).
207 Sta af : Houd op; verlet: belemmert, tegenhoudt.
208 als die: daar hij.
210 gevoestert : grootgebracht; 't zap etc.: anachronisme
: pas na de derde eeuw voerden
de Arabieren de suikerrietcultuur in; Egypte
641, Spanje 755.
ARAN EN TITUS I 2 5
Hy heeft wel wreedt geweest die 't eerste lemmer sleep;
Mar wreder was de handt, die 't om te morden grep :
Dat was de eerste beul.
Quiro.
Sla uw' scheurzieke pooten
In Quiros ingewandt.
Demetrius.
Verdelg de Gotsche looten :
215 Hier is Demetrius borst.
Thamera.
Kom pletter Thamras hooft;
Zoo wordt het vuur des wraaks door Thamras bloedt gedooft.
Leeuwemond.
Het noodlot eischt de Moor.
Aran.
Ik eisch het hooft der guiten,
Die in zijn herssenschaal een noodlot weet te sluiten:
Of dicht hun die hy haat een Styx; een Acheron;
Een nimmerzatte hel; een gloeiend' Phlegeton,
Vol doodelijke pijn, en endelooze straffen;
Een Veerman met een boot; een rekel die met blaffen
Een yzre poort bewaart: zoo houdt men t' volk in toom
Door een vervloekte vondt, en schelmsche papedroom:
225 Maar zoo'er duivels zijn, die tegens d'aardt zich kanten,
Zoo zijn 't de Tempeliers met hunne vloekverwanten.
De Vorsten vreezen meer voor 't mijterdraagendt volk,
Dan voor de scharpe punt van een verraaders dolk.
Leeuwemond.
0 gruwel zonder gaa ! een marmer beeldt zouw' beeven.
Saturninus.
Zoo gy ons min erkent, zoo blijft de Moor in 't leeven.
Thamera.
Wie lichtelijk gelooft word lichtelijk verleit.
Saturninus.
Wy zweeren 't by ons staf.
Thamera.
Geen min wordt u ontzeit.
looten : telgen, afstammelingen het
2 1 7 guiten: 2.18 sluiten : besluiten bestaan van een
er niet is).
dicht: Styx en
onderwereld.
222 Veerman: rekel: (Cerberus).
2 2 3 bewaart : 224 vondt : papedroom : 226 vloekverwanten: medeplichtigen.
TITUS
't eerste lemmer Maar wreeder was de handt, die 't om te moorden greep:
looten:
2 15 Hier is Demetrius bet guiten,
sluiten:
dicbt baat een Styx; een Acheron;
220 Phlegeton,
endelooze straffen;
een rekel die met blaffen
yolk toom
een vervloekte vondt, en schelmsche papedroom:
225 Maar duivels zijn, die tegens d'aardt zich kanten,
de Tempeliers hunne vloekverwanten.
t mijterdraagendt yolk,
de scharpe van een verraaders dolk.
o gruwel zonder gaa! een marmer beeldt zouw' beeven.
230 't leeven.
lichtelijk verleit.
staf.
214 tooten: teIgen, afstammelingen (van het
koninklijk huis der Goten).
2 I schelmen.
218 stuiten: besluitcn (tot het bestaan van een
noodlot dat er niet is).
219 verzint; etc.: rivieren in en
rondom de onderwereld.
222 Charon; hond (Cerberus).
223 bewaart: bewaakt.
224 vondt: verzinsel; papedroom: priesterwaan.
226 vtoekverwanten: vloekgenoten, medeplichtigen.
I 26 ARAN EN TITUS
Saturninus.
Rijs Gotlands Goodenpraal.
Leeuwemond.
Uw' zetels zijn aan 't kraaken,
Zoo gy door Thamras min dees offerhandt doet staaken.
Saturninus.
235 Ik offer speer en kling voor Venus elpen stoel;
Want die Vrouw Venus eerdt, eerdt haaren dappren Boel.
Titus.
Wy Romers zijn verplicht aan 't hoofdt der oorlogslieden,
Deez streng gedoemde Moor op d'offerdisch te bieden.
Saturninus.
Zoo weigert zy haar min.
Titus.
Verwintze door de tijdt.
Saturninus.
240 Hoe kan hy die de Min zijn boezem heeft gewijdt?
Titus.
Gy kunt indienge wilt; dies geef Godt Mars geen oorzaak
Tot uw' en ons bederf.
Saturninus.
Gy toond' u eerst als voorspraak
Van Saturninus min, nu schijnt het dat gy deist.
Titus.
Nu gy den offer staakt, die Mayors heeft geëischt.
Saturninus.
245 Bekleedt het wreedt outaar met tienpaar gladde stieren:
Ja dubbelt het getal.
Markus.
Godt Mars eischt menschen spieren.
Titus.
Hoe dus zeeghaftig Vorst, en zenuw' des soldaats?
Gy brandmerkt uwe deugt, en brouwt het Rijk veel quaats.
Gy hebt, als 't roer des Rijx, ten dienst der krijghgezinden,
233 Goodenpraal: goddelijk pronkjuweel. 243 deist: terugkrabbelt.
234 door : om. 244 Mayors: Mars.
236 Boel: minnaar (Mars). 247 Hoe dus: Wat nu; zeeghaftig: zegevierend;
238 streng gedoemde : tot een strenge straf veroor- zenuw': sterkte, bezieler.
deelde. 248 brandmerkt : schandvlekt.
239 Verwintze : Win ze voor u. 249 't roer : de leider, degene die het voor het
240 hy : nl. dat. zeggen heeft; krighgezinden : degenen die
242-243 Dit is betrekkelijk waar: Titus heeft oorlog voeren.
haar schoonheid geprezen, vgl. vss. 45-49.
ARAN EN TITUS I27
250 Het buldrend heir gekeert der vier onwinbre winden;
Aan d'Ister was uw' arm het yzigh noordt getroost;
Op d'oever van Byzants het helderdaagend oost;
In 't Rhodiaans gebiet, omheint met zoute baaren,
Het overzwoele zuidt; by Herkules pilaaren
255 Het zomerblaazend west; gy hebt, gelijk een Godt,
Van 't zwalpend pekelschuim, met uw' getakeld vlot,
Charybdis barrening, tot tweemaal, door gezwommen;
Wie heeft de Pyreneen dan uwe hengst beklommen?
Wie schuimde 't Frans gewest? nu komt een tenger wicht,
26o En dwingt die 't alles dwong met een vervrouwde schicht.
0 toomelooze lust!
Aran.
Waar zijn all' oude krachte'
Van mijn gevreesde handt, die zoo veel Romers slachte;
Dat ik de stoute tong, die my ten offer doemt,
Schoon hy 't voor 't Rooms gezag, met Mayors eisch verbloemt,
265 Niet daatelijk ontruk.
Titus.
'k Zweer by deez' groene telgen,
Dat 't aardrijk uwe bloedt, en Styx uw ziel zal zwelgen.
25 o onwinbre: onoverwinbare.
25I Ister : oude naam voor de Donau; was ...
getroost: trotseerde gelaten.
252 helderdaagend : waar de dag stralend aanbreekt.
253 't Rhodiaans gebiet: Rhodos met de eilanden
daaraan onderhorig; omheint van: omgeven
door.
254 Herkules pilaaren: de straat van Gibraltar.
255 Het zomerblaazend west: De Zefier, zachte
westenwind, die op zijn ademtocht de zomer
aanvoerde.
256 getakeld vlot: opgetuigd schip.
255-256 Godt, Van 't zwalpend pekelschuim : god
van de zee.
257 Charybdis barrening: de branding, veroorzaakt
door de Charybdis, het monster dat
drie maal per dag het zeewater met schepen
en al inzwelgt en weer uitbraakt; hebt ...
door gezwommen : bent ... gedreven door.
259 schuimde : zuiverde van gespuis; 't Frans
gewest : Gallië.
26o dwingt, dwong: bedwingt, bedwong; vervrouwde
schicht: vrouwelijke (liefdes)pijl;
wekelijke vrouwelijke liefde.
264 't Roomsch gezag: de keizer van Rome (vgl.
vs. 295).
265 ontruk: uitruk; groene telgen: lauwertakken
(van de krans die hij als triumfator op het
hoofd droeg of die hij in de hand had).
266 uwe bloedt: De buigingsuitgang -e voor onzijdige
substantiva is bij Vos zeer algemeen,
vgl. b.v. de Opdraght van Aran en Titus
(r. 15, 18, 41 en Medea, vs. 29. 185 etc.).
In de M.E. bestonden de onverbogen vormen
onse, uwe, hare, maar ook : dese, ghene,
alle, selve, vele. Woorden als mnl. ene, elke,
sulke, analogisch te verklaren : vormen die
„hauptsáchlich allerdings der jiingern Sprache
angehoren, aber zum Teil auch im
.ltern Mnl., bei im ganzen noch gut bewahrten
Flexionsverháltnissen, vorhanden
sind" (J. Franck, Mittelniederldndische Grammatik
189). Het adjectief sing. nom. masc.
had oorspronkelijk geen uitgang, maar
kreeg meermalen mnl. -e door allerlei analogiewerkingen.
In de 17e eeuw wint de -e
almeer terrein. Hetzelfde geldt voor het
neutrum. Bij de possessiva is het als bij de
adjectieven (Schonfeld's Historische Grammatica
van het Nederlands, 6e druk (Zutphen
z.j.) 125, 126, 119). Bij Vondel is de onzijdige
nominatief-uitgang -e nog lang niet
zeldzaam : een milde ontfermen, een blfde aangezicht,
een lockende aes, een luydende metael, een
luysterende purper, smeltende ys, een zackende
element (Luc. 478, ook 634, 1718 en Van
Helten's Vondels Taal I 79).
I 28 ARAN EN Aran.
O grijze schuddebol! is 't waarheidt? of is 't droom?
De wapens zijn u nut, als Phaëton den toom.
Uw speer zy u een kruk, op dat gy niet zult kruipen.
27o Uw hellemet een kop, om Bacchus uit te zuipen.
Uw gulde beukelaar verstrekt u tot een disch.
Uw sabel tot een mes, daar 't lekkre wildbraadt is.
De yzre schalischoen bekleedt de leest der handen,
Op dat gy aan 't gebraán uw vingren niet zult branden.
275 0 krachtelooze dwerg!
Titus.
Wie leiden u het juk
Dan Titus op de nek?
Aran.
Toen dienden u 't geluk,
Door 't vluchten van mijn volk hebt gy my vast gekreegen.
Maar niet door uw geweer: te stomp is uwe deegen.
Titus.
Wat houdtme? lasteraar!
Markus.
Hoe zijtge dus verwoedt,
z8o Dat gy het Kapitool bespatten wilt met bloedt?
Steek 't lemmer in de scheê; men vecht hier met de wetten,
Die Saturninus handt in Roomlus handtvest zetten.
Aran.
Ik zweer Andronikus!
Bassianus.
Ik bidt u weest gerust,
Eer 't uitgetogen staal de lamp des leevens blust.
Markus.
285 Andronikus bedaar.
Titus.
Die 't quaaddoen kan beteuglen,
En 't quaaddoen niet bestraft, die geeft het quaaddoen vleuglen,
De vreeze voor de straf, is vyandt van het quaadt.
268 De toom was voor Phaëthon waardeloos, doet dienst als handschoen.
daar hij niet in staat was, de vurige paarden 278 geweer : wapens.
van de zonnewagen in bedwang te houden.
279 dus verwoedt : zo uitzinnig.
27o hellemet : helm ; kop : kom ; Bacchus : wijn ; 282 Roomlus handtvest : Romulus handvesten- of
drinken.
keurboek. Anachronisme : Vos denkt aan
271 beukelaar : schild ; verstrekt : dient : disch : de middeleeuwse wijze waarop men een
tafel. stad stichtte.
schalischoen: uit schubben of maliën bestaan- 283 Ik zweer ... (aposiopese) ; gerust : kalm.
de of daarmee beklede schoen ; bekleedt etc.: 284 Eer : opdat niet.
128
o droom?
als Phaeton den toom.
gy niet zult kruipen.
2.70 Uw hellemet kop, om Bacchus uit te zuipen.
guIde een disch.
t lekkre wildbraadt is.
leest der handen,
t gebraan uw vingren niet zult branden.
2.75 krachtelooze geluk,
t vluchten van mijn yolk hebt gy my vast gekreegen.
stomp is uwe deegen.
lasteraarl
2.80 Dat gy het Kapitool bespatten wilt met bloedt?
schee; met de wetten,
handtvest zetten.
weest t uitgetogen staal de lamp des leevens blust.
2.85 bedaar.
quaaddoen t quaaddoen voo! quaadt.
TITUS
loom Phaethon waardeloos,
paarden
270 hellemet: helm; kop: kom; Bacchus: wijn;
zuipen: als handschoen.
278 geweer: 271 beuke!aar: schild; verstrekt: dient: disch:
tafe!'
273 malien bestaande
schoen; etc. :
279 verwoedt: 282 hat,dtvesl: Anachronisme: aan
middeleeuwse een
283 lk zweer aposiopese);gerust: kaim.
284 Ber:
EN TITUS 129
Leeuwemond.
0 moeder van de Min! wat hier voor de slijpsteen zijn die elk het brein zal scherpen,
290 blijven zelf zoo stomp, dat elk u zal verwerpen.
hier; men vindt geen quaader quaadt,
daar een Papentong wil spreeken in den Raadt.
Saturninus.
geeft last, om Thamras oor te streelen
snaargespel, doorwrocht met maagde keelen.
Wie hier? 't is Lucius.
Lucius.
Waar is het Rooms Gezag.
Saturninus.
Wat jaagt u dus verbaast?
Gun dat ik spreeken, mag.
Saturninus.
Wat gaans ? zeg op.
0 eer der Saturnijnen I
Al is op de been, een zwijn, als twee paar zwijnen
aan de Tyberboordt.
3 0o bouliên zijn vol schrix, en schreeuwen niet dan: moordt,
Elk geeft zich op de vlucht, de klokken zijn aan 't kleppen.
Saturninus.
Ridderschap, 't is tijdt om u te reppen.
zich met moedt; de noodt heeft ons geprest.
Al 't gemene best.
295
van 294 en en
snaarinstrumenten; doorwrocht: versierd, begeleid.
296 Vat jaagt Wat hier komen;
dus verbaast: zo ontsteld.
298 der Saturninen: Saturninus
(Saturnina) ; als tree paar vvinen: deze
hyperbool doet denken aan Multatuli's
dadels van Hassan.
30o bouliên: boeren, landbouwers; niet: niets.
301b Mooi anachronisme!
303 noodt: dwang der omstandigheden.
304 't best: het algemeen belang.
ARAN EN TITUS
LeellWellJond.
o MinI wat strooitge zaadt?
Aran.
Gy zult de scherpen,
2.90 En stomp, dat elk Voort rekel, flux van geen quaader quaadt,
Dan daar wi! Satll1'l1inus.
Voort Bassiaan Met windt, en Markus.
2.95 Lmius.
Satll1'l1inus.
verbaast?
Lucius.
spreeken Satll1'l1inus •
is'er gaans? Lucius.
o Satumijnenl
AI 't landt been, een zwijn, als twee paar Heeft zich in 't west vertoont dicht 300 De boulien schrix, vlucht, de klokken S atll1'l1inus.
Op Roomsche Elk wapen AI wat de noodt vereischt dat is 288 moeder lion de Min (Cupido): Venus.
294 windt, en snaargespel: muziek van blaas- en
snaarinstrumenten; tl.oor1IIrocht: versierd, h.l.
begeleid.
296 Wal laagt u: Wat noodzaakt u hier te komen;
dIIs ,Ierboost: zo ontsteld.
298 tier SatHrn!jnen: van het geslacht Satuminus
(gens Satumina); all tTllee poar i,wiinen: hyperbool doet denken aan Multatuli's
dadels 300 bouli6n: boeren, landbouwers; niet: niets.
30rb Mooi anachronismel
303 noodt: dwang 304 'I gemene bell: het algemeen
I 3 0 ARAN EN TITUS
Rei van ROMERS, en GOTTEN.
Zang.
305 Kleene werreldt, groote stadt,
Die het Roomsche Rijk herstelden,
Voesterwieg, en bakermat,
Van zoo veel befaamde helden,
Geef het glinsterende wapen,
310 Tot de Gotsche val geschapen,
Aan de kaaken van de Tijdt,
Die het al met roest deurbijt.
Laat de sabel nu versmeede',
Op het aanbeeldt van de vreede,
315 Tot een kouter voor de ploeg;
Want de krijg heeft haar vernoeg,
Door de val der Gotsche steede'.
Tegen ^ang.
All' uw' roemen is om zunst;
Roem op Thamras oorloogs tochten,
3 20 Op haar zoete toverkunst,
Die den Vorst zo heeft bevochten,
Dat hy 't toom des krijgs laat slippen,
Om te krijgen met de lippen,
Van de Gotsche Koningin,
3 25 D'oorzaak van zijn eerste min;
Want een veldslag van twee monden,
Slaat de borst vol zoete wonden;
Wonden, die de Minnegodt,
Door het minnelijk genot,
330 Weet te heelen, op de sponden.
Toezang.
Septerdraager van Europe,
Die de werreldt af zou loope',
Die de Gotten in het noordt,
Met hun strijdbre bondgebuuren,
335 Zegenhaftigh hebt versmoort,
Onder 't puin van hunne muuren,
Is'er tegen Min geen wapen?
305 Kleene werreldt : Wereld in het klein (Mikro- 327 slaat : treft.
kosmos). 332. af zou loope' : zou doorkruisen.
306 het stelden: de vroegere kracht hergaf. 3 34 bondgebuuren : bondgenoten uit naburige
316 heeft haar vernoeg : is verzadigd. landen.
318 om zunst : vergeefs, nutteloos (vgl. IVNT X 335 Zegenhaftig : Zegevierend ; versmoort : omge-
829-831). bracht, gedood.
323 krjgen : oorlogen.
ARAN EN TITUS 1 3 I
Kan een Vorst zich zoo vergapen,
Aan 't blankketsel van een hoer?
340 Aan de mondt vol paarlemoer?
O vervloekte minneschichten!
Die de starkste mensch doet zwichten,
Die de leeuw, der dieren Vorst,
Weet te prikklen in zyn borst,
345 Dat hy om zijn Gaa gaat raazen,
Wie kan uwe kracht uitblaazen ?
HET TWEEDE BEDRYF.
aQuiro. Demetrius. Aran.
Quiro.
Demetrius hou stant.
Demetrius.
Eer wijken Pindus heuvelen
Eer dat Demetrius wijkt.
Quiro.
Deez' handt zal u doen sneuvelen.
Demetrius.
Indien ik sterven moet, ik sterf voor Rozelijn.
Quiro.
3 5 o De weêrklank van die naam doet Quiro moedig zijn.
Aran.
Zacht Prinsen zijt gerust: 'k bezweer u by de handen
Van die u middelrif, in hare min, doet branden,
Dat gy het woeden staakt; oudt Room' is eens bekladt
Van eigen broedermoordt, al wordt het niet bespat
355 Van Thamars overschot, dat hun tot noch zoo wakker
In 's oorloogs onweer queet.
346 uitblaazen : uitblussen. 353 woeden : razen ; bekladt : bezoedeld.
347 hou stant: sta stil; Pindus: gebergte tussen 354 Van: Door; eigen broedermoordt: moord op
Epirus en Thessalië, met vele vertakkingen de eigen broer (Remus gedood door Romuin
Epirus. lus); al: ook al (gevolgd door een poten-
35I Zacht : Zacht wat, bedaar wat; zyt gerust: tialis : zou worden).
wees kalm. 355 Thamars: Thamera's; cverschot : enig over-
352 middelrif: diepste innerlijk. gebleven nakomelingen; hun: zich.
132 AØ EN TITUS
Ouiro.
De fenix lijdt geen makker.
Zoo lijdt een minnaars oog geen tweede, by de maagdt
Die hem, gelijk de beemdt de versste dauw', behaagt.
Aran.
Hoe kan uw' oog de glans van Rozelijn verzwelgen,
36o Wiens Vader 't Gotsche rijk zoo schendig quam verdelgen,
En sleepten u geboeidt voor Saturninus troon?
Een hooghgeboren ziel denkt altijdt aan de hoon
Die hem eens is ontmoet; als wasze met een stempel
In 't herssenvat gedrukt: zoo krijgt de wraak een drempel
365 In 't eedelmoedigh hardt van een doorluchte borst;
Dies lijdt niet dat de min uw' adeldom bemorst:
Maar mindt haar als de lust uw' boezem komt beschieten;
Zoo zultge wraak door lust, en lust door wraak genieten.
Die zich te schelms vergrijpt, door overgeile gloedt,
37o Die schandvlekt zijne faam, en geeselt het gemoedt.
Aran.
Het schelmstuk is niet schelms, zoo hy het schelms voor goedt schat.
Verdelgt het heilig recht; maakt Romen tot een bloedbadt,
Door bitse burgerkrijg, een schipbreuk voor 't gemeen;
Schept lust in dwinglandy; pleegt bloedschandt, met de geen
375 Die u ter werreld brocht; verft uw' schenzieke handen
Met broêr en zustermoordt; ontbindt de kuissche banden
Van Vestas maagderey; bestormt het Godlijk zwerk;
Schaft alle Godsdienst af, en bouw u zelfs een kerk;
Mengt gif voor uw' gemaal; draait stroppen voor uw' Vaader;
3 8o de waare deugdt; bemint de landverraader;
fel op weeuw', en weez'; verkiest de wreedste mensch
Tot uwe Tempelpaap, voldoet de helsche wensch;
Geen schelmstuk is zoo schelms van Acheron bezeten,
Of 't wordt, zoo 't wel gelukt, een schrandre deugdt geheten;
het het misdadige, de misdaad.
bitse : vinnige.
ontbindt ... maagderey: verkracht de kuise
Vestaalse maagden.
zelfs: zelf.
de hel (eigenlijk rivier in de onderwereld)
; Zoo schelms: op zo schurkachtige
wijze; van ... bezeten: door een helse geest
geinspireerd.
een schrandre deugdt: een goede, van scherpzinnigheid
getuigende daad.
357 als de vogel Phoenix gestorven is, 371
wordt hij uit de as herboren; ltdt: duldt,
verdraagt (ook in vs. 366).
359 verzwelgen : verdragen.
360 I"iens : Wier ; schandelijk.
378
363 ontmoet : overkomen; alsof.
383
364 herssenvat : schedel, hersenpan; drempel in:
toegang tot.
365 eedelmoedigh : edel, fier; doorluchte borst: adellijke
jongeman.
384
366 besmeurt.
367 komt beschieten: treft, h.l. bestormt.
373
376
Quiro.
fenix Hjdt geen makker.
lijdt minnaars tweede, by de maagdt
hem, gelijk de beemdt de versste dauw', behaagt.
kan oog de glans van Rozelijn verzwelgen,
360 Wiens Vader 't Gotsche rijk zoo schendig quam verdelgen,
geboeidt voor Saturninus troon?
ziel denkt altijdt aan de hoon
hem eens is ontmoet; als wasze met een stempel
herssenvat gedrukt: zoo krijgt de wraak een drempel
eedelmoedigh hardt een doorluchte borst;
adeldom als komt beschieten;
zultge wraak lust, en lust door wraak genieten.
Demetrius.
te schelms vergrijpt, overgeile gloedt,
370 Die schandvlekt zijne faam, en geeselt het gemoedt.
ARAN EN TITUS
hy het schelms voor goedt schat.
recht; maakt tot een bloedbadt,
bitse burgerkrijg, schipbreuk 't gemeen;
bloedschandt, met de geen
u ter werreld brocht; verft uw' schenzieke handen
broer ontbindt de kuissche banden
zwerk;
u zelfs een kerk;
gifvoor uw' gemaal; draait stroppen voor uw' Vaader;
380 Verschopt de waare deugdt; bemint de landverraader;
Weest en weez'; verkiest de wreedste mensch
Tempelpaap, de helsche wensch;
schelms van Acheron bezeten,
't wel gelukt, een schrandre deugdt geheten;
fenix: Phoenix gestorven is,
de as herboren; lydt: (ook in 366).
verzwelgen: Wiens: Wier; schendig: ontmoet: als: herssenvat: hersenpan; toegang tot.
eedelmoedigh: door/uchte borsl: adellijke
bemorst: komi beschieten: hel schelms: misdaad.
37 3 bilse: 376 ontbindl ... maagderey: 37 8 Acheron: onderwereld);
schurkachtige
.•. scherpzinnigheid
daad.
ARAN EN TITUS 133
385 Ja daar de faam van waagt. 't is een noodzaaklijk quaadt
Het geenm' om best wil doet.
Quiro.
Ik schrik voor zulk een daadt!
Aran.
Een eedelaardig Prins stelt zich in d'oope kaaken
Van 't wankelbaar geluk, en wil zijn leeven braaken
Zoo hy zich wreeken mach. Een zoete schelmery
390 Behoudt der Goden gunst. De wraak is yder vry.
Die zich niet wreeken kan, verzaadt zijn wraak met vloeken.
Gy kunt, indien gy wilt. doorleest de goude boeken
Van Gotlands heldenaardt; wat heeft die niet bestaan?
Die zich in noodt bevindt, die moet zich laten rain.
Quiro.
395 Die zich te haast laat rak, zal zich haast onheil brouwen.
Aran.
Die zelver trouwloos is, kan andre niet betrouwen.
De Tydt betoont u gunst, het hof is op de jagt.
De daadt moet, met de raadt, op een tijdt zijn volbracht.
Die zich te langzaam draagt om iet te overdenken,
400 Als 't voordeel van de tijdt gelegentheidt komt schenken,
Verwaarloost zijn geluk.
Demetrius.
Zoo zy de schennis meldt,
Vervalt de Gotsche stam in het Romeinsch geweldt.
Aran.
Een eerelijke maagt bijt liever op haar lippen,
Eer zy, tot eigen schandt, haar mondt iet laat ontslippen.
405 Hoe zijt gy dus vertsaagdt?
Demetrius.
Ik vrees voor ongeval.
Aran.
Ik vrees dat uwe vrees het werk verbrodden zal;
Want die zijn vyandt vreest, betoont zich overrompeldt
385 waagt : gewag maakt.
386 Het geenm' : Hetgeen men.
3 87 stelt zich in d'oope kaaken : geeft zich met huid
en haar over.
388 wankelbaar: wisselvallig, grillig; zijn leeven 400
braaken: sterven, de laatste adem uitblazen.
3 8 9 mach : kan; schelmery : boevenstreek; vgl.
„de wraak is zoet": lekker.
3 9 3 heldenaardt : heldengeslacht.
haast : vlug.
een: één.
Zich .. , draagt : zich ... gedraagt; om: ten
einde.
't voordeel van de ti/dt : het gunstige moment.
Bet. : Valt de Gotische koninklijke familie
in handen van het Romeins gezag.
eereljke : eerbare.
dus: zo.
395
398
399
402
403
405
134
ARAN EN TITUS
Eer dat hy met zijn heir in 's oorloogs moordkuil strompeldt.
Een, die de vrees verwint, betoont een heldenstuk.
Quiro.
410 Voorzichtigheidt, in noodt, is moeder van 't geluk.
Aran.
Het is geen moedig Prins, die zich door vrees laat snoeren.
Wat zwaar schijnt in 't begin, is licht om uit te voeren.
Uw' moeders tweede bedt verstrekt u tot een wal,
Daar Titus dommekracht vergeefs op woeden zal.
Quiro.
41 5 De Veldtheer draagt ons gunst.
Aran.
Wat Titus in de koffer
Van zijne boezem draagt, bleek toen hy my ten offer
Van Mayors hadt gedoemt. de gunst van 't hof is roet
Met honigh ingeleit. wie iemant vriendschap doet,
En geene reeden heeft, die hem tot vriendschap porden,
420 Dat is veeltij dts een schelm, of 't zal een schellem worden;
Dies wreek u van zijn list; maar niet door dwinglandy:
Want dwang veroorzaakt vrees: de vrees baart veinzery:
En 't veinzen queekt verraadt. wie hoedt zich voor verraaders?
Geen Argus ziet zoo gaauw'.
Demetrius.
Hy sterkt zich met de Vaaders
42.5 Van 't Geestelijke Recht.
Aran.
Hun wieken zyn gekort.
De troon van hun geweldt is plotzich neêrgestort.
Demetrius.
Ziet toe wat dat gy raadt! hy heeft een staale waapen,
Die zich geharnast vindt met korzelige paapen.
Andronikus verkiest de krachten van 't outaar.
Aran.
43o Steunt hy op 't heiligdom? zoo is 'er geen gevaar
408 in 's oorloogs moordkuil strompeldt : letterlijk:
valt in de mordkuil van Oorlog; ten
strijde trekt.
409 betoont: presteert, verricht (Kil. : j. be-2v//sen:
praestare).
413 bedt: huwelijk.
415 draagt ons gunst : is ons gunstig gezind.
418 ingeleit : toebereid.
421 van: over; dwinglandy : uitoefening van geweld,
synoniem van dwang in vs. 422.
424 Bet.: Zelfs met Argusogen ziet men (het
verraad) nauwelijks; Vaaders: handhavers,
beschermers.
425 't Geestelijke Recht, in tegenstelling tot het
wereldlijke recht.
426 geweldt: macht (nl. door het mislukken van
het offer aan Mars).
428 korzelige: lichtgeraakte, eigenzinnige.
Ber in's oorloogs moordkuil strompeldt.
Ben, betoont een heldenstuk.
Voorzichtigheidt, in noodt, is moeder van 't geluk.
moedig Prins, die zich door vrees laat snoeren.
in om uit te voeren.
moeders bedt verstrekt u tot een wal,
415 De Veldtheer draagt gunst.
de koffer
my ten offer
Mavors 't hof is roet
wie iemant vriendschap doet,
Bn reeden die hem tot vriendschap porden,
Dat is veeltijdts een schelm, of 't zal een schellem worden;
wreek u van zijn list; maar niet door dwinglandy:
de vrees baart veinzery:
Bn veinzen queekt verraadt. wie hoedt zich voor verraaders?
gaauw'.
425 GeesteIijke troon van hun geweldt is plotzich neergestort.
hy heeft een staale waapen,
zich geharnast met korzeIige paapen.
krachten 't outaar.
430 ARAN EN 408 in's oorloogs strompeldt: valt in de moordkuil van de Oorlog; ten
weld, 422.
409 Kil.: be-wysen:
praestare) .
413 gunst: 418 ingeleit: 421 over; dwinglant!J: ge-
Zelfs met Argusogen ziet men (het
I Geeste!yke Recht, tegensteIling recht.
aan Mars).
428 korzelige:
ARAN EN TITUS
13 5
Om 't vuur, van Titus wraak, tot in haar kolk te blussen.
De geestelijke stoel, en 't werreldlijke kussen
Zijn tegens een gekant; de tabberdt schopt de kap,
En draaiboomt het geweldt van Mayors Priesterschap:
43 5 De rekels zijn te bits, hy muilbandt hen voor 't blaffen.
Hy lijdt geen menschen smeer op d'offerdisch te schaffen.
Hy slaat hem uit de burg, die wijn met bloedt doormengt,
Op Atreus moordbanket, aan zijne broeder schenkt.
Quiro.
Geen rotsen zijn zoo doof voor 't ruisschen van de baaren,
44o Dan Quiro voor uw' eisch. ik zweer u by de schaaren
Van 't onderaardsche rijk, dat ik u meerder haat,
Dan ik u heb geliefd: ik walg van uwen raadt.
Demetrius.
Betoom uw' gladde tong, en oordeel zonder kennis:
Demetrius wrekt zich niet dor Rozelijnaschenis.
Aran.
445 Hier dient een kort bedrog; ik zet mijn zinnen schrap.
Quiro.
Ik voeg my by de Vorst.
Demetrius.
Ik by de Jofferschap.
Aran.
Sta Quiro! sta! ey sta! Demetrius kom niet naader:
Het aartrijk braakt den geest van uw' vermoorden Vaader;
Maar niet in zulk een schijn, als op de Gotsche troon:
450 Of als hy was in 't heir, en sloeg den oorloogs toon.
Quiro.
Hoe laat hy zich nu zien?
43 1 kolk, vgl. vuurkolk, d.i. verzamelplaats van
de as in de haard.
Bet.: de geestelijken en de regeerders.
43 3 tegens een : tegen elkaar; tabberdt : magistraat;
schopt: schuift terzijde, versmaadt ; kap:
clerus.
draaiboomt: dwarsboomt; geweldt: macht.
435 bits: bijterig; voor: tegen.
436 Hv, nl. de „tabberdt"; lijdt (met acc. cum
inf.): duldt (niet) dat ...; smeer: vet; offerdisch
: altaar; schaffen: opdissen, (aan de godheid)
opdragen.
Hy slaat hem uit de burg, die, etc.: Hij jaagt
weg uit de burcht van Rome hem die ...
(wil handelen als Atreus).
438 Atreus moordbanket : Atreus' feest, waarop
een moord gepleegd wordt. Atreus ni.
richtte een feestmaal aan voor zijn broer
Thyestes, bij welke gelegenheid hij hem het
vlees en bloed van zijn beide zonen voorzette.
443 kennis: inzicht.
445 Terzijde gezegd; kort: snel, zinnen: verstand;
schrap: op scherp.
446 Jofferschap:: jongedames.
schin : gedaante, uiterlijk voorkomen.
450 sloeg den oorloogs toon: de oorlogstrom deed
slaan en de oorlogstrompet steken.
van Titus wraak, tot in haar kolk te blussen.
werreldlijke kussen
de kap,
Mavors 435 muilbandt hen voor 't blaffen.
Hjdt menschen smeer op d'offerdisch te schaffen.
met bioedt doormengt,
aan zijne broeder schenkt.
't ruisschen van de baaren,
440 Dan Quiro voor uw' eisch. ik zweer u by de schaaren
u meerder haat,
en oordeel zonder Demetrius wreekt zich niet door Rozelijnas schennis.
Hier client een kort bedrog; ik zet mijn zinnen schrap.
kom niet naader:
geest uw' vermoorden Vaader;
ruet sloeg oorioogs Iaat zien?
wi! 135
43 I ko/k, d.L verzamelplaats de haard.
432 Bet.: de geestelijken en de regeerders.
433 tegcnfSen: tabberdt: terzijde, versmaadt; kap:
derus.
434 moordbatlket: feest, waarop
moord gepleegd wordt. Atreus nl.
een feestmaal zijn broer
beide voorzette.
H..v, "tabberdt"; /ijdl cum
dat ... ; offerdisch:
godheid)
437 slaat hem uit de burg, die, jaagt
443 445 gezegd; schrap: scherp.
446 Jofferschap: 449 schijn: oor/oogs deed
steken.
136 ARAN EN TITUS
Aran.
Met spierelooze schinkelen;
Zijn oogen, vol van vuur, staan in twee holle winkelen;
Zyn baardt is roodt van bloedt; de hairen zijn bemorst
Van 't uitgespatte brein. hoe yslijk gaapt zijn borst!
455 Het aanzicht is doorkrabt, sta Quiro !
Quiro.
Wat zal 't worden?
Aran.
Zaaght gy het toortslicht niet, dat voor u oversnorden?
,Quiro.
Hoe Aran! 't is een droom.
Aran.
Ik lil, als lillend riet;
't Is een waarachtig spook.
Demetrius.
Waar is 't dat gy het ziet?
Aran.
Hier komt het op ons aan; ik schuil my by deez' eiken.
Demetrius.
460 Wat eischt mijn vaaders schim? doe ons toch enig teiken.
Quiro.
Doe kondschap aan uw' zoons.
Demetrius.
Wie hier? 't is Rozelijn,
Verzelt met 's Kaizers broêr.
Bassianus. Rozel yna. Demetrius. Quiro.
Bassianus.
Hoe yslijk vloog het zwijn!
Hoe wurp het vuur, en vlam, uit zijn gehaate blikken!
Botel yna.
Liefwaarde Bassiaan, de Stoutheidt zelf zou schrikken
465 Zoo zy het schrikdier zag; dies geeft u niet te bloot.
45 I schinkelen: beenderen.
45 2 winkelen: hoeken, h.l. kassen.
45 5 doorkrabt: stukgekrabd; Wrat zal 't worden:
Waar moet dat op uitlopen? (vgl. Kil.:
worden: exire, evadere, en Duits : Was soli
werden).
45 6 oversnorden: snel voorbijging.
463 gehaate: hatelijke, afschuwelijke; blikken:
ogen.
464 Stoutheidt : Onverschrokkenheid (personificatie).
ARAN EN TITUS 137
Bassianus.
De min heeft u geleert te vreezen voor mijn doodt.
lbo,<el jna.
Het is geen min: ó neen! de min weet van geen teugel.
Nu isze dus, dan zoo; nu snelder dan een veugel;
Nu trager dan een rups; nu kouder dan een stroom;
47o Nu heeter dan een vuur; nu groender dan een boom;
Nu dorder dan een staak; nu zwakker dan een hallem;
Nu stijver dan een zuil; nu lichter dan een gallem;
Nu zwaarder dan een rots; nu blooder dan een das;
Nu stouter dan een leeuw.
Bassianus.
My dunkt ik hoor 't gebas
475 Der honden, die de Vorst op 't ongediert deedt schennen.
Boel yna.
Zoo zal 't ons raadzaamst zijn, dat wy weer boschwaarts wennen.
Demetrius.
O Quiro wat een spijt! ik hoor hoe Bassiaan,
De borst van Rozelijn in weedermin doet braán.
Aran.
Ik zweer o zaalge schim! by 't purper van uw' wonden,
48o Dat Titus door dit staal eer lang zal zijn geschonden.
Quiro.
Hou Aran, Aran hou.
Aran.
0 broeders laat u raán.
Demetrius.
Wat wil ons vaaders schim?
Aran.
Dat gy na wraak zult staan.
Quiro.
Heeft vaader zulx gezeit?
Aran.
Zijn galm woud' eerst naauw' s lippen,
Hy morde binnens mondts; maar 't smoord in zijne lippen;
485 Ten laatsten borst den Vorst van eedle gramschap uit,
472 stiver : steviger, sterker; gallem : echo.
475 ongediert: ondier; schennen: aanhitsen.
476 wennen: wenden, ons begeven.
478 braan : branden, gloeien.
48o geschonden: in het verderf gestort.
481 Hou: hou op, stop
483 galm : stemgeluid; naauw' : nauwelijks; slippen
: glippen, loskomen.
484 morde : bromde.
1 3 8 ARAN EN TITUS
En dreunden in mijn oor met zulk een schor geluid,
Gelijk wanneer de zee de peil van zijne boorden,
Met euvle moed, beklimt, door 't woên van 't buldrend noorden;
Ik sidderde van angst! het hair rees my te berg!
490 De schrik kroop deur mijn leên, en knaagde tot in 't merg:
Zoo gy de moordtpriem vloekt, die Gotlandts wettestelder
(Zoo sprak hy en voer voort) deedt ylen naar de kelder
Van 't neevelige Styx; zoo maak dat Titus huis,
Tot aan de grontvest toe, verplettert wordt tot gruis,
495 Pluk Rozelijnas roos; doe all' haar broêrs verzuipen
In eene zee van bloedt: zie hoe mijn wonden druipen,
Die ik, in 't Gotsch gewest, door Titus raadt ontfing,
Van een daartoe gevloekt, en diergekochte kling.
Uit hadt hy, en verdween.
Ouiro.
Heeft Titus, door zijn Braaven,
500 In vaaders bloedt gebaadt? ik zal mijn wraaklust laaven,
Door 't schenden van zijn kindt, in spijt van Bassiaan.
Aran.
Die schelm moet eerst van kant, zoo gy na wraak wilt staan.
Demetrius.
Eer zal de jammerpoel tot aan de starren steigeren,
Eer ik mijn Vaaders schim de wisse wraak zal weigeren.
Aran.
505 Zoo dra als gy de roos van Rozelijna plukt,
Is 't noodigh dat gy haar de gladde tong ontrukt:
Zoo zal de schendery by haar, en u verblijven.
Quiro.
Het derven van de tong, zal haar de handt doen schrijven.
Aran.
Snijt haar de handen af.
Quiro.
Geen quaadt schijnt my zoo quaadt,
510 Of ik zal 't zelf bestaan.
486 schor : knarsend, krassend, verscheurend.
487 de peil: de grens, het perk.
491 moordtpriem : dolk ; vloekt: vervloekt ; wettestelder:
wetgever, koning.
492 kelder : diepte.
493 Styx, h.l. de onderwereld.
495 verzuipen: verdrinken.
498 daartoe gevloekt: tot dat doel gevloekte
(d.w.z. waarover met het oog daarop een
vloek was uitgesproken). De uitgang vervalt
vanwege de samentrekking met diergekochte.
499 Braaven: Bravo's, sluipmoordenaars.
501 in spit ondanks.
5 o2 na ... staan: uit zijn op.
503 steigeren : stij gen.
5 o7 schendery : (geheim van de) verkrachting.
5 o 8 derven: missen.
510 ondernemen, doen, bedrijven.
een schor geluid,
van zijne boorden,
woen van 't buldrend noorden;
hair De schrik kroop deur mijn leen, en knaagde in 't merg:
gy de moordtpriem vloekt, die Gotlandts wettestelder
sprak voer voort) deedt ylen naar de kelder
Styx; zoo maak dat Titus huis,
toe, verplettert wordt tot gruis,
Pluk Rozelijnas roos; doe all' haar broers verzuipen
bloedt: zie hoe mijn wonden druipen,
't Gotsch gewest, door Titus raadt ontfing,
diergekochte kling.
Vit verdween.
Quiro.
door zijn Braaven,
In vaaders bloedt gebaadt? ik zal mijn wraaklust laaven,
't schenden van zijn kindt, in spijt van Bassiaan.
schelm moet eerst van kant, zoo gy na wraak wilt staan.
jammerpoel aan de starren steigeren,
wraak 505 roos van Rozelijna dat gy haar de giadde tong ontrukt:
zal de schendery haar, verblijven.
tong, zal haar de handt doen schrijven.
quaadt,
Of ik zal 't zelf bestaan.
schor: peN: het perk.
valt de samentrekking met diergekochte.
moordtpriem: dolk; vervloekt; kelder: h.l. de onderwereld.
dat doel gevloekte
oog daarop een
-e ver-
sluipmoordenaars.
spyt van: 502 na ... 503 steigeren: stijgen.
507 schendery: de) verkrachting.
508 bestaan:
ARAN EN TITUS 139
Aran.
't Is een lofwaarde daadt.
Saturninus. Thamera. Titus. Markus.
Aran. Quiro. Demetrius.
Saturninus.
Waar is ons wildschut? hou. waar Thamra met haar Zoone'?
Thamera.
Hier isze met haar kroost.
Saturninus.
0 dochter van Latoone!
Begunstig onze jagt, maakt Saturninus bruidt
Verwinster van het zwijn: zoo offert zy de buit
5 I 5 Op 't vlak van uw' outaar.
Aran.
Stafdraager van oudt Roomen!
Waar is het ongediert?
Saturninus.
Het is ons gins ontkoomen.
Titus.
Pollander en Melaan komt herwaarts met u volk.
Voort Lucius kom voort, bezet deez' modderkolk.
Markus.
Ik hoor mijn broeders stem. de bosschen zyn vol leevens.
Titus.
5 20 Klaudil en Gradamard lost all' de honden t'eevens.
Bassianus.
Andronikus hou standt.
Lucius.
Hier Bassianus, hier.
Saturninus.
Elk went zich weêr naar 't bosch, op 't schichtig jagtgetier.
Thamera. Aran.
Thamera.
Wat reeden heeft mijn lief dus ongerijmt te spreeken?
5 I I wildschut : jager; hou: hei, hee!
5 I z dochter van Latoone : Diana.
515 vlak: dekblad, (van uw' outaar) altaartafel;
Stafdraager: schepterdrager, keizer.
5 20 t'eevens: tegelijk.
522 went zich: begeeft zich; schichtig: plotseling.
5 23 dus: zo; Thamera reageert blijkbaar op
enkele onheuse woorden die Aran haar zojuist
heeft toegevoegd.
140 TITUS
Toveres, dat ik my wreeken.
52,5 kundschap van wraak.
0 duldelooze smart!
Aran den maar Saturnin in 't hart.
mijn ziel!
ga by Arans zwaager,
tweeden bruidegom, den grooten hoorendraager;
Hy u gins in 't Bosch: uw' list is my bewust.
5 3 o Ik zie lust
spoor zal hollen,
'Kaizers koets, ter sluik, staag warm zal zijn van pollen:
vol aterlingen zijn!
Een zwagerschap.
0 woorden als fenijn!
Heb door uwe raadt, moordsteek gegeeven
na zijn 'Konings ledekant,
met heete minnebrandt.
alreets de doodt ontsnapte,
Toen ik wou dat men my, voor u, het bloedt aftapte?
Ondankbre lustgenot, die Thamras gunst verschopt,
meê 't elzenbosch mijn ververssen
omheint van purpre kerssen,
5 25 kundrehap van: Verklaar je nader (waarom
je je wreken wilt) .
527 Ik bidt : Als ik je bidden mag ... ; zwaager:
(door huwelijk) aanverwant, hier sarcastisch
gebruikt, doordat Aran en Saturninus beiden
„getrouwd" zijn met Thamera.
529 bewust: bekend (Bet.: Uw listigheid is mij
5 3 I op: geoefend in, geroutineerd in.
5 3z koets : bed ; ter sluik: in het geheim, heimelijk;
staag: voortdurend; pollen : minnaars
(van een getrouwde vrouw).
5 33 weeldrig: lichtzinnig; bastaarden.
5 34 bordeel; zwagerschap: mensen die familie
van elkaar zijn (vgl. aant. bij vs. 5 27).
5 36 Nu blijkt de toeschouwers wie in werkelijkheid
de koning vermoord heeft.
5 38 Daar : waar; gestooft : gekoesterd.
541 verschopt : versmaadt ; Thamras gunst, h.1. : de
toeschietelijke Thamera.
542 uwe dertelheidt: u in uw lichtzinnigheid; gepopt
: het minnespel bedreven.
ververssen: verfrissen.
544 Zarpzoete : zuurzoete; omheint van: omgeven
door.
Aran.
Geveinsde Toveres, 'k zweer dat ik zal Thamera.
5 z. 5 Doe kundschap van uw' wraak.
Aran.
o duldelooze smart!
't Is Aran in den mondt; maar 't hart.
Thamera.
Ik bidt mijn tweede ziell
Aran.
Zoo ga by Arans zwaager,
Uw' tweeden bruidegom, den grooten hoorendraager;
Ry toeft u gins in 't bosch: uw' list is my bewust.
530 Ik zie den tijdt te moedt, dat uw' vervloekte lust
Op geilheidt afgerecht, zoo buiten 't spoor zal hollen,
Dat 's Kaizers koets, ter sluik, staag warm zal zijn van pollen:
Wat zal het weeldrig hof vol aterIingen zijn I
Ben kuf vol zwagerschap.
Thamera.
o woorden als fenijnl
535 Reb ik, door uwe raadt, de moordsteek niet gegeeven
Aan mijne Bedgenoot? op dat gy, na zijn leeven,
Te veiliger zoud zijn op 's Konings ledekant,
Daar ik u heb gestooft met heete minnebrandt.
Denkt gy alreets niet meer, hoe gy de doodt ontsnapte,
540 Toen ik wou dat men my, voor u, het bloedt Ondankbre lustgenoot, die Thamras gunst verschopt,
Daar uwe dertelheidt zoo vaak mee heeft gepopt.
Aran.
Toen ik in 't elzenbosch mijn lippen wou ververssen
Aan uw' zarpzoete mont, omheint van purpre kerssen,
ARAN EN ~2~ Doe kUlldfchap tlan: waarom
wilt).
bidt: Z1llaager:
enSatuminus beiden
"B4 kuf: Z1llagerschap: mensen die familie
zijn (vgl. 527).
536 werkelijkheid
bewusl: mij
bekend).
53 I afgerecht 532 koets: bed; ler slmk: heimelijk;
slaag: pollen: B 3 1IIeeldrig: aterlingen: 538 Daar: gestooft: tlerschopt: versmaadt; Thamrasgunst, h.l.: de
uwe dertelheidt: gepopt:
543 tlerverssen: 544 zarpzoete: van: omgeven
ARAN EN TITUS 141
545 Stiet gy my ruggelings en deisde van my af;
Dat mijn getergde min geen kleen bedenken gaf:
Want *minnendyver ziet (zoo groot is haar vermoogen)
Door 't veinzen van een vrouw met meer dan duizent oogen.
Maar 't bleef hier noch niet by: voorts quam het Roomsch Gezag,
5 5 o Gy ylden hem te moet met zulk' een lief gelach,
Als Venus, vol van gloedt, haar boelschap plach te naaken.
Ity plukte met zijn mondt de roozen van u kaaken:
Ik spoog mijn gal van spijt.
Thamera.
Al wat ik heb gedaan,
Wierdt van den nood vereischt; had hy ons t'zaam zien staan,
5 5 5 Met onderling gekus, hoe zou zijn gramschap woeden!
Want yverende min wil t' allerquaadst vermoeden,
Dies wees in all's gerust: want Saturnin de Vorst
Die leidt my op de tong; maar Aran in de borst.
Ik zweer u by mijn min! zijn hartaar af te stooten,
56o Eer hy op 't bruilofsbedt zijn lusten heeft genooten:
Indien 't mijn lief slechts lust.
Aran.
Zijn dootslagh lust my wel;
Maar hier eist wysheidt eer men dit in 't werrik stel.
Thamera.
Doe zoo 't u best geval.
Aran.
Wie zonder overwegen
Yet zorgelijx bestaat, vindt zich bywijl verleegen.
565 Een die voorzichtigh is, is langzaam in zijn raán;
Maar vaardig in het doen.
Thamera.
Wat kan ons teegen staan?
De kracht van uwen arm zal u een raadsman strekken.
Aran.
Een groote schelmery eischt tijdt om te voltrekken.
Thamera.
Gebreekt het aan u macht?
*jalouzy
545 ruggelings: achterover.
546 Dat : Wat ; bedenken: argwaan.
549 het Roomsch Gezag: de keizer.
550 Zie vs. 512.
551 boelschap : minnaar.
55 2 kaaken : wangen.
553 spit : ergernis.
556 yverende min: jaloezie (vgl. Vos' eigen aant.
bij vs. 547).
559 hartaar af te stooten : doden (door de hartader
door te snijden).
562 eischt: is vereist.
564 zorgelyx: gevaarlijks; bestaat: onderneemt;
verleegen: in ongelegenheid gebracht.
565 raán : uitdenken.
568 schelmery : boevenstreek.
5.69 macht: kracht.
142 TITUS
Aran.
De manslag is gering,
57o Al waar 't in 't vlakke veldt, met een gestroopte kling;
Maar wat de leeuwenhuidt niet voegzaam kan bekleeden
Zal 't vossenvel bekleên. hier dienen listigheeden.
Dit schelmstuk is niet rijp. den angel van 't verraadt
Bekleedt men door de tijdt, met een beveinst gelaat.
575 Uw' voorslag is te ruw' ; men moet het eerst bedisselen.
De beitel kan een blok wel in een beeldt verwisselen;
Maar 't heeft zijn tijdt van doen. de tijdt die doet een spruit
Opwassen tot een boom; dies stelt de neêrslagh uit
Van het Romeinsche hoofdt, de uur is niet gebooren
5 8o Van Saturninus doodt. Ik heb den val beschooren
Van Titus huisgezin, en 't is alree zoo var
Dat dit in arbeidt gaat; eer Phoebus zijne kar
In d'Oceaan bedelft, zal Thamera bemerken
Wat haar gehoonde lief aan Titus stam zal werken.
Thamera.
5 85 Wat heeft u brein gedicht?
Aran.
Ik heb uw' zoons zoo veer
Door myn beleit gebrocht, dat Rozelijnas eer
Van daag verwelken zal, en Bassianus sneuvelen:
Klaudil en Gradamard zal ik van deze heuvelen
Doen smooren in deez' put.
Thamera.
Hoe zal 't dan voorder gaan
Met hunne jongste broêrs, Pollander en Melaan?
Aran.
Mevrouw weest maar gerust, ik weet het zoo te brouwen,
Dat elk de jongste zoons voor broederbeuls zal houwen.
Dies heb ik by dees put, dat hun de doodt zal doen,
Een hellemet met goudt begraven onder 't groen:
595 Daar toe heeft mijn vernuft, om 't schelmstuk op te tooien,
5 84
5 8 5
5 87
593
594
571-574 bekleeden, bekleên : bedekken; gelaat :
uiterlijk.
575 ruw' : oppervlakkig. De apostrof dient bij
Vos passim om aan te geven dat de w volgens
zijn bedoeling moet worden uitgesproken,
vgl. v. b. vs. 483 nauw'; bedisselen:
(likken), ontdoen van alle ruwheden.
576 verwisselen : veranderen.
578 neêrslagh : doodslag.
58o beschooren : besloten tot.
in arbeidt gaat : bezig is, verwezenlijkt te
worden; Phoebus: de zonnegod, de zon.
Tijdsaanduiding: voor de avond valt, moeten
de kinderen van Titus gedood zijn.
gehoonde : gesmade; stam : geslacht, nakomelingen.
gedicht : uitgedacht.
sneuvelen : sterven.
doen smooren : heimelijk doen verdwijnen en
laten stikken.
dat : hetgeen.
hellemet : helm.
570 in 't vlakke veldt, met een gestroopte kling;
met voegzaam kan bekleeden
vossenvel bekleen. hier dienen lisdgheeden.
met djp. 't verraadt
djdt, met een beveinst gelaat.
ruw'; men moet het eerst bedisselen.
wel in een beeldt verwisselen;
djdt de djdt die doet een spruit
dies stelt de neerslagh uit
is met gebooren
580 den val beschooren
t is alree zoo var
arbeidt gaat; eer Phoebus zijne kar
bedelft, zal Thamera bemerken
stam zal werken.
585 zoons zoo veer
myn beleit gebrocht, dat Rozelijnas eer
zal, en Bassianus Klaudil en Gradamard zal ik van deeze heuvelen
gaan
590 jongste broers, Pollander en Melaan?
te brouwen,
jongste voor broederbeuls zal houwen.
de doodt zal doen,
Ben groen:
t schelmstuk op te tooien,
ARAN EN bekleen: gelaat:
ruw': bij
dat de w volgens
bedoeling worden uitgesproken,
naauw'; bedisselen:
van alle ruwheden.
zonnegod, zon.
moeten
verwisselen: neerslagh: 580 beschooren: 582 in arbeidt gaat: verwezenlijkt 584 gehoonde: slam: nakome-
!ingen.
585 gedicht: 587 meuve/en: 589
smooren: heime!ijk 593 dat: 594 hellemet:
ARAN EN TITUS 143
Een zekre brief gedicht, die ik in 't Bosch zal strooien;
Die van 't begraaven goudt, en van de broedermoordt
Zal melden. Ai! schep moed, zoo krijgt de wraak een poort.
Thamera.
Hoedanig is de zin?
Aran.
Mevrouw' die kante leezen.
600 Wat dunkt u van 't bedrog?
Thamera.
Hier is in 't minst geen vreezen:
Het schellemstuk heeft schijn; maar elk is een soldaat;
Dies wacht u voor de broêrs.
Aran.
Nooit lukt het quaadt zoo quaadt
Als d'achterdocht wel ducht : hoe stouter, hoe verwoeder,
Hoe braaver uitgevoert; de stoutheidt is de moeder
605 Van bloeiend' achtbaarheit; de achtbaarheidt van macht;
En macht van overhandt, daar elk zijn heil uit wacht.
Wie naar de goudmijn steekt, moet zich den arbeidt troosten.
Wie naar de paarel duikt, in 't paarelrijke oosten,
Ontziet zich geen gevaar; zoo doet de Gotsche Moor,
610 Die zich geprikkelt vindt van een wraakgierge spoor.
Ik zal tot op den troon van Saturninus klaaveren,
Van waar myn wil, gelyk een strenge wet, zal daaveren,
Tot daar het zonlicht ryst; maar 't heeft zijn tijd van doen;
Wie dat hier teegens streeft, zal 't met zijn hals vergoên.
Thamera.
615 O oorzaak van mijn min!
Aran.
0 oorzaak van mijn lusten!
Bassianus. Rozel jna. Thamera. Aran.
Bassianus.
Hoe Thamra by de Moor?
596 gedicht : opgesteld.
599 zin: korte inhoud.
60 i heeft schijn : ziet er aannemelijk uit.
603 achterdocht: bezorgdheid voor de toekomst,
vrees voor dreigend gevaar; verwoeder:
feller.
604 Hoe braaver: Des te beter, des te deugdelijker;
stoutheidt: onverschrokkenheid.
605 achtbaarheit : aanzien.
6o6 overhand': opperheerschappij; daar: waar.
607 steekt naar: tracht te verkrijgen.
6 i o van: door.
6i i klaaveren: weten te geraken.
614 teegens streeft : zich tegen verzet; vergoin :
betalen.
144
ARAN EN Rozel0a.
Ik zag dat zy hem kusten.
Bassianus.
Ik zag, en zie het noch. is dit de Gotsche telg?
Wat houd my, dat ik haar niet daadelijk verdelg?
Bozelyna.
Ai! Bassianus sta.
Gins zie ik iemant koomen.
Aran.
6zo Vaar wel met deze kus.
Thamera.
Verschuil u by de boomen.
Aran.
Vaar wel Vorstin, vaar wel.
Thamera.
Wie raadt uw' liên zoo stout,
Te koomen by de bron, daar Thamra zich onthout?
Bassianus.
Wie raadt de Gotsche Vrouw de Gotsche Moor t'ontvangen?
Dien zy, gelijk een klis, aan zijnen mondt bleef hangen.
625 Ik zweer de laffe Prins!
Ik zweer de geile snol!
Thamera.
Ik zweer u andermaal !
Zweer by uw' zwarte Pol.
Rotel yna.
Laat gy uw eerbaarheidt om zulk een schrikdier lippen! Om zulk en varkensmuil, met omgekrulde
Wat heeft u dus bekoort, zijn oogen vol van vier?
63o Zijn krulde Satyrsbaard? zijn bakkes, als een stier?
Of 't hair, als lamre wol? of lompe ledematen?
Of is 't zijn platte neus, met opgespalkte gaten?
Ik schrik voor 't schriklijk beest, besmeert met schoorsteenroet.
617 de Gotsche telg: lett. de afstammeling uit het
622 ophoudt.
huis van „Gotland", de Gotische vorstin 625 vloek, spreek de vloek uit over.
vanwege het rijm). 627 schrikdier: schrikwekkend dier, beest.
621 brutaal.
629 dus: zo.
Rozelijna.
kusten.
is dit de Gotsche teIg?
my, dat ik haar niet daadeIijk verdeIg?
Rozelijna.
Thamera.
620 wei wei V orstin, wei.
lien stout,
by de bran, daar Thamra onthout?
Moor t'ontvangen?
zy, gelijk een klis, aan zijnen mondt bleef hangen.
Thamera.
Bassianus.
u andermaal!
Bassianus.
Rozelijna.
eerbaarheidt zulk een schrikdier slippen!
Om zulk een varkensmuil, met omgekrulde Iippen!
van vier?
630 Zijn krulde Satyrsbaard? zijn bakkes, als een stier?
Of't oflompe ledematen?
zijn platte met opgespalkte 't schriklijk beest, besmeert met schoorsteenraet.
onthout: TITUS
6 11 de Cotsche telg: "de Gotische vorstin
(telg het rijm).
62 I stout: 625 zweer: zoo
638
640
641
642
650
651
652
ARAN EN TITUS 145
Thamera.
Hadt ik Dianas macht, mijn lust was al geboet
635 Aan uw' vermetelheit.
Bassianus.
Uw' macht zal nimmer haperen,
Om Saturninus hoofd met hoorens te bekaperen,
Als of 't Acteon waar.
Thamera.
't Sa Bengel, ga van hier,
Met uw' albaste pop, voort dartle Venusdier,
Ga flux uit ons gezicht. verlaat deez' groene bosschen:
640 Uw' kindsheidt is de roe noch naauwelijx ontwosschen.
Hoe lang is 't wel verleên, zeg opgesmokte beeldt,
Dat gy in 't kindrehof met poppen hebt gespeelt?
Rozelyna.
Hoe lang is 't wel verleên, dat gy de Gotten hoonde,
Toen gy uw' Egemaal het hoofd met hoorens kroonde?
Thamera.
645 Hoe lang is 't wel verleên, dat gy met Bassiaan,
Hier in het eenzaam bosch, uw' minslust hebt voldaan?
Rotel jna.
Hoe lang is 't wel verleên, dat gy uw' helsche lusten,
In d'uitgestrekten arm van uwen broeder blusten?
Thamera.
't Was op de zelfden tijdt, dat Rozelijnas moêr
6o Haar bedt ontwijen liet van een Toskaansche boer.
Rozelyna.
't Was toen uw' Vaader hem by zijne Moeder voegde,
Die zijn vervloekte lust op 't bedt baars mans vernoegde.
Thamera.
Zwijg Rozelijna, zwijg, uw' huis dat is berucht.
634 Dianas macht : Diana straft mensen, vooral
vrouwen, met een plotselinge dood; lust,
h.l. wraakzucht; geboet: bevredigd, gekoeld.
636 bekaperen: (als met een kaper) bedekken;
bekronen.
637 Acteon : Actaeon werd door Diana veranderd
in een hert, omdat hij haar met haar
nimfen bespied had, terwijl zij zich aan het
baden waren; Bengel: lomperd.
Venusdier : hoer.
ontwosschen: ontgroeid.
opgesmokte : opgedirkte; beeldt : lieverdje,
engeltje (ironisch).
kindrehof : kinder(speel)tuin.
van : door.
hem : zich ; voegde by : naar bed ging met.
vervoegde : bevredigde.
146 ARAN EN TITUS
Rozeljna.
Zeg alles wat gy wilt; maar zwijg niet van de vrucht
655 Die gy by Aran hebt.
Thamera.
Wat was uw' eerste Vaader?
Een speelkindt van godt Mars, een schellem, een verraader,
Een moorder van zijn broêr, een die 't Sabijns geslacht,
In 't midden van het spel, baldadig heeft verkracht.
Bassianus.
Help Vaader Romulus!
Thamera.
Help Quiro l help uw' moeder!
cQuiro. Thamera. KRel yna. Demetrius. Bassianus.
Quiro.
66o Wat eischt mijn moeders schreeuw'?
Thamera.
Doorstoot des Kaizers broeder;
Hy lastert onze stam: en boet uw' lust met haar.
Botel jna.
0 schelms wat is uw' doen?
Demetrius.
Dat wordt gy hier gewaar.
Thamera.
Stopt Rozelijnas mondt, hang 't lijk aan deeze struiken.
Verschuilt met Rozelijn, om haare roos te pluiken.
Klaudillus. Thamera. Gradamard. Aran.
Klaudillus.
665 Waar is het ongediert?
Thamera.
Gins borst het uit een horn,
En 't yld' eerst op ons aan, maar 't raakt in deeze born.
654 de vrucht : het kind; in het stuk van Shakespeare
speelt dit kind een vrij belangrijke rol.
655 uw' eerste Vaader : Romulus.
656 speelkindt : onecht kind.
657 't Sabijns geslacht : de Sabijnse maagden, door
Romulus c.s. geroofd.
658 baldadig: op schandelijke wijze.
66o eischt : verlangt; min moeders schreeuw':
moeder met haar geschreeuw.
664 Verschuilt: Verschuil je; haare roos, enz.:
geliefde beeldspraak met betrekking tot
maagden (A"NT XII, 2, 2810).
665 horn: hoek (van het jachtterrein).
666 born : bron, welput (zonder stenen rand).
ARAN EN TITUS 147
Gradamard.
Zoo is 't in ons gewelt.
Klaudillus.
Zoo zal 't ons niet ontworstelen.
Gradamard.
Zacht, zacht, my dunkt ik hoor het ramlen van zijn borstelen.
Thamera.
Voort Aran, nu is 't tijdt.
Aran.
Leght daar vervloekt geslacht:
67o Zoo zal 't uw' Vaader gaan, die my ten offer bracht.
Thamera.
Zoo moet men Titus stam tot aan de wortel snoeien;
Op datz', in eeuwigheidt, niet weeder komt te groeien.
Aran.
Ik heb den brief gestrooit: 't is tijdt dat yder vlucht.
Klaudillus.
Help, Vaader, help, help, help.
Markus. Gradamard. Saturninus. Lucius.
Titus. Klaudillus.
Markus.
My dunkt ik hoor gerucht.
Gradamard.
675 Help, help, ik smoor.
Klaudillus.
Help, help.
Saturninus.
Het schijnt by deeze linden.
Titus.
Het is in deeze put.
Saturninus.
Men zal 't geheim wel vinden.
Voorts haal ons fakkellicht, om deur de duisternis
In aller yl te zien, wat hier verborgen is.
Lucius.
Hou standt, wie datge zijt; of melt u door het spreeken.
667 gewelt: macht.
669 Leght daar: als zij zich buigen over de diepe
put, stoot Aran ze er dus in.
679 Hou standt: Sta stil (gezegd tegen het in een
boom opgehangen lijk van Bassianus).
148 Markus.
68o Het is de Vorst zijn broêr.
Lucius.
Hy hangt en is doorsteeken.
Titus.
O heilloos schellemstuk! ó wreede dubble moordt!
Dene dor het zwardt, en ander dor de kordt.
Saturninus.
O broeder Bassiaan! ik zweer u doodt te wreeken,
Al zou het Roomsch gewest verzuipen in de beeken
685 Van 't afgetapte bloedt.
Titus.
Al was 't mijn eigen zaadt,
Zoo wil ik dat de wraak de handen aan hem slaat.
Markus.
0 wakker jongeling, de donder moet hem pletten,
Die op uw' dappre borst de wreede kling durfd' wetten.
Lucius.
0 driemaal wreede handt, die tot zoo boos een feit,
690 Daar 's hemels heir voor schrikt, de stroppen hebt gedreit.
Saturninus.
Moet ik mijn bruiloftswijn met bloedt en traanen mengen?
0 doodelijke drank! de blixem moet hen zengen.
Indien ik my niet wreek, zoo is mijn macht onnut.
Titus.
Kom herwaarts met de toorts, op dat men in de put,
695 Daar 't moordgeschreeuw' uit klonk, tot aan de gront kan kijken.
Markus.
Ik zie iets schemeren.
Titus.
My dunkt ik zie twee lyken.
Lucius.
Indien 't mijn vaader wil, zoo daal ik met 'er vaart
In d'uitgedrooghde put; want hier bevindt men d'aard,
Ten grondt toe, uitgespat; zoo datm' 'er als langs trappen,
700 Met toortslicht in de vuist tot op de grond kan stappen.
681 dubble moordt, 66ob 663b.
het Roomsch gewest: verzuipen: 685 zaadt : feit: ' s hemels heir: zon, moet : moge.
met 'er vaart: dadelijk.
uitgespat: neerstromend
148
680 Het broer.
en is doorsteeken.
o 6 dubble De eene door het zwaardt, en ander door de koordt.
o Bassiaan I te wreeken,
Roomsch gewest verzuipen in de beeken
685 Van 't afgetapte bloedt.
mijn eigen zaadt,
wi! de wraak de handen aan hem slaat.
o wakker jongeling, de donder moet hem pletten,
dappre borst de wreede kling durfd' wetten.
o driemaal wreede zoo boos een feit,
690 Daar 's hemels heir voor schrikt, de stroppen hebt gedreit.
traanen mengen?
o doodelijke drank! de blixem moet hen zengen.
macht onnut.
dat men in de put,
695 Daar 't moordgeschreeuw' uit klonk, tot aan de gront kan kijken.
schemeren.
700 Met stappen.
ARAN EN TITUS
dubble vgl. vss. 660b en 663b.
684 het gebied van Rome en
omstreken; verdrinken.
690 heme!s zan, maan en sterren.
692 moet: mage.
zaadt: kind.
689 daad, bedrijf.
698 met' vaarl: dade1ijk.
699 uitgespoeld (door neerstromend
regenwater).
ARAN EN TITUS
149
Ga voor, wy volgen u.
0 aller steeden stadt!
Die tweemaal twalef mijl, met uwe muur, omvat,
Roem geen meer op 't getal van vierdalf hondert tempelen,
Noch zevenhondert toorns: deez', die de hondert drempelen
705 Van 't hooge Kapitool, als jongste Raadt, beklom,
Eischt een verslagen hart. Och! vroeghgeplukte blom.
O ramp! o groote ramp! o schrikkelijk vertoonen!
Klaudil, en Gradamard, mijn levens waarde zoonen,
Wie heeft u dus verdelght?
Klaudillus herssenvat
710 Is t'eenemaal gescheurt, hier leit het brein gespat;
En Gradamard, o schrik ! is 't aanzicht heel aan mortelen.
Op, op bloetgierge wraak, schiet uw' verwoede wortelen
In Titus ingewand. ach Markus! ach! ach! ach!
draagtze den dagh.
715 Ik haat, ik vloek den dagh, ja Titus schuwt zich zelven.
dezen bedelven.
ai ! Deez' onderaardsche Mijn',
Zal uwe broeders lijk tot eene grafsteê zijn.
toegangstrap (de
Capitool.
702 tweemaal twalef mil: (hyperbool) : „de (nog
bestaande) muur van Aurelius is twaalf
(ruim) mijl lang" (H. Brunsting); 705
omsluit, in omtrek is.
707
703 geen niet meer; vierda f hondert Lempe- 708
len: 3 5 o tempels („Otto Richter noemt er 709
(I 901) ca. 18o bij name", H. Brunsting).
710
704 zevenhondert tooms : „Het Itinerarium van 712
Einsiedeln geeft 383 torens in de muur van 714
Aurelianus (Honorius). Verder VIIXX =
7020 propugnacula — wat dat ook zijn 715
mogen. Heeft men misschien 72o gelezen?"
717
(H. Brunsting); hondert drempelen etc.:
de i oo treden van de
„centum gradus") van het
Raadt : senator.
vertoonen : schouwspel.
lieve.
dus : zo, op deze wijze.
t'eenemaal : helemaal.
verwoede : woeste.
draagtze : Beur,
tief).
dagh : daglicht.
: voor de uitgang,
Kil.: mine en voor de bet.
draag ze (imperavgl.
mnl., Fr. en
: Kil.: mijn-kuyl.
Titus.
Saturninus.
o aller steeden stadt!
tweemaal muur, omvat,
meer 't getal van vierdalf hondert tempelen,
zevenhondert toorns: deez', die de hondert drempelen
Van 't hooge Kapitool, als jongste Raadt, beklom,
een verslagen hart. Och! vroeghgeplukte blom.
Titus.
o 0 groote 0 schrikkelijk Gradamard, waarde dus verdelght?
Lucius.
Is t'eenemaal gescheurt, hier leit het brein gespat;
Gradamard, 0 schrik! 't aanzicht heel aan mortelen.
Titus.
bloetgierge wraak, wortelen
ach ach!
Markus.
Men beurt de lijken op, en draagtze voor den dagh.
Titus.
Ik haat, ik vloek den dagh, ja Titus schuwt zich zelven.
Gy zult Andronikus in dezen put bedelven.
Markus.
Klim Broeder, klim, ail klim.
Titus.
onderaardsche eene grafstee zijn.
149
tweemaal twalif mijl: hyperbool): "de muur van twaalf
omvat:
100 treden de "Capitool.
703 gem meer: vierdalj hondert tempelen:
350 (" noemt er
1901) 180 704 zet'enhondert toorns: "Het ltinerarium van
geeft 383 torens in de muur van
(Honorius). Verder VIlXX =
7020 propugnacuJa - wat dat ook zijn
misschien 720 de hondert drempelen 705 Raadt: 707 vertoonen: 708 waarde: dus: t'eenemaal: helemaaI.
7 I 2 verwoede: 714 Men beurt, draagtze: imperatief).
7 I 5 dagh: 717 Mijn': uitgang, vgI. mnl., Fr. en
Kil. : mine vocr bet.: KiI.:
I 50 ARAN EN TITUS
Lucius.
Zoo gy hier blijven wilt, wie zal de wraak aanschenden?
Saturninus.
720 0 Bassianus dood ! 0 bronaar van ellenden!
Titus.
Vervloekt', afgrijsselijk' en onverzoenbre daad,
Die God, op zijne troon, voor 't eeuwigh voorhoofdt slaat!
Och ! kan d'alziende zon aan 's hemels welfssel prijken,
Nu zy haar oogen slaat op deez' bebloede lijken?
725 0 wee, ó barens nood! ó bitter ongeval!
Dat all' de Romers treft, maar Titus boven all'.
Saturninus.
Wraak hemel, hemel wraak.
Titus.
0 schrik der dwingelande' !
Die uwe donderkloot, en blixem t'zamen spande,
En wurpze met uw' vuist op Typhons storremkat,
73o Och! wreek u van dit bloed, dat u in 't aanzicht spat.
Markus.
't Is noodigh dat gy voort deez' zielelooze lijken,
Op 't midden van de markt, aan yder een laat kijken:
Zoo worden de gemoên van 't burgerlijk geslacht,
Naar eisch van burgerëedt, tot zulk een wraak gebracht,
73 5 Die d'overschelle Faam zoo yslijk uit zal blaazen,
Dat zy met haar trompet het aardtrij k zal verbaazen.
Titus.
Hier leit een brief gestrooit.
Markus.
Men geefze 't Roomsch Gezag,
Op dat hy, zoo 't hem lust, den inhoud lezen magh.
Saturninus.
Hier schuilt de schelmery.
719 aanschenden: ophitsen (tegen de moordenaars).
722 voor ... 't voorhoofdt slaat: diep krenkt (vgl.
Gjsbreght van Aemstel, vs. 1158).
727 schrik der dwingelande' : Jupiter.
728 donderkloot: bolbliksem (Kil.: telum Iovis,
werpschicht van Jupiter) ; blixem: drietandige
bliksem (Kil.: telum trisulcum) ;
t'zamen spande: samenbond.
729 Typhons: Typhon, een ontzettend monster
(Gigant), trachtte de goden de heerschappij
van de wereld te ontnemen, maar Jupiter
verpletterde hem met bliksemschichten
(tela) ; storremkat: (anachronisme) aanvalstoren
van tenminste gelijke hoogte als de
vijandelijke muur. In de oudheid gebruikte
men schutdaken (Latjn : testudo).
voort: dadelijk.
't burgerlijk geslacht : de burgers.
Die : Dat ze (nl. de wraak) ; overschelle : zeer
luid schetterende.
verbaazen: verbijsteren.
't Roomsch Gezag: de keizer.
magh: kan.
73 1
73
735
736
737
73 8
ARAN EN TITUS I 5 I
Titus.
Wie heeft het ons beschoren?
Saturninus.
740 Verraadt, (helaas!) verraadt.
Titus.
Ik bidt u laat ons hooren.
Saturninus.
Pollander en Melaan : de wraak die heeft haar lust,
Met Bassianus bloedt, alreê ten deel geblust:
Uw' broeders rijn verdelgt daar ik d'ontfangen gaaven
(Het loon van deeze moord) zorghvuldig heb begraaven,
745 Voor 't melden van de Faam. Het hof van Saturn in'
Heb ik ten dienst van u belooft aan Prozerpin;
Want die i'n hartenleet door leetdoen poogt te wreeken,
Moet nooit een schellemstuk ten halven laaten steekera.
Hoe Titus' uwe Zoons staan die naar onzen val?
75o Men zoek hier naar het goudt. wat braakt de nijdt al gal!
Titus.
Dit schelmstuk is gedicht.
Saturninus.
Wie kan dat oordeel strijken?
Titus.
De tijdt, die 't al ontdekt, die zal 't de Vorst doen blijken.
Saturninus.
Wy wachten op geen tijdt, de blijken zijn te klaar.
Uw zoonen zijn beticht. ons leven loopt gevaar,
75 5 Ten zy men uwe zoons zoo datelijk doet grijpen,
Om d'oorzaak van de moordt uit haare tong te nijpen.
Thamera. Saturninus. Aran. Titus.
Markus. Lucius. Quintus.
Thamera.
0 waarde Bruidegom ! hoe is uw' Bruidt gesleurt?
Het aangezicht doorkrabt, en 't lijfsieraadt gescheurt.
739 beschoren : aangedaan.
741 Pollander en Melaan : geadresseerden.
745 Voor 't melden van de Faam : Met het oog op
het verklappen door de Faam, vgl. de Inhoud:
„om niet door de munt beklapt te
worden".
746 Prozerpyn : Proserpina, de koningin der
onderwereld; h.l. de onderwereld.
75 I gedicht: verzonnen.
75 3 blijken: bewijzen.
756 oorzaak : reden.
758 doorkrabt : stukgekrabd; lifsieraadt (collectivum)
: alles wat dient tot het optooien van
het lichaam.
152 ARAN EN TITUS
Saturninus.
Wie durfde zulx bestaan?
Thamera.
Twee godtvergeeten schelmen;
76o Maar 't aangezicht vermomt met glinsterende helmen.
Saturninus.
Verhaal het stout bestaan.
Thamera.
Ik schuilde by een bron,
In schaduw' van 't geboomt, voor 't braden van de zon;
Daar ik, met enen schelp, een weinigh water schepte;
En eer dat uwe bruit de frissche koeldrank lepte,
76 5 Zoo greepme d'een by 't hair, en wurpme voort ter aardt,
En sprak : o Kaizers hoer ! men zal u, door het zwaardt,
Doen dalen naar het rijk der woede razernijen.
Wat zwom ik in een zee van al te groot een lij en !
Ik schreeuwde dat het klonk. op 't ysselijk gerucht
77o Verscheen de Gotsche Moor. zy tegen op de vlucht;
Maar Aran is als dol de schenders na gevloogen,
En zonder zijn ontzet, ik had mijn ziel gespoogen.
Saturninus.
Op Ridders, Ridders op, wy zijn althans verrain !
Bezet in aller yl de monden van de pain.
Aran.
775 0 wijtberoemde Vorst! uw' grontvest is aan 't spatten,
Ten zy men Titus zoons zoo datelijk doe vatten,
En strafze met de doot. de wraak moet zijn voldaan.
Titus.
Wat oorzaak heeft de wraak naar Titus zoons te staan?
Aran.
Zoo haast als 't woede zwijn mij zwijnspriet was ontkomen,
78o Heb ik in 't nare Bosch een naar geschreeuw' vernomen;
Ik ging op 't schreeuwen aan, en vond Mevrouw' gevat;
Dies ik, getergt tot wraak, vol gramschap, derwaarts trad;
De schelmen aarzelden; maar ik, geheel verbolgen,
759 bestaan : doen, ondernemen.
761 bestaan: bedrijf.
762 braden: zengen, blakeren.
763 Daar: Waar.
764 lepte: (met kleine teugjes) dronk.
765 voort: vervolgens.
767 woede razernijen: woedende Furiën.
77o tegen, verl. tijd van tij(g)en: gingen.
772 mijn ziel gespoogen: de geest gegeven.
773 althans: thans.
774 monden : uitmondingen, uitgangen.
775 uw' grontvest : het fundament van uw gezag;
spatten: uiteenvallen.
778 Vat oorzaak: Welke reden; naar ... te staan :
te trachten ... te doden.
779 woede: dolle.
78o nare, naar: sombere, akelig.
ARAN EN TITUS 153
Bestondt de vluchters met het naakte staal te volgen;
785 Zy schuilden achter 't loof, en deên hun helmen af.
Toen kon ik Titus zoons, de schenners van uw' staf,
Pollander en Melaan.
Saturninus.
Leef lang o eer der helden!
Die Saturninus bruidt in haare vryheidt stelden.
Aran.
Dit lemmer is den een ontvallen.
Saturninus.
Dit geweer?
790 Hoe! 't is Pollanders kling; nu twijflen wy niet meer
Of Titus huisgezin heeft onze val geschapen.
Ik ken 't vergult gevest; dit is den schelm zijn wapen.
Thamera.
Wat leggen hier voor do 6n?
Saturninus.
De letters van dit bladt
Die hebben Titus zoons, met deze moordt, bekladt.
Thamera.
795 Hun broeders, en uw' broêr zoo jammerlijk doen sterven!
Saturninus.
'k Wil dat men Titus zoons van lit tot lit doe kerven.
Elk geef zich boschwaart in, en zoek waar datze zijn,
En sleepze streng geboeit voor 't Recht van Saturnijn.
Markus.
De Vorst die zie wel toe; 't zijn reedelooze dingen,
800 Zoo onbewust een stuk d'onnooslen op te dringen.
Quintus.
Hier is het heiloos goudt.
Saturninus.
Wat zeit de Vader nu?
Titus.
Ik zeg gelijk als 't is, dat ik voor 't schelmstuk gruw' ,
En zweer 't vervloekte feit op 't alderwreedst te bonen,
784 bestondt te: ging. 799 zie wel toe: mag wel uitkijken; reedeloozee:
786 kon: (her)kende; sta : gezag. onredelijke.
789 lemmer, geweer: zwaard. 800 onbewust: twijfelachtig; waarover men geen
791 geschapen: beraamd. zekerheid heeft; d'onnooslen: onschuldigen;
794 met ... bekladt : aangewreven. op te dringen : op de hals te schuiven.
798 streng: strak; 't Recht: de rechtbank. 803 feit: daad.
154 ARAN EN TITUS
Tot zoen van uwen broêr, en mijn vermoorde zonen;
8o5 Maar waar het schelmstuk schuilt is duister om te rain.
Saturninus.
Het duister is ontdekt; Pollander, en Melaan.
Zijn Titus eigen zoons.
Titus.
Wie heeft den brief geschreven?
Saturninus.
Die voor 't genoten goudt deez' moorden heeft bedreven.
Titus.
Een die de goude lof van mijne zoons benijdt,
8 i o Die zy, in 't Gotsch gewest, verdienden in den strijdt.
Schoon 't waar, gelijk gy zegt: zoo porren mijne daaden,
Die ik voor Romen deêdt, uw' wreedheidt tot genaaden.
Goedt roemens ben ik niet, o Roomsche Burgervoocht!
Maar wie kan 't heldenstuk (daar yder mond van boogt,
815 Ja daar de Faam meê stoft) van Titus tong verzwijgen?
Gedenkt u wel den tij dt van onze burgerkrij gen ?
Wat was 't aaloude Room een yslijk moordtooneel!
Het Raadhuis vol verraadt; de Tempels vol krakkeel.
Elk huisgezin gesplitst, het krielden in de straaten
8zo Van felle plonderaars. de moord was uitgelaaten,
En holden door de stadt. och ! met hoe snelle schreên
Quam d'onverwachte doodt het Kapitool betreên.
Hier zagmen, tot veel leeds, het sloopen der gebouwen.
Daar 't woeden van de mans. gins 't kermen van de vrouwen.
8z 5 Hier 't slepen van de do 6n, die men van overal
Ten vensteren uitwurp. de markt was, met een wal
Van lij ken, afgesneên, daar d'aangehitste gilden,
Na 't schoppen van de Raadt, haar razerny op spilden.
De Ridderschap bezweek. het graauw' was t'zaam gerot.
830 Elk vlamden op de buit, die zijnen erfgenot
In twijffel hadt gebrocht, om hem te overleven,
Wierdt van zijn erfgenot een mes in 't hart gedreven;
Zoo sloeg hier d'eigenbaat de handen aan zijn vrund.
D'een ging zijn schuldenaars betaalen, met de punt
805 schuilt: te zoeken is. Bet.: Wat er achter het 8zo
misdrijf zit... 827
809 goude: heerlijke.
8 i i Schoon 't ;aar : Al was het ; porren : aansporen. 828
814 daar ... van : waarover; boogt : roemt. 830
815 daar ... mei stoft: waar ... hoog van opgeeft.
814-815 Bet.: Wie kan verhinderen
dat Titus' tong van het heldenfeit spreekt. 831
818 Raadhuis: de curia waar de senaat vergaderde.
uitgelaaten: losgelaten.
daar: waar; gilden : ambachtsgilden (anachronisme).
schoppen : wegjagen; Raadt : senaat.
erfgenot : deelgenoot in de erfenis, erfgenaam
(De korte o is opmerkelijk, vgl. Kil.:
à verbo ghenieten).
Bet.: reden gegeven had te veronderstellen
dat hij hem (de erfgenaam) zou overleven.
ARAN EN TITUS I 5 5
835 Van een vervloekte kling; een ander verft zijn handen,
Door een verjaarde wrok, in 't bloedt der bloedverwanden;
Een wreder blusten 't vuur van zijnen erfkrakkeel,
In 't uitgespatte brein van 's broeders bekkeneel;
Zulk een durft 't felle staal in 's amptmans boezem wringen,
84o Op hoope van zich zelf in 't oopen ampt te dringen.
Die zijne boelschap had bezwangert, door de tijdt,
Die maakte zich, dat pas, de zwangre boelschap quijt.
De balling, die zich vondt van 't burgerschap versteeken,
Quam zich, met euvlen moedt, van 't heilig vierschaar wreeken.
845 Geen schennis zoo vervloekt, noch gruwel zoo vol schrix,
Noch wreedheidt zoo gehaat, en borst'er ooit uit Styx,
Of 't ging 'er toen in zwang. de witbesneeuwde hairen
Verschoonden d'oude niet; noch d'onvolwasse jaaren
De bloem des jongelings ; noch d'achtbaarheidt de mans,
8 5 o Daar Roomen roem op droeg, in d'oorloog met den Frans;
Noch 't weenen kon de schaar der werelooze vrouwen
De breidelooze lust des schenders niet onthouwen;
D'onnozelheid quam 't kindt in 't woeden niet te baat;
Noch 't godgewijde kleedt den Priesterlijken staat.
85 5 Het heiligdom was heel met gloejendt puin bedolven.
Men zag een zee van bloedt, in kerk en Raadhuis golven.
De Staatzucht greep uw' staf, en stak naar uwe kroon.
Die dag quam Room te staan op dertigduizent do 6n.
Wie kon de razerny, daar 't wijdberoemde Romen
86o Dat pas van zwanger ging, dan Titus tong, betoomen?
Ik deêdtz' in reden staan; schoon dat de razery
Na geene reeden hoort, zoo deêdtze 't toen naar my.
Is dit mijn loon, dat ik uw' haardsteen, en outaaren
837 Een wreder, nl. man, iemand (omdat hij zelfs
zijn broer doodt); erfkrakkeel: onverzoenlijke
twist.
839 Zulk een: Deze of gene; 's amptmans: van de
ambtsdrager.
841 boelschap: minnares; door de tf/dt: mettertijd,
na verloop van tijd.
842, 86o dat pas: op dat moment.
843 Bet.: die zich het burgerrecht ontnomen
zag.
844 met euvlen moedt : in euvelen moede, in
arren moede; van: op; vierschaar: gerecht.
845 schrix: verschrikking.
846 gehaat: hatelijk.
848 verschoonden: vrijwaarden.
849-850 „De achtbaarheid verschoonde evenmin
de mannen, Daar Roomen roem op droeg,
omdat zij zich hadden onderscheiden in
d'oorloog met den Frans, de Galliër (collectief),
vgl. vs. 259, waar Titus vraagt : Wie schuimde
't Frans gewest?" Daaruit blijkt dat Saturninus
in het gebied van Gallië oorlog heeft
gevoerd. In de (kennelijk latere) burgeroorlog
ontzag men noch de ouderdom noch
de onvolwassenheid noch de verdienstelijkheid
van oudstrijders noch de kuisheid der
weerloze vrouwen noch het priesterlijke
kleed" (D. Kuijper Fzn.).
85 z onthouwen -}- datief (De breidelooze lust, enz.) :
vrijwaren (voor).
853 D'onnozelheid : De onschuld.
854 den Priesterlijken staat: de priesters.
857 Staatzucht : heerszucht (met bijgedachte
aan: verzet tegen het wettig gezag).
861 in reden staan: voor rede vatbaar zijn; schoon
dat : hoewel.
86z Na: Naar.
156 ARAN EN TITUS
Tot noch toe heb bewaakt, voor 't woeden der Barbaaren?
865 Dit 's uw' besolding dan, ó overoude Stam!
Weeg al het goedt en 't quaadt dat ooit zijn oorsprong nam
Van Titus huisgezin, ik zweer u dat mijn deegen
Veel zwaarder dan de fout van mijne zoons zal weegen.
Saturninus.
Is 't billijk dat men deugdt met ware deugd bekroont?
87o 't Is bilijk dat men quadt met euvle wrak belont.
Die zich uit euvel wreekt, die wreekt zich niet uit oordeel.
De wreeklust van de Vorst, die neemt zijn macht tot voordeel.
Die zich tyrannig wreekt, die schandvlekt zijne troon;
En maakt zijn onderdaan ten dienst van 's vyands kroon.
875 Door 't wreeken kan de Vorst de krijts zijns Rijx vergrooten.
Door 't wreeken werd de Vorst van zijne troon gestooten.
De Vorst die wreekt zich wijs, die door vergeeten wreekt;
Zoo maakt hy dat zijn faam tot door de wolken breekt.
quaadtdoen, door de straf, in teugel wordt gehouwen,
88o Daar kan de Vorst zijn troon tot aan de starren bouwen.
De wreedheidt, en de straf zijn ongelijk van waardt.
De streng bepaalde straf bestaat in 't wettig zwaardt:
De wreedtheidt in het hart der wreede dwingelanden.
De Vorst wreekt naar het leet de wraak een vierschaar spanden.
885 0 Vorst! een reedlijk Vorst gebruikt in 't wreeken maat.
Maar niet aan die zich heeft bezoedelt met verraadt.
865 Stam : geslacht.
869 Conditioneel-hypothetische zin, afhankelijk
van de volgende hoofdzin.
87o euvle: toornende, toornige.
871 euvel: kwaadheid, woede, toom; uit oordeel:
verstandig.
872 tot voordeel: te baat.
874 ten dienst van: tot een dienaar van.
875 krjts in plaats van kreits (gebied); contaminatie
met de of het krijt (het gebied) ?
879 Daar: Waar.
882 bepaalde : binnen de perken gehouden;
bestaat in: berust op, steunt op.
naar : nadat (vgl. Overdiep, Zeventiendeeeuwsche
Syntaxis 16 3) ; de wraak: datief.
toe heb bewaakt, 't woeden der Barbaaren?
besolding () overoude quaadt dat ooit zijn oorsprong nam
deegen
van mijne zoons zal weegen.
S aturninus.
billijk men deugdt met ware deugd 870 't Is billijk dat men 't quaadt met euvle wraak beloont.
Titus.
ruet uit oordeel.
Saturninus.
V orst, die neemt zijn macht tot voordeel.
Titus.
die schandvlekt zijne troon;
dienst van's vyands kroon.
Saturninus.
Door 't wreeken kan de Vorst de krijts zijns Rijx vergrooten.
Titus.
t wreeken werd de Vorst van zijne troon gestooten.
die wreekt zich vergeeten wreekt;
zijn faam door de wolken breekt.
Saturninus.
Daar 't quaadtdoen, door de straf, in teugel wordt gehouwen,
880 tot aan de starren bouwen.
Titus.
de straf zijn ongelijk van waardt.
wettig zwaardt:
hart der wreede dwingelanden.
Saturninus.
V orst wreekt naar het leet de wraak een viers chaar spanden.
Titus.
0 t wreeken maat.
Saturninus.
heeft bezoedelt met verraadt.
Stam: zin, afhankelijk
krifts contaminatie
krift gebied)?
870 euv!e: euve!: toorn; oordee!:
voordeel: bepaalde: perken gehouden;
884 naar: (vgl. Overdiep, Zeventiendeeeuwsche
Syntaxis 163);
ARAN EN TITUS 157
Titus.
Is 't zoo? de fout is groot, zoo groot dat ik moet yzen:
Maar grooter de genaá die gy ons kunt bewijzen.
Saturninus.
Die zelf geen schelm wil zijn, die moet de schelmery,
890 Tot zoen van 't heilig recht, bestraffen na waardy;
Ook is 't onmogelijk, dat een oprecht geweeten,
Tot nadeel van het Rijk, het quaadtdoen kan vergeeten.
Titus.
De hemel is te goedt, gelijkwe daaglijx zien,
Om iets onmogelijx aan 't sterflijk te gebiên;
895 Indien het anders waar, zoo zijn 'er geen tyrannen,
Die teegens 't aardsgeslacht zoo wreedt zijn ingespannen
Als d'onbepaalde God, de geever alles goedts:
Die, 't geen te bitter is, doormengelt met veel zoets.
De Vorst die 't quaadt vergeeft, die wordt van alle tongen,
900 Schoon hem de doodt verslindt, een leevend lof gezongen.
De blijdschap van de wraak die duurt slechts voor een poos ;
Maar van barmhertigheit, die is gantsch endeloos.
Saturninus.
De Vorst die zijn gemeent als straffeloos laat dwaalen,
Die laat zijn mogentheidt van zijn gemeent' bepaalen.
905 Hun wraaklust heeft te schelms in onze doodt gewrocht.
Titus.
Uw' doodt scheen hunne wil; maar die is niet voibrocht.
Saturninus.
Een onvolbrochte wil, geneigt tot schelmerij e',
Die straft men als volbrocht.
Markus.
0 Voocht der heerschappije!
Vergrijp u niet, ziet toe, men twijfelt aan de fout.
Saturninus.
910 Wie twijfelt aan 't verraadt? hier is de brief, daar 't goudt.
887 fout : misslag.
890 na waardy: naar wat ze verdiend heeft.
891 oprecht geweeten : rechtschapen persoon.
894 't sterflijk: de mens.
895 Men zou verwachten : Zoo is er geen tyran ...
Die ... is.
896 Zijn ingespannen: samenspannen.
897 d'onbepaalde: de alomtegenwoordige.
898 doormengelt : vermengt.
903 gemeent: volk; als: als het ware.
904 mogentheidt: macht ; van: door; bepaalen:
inperken.
905 Hun, nl. van Pollander en Melaan; in ...
gewrocht : naar ... gestreefd.
906 wil: voornemen; volbrocht : uitgevoerd.
907 geneigt tot : tenderend naar; schelmerje' :
schurkachtigheid (eig. mv.).
908 Voocht der heerschappije: opperheer.
909 fout: schuld.
158 ARAN EN TITUS
Markus.
Wierdt Palemedes niet, dien Phenix, die de Grieken
Bestraalde met de glans van zijn vergulde wieken,
Door zoo vervloekt een brief, met landverraad beticht?
Dit 's een Ulysses vondt. de Vorst die is verplicht
915 Tot nauwer onderzoek, eer hy dit stuk kan straffen.
Saturninus.
Wy wreeken zoo 't ons lust: wie dart'er tegen blaffen?
Titus.
Heel anders blonk oud' Room, toen d'elpebene staf
Van 't Burgermeesterschap zich op het landt begaf,
En huwden aan de spa, in schaduw van de elzen;
9 20 Toen 't Raadhuis en de ploeg elkander quam omhelzen
Met onderlinge trouw; toen hier in 's Veltheers kas
Geen nodigh huwlijxgoed voor zoon noch dochter was;
Noch dat men uit den boêl zoo veel by een kon haalen,
Om 't lijkvuur van zijn heer, en doodbus te betaalen;
925 Maar sedert dat de pruik, verlekkerd op sieraán,
Met Kaizerlijke pracht van paarlen wierd belaán,
En dat de zijde keurs van goudt en zilver kraakte,
En met een koningrijk, van helle stenen, blaakte;
Is al' haar glans bezwalkt. De staatzucht gaat in zwang.
930 Het Raadhuis wort gevreest, als een getergde slang.
Elk Rechter is een beul. de vierschaar wordt gespannen
Van holle woekeraars. de gouddorst maakt tyrannen.
De Rechter weet het recht te buigen als een was:
Of, zoo 't zijn boosheidt wil, te brijzelen als glas.
935 Ontbreekt uw' lippen niet ons achtbaarheidt te schelden;
Maar ons ontbreekt noch min uw' lastren te vergelden;
91 I Phenix: voortreffelijke man.
914 vondt: list à la Odysseus. Odysseus
had nl. zelf de brief geschreven waaruit
moest blijken dat Palamedes aan de Tro- 920
janen had aangeboden, de Grieken voor 922
geld te verraden; ook het goud had hij zelf
begraven.
923
915 nauwkeuriger.
916 3e pers. enk. van durven.
917 staf: de „scipio eburneus", onderscheidingsteken
van de oude koningen van
Rome en van een triumfator.
918 ' Burgermeesterschap: het consulaat, de consuls.
Men denke o.a. aan Cincinnatus, die
vanachter de ploeg vandaan gehaald werd
om met de dictatuur bekleed te worden;
of aan Curius Dentatus, die bezig was, rapen
te braden, toen afgezanten van de vijand
hem wilden omkopen.
't Daadthuis: de magistraat.
huwljxgoed: noodzakelijke bruidsschat.
men : En toen men ook niet; boêl:
boedel, nalatenschap.
urn waarin de as van de dode bewaard
wordt.
haardos, haar.
sedert ; keurslijf.
Door; holle : onbetrouwbare.
een was: zachte was.
Ontbreekt uw' lippen niet: Uw lippen laten
niet na; laken, verwijten doen.
924
92 5
9 27
93 2
933
935
die de Grieken
wieken,
zoo vervloekt een brief, met landverraad beticht?
een Ulysses de Vorst die is verplicht
Tot nauwer onderzoek, eer hy dit stuk kan straffen.
't ons lust: wie dart'er tegen blaffen?
toen d'elpebene landt begaf,
spa, schaduw van de elzen;
92.0 't Raadhuis en de ploeg elkander quam omhelzen
toen hier in's Veltheers kas
noch dochter was;
dat boel veel by een kon haalen,
te betaalen;
92. 5 Maar sedert dat de pruik, verlekkerd op sieraan,
paarlen belaan,
zijde keurs goudt en zilver kraakte,
koningrijk, helle stenen, Is all' haar glans bezwalkt. De staatzucht gaat in zwang.
Het Raadhuis wort gevreest, als een getergde slang.
beul. de viers chaar wordt gespannen
woekeraars. de gouddorst maakt tyrannen.
Rechter het recht te buigen als een 't zijn boosheidt wil, te brijzelen als glas.
Saturninus.
't lippen ruet ons achtbaarheidt te schelden;
min uw' lastren te vergelden;
9II Phenix: Ulysses vondt: a la Odysseus. Odysseus
zelf de brief geschreven waaruit
dat Palamedes aan de Trojanen
had aangeboden, de Grieken voor
ge!d had hij zelf
was, rapen
braden, afgezanten de vijand
omkopen.
nauwer: dart, darren: d'elpebene staj: de "eburneus", onderscheidingsteken
van een triumfator.
9 18 t Burgermeesterschap: consuls.
denke O.a. aan Cincinnatus, die
vandaan gehaald met de dictatuur bekleed te worden;
920 '/ Raadthuis: 922 nodigh huwlfjxgoed: bruidsschat.
Noch dat men: boC!:
boede!, nalatenschap.
924 doodbus: de 925 pruik: 927 dat: sedert; keurs: 932 Van: holle: 933 was: zachte was.
935 ' t Ontbreekt uw' lippen niet: Jippen schelden:
ARAN EN TITUS 159
Dies houd de wraak geen standt, voor dat zy haare lust
Met uw' moordaadge zoons, tot walgens, heeft geblust.
Het oordeel is gevelt. Zy zullen 't niet ontkoomen.
940 Voort, neemt de lijken op, en voertze binnen Roomen.
Markus.
Ik bidt voor broeders zoons, o aller vorsten Vorst!
Eer gy uw' groote deugt met menschenbloedt bemorst.
Titus.
Van godt gevloekte stadt, waar zijn uw' roembaar' eeuwen?
Verduiveld wolvennest, en moordkuil vol van leeuwen!
945 Ik zie uw' val te moet; uw' oorloogstroon gesloopt,
Het heilig recht onthult; de tabberd uitgestroopt,
't Ontwijde Kapitool vol woede razernijen;
Vol Sphynxen van bedrog, vol Hydren, en Herpijen;
De handvest voor het graauw'; het kerkkelijk gebouw'
95 o De nachtuil tot een nest, de spin tot weefgetouw';
De huisgo ón in het vuur; de huizen heel verlaaten
Van Roomlus burgery; de kronkelende straaten
Bezwalpt van burgerbloedt; de Kollatijnsche poort
Met lijken toegestopt, de Tyber roodt van moordt;
955 De markten ruig begroeit; en d'outaarkleên beschimmelen;
Het eeuwig vuur geblust; vrouw' Vestas haardsteên grimmelen
Van brullendt ongediert; de deugden zonder heul;
Alreê zie ik den slaaf zijn eigen meesters beul;
De zusters krans geschent van haar schenzieke broeder;
937 houd ... stand': maakt ... halt.
939 oordeel: vonnis.
943 Saturninus keurt Markus geen antwoord
waardig ; roembaar' : roemruchte.
945 oorloogstroon: militaire macht.
946 onthult : onttakeld; tabberd: toga.
947 woede: woeste; razernijen: Furiën.
948 van bedrog: bedrieglijke (men denke aan de
raadselachtigheid van de sfinx) ; Hydren:
slangen (de Hydra was de door Hercules
gedode veelkoppige waterslang) ; Harpien :
Harpijen, eig. stormgodinnen met giereklauwen;
kwelgeesten, vampiers.
949 De handvest : het keurboek (anachronisme),
h.l. de wetten van het Romeinse rijk (vervallen
aan het grauw) ; het kerkkeljk gebouw'
: de tempel(s).
953 Kollatijnsche poort: „de Porta Collatina,
leidend naar de stad Collatia in Latium,
komt voor bij Festus, epitome 37. We
kennen de ligging ervan niet. Tijdens
Augustus schreef Verrius Flaccus „de verborum
significatu", uitlegging van niet
algemeen bekende woorden; verloren, wat
fragmenten bewaard; was wsch. al alfabetisch.
In de ze/3e eeuw maakte Pompeius
Festus er een alfabetisch epitome van,
waarvan M-V over is. Hiervan maakte eind
8e eeuw Paulus Diaconus een excerpt, dat
wel bewaard is. Uit dit laatste geschrift
zullen we dus de Porta Collatina kennen.
Deze behoort blijkbaar tot de oudere tijd,
heeft misschien toch niet gezeten in de muur
van Servius Tullius (4e eeuw voor Chr. of
later, misschien een ouder vestingwerk vervangend).
Onder de 16 ons bekende poorten
wordt niet de Collatina genoemd, is
misschien geen stadspoort geweest ..."
(H. Brunsting).
955 Tekst : beschimmelen?
956 eeuwig vuur, in de tempel van Vesta; grimmelen:
wemelen; Vesta's haardsteên: de huisaltaren.
959 krans : maagdenkrans, maagdom.
i6o 96o De dochter geeft vergift aan d'afgeleefde moeder;
De vader door de zoon, de zoon, door 's vaders staal,
Van 's levens grens geschopt; de vrouw haar egemaal,
De man zijn bedgenoot op 't bedt de ziel doet braaken;
De voedster voedt het kindt met doodlijk spog van draaken,
965 En schaft het tengre lam, aan 's moeders spit geroost,
Op 's moeders eigen disch, die haar gebraaden kroost
Voor lekker wiltbraadt kauwt; hoe zal de Dondraar lijen,
Als hy genaaken ziet zoo goddelooze tijen?
0 Zon die 't al ondek de schelmery,
970 Daar ik, met mijne zoons, zoo onverhoeds, in gly.
Rei van Roomsche en Andronisenr er lo f(feerreenn..
Zang.
Yder voeg zich om te toojen.
Vlij de hagelwitte keurs.
Sluit de tabberd rijk van ploojen,
Met een gordel van veel kleurs;
975 Doet de paarlemoere pruike,
Niet alleen naar balsem ruike;
Maar naar 't geurige himet:
Streel de hairen, vlei de roozen,
Hecht de sluijer aan 't toppet,
98o Strikt de strikken op de broozen,
Siert de borst met diamant,
Spaar noch oor- noch arremringen,
Tooi de poezelige handt
Met getal van vingerlingen,
985 Ingeleit met esmaralt,
Daar het geurig' Oost meê bralt;
Wat is Venus zonder Schoonheidt neemt sieraadt te vordel.
963 de ziel ... braaken: de geest geven.
964 spog: speeksel.
965 schaft : geeft te eten.
967 voor: alsof het ... was; Dondraar: Jupiter.
97o Daar: Waar.
971 voeg zich : make zich gereed; toojen: pronken.
972 V/#: Breng in orde.
tabberd: lang vrouwenbovenkleed.
paarlemoere : zachtglanzende; pruike : haren.
977 himet: thijm of een ander geurig kruid (van
Hymettus, berg in Attica, die daarmee begroeid
was).
Streel: Kam; vlei = vï , schik (nl. in het
haar).
toppet: hoge, min of meer spitse muts, waar
een sluier aan bevestigd is.
broozen: laarsjes.
esmaralt : smaragd.
bralt: praalt.
gordel: de gordel van Venus bevat alle
tovermiddelen der liefde en onderwerpt
mensen en goden aan haar macht.
te vordel: te baat.
978
979
98 5
987
160 ARAN EN TITUS
960 De dochter geeft vergift aan d'afgeleefde moeder;
de zoon, de zoon, door's vaders staal,
Van's geschopt; de vrouw haar egemaal,
t bedt de ziel doet braaken;
kindt met doodlijk spog van draaken,
En schaft het tengre lam, aan 's moeders spit geroost,
moeders eigen gebraaden hoe zal de Dondraar lijen,
tijen?
o Zon die al beziet! de schelmery,
Daar ik, met mijne zoons, zoo onverhoeds, in gly.
975
Andronisenzer Iojferen.
Y der ploojen,
Doet de paarlemoere pruike,
aIleen toppet,
de broozen,
diamant,
arremringen,
vingerlingen,
esmaralt,
Oost mee bralt;
gordel?
Schoonheidt neemt sieraadt te vordel.
braaken: 978 viij, het
schaft: eten.
alsofhet was; 970 971 Zich: Vlij: 973 975 paarlemoere: pruike: ander kruid (van
Attica, die daarmee begroeid
979 min of meer spitse muts, waar
980
985 esmara!t: 986
bra!t: 987 gorde!: gordel van Venus bevat aile
lief de en onderwerpt
goden aan haar macht.
988
parde!: baat.
ARAN EN TITUS I GI
Tegen-zang.
990
995
I000
1005
Wegh met steenen, wegh met paarelen,
Hier eischt steen noch paarelsnoer;
Want de traanen die hier dwaarelen,
Stremmen nu tot perlemoer.
Krab het aanzicht, klop de borsten,
Smeek het hoofd der Roomsche Vorsten;
Al waar 't hart als diamant,
Zoo is 't tot medoog te smeeden,
Met de hamer van 't verstant,
Op het aanbeeldt van de reeden.
Waar de Minnemoer versierdt,
Toen Adonis was gebeeten,
Van het woedend' ongediert?
Venus heeft haar pruik gereeten,
Ja haar geurge roozenhoedt.
Val de Roomsche Vorst te voet.
't Wapen van de Maagde reyen,
Dat bestaat alleen in schreyen.
Toe-tang.
I0I0
I01 5
Huw de klank der schelle luiten
Aan het spel der derde fluiten,
Leid de Bruid met zulk een' galm,
Met de sleep van haar gespeelen,
Langs een vloer van maagdepalm,
Naar de Roomsche wreektooneelen,
By haer lieve Bruidegom,
Die op d'oever van zijn leven,
't Laatste kusje wenscht te geven,
Aan zijn kuische Maagdeblom.
990 eischt: is vereist.
991 d?vaarelen : vloeien (eig. zich onregelmatig
draaiende bewegen).
999 A"aar: Zou zijn; Minnemoer: Venus, als
moeder van Cupido.
z 00o Adonis, geliefde van Venus, werd op de
jacht door een wild zwijn gedood.
1001 van : door.
1002 haar pruik gereeten : zich de haren uit het
hoofd gerukt.
1003 roozenhoedt: krans van rozen; hier betekent
gereeten : stukgemaakt.
1010 sleep : gevolg; gespeelen : speelnoten.
'0'6 Maagdeblom : maagd.
I62 ARAN EN TITUS
HET DERDE BEDRYF.
Markus. Roeljna.
Markus.
Rampzaalge Rozelij n ! vloekwaardig zijn de stonden
Van uw' geboortendag. wie heeft u dus geschonden,
In 't quikste van uw' lent? 0 lijdelooze spijt!
zozo 't Schijnt dat de woede wraak my 't ingewand deurbijt.
Titus. Saturninus. Pollander. Meianus. Lucius.
Roomsche rechters. Markus. forel yna.
Titus.
Kan ik de Roomsche Vorst niet meuken met de tranen,
Die, als een zoute zee, langs 't rimplend aanzicht banen?
Ik bidt u om de eer van uw' doorluchte stam;
Ik bidt u om de uur dat gy ter werreldt quam;
1025 Ik bidt u om de borst die uwe kindsheidt voede,
Dat gy u niet vergrijpt, door al te hevig woede.
Genaade groote Vorst, genaad, och ! en geen recht;
Erbarm, erbarm u toch met uw' gebogen knecht.
Heeft Roomlus kindsgeschrei de wolven niet bewogen?
1030 Bestraal, bestraal uw' slaaf met straalen van medoogen;
Of is u hert verhart in yzer, daar de tijdt
Van mijn demoedigheidt haar tanden op verslijt?
Ik geef mijn hartebloedt, om't quaadt mijns zoons te boeten.
Markus.
Andronikus sta op.
Titus.
Ik kus de Vorst zijn. voeten.
Markus.
103 5 Rijs broeder, broeder rijs.
Titus.
Ik laat de Vorst niet gaan
Voor dat ik voor mijn zoons genaade heb ontfaán.
Markus.
Andronikus sta op, de Rechters zijn vertrokken.
1019 quikste : vrolijkste, fleurigste; lydelooze 1029 de wolven: eig. de wolvin; hier veralgemespijt
: duldeloze smart. nend meervoud : zelfs de wolven.
1020 woede: dolle. 1031 daar: waar; de lijdt van etc. : het moment dat
102I meuken : vermurwen. ik deemoedig ben. (Hier verbonden met
1022 banen : huns weegs gaan, h.l. „lopen". een personificatie van de Tijd).
1028 met : over. 1032 demoedigheidt : nederige onderworpenheid.
ARAN EN TITUS 163
Titus.
Wat woel ik een zee van duizent ongelokken!
Markus.
Och! broeder zie uw' kindt.
Titus.
Mijn uitverkooren roos!
1040 Hoe zijtge dus bebloedt?
Markus.
Z'is handt, en tongeloos.
Titus.
Hoe! handt, en tongeloos?
Markus.
Gelijk gy zelf kunt speuren.
Titus.
Hoe! handt en tongeloos?
Markus.
't Is nu geen tijdt van treuren.
Titus.
Hoe! handt, en tongeloos?
Markus.
Dit schellemstuk eischt wraak.
Hoe broeder! wel hoe dus! is broeder zonder spraak?
1045 Hoe is 't Andronikus? hoe zijtge dus verslaagen?
Titus.
Ik vindme veel te zwak om zoo veel ramps te draagen.
Hoe ! handt, en tongeloos ? is 't droom of spokery?
Markus.
Och! dat het spook mocht zijn.
Titus.
Mijn lieve honighby!
Wat voor een beulsche klaauw heeft zich aan u vergreepen?
1050 Voorzeker heeft de schelm zijn oogen toegeneepen
Toen hy dit schelmstuk wrocht; 't is wonder dat het zwaardt,
Toen 't uwe schoonheidt zag, zich zelf niet heeft geschaardt,
En aan de moordenaar de wreede sneê geweigert.
0 gruwel die de Faam vol schrix in d'ooren steigert!
1038 woel: wentel. geen scheuren heeft gekregen.
1044 wel hoe dus! : wat nu 1 1054 Faam etc.: opklimt tot de oren van de
1048 spook : spokerij.
1052 zich zelf niet heeft geschaardt : uit zich zelf
ARAN TITUS
wod in ongdokken I
Marklls.
Och I roos I
1040 Hoe zijtge dus bebloedt?
tongdoos.
Hoe I tongdoos?
Marklls.
kunt speuren.
Hoe 1 tongdoos?
Marklls.
geen tijdt van treuren.
Hoe I tongdoos?
Marklls.
broeder I wd spraak?
1045 Hoe is 't Andronikus? hoe zijtge ved ved Hoel tongeloos? Marklls.
Och I honighbyl
een beulsche klaauw heeft zich aan u vergreepen?
1050 Voorzeker heeft de schelm zijn oogen toegeneepen
hy dit schelmstuk wrocht; 't is wonder dat het zwaardt,
't uwe schoonheidt zag, zich zelf niet heeft geschaardt,
aan moordenaar snee geweigert.
o gruwd die de Faam vol schrix in d'ooren steigertl
1038 woe!: wentel.
1044 wei hoe dus I: nu 1
1048 spook: lOp Zich zelf niel heeJt geschoardl: :lich :lelf
1054 de Foam opklimt de oren van de
Faam.
164 ARAN EN TITUS
Markus.
1055 Betoom uw' ongeval.
Titus.
Wie heeft zoo vinn'gen handt,
Die teegens Titus zaadt zoo wrevlig is gekant?
Geen halfgebraaden Moor, in 's werrelds andre deelen;
Noch woedend Arabier, op zijne moordtoonneelen;
Waar heeft de wrede Parth, in 't Kaspiaans gewest,
1060 Of d'ongastvrije Schyt, die 't hongrig aardrijk mest
Met dierbaar menschen bloedt, zich ooit zoo schelms vergreepen,
Dat hy op zulk een lam zijn slachtmes heeft gesleepen?
De felste Heniog ontslipten zijne dag,
In 't heetste van het woên, zoo hy 't afbeeldsel zag
1065 Van Rozelijnas beeldt, en zwoer by Taurus toppen
Zich zelfs verheert te zijn; verhangen in de stroppen
Van haar gekrulde pruik. 0 paarel van Euroop!
Hoe vloeit uw' mondt van bloedt, die vaak van nektar droop.
Zag Diomeed te rug, die zijne paarden voeden
1070 Met leevendt menschen vlees, hy deisde voor het woeden
Van Romulus geslacht: Prokrustes en Buzier,
Die eertijds zijt gevloekt, het alverteerend vier
Van uw' schenzieke handt is nu te Room' ontsteeken.
Markus.
Spreek Rozelijn, ai spreek! doe ons toch enig teeken
1075 Van 't goddeloos bedrijf. (helaas!) het is om niet.
Wie zal ons kundschap doen hoe 't schelmstuk is geschiet;
En wie de schenners zijn van 't puik der Roomsche maagde',
Die Saturninus broêr tot ene bruidt behaagde?
Titus.
Indien Apelles handt, met een bebloedt penseel,
1055 uw' ongeval: (de smart om) uw ongeluk,
rampspoed; vinn'gen : wrede.
1056 Die : Dat hij ; zaadt : kinderen.
1057 halfgebraaden: half (door de zon) verzengde
; 's werrelds andre deelen: andere streken
van de wereld.
1058 woedend : wreedheden plegend; moordtoonneelen
: plaatsen waar gemoord wordt, vgl.
wreektooneelen in vs. i o 1 2, en ons „gevechtstoneel".
1059 Kaspiaans gewest : gebied om de Kaspische
Zee. De Parthen woonden ten zuiden daarvan.
1061 dierbaar : kostbaar.
1063 Heniog: de Heniochi, zeeroversvolk op de
noordoostkust van de Zwarte Zee, aan de
Kaukasus; dag: dolk.
1064 afbeeldsel: gestalte.
1065 Rozelijnas beeldt : Rozelij na; Taurus: bergketen
in Klein-Azië.
1066 ze/ fr: zelf. Bet. : dat hijzelf overmeesterd
was, opgehangen als hij was in ...
1069 Diomeed: Diomedes, koning in Thracië;
tot straf gaf Heracles hemzelf aan zijn
paarden tot voedsel.
1070 woeden: wreedheden bedrijven.
1071 Prokrustes, de „uitrekker"; Buzier: Busiris,
koning van Egypte, offerde de vreemdelingen
die in zijn land kwamen.
1073 schenzieke : vernielzuchtige.
1075 om niet : voor niets, vergeefs.
1078 tot ene bruidt: als bruid.
1079 Apelles, de beroemdste schilder der oudheid.
ARAN EN TITUS 165
i o8o Dit schelmstuk had gemaalt, wie zou het tafereel
Beschouwen, die het hart niet t'enemaal zou barste,
Eer zich een droppel nats uit zijnen oogen parste?
Of zoo de Poëzy, dat overduurzaam zout,
Dat aller eeuwen boek voor rotting onderhoudt,
io8 S Aan 't ongeboren volk, deez' gruwlen komt te melden;
Wat zal men 't Roomsch geslacht voor tigeraardig schelden!
Mijn lieve Magdelief! war is de goude tong
Die Vaders goude lof met goude vaarzen zong?
Waar zijn de handen, die wel eer de dappre daaden
1090 In 's Vaders wapenrok, met zijd' en goude draaden,
Borduurden als Minerv'? de rammelende veel,
De syter, en simbaal, gehuwt aan uwe keel,
Zijn nu als gadeloos.
Lucius. Titus. Markus. Rozet. yna.
Lucius.
0 overgrijze Vaader!
Wat staatme nu te doen? men scheldme voor verraader;
1095 Voor derde moordenaar; het Rijk is my ontzeidt,
Om dat ik met dit staal mijn broeders recht bepleit.
Titus.
Zie Lucius, ai zie! heeft uw' gezicht ook kennis
Aan dit mishandelt beeldt?
Lucius.
0 gruwelijke schennis!
Mijn zuster Rozelijn.
Markus.
Haar tong is uitgesneên,
i i oo Haar handen afgekapt.
Lucius.
Is 's menschen hart van steen!
Wie heeft mijn Vaders huis dit ongeval beschoren?
Heeft hemel, hel, en aardt ons vyandschap gezworen!
Titus.
Ik raas van ongedult, ik vloek, en weet niet wien.
Wie heeft 'er ooit op aardt zoo wreedt een stuk gezien?
1084 onderhoudt: bewaart; het is nl. de poëzie te vatten als : ruisende, murmelende.
waardoor de gedachtenis aan wat er in de 1093 als gadeloos: als het ware zonder echtgenoot,
loop der eeuwen gebeurd is, bewaard wordt vgl. vs. 1092 : gehuwt.
1091 Minerv' : Minerva of Athene was o. a. godin 1097 gezicht: ogen.
van het weven en spinnen; rammelende, 1098 beeldt: meisje.
volgens ØNT XII, 3, 236 „geringschat- 1103 ongedult: wanhoop.
tend", liever met Kiliaen (murmurare) op
166 ARAN EN Aran. Titus. Markus. Lucius.Rozeljna.
Aran.
1105 Zeeghaftig oorloogsheldt, ik kom u tijding brengen,
Hoe dat men 't bloedt uw's zoons, door 't wettig zwaardt, zal plengen.
Titus.
Waar zal de slachtbank zijn?
Aran.
Dicht aan des Tibers boordt,
In 't aanzien van de stat; wiens marriktruime poort
Byna te barsten schijnt door d' aangedronge schaaren:
I I IO De huizen loopen leeg; de vrouwen naar d'outaaren;
De mannen naar 't gerecht; het Kapitool is doodts;
En 't hof van Saturnijn gelijkt een ydle loots;
De waterkant die leeft: het grimmelt op de daken:
Al 't heir is op de been: de popelboomen kraken
I I I 5 Van 't opgeklomme graauw' ; de Tiber is bevloert
Van schuiten, vol van volk, van overal gevoert;
Een weereldt van gedrang begeeft zich in 't bosschaadie.
Zoo dra als uwe kroost de Roomsche wreekstellaadie,
Al sidderend, beklom, omheiningt met een stoet
1120 Van Saturninus wacht, elke stietze met de voet:
Wat mart het heilig Recht, begon 'er een te schreeuwen?
Men werpze voor den muil der hongerige leeuwen,
Of hang hun in de lucht aan een beschorste stam,
En sleep hen voort langs d'aard, en braadt hen in de vlam,
1125 En dompel hen in zee, in 't aanzien van hun tenten;
Zoo wordt de woede wraak der twe paar elementen
Naar haaren eisch voldaan, een ander riep : vaar voort,
En straft de moordenaars voor hunne broedermoordt,
Wy zullen 't laauwe bloedt de wraak ten offer brengen,
113 o En met de weifflend' asch van hun gebeente mengen,
En zuipen het, tot zoen van 't vinnig moordkrakkeel,
Uit d'uitgezogen schonk, en 't breinloos bekkeneel;
Zoo zal de wraak haar vuur ten deele konnen blussen.
Een ander riep : zie toe, de Vader zit op 't kussen,
1135 En voert het Roomsche heir; indien gy uw' vergrijpt,
Dat gy het moordgeweer, op Titus zonen, slijpt,
Zoo naakt de Roomsche val, die, als een pest, zal loopen
1108, II25 in 't aanzien van: het gezicht van. I i 3 o weidend' : I 112 ydle: I I 3 I drinken ; vinnig: I 113 grimmelt: krioelt. 1132 I I I wreekstellaadie: 1134 zit op 't kussen: deel I I 20 stietze met de voet : 1136 Dat : doordat ; moordgeweer : moordwapen.
112.1 1137 val: 1126 woede : 1157); loopen : TITUS
Titus. Markus. Lucius. Roze/fina.
1105 oorioogsheldt, bioedt zijn?
stat; wiens marriktruime d' aangedronge schaaren:
1110 De Ioopen leeg; de vrouwen naar d' outaaren;
mannen van Saturnijn waterkant het grimmelt op de daken:
heir op de been: de popelboomen kraken
1115 Van 't opgeklomme graauw'; de Tiber is bevloert
van overal gedrang begeeft zich in 't bosschaadie.
dra kroost de Roomsche wreekstellaadie,
1120 stietze met de begon 'er een te schreeuwen?
den muiI der hongerige leeuwen,
aan een beschorste starn,
langs d'aard, en braadt in de vlam,
1125 zee, in 't aanzien van hun tenten;
wordt de woede wraak der twe paar elementen
een ander riep: vaar hunne broedermoordt,
bloedt de wraak ten offer brengen,
1130 met de weiffiend' hun gebeente mengen,
zoen van 't vinnig moordkrakkeel,
schonk, en 't breinIoos bekkeneel;
zal de wraak blussen.
riep: zie 't kussen,
1135 Roomsche heir; indien gy uw' vergrijpt,
het moordgeweer, Titus zonen, slijpt,
die, als een pest, zalloopen
IIOS, II25 in I aanzien in het gezicht van.
II 12 yd!e: lege.
I I I 3 grimme!l: krioe!t.
I I I 8 wreekslellaadie: schavot.
I I 20 stielze met de voel: behandelde ze met smaad.
II 2 I mart: talmt.
II 26 woede: dolle.
II 30 weijJlend': dwarrelende.
II 3I zuipen: drinken; felle.
II 32 uitgezogen, pleonastisch.
II 34 Zit op , t kussen: heeft dee! aan de regering.
II36 Dat: doordat; moordgeweer: I 137 de Roomsche va!: de val van Rome (ook in
vs. I I 5 7); !oopen: zich verbreiden.
ARAN EN TITUS 167
Door 't ingewandt des Rijx, tot dat wy zijn verzopen
In 't afgetapte bloed; ja dat de vremdeling,
I140 Wanneer hy herwaarts reist, met groot verwondering
Zal zeggen: dit was Room; en met de vinger wijzen,
Hier zag men 't Kapitool, tot aan de sterren, rijzen;
Daar was godt Janus kerk wel eertijds opgerecht,
Maar nu een moordoutaar, door onderling gevecht;
I145 Van deez' gesloopte trans heeft Neroos oog gekeeken,
Toen zijn vervloekte lust de stadt aan brand deê steeken;
Op dat hy zou bezien, van d'opgesteegen muur,
Hoe Trooien branden door de gloedt van 't Griekse vuur.
Het graauw' hier door getergt, heeft op hem aangedrongen,
I I 5 o En d'al te losse tong uit zijne mond gewrongen,
En trappeld hem op 't hart dat hy zijn ziel uitspoog,
En slurpten 't reutlend bloed zoo 't uit zijn aders vloog,
En scheurde 't ingewandt, en knaagd aan hun gebeente.
Zoodanig was het woên van Romulus gemeente.
Titus.
1155 O woekerende wraak ! o reedenloos geslacht!
Gy zijt van 't ongediert op Taurus voortgebracht.
Aran.
De Roomsche val scheen toen te staan in haar geboorte;
Haar overstrijdbre muur, en driemaal twalef poorte',
En Tempels hemelhoog ontzetten zich van schrik;
I I 6o Men slibberden in 't bloedt in eenen oogenblik;
Men vocht met stok en steen; want wie zich poogt te wreeken,
Zal zelden wapentuig, in tijdt van noodt, gebreeken.
In 't midden van het woên genaakt' ons eene maagdt,
Als of 't vrouw Venus waar, daar Paphos roem op draagt;
1165 Ten kuiten toe gehoost, met purperverfde broozen;
Bemijtert met een krans van uitgepikte roozen;
I I 38 verzopen: verdronken.
113 9 dat, herhaling van tot dat in vs. 1138.
1143 Janus kerk : de tempel van Janus, gesloten
in tijden van vrede.
I 147 opgesteegen : steil oprijzende (h.l. mogelijk:
door hem beklommen).
1149 hem, een ander uit vs. 1134.
I I 5 I zon ziel uitspoog: de geest gaf.
1152 reutlend : klokkend; zoo : zoals.
1153 hun, omdat het collectivum ingewandt (de
inwendige organen van de romp) als
meervoud wordt opgevat (vgl. ons „ingewanden").
1154 Romulus gemeente: het volk van Rome.
1155 woekerende : voortwoekerende.
'156 van: door ; Taurus, zie aant vs. I o6 5 .
II58 overstr/dbre: ten strijde toegeruste ; driemaal
twalef poorte' : „De door Vespasianus ingestelde
tolgrens van de stad Rome had 37
poorten: zie Plinius N.H. 65-67. Om
smokkel te voorkomen moet er een soort
muur geweest zijn, maar dat was geen
vestingmuur. De 37 poorten vindt men
terug in de stadsbeschrijving uit de tijd
van Constantijn. De 27o-28o gebouwde
muur van Aurelianus had 17 poorten, de
meeste nog bestaand." (H. Brunsting).
1164 Paphos : stad op Cyprus, met beroemd
heiligdom van Venus.
1165 gehoost : geschoeid; broozen : laarzen.
1166 Bemijtert: Het hoofd gedekt; uitgepikte:
uitgelezen.
168
ARAN EN TITUS
Gedost met wormgespin, dat glimprijk neêrwaarts plooit,
Van Pallas geborduurt, met diamant bestrooit;
Omgordelt met een riem by Venus riem geleken;
I170 De Zon die zou zijn toorts aan haar paruik ontsteken;
Haar tabbert kraakt van goudt, het hair hangt onvertuidt,
En golleft langs de rug, als 't hair van eene Bruidt.
Zoo klomz' op 't wreektoonneel, met neêrgeslagen oogen,
En heeft, tot driemaal toe, voor 't heilig Recht gebogen.
1175 Een yder was versaagt, en leide 't moordgeweer,
Met een verslagen moedt, voor haare voeten neêr.
0 zegenrijke Vorst! (zoo sprak zy in het midden
Van 't grimmelende volk) ik kom uw' hoogheidt bidden
Om Titus jongste zoon, mijn lieven Bruidegom!
I I 8o De Vorst bleef sprakeloos, hoe! zeidze, zijt gy stom?
Gy zijt aan my verplicht, mijn eisch bestaat in reeden.
Gedenkt u wel de tijdt, dat Roomen wierdt bestreeden
Van 't Afrikaans geweldt? wie heeft het heir geschut?
De kassen waren leêg; de steeden uitgeput;
1185 Men riep om oorloogsvolk, maar 't roepen mogt niet baaten.
Daar geen bezolding is, daar zijn ook geen soldaaten.
Uw' Grootvaar vol gevaar, verwachten, alle uur,
Het overzeesche heir voor d'onbemande muur.
Dat speet mijn moeders Moey; dies zy, met d'eer der Jofferen,
1190 Op 't hooge Kapitool eerbiedelijk quam offeren
Haar borst en halssieraat; de pruiken vol gesteent;
De gordels daar de zon haar schittering van leent;
De sluijers stijf van goudt; de keurssen vol simbaalen;
De ketens, zwaar van wicht; de goud' en zilvre schaalen,
1195 Met paarlen overzaait, die 't volk op Bacchus feest,
Ter kimmen toe vol wijns, met zorgelozen geest,
In schaauw' van wij ngaardblaán elkander plach te bringen:
Zy gaaven, tot de krijg, hun oor en arremringen.
Zoo wierdt 't verlegen Rijk, door moeders moey', geredt.
I 167 wormgespin: zijde; glimprjk : glanzend.
1168 Pallas: Athene, vgl. aant. bij vs. 1091.
1169 Venus riem, vgl. aant. bij vs. 987.
1170 paruik: haren.
1171 tabbert, vgl. aant. bij vs. 973; onvertuidt :
niet in vlechten, los.
1174 Recht : gerecht.
1176 moedt: gemoed.
1179 In de middeleeuwen was het gebruikelijk
dat an en ter dod verordelde de straf
werd kwijtgescholden, als een maagd zich
aanbood om met hem te trouwen. „Uit de
oudheid is dit gebruik mij niet bekend.
Tegen de gedachte alleen al verzet zich,
dunkt mij, de patria potestas: de vrouw
wordt door de vader uitgehuwelijkt."
(D. Kuijper Fzn.).
I 181 Bet.: Gij hebt veel aan mij te danken; mijn
eis is redelijk.
I I 87 vol gevaar : in groot gevaar.
1189 Moey : tante ; eer der Jofferen = eerlijke
jofeeren: aanzienlijke (of eerbare) jonge
vrouwen.
1193 simbaalen? Cimbalen waren koperen of
bronzen muziekinstrumenten, oorspronkelijk
bestaande uit twee halve bollen. Vos
bedoelt er blijkbaar een borstsieraad mee.
1196 ter kimmen toe : tot de rand.
1197 die ... elkander plach te bringen: waarmee
men elkanders gezondheid placht te drinken.
1199 krachteloze, zwakke.
wormgespin, dat glimprijk neerwaarts plooit,
riem geleken;
II70 De Zon die zou zijn toorts aan haar paruik ontsteken;
Baar het hair hangt onvertuidt,
goIleft als 't hair van eene Bruidt.
op 't wreektoonneel, met neergeslagen oogen,
driemaal 't heilig Recht gebogen.
II75 moordgeweer,
haare voeten neer.
o zegenrijke midden
grimmelende yolk) hoogheidt bidden
jongste zoon, mijn lieven Bruidegoml
IISO bleef sprakeloos, mijn eisch bestaat in reeden.
weI dat Roomen wierdt bestreeden
Afrikaans geweldt? wie heeft het heir geschut?
leeg; de steeden uitgeput;
IIS5 roepen mogt niet baaten.
ook geen soldaaten.
vol gevaar, verwachten, aIle uur,
Bet d' onbemande moeders Moey; dies zy, met d'eer der Jofferen,
1190 Op 't hooge Kapitool eerbiedelijk quam offeren
Baar vol gesteent;
de zon haar schittering van leent;
de keurssen vol simbaalen;
de goud' en zilvre schaalen,
1195 yolk op Bacchus feest,
vol wijns, met zorgelozen geest,
van wijngaardblaan te bringen:
krijg, hun oor en arremringen.
't verlegen Rijk, door moeders moey', geredt.
Kuijper Fzn.).
II67 glimprijk: II68 aant. 1091.
II69 riem, 987.
II81 Gij hebt vee! aan mij danken; mijn
redeli j k.
II 70 II71 vgl. aant. bij vs. 973; onvertuidt:
II 74 Recht: de middeleeuwen was het gebruikelijk
dat aan een ter dood veroordee!de de straf
als een maagd zich
"Vit de
dit gebruik mij niet bekend.
gedachte aileen verzet zich,
patria vrouw
de vader uitgehuwelijkt."
II gevaar: gevaar.
II 89 Moey: tante; = jofferen: (eerbare) jonge
II93 waren oorspronkeIijk
uit Vos
bedoe!t blijkbaar borstsieraad mee.
I I 96 toe: II97 elkander plach bringen: waarmee
e!kanders drinken.
II 99 verlegen:
ARAN EN TITUS 169
1200 De bulderende trom, en dreunende trompet
Die kreeg terstondt gehoor. der bondgenote steeden
Die stelden zich te werk, om wapentuig te smeeden;
Men gespte 't harnas aan, en gorde 't schittrend zwaardt,
En steeg, met speer, en schild, vol moeds, op 't moedigh paardt.
1205 De ploeg moest in de schuur; de zeissens wierden daggen;
De sluijers van 't toppet veranderden in vlaggen;
Men sloopten huis en hof, wel eer tot praal gebouwt,
En bezigden, uit nood, de balken, roodt van goudt,
En gulde wellefsels tot schepen en galaijen;
I 210 De vrouwen schooren 't hair, om kabels van te draijen;
Men sloeg in aller yl, al wat tot windvang past,
Als wandt, en vloertapijt, voor zailen aan de mast.
0 oude goude tijd! waar zijt gy nu gevloogen;
Zoo sprak de doodsche maagd, met traanen in haar oogen.
I 2I 5 Wy weten 't, zeidt de Vorst, al wat gy hebt gezeidt;
Dies zijnw' aan u verplicht; maar in de reedlij kheidt :
Dat 's aan uw' eigen stam; maar niet aan Titus kinderen:
Indienge 't Roomsche recht haar kracht niet wilt verminderen,
Zoo poog geen moordenaar te vrijen voor 't geweer.
1220 Die woorden quetsten haar, als een gescherpte speer.
Zy vloekte 't heilig recht, en 't hoofd der Roomsche Vorsten.
Zy krabden 't aangezicht, en klopte voor haar borsten,
En scheurde 't blanke vel met haare naagels op;
Zy wrong haar tuiten zaam, gelijk een beul zyn strop,
1225 En gordenz' om haar hals, met sidderende handen;
Zy kauden hare tong, en knersten op haar tanden;
Zy liep als een Bacchant; haar docht zy zag de Maan
De paarden van de zon in haar gareelen slaan.
Orest, de moederbeul, vertoont zich nooit verwoeder
1230 Op 't Grieksche treurtoonneel, als zijn vermoorde moeder,
Met toortslicht in de vuist, quam spooken om zijn koets,
En toonde haare borst, beklontert van veel bloeds.
De Vorst stond als een eik, die al zijn telgen kraaken,
Wanneer de dolle windt met wijtgespalkte kaaken,
123 5 Komt buldren op zijn kruin. hy wist niet hoe hy zouw' ;
Nu dacht hy aan de moordt, dan dacht hy, zal de Vrouw'
Den jongsten van de twee, als Bruidegom verwerven?
Zoo is 't onbillijk dat ik d'outste hier doe sterven.
voor het 1231
12 33
1235
1205 daggen: dolken.
1206 toppet, vgl. de aant. bij vs. 979.
1212 wandt, en vloertapit: wand- en vloerkleed;
voor: als.
1214 doodsche: doodsbleke.
I 217 stam: geslacht.
1219 vrijen voor 't geweer: vrijwaren
zwaard.
1225 gordenz' : deed ze als een gordel.
Bacchant: vrouw die in de grootste opgewondenheid,
ja bijna zinneloosheid rondzwierf.
Men leze de ; als :
Orest: Orestes doodde zijn moeder Clytaemnestra,
waarna hij vervolgd werd
door de Eryniën van zijn moeder.
koets: bed.
die al Zijn telgen: waarvan alle takken.
touw': ermee aan moest.
1227
1229
170 TITUS
Hy nam een kort besluit, en eischt' uwe rechte hand
1240 Tot zoen van uwe zoons; maar 't recht toond zich gekant,
En wil dat zy uw' zoons de sneê van 't zwaart doe voelen;
Op datze, met hun bloedt, het vuur des wraax verkoelen:
Dies zeg hoe datge wilt; de Rechtbank stat na straf.
Daar is de Vorst zijn eisch.
Titus.
Ik houwze daadlijk af.
Markus.
I245 Hoe broeder uwe handt! wie zal de sabel zwaaien,
Zoo gy de Roomsche Vorst met uwe handt wilt paaien?
Mijn handt is krachteloos; zy dient tot kling noch speer.
Hier Broeder, hier 's de mijn, kap af met uw' geweer.
Titus.
De mijn is afgeleeft: hoe kanze beeter strijen,
1250 Dan als zy, afgekapt, mijn zonen zal bevrijen?
Markus.
Dat sta ik nimmer toe.
Lucius.
Noch ik gedoog het niet,
Dat my zoo groot een' hoon door vaaders wil geschied.
Titus.
De mijne wordt geëischt voor uwe broeders leeven.
Lucius.
Schoon d'uwe wordt geëischt ik wil de mijne geeven.
Markus.
1255 Zacht Lucius, houw stant, hier Aran, hier 's de mijn.
Lucius.
Ik zweer u by mijn eer, het zal de mijne zijn.
Titus.
Dit worstlen is onnut, het moet de mijne weezen.
Lucius.
Och Vader! uwe handt, die yder een deedt vreezen?
Aran.
Noch gaat het naar mijn zin; maar noch moet 't anders gaan,
126o Eer Saturninus kroon op Arans hooft zal staan.
't Huis van Andronikus heb ik alreê aan 't gijpen,
124.0 't recht: het gerecht; gekant: afkerig ervan,
1255 house stant: hou stil.
vijandig.
1259 noch: nog; noch: toch.
1243 staat na: verlangt. I z 61 gepen : omslaan (eig. van de bezaan gezegd).
1246 zoo: indien; paaien: verzoenen.
eischt' uwe rechte hand
1240 zoen van uwe zoons; maar 't recht toond zich gekant,
snee t zwaart doe voelen;
des wraax verkoelen:
Dies zeg hoe datge wilt; de Rechtbank staat na straf.
V orst zijn eisch.
Titus.
daadlijk af.
Markus.
1245 Hoe broeder uwe handt! wie zal de sabel zwaaien,
met uwe handt wilt paaien?
kling noch speer.
mijn, kap af met uw' geweer.
Titus.
kanze beeter strijen,
1250 Dan als zy, afgekapt, mijn zonen zal bevrijen?
Markus.
Lucius.
een' hoon door vaaders wil geschied.
Titus.
geeischt voor uwe broeders leeven.
Lucius.
geeischt ik wil de mijne geeven.
Markus.
1255 hier Aran, hier 's de mijn.
by mijn eer, het zal de mijne zijn.
onnut, het moet de mijne weezen.
Lucius.
handt, die yder een deedt vreezen?
Aran.
naar mijn zin; maar noch moet 't anders gaan,
1260 Eer Saturninus kroon op Arans hooft zal staan.
Huis van Andronikus heb ik alree aan 't gijpen,
1240 ' recht: 1255 houw stant: hau 1259 nag; tach.
ARAN EN 1243 verlangt. I261 gfipen: amslaan(1246 Zoo: indien; verzaenen.
ARAN EN TITUS 17 1
Het wacht de jongste steek. het mes is weêr te slijpen,
Om Saturninus zelf te stieren naar het graf;
Zoo vlam ik op de kroon, en goude scepterstaf.
Titus.
1265 Hier is de goude handt, die handt, die met den deegen,
Ten dienst van 't algemeen, Granaden met een reegen
Van menschenbloedt begoot; die handt, die 't Duitsche volk
In d'Alpes heeft verheert; die handt, die Pontus kolk
Met lijken heeft bevloert; die handt, die d'Epirotten
1270 Deêdt sneuvlen in 't gebergt; die hand die 't heir der Gotten
Tot tweemaal heeft verdelgt; die handt, die Argos muur
Ten puinhoop heeft gebeukt; die handt, die 't oorlogsvuur
Zeeghaftig heeft geblust: die handt, die goude wetten
Voor Roomlus burgers schreef, moet die mijn zoons ontzetten?
1275 Daar Aran, daar's de handt; ga geeftze nu de Vorst,
En eischt zijn gramschap meer? zoo zal ik deeze borst
Ontsluiten met de kling, en 't kiemend bloedt aftappen;
Of wil hy Titus hart? zoo kom weêr herwaarts stappen,
En scheur het middelrif ten bangen boezem uit;
I 2 8 o Dan zult gy, 't hof ten dienst, mijn overtaije huidt,
Ten spieren afgestroopt, op 't bekkeneel gaan spannen;
Want zulk een keteltrom zal 't hoofdt der aards tyrannen
Noch kittlen, als hy zich, van brein en bloedt bespat,
Op zijne zeegenkoets laat rijen door de stadt.
Aran.
1285 Ik zal de strijdbre handt, tot zoen van uwe zoonen,
In 't midden van 't gedrang, aan Saturnijn vertoonen.
Titus.
Kom hier mijn Rozelijn, al lang genoeg verschuilt,
Wat is'er dat u deert? hoe zijt gy dus behuilt?
Is 't om uw' Vaders handt, dat bey uw' oogen leeken?
1290 Zy knikt, o God zy knikt! hoe gaaren zouze spreeken!
Schep moedt mijn kindt, schep moedt, ik wis uw' traanen af.
1264 Bij sommige opvoeringen werd blijkbaar de Moren gesticht in de IXe eeuw. Een
nog een passus van 16 regels ingelast, om door de Phoeniciërs gestichte stad (met
Titus gelegenheid te geven ergens anders andere naam) in de buurt lag in ruines"
zijn hand „af te hakken". Zie het Leidse (H. Brunsting).
ex. van de druk van Ian van Duisberg 1267 't Duitsche volk : de Germanen.
(1658), waarin 16 vss. in hs. zijn ingeplakt, 1268 verheert : onderworpen; Pontus kolk: (de
als volgt ingeleid: „Bygevoegde Regels diepten van) de Zwarte Zee.
voor Aran en Titus in het Derde Bedryf 1269 d'Epirotten : de Epirotes, inwoners van
(om dat Titus wat meerder tijd zou hebben Epirus, nu Albanië.
om zyn hand af te kappen) ... eindigend: 1273 Zeeghaftig: Zegevierend.
Geen Sterfling, ooit zo na als Aran, aan de 1277 Ontsluiten : Openen; kiemend: drabbig.
Go 6n." Wsch. van de hand van een acteur. 1282 keteltrom : pauk.
1265 goude : luisterrijke. 1283 kittlen: behaaglijk strelen.
1266 Granaden, anachronisme. „Granada is door
172 ARAN EN TITUS
Nooit heeft uw' Vaaders handt voor Saturninus staf
Zoo ridderlijk gestreên, by 't klinken der trompette',
Als nu in deeze strijdt, daar zy uw' broêrs ontzette.
Lucius.
1295 Wie heeft dit wreede stuk aan Rozelijn gewrocht?
Markus.
Ik vondze gints in 't Bosch, en hebze voorts gewrocht,
Door dit gewaadt vermomt, daar ik het bloên deê stempen.
Lucius.
Kon ik het vuur mijns wraax in 't bloedt des schenders dempen,
Ik stelde my te werk.
Quintus. Titus. Markus. Lucius. Rovljna.
Quintus.
0 Roem van 't Vaderlandt!
130o Ik breng (gelijk gy ziet) uw' afgekapte handt.
Titus.
Waar blijven mijne zoons, die Aran my beloofden?
Quintus.
Uw' zonen zijn onthalst, hier ziet gy bei de hoofden.
Titus.
Dat u de donder sla.
Quintus.
Dat ik de hoofden breng,
Is niet dan Arans last.
Markus.
Dat u de blixem zeng.
Lucius.
1305 Vlie flux uit ons gezicht.
Markus.
Mijn wraak is niet te temmen,
Voor dat ik in het bloedt des Roomsche Raads zal zwemmen.
Lucius.
Och Vaader! Vaader och ! wat lijdt uw' huis al hoons!
Hoe wordt uw' stam gesnoeit, door 't slachten van uw' zoons!
sprakeloos? wie teugelt uwe lippen, Is Vader
1310 Dat gy geen moordgeschreeuw uit uwe mondt laat slippen?
1292 staf: heerschappij.
1296 voorts: vervolgens.
i 297 daar: (naar de plaats) waar; stempen: stelpen.
1298 dempen: blussen.
1307 boons: smaad.
ARAN EN TITUS 173
Markus.
Hy is gantsch roereloos, en staat gelijk de geen,
Die door Meduzas pruik veranderden in steen.
'k Bezweer Andronikus, by mijn getergde tooren,
Dat hy zijn hartewee aan mijn gehoor laat hooren;
1315 'k Bezweer uw' stramme tong, by uw' mishandeld kindt;
By 't bloedt van uwe zoons; indienge zijt gezint,
Dit heilloos schellemstuk op 't allerwreedst te wreeken,
Dat gy uw' mondt ontsluit, en dwingt uw' tong tot spreeken.
Lucius.
Zoo gy een Vaaders hart in uwe boezem draagt,
1320 Zoo zeg ons, of de wraak u 't ingewant doorknaagt.
Spreek Vaader, spreek, ai spreek!
Markus.
De Hemel wil ons helpen;
De droefheidt bint zijn tong. wat ramp komt ons bestelpen!
Titus.
0 wee! o wee! o wee!
Lucius.
Titus.
0 wee! o wee! o wee!
Lucius.
Titus.
1325 O wee! o wee! o wee!
Markus.
Och Vaader! wat zal 't zijn?
Hoe pijnigt ons uw' pijn!
Waar zijn mijn broeders zinnen?
Titus.
Wraak Hemel, hemel wraak.
Markus.
Laat reeden u verwinnen.
Titus.
Wraak Hemel, hemel wraak.
Lucius.
Ik bidt u, weest toch stil.
1312 Meduzas pruik (pruik pars pro toto) : het 1322 wil: moge.
door Perseus afgeslagen hoofd van Medusa i 325 Vaar ... zinnen, m.a.w.: is hij uitzinnig?
had verstenende kracht. 1326 reeden : de rede ; verwinnen: beheersen.
I 3 I 3 boren : gramschap.
174 ARAN EN TITUS
Titus.
Wraak Hemel, hemel wraak.
Markus.
Een die zich wreeken wil,
Ontveinst zijn ongeval.
Titus.
Wat zal mijn veinsplaats strekken?
1330 De werreld is te kleen om Titus leet te dekken.
Markus.
Het ongeluk is groot; ja overgroot, ik ken 't
Dat gy bevochten wordt met allerlei ellend;
Maar alles heeft zijn tijdt.
Titus.
Al waaren al de vlaagen
Van 't bulderende noord, en dolle donderslaagen,
1335 Tot een metaale stem, in Titus mondt, gesmeedt;
Zoo waarze krachteloos, om d'oorzaak van dit leet
Te melden na den eisch.
Markus.
Wy zullen ons noch wreeken,
Van die dit schellemstuk zoo schellems heeft besteeken,
Tot schennis van uw' huis ; dies roep den Hemel aan;
1340 Want zonder 's Hemels hulp wordt hier niet groots bestaan,
Veel minder uitgevoert.
Titus.
De hemel stopt zijn ooren,
En wil my in het bloedt van mijne kindren smooren.
Ik roep de hel tot hulp : komt felle razery,
Komt dochters van de wraak, en voegt uw aan myn zy:
1345 Komt onderaards gespook, wy moeten ons noch baaden
In 't reutelende bloedt van vijfmaal honderd Raaden.
Lucius.
Hoe zijtge dus ontzint?
Titus.
Ik ben gelijk een schip,
Dat zich aan splinters stoot, op een onzichtbre klip.
1329 Ontveinst zijn ongeval: Doet door te veinzen
zijn rampspoed als niet bestaande voorkomen;
veinsplaats: plaats waar men iets
ontveinzen kan; strekken: dienst doen als.
1331 ken: erken.
1 335 een: één.
1338 Van: Op; schellems: op misdadige wijze;
besteeken: (heimelijk) beraamd.
i 3 4o niet : niets ; bestaan: ondernomen.
1 345 gespook : spookverschijningen(collectivum).
1346 reutelende, vgl. aant. bij vs. 1152; Raaden :
na Sulla telde de senaat 600 leden.
1 3 47 Hoe: Waarom; dus: zo.
ARAN EN TITUS
175
Ik bidt, dat gy uw' tong, voor deez' tijdt, wilt betoomen:
3 5 o Uw' klachten zijn vergeefs, gy klaagt het aan de boomen.
Wiens lot betreur ik eerst, tot teeken van veel smarts?
Pollanders, of Melaans? Klaudils, of Gradamards?
Of mijn bebloede handt, die 't slagzwaardt plach te draageis?
Of zal ik Lucius, in ballingschap, beklaagen?
Rozelijnas ramp, die kuische maagdeblom?
Of Saturninus broêr, haar lieve bruidegom?
Verkrop uw' harte wee.
0 vinnige tyrannen!
Och Lucius ! och! och ! zijt gy altans verbannen?
Moet gy in balingschap, nar 't koude Pontus, gan?
[36c. Heillooze ravenaas! dat u de moordt moet slaan.
0 smart ! o pijn ! o doodt ! hoe is mijn hoop verdweenen!
Hoe zal ik Lucius, hoe zal ik u beweenen?
Andronikus schep moedt; ik zal u helpzaam zijn.
Mijn kuische tortelduif, mijn lieve Rozelijn,
3 6 5 De traanen, diege weent, zal ik met goudt doorbooren,
En hangen die, tot pronk, voor paarlen aan mijn oorent
De drupplen van dit bloedt, vermengt met kristalijn,
Die zal ik voor koraal, voor flonkerendt robijn,
En zuiver amathisth, tot halssieraadt gebruiken;
[ 37o Met deze sprenkelen, als roozen op hun struiken,
Zal ik mijn lauwerier, en goude stevenkroon,
Op 't herelijxt, bekleên; ziel elk is een Adoon.
Stoft Tirus op de kuip van 't Vorstelijk scharlaaken?
De wakkre dageraadt op 't purper van haar kaaken?
375 De zomerzieke May, die wenscht haar roozenhoedt
1 373
1 375
altans : Pontus: eig. gebied aan de zuidkust van de
Zwarte Zee, h.l. land aan de Zwarte Zee,
b.v. Moesia, waarheen Ovidius verbannen
werd.
136o moet : vermengt : verenigd; kristaljn : kristal.
voor: als.
137o sprenkelen: druppels (bloed).
1371 stevenkroon: met stevens versierd
(eig. in gebruik voor zeehelden).
1372 bekleên: bezetten; Adoon: sierplant met
bloedrode bloemen (Adonis autumnalis) ;
ook wel Kooltjevuur genoemd; zij draagt
haar naam, omdat zij besprenkeld werd
met het bloed van de stervende Adonis;
h.l. totum pro parte : bloedrode bloem van
de Adonis-plant.
Stoft : Beroemt zich; Tirus: om haar purperververijen;
scharlaaken: fijne wollen stof met een helderrode
kleur.
Zomerzieke : sterk naar de zomer verlangend;
roozenhoedt: krans van rozen.
Markus.
350 klaehten Titus.
Melaans? of Gradamards?
plaeh draagen?
ballingsehap, 355 Of kuisehe Saturninus broer, Lucius.
harte Titus.
o vinnige tyrannen I
Oeh Lucius! oeh! oeh! altans Moet gy in ballingsehap, naar 't koude Pontus, gaan?
360 raveniias! moordt moet slaan.
o smart! 0 pijn! 0 doodt! mijn verdweenen!
Lucius, zal ik u beweenen?
Markus.
sehep ik zal u helpzaam zijn.
Titus.
kuisehe Rozelijn,
[365 De diege doorbooren,
pronk, voor paarlen aan mijn ooren;
drupplen dit bloedt, vermengt met kristalijn,
zal voor koraal, voor flonkerendt robijn,
amathisth, tot halssieraadt gebroiken;
3 70 Met deze sprenkelen, roozen op hun struiken,
bekleen; zie! een Adoon.
kuip van 't Vorstelijk seharlaaken?
wakkre dageraadt op 't purper van haar kaaken?
[375 De zomerzieke May, die wenseht haar roozenhoedt
1358 a/tans: thans, nu.
1359 de
1. land aan de Zwarte Zee,
verbannen
1360 moet: moge.
bloemen (Adonis autumnalis);
wei Kooltjevuur genoemd; zij draagt
besprenkeld werd
van de stervende Adonis;
pro parte: 1367 vermengt: kristalijn: 1368 also
1370 sprenke/en: 137 I kroon met versierd
gebruik zeehelden).
bekMn: 1373 Stoft: zich; Tyrus was
echter beroemd om haar purperververijen;
schar/aaken: £ljne een helderrode
1375 zomerzieke: zomer veri angend;
176 TITUS
Te verwen in de bron van dit geplengde bloedt.
O meer dan Philomel door Thereus mes geschonden!
Wat voelt mijn bange borst al dodelijke wonden!
Ik ben in lijfs gevaar.
Lucius.
Mijn vaader roept te luidt:
138o Indien gy klagen wilt, zoo schudt uw' krop eens uit,
In 't binnenst van uw' tent.
Titus.
0 overwaarde hoofden!
Vloekwaardig zijn de geen die u van 't licht beroofden;
Pollander, en Melaan, is dit voor al de deugdt,
Die gy voor Romen deê? de bloemen van uw' jeugdt
3 8 S Zijn t'eenemaal verdort in 't bloeienst van haar lentera. 1
0 dubble hartewee ! zijn al de elementen
Op Titus aangehitst? ik wreek my, eer de zon
Haar heete straalen blust in aller vloeden bron.
Vervloekte Saturnijn! hoe zal ik uwe darmen,
1390 Uit d'opgescheurde buik, noch hasplen op mijn armen!
Markus.
Is Titus zinneloos?
Titus.
Klaudil, en Gradamard,
Die 't zaaligh zielenveldt, in 't leeven broêrs schaduw' van de boomen,
geen kondschap doen, door wienge zijt gekoomen
1395 Aan zoo rampzaalge dood, op dat men 't schelmstuk straf?
Want ik zal uwen asch niet levren an het graf,
Of ik heb wraak gepleegt, aan die uw' leevens smoorden;
Schoon 't recht uw' broêrs beticht, die Saturnijn deê moorden.
Lucius.
Heeft vaader uitgeklaagt?
Titus.
0 Bassianus ziel!
1400 Doe kondschap aan uw' broêr, wie dat uw 's leevens kiel,
Op d'oever van de doodt, zoo jammerlyk deêdt stranden.
Markus.
Hou op, 't is lang genoeg.
1377 Philomel, door haar zwager Tereus verkracht
en van haar tong beroofd (want
Rozelijna is ook van haar handen beroofd).
13 79 in lafs gevaar : in levensgevaar.
I 3 8 o schudt ... uit : geef uw gemoed eens lucht.
1381 overwaarde : zeer lieve.
1383 deugdt : goede daden.
1385 t'eenemaal: geheel en al.
1387-1388 Tijdsaanduiding : het is nu middag.
1392 't zaaligh zielenveldt : de Elysese velden.
1398 recht : gerecht.
bron van dit geplengde bloedt.
o Thereus mes Wat voelt mijn bange borst al doodelijke wondenl
in lijfs gevaar.
1380 klagen krop eens uit,
binnenst tent.
o overwaarde Vloekwaardig zijn de geen die u van 't licht beroofden;
dee? jeugdt
1385 in 't bloeienst van haar lenten.
o dubble hartewee! de elementen
aangehitst? wreek my, eer de zon
aller bron.
zal uwe darmen,
1390 d'opgescheurde buik, noch hasplen op mijn armen!
zaaligh t leeven zonder smart,
Met uwe broers betreedt, in schaduw' van de boomen,
Zult gy 1395 rampzaalge op dat men 't schelmstuk Want ik zal uwen asch niet leevren aan het graf,
leevens broers beticht, die Saturnijn dee moorden.
o Bassianus 1400 kondschap broer, wie dat uw 's leevens kiel,
d' oever van de doodt, zoo jammerlyk deedt stranden.
t is lang genoeg.
deugdt: t' eenemaa!: ARAN EN 1377 Phi!ome!, haar zwager Tereus verkracht
van haar tong beroofd (want
1379 !!iis gevaar: 1380 uit: 1 3 8 1 overwaarde: 1388 Tijdsaanduiding: het is 1392 '1 zaaligh zie!enveldt: ve1den.
recht:
ARAN EN TITUS
1 77
Titus.
0 roem van alle handen!
0 handt ! o dappre handt! daar 's vyands macht voor boog:
De zenuw' van de stadt, en d'apel har og;
1405 Gy zijt door 's Kaizers eisch van deezen arm gehouwen.
0 schellem ! o tyran! ik zal 't vergift noch brouwen
Daar gy aan barsten zult. ween Markus, ween, ai ween!
En klop vor uwe borst met ene keizelsten;
Gy moet uw' broeders zaadt, gelijk uw' broêr, beschreyen.
1410 Laat uwe dappre handt uw' hooft met asch bespreyen,
krab aangezicht.
0 Roomsche maagdenschaar!
Beweent mijn broeders zaadt, met ongevlochten haar;
En maak u aangezicht, door 't rollen van de traanen,
Gelijk mijn broeder doet, tot zoore pekelbaanen;
1415 Ik ben om broeders zaadt, tot in mijn ziel, ontstelt;
Zoo dat mijn bange hart byna aan traanen smelt.
Hou op, elk heeft zijn deel, een yder voelt zijn lyen:
Maar al wat yder voelt, komt my alleen bestryen:
Beween uw' broeders ramp. hoe zijtge zoo versteent,
1420 Dat gy uw' broeders zaadt, en broeder niet beweent?
Voort spalk uw' groove keel, en val zoo naar aan 't huilen,
Dat bosch en berriggo ón zich voor 't geschreeuw verschuilen
In Kakus moordspelonk; 't is nu de rechte tijdt,
Dat elk, om Titus ramp, zich zelf aan traanen slijt.
1425 Ween Rozelijn, ween, ween, ontsluit de zuivre kraanen
Van uw' benaauwde borst, en stort de brakke traanen
deeze watering, omheint van groeizaam lis,
Tot dat de varsche beek zoo zout als pekel is.
Zoo Lucius, zoo, zoo, laat zoo veel traanen druipen,
143o Dat Roomen, in een zee van traanen, kan verzuipen,
Zoo Markus, dat gaat wel. stil Rozelijn, stil, stil,
't Schijnt dat het gantsche bosch met Titus treuren wil.
O Rijk! gy zijt van daag gedraagen
Cezars 1408 keizelsteen : keisteen.
Aventinus, een der zeven heuvels van
1409, 141 2 zaadt : kinderen.
Rome.
1414 zoore: dorre, uitgedroogde.
1424 sljt : verteert.
1418 bestryen : benauwen.
1425 ontsluit: open; kraanen, „dichterlijk" voor:
1421 sper open; groove: schorre; naar: traanklieren.
akelig.
1427 Plaatsaanduiding.
1423 Cacus, zoon van Vulcanus, een 143o verzuipen: verdrinken.
vlammenbrakende rover in een hol aan de
o alle handen!
o handtl 0 dappre handtl daar De zenuw' van de stadt, en d'appel van haar oog;
Gy zijt door's Kaizers eisch van deezen arm gehouwen.
o schelleml 0 tyrant zal 't vergift noch brouwen
bars ten Markus, ween, ai En klop voor uwe borst met eene keizelsteen;
moet uw' broeders zaadt, gelijk uw' broer, beschreyen.
Laat uwe dappre handt uw' hooft met asch bespreyen,
En krab uw' aangezicht.
Markus.
o Roomsche maagdenschaar I
rnijn haar;
't rollen van de traanen,
rnijn zoore pekelbaanen;
Ik ben om broeders zaadt, tot in mijn ziel, ontstelt;
dat mijn bange hart byna aan traanen smelt.
Titus.
elk heeft zijn deel, een yder voelt zijn lyen:
my aIleen bestryen:
versteent,
Dat gy uw' broeders zaadt, en broeder niet beweent?
keel, en val zoo naar aan 't huilen,
en berriggoon 't geschreeuw verschuilen
is nu de rechte tijdt,
om Titus ramp, zich zelf aan traanen slijt.
Ween Rozelijn, ween, ween, ontsluit de zuivre kraanen
benaauwde borst, en stort de brakke traanen
In van groeizaam lis,
zout als pekel is.
zoo, laat zoo veel traanen druipen,
1430 Dat Roomen, in een zee van traanen, kan verzuipen,
weI. sill Rozelijn, stil, stil,
treuren wiI.
Markus.
o roem van 't Roomsche zijt van daag gedraagen
Gelijk een Scipio, op Cezars zegenwaagen;
177
1408 keizelsteen: 1412 zaadt: bestryen: een heuvels van
142 I spalk: schone; naar:
Kakus: zoon van Vulcanus, een
rover in hoI 1424 sliit: verteert.
1425 "1427 Plaatsaanduiding.
1430
178 TITUS
1435 Betulband met lauwrier; begroet met handgeklap;
Omheiningt door 't gedrang van Roomlus Ridderschap;
Bemantelt met de praal van Saturnijns gewaaden;
De Borgermeesteren, en al de Roomsche Raaden
Geleiden uwe koets, in 't aanzien van de Nij dt.
Titus.
Ha, ha, ha, ha.
Markus.
Wel hoe! 't is nu geen lacchens tijdt.
Titus.
Ha, ha, ha, ha, ha, ha; hoe zoud'ik konnen weenen?
Mijn boezem is verdrooght; mijn'traanen zijn verdweenen;
Mijn hart is leeg geput; mijn ingewandt dat kookt;
Zoo heeft de wraak haar vuur in deeze borst gestookt;
1 445 Een vuur als AEtnas vuur, een vuur als 't vuur van Trooien.
Ik brandt, (helaas) ik brandt, hoe kan ik traanen strooien?
Markus.
Betoon nu wie gy zijt, en wie gy eertijds waart,
Toen gy het Gotsche heir deêdt sneuvlen door het zwaardt.
Titus.
Van daar, noch eens van daar. weg weg, 't zijn beuzelingen.
Zacht Markus, zacht, ai zacht! waarom zal Titus zingen?
Wat zeidt de domme loer? hoe yslijk gilt het zwijn!
Het gantsche bosch dat dreunt. hoe zegt gy Rozelijn?
Zwijg, zwijg, wy weeten 't wel. hoor ! hoor 1 hoe kante smeeken!
0 hemel wat een vreugdt! mijn Rozelijn kan spreeken.
Markus.
1455 0 zinnelooze held ! woeden duurt te lang.
Titus.
Wie daar, is 't Titus ? ja 't, ik ken hem aan zijn gang.
Sta Gradamard, sta, sta, gy zult my niet ontsnappen.
Voort, voort, Klaudillus voort, ik moet naa Styx toestappen.
Laat los Melaan, laat los, het is Pollanders Bruidt.
146o Hier Aran, hier, kom hier, en krijt uw' oogen uit:
dus? wat klimmen hier al spook Hoe huilt de rekel en!
De zon bezwijmt van angst, de hel schijnt uitgebroken.
1 440
1450
1435 Betulband: a.h.w. een tulband dragende,
h.l. bekroond.
1436 omheiningt: omringd.
1437 Bemantelt: (als met een mantel) bekleed.
1438 Borgermeesteren: consuls; Raaden: senato-
1461
ren.
1439 in 't aanzien van: ten aanschouwen van.
1446 strooien: vergieten.
145 1 loer: knul.
smeeken : vleien.
roeden: razen.
Pollanders Bruidt, de vrouw uit vs. 1163
e.v.
rekel: grote kwaadaardige hond (Aangezien
Titus wartaal uitslaat, kan het woord
ook een andere betekenis hebben, b.v.
schoft) ; klimmen: op.
1453
1459
1435 met handgeklap;
t gedrang van Roomlus Ridderschap;
Saturnijns gewaaden;
de Roomsche Raaden
aanzien van de Nijdt.
1440 t is nu geen lacchens zoud'ik konnen weenen?
mijn 'traanen zijn verdweenen;
in deeze borst gestookt;
1445 Ben vuur als ABtnas een vuur van Trooien.
(kan ik traanen strooien?
en wie gy eertijds waart,
Toen deedt het zwaardt.
eens daar. weg weg, 't zijn beuzelingen.
zal zingen?
dreunt. hoe zegt gy Rozelijn?
t weI. hoor! hoor! hoe kanze smeeken!
o hemel wat een vreugdt! mijn Rozelijn kan spreeken.
0 zinnelooze held! dit woe den duurt te lang.
t Titus? ik ken hem aan zijn gang.
gy zult my niet ontsnappen.
V oort, Klaudillus ik moet naa Styx toestappen.
is Pollanders Bruidt.
1460 oogen Hoe huilt de rekel klimmen hier al spooken!
bezwijmt angst, de hel schijnt uitgebroken.
Betulband: een tulband dragende,
h.!. bekroond.
1453 smeeken: 1455
woeden: ARAN EN 1436 omheiningt: omringd.
1437 Bemantelt: mantel) bekleed.
1438 Borgermeesteren: Raaden: 1459 vS. II63
reno
1439 in 't aanzien van: ten aanschouwen van.
vergieten.
1451 loer: knui.
1461 kwaadaardige (Aangezien
wartaal een andere betekenis hebben, b.v.
schoft); klimmen: rijzen op.
ARAN EN TITUS
179
0 Vaader zie uw' zoon 1
Ik bidt u blijf niet staan:
Gy moet, met Vaader thans, naar 't Roomsche Raadhuis gaan.
1465 De Vorst heeft my ontbo ón, en bouwt'er zelf zoo wakker
Aan 't huis te weezenbloedt, op aller weeuwen akker;
In 't midden van de zaal, die overgoten is
Van weeuw' en weezenbloedt, zult gy de Vorst een disch,
Van weeuw', en weezenbeen, in aller yl, gaan stellen;
1470 Die alsins is bespreet met weeuw' en weezenvellen;
heeft zijn wreede muil en tanden al gewet,
Om zijn vervloekte balg, op 't dierber moordbanket,
Van weeuw' en weezenvlees, tot walgens vol te vreeten,
Terwijl hy in 't geraamt der weeuwen is gezeeten,
1475 En zuipt het lauwe bloedt by 't holle harssenvat
Van een onnoosle wees.
Is vaaders brein bespat
Van Lethus domme stroom?
Weg weg, de Vorst is dronken.
Hier komt de Kaizer zelf, en knaagt noch aan de schonken
Van mijn vermoorde zoons; 't bloedt loopt hem uit den bek.
Markus.
148o Is broeder hersseloos?
Wie staat daar achter 't hek?
Och 't is de Roomsche o dood waar zal ik loopen?
De Beul staat al gereedt om Titus op te knoopen;
De ladder is gerecht; de stroppen al gedreit:
Gená, gená, gená ; wort my genaad' ontzeid?
1485 Wel hoe! waar blijft de dagh? my dunkt ik hoor iet fluisteren:
Zwijg Thamra, zwijg, ey zwijg! ik moet een luttel luisteren:
Ik hor, mar 'k wet niet wat.
1466-1476 Titus' wartaal gaat over in de allegorie
over het huis „Te Weezenbloedt",
gelegen op „Aller Weeuwen Akker".
1468 disch : tafel.
1469 stellen: neerzetten.
147o alsins : alleszins, aan alle kanten, rondom;
bespreet : gedekt.
1472 dierber : kostbaar.
zuipt: drinkt; by: door middel van.
1476 onnoosle : onschuldige.
1477 Van : Door ; Lethus : Lethe, rivier in de
onderwereld, waaruit de schimmen dronken
om vergetelheid te verwerven ; domme :
suffe, h.l. metonymisch voor : suf makende.
1484 ontzeid: geweigerd.
1485 Wel hoe : Wat nu; dagh : daglicht.
'Lucius.
o Vaader zoonl
Titus.
blijf niet staan:
met Vaader thans, naar Raadhuis gaan.
Vorst heeft my ontboon, bouwt'er zelf zoo wakker
op aller weeuwen akker;
gy de V orst een disch,
weezenbeen, in aller yl, gaan stellen;
Die alsins is bespreet met weeuw' en weezenvellen;
Hy tanden balg, op 't dierber moordbanket,
walgens vol te vreeten,
geraamt is gezeeten,
En zuipt het lauwe bloedt by 't holle harssenvat
Lucius.
Titus.
de V orst is dronken.
knaagt aan schonken
hem uit den bek.
1480 Is broeder hersseloos?
Titus.
Raadt! 0 dood waar zal staat te knoopen;
de stroppen al gedreit:
Gena, gena, gena; my genaad' ontzeid?
WeI hoe! waar blijft de dagh? my dunkt ik hoor iet fluisteren:
Thamra, moet een luttelluisteren:
Ik hoor, maar 'k weet niet wat.
1475 zuipt: onnoosle: 1476 gaat over allegorie
het huis "Te Weezenbloedt",
"Akker".
disch: 1470 alsins: bespreet: Van: Door; Lethus: de
dronken
te verwerven; domme:
1. voor: 1484 dierber: 1485 Wei hoe: dagh:
1 8o ARAN EN Markus.
Verzet uw' ongeval:
Hier namaals komt de tijdt, die 't quaatdoen wreeken zal.
Gy zijt wel eer geweest der raadeloozen raader;
1490 De weeduwen tot voogdt; der vaaderloozen vaader;
Den burger tot een burg: een Kokles daar men stormt;
Een Kato in den Raadt: maar nu zijt gy vervormt.
Titus.
Onlij dlij k schellemstuk! ik zal de doodt verrassen.
Lucius.
Houw' vaaders handt toch vast.
Titus.
Ik wil de pekelplassen,
1 495 Die Rozelijna weent, doormengen met mijn bloedt.
Markus.
Leg af het wreedt geweer: hoe zijtge dus verwoedt?
Titus.
Een gadelooze ramp is qualik te verzette;
Dies zal ik, vol van wraak, mijn brein en sabel wette:
De weêrwrak is getergt.
Markus.
Uw' wraaklust is te groot.
15 0o Een moedelooze ziel vreest altijdt voor de doodt.
Markus.
Een die voorzichtig is, die zoekt gebaande weegen.
Titus.
Geen weg is ongebaant, voor die zijn lust wil pleegen.
Markus.
Daar 't recht is, daar is Godt: vertrouw slechts op zijn macht.
Verzet: Zet uit uw hoofd.
1491 Kokles : Horatius Cocles verdedigde de
houten paalbrug over de Tiber tegen de
aanstormende Etruriërs, totdat zijn medeburgers
achter hem de brug hadden afgebroken;
daar: waar.
1492, Kato : staatsman
waarschuwde
: „censeo Carthaginem
van
verdelgd moet worden;
vervormt: veranderd.
1493 Onl/dl k : Onduldbaar ; verrassen : overrompelen
wil geweer: verwoedt: 1497 gadelooze: onmetelijke; verzette:
tot zichzelf gekomen. „De
weêrwraak is getergt" : het
getergt: 15 00 moedelooze: laffe.
15 02 zin lust ... pleegen: overgeven aan
180
't quaatdoen wreeken zal.
eer geweest der raadeloozen raader;
De weeduwen tot voogdt; der vaaderloozen vaader;
Kokles daar men stormt;
in den Raadt: maar vervormt.
Onlijdlijk schellemstukl ik verrassen.
vaaders vast.
de pekelplassen,
1495 Die Rozelijna weent, doormengen met mijn bloedt.
hoe zijtge dus verwoedt?
Tifus.
ramp is qualik te verzette;
zal vol van wraak, mijn brein en sabel De weerwraak is getergt.
Titus.
1500 doodt.
die zoekt gebaande weegen.
ongebaant, die zijn lust wil pleegen.
vertrouw slechts op zijn macht.
TITUS
1487 Kokles: Codes verdedigde de
Tiber tegen de
Etruriers, zijn medeburgers
brug had den afgebroken;
1493 Onlydlyk: Onduldbaar; verrasstn: overrompelen
(m.a.w. hij wi! zelfmoord plegen).
1496 wapen; uitzinnig.
1492 Kato: Marcus Porcius Cato, de grote staatsman
die in de senaat onophoudelijk waarschuwde:
"ceterum censeo Carthaginem
esse delendam": overigens ben ik van
mening dat Karthago verdelgd moet worden;
onherkenbaar veranderd.
1491 gade!ooze: weergaloze, onmetelijke; verzette:
herstellen.
1499 Titus is weer tot zichzelf gekomen. "weerwraak is getergt": kentering in het
drama; gaande gemaakt.
1500 moede/ooze: 1502 zyn lust ... pleegen: zich ... overgeven aan
zijn begeerte.
ARAN EN TITUS IgI
Titus.
De wraak is op de been: Godt heeft te lang gewacht.
Markus.
1505 Die 't woeden van de zee van d'oever kan beschouwen,
En stiert zijn kiel van landt, wordt redeloos gehouwen.
De zaak is vol gevaar.
Titus.
Het is geen eedel hart,
Dat, door de achterdocht, tot vrees gedreeven werdt.
Ulysses, en Achill' heb ik in een geschapen.
1510 Vernuft, en strijdbaarheidt, is 't allersterkste wapen.
Lucius.
Gy zijt, door broederschap, aan Vaaders huis verplicht.
Markus.
Ik vrees voor weederwraak.
Lucius.
Het leger dat hier ligt,
Dat is tot Vaaders dienst: het kan niet quaalijk vallen,
En zoo het quaalijk valt, zoo zal ik deeze wallen
ISIS Bestormen met gewelt: wie zal ons weêrstand biên?
De vrouwen van haar mans? dat wil die liefd niet zien.
Markus.
Ik buig my naar uw' wil.
Titus.
Geen grooter bergen leggen,
In d'ommering van d'aard, dan tusschen doen en zeggen;
Dies zweere wy elkaar, hoe datmen 't Roomsche hof,
1520 Tot aan de grondvest toe, zal morsselen tot stof.
Markus.
Wat doet gy?
Lucius.
Vaader schrijft.
Titus.
Ik heb den eedt geschreeven.
Titus schrijft
met zijn vinger
in d'aard.
15 08 achterdocht : bezorgdheid voor de toekomst. 15 13 vallen: uitvallen.
15 09 in een geschapen: samengesmolten, samen- 15 16 Bet. niet geheel duidelijk; haar mans, nl.
gevoegd. die in het leger van Lucius dienen; dat, nl.
I 5 I o Vernuft slaat op de listige Ulysses, strijd- het weerstand bieden; wil: zal; zien: kunbaarheidt
op de dappere Achilles. nen (eig. kans zien tot).
I 5 I I Gy, nl. Markus; broederschap : het feit dat 151 8 ommening: omtrek.
gij Titus' broeder zijt.
1 8z ARAN EN TITUS
Markus.
Den eedt gevalt my wel.
Titus.
Het geldt den Vorst zijn leeven,
En al het hofgezin.
Markus.
De wraak verschoont geen vrundt,
Schoon dat het halzen kost.
Titur.
Men zweer nu op de punt
1525 Van 't wreekgeweer.
Markus.
Titus, Markus, Lucius.
Geesten.
Ik ben gereedt. leg aan.
Wy zweeren.
De geesten van Klaudil, en Gradamard.
Wy zweeren.
Titus.
Wel hoe ! zouw' d'Echo wel de klank te rug doen keeren?
Men tree' wat aan d'een zy.
Titus, Markus, Lucius.
Wy zweer.
Geesten.
Wy zweer.
Titus.
Wie baut ons na?
Markus.
'k Zie mensch, noch mensch gelijk.
Titus
't Is best men derwaarts ga.
Titus, Markus, Lucius.
Wy zweeren.
15 23 al het hofgezin: het hele hof.
15 25 wreekge2veer : het wrekend zwaard ; gereedt,
wsch. heeft Markus het zwaard getrokken;
leg aan: raak (mijn zwaard) aan (met de
punt van 't uwe), vgl. Rembrandts schilderij
Het Eedverbond van de Batavieren
onder Claudius Civilis. Men weet niet,
hoe Rembrandt aan deze manier van een
eed zweren gekomen is. Is hij geinspireerd
door een opvoering van Aran en Titus?
ARAN EN TITUS I ó 3
Geesten.
Wy zweeren.
Lucius.
Wie mach 't zyn; wat wil ons hier vertoonen?
Titus.
1530 Och! 't is de naare galm van mijn vermoorde zonen.
Klaudil en Gradamard, ik ken u aan de spraak;
Wat wilt gy? spreekt, ai ! spreekt.
Geesten.
Wy willen niet dan wraak.
Titus.
De wraak is al bestemt; meldt ons uw' moordenaaren.
Spreekt, spreekt, ai zonen ! spreekt, hoe rijzen my de hairen!
Markus.
1535 Komt voegt u tot den eedt.
Titus, Markus, Lucius.
Wy zweeren 't Roomsche hof,
Tot aan de grondvest toe, te morselen tot stof:
Dat ons de donder sla, dat ons de aardt moet zwelgen,
Indien wy 't heilloos hof niet tot den grondt verdelgen.
Titus.
Nu vindt ik my gehardt, geharnast om de Vorst
Het schitterende staal te wringen in zyn borst.
Markus.
Wat staat ons nu te doen?
Titus.
Wie dat zich poogt te wreeken,
(Zoo schrander is de wraak) zal zelden raadt ontbreeken.
Wy ylen naar de stat, blijf gy in uwe tent,
En stier voor d'avondstondt uw's broeders regement
1545 Tot ons verzekering, met vier van uw' Kornellen;
Wy zullen hun de wraak van ver eens voor gaan stellen;
En stemmen zy de moordt, zoo wordt u weet gedaan,
Door een geheimen brief.
IS4o
1529 mach : kan; vil: zal; vertoonen: zich vertonen,
zich voordoen, vgl. Eng. „to show".
1532 niet dan: louter, alleen.
1533 bestemt : tot ... besloten.
1537 moet : moge.
1539 gehardt : gesterkt.
1542 raadt : uitweg uit de moeilijkheden.
1543 g, nl. Lucius.
1544 Tijdsaanduiding; stier, nl. naar de stad.
Volgens de „Inhoudt" gaat het om de
regimenten van zijn broeders Klaudillus
en Gradamard. Blijkens vs. 1552 is hier
slechts één broeder bedoeld.
1545 verzekering: veiligheid; Kornellen: kommandanten.
1546 van ver: voorzichtig.
1547 stemmen: goedkeuren.
184 AØ EN TITUS
Lucius.
'k Laat alles op u staan.
Gelukt ons deeze daadt, zoo is 'er niet te vreezen:
1550 Zoo zal myn Vaader Vorst, en ik zijn nazaat weezen.
Lucius. Vier Kornellen.
Manhaftige Kornels, 't is nu de rechte tijdt,
Dat gy naar 't regiment van mijnen broeder rijdt,
En voert het steêwaarts in, de Veldheer zal u wachte.
Aran. Lucius. Ouiro. Demetrius. Vier Kornellen.
Aran.
Hoe droeg haar Rozelijn, toen gy haar eer verkrachte?
Lucius.
1555 Men tree' wat aan d'een zij, zoo krijgt men best gehoor.
Aran.
Hoe is Demetrius stom?
Lucius.
Het is de Gotsche Moor.
Demetrius.
Ik ben de eerst geweest, die 't maagderoosjen plukte.
Quiro.
Ik ben de eerst geweest, die haar de tong ontrukte.
Demetrius.
Ik sneêdt haar handen af, en tratze met de voet.
Quiro.
i 5 6o Ik verfde 't aangezicht met 't uitgespatte bloedt.
Aran.
Is 't errenst dat gy zegt?
Quiro.
Gy moogt'er op betrouwen.
Aran.
Indien ik d'ondergang van Titus huis kan brouwen,
Zult gy my bystant doen?
1548 'k Laat alles op u staan: Ik laat alles aan u en Markus, vgl. vs. 1544-1548; Aran c.s.
over. komen op, maar zien Lucius c.s. aanvanke-
'549 niet : niets. lijk niet.
1 5 5 o nazaat : opvolger. 1554 droeg haar : gedroeg zich.
1551 Hier begint een nieuw toneel. Er is enige 1555 aan d'een zij : terzijde; zoo ... gehoor: zo kan
tijd verlopen sedert het vertrek van Titus men ze het best afluisteren.
ARAN EN TITUS
1 8 5
aQuiro.
Die vraagt, het geen by weet,
Die is geen antwoordt waard.
Demetrius.
Hoe zich Demetrius queet,
1565 In 't schenden van de maagd, dat kan mijn broeder tuigen;
Dies zal 'k my, na de wil van uwe wille buigen,
Indien het strekken zal tot Titus ondergang.
Lucius.
Op Roomsche Ridderschap: 't gedult duurt veel te lang.
Men loopt voort op hun aan.
Aran.
Wie komt ons hier bespringen?
Lucius.
1570 Die het gestroopte staal tot in uw' hart zal wringen.
Aran.
Eelaardig zaad, schep moed; elk weert zijn eigen lijf.
Lucius.
Leg af, leg af 't geweer.
Aran.
Daar is mijn tijdverdrijf,
Daar d'onverzade wraak haar kracht in heeft bezwooren.
Lucius.
Heillooze moordenaar! tot ons verderf gebooren,
1575 Meld ons uw' schelmery.
Aran.
'k Zal u myns leevens boek
Eens lezen, zoo 't u lust.
Lucius.
Uw' daeden die ik vloek?
Aran.
Ik groei in menschen moordt : 't was Aran, die de In 't godgewijde koor, haar kuisheit heeft geschonnen;
't Was Aran, die by wyl, met zijn gelaarsde voet,
1566 na ... wille : naar wat u (eig. uw wil) wenst.
1568 Ridderschap, eig. ridders („equites"), hier
de vier „Kornellen".
1569 Men loopt op hun aan: (gebiedende wijs)
loop naar hen toe; voort : terstond.
1571 Eelaardig zaad: Beste jongelui.
1572 tijdverdrijf: datgene waarmee men de tijd
verdrijft; Aran geft dus zijn zward over,
het instrument van de wraak, waarmee hij
zich altijd onledig houdt.
Daar : Waar; in heeft bezwooren: door middel
van een toverformule . . . in heeft
gelegd.
HeillooZe : Goddeloze.
1577 Nonnen: priesteressen.
1578 koor: het allerheiligste van een tempel.
Quiro.
hy waard.
queet,
maagd, dat kan wille buigen,
gedult duurt lang.
op hun aan.
hier bespringen?
I 5 70 staal Hjf.
tijdverdrijf,
d' onverzade moordenaar! boek
u lust.
moordt: de Nonnen,
koor, haar no wille: wi!) 1568 Ridderscbap, ridders ("equites"), hier
de vier "KorneIlen".
loop! op bun aan: (gebiedende wijs)
loop naar hen toe; voor!: Beste jongelui.
1572. !fidverdriif: de djd
verdrijft; Aran geeft dus zijn zwaard over,
van de wraak, waarmee hij
aldjd houdt.
1573 Daar: beef! bezwooren: middel
van een toverformule . in heeft
1574 Heillooze: allerheiligste een tempe!.
186 ARAN EN TITUS
I 5 8 o 't Heilheiligheiligdom, bespat van menschenbloedt,
Dorst trappelen in 't puin der neêrgestorte daaken;
't Was Aran, die zich queet, in 't stroopen, moorden, blaaken;
't Was Aran, die zich heeft met moedermoordt beklat,
Toen hy haar buik op sneedt, en zag waar dat hy zat,
1585 Eer hy geboren was; 't was Aran, die de beenen
Der zuigelingen greep, en kneusdenz' op de steenen;
't Was Aran, die, in 't noordt, zijn geile minnelust,
Met eenen offerstier, voor 't outaar, heeft geblust;
't Was Aran, die, wel eer, zijn jongste broeder slachten;
15 90 Wiens egemaal dat hy, op 't lijk haars mans, verkrachten;
Die hy door 't zelfde mes, dat haare man verriedt,
Noch roodt van 't bloedt haars mans, de blanke borst doorstiet;
't Was Aran, die de vrucht uit 's moeders buik quam rijten,
En ging 't mishandelt kindt in 's moeders aanzicht smijten,
1595 En dwong de vaader zelf te knaagen aan zijn zaadt;
't Was Aran, die zijn beeldt, dat noch in 't noorden staat,
Daar 't aangebeeden wordt, een marmrekerk deêdt bouwen;
En liet in 't hoogoutaar deez' goude vaarzen houwen:
Vaart voort boosaardig zaadt, hier na is straf noch heul.
I 600 De doodt verstrekt de ziel als 't lichaam tot een beul.
Al wat uw' Vaaders huis van daag is overkoomen,
Dat is door my gewrocht.
Lucius.
Hoe zal ik my betoomen!
Wat houdt my, dat ik u niet datelijk doorstoot?
Vervloekte moordenaar, uw' wreedheidt is te groot.
Aran.
16o5 De Wraak bewoont mijn hart: de Moordlust stiert mijn handen:
De Schenzucht stookt het vuur, dat my de lust doet branden;
De dertel' Overdaadt, de felle Dwinglandy,
De heete Stokebrandt, en d'arge Schelmery
Heb ik tot edelliên.
Lucius.
0 goddelooze stukken!
I 6 I o 'k Zal u de wreede tong uit uwe mondt doen rukken,
En scheuren 't ingewant uit uw' verwoede borst.
0 duivelaardig zaadt! dat staag na wreedtheidt dorst.
15 8o Het allerheiligste voorwerp van godsver- 1597 Daar: Waar.
ering. 1599, I 612 zaadt: mens.
158z stroogen: roven. I 600 verstrekt : dient ; als: zowel ... als.
1591 verriedt : in het verderf stortte. 16o6 Schenzucht : Vernielzucht; lust : (onderwerp)
1593 's moeders: van een (willekeurige) moeder. hartstocht (of: begeerte).
1595 Zaadt: kind.
ARAN EN TITUS I 8 7
Aran.
Indien het Duivels zijn, die my tot wreedheidt porden,
Zoo zal ik, na mijn doodt, zoo wreeden Duivel worden,
1615 Als zich ooit heeft vertoont in het Romeinsch gewest,
En doen de menschen vliên, als voor de heete pest.
Lucius.
Voort, zet de moordenaar in een beslote waagen;
En doet hem, streng geboeit, naar Vaaders woning draagen.
Rey van Andronezenzer en Roomsche lofferen.
0 godvergeete wolvenest,
En zeteltroon der Aards Tyrannen!
Te vreezen als de doodsche pest,
Ghy hebt de roem der Roomsche mannen,
In 't bloeienst van hun jeugt geknot:
Hoe kon 't oneerlijke schavot
Het eerelijke bloedt verzwelgen?
Al zuipt de wraak het bloedt voor wijn,
Zoo is 't te dier van zulke telgen.
Och ! och ! te wreede Saturnijn,
Indien, gelijk 't wel waar te wenschen,
Het quaat geen herreberrig kreeg
In 't ruime hart der aardsche menschen,
Zoo bleeven al de kerkers leeg;
Men wist in 't Rijk van geen verbannen,
De bijl des Rechts waar voor de roest;
Men hoefd de vierschaar niet te spannen;
Het heilig Raadhuis bleef verwoest,
En zou van Amptenaars verminderen;
De Vorsten waren voor 't gemeen,
Gelijk de poppen voor de kinderen,
En niet om troonen te bekleên,
Daar yder voor 't gezicht moet yzen.
In 't Landt daar 't volk in straf vervalt,
Daar kan de Vorst zijn deugdt bewijzen;
i 6 i 5 gewest : gebied. 1636 Raadhuis : Curia, gebouw waar de senaats-
1620 Aards: aarts-. vergaderingen worden gehouden; bleef :
1621 doodsche : dodelijke. werd, zou worden.
1624 oneerlijke (Tekst : oneerlyk) : schandelijke, 1637 verminderen van: minder ... hebben, d.w.z.
onterende. zou geen ambtenaars meer hebben.
1625 eereljke : edele. 1641 Daar : Terwijl.
1626 voor: als ware het. 1642 daar : waar; in straf vervalt : onder de straf-
1627 dier: kostbaar. wet valt.
1628 te wreede: zeer wrede. 1643 deugdt: goede hoedanigheden.
1635 hoefd: hoefde.
Zang.
1620
1 625
1630
1635
1640
I 88 ARAN EN TITUS
Maar Saturninus is vergalt:
1645 't Is waar, zy leefden om te sterven;
Maar niet dat hun de beulsche kling
De draadt des leevens zou doorkerven;
Hoe sturf de jongste jongeling?
Tegen-zang.
Hy sprak op 't hooge wreektoonneel:
Hoe dus als uitgelaate wolven?
Indien de bron van 't moordkrakkeel,
Die 't borgerbloedt langs d'aard doet golven,
Te stoppen zy door onze doodt,
Zoo sla vry toe, de nek is bloot.
Maar denkt niet datwe zullen sneuvelen,
Als broederbeuls, zoo voer hy voort,
Al staan wy hier op deeze heuvelen,
Beticht met zoo vervloekt een' moordt;
Hoe zal de Wraak haar slachtmes slijpen!
Indien de wijdberoemde Vorst,
Zich zelf aan ons zoo komt vergrijpen,
Dat hy zijn handt met bloedt bemorst.
Het woên des Wraax is quaadt te toomen,
Daar een getrouwe bloedtverwandt,
Het bloedt van zijne vrundt ziet stroomen.
Maar godt hoedt u en 't Vaaderlandt.
Toen sloot de Bruidegom zijn lippen,
En knielde voor 't meineedig zwaardt,
Dat hem de ziel uit 't lijf deê s lippen,
Het hoofd dat rolde voort langs d'aardt;
En scheen in 't lauwe bloedt te baanen;
De Bruidt die kroonde 't met haar krans,
En ziltent met een zee van traanen,
En zweem voort op het lijk haars mans.
í65o
16 55
166o
1665
1 670
1644 vergalt: verdorven.
1646 dat: opdat.
16 5 o Hoe dus: Waarom doet ge zo; uitgelaate:
woeste.
1651 moordkrakkeel: bloedige twist.
1655 sneuvelen: vallen, sterven.
1657 op deeze heuvelen: in deze stad Rome. „Een
vaste executieplaats is niet bekend. Gerichtsplaats
in de middeleeuwen bij het
Lateraan. Elke middeleeuwse en latere
stadsbeschrijving geeft „de" zeven heuvelen."
(H. Brunsting).
1662 bemorst: bezoedelt.
1663 quaadt: moeilijk.
1665 vrundt: familielid (Men denke aan de
bloedwraak).
1668 meineedig: in dienst van een vonnis, willens
en wetens geveld in strijd met de wetten
van het land (vgl. Vondel, Ø. B. III 339).
1671 baanen : zich een weg banen.
1672 De Bruidt: in dit opzicht was dus het verhaal
van Aran aan Titus niet gefingeerd.
1674 zweem: viel flauw; voort : vervolgens.
ARAN EN TITUS
Toe-zang.
1675
í68o
1685
1 690
189
Men vangt het bloedt goude koppen,
Deurmengt met paarlemoere droppen,
Dat overkostelijke bloedt!
Men vangt het bloedt van zulke bronnen,
De drupplen zijn alreê geronnen,
Tot roozen aan haar roozenhoedt;
Wat groeien hier al roozeboomen,
Langs d'oever der korale stroomen!
0 leevendige purperbeek!
Gy leevert ons uit uwe mijnen,
Een schat van gloeiende Robijnen;
Vergun dat ik mijn hulsel steek
In uw' Tiriersche verruwkuipen,
Die nu van dierzaam purper druipen;
Vergun my daar ik u om smeek:
Zo zulen al de goude dopen
Veranderen in roozeknoppen.
HET VIERDE BEDRYF.
De hoofden van Pollander, en Melanus.
De Geesten van Klaudillus, en Gradamard.
Klaudillus.
Andronikus.
Titus.
Ai my!
Andronikus.
1675 Men vangt : vang (gebiedende wijs) ; koppen:
overkostel//ke : 168o roozenhoedt: 168z korale : koraal.
mijnen: hulsel: hoofddeksel.
Tyriersche: beroemd
zijn purperververijen.
I 68 8 dierzaam : daar: waar.
I 690 doppen: in vorm van halve
schijven (behorende het
„hulsel").
1692 speelt in De
„Korte Inhoud", gedrukt z.pl. en j. „Voor
den Autheur", beschrijft het begin van het
4e bedrijf als volgt: „in zijn vertrekkamer
eenraam slaapsluimerend zittende,
vertonen zig en Gradamard, en de
hoofden van Pollander en Melanus, verzoekende
over hunne onnoosele dood wraak:
Titus als roereloos komt Ascanius
Sontien al schreeuwende,
de handen, gevolgt van
Titus het boek vattende
(wezende de herscheppinge van
Rosalina, verkragtinge van Philomela, uit
waar hy smartelijk verstaat,
verkragt is."
1680
K/audil/us.
Gradamard.
in goude koppen,
met paarlemoere droppen,
overkoste!ijke bloedtl
van zulke bronnen,
drupplen alree roozen aan haar o leevendige purperbeek I
uit uwe mijnen,
Ben hulse! steek
Tiriersche verruwkuipen,
nu van dierzaam purper druipen;
Zoo zullen al de goude doppen
Titus. De hoofden van Pol/ander, en Me/anus.
Geesten van K/audil/us, en Gradamard.
vangt: yang (gebiedende wijs); kop- voIgt: "Titus vertrekkamer
eensaam Klaudil Pol/ander verzoekende
dood wraak:
waardoor Ascanius
(Sonden van Lucius) met een boek in de handen, gevolgt van
Rosalina zijne Moeye. vattende
(wezende de herscheppinge van
Ovidius) wijst Rosalina, dat hy lezen moet
de verkragtinge van dewelke
als hy is lezende, slaat zy hem het boek uit
de handen, waar uit hy smartelijk verstaat,
dat zy verkragt is."
pen: bekers.
1677 overkostelijke: zeer kostbare.
1680 mozenhoedt: krans van rozen (van de bruid).
1682. korale: rood als koraal.
1684 diepten.
1686 hoofdtooi, hoofddeksel.
1687 Tyrische; Tyrus was beroemd
om zijn purperververijen.
1688 dierzaam: kostbaar.
1689 datgene waar.
1690 sieraden in de vorm van halve
bollen of schijven (behorende bij het
"1692. Het vierde bedrijf speelt in de stad. De
""
190 ARAN EN TITUS
Titus.
Aimy!
Klaudillus.
Op, op, Andronikus, volvoer de wraak, die gy
Zoo dier gezwooren hebt.
Titus.
Wie komt zich hier vertoonen?
Gradamard.
1695 Klaudil en Gradamard.
Titus.
Waar heen, waar heen mijn zoonen?
Het hair rijst my te berg! wat is 'er dat gy deist?
Hoedanig is de wraak, die gy van vaader eischt?
Pollanders hooft.
Een zoenelooze wraak.
Titus.
Aan wie zal ikme wreeken?
Melanus hooft.
Aan die onz' Vaaders val zoo schendig heeft besteeken.
Titus.
1700 Wie wrocht uw's Vaders val?
Poltanders hooft.
Gy zijt ten val gedoemt,
Van Gotlands wapengodt; of die zich zelf zoo noemt.
Titus.
0 goddelooze Moor ! gy zult voor 't schelmstuk boeten.
Hoe zal ik met de kling, in uwe boezem, wroeten.
Markus. Askanius. Titus.
Markus.
Hoe staat mijn broeder dus ? wat is 't dat broeder peinst?
1705 Het is geen broeders hart, dat voor zijn broeder veinst.
Askanius.
Help, help, Grootvaader help.
Titus.
Wat doet mijn neefje krijten?
1696 deist : terugwijkt: de schimmen wijken ni. 1701 Van : Door.
terug voor de nu opdoemende hoofden). 1706 neefje : kleinzoon(tje).
1699 schendig: schandelijk; besteeken: beraamd.
ARAN EN TITUS
Askanius.
Mijn moey, Grootvaaderlief, wil my dit boek ontrijten.
Daar komt zy uit de zaal, zy schijnt op my versteurt!
Ai lieve houtze vast! eer zy de blaaden scheurt.
Titus.
1710 Askaan mijn waarde neef, gy moet voor moey niet vreezen.
Wat wijst mijn lieve lam? wat is 't? moet vaader leezen?
Wat wiltge dat ik lees? is 't hier of daar gemunt?
Is 't hier rampzalig kindt?
Markus.
Zy wijst op d'eerste punt.
Titus leest.
Ovid 6 Boek
171 5 der verschep.
Na dat ~ in :din landt, met Philomela, quam,
Brocht ~ die schoone maagdt, om :din onkuische vlam
Te blusschen, in een huis, omheint van oude boomen "
1720
Daar zy, door vrees geparst, terwyl datz' in de stroomen
Van haare traanen zwom, om haare zuster riep:
Maar Thereus was als doof, :din wondt was veel te diep:
Hoe datz' haar zuster, en haar overoude Vaader,
En boven al de Goón, tot hulp zocht, de verraad er
Erbarmde niet, maar heeft de jonge maaght verkracht, &c.
Titus.
Is Rozelijn verkracht? is Rozelijn geschonden?
Haar eerelijke bandt zo eereloos ontbonden?
Markus.
Zy knikt, 0 godt, zy knikt! (helaas) zy is verkracht.
Wie heeft deez' gruwelen, aan Rozelijn, gewracht?
Titus.
Roze!. slaat
Titus 't boek
uit de hand.
Verkracht! verkracht! verkracht! rampzaligst aller vrouwen!
Uw' zuiverheidt bemorst? uw' handen afgehouwen?
Uw' gallemrijke tong, uit uwe mond, gescheurt?
1730 0 gruwelijk bedrijf! daar Godt en mensch om treurt.
Verkracht? verkracht? op wraak.
1708 zaal: het grote pronkvertrek.
1712 gemunt: bedoeld. Bet.: bedoel je dati k hier
of daar moet lezen?
17 1 3 d' eerste punt: de eerste plek (die Titus haar
heeft gewezen).
1714-1722 Ovidius, Metamorpboseon librj XV,
VI 519-526, vrij weergegeven; vg!. ook
Vondels vertaling, W.B., VII 609, vss. 699-
70 7).
1722 Het woord verkracbt rijmt nergens op, dus
wsch. een citaat.
1724 eerel!Jke bandt: band van eet en deugd (met
bijgedachte aan het maagdenvlies).
17 28 bemorst: bezoedeld.
1730 daar: waar.
1731 op wraak: op, wraak 1 Zoudt gy etc.: Zou je
wel weten wie de schelm is?
191
Markus.
Zoudt gy den schelm wel kennen,
Indienge spreeken kond, die u zoo schelms dorst schennen?
Kom hier mijn lieve nicht, zijn u de handen af,
Zoo leer van uwen Oom, hoe dat hy met zijn staf
1735 Zal schrijven in het zandt. daar staat mijn naam geschreeven.
Zoo gy de wreede beul, die 't schelmstuk heeft bedreeven,
Zijn naam, gelijk uws Ooms, kont schrijven in het zandt,
Zoo is hy leevenloos.
Titus.
Zoo zal ik, door deez' handt,
Het overgeile bloedt voort uit zijn aadren pompen.
Markus.
1740 Vat eerst met uwe mondt; stier nu met bei de stompen.
Schrijf niet te dicht in een.
Titus leest.
Door Thamra, Arans hoer,
Is Rozeljjn verkracht, van Quiro, en iiJn broér
Demetrius.
o spijtl 0 godvergete lusten,
Die uw' vervloekte brandt, met zulk een schepsel, blusten!
Markus.
1745 Nu is ons 't stuk bekent.
Titus.
Door Thamra, Arans hoer,
Is Rozelfin verkracht, van Quiro, en iiJn broér
Demetrius.
o spijt! 0 godvergete lusten,
Die uw' vervloekte brandt, met zulk een schepsel, blusten!
Markus.
Nu dient ons niet dan wraak.
Titus.
Door Thamra, Arans hoer,
1750 Is Rozelfin verkracht, van Quiro, en iiJn broer
Demetrius,
o spijt! 0 godvergete lusten,
Die uw' vervloekte brandt, met zulk een schepsel, blusten.
ARAN EN TITUS
1732 kond = konde: kon, zou kunnen; Zoo
schelms: op zo misdadige wijze.
1741 Door: Door toedoen van.
1742 van: door.
1736-1737 de wreede beul .•. Zijn naam: de naam
van de wrede beul.
1737 kont: kunt.
1738 leevenloos, vgl. : dan is hij een kind des doods.
1743 spijt: hoon.
1744 schepsel: schepseltje, lief meisje.
1745 stuk: zaak.
1749 niet dan: slechts.
191
ARAN EN TITUS 193
Askanius.
Wat deert Grootvaader lief? is u 't verstant ontrooft?
Ik zal de moorderen hun oogen uit het hoofd,
1755 Ja zeker Grootvaar lief! met deze handen scheuren.
Titus.
Uw' kindsheidt is te zwak.
Askanius.
Gy zult wel anders speuren.
Ai! denk niet dat Askaan voor zulke schelmen gruwt;
Heeft Herkles, in zijn wieg, twee slangen doodgeduwt?
Hoe veel te meer zou ik? ik ben de wieg ontwossen,
1760 Ik slaap al zonder Min, ik draag al vederbossen.
Titus.
Mijn neefjen is te jong, het stuk is u te zwaar.
Askanius.
Ik ga, Grootvaader lief, al in mijn tiende jaar.
Mijn Vaader heeft gezeidt, als ik zoo mooy kan leezen,
Als Alexander neef, dan zal 'k een Ridder weezen,
1765 En draagen een rapier, en rij en op een paardt
Met een vergulde zaal. ai ! geefme maar een zwaardt,
Ik zal de schenners strax de wreede buik op snijen.
Titus.
0 roem van Titus stam! de moedt zou u ontglijen
Dat gy de schenners zaagt.
Askanius.
Meent Grootvaar dat ik schrik?
I 77o Ik durf wel alle daag, ja yder oogenblik,
Als ik voor 't outaar sta, met onze huisgo 6n spreeken.
Titus.
Het zal u niet aan moedt, maar aan de macht ontbreken.
O zoon van Titus zoon! die in de dageraadt
Van uwe lenten zijt; manmoedige soldaat!
1775 Gy zult de Kaizers staf als Cezars nazaat zwieren;
De paarelrijke kroon zal u de kruin versieren.
Markus.
Ik ga naar 't buitenhof, en pas op 't regement.
1756 kindsheidt: jeugd; speuren : merken.
175 7 gruwt: bang is.
1758 doodgeduwt: doodgedrukt.
1759 ontwossen : ontgroeid.
1760 Min: h.l. verzorgster, kindermeisje.
1761 stuk: zaak; zwaar: moeilijk.
1762 Ik ga ... in mijn tiende jaar: (lett.: ik heb
mijn tiende jaar bereikt) Ik ben tien jaar.
1767 op: open.
1769 Dat: Als.
1772 macht : kracht.
1775 nazaat: opvolger; zwieren : zwaaien.
1777 buitenhof : terrein dat het hof (het paleis)
omringt; pas op: zorg voor.
194 ARAN EN TITUS
Titus.
Ik schrijf aan Lucius, zoo wordt hem 't stuk bekent.
Thamera. Titus. Quiro. Demetrius.
Thamera.
Andronikus.
Titus.
Wie daar?
Thamera.
Ik kom door 't aardrijk breeken,
1780 Om met mijn Speelgenoots uw' ongeval te wreeken.
Titus.
Wie zijt gy ?
Thamera.
Wie ik ben? ik ben de Wraakzucht zelf,
Geboren uit de schoot van 't onderaards gewelf.
Titus.
't Is Thamra met haar zoons, hier dienen veinzerijen:
De spraak heeft haar verraán. kom wreexter van mijn lijen I
1785 Kom langverwachte Wraak ! zijt driemaal wellekom!
Mijn overschoone Bruidt! hier is uw' Bruidegom.
Ik bidt u om een kus, want zulke roode kaakera
Doen Titus ingewandt in uwe liefde blaaken.
Thamera.
Andronikus sta af, mijn aanzicht ziet te naar.
Titus.
1790 Die uwe schoonheidt ziet, die komt in groot gevaar;
Want mint hy, door het zien, uw' aanzicht vol van glooren,
Zoo toont hy zich verwaant; blyft hy gelijk bevrooren,
Zoo is hy zonder brein: maar wie is zoo verstaalt,
Die uwe schoonheidt ziet, en niet in min verdwaalt?
1795 Dies houw dan niet voor vremt, in 't raadhuis van uw' zinnen,
Dat ik (nu ik u zie) uw' schoonheidt moet beminnen.
Thamera.
I-leeft liefde zulk een' kracht?
1782 onderaards gewelf: onderwereld. 1792 verwaant: driest, aanmatigend.
1783-1784a Terzijde. 1793 verstaalt : gehard (eig. met staal beslagen) .
1789 sta af: schei uit; Ziet: ziet er uit; naar: af- 1794 Die: Dat hij.
schuwelijk. 1795 't raadhuis van uw' zinnen: de zetel van uw
1791 glooren: glansen; vol van glooren: stralend. gedachten, verstand.
ARAN EN TITUS I 9 5
Tituf.
0 tergster van mijn Min!
In liefd bestaat het al. de liefd is het begin,
Het midden, en het eindt van menschelijke dingen.
I800 De liefde kan het hart, al was 't van staal, doordringen.
Thamera.
Uw' liefd' die is gedaan, uw' leeven loopt ten endt.
Titus.
Ik ben een jongeling in 't jeugdigst van mijn lent!
0 suikerzoete Vrouw' ! o poesle ledematen!
Uw' ving'ren zijn versiert met paarlemoereplaten;
18 o 5 Uw' mond met mildt robijn, spijt Ganymedes kelk;
Uw' kaak met roozebloedt, op spierwit lelimelk;
Uw' zacht albaste borst met purpre kerssebronnen;
Uw' hals met leenigelp; uw' oogen met twee zonnen;
Uw' tanden met yvoor; uw' pruik met schittrendt goudt;
i8 I o Uw' toverende lach met zedigheidt gezout.
Gelijk de goude zon de zilvre maan doet wijken,
Zoo doet gy Venus zelfs haar schoonheids wimpel strijken.
Thamera.
Is 't errenst datge zegt?
Titus.
Mijn zuchten zijn verliefd,
Zoo heeft uw' schoone glans mijn stale borst doorgrieft,
I 8i S D'een nestelt onder 't dak van uw' vergulde hairen,
Die 't Minnegootjen haalt om zijne boog te snaren;
Een ander, bluscht zijn brandt in d'aassem van uw' mondt;
Een ander kust uw' kaak; een ander, maakt zijn wondt
Een gasthuis van uw' krop; een ander, noch wat grager,
1 8 zo Kruipt by uw' boezem in, en daalt te met wat lager
Naar Venus lustpriëel, in 't dartle roozendal,
En plukt de weelge blaán.
1797 tergster: aanstichtster.
1804 paarlemoereplaten: vlakke stukjes paarlemoer;
de nagels zijn als van paarlemoer.
1805 mildt: zacht; spit : evengoed als, niet
onderdoend voor; Ganymedes: schenker
van Zeus.
1808 leenigelp: zacht, gemakkelijk te bewerken
ivoor.
1810 met ... gezout: gekruid met; zedigheidt:
vriendelijkheid.
1813 datge: wat ge.
1814 doorgrieft: doorboord.
'8'5 D'een : nl. zucht.
1816 snaren : voorzien van snaren.
1819 gasthuis: ziekenhuis; krop: hals. Bet.: een
andere zucht maakt voor de verpleging
van Zo'n wondt (datief) van uw hals een
ziekenhuis.
18 zo te met : geleidelijk.
196 ARAN EN TITUS
Thamera.
Andronikus houw' stal;
Uw' vrijen loopt te hoog.
Titus.
Te laag wil wraakzucht zeggen.
Kom gaanwy hier in 't bosch, en vryen langs deez' heggen.
Quiro.
1825 Zijn harssens zijn ontstelt.
Demetrius.
Hy ziet gelijk een stier.
Titus.
Mijn hart dat wordt gebrandt door een wraakgierig vier.
Thamera.
Zoo gy uw' hartewee door wreeken wilt betoonen,
Zoo zet de wraak te werk aan d'outste van uw' zonen;
Want wat'er is gewrocht, dat is door hem gedaan;
z 8 3 o Hy was 't die 't goudt begroef; door hem is Bassiaan
Zoo deerelijk vermoordt: nu heeft hy 't mes te wetten,
Om zich, door menschenmoordt, op 's Kaizers troon te zetten.
Titus.
Geveinsde moorderes, ik merk uw' schelmery.
Thamera.
De Vaader staat verbaast.
Titus.
Kom voeg u aan mijn zij.
18 3 5 Mijn Dido ! mijn Heleen! komt hier mijn trekkebekken,
Die 't goddeloos verraadt aan Titus komt ontdekken.
Poogt hy de Roomsche Vorst te stieren naar zijn graf,
Om zoo, door 's Kaizers doodt, te raaken aan de staf?
Dat sta ik nimmer toe : al had ik duizend leevens,
184o Zoo zijnze voor de Vorst: ik zal mijn wraaklust t'eevens
Betoonen aan die schelm, die wreeden Broederbeul.
1 8 zz bouw' stal: hou op.
1823 loopt te hoog: gaat te ver; Te laag: (eig. gaat
niet ver genoeg), h.l. letterlijk op te vatten,
vgl. vs. i8 zo ; wraakzucht : u (Thamera als
personificatie van de Wraakzucht, Ultio).
1825 verbf siert: in de war.
1826 gebrandt : verbrand, verteerd.
18 31 heeft ... te: hoeft maar ... te.
1833-1834a Terzijdes.
1834 verbaast: ontsteld.
1835 Dido, minnares van Aeneas ; Heleen :Helena,
minnares van Paris van Troje; min trekkebekken:
mijn trekkebekster, mijn duifje
(Geval van een infinitief als substantief,
vgl. Stoett, Mnl. Syntaxis, par. 275?). Een
inf. als vleinaam komt vaker bij Vos voor).
1838 staf: heerschappij.
1840 t'eevens: in één keer (vgl. duizend leevens in
vs. 1839).
ARAN EN TITUS 1 97
Thamera.
De doodt van Bassiaan, die zal den Vaader heul
Doen krijgen by de Vorst, om 't schelmstuk fel te wreeken.
Titus.
Ik zal den moordenaar de wreede strot afsteeken.
Thamera.
Dat is dat Thamra zoekt.
Titus.
Gy staat naar Titus val;
Maar 't staal is al gewet, dat u doorstooten zal.
Ik zal de Roomsche Vorst met zijne bruidt ontbieden,
En melden 't gantsche stuk.
Thamera.
Laat ons maar derwaarts vlieden;
Ik zal de boodschap doen.
Titus.
Neen geurge balsem spruit:
I 8 5 o Dat Saturnijn u zag, hy liet zijn schoone bruidt,
En viel voor u te voet, om 't zoet uws monds te leppen.
Thamera.
Ik zal my in den schijn van uwe bo t) herscheppen.
Heb ikme vaak verkeert in leeuw, in beer, in zwijn?
Die goddelijke macht zal niet verandert zijn;
1855 Wy vormen ons bywijl in bergen, en in boomen,
In lucht, in aardt, in vuur, in winden, en in stroomen,
In bloemen vol vergift, dat dieze naaulijx ruikt,
Eer hy zich ommekeert, de doodt zijn oogen luikt.
Titus.
Ga wraakzucht, ga, ja vlieg, en zeg het hoofdt van Roomen,
186o Dat by met zijne Bruidt zoo daad'lijk hier moet komen,
Om zaaken van belang: de tijdt lijd geen verzuim;
En groet hem uit mijn naam.
Thamera.
Wy vliên gelijk een pluim.
Titus.
Hoe gaat gy alle dry? uw' speelnoots moeten blijven,
1845
184z beul: hulp.
1845b-1846 Terzijde.
1848 vlieden: vliegen.
1850 Dat : Als; liet : verliet.
185 I leppen: (met kleine teugjes) drinken.
1852 schijn: gedaante.
1853 verkeert : veranderd.
1855 vormen ons: nemen de vorm aan van.
1857-1858 dat etc.: zodat de dood de ogen sluit
van hem die ...
I 8 6 I lr^r d: duldt.
186z vliên: vliegen.
1863 Hoe : Waarom.
198 ARAN EN TITUS
Zoo zullen zy mijn hart noch meer tot wraaklust drijven:
1865 Ik bidt u ga alleen.
Thamera.
Nu zal ik Titus huis,
Tot nootweer van de Moor, verpletteren tot gruis.
Titus.
Ga heen vervloekte hoer: nu zal de tijdt genaaken,
Dat ik van uwe buik het graf uws zoons zal maaken.
Hou Markus, Tacitus, Philippus en Kamil,
187o Kom herwaarts met uw' stoet.
Quiro.
AU ! Titus, zwijg toch stil.
Titus.
Waar blijft de kamerwacht? waar zyn de dienstbre slaaven?
Mijn lijftrauwanten hou! kom al t'zaam herwaarts draaven.
Hoe is 'er geen gehoor?
Markus. Titus. Quiro. Demetrius. Tacitus.
Philippus. Kamillus.
Markus.
Andronikus, wat is 't?
Titus.
Wie meentge, dat hier staat?
Markus.
't Zijn Thamras zoons.
Titus.
Gy mist.
Markus.
1875 Ik zweer 't zijn Thamras zoons.
Titus.
Uw' oogen zijn beneevelt.
Markus.
'k Heb al haar doen gezien.
Titus.
Zwijg Markus, zwijg, gy reevelt:
't Zijn speelnoots van de Wraak.
1865b-1866 Terzijde. 1870 stoet: gewapend gevolg.
18 66 nootweer: verdediging. 1872 lijftrauwanten : lijfknechten.
1869 Hou: Hei daar ! Tacitus, bode (volgens de i 874 mist: vergist u.
lijst der Personaadjen). In vs. 1906 treedt 1876 haar: hun.
een ander als bode op.
ARAN EN TITUS 199
heb de broeders zelf,
Verzelschapt met hun moêr, zien stappen naar 't gewelf.
Het veinzen heeft nu uit. weg met de pruik van slangen:
z 8 8o Weg met de duivels kleên, gy zijt althans gevangen.
Titus.
Wel Broeders, wel hoe dus? vervormt u nu in vier,
Of in een waterstroom, of in een wilde stier;
Kont gy u zelleven verwisselen in winden,
En laat gy u althans van menschen handen binden?
Demetrius.
18 8 5 Wy bidden lijfs gen á.
Titus.
Toen Rozelijna badt,
Wie heeft met Rozelijn medogenheidt gehadt?
Dies zal ik u de neus flux uit uw' aanzicht bijten,
En al wat manlijk is van uwe lichaam rijten,
En stroopen u de huidt, al leevendig van 't lijf,
1890 En steeken u aan 't spit; en schaffen 't helsche wijf,
Uw' godvergete moêr, de gaargebraaden schinken:
En geeven haar uw' bloedt, met wijn doormengt, te drinken.
Ouiro.
Wy zijn, door Arans raadt, tot deze fout gebrocht.
Titus.
't Was uw vervloekte lust, die 't schelmstuk heeft gewrocht.
1895 Nu broeder vaar maar voort, de tijdt lijdt nu geen rekken:
aarzeling ? Of tredt gy
Titus.
Komt herwaarts met een bekken.
Hier Rozelijn, kom hier, wreek u van 't schellemstuk,
Terwijl ik met dit mes de wreede borst opruk.
Hoe staatge dus? wat is 't? ontbreekt het u aan handen?
1900 Scheur Quiro 't middelrif, met uw' bebloede tanden,
Uit de'opgesnede borst, uw' ramp heeft u verplicht.
Daar, spuw 't moordadig hart in 's moorders aangezicht.
Voort, voort Demetrius, men zal u als uw' broeder,
Door Titus mes geslacht, doen schaffen voor uw' Moeder.
1878 gewelf : kamer (vgl. de betekenisontwikkeling
van Latijn „camera": gewelf, kamer).
i 8 8 o althans: thans, nu.
1887 flux : terstond.
1889 leevendig: levend.
1891 schinken: hammen.
1893 fout : misslag, laakbare handeling.
1895 rekken: uitstel.
1896 treedt aarzeling: krabbel je terug?
opruk: openruk.
1898
1901 verplicht, nl. daartoe.
1904 schaffen: opdissen (ook in vs. 1890).
ARAN EN TITUS
Markus.
Ik moer, met de pruik van 1880 Weg met de duivels kleen, gy zijt althans gevangen.
een wilde stier;
u zelleven verwisselen winden,
1885 gena.
medogenheidt gehadt?
u de neus flux uit uw' aanzicht bijten,
manlijk uwe lichaam alleevendig van 't lijf,
En steeken u aan 't spit; en schaff en 't helsche wijf,
godvergete moer, de gaargebraaden schinken:
haar bloedt, met wijn doormengt, te drinken.
Quiro.
gebrocht.
lust, die 't schelmstuk heeft gewrocht.
Markus.
Nu broeder vaar maar de tijdt geen Of treedt gy aarzeling?
herwaarts bekken.
van 't schellemstuk,
de wreede borst opruk.
staatge 't? ontbreekt het u aan handen?
Scheur Quiro 't middelrif, met uw' bebloede tanden,
de' opgesnede borst, uw' ramp heeft u verplicht.
moordadig hart in's moorders aangezicht.
Demetrius, men zal u als uw' broeder,
Titus mes geslacht, do en schaffen va or uw' Maeder.
1878 gewelf: betekenisontwikkeling
van Latijn "gewelf, kamer).
1880 1887 flux: terstond.
1889 1891 1893 fout: laakbare 1895 1896 gy je terug?
1898 1901 daartoe.
1904 oak 1890).
200 ARAN EN TITUS
1905 Daar leit het ingewandt, bedooven in het bloedt,
Dat tegens Titus huis zoo schendig heeft gewoedt.
Bode. Titus. Markus.
Bode.
De Vaader zy getroost, de Moor is nu gevangen.
Titus.
Door wien?
Bode.
Door Lucius.
Titus.
'k Zal hem zijn straf doen langen.
Waar is hy? in wiens tent?
Bode.
Hy is al binnen wals,
1910 In een besloten koets.
Titus.
Zoo is de schelm om hals:
En al die Titus huis zoo wreedelijk bestormen.
Hoe zal ik 't Roomsche hof van deeze nacht vervormen!
Markus.
Al wat mijn broêr bestaat, dat zal ik meê bestaan.
Titus.
Het moet'er nu meê door, 't zy hoe 't ook mach vergaan.
Rey van Andronezenzer Iofferen.
Zang.
1915 Is Rozelijnas roos geplukt?
Haar poesle handen afgesneeden;
De tong uit haare mondt gerukt,
Die 't allerhardste hart kon kneeden?
De glans van uw' volmaakte leest,
1920 Heeft u dit ongeluk beschooren;
Veel zaalgen waar 't mismaakt geweest,
Dan handt en tong en eer verlooren.
Te duldeloos is uwe smart.
Gy draagt de roozen op uw' koonen;
1905 bedooven : bedolven, te midden (van).
1906 schendig: schandelijk,
1907 zy getroost: houde goede moed.
1908 langen : geven.
1910 om hals : om koud, een kind des doods.
I 911 bestormen : bestrij den.
1912 van deeze nacht: vannacht ; vervormen : (ironisch)
„verkreukelen".
1913 bestaan : ondernemen.
1921 zaalger: heilzamer, beter.
ARAN EN TITUS 20I
1925 Maar (laas!) de doorenen in 't hart.
Wie zal deez' gruwelen beloonen?
Tegen-zang.
De vaader heeft de schelms geslacht,
En d' overgoddelooze leeden,
Tot loon van zulk een maagdekracht,
Al vloekende van een gesneeden;
En om zijn wraaklust te verzaán,
Half levendig aan 't spit gesteeken;
De vlammen weigren 't vleesch te braán,
Al poogt haar meester zich te wreeken.
De spieren lillen aan het spit;
Men hoortze somwijl deerlijk karmen,
Maar hy die 't hart vol gramschap zit,
Die weet in 't minst van geen erbarmen.
Toe-rang.
Hy dekt den disch op zulk een' wijs,
Gelijk als Atreus voor zijn broeder;
Nooit schafte Roome vuiler spijs,
Dan 't vleesch der kindren voor de moeder.
De galdery is al gereet
Om Aran aan het vuur te geeven,
O oorzaak van ons harteleet!
Gy naakt de grenspaal van uw' leeven.
HET VYFDE BEDRYF.
Saturninus. Thamera. Titus. Markus. Lucius
in schijn van z: Vn Kamerling.
Saturninus.
Was 't Lucius, die 't hart van Bassiaan doorboorde?
Was hy 't, die zijne broêrs zoo jammerlijk vermoorde?
Was hy 't, die 't goudt begroef? heeft hy den brief gedicht,
195o Die zijn onnoosle broêrs met broedermoordt bericht?
En poogt hy nu zijn lust aan Saturnijn te toonen,
Om zoo gevoegelijk te raaken aan de kroonen
Van 't machtigh Roomsche Rijk? dat wil de hemel hoên!
Het zy dan, wie het zy, hy zal voor 't schelmstuk bloên.
1925 laas: helaas. zoldering" van de „Inhoud" en van de
1929 maagdekracht: verkrachting. „Korte Inhoud"; zie ook de gravure voor
'934 haar: hun. deze druk.
1940 broeder: Thyestes. 1950 onnoosle: onschuldige.
1941 schafte: diste op; vuiler: afschuwelijker. 1952 gevoegel jk : gemakkelijk.
1943 galdery, moet identiek zijn met de „loze 1953 wil. moge.
1930
1 93 5
1940
1 945
202 ARAN EN TITUS
Thamera.
1955 Ik bidt voor Titus zoon.
Titus.
Gy bidt hier voor zijn leeven,
En poogt nochtans mijn zoon den steek des doods te geeven:
O afgerechte hoer!
Thamera.
Hoe zeidt de vaader daar?
Titus.
Dat ik my wreeken zal, dat ik den moordenaar,
Die 't wreede stuk bestondt, van lit tot lit zal snijen.
Lucius.
196o Lang leef de Roomsche Vorst in zijne heerschappijen:
Lang leef de schoone bruidt: lang leef de strijdbre heldt.
Titus.
Wat tijding van mijn zoon?
Lucius.
Ik heb uw' zoon gevelt,
In 't midden van zijn lust.
Saturninus.
Is Lucius verslagen?
Lucius.
Hier is 't bebloede hoofd, dat uwe kroon wou draagen.
Saturninus.
1965 Hoedanig was zijn doodt?
Lucius.
'k Heb hem, door Titus last,
In d'armen van zijn boel, met deeze kling verrast;
Mits ik, zijn kamerling, de kamerwacht verstierde.
Saturninus.
Was Roomen vol van vreugdt, toen 't hof de uitvaart vierde
Van Nero? nu is 't tijdt dat elk het zelfde doe.
Thamera.
197o Nu moet de Vaêr van kant, de wraak is noch niet moê,
Daar na de Roomsche Vorst.
1957 afgerechte : doortrapte.
1966 boel: minnares.
1967 Mits: Doordat; kamerling: kamerheer;
kamerwacht: bewaker, schildwacht; verstierde
: wegstuurde.
197o-1971a Terzijde; 1971b-1978: Tot het bebloede
hoofd, z.g. van Lucius.
ARAN EN TITUS 203
Titur.
0 schelm! die zoo vermetel
Het kussen wou bekleên van Saturninus zetel!
Heilloozeradebout ! meineedige tyran!
Bloeddronken moordenaar ! die in uw' harssenpan
1975 De val van 't Kapitool, zoo schendig, hadt beschooren;
0 helhondt! die u broêrs, zoo gruwlijk, deedt versmooren;
Is dit de wreede muil, die 't bloedt van Saturnijn,
Uit vaaders bekkeneel, wouw' slurrepen voor wijn?
Markus.
Weg, met dit raavenáas, de wraak heeft haar vernoegen.
198o Indien 't de Vorst geliefdt, hy kan zich dischwaart voegen.
Titus.
Kom wreeker van ons leet, gy doet de Vorst veel hoons,
Zoo gy niet dischwaart komt.
Saturninus.
Waar zyn Vrouw Thamras zoons?
Titus.
Die overdeugdelijk, en hooggebooren broeders,
Die zullen daadlijk zijn in d' ommering haars moeders;
1985 Mevrouw, geen handt zalz'u onthouden, zijt getroost,
Gy zult uw' lust verzaán, in 't byzijn van uw' kroost:
Ik zal uw' dienaar zijn, waar zijn de mommerijen?
Daar zich de tong vernoegt, moet 't oog geen honger lijen.
Saturninus.
De dans bevalt ons oog, gelijk de tong 't banket.
Titus.
1990 Ontsachelijke Bruidt, ontfang, naar Bacchus wet,
Deez' overgoude kop, ter kim vol wijn geschonken,
Daar Titus gemaalin wel eer heeft uit gedronken.
De Geesten van Quiro, en Demetrius.
Thameaa.
'k Ontfang de waarde gift, op d'uitvaart van uw' zoon.
1973 Heilloozeradebout : Goddeloze rabauw (radebout,
volksetymologische verhaspeling van
rabaut).
1975 schendig: schandelijk; beschooren: beraamd.
1978 voor: als ware het.
198o zich ... voegen : zich begeven.
1983 overdeugdel f/k : uiterst brave.
1984 ommering: omkring: de omtrek als ruimte
gedacht (h.1. wel zeer letterlijk op te
vatten).
1985 zjt getroost : houd goede moed.
1987 mommerjen: maskerades (Gemaskerden
worden niet in de lijst der Personaadjen vermeld.
Vermoedelijk deden de „reien"
dienst als zodanig).
19 89 banket : feestmaal.
1990 Ontsacheljke : Vrees en eerbied inboezemende.
1991 overgoude : vergulde; kop : beker ; kim : rand.
199z Daar: Waar.
204. Men pleng den wijn eerst toe de Vaaderlijke go 6n,
1995 En drink dan voort. wat 's dit? mijn handt begint te zinken;
De kop bedriegt mijn mondt in 't midden van het De wijn springt zelf te rug, en zijpelt langs mijn kin.
De tafel springt van d'aardt.
Saturninus.
Wat deert onz' kaizerin?
Thamera.
Het toortslicht wordt gebluscht. hoor! de hemel dondert.
2000 Wat of ons naaken Titus.
Vorstin zijt niet De hemelacht ons toe. de tafel danst van vreugdt,
Nu 't schelmstuk is gestraft. o spiegel van de deugdt!
0 goddelijke vrouw! 't is nu een tijdt van dartelen.
Thamera.
Ik voel iet leevendigs in deeze boezem spartelen.
2005 Ik waltig van 't banket. ik ben in doods gevaar;
Men roep mijn zoonen hier. wel hoe ! wien hoor ik daar?
Mijn bange boezem steent; maar niet van 't eigen steenen.
Waar of mijn zoonen zijn? o ik hoorze weenen.
Komt hier, komt hier mijn zoons. van waar hoor' ikze weêr.
2010 Och! och! mijn kinderen.
Markus.
Men zet Mevrouw' wat neêr.
Voort haalt mijn zoonen hier.
Titus.
Mijn dochter Rozelijne,
Die zal hier datelijk, met uwe zoons, verschijne'.
Markus.
Daar komt de droeve maagdt.
Saturninus.
Met glans versierde spruit,
Waar zijn Mevrouw haar geeftge geen geluidt?
2015 Wat draagtge, dus hoe Rozelij n ? geen reeden?
voort: vervolgens.
bedriegt: lippen drinken.
'997 Zelf : zelfs.
200o Vat of ons staat ?
2004 levends.
201 o Zet ... neêr : 2013 meisje.
2015 reeden : den wijn eerst toe de Vaaderlijke goon,
1995 En drink dan voort. wat 's dit? mijn handt begint te zinken;
kop bedriegt mijn mondt in 't midden van het drinken:
De wijn springt zelf te rug, en zijpelt langs mijn kin.
tafel springt van d'aardt.
S attlrninus.
kaizerin?
gebluscht. hoor I hoor! hemel dondert.
2000 Wat of ons naaken zal?
verwondert:
De hemellacht ons toe. de tafel danst van vreugdt,
't schelmstuk gestraft. 0 spiegel van de deugdt I
o goddelijke vrouwl 't is nu een tijdt van dartelen.
iet leevendigs in deeze boezem spartelen.
2005 Ik wallig van 't banket. ik ben in doods gevaar;
hier. wel hoe! wien hoor ik daar?
maar eigen steenen.
0 ramp! hoorze weenen.
van waar ikze weer.
2010 Ochl ochl mijn kinderen.
wat neer.
Thamera.
V oort hier.
zal hier zoons, verschijne'.
maagdt.
Satuminus.
spruit,
haar zoons? hoe! geen geluidt?
2015 Wat draagtge, dus bedekt? Rozelijn? reeden?
1995 1J00rl: vervoIgens. staat?
2004 leevendigs: Ievends.
ARAN EN TITUS
1996 bedriegl: Thamera zet nl. haar Jippen aan de
beker, maar kan niet drinken.
1997 zel!: 2010 Men zel .•. neer: Kalmeer.
2013 spruit: (jong) meisje.
2000 Wal of ons naaken zal: Wat ons te wachten
2015 reeden: bescheid.
ARAN EN TITUS 205
Titus.
Hoe kanze spraakzaam zijn? haar tong is uitgesneeden;
Gelijk gy zelf kond zien.
Saturninus.
Wie heeft dit werk bestaan?
Titus.
Die d'eevenrijpe maagdt haar maagdom heeft misdaan.
Saturninus.
Is Rozelijn verkracht?
Titus.
Haar maagdelijke banden,
2020 Haar minnelijke tong, en poezelige handen,
Zijn haar, op eene tijdt, dus gruwelijk, ontrokt.
Saturninus.
't Is wonder dat hier d'aard de schelmen niet inslokt!
Titus.
Neen, Saturninus, neen, het aardrijk zou 't zich belgen,
Dat het die vuilen brok door d'open keel moest zwelgen.
Saturninus.
2025 Hoe kan Andronikus 't mishandeld schepsel zien?
Titus.
Ik zal de moordenaars de punt van 't lemmer biên :
En op dat Rozelijn niet vaaderloos zal leeven,
Zoo ik te sneuvlen kom, zal 'k haar den doodsteek geeven.
Houw' daar mijn Rozelijn, en trouw' met Bassiaan:
2030 Vergeeft my wat ik doe, 't wordt u ten dienst gedaan.
Saturninus.
Wat raazerny is dit?
Titus.
Mijn doen bestaat uit reeden:
Uw' broêr, haar bruidegom, die zal haar teegens treeden,
En leyen haar langs myrth, in 't Elyzeesche veldt.
Saturninus.
Wie heeft uw' kindt geschent?
2016 spraakzaam zjn : spreken.
201 7 kond: kunt; bestaan: durven doen.
201 8 eevenripe: nauwelijks rijpe, huwbare; heeft
misdaan: zich vergrepen heeft aan.
2019 maagdel jke banden: maagdenvlies, hymen.
2023 't zich belgen: zich (erover) vertoornen.
2028 sneuvlen : sterven.
2029 Houw' daar: Ziedaar 1 Daar 1
2031 bestaat uit reeden : is redelijk.
2032 teegens: tegemoet.
zo6 ARAN EN TITUS
Titus.
O wijdbefaamde heldt !
203 5 Die, die 't doorluchtig tal huis verminderen.
Saturninus.
Lucius?
Titus.
O neen, 't zijn Thamera haar kinderen;
Demetrius, en zijn broêr.
Saturninus.
Men haalt hun hier.
Titus.
Houd stal.
De moordenaars, daar gy om stuurt, die zijn hier al.
Saturninus.
Waar zij nze ? wijstze ons.
Titus.
Hoe ! heeft de Vorst geen oogen?
Saturninus.
2040 Ik zieze hier, noch daar.
Titus.
't Gezicht heeft u bedroogen.
Hier zijn de moordenaars, deez' hebben 't quaad bestaan.
Bezietze wel te deeg.
Thamera.
0 ramp, zijn verraán!
Titus.
Kent gy de hoofden wel? dit zijn de wreede hoofden,
Die Rozelijn haar eer, door uwe raadt, ontroofden.
Thamera.
2045 Hoe kon zy kondschap doen, zy had noch tong, noch handt.
Titus.
staf geschreeven in het zand.
Thamera.
Waar is het overschot van mijn vermoorde zoonen?
Titus.
Al vertoonen:
En wat'er geen meer is, dat hebt gy nu al 2050 Hier is het overschot.
2.035 't doorluchtig tal van Titus huis : het aantal 2040 't Gezicht : Uw ogen.
leden van Titus' doorluchtige familie. 2049 geen meer: niet meer; weg: op.
2037 Men haalt: Haal; Houd stal: Blijf (staan).
206
o heldt!
2035 Die, die 't tal van Titus Wie, Lucius?
o 't zijn Thamera haar kinderen;
en zijn broer.
stale
moordenaars, daar om stuurt, die zijn hier ale
zijnze? wijstze Hoe! 2.040 Ik zieze hier, noch daar.
bedroogen.
moordenaars, deez' hebben 't quaad bestaan.
deeg.
o ramp, wy verraan!
hoofden wel? dit zijn de wreede hoofden,
Rozelijn haar uwe raadt, ontroofden.
2.045 Hoe kon zy kondschap doen, zy had noch tong, noch handt.
Zy heeft het met een staf geschreeven in het zand.
is AI wat'er over is, dat zal ik u vertoonen:
weg:
2.050 Hier is het overschot.
2.035 '1 doorluchtig lal huis: aantal 2040'1 Gezichl: 'I'ITUS
familie. weg: 2.037 haall: sial: Blijf(
ARAN EN TITUS Z07
Thamera.
Is 't errenst?
Titus.
't Geen ik zeg
Is waar : g'hebt zelf uw' zoons, gy hongerige raaven!
Door d'ingang van uw' keel, in uwe buik begraaven.
Thamera.
Hoe! zijn de kinderen in 's moeders ingewandt?
Titus.
Gy hebt aan uwe zoons terstondt gelekkertandt.
2.055 Gekerft, geknaagt, gescheurt, met uw' scheurzieke koonen.
Geen tiger is zo wreedt, of hy zal 't jong verschoonen;
Maar gy maakt uwe balg uw' zoonen tot een graf.
Saturninus.
Voort, vat den moordenaar, 'k zal hem voor dagh zijn straf
Doen voelen, naar verdienst.
Titus.
Doorluchtige kornellen!
zo6o Schiet toe, en knelt de Vorst, die Titus zoekt te knellen.
Thamera.
Wee my onzalig wijf! wat quaadt is hier herokt?
Heb ik mijn eigen zoons zoo gierig ingeslokt?
Hoor Titus ! Titus hoor ! hoor Thamras zoonen karmen!
bijten in mijn hart, en scheuren mijne darmen, Zy
2065 En krabben aan mijn borst, om door een enge baan,
Als eer uit 's moeders schoot, in 's werelds schoot te gaan.
Kom Titus, laat uw' zwaardt een oopen venster maaken
In mijn vervloekte buik, ik zal de leeden braaken
Van mijn vermoorde zoons. sta felle moordenaar,
2070 Eer ik uw' gorgel grijp, en wurgze met mijn hair;
Verschoon de geesten die in 's moeders lichaam spooken.
Hoe zal ik mijne zoons 't behoorlijk lijkvuur stooken?
Ik ben gantsch raadeloos, ten zy de blixem zelf,
Ten slinger uitgegooit, komt daalen van 't gewelf,
2075 En zengt mijn wreede borst met al haar ingewanden:
Want zoo ik mijne zoons tot assche wil verbr anden,
Zoo moet ik zelver ook verberrenen tot asch.
2054 terstondt: zoëven. 2062 gierig: gulzig.
205 5 koonen: kaken. 2066 's werelds: van de aarde.
205 8 voor dagh: voor het aanbreken van de dag. 2070 gorgel: keel.
Tijdsaanduiding: het is nu nacht. 2071 Verschoon: Ontzie (zodat het stoffelijk over-
2059 Doorluchtige: Edele. schot op betamelijke wijze verbrand kan
2060 knelt: grijp ... vast. worden).
z08 ARAN EN TITUS
Kom helsch, en hemelsch vuur. och dat de Moor hier was!
Help Aran! Aran help.
Aran. Thamera. Saturninus. Titus.
Markus. Lucius.
Aran.
Wie hoor ik Aran melde?
Thamera.
2080 Och! Aran zijtge daar? zoo gy u zelf ooit stelde
Voor Saturninus Bruidt, zoo komt haar nu te baat;
Want Titus stelt my hier als oorzaak van al 't quaadt,
Dat zijn geschonne kindt, in 't bosch, heeft overrompelt;
Hy heeft zijn zwaardt, in 't bloed van mijne zoons, gedompelt,
2,085 En 't versche vleesch, gebraán, de moeder voorgestelt:
De Vorst, die 't keren wou, die keert hy door gewelt.
Aran.
Al wafer is gedaan, is hem door my gebrouwen;
Door my hebt gy de handt van uwen arm gehouwen;
Door my is Rozelijn zoo deerelyk verkracht;
2090 Door my zijn uwe zoons moordaadig omgebracht;
Door my is Bassiaan zijn hartaar afgesteeken.
Saturninus.
Hoe zal ik Broeders doodt, hoe zal ik 't schelmstuk wreeken?
Wie zal my bystandt doen?
Titus.
Ik zal u hulpzaam zijn.
Aran.
0 ysselijke val! o doodelijke pijn!
2095 Help Titus! Titus help! ik zal uw gramschap kussen.
Titus.
De wraak keert u de nek.
Aran.
Wie zal deez' vlammen blussen?
20792 Zie de Korte Inhoud: Thamera schreeuwt
„als uitzinnig" „om hulpe tot Aran, die
zijn boel hoorende in de achterkamer door
een spleet, uitbuldert alle de schelmstukken
en moorderyen door hem, ende zijnen
raad bedreven te zijn: waar naar hy vallende
door een loose Soldering in een gloet
van vuur levendig tot assche verbrandt."
2079b Aran melde : van Aran melding maken,
Aran noemen.
2080 u stelde : het opnam.
zo 8 i te baat : te hulp.
2082 stelt my als: houdt mij voor.
208 5 voorgestelt : voorgezet.
2087-2091 door: door toedoen van.
zo93b Titus stelt de machinerie van het valluik
in werking.
2.095 uw gramschap: u, zo toornig als ge zijt.
:<:^;.;.
VII
VIII
ARAN EN TITUS 209
Titus.
De traanera van uw' hoer.
Aran.
Geni! geni! geni!
Titus.
Als 't quaaddoen wordt gestraft, dan komt 't berouw te spa.
Aran.
0 Titus! geef gená.
Titus.
De wraaklust heeft geen ooren.
Aran.
Z i oo Bepaal de woede wraak van uw' getergde tooren.
Titus.
Hadt gy u wreede handt, in al uw' doen, bepaalt,
De weerwraak was zoo fel niet op uw' hooft gedaalt.
Hier left by in zijn graf die ons in 't graf wou wikkelen.
Aran.
0 overheete vlam ! o al te scherpe prikkelen!
2.105 Kom Titus, Titus kom, en kerf mijn leevens drain.
Titus.
Eerst moet het rauwe vleesch tot op het been toe brain.
Aran.
Help spooken! spooken help ! ik ben om hulp verlegen.
Stort dolle donderaar, stort nu een dichte regen,
Met uw' vergramde vuist, van blixems op my neêr;
a I 10 Op dat ik, in der yl, tot assche toe, verteer.
0 wee! o wee! o wee!
Titus.
De schelm is al gezonken;
Hy leit, als in de gloedt van AEtnas bergspelonken.
Saturninus.
Nu is mijn wraak vernoegt: mijn broeders geest gepait;
Ik zwem in ene zee van alle dartelheidt:
y I I 5 Het hart springt my van vreugdt.
2 I oo Bepaal: Matig ; woede : dolle ; tooren : gramschap.
2.101 bepaalt : in bedwang gehouden.
2103 wikkelen : inpakken, stoppen.
2104 prikkelen : stokken met scherpe punten; zie
de gravure.
2111 gezonken, men denke aan het luik in de
toneelvloer.
2112 als : als het ware.
2.11 3 gepait : bevredigd, verzoend. (Men lette op
de rijmklank Aait-heidi).
2 114 dartelheidt : uitgelatenheid.
2I0 AØ EN TITUS
Titus.
Ik zal de vreugdt betoomen.
Daar moorehoer, hou daar; gy zult uw' pol bekoomen
In 't onderaardsche Rijk.
Saturninus.
Hou daar vervloekte guit,
En volg de bloedge schreên van Saturninus bruidt.
Lucius.
Is vaader doodt? o doodt! door Saturninus handen?
2120 Tyran daar is uw' loon.
Markus.
Uw' Kaizerlijke banden
Zijn nu voor Lucius, en wat aan 't Rijk behoort.
Nu zal het noodig zijn, dat gy des Tybers poort,
En 't ruime marriktveldt, omheinigt met uw' troepen,
Dan zalmen 's Vorsten doodt, en u voor Vorst, uitroepen;
2125 En wie'er teegens streeft, alwaar 't de Ridderschap,
Zal voort naar Pontus Meir, in eeuwge ballingschap.
UIT.
2116 pol: minnaar, boeleerder.
2120 banden: hoofdbanden (als ambtsteken).
2123 marriktveldt: Forum; omheinigt: omringt.
2124 voor : als.
212 5 teegens streeft: zich tegen verzet.
2126 voort: terstond; Pontus Meir: de Zwarte
Zee; ballingschap, evenals Ovidius die verbannen
was naar Tomi. Deze regel was in
Bilderdijks tijd een gevleugeld woord
(„eene aangenomen spreekwijs by alles
toegepast"), Verken XIV 502.
AANHANGSEL
Tekstvarianten Aran en Titus
In het onderstaande worden afwijkende lezingen
van de eerste druk (A) opgesomd. Verwaarloosd
zijn de verschillen tussen ge en gr, me en
my, na (naa) en naar. Spelling- en buigingsverschillen
worden niet vermeld; evenmin is gelet
op het al of niet aaneenschrijven van samengestelde
woorden. A hert wordt in F hart; perlemoer
wordt in F paarlemoer. Interpunctieverschillen
zijn niet gememoreerd.
Voor de inhoudsbeschrijving van A zie men
de bibliografie.
OPDRAGHT : 20 geen meer
21-22 begeven inde grondelooze zee
z3 te vervallen inde gevaarlijke klippen
24 een Vorst is al de wereld
onderschrift : alleronderdanigster
VECHTERSEN :
2 Verzierdd'
14 versterckt
INHOUD:
I dapper
2 Thamira
4 Scepter ; boot tot loon van weermin
25 gelesen was
26 gebracht, werden
28 mede noch
33 Titus die wreedheyd, en alle deze rampen
peynzende, worde zinneloos, doch
34 Soon, die 't land ontzeyt was, overmits
35 en van Marcus sijne Broeder bedarende
38 sullende naar de Stadt voeren, vind
44-47 't boek der veranderinge, van Ovidius, inde
handen sach hebben, en opgeslagen daar de
verkrachtinge van Philomella staat, wijst
met de stompen van hare armen, op de Vaarzen,
als willende te kennen geven, 't gewelt
dat haar gedaan was, waarover 't jongsken
verbaast, naar zijne Grootvader loopt, en
klaagd dat zijne Moeye hem zijn boek ontnemen
wilde, Titus die op de geschiedenis
lette, vreesde voorts dat zijne Dochter
meede zo mishandelt was, dies hy de Vaarzen
las, en gekomen zijnde daar
48 hand
61 ofgeslagen
PERSONAAD JEN :
Rooms Keyzer.
Romeyns Veldheer.
de Moor, der Gotten Veldheer.
TEKST:
26 en 't kors'le Deense volk
31 Het Bosch schreeuwt om
34 Met 't gladde
72 onse heyr
79-80 eens Pygmalions Dat glans en ziel ontfingh
op 't weelig swanendons :
85 zijn
89 Het is een bron in koek;
92 En kaaken vande zee als wraakeloos verslint.
99 blætend vee;
101 ontslijpen.
102 minneknijpen.
103-121 Thamer. Een rijpbehersend hoofd gebruykt
in alles maat.
Saturn. De min werd' wel gevoed; maar
nimmermeer verzaad.
Thamer. Een vyand vande zond, die poogt
geen lust te boeten;
Want 't leven is een reys, en yld met snelle
voeten:
Een al te roereloos, en rank geboeide kiel
Tot zinkens overlaan met een onzek're kiel.
Saturn. Een die te flaauw' verzoekt
129 daar is men vol duchten.
2 12 AANHANGSEL
131 die matigd 't zuur
138 moet het al
142 die is van glas, wen
144 Die ... die stapt zijn dood
147 liefdens pijl
167 wen
173 muyl van
178 met 't blix'men
186 gy me
189-200 Thamer. 0 vorst bemin de deugd: de
deugd kan staal doorgrieven:
Geen weg is ongebaant voor dien, die
deugde lieven:
Octavius won meer door zijn deugdrijk
gerucht;
Als Caesar met zijn heyr: de deugd bewoont
de lucht.
210 zap van
216 wert
226 vloek-trawanten.
231 Die ... wert
244 Mits gy den offer
251 ysge
261 de oude krachten
276 Als
285 beteugelen,
286 vleugelen :
287 vande zond.
288 Ay wik ó Groote Vorst hoe gy de Godsdienst
wond.
295 Marcus. My dunkt ik hoor gerucht.
305 Kleyne
347 Taurus
352 Dien, het middelrift in hare min, doen branden;
365 In het eerzuchtig hert,
371 Het schelms, dat is geen schelms;
386 Dat men
387 die stelt zich inde kaken
395 haast zich
396 die kan ook niet vertrouwen.
397 die draagt u gunst,
411 Ten is geen
412 Dat
415 De man die draagt
418 die
421 van zijn doen
424 met Vaders
437 gemengt
443 oordeelt
448 Want 't
453 De baard die druypt van
461 Doet
469 risp
484 Hy prevelde wel wat;
504 zoodaangen wraak
5 i 6 ginds
519 het bosch dat schijnt
522 Elk geeve zich in 't bosch
525 kondschap
529 ginds ... u doen is
53 I buytens baans
539 Denkt u
545 Toe stietge my te rug, en deysde van my af;
546 kleyn
549 hier bleef 't noch
55' placht
554 Dat heeft de nood vereyst:
556 d'yverende ... wil altijd 't quaadst
557 de Romeynsche vorst
561 Zyn dood die lustme
562 is breyn van doen, hoe men 't in 't werrek
stel.
563 Die
564 die vint zich licht
569 Gebrekt
S71 bedekken
5 72 Dat moetmen met verdrag uyt 't Vossenvel
gaan rekken.
58i alreed
582 Dat het
586 mynen raad
593 dat hun — doen tussen haakjes.
607, 6o8 Die
6iz de wet mijns wils met dondersdreun
613 In 's aardbooms and're dagh;
617 die Gotsche
625 den laffen Prins . . . Bassia. Het sweeren
quetst geen oor.
626 swarte Moor
630 krolde ... bakhuys
64o roed
646 minlust
657 Sabins
662 wert hy wel
678 wat'er
686 hen
688 dorst
689 Driemaal vervloekte ... soo boosen
692 moetse
693 wreek: mijn leven is onnut.
698 is all' de aard,
7o113-7o6 0 Broêr van Saturnijn !
Wat oorzaak heeft uw' dood? wie of
uw' moorders zijn?
718 Die zal uw'
731, 765 voorts
747 lentdoen (drukfout)
ARAN EN TITUS 213
755 doe
759 darden
766 boel
768 te grooten
774 de uytgang
784 Bestont met 't naakte staal, de vluchters te
vervolgen.
793 lett'ren
800 onbewusten
809 eer (drukfout)
811 hy zegt
832 Werd
833 sloeg de Eygenbaat
839 darr
851 kond
852 ongebonde lust
86o als Titus
868 als
879, 899 wert
888 kond
9 I 3 vervloekten
921 toen 'er
925 'tzedert
93o wert
935 uw' spraaklit
942 de glans uw's deugds
943 uw' goude
949 d'Hantvesten
967 slikt ... 't de dond'raar
969 ontdek
972 Vlijd
975 de overperlde pruycke,
978 Streelt ... vleyd
979 Maakt
982 Spaart
983 Toyt
986 al d'Ooster
989 perelen
991 dwerelen
993 Krabt ... klopt
994 Smeekt
1004 Valt
1007 Huwt
1028 doch
'056 tegen
1065 Pintus
1066 zelf
1067 perel
1074 doch
1076 kondschap
1081 zoud'
1089 de oorlogsdaaden
1104 wreeden
1117 bosschaadje
III8 wreekstellaadje
1123 hangt
I I 24 sleepze ... braadze
1125 dompel z' in haar
I I 26 werd ... tweepaar
113 o de laffe asch
1148 was verbrand door het Argoolsche vuur:
1152. de aders
115 3 knaagde het gebeente :
115 5 kitteloor'ge wraak
I 162 Die zal geen wapentuygh
I I72 als van gekroonde Bruyd.
I I 75 vertsaagt
I I 8z des tijds . .. werd
1189 met Roomsche Jofferen,
1 192 zijn
1195 die men
1197 pleegt
120o rammelende ... grajende
2204 moed'ge
1205 werden
12II in alder ijl
1223 nag'len
1227 den Maan
1229 Men zag den Moederbeul Orestes nooit
verwoeder,
1230 wen
1238 den oudst' doe
1243 zegt ... want 't recht dat
1247 De mijn die is onnut
I251b ik en lijd
1252 grooten hoon, van mynen Vader schiet.
12.53 wert ... uwes
1254 wert
1258 doet
1259 naar ons zin
1 270, 1401 deed, 1448 deet (Geen samentrekkingsteken
gebruikt)
1279 middelrift
1283 wen
1297 (Doch heel end'al vermomt) daar
1302 beyd'
1304 Dat is uyt last des Moors.
1318 te
1329 Beveynst
1330 wereld
1331 groot: 't is vaderlijk
1335 tong
1348 onzigb're
1357 Verkropt ... herten wee
1359 killend Pontus
1366 hangenze
1367-1372 0 bloed, o waarde bloed 1 uw' druppelen
die zijn,
2 14. AANHANGSEL
Door heylge tovery, geronnen tot
robijn.
1384, 1398 deed
1386 dubbeld hertenwee
1388 Haar vuur'ge
1400 uw levens
1402 Houw' op
1403 dapper
1410 uw' doorluchte
1416 in traanen
1427 omheynt met
1436 Omheyningt met
1439 Geleydden
1441 zouw'
1451 brult
1456 kan
1477 Lethes
1484 wert
1486 Thamera, swijg, swijg, ik
1495 vermengen
1497-1499a Mijn ramp is gadelos, dies gaa 'k
mijn zinnen wetten,
Hoe ik de woede wraak, op hare
troon zal zetten,
En' kroonen, na den eys.
I 5 0 3 vertrouw maar
15 o7b Ten is
1510 aldersterkste
1513 't en kan
1518 In 's werelds ommering, als
1522 De eedt
I 5 2 5 b Marcus. Ik ben gereedt. leg aan. ontbreekt.
1528 menschs ... menschs
1531 kan
1540 de borst
1541b Een die zich
1542 die zal geen
1555 treed
2559 sneed
1562 Zoo ik den
1563 hulpnaam zijn?
1568 dat duurt te
15 72a de kling
1574 bederf
1576b daaden vol van
1579 die zoo vaak
1591 met 't zelfde
1593 dorst ryten,
1595 te eeten van
1598 deez' waard'ge
1606 in lust
1607 dert'le
1608 vierge
1612 die staag
1615 Als oyt zich
1658 zoo vervloekten
1663 Want 't woên
1669 deed
1670 dat rolde langs de
1673 En zildent
1676 Vermenght
1693 Op, op Andronikus. ontbreekt
17o6b het jongsken
1710 Mijn jeugdige Ascaan
1714 In margine : Pub. Ovid. 6. Boek Transform.
1714 Philamela
1716 met oude
1719 die was te
1721 hulp riep
1731 0 spijt 1
1732 ging schennen?
1739 voorts
1741 Poneljn schrift, en Titus leest.
1745 en 1749 Het schrift wordt gelezen door Marcus.
1754 de oogen uyt haar
1761 Het jongsken
1770 ja elk een
1771 met onze God gaan
177 5 den scepterstaf
1778, 1826 wert
1782 schot
1784 komt
1785 drymaal
1813 zuchtjes
1814 uw' schoonheyts glans
1816 Daar Venus zoon bywijl zyn booge meê
gaat snaaren:
1825 herssens
1827 hertenwee
1835 my trekkebekken.
1837 na het graf,
1843 't schellemstuk te
1845 is 't dat
1867 boel
1879 met slangen;
1883 Kent
1895 de tijd die lijd
190o middelrift
1907 de Moor die is
1922, 1942 Als
1940 Athreus
1943 die is gereet
1945 hertenleet
1946 Genaakt
1953 Van het wijt heerschend
1957 boel!
1969 dat men
1974 herssenpan
ARAN EN TITUS 2I 5
1976 zoo schellems
1979 Wech, wech met 't
1999 wert
2006 roept
2007 borst die steent
2013 treur'ge
2022 dat de aard
2023 de aarde zoud' 't
2024 Om zoo vervloekten brok, door haare keel
te
2026 den moorderen de punt van 't staal gaan
2030 't ward
2031 razery ... in reden
2032 tegen
2046 't met broeders staf
2049 En wat'er niet en is
2077 zellef my
2080 gy die uw' leven stelde
2081 komt Tham'ra nu te baat
2082 noemt my thans de oorzaak
2083 Dat 't huys Andronicus, van daag, heeft
2084 alree zijn zwaard, in 't bloed mijns zoons,
2097 boel
2102 De wraak die waar, zoo
2105 mijns
2114 dertelheyt:
2 115 Mijn hert dat springt van
2116 Mooren boel
2118 En vaar met Thamera in Carons lere schuyt.
2122 boord
2126 EYNDE.

DE KLUCHT VAN GENE
INLEIDING
I. Structuur
Het was geen gewoonte in de zeventiende eeuw, kluchten in te delen in bedrijven
en tonelen (,,uitkomsten"). Daarvoor waren ze te kort: nemen we met
Stuiveling' een speelduur aan van één uur voor een klucht van ongeveer 600
versregels en houden we in het oog dat ze meestal opgevoerd werden als
„nastukje" achter een treurspel of ander serieus stuk, dan is het begrijpelijk dat
men geen behoefte had aan een specifiek indelingsschema. Toch kunnen we
ervan uitgaan dat een dergelijk schema in een goede klucht wel latent aanwezig
is, zoals evident is in de door Stuiveling geanalyseerde kluchtspelen van
Bredero ; en vervolgens zal dat zeker het geval zijn bij een auteur als Vos, van
wie Braekman2 heeft aangetoond dat hij een sterke behoefte had aan evenredigheid
en een niet minder sterke begeerte om juist inde structuur van zijn
drama's de klassieke „wetten" na te volgen. Volgens mij iis mede deze behoefte
er aansprakelijk voor dat de dichter zijn oorspronkelijke klucht (die we in het
vervolg Oene I zullen noemen), die in de eerste druk 609 regels telde en dus
binnen de min of meer gebruikelijke speelduur van één uur viel, heeft omgewerkt
tot een spel van 872 regels, Oene II, nl. 818 gedrukte regels en 54 niet
meer afgedrukte vss. voor de liedjes, wat de speelduur dus op bijna i 2 uur
bracht. Dit wekt het vermoeden dat de dichter een stuk met vijf bedrijven op
het oog had, een soort tussenvorm tussen een klucht en een blijspel. Dat hij
daarmee de eenheid van handeling enigszins in de waagschaal stelde, zal hem
minder gedeerd hebben, want I0 zijn esthetisch maatgevoel was erdoor bevredigd,
en 20 kon hij zijn ervaring als wijnroeier exemplarisch aan den volke
vertonen : men diende de wijnaccijns te betalen, anders kreeg men met een heel
stel ongemakkelijke ambtenaren te maken. Aanvankelijk meende ik dat alleen
het laatstgenoemde motief kon gegolden hebben. Toen ik echter op het voetspoor
van Stuiveling Oene II ging analyseren, trad de indeling in vijf „bedrijven"
vanzelf aan de dag. Oene I had er maar vier; dat moet de secure glazenmaker
mishaagd hebben, en daarom heeft hij een vijfde „bedrijf" toegevoegd.
1 G. A. Bredero's Kluchten, ingeleid en toegelicht door Dr. Jo Daan. Met een studie over de bouw van
Bredero's Kluchten door Prof. Dr. G. Stuiveling (Culemborg 19 7 13) 1-47.
2 Zie hiervoor blz. 65.
218 INLEIDING
Nemen we Vos' behandeling van de eenheden van plaats en tijd in ogenschouw,
dan wordt de indeling in vijf „akten" inderdaad vanzelfsprekend.
De algemene plaatsaanduiding luidt : „Het tooneel is by en in 't huis van,
&c.". Het is bekend dat een dergelijke „eenheid" van plaats in de tijd waarin
het stuk vervaardigd is (vóór of in 1638), zeer ruim genomen moet worden.
Het toneel van de oude Amsterdamse schouwburg was polytopisch : men kon
dus b.v. op drie plaatsen naast elkaar spelen. ik stel me als de voornaamste,
centrale plaats van handeling het huis van Oene voor : het publiek kan zowel
wat er zich vóór de deur afspeelt als wat zich binnenshuis voltrekt, aanschouwen.
Ter ener zijde bevindt zich het „gewelf" (b.v. een boog van een oud stuk
stadsmuur of van een gebouw), aan de andere zijde het Zuiderkerkhof met een
stuk van het kerkgebouw en het kerkdak.
De eenheid van tijd was zeer beperkt : het gaat om een tijdsverloop van kort
voor twee in de nacht (vs. 164) tot in de vroege morgen. In de zomer begon
de werkdag om vijf uurl en omstreeks die tijd zal het volledig bemande fiscale
en politie-apparaat wel de inval in Oene's huis gedaan hebben. De gespeelde
tijd bedraagt zodoende 3 a 31 uur, met vier duidelijk aangegeven intervallen.
Voor we de inhoud nagaan, geven we eerst de indeling, voorzover die
gebaseerd is op de door de auteur geleverde aanwijzingen omtrent tijd en
plaats.
Het eerste „bedrijf", de expositie, omvat 164 verzen, speelt zich af vóór,
in en vlak bij het huis, en heeft een speelduur van één kwartier, van kwart voor
twee tot klokslag twee in de nacht.
Het tweede „bedrijf" met Oene's hellevisioen en Ritsaarts betovering begint
tegen kwart over twee, als nl. Oene gevolg heeft gegeven aan Ritsaarts wenk
om over een kwartier bij hem te komen (vs. z 3 0). Ritsaart blijft echter vrij lang
weg, waarschijnlijk door al de voorbereidingen die hij heeft moeten treffen
voor de duivelbezwering (verkleedpartij, materiaal verzamelen : buskruit,
zwartsel, steen op het kerkdak leggen). Ten slotte brengt hij hem in het
„gewelf" en de bezwering vindt plaats. Oene vlucht als de „duivels" verschijnen;
Ritsaart hem achterna.
Het derde „bedrijf" omvat de kerkhofscène (99 vss.), begint klokslag vier
uur, en speelt op en bij het Zuiderkerkhof.
Het vierde „bedrijf" (z 8 5 vss.) is het bedrijf van de persoonsverwisselingen
en speelt bij de voordeur en in het huis van Oene. Het zal nu ongeveer half vijf
zijn; Ritsaart is Oene vooruitgesneld en zegt gejaagd dat Oene elk ogenblik
kan opdagen. Bovendien geeft hij een aanwijzing inzake het moment dat het
vijfde „bedrijf" zal beginnen : hij zegt nl. dat de pachters hem „achter het gat"
zitten.
Het vijfde „bedrijf" (II 3 vss.) speelt waarschijnlijk tegen vijven; de handeling
voltrekt zich voor de voordeur en in het huis van Oene, maar wordt in
1 H. Brugmans, Gesch. van Amsterdam', III 285.
DE KLUCHT VAN OENE 219
tegenstelling met het voorafgaande, geheel beheerst door het optreden van de
justitiële autoriteiten en de dienaren van de H. Hermandad.
Door de toevoeging van deze „akte" in Oene II en mede door de belangrijke
nieuwe rol van de meid Looze Trijn, moest er aan het begin van het spel een
extra „toneel" bijkomen, en aan het begin van de vierde „akte" twee tonelen;
verder moesten er in de tekst nog verschillende min of meer noodzakelijke
wijzigingen worden aangebracht. De personages in Oene II krijgen schilderachtige
bijnamen; de kritiek op bepaalde maatschappelijke wantoestanden
neemt toe; uitvallen tegen paskwillendichters komen erbij ; zelfs de zesde druk
wordt daarmee nog extra verrijkt, zodat pas deze uitgave, als laatste door Vos
bezorgde druk, de volledige omvang heeft. Opmerkelijk is dat drie van de vier
te zingen verzen, nl. de liedjes van „Drie Moffen en drie Vincken" (4o vss.),
„De Dochter tegen de Moeder sprak" (io vss.) en „Aleermen komt ter eeren
ziet" (4 vss.) niet meer in Oene II worden afgedrukt, hetzij omdat ze algemeen
bekend waren, hetzij om de actrice die ze moest zingen in de gelegenheid te
stellen, ze te vervangen door andere liedjes'.
De indeling van de „bedrijven" in „tonelen", taferelen, uytkomsten of iets
dergelijks is vrij eenvoudig : de dichter geeft bijna altijd als er nieuwe personages
optreden, de namen van alle spelers die van dat ogenblik af op het toneel
staan. Exit-aanduidingen worden duidelijk genoeg in de tekst aangegeven.
Voor de uitgave van Oene I (D) (in het Bijvoegsel I) hebben we gekozen voor
de derde druk, omdat deze druk de voltooiing betekent van de eerste versie en
deze ten grondslag ligt aan alle verdere na- en herdrukken van deze versie,
en ook, waar het ging om een opvoering als „nastukje", wel meest gespeeld
zal zijn.
Voor de uitgave van Oene II hebben we gekozen voor de vijfde druk (L)
(met tussen haken een kleine uitbreiding naar de zesde druk (M), omdat deze
via de beide uitgaven van Alle de Gedichten (166z, 1726) het meest bekend
geworden is en de door de auteur gewilde definitieve vorm bevat.
Met behulp van Bijvoegsel II kan men de hele ontwikkelingsgeschiedenis
van de tekst volgen. Tussen A, C en D (ie, ze en 3e dr.) is geen verschil in
structuur; alleen zijn bepaalde passages in de opvolgende drukken wat uitvoeriger
bewerkte, gelijk blijkt uit onderstaand overzicht;
Oene I. dr. A telt 609 vss.
Oene I, dr. C telt 687 vss.
1 De heer F. H. Matter deelde mij mee dat het Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde
te Amsterdam (afd. Ned. Volksliedarchief) geen nadere inlichtingen kon geven over de drie
liederen. Alleen van het eerste lied kende hij nog enkele versies, recenter dan die Van Duyse vermeldt.
Ook als wijsaanduiding komen zij niet voor. — Van Duyse, Het Oude Ned. Lied II 1203-1208
vermeldt een verwant lied: „Jan Plompaert en zyn wuvetje"; een van de varianten, niet vermeld door
Van Duyse treffen we aan in Hildebrands Pieter Stastok.
2 Toegevoegd is b.v. de passus met de barbarismen van notarissen, die over zijdeververs, boek- en
lakenverkopers, makelaars, politiemensen; de kwakzalverstaal van Ritsaart, het grafschrift van de
draaier, de geloofwaardigheid van de krant; enkele scheldpassages.
220 INLEIDING
Oene I, dr. D telt 72o vss.
Oene II, dr. L telt 814 vss.
(Hierbij dienen te worden opgeteld de
vss. van drie liedjes, dus eigenlijk 868 vss.)
Oene II, dr. M telt 818 vss.
(Vermeerderd met de drie liedjes 872 vss.)
Verschil tussen de le en 3e druk (A en D), volgens de nummering van de
hier in Bijvoegsel I uitgegeven 3e druk:
In A komen nog niet voor:
vss. 171-188, d.w.z. 18 vss.
vss. 223-230, d.w.z. 8 vss.
vss. 251 -292, d.w.z. 42 vss.
vs. 37o d.w.z. 1 vs.
vss. 399-415a, d.w.z. 16 vss.
vss. 507-512, d.w.z. 6 vss.
vss. 571-574. d.w.z. 4 vss.
vss. 677-680, d.w.z. 4 vss.
vss. 691-694, d.w.z. 4 vss.
vss. 697-704, d.w.z. 8 vss.
In C komen nog niet voor:
vss. 171-172, d.w.z. 2 vss.
vss. 223-23o, d.w.z. 8 vss.
vss. 251 -268, d.w.z. 18 vss.
VS. 370 , d.w.z. I vs.
vss. 507- 512, d.w.z. 6 vss.
Tussen 698 en 699 komen 2 vss. voor die in D weer zijn uitgevallen.
2. Inhoud"
I, 1 (vss. 1-5). Geile Fijtje sluipt midden in de nacht het huis uit, omdat ze een
afspraak heeft met haar Pol (minnaar) Lichte Ritsaart.
I, 2 (vss. 6-36). Ze wordt door haar meid Looze Trijn teruggeroepen: Oene
is wakker geworden en maakt spektakel, waarschuwt ze. Oene schreeuwt,
onzichtbaar voor het publiek, uit de slaapkamer. Fijtje stopt Ritsaart in de
wieg; zij zingt een wiegelied en tracht het huilende „kind" te kalmeren.
I, 3 (vss. 37-48). Oene komt op en wordt weggestuurd om een droge luier te
halen. Ritsaart poetst de plaat, gevolgd door Fijtje. Ze verschuilen zich ergens
(b.v. in een donkere stoep of achter een gesloten deur).
I, 4 (vss. 49- 133). Oene houdt een twistgesprek met hen beiden, zonder ze te
kunnen ontdekken. Dan laat hij zich ontvallen: „Dat hier een heyen was, ik
liet iens in men handt kijken." Dat is dè kans voor Ritsaart: hij doet zich voor
' De nummering van de vss. is naar de 5e druk (L).
DE KLUCHT VAN OENE 221
als duivelskunstenaar; hij zal hem helpen. Oene belooft, over een kwartier te
zullen komen; hij vertrekt.
I, 5 (vss. 134- 139). Ritsaart deelt mee dat hij zich in die tijd als tovenaar zal
verkleden.
I, 6 (vss. 140-164). Alleenspraak van Fij tj e : je zal zo'n man hebben, klaagt ze.
Geprezen mogen de dokters zijn die er zovelen van dat soort uit de wereld
helpen.
II, 1 (vss. i6 5 -3 o2). Oene deelt mee dat hij niet bang is voor de duivel zelf.
In een droom is hij wel in de hel geweest, waar hij vreselijke straffen zag voltrekken
aan woekeraars, advocaten en procureurs, bakkers (met hun te lichte
broden), kleermakers, koks (die honden en katten verkopen voor hazen en
konijnen), kassiers, molenaars, glazenmakers, herbergiers, notarissen en
secretarissen, dokters, apothekers, barbiers, paskwillenschrijvers, lommerdhouders,
solliciteurs (uitzuigers van weduwen en wezen), pachters (der belastingen),
kwakzalvers, pokmeesters, zijdeververs (die de zijde zwaar maken),
boek- en lakenverkopers, makelaars, schouten, diefleiders, luizenvangers,
kerkverachters, hoorndragers en nogmaals advocaten. Ten slotte de lasteraars
van de dichter Jan Vos !
II, z (vss. 303-422). Ritsaart komt op en brengt Oene in een gewelf en verkoopt
hier als toverkunstenaar allerlei onzinnigheden (,,leugenvertelsels") die er bij
de bijgelovige Oene grif ingaan. Dan begint hij met de eigenlijke betovering,
binnen een cirkel, een duivelskring, en overdondert hij Oene met Latijnse
pseudo-formules. Ten slotte bericht hij Oene over diens vrouw : die is hem
naar zijn mening heel trouw, maar om zekerheid te verwerven, moet hij zich
aan een proef onderwerpen: over een vuur springen, de opschriften van zes
oude grafzerken op het Zuiderkerkhof ontcijferen en een toverformule uitspreken.
Zodra dit alles gebeurd is, zal hij in een mand naar het dak van de
kerk opgetakeld worden en daar in een hoorn een betoverde steen vinden,
die hem, als hij hem bij zich draagt, zal veranderen in de persoon die Fijtjes
eer belaagt. Oene wordt met zwartsel ingesmeerd (om hem voor het welslagen
van het plan een duivelstronie te geven). Het buskruit wordt aangestoken
(= „het klein vuur", waarover hij heen moest springen?) en Oene vlucht alsof
alle duivels van de hel hem op de hielen zitten.
III, 1 (vss. 423-434). De ratelwachts Foppe en Jeurian gaan voorbij : ze roepen
het aanbreken van de dag om: het is vier uur. Ze gaan om een zoopje in een
van de kroegen.
III, z (vss. 435 - 509). Oene, heimelijk gevolgd door Ritsaart, volbrengt de
voorgeschreven handelingen. Alle zes door hem gelezen grafschriften — het
laatste in een grappig Oostnederlands „moffen"-taaltje — bevatten een hekeling.
Hij spreekt de toverformule uit en Ritsaart, voor Oene nog altijd onzichtbaar,
hijst hem op naar het dak van de kerk.
III, 3 (vss. 510- 521a). De ratelwachts keren uit de kroeg terug; ze horen onraad,
zien de mand; Jeurian laat hem zakken; als ze de zwartgemaakte Oene
zien gaan ze aan de haal. Oene, denkend dat hij nu Ritsaart is, gaat naar zijn huis.
Z 2 2 INLEIDING
Iv, I (vss. 5 2 ib- 5 3 8). Alleenspraak van Trijn, die op de uitkijk staat.
Iv, 2 (vss. 539 - 543a). Ritsaart komt opdagen met een vaatje gesmokkelde wijn,
en vertrekt dadelijk weer.
IV, 3 (vss. 543b- 546). Fijtje „speldewerkt" en zingt een luchtig liedje.
Iv, 4 (vss. 547-596). Fijtje gaat onmiddellijk over op een vroom versje als
Oene (pseudo-Ritsaart) binnenkomt. Hij tracht vergeefs Fijtje zijn liefde voor
haar diets te maken. Als hij haar wil zoenen, wordt ze kwaad en roept de hulp
van haar man in.
IV, 5 (vss. 5 97- 6I z). Fijtje vlucht weg. Ritsaart treedt binnen en „herkent zichzelf".
Oene en hij krijgen ruzie; Ritsaart gaat zijn degen halen. Oene legt, om
niet in moeilijkheden te geraken, de steen neer.
IV, 6 (vss. 613-618). Fijtje, teruggekeerd, is blij haar man weer te zien.
Iv, 7 (vss. 619-642). Oene stuurt haar weg om zijn kortelas te halen. Ritsaart
is stomverbaasd, Oene aan te treffen in plaats van zijn dubbelganger. Ze krijgen
hevige ruzie met elkaar. Als Ritsaart dreigende taal uitslaand, weggaat, raapt
Oene de steen weer op.
IV, 8 (vss. 643-678). Fijtje verstoot en beschimpt pseudo-Ritsaart. De twist
loopt zo hoog dat ze doet alsof ze een beroerte krijgt. Oene schrikt en legt de
steen ten tweeden male neer.
IV, 9 (vss. 679-683). Fijtje komt weer bij en stuurt Oene heen om azijn voor
haar te halen.
IV, 10 (vss. 684-705). Ritsaart stapt weer binnen, maar wordt gewaarschuwd
voor het spionneren van de buurvrouw. Ritsaart belooft, een paskwil op dat
mens te zullen laten maken.
V, i (vss. 706-75 6). Schout, pachter, notaris, diefleider, verklikker en stadsbode
staan voor de buitendeur en willen binnengelaten worden. Ritsaart wordt in
een kist verstopt. Fijtje opent de deur en kijft met de heren.
V, 2 (vss. 75 7-7 8 9). Trijn stapt binnen met een kruier om z.g. haar meidenkist
op te halen en naar het veer te laten brengen. Fijtje staat dat niet toe, maar de
schout eist van haar, dat ze de meid haar rechtmatig eigendom teruggeeft.
Trijn af met de kist waarin Ritsaart verborgen is.
V, 3 (vss. 790-807). Oene is razend, als hij, thuiskomend, zijn huis vol politie
ziet. Trijn roept (achter de schermen) : "Brand". De schout c.s. rent weg. Oene
laat zich weer de deur uitsturen, nu om mee te helpen bij het blussen van de
vermeende brand.
V, 4 (vss. 808-818). Trijn wordt beloond voor haar hulp. Zij en haar meesteres
hebben samen grote pret dat de list gelukt is.
3. Karaktertekening. Intrige.
Een klucht is in feite een gedramatiseerde anekdote. Het basisgegeven is
traditioneel, in dit geval gesol met een sullige echtgenoot; de karakters zijn
conventioneel en er kan geen sprake zijn, ook al om de kortheid van de klucht,
van karakterontwikkeling of van psychologische verfijning. Hoofdzaak is dat
DE KLUCHT VAN OENE 223
er gelachen wordt om een pittige, levendige dialoog en een goed in elkaar
gezette intrige. In Oene II — een tussenvorm van klucht en blijspel, — zijn zelfs
twee „plots": I. hoe wordt de bedrogen echtgenoot in de waan gebracht dat
zijn vrouw hem trouw is, z° hoe voorkomt men dat de schout een gesloken vat
wijn aanhaalt. De twee intriges worden verbonden door de noodzaak dat niet
alleen het vaatje wijn, maar ook de overspelige minnaar voor de schout verborgen
moet worden : bij ontdekking zou immers de boeleerster ook flink
gestraft worden. Het geheel wordt verlevendigd door de duivelbezwering, de
hokuspokus op het kerkhof, de benauwdheid van de ratelwachts, de steen die
een persoon in iemand anders zou kunnen transformeren en de kist waarin
— in Oene I de rokken van Fijtje waaronder — de minnaar verstopt wordt, en het
valse brandalarm.
De karakters zijn clichés. Vos heeft het clichématige karakter versterkt door
in Oene II vrijwel alle personages een karakteristieke bijnaam te geven. Zo is
Oene's vrouw het hele stuk door „geil", Ritsaart „licht" en „ritsig" en Trijn
„loos", terwijl de schout (bedoeld is waarschijnlijk een der substituut-schouten)
„hongerig" (inhalig) is, de belastingpachter een slemper, de notaris „waar-.
achtig" (betrouwbaar, waarheidlievend), de deurwaarder „dienstig" (gedienstig),
de diender lui, de verklikker „leep" en de kruier platvoetig. De naam.
Oene spreekt voor zichzelf: het is een sukkel, een zot. Een kleine accentverschuiving
is in de overgang van Oene I naar Oene II aangebracht : in de slotregel
van Oene I zegt Ritsaart, als hij vertrekt : „En ik (ga), gelijk altijd, weer op de
kitteljacht". Hier is hij dus de hoerenloper die achter meer vrouwen aanzit;
in Oene II houdt hij het alleen maar met Fijtje: dat is in het kader van de intrige
een verbetering.
Voor een juiste beoordeling van het stuk moeten nog enkele aspecten in
ogenschouw genomen worden. Veelal meent men dat het stuk speelt onder
de laagste volksklasse, onder de heffe des volks. Dat is onjuist. De klucht speelt
onder de Amsterdamse burgerij. Oene bewoont een behoorlijk huis dat door de
schout in alle hoeken doorzocht moet worden (Oene II 781); er is een keuken
en een kelder en er staan veel kisten langs de wand (789, 795); Fijtje heeft een
dienstbode voor dag en nacht ; Oene is van beroep Koopman (647) en bezoekt
de beurs (648) — in Oene I, 649, was hij nog een „gezworen ijker" of ijkmeester —
en „gaat te wacht" (Oene I 719); Fijtjes vader was „buurtmiester" (742). Scheldpartijen
waren een traditioneel element in de zeventiende-eeuwse kluchten:
erfenis van de middeleeuwse sotternieën'.
Dat men gedacht heeft dat het stuk onder het janhagel speelde, is waarschijnlijk
aan twee oorzaken te wijten. Ten eerste aan de opmerking van Van Baerle
over Oene : „een boertig spel, ... vervult ... met aerdigheden en boerteryen,
uit het midden van 't graeu ontleent" (vertaling van : „comoediam jocularem
densa facetiis et è media plebe petitis salibus") 2. Noch het Latijnse woord plebs
G. A. Bredero's Kluchten, uitg. C. Kruyskamp (Zutphen z.j.) 12.
2 Zie bijlage A. Barlaeus' Latijn had beter vertaald kunnen worden met: „te midden van het gewone
volk".
2 24 (de niet-patriciërs, het volk) noch het woord grauw behoeven uit te drukken
wat wij eronder verstaan, vgl. IVNT V 6o8 s.v. grauw: „Niet altijd in even verachtelijken
zin; de smalle gemeente, de geringe volksklasse." Vermoedelijk
echter moeten we ons het milieu nog iets gunstiger vorstelen dan althans uit
de Nederlandse vertaling van Barlaeus' woorden blijkt. Fijtje wordt door de
schout aangesproken als „juffrouw", en dat was de aanspreekvorm voor iedere
getrouwde vrouw beneden de rang van mevrouw (equivalent van de mannelijke
„sinjeur", aanspreektitel b.v. voor een man als Vondel), „getrouwde
vrouw van den enigszins deftigen burgerstand" (vgl. W/NT VU, 1, 496 en
IX 65i), d.w.z. iedere vrouw beneden de rang van de echtgenote van een regent,
die zich mevrouw mocht laten noemen, en boven de positie van „vrouw" of
„moer" 1, of Grietje en Trijntje zonder meer.
Maar als Fijtje dan al een dame is van „den enigszins deftigen burgerstand",
hoe is het dan mogelijk dat zij, als zij furieus wordt, zulke viswijventaal uitslaat?
En dit is de tweede oorzaak waardoor velen gedacht zullen hebben dat
het stuk onder de laagste volksklassen speelt. Een dergelijk oordeel berust
(afgezien van het zoëven genoemde traditionele klucht-element) op een gebrek
aan kennis van de taal, die „juffrouwen" in de eerste helft van de zeventiende
eeuw ten beste konden geven. Daarbij behoeven we ons zeker niet te baseren
op in blijspelen gebruikte taal, daar de schrijvers ervan allicht de zaak wat
chargeerden, zoals dat ook het geval is met de huwelijksmoraal : figuren als
Iuffrou Meyken van Grevelinckhuysen uit Coster's Boere-klucht van Teeuwis de
Boer, die het hield met een boer, hoewel ze deftiger was dan „geile Fijtje",
zeker tot de uitzonderingsgevallen behoord hebben. Maar over die taal
worden we ook ingelicht in processtukken: we denken b.v. aan Anna du Pire,
een vrouw uit goede familie, gehuwd met de succesrijke schilder Bartelt van
der Helst, die blijkens een akte van 1648 als een kijfachtige mevrouw optreedt,
haar dienstbode een kan naar het hoofd smijt en deze door een knecht het huis
laat uitjagen 2. Mannen3 zowel als vrouwen uit de min of meer gegoede burgerij
konden zich uiten op de wijze van achterbuurtmensen, die we in naturalistische
romans van na 188o tegenkomen.
Bij Nederlandse vrouwen van die tijd speelt nog extra mee het overwicht
dat zij gewoonlijk over hun mannen hadden. Allerlei voorbeelden daarvan
worden verteld door buitenlanders die ons land bezochten: vrouwen zijn
„buitengewoon vrij in haar optreden... Zij hebben de teugels in handen en
schimpen op haar mannen." Een Engelsman b.v. zag te Amsterdam dat een
voorname heer op straat in het openbaar een oorvijg kreeg van zijn vrouw.
1 Crena de Iongh, G. C van Santen's Lichte Øigger en Snappende Siitgen 19 5 93) 77. In de
Klucht vande Qua Grieten haar werkgeefster Griet Melis: „Vrouw",
P. H. van Moerkerken, Het Nederlandsche Kluchtspel in de 17e eeuw 1212.
2 J. J. Bartholomeus van der Helst i 92 i) 18, 29.
3 Men denke ook aan de taal JVarenar, blijkt die van de Leeuwarder
en uitgever J. J. Starter, vgl. W. J. C. Buitendijk, „Het zedelijk en godsdienstig leven
J. J. Starter" in TNTL 7o (1 9 5 21)2 7 e.v.
2.2.4 INLEIDING
patriciers, het ult wat wij eronder verstaan, vgl. WNTV 608 "verachtelijken
de smalle gemeente, de geringe volksklasse." echter moeten we ons het milieu nog iets guns tiger voorstellen dan althans uit
door de
"iedere
van mevrouw (equivalent de mannelijke
"b.v. een man als Vondel), "getrouwde
van den enigszins deftigen burgerstand" (vgl. WNT VII, I, 496 65 I), een regent,
noemen, en ""moer"!, zonder meer.
"dan mogelijk dat zij, als zij furieus wordt, zulke viswijventaal uitslaat?
is de tweede oorzaak waardoor velen gedacht zullen hebben dat
onder de laagste volksklassen speelt. Een dergelijk oordeel berust
zoeven klucht-element) op een gebrek
taal, die "juffrouwen" in de eerste helft van de zeventiende
behoeven we ons zeker niet te baseren
blijspelen taal, daar de schrijvers ervan allicht de zaak wat
het geval is met de huwelijksmoraal: figuren als
Coster's Teeuwis de
een boer, hoewel ze deftiger was dan "geile Fijtje",
zullen uitzonderingsgevallen behoord hebben. Maar over die taal
uit goede familie, gehuwd met de succesrijke schilder Bartelt van
1648 optreedt,
hoofd smijt en deze door een knecht het huls
uitjagen2• Mannena de min of meer gegoede burgerij
de wijze die in naturalistische
na 1880 tegenkomen.
speelt nog extra mee het overwicht
gewoonlijk over hun mannen hadden. Allerlei voorbeelden daarvan
bultenlanders ons land bezochten: vrouwen zijn
"optreden ... Zij hebben de teugels in handen en
Engelsman b.v. zag te Amsterdam dat een
straat in het openbaar een oorvijg kreeg van zijn vrouw.
1 C. A. Crena de longh, C. evan Santen's Lichte Wigger en Snappende Siitgen (Assen 1959) 377. In de
vande Crieten (1644) zegt de dienstmeid tegen haar werkgeefster Griet Melis: "Vrouw",
vgl. P. H. van Moerkerken, Nederlandsche Kluchtspel in de I7e eeuw (Sneek 1899) I 212.
J. J. de Gelder, HeIst (Rotterdam 1921) 18, Men denke ook aan de taal van Warenar, en, zoals uit processtukken blijkt die van de Leeuwarder
boekverkoper en uitgever J. J. Starter, vgl. W. J. C. Buitendijk, "Het zedelijk en godsdienstig leven
van J. J. Starter" in 70 1952) IZ7 e.v.
KLUCHT OENE 2 25
„In het algemeen mag men gerust aannemen dat de Hollandse vrouwen in haar
gezag stevig in handen hadden"'. Dit verklaart veel van Fij tj es
optreden, niet alleen tegen haar pantoffelheld van een man, maar ook tegen
gezagsdragers als de schout en de notaris.
Ook het vrijpostige gedrag van een meid als loze Trijn, die haar juffrouw
bovendien nog bedriegt (vs. 5 23) behoeft ons niet te verwonderen. De aanmatiging
in ook de buitenlanders
opviel. De Parival schrijft : „De dienstboden hebben zooveel privileges
zijn toom
laten verleiden, en dienstbode te slan of op ruwe, geweldadige wijze zijn
huis uit te jagen, en wordt daarover een klacht bij de Heeren ingediend, dan
betaalt hij boete en wordt soms gedwongen de gansche huur te betalen, ook al
is die nog niet vervallen" 2. proef op de som. Daarom is het ook begrijpelijk dat de schout partij kiest voor
de z.i. verongelijkte en onrechtmatig behandelde meid. Er is geen reden, dit
kijfscènes achten te menen dat ze specifiek
kenmerkend waren voor de laagste volksklasse.
4. Zedenhekeling
We hebben in de algemene inleiding voor Vos' toneelpoëzie gezien dat voor
„tucht en Staatsschool voor het landt." Dat is hij
echter op een andere wijze dan men zou denken: het is nl. niet zo dat de deugd
de ondeugd gestraft. De lichtzinnige en listige figuren treden
zegevierend en ongehavend uit het strijdperk. Oene blijft horendrager. Er is
geen sprake van poëtische gerechtigheid. De slotregel van Oene I is bepaald
cynisch, zoals we zagen, en die van Oene minder
een dubieuze moraal blijk geeft : „schandt kan bedekken,
et groote kracht." Geen nadrukkelijk gemoraliseer.
En toch lijkt deze klucht wel een „tuchtschool". Wel worden de wellustige
en sluwe hoofdpersonen niet gestraft, omdat dit de klucht als spel „met een
„is het leven nu eenmaal" zou schaden, maar
er schaar Amsterdamse
tegen, kortom, Vos hellevisioen een
somber maatschappijbeeld, een wereld waarin niemand te vertrouwen is. En
onder voorbehoud van
een zekere dichterlijke overdrijving, als geloofwaardig beschouwd te worden?
Het geknoei van de glazenmakers is het enige waarvan Oene (als tolk van Vos
zelf) betuigt dat hij er uit eigen ervaring weet van heeft, maar al die anderen?
R. B. Evenhuis3 beroept Oene, de corruptie in Amsterdam
1 H. Brugmans, a.w., III 308-31o.
2 Brugmans, a.w., III 318.
3 Ook dat was Amster dam II DE VAN OENE 225
"vrouwen in haar
huizen het gezag stevig in handen hadden"l. Dit verklaart vee! van Fijtjes
aIleen haar pantoffelheld man, maar ook tegen
en de notaris.
het vrijpostige gedrag van een meid als loze Trijn, die haar juffrouw
bedriegt 523) niet te verwonderen. De aanmatiging
van het huispersoneel in Holland was groot, wat ook de buitenlanders
Parival schrijft: "De privileges
dat de meesters hen zelfs niet durven slaan; heeft iemand zich door zijn toorn
laten verleiden, een dienstbode te slaan of op ruwe, gewelddadige wijze zijn
jagen, en wordt daarover klacht bij de Heeren ingediend, dan
de gansche huur te betalen, ook al
niet vervallen"2. Het proces-Anna du Pire, hierboven vermeld, is de
Daarom is het ook begrijpelijk dat de schout partij verongelijkte onrechtmatig reden, dit
soort scheld- of kijfscenes ongeloofwaardig te achten of te menen dat ze specifiek
de laagste volksklasse.
Vos' toneelpoezie gezien dat voor
hem "de Schouburg (was) een tucht en Staats school voor het landt." Dat is hij
ill. dat beloond wordt en de ondeugd gestraft. De lichtzinnige en listige figuren treden
ongehavend uit het strijdperk. Oene blijft horendrager. Er is
poetische slotregel van Gene bepaald
Gene II is een sententie die, hoewel minder
saillant, ook van een dubieuze moraal blijk geeft: "Wie zen schandt kan bedekken,
en schae verhoeden, et groote kracht." Geen nadrukkelijk gemoraliseer.
een "worden de wellustige
hoofdpersonen gestraft, omdat dit de klucht als spel "met een
open einde" en als beeld van "zo is het leven nu eenmaal" zou schaden, maar
we komen er een hele schaar bedriegers en oplichters uit de toenmalige Amsterdamse
maatschappij tegen, kortom, Vos schetst ons in Oene's hellevisioen een
een En
alweer kunnen we de vraag stellen: behoort dit beeld, onder voorbehoud van
beschouwd te worden?
de glazenmakers waarvan dat eigen ervaring weet van heeft, maar al die beroept zich op Gene, als hij de corruptie in Amsterdam
1 3°8-310.
318.
Amsterdam IT (Amsterdam 1967) 144 e.v.
zz6 INLEIDING
schildert. Maar omgekeerd kan men zich, om de betrouwbaarheid van die
schildering door Vos te verifiëren, beroepen op de kerkeraadsprotocollen van
de Amsterdamse gereformeerde kerk die Evenhuis onderzocht heeft. Er
haperde heel wat aan de economische discipline, en dat betreft dan alleen nog
wat de kerkeraad ter ore kwam, vanwege de malversaties, gepleegd door
gemeenteleden. Vaak werden dit soort lieden onder censuur gesteld. Zo werd
een makelaar gestraft, omdat hij koophandel dreef, wat tegen zijn eed was.
Soms zijn het kleine gevallen : een zuster der gemeente werd berispt vanwege
een paar flessen wijn die ze gesmokkeld had. Maar ook grotere zaken kwamen
aan de orde. „Ongelooflijk veel mensen worden door de kerkeraad gestraft
wegens het verkopen van gesmokkeld bier ... De corruptie was zo niet algemeen,
dan toch zeer wijd verbreid."
Niet alleen de corruptie, ook de bijgelovigheid werd door Vos afgestraft.
Hij was trouwens niet de enige die het getover aan de kaak stelde. „Tooveren,
bezweren, verschijnen als duivel vermomd, dat alles is in onze kluchten der
17e eeuw schering en inslag", zegt Worp'. Een vroeg voorbeeld ervan vindt
men in Nicolaes Biestkens, Het eerste deel van Claas Kloet (1619), vss. 288-2992.
Het lijkt mij dat niemand de duivelbezwering met zo veel accuratesse en met
zo'n suggestieve kracht heeft uitgebeeld als Jan Vos.
De passage over de notarissen en secretarissen met de vele „stadhuiswoorden"
vond Mr. G. van Hasselt, advocaat te Arnhem, zo goed dat hij haar geheel
overnam in zijn „Praefatio ad lectorem" voor Kiliaen's Etyrologicum 3 ; hij
noemt ze „lepida [geestige] Oenes verba, apud inferos conspicientis."
Een aantal van de satirische trekjes, gericht tegen frauderende ambachtslieden,
vinden we ook in andere kluchten, maar verspreid of als terloops. Zo
vinden we de satire op het rekken van lakens terug in M. Waltes, Klucht Van
de Bedrooge Gierigaart, Gespeelt op d'Amsterdamsche Schouburg, 1653 (Amsterdam
1654) 4. De droom van een tocht naar de hel treffen we aan in M. Gramsbergen,
Klucht van de Levendighe Doodt, of Bedroogen Kassier, gespeeld te Amsterdam in
1648 (Amsterdam 1649) 5. De lafheid van vele ratelwachts wordt bespot in
D. A. Opmeer, Klucht van Tryn Ratels (166o) 6 : als ze wat verdachts horen, gaan
ze in de kroeg zitten; „En sooder iemant klaegt — wy hebben 't niet gehoort"
is dan het bescheid.
Maar het zou niet verwonderlijk zijn, als deze latere auteurs het materiaal
gebruikt hebben dat Vos ze geboden had in zijn rijke satire op het Amsterdamse
leven. In die satire pasten ook de paskwillenschrijvers, waarmee hij en passant
1 J. A. Worp, De Invloed van Seneca's Treurspelen op ons toonel 269.
2 Uitg. G. R. W. Dibbets (Zutphen z.j.) 55-56. Vgl. ook voor een vermomming als duivel: Jan van
Arp, Boertighe Clucht van Claes Klick (ie dr. z.j., 2e dr. 1640), vgl. Van Moerkerken, a.w., II 6o6.
3 pag. **2 (Trajecti Batavorum 1777).
4 J. van Vloten, Het Nederlandsche Kluchtspel van de r¢e tot de 18e eeuww 2 (Haarlem z.j., 1 877) II 210 .
5 Van Vloten, a.w., II 199-202.
6 Van Vloten, a.w., III 27-29.
DE KLUCHT VAN OENE 227
ook nog even kon afrekenen, Geen beter wapen voor een schrijver dan je
vijanden in een klucht publiekelijk aan de kaak te stellen.
5. Bronnen
Onder de vijanden van Jan Vos moet wel Jan Zoet (of Soet) de felste geweest
zijn. Jan Zoet, buitenkerkelijk dichter, orangist, chiliast, en in het laatst van
zijn leven herbergier in „De Zoete Rust"', heeft tegen de auteur van Oene drie
spotverzen gemaakt : 1 O „Drolligen Afval, voor Malle Oene, en zijn Vader
Reintje de Vos"; 20 een vers tegen Vos' motto „Aan J.H." (vóór Oene II).
Zijn spotvers, met identieke rijmen, luidt:
Een klugt is zonder maat, wanneer ze heel op maat is.
Dit, zegt men, zeid JAN VOS : ik zeg het Oenes praat is.
Wat elk, in Oene roemd, word in Jan Vos, gewraakt.
En OENE heeft dat vers, voor Oene dan gemaakt.
30 „Toegift".
In de pennestrijd van 166o roeren de beide kemphanen zich weer: de passages
tegen de paskwillenmakers in de druk van 166z zijn ten dele tegen Zoet
gericht, die in i 6 5 1 voor zes jaar uit Amsterdam en de Vrijheid van Amsterdam
was verbannen (Oene II 694-698) 2. Zoet meende, en dat zal wel het begin van
de vete geweest zijn, in zijn auteursrecht aangetast te zijn, doordat hij het gegeven
van de bedrogen echtgenoot met de betoverde steen eerder dan Vos
gebruikt had, nl. in zijn klucht Iochem-Zool, ofte Ialoerschen Pekelharingh (Amstelredam
1637), voor het eerst gespeeld in 1637, en geschreven in zesvoetige
jambische verzen. Het gegeven is oeroud: Zuidema 3 heeft erop gewezen dat
het al voorkomt in Boccaccio's Decamerone (VIII 3) en in Coornhert's vertaling
daarvan : Lustige Historien (II fa. 70). Maar Jan Zoet was zelf een plagiator, als
men bij dit soort werk met een beperkt aantal motieven tenminste van plagiaat
mag spreken. Iochem-Zool is nl. een bewerking van een stuk gespeeld door
Engelse komedianten, zoals ook Isaak Vos' Iemant en Niemant (1645) en
Singende-klucht van Pekelharingh In de kist (1648) via de reeds vaak genoemde
Engelische Comedien und Tragedien (16zo) op Engelse komedies teruggaan 4.
Jan Zoet nu had zijn klucht vrij vertaald uit Bin lustig Pickelhdrings-Spiel,
darinnen er mit einem Stein gar lustige Possen machet, uit de zoëven genoemde
Duitse bundels; hij droeg zijn stuk op aan Willem Bartolsz. Ruyter, die in
i P. Geyl in NNBØI 1477-1478. Over zijn vijandschap t.o.v. Jan Vos: Worp, Jan Vos, 74-77.
2 Mr. Izak Prins, Jaarboek Amstelodamum (is) 226, 227.
3 „Jan Zoet" in Oud-Holland 23 (190 5) 83-104, 175 - 188; h.c. 89. Ook tegen Aran en Titus richtte Zoet
zich, a.w., 175.
4 J. A. Worp, TNTL 3 (1883) 90, 223 e.v.; ook Herbert Junkers, Niederlándische Schauspieler and
Niederlándisches Schauspiel, zi, 206-209. Volgens hem heeft Vos voor de wieg-scène gebruikt de Engelse
klucht The humours of John Swabber.
5 Te Winkel, Ontwikkelingsg. IV 229; Kossmann, Das niederl. Faustspiel, 102; id., Nieuwe Bidragen, 245.
zzg INLEIDING
1636 tot een groep Engelse toneelspelers had behoord; deze zal er volgens
Te Winkel wel een vertaling van aan Zoet geleverd hebben'.
De inhoud van Jan Zoet's klucht is, in het kort, als volgt 2. Jochem Jool,
ook wel geheten Monr Pekelharingh, wantrouwt zijn vrouw Stijn Smuls; hij
vermoedt dat zij het houdt met de molenaar Snoep-siecke Hans, en daarom
wil hij een duivelbezweerder raadplegen. Stijn besluit, haar man „in Oenes kap
(te) gaen hullen" 3. Hans leent een „Duyvel-banners habyt" en loopt met een
groot boek over het toneel. Jochem Jool moet 's nachts drie maal om het
kerkhof lopen en de formule uitspreken „La forma Muller Hans" en een steen
pakken uit „het eerste graff Aen 't West-noord-wester end, dat selje open
vinde" ; hij bindt die aan zijn „luchter sy" : zolang hij dat doet is hij Muller
Hans. Samen met Stijn verkneukelt Hans zich over Jochems onnozelheid.
J o chem vervoegt zich bij het huis van Hans ; als deze zijn degen wil halen,
laat Jochem de steen zakken. Pseudo-Hans begeeft zich nu naar Stijntje. Daar
krijgt hij de volle laag, ze bespot „mal oene"4 (die) brandt van lust" en jaagt hem
weg. Hans, die zich eerst weer van de kleren van de duivelbanner ontdaan
heeft, rost de sukkel af met een gevulde meelzak. Als Jochem wegrent, gaan
Stijn en Hans naar binnen om het liefesspel te spelen. Jochem is echter volledig
overtuigd van de kuisheid en trouw van zijn vrouw.
De Klucht van Oene is, mede door het gebruik van knittelverzen veel levendiger
en meer uitgewerkt dan Iochem-Zool. Terecht zegt Te Winkels: „Jan Vos
had niet anders gedaan dan aan de anecdote, die hij trouwens ook elders dan
bij Zoet heeft kunnen vinden, de stof te ontlenen voor een overigens oorspronkelijk
spel." s
6. Taal en versbouw
De taal, gebruikt in Oene, behoort, met enkele afwijkingen, tot de conventionele
Amsterdamse kluchtentaal, waarvan Van Rijnbach 7 opmerkt dat ze zich kenmerkt
door eén bepaalde beeldspraak, bepaalde zegswijzen en uitdrukkingen,
spreekwoorden en bastaardvloeken. Van Vos geldt ook wat Van Rijnbach
oppert over Bredero's taalgebruik : „Zo is het .... mogelik, dat de door hem in
zijn kluchten gebruikte taal niet een absoluut realistiese weergave was van de
werkelik gesproken taal, doch dat ook hierin sporen van een literaire traditie
te vinden zijn" 8. „De taal die Bredero zijn personen laat spreken is, met dit
1 t.a.p., n. 2.
2 Van Vloten, a.w., III 65-66; Van Moerkerken, a.w., 1167.
3 d.w.z. met horens te kronen, vgl. Van Moerkerken II 642, waar men nog meer vindplaatsen vindt
van deze uitdrukking.
4 de gek, de zot.
5 Ontwikkelingsg. IV 229.
6 Over de invloed van het middeleeuwse duivelspel op Vos (en op Gramsbergen) zie: B. H. Erné,
Twee zestiende-eeuwse Spelen van de Hel (Gron. 1934) XVII.
7 A. A.van Rijnbach, De Kluchten van Gerbrand Adriaensz. Bredero (Amsterdam 1926) XLII.
8 a.w., XLI.
DE KLUCHT VAN OENE 229
voorbehoud, de Amsterdamse meer of minder platte volkstaal en het sterk
West-Fries gekleurde dialect uit de omgeving van de stad"'.
De Amsterdamse kluchtentaal is al vaak beschreven, maar Vos heeft een
aantal opmerkelijke afwijkingen: zo heeft hij nooit in voor het voegwoord en;
m/n als persoonlijk voornaamwoord trof ik niet aan; de zo kenmerkende
velarisering van n voor dentaal (hangt voor handt, enz.) komt bij hem niet voor.
Evenals bij andere kluchten, in de 17e eeuw uitgegeven, zijn er vaak inconsequenties
en slordigheden, hetzij van de schrijver zelf, hetzij van de drukker.
Zo worden ae en aa door elkaar gebruikt (vgl. RRittaerd in I, Ritsaart in II).
In Oene I schrijft hij ae, in Oene II wil hij blijkbaar aa als realisatie van de door
hem bedoelde klinker gebruiken, maar op vele plaatsen gebeurt dit eenvoudig
niet.
Hier volgt nu een opsomming van een aantal verschillen van de taal van
Oene II met het hedendaagse Algemeen Beschaafd. De opsomming van de
voorbeelden is niet volledig.
I. a voor aa: 184 an (passim), 16 anslag.
ar + consonant voor er: 174 pars, 341 kars, 352 tarm, 459 Zark, 471 darde, 587 arg.
ar + consonant voor or : 59 margen.
ay, ai voor ei : 57o ien ay, 724 Kamer.
ay voor aai: 333 krgy, 334 Paepegay.
2. e voor i: 64 erecht, 208 schemp, 215 beschempte, schemper, 431 Kermes, 716 slee.
e voor u: 25 telt, 178 zelle, 262 felp, 422, 529 kneppel, 295 kennen.
ee voor e : 42 eemdert (= Emder), 417 veer; omgekeerd e voor ee : 321 vremt.
ee voor aa of lange a: 398 apesteert, 413 vegevier.
ei voor n + dentaal: 2, 33 deinken, 418 deink.
ei voor aai: 469 Dreier, 47o dreit.
. . et voor ut : 231 vernis.
ey voor j : 5 56 Beyen.
ey voor ee : 18 o, 46z vleys, vleis.
eu voor aa: heur (passim).
eu voor oe : 637 Breur, 438 Kitte-breurs.
eu voor e(e) : 6 veul, 2.21 teugen, 566 beuzem, 662 teugens, 5 8 o zeuvendalf.
eu voor o(o) : 4 veur (166 voor), 18 schreumen, (166 schromen), 178 deur, 316 neutdoppen,
317 meugt, 408 meugeljk, 441 Euverman, 449 Seun, 755 versteurje, 756 meulestien,
767 heunig, 768 Keuning.
eu voor u: 18, 579 kennen, 343 preutelt.
3 . i voor e : 3 2, 10 3 mit, 65 bin, 66 bint, 74 bindt (= bent), 1 1 o binne.
i voor u: 13 5 stik, i86 sticken, 72 Dikdalf.
ie voor e(e) : 5 mien, 6 miester, 9 ien, 13 iens, 14 Znieten, 24 gien, 55 ier, mier, 69
hiel, 7o twiede, 74 alliens, 112 verkierde, 115 Zier, 136 verklien, 170 Fluwiele, 314
Mieuw, Vliermuys, enz. (passim).
4. o voor a: 167 ebrocht, 174 of (passim), 222 opbrochten, 392 poddewol, 439 Korbonkelen,
632 rot (passim).
1 C. Kruyskamp, G. A. Bredero's Kluchten, 1z.
230 INLEIDING
o voor e: worden (passim).
o voor eu: 770 zog.
oe : 581 genog (591 enoeg), 28 most.
voor u: 16 mislokt, 88 Orsel (= Urzn), 228 bossekruidt, 339 pollever (= pulver),
5 8 z gelok, 698 gelokkig.
voor o: 5 47 vioele.
0o e(e) : 562 toonen.
e: 53 hum (passim), 292 mosselschulpen.
voor i: 180 <ulv're, 333 gustre, 85 pumpelpaers.
u voor ie: 475 sturf.
o: 292 eierkurf.
ui, uy voor u: 23 I Luicifar, 445 Luytersche.
6. ij voor i (uitspraak met gerekte i) : 38 kndt (passim), 6o windt, 771 wijnterkoren,
789 vgnden, 805 vijndt.
7. ft voor cht: 558 after.
niet gerealiseerd: 374 zevendallef, 58o zeuvendalf.
9. n: 90 naers (passim).
10. Syncope van nd: 84 aar, 18 menkaar, 8o are, 108 aars, 152, 576 koeren (= kinderen).
I I. Syncope van f: 552 enz. Mijner Liede.
12. Syncope van intervocalische d (of met overgangsklank w) : 1 ehouwen, 44 esneen,
57 houwen, 62 schouwers, 91 heven, 136 verklien, 161 <ouwen, 246 lyen, 403 noon,
gouwe, 5 67 luierve, 68 2 kruinier, 7 I 7 reen ; lij st van personages : Diefleier, Steeboó.
I3. Syncope van 1: 8, 83 as (maar ook wel : als).
14. v voor f : 547 vioele (= fiolen).
15 . -sel tot -eles: 656 hengelesen.
16. Assimilatie : of ontbreekt : z6 5 Avekaats, 3 29 slegste, 362 bevjn, vinnen,
Ameraal, 545 v/nen, 553 r/ssenbry, 645 jaagme, 723 hoor men, 775 rwarste.
17. Dissimilatie : 228 al eeveliens, 562 alleeveliens.
18. Rekking van o: 447 Poortier, of omgekeerd : 352 ploy, 365 horn.
19. Svarabhakti-vocaal : 29 Erritje, 69 karrenas, 7o Olifarrenas (= Holofernes), 171
171 Ellikien, 201 Barebiers, 371 kerrikhof, 388 koutwaremis (koude warmoes),
399 pollever, 416 Allemanak, 596 herreberg.
20. Syncope van een korte vocaal : 59 prokreur, 201 Apteekers, 383 Sermon', 456
Knunnik, 553 Mknielde, 638 Polphemus.
21. Reductieklinker : 23 I verneis, 265 Avekaats, 418 Nobes, 446 Postfik , 436 Ameraal,
558 Korte<aans, 565 ammereus, 674 Kattel/k, 746 pretendent, Lazeris, 753 Pensenaris.
22. Dentale paragoge : 42 eemdert, 56 dubbelde, 431 dubbelt.
23. t -en en voor -heit: 92 gelegentheidt.
+ explosieve velaar in auslaut : 152 uytginck, 481 uitgank.
25. Samentrekking : 8z mer (= me er = men er), 195 binze (= binne ze), 407 binjer
bin je er), 423 er (= ze er).
26. Verkleinwoord met -n: 558 bier jen (in andere gevallen zonder -n).
27. Dubbele ontkenning: 103, 163 en gien, 546 niet en.
28. voornaamwoord: hum, heur (passim).
29. deelwoord -e: z6 ekrgt, 44 esneen, 102 etrout, 103 edaen, 162
ebanne, 176 (19 8 smolte), 188 emaalt, 207 af etapt, z 12 mee edeelt, 227 efaliert
(266 falierde), 278 of eraegt, enz.
3o. Werkwoordsvormen: 346, 354, 43 o et (= heeft) (passim), ook 324 het; 32
INLEIDING
o voor e: worden 770 zog.
o voor oe: (591 enoeg), 28 o voor Oml Urz!jn), 228 bossekruidt, 339 pollever (= pulver),
582 oe 0: 547 00 voor e): 5. u voor 292 u i: 180 zulv're, 85 pumpelpaers.
475 stur!
u voor 0: 292 19 23 I 445 Lf!Ytersche.
6. ij i (uitspraak met gerekte i): 38 kijndt 60 wijndt, 771 wijnterkoren,
vijnden, 805 7· 55 8 8. h gerealiseerd: zevendalleJ, 580 Prothesis van 80 108 152, 576 kijeren (= kinderen).
I I. Syncope van intervocalische overgangsklank w): I ehouwen, 44 esneen,
91 heyen, 136 161 zouwen, 246 (yen, 403 noon,
656 67luienze, 682 717 reen; lijst personages: Diefteier, Steeboo.
13. Syncope van I: 83 wel: v voorf: 547 (= 15. Metathesis van --Assimilatie: t d ontbreekt: 265 Avekaats, 329 362 bev!in, 415 vinnen,
436 545 v!inen, 553 r!issenbry, 645 723 hoor 775 zwarste.
DissimiIatie: 0: omgekeerd: 352 p/~y, 365 vocaal: 29 Erriije, harrenas, 70 (= Holofernes), 171
Fullepe, EI/ikien, 201 kerrikhoJ, 388 koutwaremis(koudewarmoes),
396 merrig, pol/ever, 596 korte vocaal: 59 201 383 Sermof!J, 456
pijpknielde, Reductieklinker: 231 265 418 446 Rostik, 436 Ameraal,
5 5 8 Kortezaans, 674 Kattelij 746 prezendent, Lazeds, 753 Pensenaris.
paragoge: Epenthese van na -en -24. Ng + auslaut: 152 19t9inck, 48 I Samentrekking: 82 (= er men er), 195 (= binne ze), 407 bil'lj"er
(= bin je 423 zer (= -bienijen (in -n).
103, 163 546 Wederkerend voornaamwoord: (passim).
Verleden deelwoord met prefix -e: 26 ekrijgt, 44 esneen, 102 etrout, 103 edaen, 162
ebanne, 176 esmolte (198 smolte), 188 emaalt, 207 af 212 227 efaliert
(266 falierde) , ezaegt, enz.
30• Werkwoordsvormen: 346, 430 et (= heeft) 324 het; 32
DE OENE 231
branden (= brandde), 78 jq lusten (jij lustte), 73i worden (= werd) ; i 9 7 ken (= kan),
(= kunnen ze) ; 6o8 pleeg (= placht) ; 76 5 vilde (= viel ze) ; optatiefvormen
op t: i 3 4 gunt.
Bij woorden : 375 eerbiedejl ken (= eerbiedig).
3 2. Bijvoeglijke naamwoorden: van twee adjectieven, verbonden door en, wordt
niet verbogen : 3i2. et Noorts en Lapsche volk.
Persoonlijke voornaamwoorden : bij invectieven jou voor j#: 3 6 i jou guyt, maar
743 J..y eerdief, enz.
eigennamen: 463 Joost en (zie aant.), 635 Krjnen.
35. Bij zondere 56 loof (= 227 pampier, 303 gien mier (= niet
435 Monseur, 550 zalm (= psalm), 634 en schabel (= een sabel), 67o Linden
(= linnen), (vgl. Crena de Iongh, a.w. 85).
Ook in maat en rijm is Vos nog sterk aan de traditie gebonden. In tegenstelling
met Jan Zoet gebruikt hij knittelverzen, omdat „een klucht moet zijn als 't
graauw dat onbepaalt in praat is." De lengte van de versregels is dus zeer
ongelijk : het minimum is twaalf lettergrepen (b.v. 639, 640) 1, maximaal 31
(vs. 649), maar, wanneer men de toverspreuken, de roep van de ratelwachts
(vs. 418) 2, de opsommingen van barbarismen (vs. 197) meetelt, zijn de regels
nog langer. De opschriften op grafzerken zijn normaal berijmd, maar de
moeilijkheid voor de hier gekozen regeltelling, die ik geheel van de rijmwoorden
liet afhangen, zit vooral in de toverspreuken. De klucht als geheel wordt
gekenmerkt door gepaard rijm, om en om staand en slepend. Bij de toverformules
moest er eenvoudig een knoop worden doorgehakt : zo heb ik
(vs. 344) en Boliman Nikkeran (vs. 3 5 5) niet als rijmklanken
beschouwd; in deze regels is het binnenrijm als zo dominerend te beschouwen,
dat de eventueel als eindrijm op te vatten slotlettergreep als te verwaarlozen
component gezien kan worden.
Het spreekt vanzelf dat bij dit soort verzen het eindrijm als enig „poëtisch
punt" overblijft en dus, als het enigszins kan, een zware nadruk moet krijgen.
In dit opzicht heeft Vos zich dan ook aan de kluchtspeltraditie gehouden. Van
de 409 vers-paren telde ik er 59, i41% met dubbelrijm. In veel gevallen
versterken ze het komisch effect: ik denk b.v. aan vss. z1-22 veeg lukken —
leeg drukken; 149-15o droge gek — gespoge spek; 535 - 536 Oene zwijgt — roene krjgt;
673 -Pik was — Katteljk was.
Rijnbach3 heeft vijf soorten dubbelrijm bij Bredero onderscheiden. Ze zijn
alle bij Vos te vinden.
A. De tweede lettergreep is vrij zwak, b.v. 421-422 ren vaert het — den staert
het; 775-776 mol is — dol is.
Beide lettergrepen zijn even zwaar beklemtoond, b.v. 117-118 dartel warm
— kartel-darm; voort gaet — moort slaet.
1 Zijn er jambische regels onder, dan berust dit louter op toeval.
2 Dat deze roep buiten het rijmschema valt, is te wijten aan het feit dat hij in de tijd toen Oene I werd
geschreven, nog één assonerende rijmregel meer had (Oene 1 433-434).
3 DE KLUCHT VAN OENE
brand en (= 78 jij ItlSten 731 (= werd); 197 763 kanneze (= ze); 608 (= placht); 765 vilze (= ze); optatiefvormen
op 134 31. Bijwoorden: 375 eerbiedelijken 32. twee adjectieven, het eerste niet verbogen: 312 en Lapsche volk.
33. voornaamwoorden: bij invectievenjou voorjij: 36ljouguyt, 743jyeerdieJ, 34. Genitief van eigennamen: 463 en 635 Krijnen.
35. Bijzondere vormen: loaf geloof), 227 pam pier, 303 gien meer), 435 550 (= 670 linnen), (vgl. Crena de longh, a.w. 85).
sterk aan Zoet gebruikt hij knittelverzen, omdat "klucht moet zijn als 't
De lengte van de versregels is dus zeer
ongelijk: is twaalf lettergrepen (b.v. 639, 640)1, maximaal 649), roep van de ratelwachts
2, van barbarismen (vs. 197) meetelt, de regels
langer. De opschriften op grafzerken zijn normaal berijmd, maar de
regeltelling, die ik geheel van de rijmwoorden
klucht als geheel om staand en slepend. Bij de toverformules
eenvoudig knoop worden doorgehakt: heb ik
Poksius - Larius - 355) niet als rijmklanken
deze regels als zo dominerend te te vatten slotlettergreep als te verwaarlozen
worden.
Bet soort verzen het eindrijm als enig "poetisch
overblijft en dus, als het enigszins kan, een zware nadruk moet krijgen.
Van
59, d.w.z. 14!% dubbelrijm. veel gevaIlen
denk b.v. aan vss. ZI-ZZ -
drukken; 149-150 gek - 535-536 zw!jgt - zoene kr!jgt;
673-674 R!jk was - Kattel!jk was.
aIle zwak, b.v. 4Z1-4ZZ zen - zen - B. ZWaar b.v. 117-118 - kartel-darm; 133-134 - moort 1 op toeval.
2 toen Oene I werd
een (Oene I 434)'
a a.w., XXXVIII e.v.
2 3 2 INLEIDING
C. Het eerste rijm is staand, het tweede slepend, b.v. 57-58 kaers bouwen —
naers klouwen; 143 -144 voort smeekgin — poort spreeken.
D. Het eerste rijm is slepend, het tweede staand, b.v. 145-146 vlaagen haat —
dageraet; 381 -382 wonder zag — donderslag.
E. Beide rijmen zijn slepend, b.v. 304-305 mier te snakken — hielen takken;
429-430 wreeken betaalen — wreeker te haalen (het le eig. glijdend).
In het laatste geval is het eerste rijm assonerend, zoals b.v. ook in 41-42
Floor de vreemdere — 't groot-eemdert. Rime riche trof ik één maal aan: 649-65o
Beten — eeten; glijdend rijm vier maal, b.v. 564- 564 verwilderen — schilderen.
Ten slotte nog een verantwoording van de tekstuitgave. De 5e druk (d.i. de
le druk van Oene II) is in het origineel, zoals vaak het geval is in de uitgaven
van kluchten, in gotische druk. De schuine streepjes zijn vervangen door
komma's. De namen van de sprekende personen staan in L vooraan, en niet
boven de regels. De volgende drukfouten zijn verbeterd: 38 te pepen; 41
bestee ; 202 vrieesen; 23 8 doen ; 2.65 Prokreus ; 319 Ja seyt Aecht; 3 3 I snyen ; 371 v%f ;
390 et in hok; 489 vifde; 527 toen; 548 toneelaanwijzing ontbr. ; 618 ren al vlug;
639 we ontbr.; 674 vraeghe; 759 alle doen; 762 Hadt je; 764 buurebak huizen; vóór
8o8 TPIJN ontbr. De vss. 289-292 zijn ingelast naar de 6e druk.
Voor Oene I is de 3e druk gekozen, die als de definitieve versie van deze
tekst kan worden beschouwd. Het typografisch beeld van het origineel (afgezien
van de gotische druk) is hier inzoverre gehandhaafd dat de schuine streepjes
zijn gebleven, de namen vóór de regels staan, en dat onderbroken verzen
niet op één regel gedrukt zijn.
7. Opvoeringen. Drukken
Over het aantal opvoeringen van Oene zijn we slecht ingelicht. Weliswaar heeft
Worp een lijst samengesteld van de in de Amsterdamse schouwburg gespeelde
stukken1, maar „in het opgeven van nastukjes is men allesbehalve consequent
geweest. De gegevens omtrent Oene zijn daarom bepaald niet betrouwbaar;
hij kan vele malen gespeeld zijn, zonder dat dit genoteerd is." De weinige
notities luiden als volgt:
1642 8, II sept.
1644 10 jan.
1646 zo sept.
1647 5 dec.
1662 16 febr., 20 febr., 2 mrt., 20 mrt., 2 nov.
1663 15 okt.
1665 24 jan.
1672 19 april. 2
1 Gegevens uit zijn ms. zijn mij ter hand gesteld door Prof. Hummelen, met de hier geciteerde mededeling
over het gebrekkige van de lijst.
2 Pels (Gebruik 22) meldt inzake alle z.i. geile kluchten: „Oene alleen is, na de dood des dichters ...
wéêr herbooren. Maar had geen uitslag als voorheen".
DE VAN OENE
233
Uit bovenstaande gegevens valt het vrij grote aantal opvoeringen in 166z op.
Vermoedelijk werd het toen vanwege de grotere omvang niet als „nastukje"
gespeeld; daarna is men blijkbaar weer de De min of meer betrouwbare maatstaf is het en het van verschijnen: re dr. 1642; ie dr. 1643; 3e dr. 1646 (hier als Oene I uitgegeven);
4e dr. 1648; Se dr. 166z (hier als Oene II uitgegeven); 6e dr. 2662
afzonderlijk en in AdG; laatste (7e) dr. (I) i67o; laatste (8e) dr. (I) i696; laatste
(fie) dr. (I) t7io; (roe) dr. in AdG (II) 1726. Het aantal nadrukken, vaak zeer
slordig, is vrij groot: 1643 (H. Canijn), z.j. (twee maal) (D. Wttenbrouck),
I 649 (D. Wttenbrouck), 1655 (D. Wttenbrouck). 1657 (J. J. Bouman), 1658
(I. van Duisberg), gebonden voorin de verzamelbundel Dichtkunst van Jan Vos.
Het aantal van zeven nog bewaarde nadrukken wijst op een zekere populariteit
gedurende 's dichters leven. Vermoedelijk werden die nadrukken in de schouwburg
of op straat bij de schouwburg verkocht voor een stuiver of twee'.
8. Waardering
Het maken van een klucht of blijspel werd door auteurs van naam als een
hachelijke bezigheid beschouwd : de eerste drukken van Warenar verschenen
anoniem. Huygens had bezwaren tegen het publiekelijk spelen van zijn Trjn je
Cornelis. gekritiseerde. ook, was
het niet anders, zijn uitgever Lescaille de waarheid spreekt in zijn
voorrede voor AdG 0662): Vos had dit werk in zijn verzamelbundel willen
supprimeren, maar Lescaille had aan die wens geen gevolg gegeven en voegde
de klucht erbij „voor hen die 't begeeren" 3. klucht geval
de bundel laten inbinden. de nadrukker Ian van Duisberg had Oene druk AdG is het als volwaardig werkstuk van Vos,
achter Aran en Titus en Medea, deel TI afgedrukt.
zekere gêne is bij de door „serieuzer" werk gerenommeerde auteurs
duidelijk op te merken. Die gêne heeft zich bij de wetenschappelijke beoefenaars
van het vak tot op deze tijd gehandhaafd. De naturalistische schilderkunst
van mensen als Jan Steen, Adr. Brouwer, Adr. v. Ostade e.a. vindt volop en
allerwegen bewondering, de verwante dichtkunst wordt meestal met de mantel
(met fragmenten!) ; zijn
er uitgaven van mensen wier nam uit anderen hofde vermard is (Bredero,
Coster, Hooft, Huygens, Starter) ; verder zijn nog in de jongste tijd uitgegeven:
G. Santen, Biestkens, Focquenbroch en Tengnagel, maar waar is de
van mannen die vrijwel alleen kluchten schreven, D.
E. Oey-De Vita, „De van Gysbreght van Aemstel door Wilhelm Blaeu" in der Letteren, I S (I 973) Jo in Bredero's Kluchten, zo -1 1.
bijlage A.
KLUCHT 1662 niet als "nastukje"
kortere versie gaan spelen.
enige maatstaf aantal drukken jaar
Ie 2e dr. r646 uitgegeven);
1648; 5e r662 1662
1670; 1696; ge) 17ro; (roe) (II) Canijn), (twee Wttenbrouck),
r649 (D. 16 55 (D. Wttenbrouck). r657 J. Bouman), 1658
Jan schouwburg
sttaat stuiver twee1•
klucht of blijspel werd door auteurs van naam als een
beschouwd: drukken van had bezwaren tegen het publiekelijk Tr!Jnije
Cornel is. Bredero werd nogal gekritiseerd2• Met Vos, hoe vrijmoedig ook, was
als tenminste zijn uitgever Lescaille de waarheid spreekt in zijn
(1662): Vos had dit werk in zijn verzamelbundel willen
maar Lescaille had aan die wens geen gevolg gegeven "hen die 't begeeren"3. Hij heeft de klucht in elk geval
met afzonderlijke paginering achter de bundellaten inbinden. Trouwens ook
had afzonderlijk, maar dan voorin, laten
inbinden. Pas in de ze druk van is het als volwaardig werkstuk van Vos,
en midden in deel II afgedrukt.
Een zekere gene is bij de door "serieuzer" werk gerenommeerde auteurs
gene heeft zich bij de wetenschappelijke beoefenaars
yak De naturalistische schilderkunst
en
de verwante dichtkunst wordt meestal met de mantel
der liefde bedekt. Er zijn enkele bloemlezingen (met fragmenten!); voorts er uitgaven van mensen wier naam uit anderen hoofde vermaard is (Bredero,
Huygens, Starter); jongste tijd uitgegeven:
C. van Santen, N. Biestkens, Focquenbroch en Tengnagel, maar waar is de
volledige uitgave van mannen die vrijwel alleen kluchten schreven, als W. D.
1 Oey-"edities Aemstel gedrukt Spiegel
derLetteren, 15 I973) 93.
2 Daan G. A. Bredero's la-II.
3 Zie bijlage
234 INLEIDING
Hooft, Isaac Vos, I. Noozeman en van anonieme auteurs als die van de Klucht
vande Qua Grieten e.a.? 1
Het is misschien niet ondienstig, nog eens te herinneren aan de passage van
een bijdrage aan de Spectator van Justus van Effene, waarin hij zich beklaagt
over de erbarmelijke toestand van het Nederlands toneel en de toneelschrijverij.
We hebben, meent hij, te weinig goede toneelspelen en te weinig goede acteurs.
Vondel was een onvolprezen poëet, maar hij had „geen denkbeeld van de
Toneel-wetten". „'t Eenigste, waar in myns bedunkens onze Toneelschryvers
in geslaagt hebben, zyn kluchten, in de welken de zeden en levenswyze van 't
gemeene volk met de stiptste nauwkeurigheid worden afgeschildert, en nagebootst,
en 't schynt dat onze Toneel-speelers, in dit geval, met nayver tegens
de Dichters ontstoken, zich zelve overtreffen. Ik heb 'er verscheidene onder
hen gezien, die de natuur niet nadapte [lees : naåapten], maar in de natuur zelve
indrongen. 't Waren geen Toneel-speelders ; 't waren boeren, matrozen, meiden,
knechts, kyfachtige zinnelyke wyven, malle moeders, ongebondene zoonen,
overheerde vaders &c. 't Is jammer dat de nuttigheid uit de onregelmatige
stukken te halen gering is, en zich tot de zeden van fatzoenlyke luiden niet
uitstrekken kan." In de laatste zin komt de Hollandse moralist weer om de
hoek kijken. Overigens, is Van Effen's opvatting nog altijd hoogst actueel.
We weten dat de jonge Bakhuizen van den Brink de blijspelen van Bredero
verslond, en genoot van Oene, Trjn je Cornelis en Wlarenar3. Fel heeft hij M. de
Vries, de uitgever van Wlarenar (1843) aangevallen; deze had verachtelijk geschreven
over de blijspelen der 17e eeuw, die fijne scherts en de beschaafde
toon misten en „ontaardden in kluchtspelen, naar den smaak der lagere volksklasse
ingerigt." Bakhuizen verwerpt deze tegenstelling : „Het begin der
zeventiende eeuw was de eeuw van het kluchtspel ; er kon dus van „ontaarding"
geene sprake zijn, maar wel van ontwikkeling." Men mag niet „latere tij den
met de eigenlijke eeuw van het oud-Hollandsche blijspel ... vergelijken" 4.
Inderdaad, evenals met het werk van Bredero, Coster en Hooft het geval was,
het karakter van de zeventiende-eeuwse Amsterdamse samenleving, zoveel
ruiger — en zo men wil zoveel „boerser" — dan dat van de i 8e en i 9e eeuw,
wordt te vaak over het hoofd gezien. Medio i 6e eeuw was Amsterdam nog een
typische Noordhollandse provinciestad; de snelle groei na de Alteratie van
1578 betekende een bevolkingsaanwas, die in de eerste plaats steunde op het
Waterlandse, Amstellandse en Zaanlandse bevolkingsreservoir, en in de tweede
plaats op vreemdelingen die uit half Europa toestroomden. Een zekere morele
1 Vgl. W. A. Ornée, „Gezichtspunten bij de beoordeling van het zeventiende- en achttiende eeuwse
klucht- en blijspel" in Handelingen van het 32e Ned. Philologencongres te Utrecht, 1972 (Amsterdam 19-/4)
132-140; „de aandacht die aan de klassieke tragedie als genre [in de schoolboeken] wordt besteed verhoudt
zich in regelaantal tot de algemene beschouwing over de kluchten als 15 tot 1." (i 36).
2 De Hollandsche Spectator I, nr. 27 (Den 25. January 173 2) 2 i 2 e.v.
3 Vgl. Cd. Busken Huet, Litterar. Fantasien en Kritieken III 170.
4 In J. M. Romein — J. Haak, Uit de Werkplaats van R. C. Bakhuizen van den Brink (Amsterdam-Brussel
195 i) 87 en J. P. Naeff, Bredero en de kritiek (Amsterdam 19 71) 41.
KLUCHT 235
losgeslagenheid behoeft niemand te verwonderen, en de tekening van de
Oene's, de Fij tj es, de Trijntjes, de Ritsaarts zal meer natuurgetrouw geweest
zijn dan velen in latere, rustiger en braver eeuwen dachten.
Jan Wagenaar' meende in zijn rechtschapenheid dan ook dat in Oene „de taal
en zeden van 't laage Amsterdamsche gemeen geschilderd werden, zonder dat
'er, op schikking of orde, agt gegeven was : behalve, dat het gantsche beloop
van 't spel de ontugt veel te dartel maalde; waarom ook de Digter, naderhand,
zyne Klugt veroordeeld heeft."
G. van Hasselt, die, zoals we zagen, de klucht van Oene met enige waardering
had aangehaald in het woord vooraf van Kiliaen's woordenboek, werd hierover
prompt gekapitteld (,,gegispt") in het ts. de Algemeene Bibliotheek 1. V. 689,
gelijk hij zelf meedeelt in zijn verhandeling Over de eerste vaderlandsche klugtspelen
2 : de schrijvers in dat blad zeiden: Vos was „geen taalkenner". Het laat
Van Hasselt vrij koud : „Dit zeggen zy met recht, en men houde hemzelfs, als
men wil, voor een geheel ongeletterd gast. Men keure af, dat Hoogstraten, die hem
't meest voor den grootsten kinkel en loer bekend maekte, met hem op het
woord Drift 3 en andere voor den dag komt : ik zal 'er my niet voor roeren."
Hij gaat rustig door met aanhalingen uit Oene te doen. Natuurlijk is deze
klucht onbetamelijk, evenals verschillende stukken van Bredero, W. D. Hooft,
S. Coster enz., zegt hij, maar de schrijver kan zich daar niet erg over opwinden,
zoals de „Kerkelyken" doen.
N. G. van Kampen4 spreekt van de „klucht Oené [ ! ], waarin al de plompheden
van het laagste gemeen eenex groote stad in hare volle afzigtigheid ten toon
gesteld worden." Siegenbeek 5 spreekt van „eene dikwijls lage en vuile klucht,
Oene genaamd." Ook W. de Clercq in zijn Verhandeling (1824) 6 veroordeelt
Bredero en Vos in één adem : Bredero's kluchten „vereenigen, met eenige
geestige trekken, eene ruwheid en geheele verwaarloozing van alle uiterlijke
schaamte, die ons met regt verbaast, daar het ons moeilijk te begrijpen valt,
hoe een publiek, hetwelk den Baëto van HOOFT, of den Gisbrecht en Palamedes
van VONDEL toejuichte, het vertoonen van stukken gelijk den Duitschen
Kwakzalver van BREDERO, of de van Oene van JAN VOS, kon
dulden."
Ook Hofdijk veroordeelt Bredero en Vos in één klap en richt zich kennelijk
Brink': „Dat boertig spel, Klucht van Oene betyteld, tegen Bakhuizen van den
mag ons wellicht onder het Amsterdamsche graauw der zeventiende eeuw
verplaatsen — het is zoo laag en gemeen, dat men wel de rekkelijkheid op het
punt der zeden en kieschheid hebben moet, die de halve heiden BARLAEUS
i Amster dam in ,Jne Opkomst, Aanwas, Geschiedenissen etc. III (Amsterdam 1767; reprint 1971-'72) 247.
2 (Utrecht 1780) 30; over Vos o.a. 7, 10, 75, 81, 99.
3 In diens Lyst der Zelfst. Naamwoorden.
4 Bekn. Gesch. der en JVetensch. 1 204.
5 Bekn. Gesch. 167.
6 Geciteerd naar J. P. Naeff, a.w., 33.
7 Gesch. der Ned. Lett. 4, 220. Ook Kronenberg (a.w., 31) walgde ervan.
DE VAN OENE
behoeft niemand te en tekening van de
de Fijtjes, de geweest
latere, rustiger braver eeuwen dachten.
Wagenaar 1 dat in "'t laage Amsterdamsche gemeen geschilderd werden, zonder dat
orde, agt gegeven was: behalve, dat het gantsche beloop
veel te dartel maalde; de Digter, naderhand,
veroordeeld heeft."
zoals we zagen, van Oene waardering
in het Kiliaen's werd hierover
("in het ts. Bibliotheek 1. zelf meedeelt in zijn verhandeling de eerste vaderlandsche klugtspelen2
: was "geen taalkenner". Het laat
koud: "met recht, en men houde hemzelfs, als
den grootsten kinkel en loer bekend maekte, met hem op het
Drift3 andere den dag komt: zal 'er my niet voor roeren."
met aanhalingen Oene te doen. Natuurlijk is deze
van hij, maar opwinden,
""Oene[!], eener stad in hare volle afzigtigheid ten toon
Siegenbeek5 "klucht,
Ook Clercq zijn 6 veroordeelt
in een adem: Bredero's kluchten "vereenigen, met eenige
ruwheid en geheele verwaarloozing van alle uiterlijke
regt verbaast, daar ons moeilijk te begrijpen valt,
publiek, den Bael0 den Gfisbrecht Palamedes
toejuichte, het vertoonen van stukken gelijk den Duitschen
de klucht van Oene Bredero Vos in een klap en richt zich tegen Bakhuizen van den BrinP: "spel, Klucht van Oene betyteld,
wellicht onder het Amsterdamsche graauw der zeventiende eeuw
- het is zoo laag en gemeen, rekkelijkheid de halve heiden BARLAEUS
1 Amsterdam zijne Opkomst, Aanwas, Geschiedenissen 1767; reprint 1971-'72.) 2.47.
1780) 30; o.a. 10, 75. 81, 99.
diens zelfst. Naamwoorden.
Bekn. Gesch. Letteren en Wetensch. I 2.04.
5 Gesch. der Ned. Letterk. 16,.
6 naar J. Gesch. der Lett." 2.2.0. Kronenberg
236 INLEIDING
by den auteur van Trijntje Cornelis (HUYGENS) onderstelde, om er als man
van kennis en smaak lof aan te durven geven."
J onckbloet' spreekt van de klucht van Oene, „die niet veel beter is dan het
slechtste, wat men in dat soort vertoonde, maar 't schijnt, dat men zoo verlekkerd
was op al wat hij voortbracht, dat men zelfs dit platte stuk hemelhoog
verhief."
Te Winkelt daarentegen is nogal tamelijk goed over Oene te spreken: „bijna
het geheele stuk (is) in den dialoog eene aaneenschake ling van volkskwinkslagen,
die elkaar onmiddellijk opvolgen als slag en weerslag en die aan
Bredero's vernuft herinneren. Daar JAN VOS daarin onuitputtelijk schijnt,
zou men hem Bredero's meerdere mogen noemen, wanneer zij alle uitsluitend
op rekening van zijn vernuft te stellen waren en niet op rekening van zijn goed
geheugen, en wanneer hij zich het niet gemakkelijk gemaakt had door ook het
platste en vieste ten beste te geven, zodat de klucht bij menigeen erge(r)nis en
in later tijd zelfs weerzin zal hebben gewekt. Om de moraal was het in kluchten
als deze natuurlijk niet te doen." Men ziet het, ook hier wordt alsem gemengd
in de beker van lof. Maar dat de objectieve Te Winkel drie bladzijden wijdt
aan het veelgesmade werkje, is veelzeggend.
Walch3 vindt deze klucht ook „niet onaardig", maar „'t geheel is niet zeer
gekuischt." Van Duinkerken 4 bespeurt in Oene „vlot gerijmde knittelverzen"
en „een ruige natuurlijkheid"; overigens is hij „plat" en wordt de schrijver
herinnerd „aan het eenvoudige gegeven der natuur, dat echte vitaliteit onbestaanbaar
is zonder de noodzaak tot afvalproductie." — Moeten we in deze lijn
verder redenerend, de realistische i 7e als afvalproducenten
Of waren het uitbeelders en vertegenwoordigers
i 7e-Jan Vos ? -- Cornelia W. Roldanus 5
le eeuw- legde hier het juiste verband: „Ook [nl. in de
klucht] leverde helft, en kleurigste
slecht was in i 642 Klucht van Oene, naar oud gegeven."
Knuvelders vindt Oene „in zijn genre niet onverdienstelijk ... , en even ordinair
als de meeste kluchten van zijn tijd."
Laten we eindigen met een positief slotakkoord over de klucht in het algemeen.
Brugmans 7 merkt op : „Laat het waar zijn dat ons volk en daardoor ook
ons toneel een bedenkelijke neiging had naar het platte en zelfs naar het onkiese,
het is niet te ontkennen dat zich daarin een echt nationale levenslust
openbaart, die zich de eeuwen door op ons toneel heeft gehandhaafd." Na het
optreden van Nil Volentibus Arduum bleef het Hollandse blijspel wel bestaan,
Gesch. der Ned. Letterk. IV 376.
227-229.
Nieuw der Gesch. 4 Het Tweede 5 In Alg. Gesch. der Nederlanden 49.
6 tot de Gesch. der Ned. II5, 36o.
7 Gesch. van Amsterdam III 2, 114, 115.
van Trijntje Cornelis (HUYGENS) onderstelde, om er als man
kenms geven."
J onckbloet1 de van Gene, "dan het
dat soort vertoonde, maar 't schijnt, dat men zoo verlekkerd
dat men zelfs dit platte stuk hemelhoog
Winkel2 daarentegen tamelijk over Gene "geheele stuk (is) in den dialoog eene aaneenschakeling volkskwinkslagen,
weerslag en die aan
JAN VOS daarin onuitputtelijk schijnt,
meerdere mogen noemen, wanneer zij alle uitsluitend
rekemng te stellen en met op rekemng van zijn goed
met gemakkelijk ook het
beste te geven, zodat de klucht bij memgeen erge(r)ms en
djd de was kluchten
met hier wordt alsem gemengd
beker van lof. Maar dat de objectieve Te Winkel drie veelgesmade werkje, is veelzeggend.
deze klucht ook "met onaardig", maar ,,'t geheel is met zeer
Duinkerken4 Gene "kmttelverzen"
"ruige overigens "en wordt de schrijver
"natuur, dat echte vitaliteit onbestaanbaar
de noodzaak tot afvalproducde." - Moeten we in deze lijn
de Hollandse realisdsche schilders der I7e eeuw als afvalproducenten
beschouwen? Of waren het uitbeelders en vertegenwoordigers
van de I7e-eeuwse maatschappij, zoals ... Jan Vos? - Cornelia W. Roldanus5
legde hier het juiste verband: "Ook hier [nl. in de klucht] leverde de Ie eeuwhelft,
parallel aan de schilderkunst de meest-spontane opwellingen en kleurigste
schildering. Niet slecht was in 1642 nog Vos' Gene, Knuvelder6 Gene "met ordinalr
djd."
posidef de klucht in het algemeen.
7 op: "yolk ook
en zelfs het onkiese,
met te ontkennen dat zich daarin een echt nationale levenslust
ons toneel heeft gehandhaafd." Na het
Volentibus Arduum 1 tier 2 Ontwikkelingsg. IV 229.
3 Handb. tier Ned. Lett. Gesch. 452.
Plan 75.
5 Gesch. der Nederlantien VII Handb. tot de Gesch. tier Ned. Lett. 360.
7 Ill", II4, II5.
DE KLUCHT VAN OENE 237
maar gekuist en gelouterd: „zo verdwijnen tegen het einde van de zeventiende
eeuw alle aanstotelijkheden van het toneel van de Amsterdamse schouwburg."
-- Dat zal ook wel de reden zijn dat Oene zich van Vos' toneelstukken het minst
lang op het Amsterdams toneel heeft kunnen handhaven: na 1672 wordt het
niet meer vermeld.
Bij de beoordeling van het kluchtspel moeten we niet zozeer een literatuurwetenschappelijke,
als wel een norm van speelbaarheid en spelmogelijkheid
aanleggen. De mogelijkheden die een blijspel of klucht aan regisseur of spelers
biedt, zijn niet direct in de tekst te lezen (b.v. bewegingsmogelijkheden,
betrekken van de zaal in de handeling, e.d.). Voorts zijn er in deze stukken vaak
meer satirische elementen te vinden dan er bij lezing zonder meer uit te halen
zij nl.
H. v. d. Berghl heeft in zijn proefschrift uitvoerig de „komische momenten"
die bij de opvoering van een komisch stuk te pas komen, geanalyseerd. Ook
deze analyse bewijst dat louter lectuur maar weinig onthult van de komische
kracht die latent in een stuk aanwezig is. Hierbij komt nog dat de door hem
genoemde „referentiële komische momenten" moeilijk te achterhalen zijn,
doordat ze aan tijd en plaats gebonden zijn : 1. wat wordt er gehekeld; z. welke
taboes werden verbroken; 3. welke toespelingen (bekende namen, feiten,
stereotiepen) wekten de bijval van het pub liek? En bovendien: welke komische
momenten werden door de acteurs toegevoegd aan het spel? Het enige waar
we ons een oordeel over kunnen vormen bij de lectuur zijn de door Van den
Bergh genoemde „immanente komische momenten", nl. de mechanisering, de
contrasteffecten, de voorpret van de toeschouwer en de lach als ontspanning
(bij de inlossing van de gewekte verwachtingen). Wie dit alles bestudeert, gaat
beseffen hoe moeilijk het is, een weloverwogen oordeel over een oude klucht
te vellen: er blijven te veel elementen waarop men zich zou kunnen baseren,
onbekend.
1 Vgl. Ornée, a.w., 132-140.
2 Konstanten in de Komedie (Amsterdam-Antwerpen 2972).

KLUCHT
V A N
O N E'
DOOR.
JAN V
Den Vfden Druk,
Op nieuws overzien, ver andert, en vermeerdert.
t'AMSTERDAM,
acob Leftaille, Boekverkooper op den Middeldam
s naaft de in 't 166z.
D'Autheur kentgeen exemplartx voor de xynt ^ daar dia bj den voord
necndos Lefcaille gadrokrWin.
KLUCHT
A N o E N E,
DOOR
v 0 s.
t])en Pflfden'Druk,
op verandert, vertneerdert.
t' A M S T E R DAM,
By Jacob Lefcaille, den Middeldam,
naaO: Vismarkt, 't jaar 1662..
D' Autheur k!nt 1,m ''''mpIAw, 'fJ'" dt ;c.;nl ."" ;i, hJ dtllll1014
nml1d'If l.e[,aille gldr"~t ;c.i;".
Aan I. H.
Uw Klucht is niet op maat, om dat ze heel op maat is.
Een Klucht moet Jn als 't graauw dat onbepaalt in praat is.
elk in Treurspel roemt wordt in een Klucht gewraakt.
Een maatelooze Klucht is recht op maat gemaakt.
JAN VOS.
wsch. bedoeld I.S., Jan Soet of Zoet,
jambische verzen; op maat: van pas; op maat:
Worp, Jan Vos 76. Met iets afwijkende lezing metrisch.
II (1726). 2 onbepaalt : ongebonden, vgl. puntd. 19 :
toomeloos.
i Uw Klucht: Jan Soets. Iochem-Zool. ofte Ialour- 3 gewraakt : afgekeurd.
schen-Tot Amstelredam, 1637. 4 maatelooze : zonder versmaat; recht op maat :
zesvoetige juist van pas.
1. niet op maat, om dat ze heel op maat is.
Ben ifin als 't graauw dat onbepaalt praat is.
Wat in Treurspel roemt wordt in een Klucht gewraakt.
Ben maatelooze recht op maat gemaakt.
Aan I.H.: I.S., vgl. Worp,jan Voq6. Metiets afwijkendelezing
puntd. 19 in AdG 172.6).
1 Uw KluGhl,' Jan Soets. lochem-lool. ofle laloursGhen-
Pekelharingh. Tot Amstelredam, 1637.
Deze klucht werd geschreven in zesvoetige
JAN vos.
moot,' van maal,'
2. onbepoolt,' vgl. 19:
3 gewrookt,' 4 mootelooze,' zonder reGht op moot,'
KLUCHTSPEELDERS.
GEILE FI JT JE, Oenes Wyf.
LICHTE RITSAART, Fi jes Pol.
OENE, C.
FOPPE
JEURIAN
Ratelzvachten.
LOOZE TRIJN, Oenes Meidt.
HONGERIGE TIJS, Schout.
SLEMPENDE TOMAS, Pachter.
WAARACHTIGE JASPER, Notaris.
DIENSTIGE FLORIS, Steeboó.
LUYE MIEUWES, Diefleier.
LEEPE ROELOF, Verklikker.
HANS PLATVOET, Kruier.
Het tooneel is by en in 't huis We': echtgenote, vrouw.
Lichte: lichtzinnige, losbandige; Ritsaart:
vgl. Moortje, uitg. F. A. Stoett (1936): „fr.
Richard. Deze naam komt in de 17e eeuw
meermalen voor ter aanduiding van een wellusteling,
doordat men hem in verband
bracht met wellustig. Oorspr. is Ritsert
de friese vorm naast holl. R kert, van
de Germ. mansnaam Pol: minnaar
van een getrouwde vrouw.
Oene: vgl. Costers Boere-klucht van Teeuwis
de Boer, uitg. N. C. H. Wijngaards, 94:
„Gene is gewoonlijk de naam voor een sukkel,
een zot; vgl... Krul, Goossen, 9:
Wel oen binje mal, of sinje buyten weste?
1 2 r : Wel hoe is 't mit jou maloenen?
Deuse malle oene; Pefr. 19. Andere voorbeelden
in de woordenlijst van P. H. v.
Moerkerken, Het Nederlandsch Kluchtspel II
642. Oene is ospr. een Fries-Groningse naam
(J. van der Schaar, van Voornamen, 192).
Ook tegenwoordig wordt de uitdrukking
„een oen" in sterk denigrerende zin gebruikt :
een sukkel, een zot.
Ratelwachten : nachtwakers, kleppermannen.
Lone : slimme, handige.
geldzuchtige, inhalige. Schouten
werden in de kluchten vaak als corrupt voorgesteld,
vgl. bv. Braban der, I103-
I105.
iemand die tegen betaling van een
jaarlijkse som het recht koopt, belastingen,
accijnzen (h.l. van wijnen) e.d. te innen.
betrouwbare.
gedienstige, dienstwillige.
Steeboó : (ongeveer) deurwaarder, gerechtsdienaar,
die vanwege het stadsbestuur betekent
of dagvaardt.
Diefleier: schoutendienaar, diender.
om diefleier te worden, moest men
eerst een tijdje verklikker zijn (vgl. Sp. vs. 1 295 ; Boer, vs. 1382).
FIJTJE, Genes Wtif.
Ftitjes &c.
FOPPE ~
Ratelwachten.
Genes TIJs, Schaut.
JASPER, Steeboo.
PLATVOET, Wfif: losbandige; Ritsaart:
vgl. A. Stoett (1936): "fr.
Deze komt I7e eeuw
wellusteling,
in verband
ritsig, Rifsert
naast Rikert, hall. Rykert, mansnaam Rikhard". Pol: getrouwde vrouw.
Gene: S. Costers Boere-klucht van Teeuwis
Boer, N. C. H. Wijngaards, 94:
"Oene naam een sukkel,
een zot; vgl... Krul, Drooghe Goossen, Wei binje mal, of sinje buy ten Wei hoe is 't mit jou maloenen? Pierre, IU:
malle oene; Pifr. Andere voorbeelden
in woordenlijst van v.
Moerkerken, Nederlandsch Kluchtspel II
642. Gene ospr. een Fries-Groningse naam
0. der Schaar, Wdb. van Voornamen, 192).
tooned lry en 't van, &c.
tegenwoordig wordt de uitdrukking
"zin gebruikt:
Ratelwachten: kleppermannen.
Looze: Hongerige: Schouten
vaak voorgesteld,
by. Spaanschen Brabander, II03-
II05·
Pachter: betaling van een
som recht koopt, belastingen,
1. te innen.
Waarachtige: Dienstige: dienstwillige.
5teeboo: deurwaarder, gerechtsdienaar,
vanwege het stadsbestuur betekent
dagvaardt.
Diefteier: diender.
Verklikker: diefteier 5p. Brab.,
1295; Teeuwis de Boer, 1382).

KLUCHT
VAN
GENE
Fgry'z. Ritsaart.
F je.
Ritsaart, heb ik men woort van op te passen niet ehouwen?
Ritsaart.
te deinken, dat weeten ritse vrouwen.
F je.
Wat zeidt men liefste daer?
Ritsaart.
Dat et vaatje mit wijn,
Dat ik jou gisteren belooft heb, veur morgen hier huis zel zijn:
S Mar ik mien ete sluiken, om et geldt van de zijs te besparen.
Tryn. Ritsaart. Fy je.
Trjn.
Ey ! huis ; hy te baeren.
Ritsaart.
Jou miester moet jou veul vereeren, om dat je miest an zen kant helt.
Trjn.
heb ik liever dat hy onder men voet as in men handt stelt.
Ick hou veul mier van ien geever as van ien beloover.
10 Miester wordt wel dikwils zeeziek: maar niet over.
Fy je.
Gae jy in de Kelder; hoor je wel Trijn?
Oene roept van binnen.
Hou, Fij tj e, hou, wat doeje in de nacht van et bedt?
I woort : belofte; op te passen: aan de deur te
8 Dat : Wat; men voet : vgl. vs. 1o: omdat
wachten.
het vies is, nl. overgeefsel, spuwsel.
2 ritse : geile.
9 Spreekwoord, vgl. IVNT II, i, 1749 ; geever :
5 mien: ben van plan; sluiken: smokkelen; z Ji 's : iemand die zijn gelofte gestand doet.
accijns.
10 Variant van het gezegde : „wordt wel kwalijk
6 baeren: schreeuwen, te keer gaan. Men denke (misselijk), maar geeft niet over, in scherts
achter dit vs. een beletselteken. gezegd van een gierigaard.
7 vereeren: ten geschenke geven; an zen kant I I Heel hela !
helt: partij voor hem kiest.
OENE
Fijtje. Fijtje.
heb ik passen ehouwen?
Wat dat de hel niet weet te deinken, dat weeten ritse vrouwen.
Fijtje.
daer?
vaatje jou veur morgen hier in huis zel Maar ik mien et te sluiken, om et geldt van de zijs te bespaaren.
Trijn. Fijtje.
Trijn.
Ey! vrouw kom in huis; miester wordt wakker, en begint hy te baeren.
veul vereeren, om dat je miest an zen kant helt.
Trijn.
Dat hy geeft, heb ik liever dat hy onder men voet as in men handt stelt.
mier geever as van ien beloover.
10 Miester wordt wel dikwils maar hy geeft niet over.
Fijtje.
je wel Trijn?
van binnen.
Fijtje, hou, wat et I woort: te passen: z ritse: van plan; sluiken: ziis:
denke
een beletselteken.
geschenke geven; an kant
kiest.
Dat: onder men voet: vs. 10: nl. overgeefsel, spuwsel.
Spreekwoord, WNT I, 1749; geever:
gestand doet.
10 Variant gezegde: "wei kwalijk
in scherts
van een gierigaard.
II Hou: Hee! hela!
244 DE KLUCHT VAN OENE
Fja tje.
Ik gae iens nae 't sekreet: want de waterpot is verzet.
Oene.
Ik rae je kom weerom.
Fitje.
Et mocht me onder weeg ontschieten.
Oene.
Waer blij fj e ? hoorje niet?
Ffrje.
Ik kan et immers niet uit zwieten.
Oene.
15 Slaet'er wat eieren in: hoorje: maakt et wat kort.
Ritsaart.
De anslag is mislokt.
F# tje.
Acht dat niet, of Oene gnort;
Ik weet die zottebol wel drae in slaep te sussen,
Dan keunen wy menkaar wel zonder schreumen kussen.
Oene.
Hou, Fij tj e hoorje? hoe maakje et daer zoo lang?
20 Ik komje strikstrak by mit ien schaer, of mit ien nijptang.
Fy je.
Rust jy jou hooft men vaar, et zel nou met ien veeg lukken.
Oene.
Ik wou in die tijt men darmen wel leeg drukken.
F je.
Kom Ritsaart, schuilje in de wieg, want men kint is by men snaar,
En Oene weet'et niet, dies is'er in 't minste gien gevaar.
Ritsaart.
2 5 Ik zel huilen en jy zelt zingen.
Fy je wiegt Ritsaart, en zingt: Van drie Moffen en drie Vinken, &c.
F je.
Et me kij ntj e ien hoesje ekrij gt ? is et galletje over eloopen?
12 sekreet : privaat ; verzet: weggezet. met ien veeg: snel.
15 Slaet'er wat eieren in: Maak er korte metten 22 wou: zou.
mee. 23 schuilje: verschuil je; snaar: schoonzuster.
16 anslag : plan; gnort : bromt, gromt. 24 dies: daarom.
18 schreumen: vrezen. 25 Vinken: lichte vrouwspersonen; hoesje:
I9 hoe: waarom? hoestbui; galletje etc.: „er is zo'n overmaat
20 strikstrak: dadelijk. van gal, dat zij zich met het bloed vermengt"
21 Rust: Leg ... neer; men vaar: vent, manlief; (ØNT IV 143).
DE KLUCHT VAN OENE 245
Ik zel jou ien duit an razijntjes en ien bakkers koekje koopen.
Jy zelt mit jou Mamma by jou groote Papa gaen.
Dan zel ik jou vertellen van et Varken dat niet School wou, of men most et School
draagen gaen.
Ja ik zel jou et sprookje van Erritje, Boontje, Strootje en Kooltjevier zeggen;
30 Hoe dat Strootje, in plaats van ien brug, over ien sloot ging leggen;
Daar Erritje over heen rolde, om niet te koomen in noodt:
Maar mit dat Kooltjevier op et midden quam, branden et Strootje deur, en Kooltjevier
viel in de Sloot,
Daer et zen ongelok, as jy wel kan deinken, betreurde.
En hoe Boontje om Kooltjeviers ongelok zoo lachte dat zijn naersje scheurde.
3 5 Hoe dat Boontje toen, om ien lapje veur zen naers te krijgen, nae ien schoenlapper
tradt.
Seur die tijdt hebben al de Boontjes zwarte lapjes veur heur naers ehadt.
Oene. je. Ritsaart.
Oene.
Wel, Fij tj e wat is hier te doen? dus in de nacht te zingen?
Fjï je.
Et kijndt stelt de pijpen vaar, et zou schier uit de wieg springen.
Oene.
Sus, sus, jy stoute boef, leg stil jy argegast;
40 Jy moet haest in de broek: want me dunkt dat jy de wieg ontwast.
Ik zel jou school besteen by miester Floor de vreemdert:
Liert dan e, n, tuttelende, b, a, ba, b, o, bo, in 't groot eemdert.
Fji' je.
Nou kijk jou papa iens an, zoo krijgt hy licht een duit uit zen tas.
26 ravijntjes: rozijnen waren goed tegen de hoest
en aangenaam voor de lever volgens de toenmalige
geneeskunde; bakkers koekje: bedoelt
F. een „composition médicinale, mise en
forme de tablette" (Morin), een medicament,
onder toevoeging van een aangenaam riekende
stof en een bindmiddel? (WINT VII, 2,
4900).
27 groote Papa: opa.
28 et Varken dat niet School wou: ? ; draagen gaen:
in dialecten en in de i 7e-eeuwse Amsterdamse
kluchtentaal gaat vaak de dominerende
infinitief voorop en komt de begeleidende
infinitief achteraan, vgl. A. A. Verdenius,
Studies over Zeventiende eeuws (Amsterdam
1946) 257 e.v.
29 Erritje etc.: over dit sprookje zie men ØNT
III 448-449 en F. A. Stoett, Ned. Spreekwoorden
1 4, 122.
31 Daar: Waar.
32 mit dat: op het moment dat.
36 Seur = seer = seder : sedert. Voor de afwisseling
van ee en eu, vgl. Van Helten,
Vondels Taal I i z.
37 dus: zo.
38 stelt de pepen (eig. de orgelpijpen) : gaat te
keer.
39 argegast: ondeugende guit.
4o Naest : weldra; ontwast: ontgroeit.
41 vreemdert: eigennaam of bijnaam?
4z tuttelende: schreeuwend, opdreunend; vgl.
WINT XVII 3983 s.v. tuitelen (II). Onomatopee
; voor een reeks van dgl. ablautende klanknabootsingen,
WINT XVII, i, 1634-1635
't groot eemdert: „het groot Emder", nl. „de
Emder bedingen", een in de i 7e eeuw algemeen
gebruikt spelboek (ØNT III 4098),
eig. gebedenboek.
43 krfrgt: haalt (voor de dag).
246 DE KLUCHT VAN OENE
Oene.
De jonge lijkt me of hy uit men aanzicht esneen was.
Fijtje.
45 Men ki. dtje et epist: loop ien drooge luier haalen.
Oene.
Ik loop na binnen, de tijdt lijt niet dat ik lang zei draaien.
Ritsaart.
Men brandt hier hoorens, ik kies et haazepadt.
Fijtje.
Ik loop al waer men Ritsaart loopt.
Ritsaart.
Verschuilen wy hier wat.
Oene. Ritsaart. Ffrtje.
Oene.
Stae, Ritsaart, stae, waer wilje mit Fijtje heen loopen?
50 Hou stal, of ik zei jou leevendig et vel afstroopen,
Al was' er sinjeur Roggestaert en juffrou Konkelpijps by.
Ritsaart.
Ik heb gien noodt van hangen: want suiker steelen is te zoete dievery.
Oene.
Hadt ik hum, ik dude hum wel mit ien mes in zen rubben.
Ik zweer by myn tuureluur dat ik hum noch zei lubben.
5 5 Ik raeje kom weerom, ier dat ik'er mier op vloek.
Fijtje.
Dat loof ik wel; want jy bint ien dubbelde kater, jy vijst deur et hemt in de broek.
44 „Uit is in dit spreekwoord naar, gelyk in
uitschilderen, en uitbeelden. De gelykenis is genomen
van een beeldsnyder, die een beeld
naar ymands aangezicht snyd". (C. Tuinman,
De oorsprong en uitlegging van dagelijks gebruikte
Nederduitsche Spreekwoorden (Middelburg 1 7z6)
I 89).
46 ljt: laat toe.
47 Men brandt hier hoorens: Het is hier gevaarlijk.
Men verbrandde hoorn om besmettelijke
ziekten te weren (vgl. C. Kruyskamp, uitg.
Warm, (Zwolle 1961) vs. 152.
48 verschuilen, reflexief gebruikt (vgl. A. A. Weijnen,
Schets van de Gesch. van de Ned. Syntaxis
(Assen '97') 59).
5o Hou stal: Blijf staan; leevendig: levend.
51 Roggestaert : spotnaam voor een verwaand
persoon; Konkelpps: een konkelpijp was
eig. een worst waarin gerst was verwerkt
(VNT VII, 2, 5300).
5z heb gien noodt van hangen : loop geen gevaar;
suiker : zoentjes?
53 rubben: ribben.
54 tuureluur : penis (eig. waadvogel met lange
snavel); lubben: castreren.
55 Ik raeje : Ik raad je; er mier op vloek : meer verwensingen
uitbraak.
56 Dat loof ik wel : ja zeker 1 (loof = geloof);
dubbelde kater : een duivel van een kerel (147NT
VII, 1, 1 8 14) ; vkst : veest.
DE KLUCHT VAN OENE dat jy weer geeft, of de duivel zel de kaers houwen.
Feje.
Wat zou de drasbroek doen, hy gaet de stoel veur zen naers klouwen.
Ik zel margen na den Dam gaen en zoeken nae prokreur Boom.
Fitje.
6o Ik zel jou nae vijsten en nae pissen, dan hebje veur wijndt en veur stroom.
Die guit doet slimmer, of hy men mantel van de kapstok stal, en dat kan ik niet veelen.
Ritsaart.
Dat ik ze van zen schouwers stal, zou ik ze dan ook van gien kapstok steelen?
Ik gae nae Avekaet Rijnsewyn, die weet veul uit te rechten, zoo men zegt.
Dat is waer, hy weet veul uit te rechten: want hy et veul menschen uit haer goedt
erecht.
Wat of de meer heur veur laet staen? of mientze dat ik mal bin?
Fy je.
Jy bint ien man as ien paerdevij g : want daer is gien gal in.
Ier dat ien uur ten eindt is, zel ik schikken dat ik van heur hoor.
Fj# je.
Doet zoo, schik alle dingen op zen stee, en zet de pispot in et trezoor.
Hadt ik men kortelas en was ik dan hiel in et harrenas,
S 7 tel de kaers houwen: (ØNT III 3619).
drasbroek : broekschijter; klouwen :
zegswijze betekent : is
59 nae : vragen naar.
6o ...: je achterna; veur
windt : guit : slimmer : slechter;
of : (vgl. Zeventiende-
eeuwsche Syntaxis 1935) 134).
rechten: te woordspeling in vs. 64.
64 uit haer goedt erecht : uit hun bezit geprocedeerd,
gemaakt dat ze door procederen hun
meer (= merrie) : wijf; heur veur laet staen:
zich inbeeldt, zich verbeeldt.
66 M.a.w. iemand zonder gal: een braaf man
(ironisch).
67 schikken: zorgen.
schik : zet; trefoor: provisiekast, pronkkast.
Ironische zegswijze, gezegd van iets dat niet
in orde is (ØNT XII, z, 1977).
69 kortelas: kort tweesnijdend zwaard, grote
dolk; hiel: geheel.
OENE 247
Oene.
Ik zeg dat jy Fy of de duivel zel de kaers houwen.
F!Jtje.
drasbroek hy gaet de stoel veur zen naers kIouwen.
Oene.
gaen en zoeken nae prokreur Boom.
F!Jtje.
60 Ik zel jou nae vijsten en nae pissen, dan hebje veur wijndt en veur stroom.
Oene.
doet slimmer, of hy men mantel van de kapstok stal, en dat kan ik niet veelen.
van dan van Oene.
A vekaet veul uit te rechten, zoo men zegt.
F!Jtje.
waer, weet veul uit te rechten: want hy et veul menschen uit haer go edt
Oene.
65 Wat of de meer heur veur mientze dat ik mal F!Jtje.
ien man as ien paerdevijg: daer is Oene.
schikken heur hoor.
F!Jtje.
schik alle dingen op zen stee, en zet de pispot in et trezoor.
Oene.
dan hiel in et harrenas,
51 de duivel zel de !eaers houwen: het zal er niet mals
toegaan WNT 58 drasbroe!e: sukkel, broekschijter; !elouwen:
krabben; de hele zegswijze betekent: hij is
dement.
zoeken nae: naar.
60 jou nae ... : achter je aan, je acbtema; wiJmit: met de wind mee.
61 guit: schavuit; slimmer: gemener, slechter;
of: dan wanneer (vgl. G. S. Overdiep, Zeventiende-
eeuwsche (Gron. 1935) 134).
62 Dat: Stel dat.
63 uit te rechten: te presteren, te volbrengen; met
haer goedt erecht: bezit geprocedeerd,
bezit verloren.
65 merrie): lact staen:
verbeeldt.
iemand zonder schik!een: 68 schi!e: trezoor: WNT I, 1971).
!eorte/as: tweesnijdend grote
hie/:
248 DE KLUCHT VAN OENE
7o Ik zou hum na zen gat veeteren as ien twiede Olifarrenas,
Ik trots graef olykoek; ien man as are anderhalf.
Laet koomen wie dat wil, al was et de geuze duivel Dikdalf.
Ik bin ien man as ien kammeel; ja ien man as ien drommedaris.
Ritsaart.
Jy bindt ien man alliens as ien spiritus familiarus.
Oene.
75 Ick zel alle gaten deur snoffelen en zoeken na de guit.
Ritsaart.
Die zen neus in alle gaten wil steeken haaltz'er dikwils bestruift uit.
Oene.
Et zou me rechtevoort wel lusten, om op Fy te grauwen.
F je.
Of jy de duivel lusten, wie zou hem voor jou kauwen?
Oene.
Als Ritsaart me te moet komt zel ik zoo blaezen dat hy veur me verschrikken zel.
Ritsaart.
8o Blaes vry dat jou hooren barst, jy weet wel dat jou wijf jou weer are hoorens
beschikken zel.
Oene.
Zou ik Fijtje soo quijt weezen? dat zou me al men leeven moeien;
Zy is noch zoo jong dat mer de ooren van et hooft sneedt, ze zouwen' er van zelf
weer an groeien.
Daer by et ze ien gehoorzame mondt, die asze slechts lacht om ien truizenuis,
Van'er iene oor tot et aar loopt en komt van zelf weer t'huys.
7o na zen gat veeteren: te grazen nemen; Olifarrenas
: Holofernes, Assyrisch veldheer, door de
joodse vrouw Judith gedood (met bijgedachte
aan olifant).
71 trots: trotseer; graef olykoek: „spotnaam voor
een oliekoekbakker. Oliekoek werd ook als
versterkte ontkenning gebruikt in niet een
oliekoek, zodat Graaf O. zou kunnen betekenen
Graaf van Niets, armzalige graaf". (Moortje,
uitg. Stoett, aant. bij vs. 2259); are anderhalf
: Are is een Friese naam, verkorting van
de naam Arend; anderhalf zal een spottende
bijnaam zijn, een toespeling op de dubbele
arend in het wapen van Oostenrijk.
72 geuze: gereformeerde; Dikdalf: Alva.
74 alliens as : net als; spiritus familiarus : huisgeest,
kaboutermannetje.
75 gaten: vgl. de uitdrukking hoeken en gaten, in
vs. 76 als meerv. van gat, eig. gatten; guit :
schurk.
76 bestruift: bevuild met uitwerpselen.
77 rechtevoort : op dit ogenblik, nu; grauwen: op
haar nummer zetten.
78 Of : Indien; kauwen: voor kauwen (vgl.
Warenar, uitg. Kruyskamp, vs. 1357).
79 blaezen, als een kwade kat, of winden laten
(als in vs. 8o).
8o hooren : anus, maar in 8ob : hoorn (nl. die de
bedrogen echtgenoot wordt opgezet); are:
andere; beschikken: verschaffen.
8 i moeien: leed doen.
8z dat : als ; mer : men 'er (= haar).
83 gehoorzame, zie vs. 84b; truizenuis, een van de
vele vormen van treusneus : kleinigheid.
84 aar: andere. Vgl. Teeuwis de Boer, vs. 9:
„Daer by hetsen mongt vanner ien oor totter
aer".
DE KLUCHT VAN OENE 249
85 Heur rondtom kaakelbont en pumpelpaerse wangen,
Zou men in 't gasthuis veur tinne-pispotten an de bedtsteen te pronk hangen.
Op heur kammoesde lippen en op heur neus van die zelfde kleur,
Leest men de stoory van Orsel en Valentijn en van Blancefleur.
Maar dat is al eeven veul, hier dient nou zoo veel spreekens niet.
Fyy je.
90 Binje zot Stijn? steek jou naers van et bedt zoo bekladtje de deekens niet.
Oene.
Dat hier ien heyen was, ik liet iens in men handt kijken.
Ritsaart.
Nou dient me de gelegentheidt, om Oene uit te strijken.
Oene.
Hoe ! is 't hier al deegelijk werk? zeg op, wie hoor ik daer?
1?itsaart.
Jy hoort de duivels miester, dat is slimmer as ien toovenaar.
Oene.
95 Zoo wou ik wel dat jy me wat raedt gaf sinjeur duivels miester:
Want men wijf is op de bien met ien Venus priester:
Waer deur dat ik'er gun, tot straf van et onwaerde feit,
Datze, asze sterft, blindt van de aarde scheit.
Ritsaart.
Et is ien kleinigheit, ien aar by zen wijf te laeten.
z oo Al wie ien aar by zen wijf lij t, doet an Venus werk van karitaten.
Oene.
Hoe! werk van karitate? dat luitme al te schalk.
Hadt ik Dibberigh etrout in de blaauwestiene blaasbalk,
86 gasthuis: oudemannenhuis, proveniershuis,
of: ziekenhuis voor onvermogenden (Crena
de Iongh, G. C. van Santen's Lichte JV:gger en
Snappende Siitgen (Assen 1959) 366); veur :
als. Blijkbaar wordt bedoeld dat haar wangen
ongewassen en vies zijn.
87 kammoesde: zwarte (eig. de kleur van zwart
geverfd gemsleder).
88 Volksboeken werden gedrukt op grauw
koffiepapier met prenten naar afgesleten
houtblokjes. In hetzelfde jaar als Oene (1642)
verscheen bij Ot Barendsz. Smient te Amsterdam
het in gotische letters gedrukte
volksboek Van Floris ende Blancefleur (herdr.
1903); in 1640 was te Rotterdam verschenen
de Historie van Valentyn en Ourson.
89 dat is al eeven veul: dat daargelaten; dient: past.
90 bekladtje: bevuilj je. De zin van deze zegswijze
zal wel zijn: je bent een grote vuilak
(naar aanleiding van de vss. 85-88).
91 Dat : Als ; heyen: zigeuner.
92 gelegentheidt, nl. geschikte gelegenheid; uit
te strijken: te bedriegen.
93 Wsch. prevelt Ritsaart nu een of andere
toverspreuk; is 't hier al deegelf k werk, vgl.
D ist hier al deeg: is het hier wel pluis?
94 duivels miester: duivelbezweerder; slimmer:
erger.
97 onwaerde: verachtelijke; feit : vergrijp.
aar: ander.
Z oo /kt: duldt; werk van karitaten: liefdewerk,
werk van naastenliefde.
i o i luitme: klinkt me (in de oren) ; schalk: slecht,
gewetenloos.
102 blaauwestiene: hardstenen (van de gevelsteen).
99
250 DE VAN OENE
Ik hadt beter edaen; of Lobberigh mit de Mammen;
Of Woutertje Lammerts ; of Lammertje Lammerts in de Lammen,
105 Naest lamme Lammert Lammertsz. in de lamme Lammere-straet,
Dicht by de Lammere kooy daer 't lamme Lam in lamme Lammert Lammertsz.
gevel staet.
Och Oene, zeyde die, laet me allien op jou liefde hoopen,
Of aars zelje me snot uit men neus zien ontloopen.
Wel hoe! en spreekje niet; of en voel jy gien minne-vuur.
I z o Ja, ja, zey ik, loop kakken by daag, de kaersse binne duur.
Zie, zeyze, watje doet, ik bin de Peet van Juffrou krotten,
Allernaast de drie verkierde Spaans-leere Mostert Daerom beraet jou wel en wilme ok te wort staen:
Want ik bin zoo verbranst hiet, jy zout wel ien By in men poort braen:
115 Daer by doetme 't hooft zo bezukt zier dat ik'et jou niet half kan zegge.
Doet jou hooft zier, zey ik, mijn naers doet zier, willewe de zieke by menkaar legge.
En Tanneken Boterams maakte ik lest zoo dartel warm,
Dat de liefde uit heur hart schoot tot achter in heur Mar ze was zo morsig dat dieze de borsten wou raken,
I20 Tasteze met ien pol-lepel, om dat hy zen handen niet vuil zou maaken:
Maar ze had'er ien deugt by, want ze bleef op'er religi staen,
Datze al-te-mets wel zey, ier ik van men geloof wou gaen,
Of ier ik op et pad van de verdoemenis wou dwaalen,
Ik had liever datme de duiker van stonden an quam haalen.
12.5 Zoo bin jy, zey ik, al ien stantvastige Meyt.
Dat deynk ik wel, zeyze, men moet al veul doen om zijn zaligheyt.
Zwijg, zwijg, al lang enoeg: want dat jy me verstoorde.
Oene.
veul liever datje men sekreet valt as in men woorden.
Ik raed jou dat jy zwijgt, en gaet ook flux van hier;
i 30 Maar zooje hulp begeert komt over ien quartier,
Io3 Mammen: borsten (blijkbaar opvallend
grote).
104 Lammen: lammeren (als gevelsteen of uithangbord).
'08 aars : anders.
109 iel hoe: Wat nu?
1 pp Bet.: loop heen, en wel zo gauw mogelijk!
Peet : peettante, of: petekind; krotten: „de
I
Hoogduitschen noemen een padde noch
krotte" (Tuinman, Spreekwoorden 1 2 21), een
scheldwoord.
1I2 Allernaast: Vlak naast; verkierde: omgekeerde;
Spaans-leere: van Spaans leer.
114 verbranst hiet : verduiveld heet ; poort : cunnus;
zonder water gaar maken (Crena de
longh, Van Santen 11 5 bezukt: beroerd.
I I7 zoo dartel: op zo wulpse wijze.
1 18 darm : kronkeldarm.
120 om dat: opdat.
I 2 I goede eigenschap; bleef op ... staen:
hield vast aan.
122 Zodat ze; al-te-mets: soms, zo nu en
dan.
124 duiker: duivel.
127 dat: als; verstoorde: kwaad maakte. Hierachter
een beletselteken te denken.
KLUCHT mit de Mammen;
W outertje Lammerts; Lammertje de Lammen,
105 Naest lamme Lammert Lammertsz. in de lamme Lammere-straet,
by de Lammere kooy daer 't lamme Lam in lamme Lammert Lammertsz.
staet.
allien jou lief de hoopen,
zien ontloopen.
hoel spreekje en voel jy gien minne-vuur.
IIO Ja, ja, zey ik, loop kakken by daag, de kaersse binne duur.
ik bin de Peet van J uffrou krotten,
Spaans-Ieere Mostert potten:
Daerom beraet jou wel en wilme ook te woort staen:
ien Ey men poort braen:
II 5 Daer by doetme 't hooft zo bezukt zier dat ik'et jou niet half kan zegge.
jou hooft zier, zey ik, mijn naers doet zier, willewe de zieke by menkaar zoo dartel warm,
liefde uit heur hart schoot tot achter in heur kartel-darm:
Maar ze was zo morssig dat dieze de borsten wou raaken,
120 Tasteze met ien pol-Iepel, om dat hy zen handen niet vuil zou maaken:
ien ze bleef op'er religi staen,
wou gaen,
et pad van de verdoemenis wou dwaalen,
duiker van stonden an quam haalen.
12.5 Zoo bin jy, zey ik, al ien stantvastige Meyt.
zeyze, men moet al veul doen om zijn zaligheyt.
Ritsaart.
allang enoeg: want dat jy me verstoorde.
Dene.
Ik heb veulliever datje in men sekreet Valt as in men woorden.
Ritsaart.
flux van hier;
130 Maar zooje hulp begeert komt over ien quartier,
103 (blijkbaar opvallend
(als uithangbord).
108 aars: WeI IIO Bet.: loop heen, en wel zo gauwmogelijkl
I II Peet: of: petekind; "padde noch
I 221), II 2 naast; omgekeerde;
Ieere: hiet: verduiveldheet;poort: braen: Van 363).
I I II7 ZOO dortel: wijze.
I I 8 kartel-dorm: 120 dot: 121 deugt: eigenschap; ..• staen:
aan.
122 Datze: 124 12 7 dot: Hierachter
denken.
DE KLUCHT OENE 251
Ik zel jou hulpzaam zijn.
Oene.
Heb jy 't zoo veur enomen?
Ik biener mee te vreen om flusjes weer te komen,
Om dan ter deeg te zien hoe dat men zaak voort gaet.
4 je.
Gaet hange-bast gaet, gort gunt dat jou de moort slaet.
135 Nou zin.
Fj^ je.
mit stik Ritsaart.
Ik zelme gaen verklien in Tovenaars gewaade,
En schuylen et aangesicht in ien bemorste grijns,
Zoo heeft de Tover-kunst by et volk al vry wat schijns.
Ey maakje dan geriet.
Ik zel op alles letten.
Fy je.
140 Ik zweer dat ik Oenes hooft mit hoorens zel bezetten.
Die gorten-teller, die henne-taster, die treuzelaar,
Hy doet hum op as Delfs Engels, en et is noch qualijck peuzelaar.
Kom ik hum altemet ien reys om ien goet woort smeeken,
Wat et hy te doen? hy hout zen mont en laet zen poort spreeken.
145 Zeg ik, liefste, jy weet wel dat ik zulke vlaagen haat,
Dan staet hy en grijnst als de duyvel tegen den dageraat.
Ik zel nae de Schout loopen zey hy lest, en vraagen of ik jou op mach sluiten.
Wilje loopen, zey ik, zo loop ien beer in de naers zo zelje niet weerom stuiten.
131 't zoo veur enomen : Heb je het je zo
voorgesteld?
132 strakjes.
134 galgestrop, booswicht; God; gunt : gunne, geve. (Over de optatief
zonder t in de 3e pers. sing : Crena de Iongh,
Van I i3); moort slaet . de dood
treffe.
135 mit et stik belaade: met de zaak verlegen.
137 schuylen : verbergen ; grijns : vuil
masker, mombakkes.
138 schins : wat aanzien. Bet. : zo maakt de
toverkunst al vrij wat indruk op het volk.
141 pietlut (Tuinman I 209 : „Zo
noemt men een kaarigen, en bedilzuchtigen,
die op alle kleinigheden acht geeft: gelyk
die de gortkorentjes in den pot telt. Dit
noemt men ook grutten") ; henne-taster:
sukkel (Tuinman I 209 : „Zo noemt men
een hoenderzot, die t'elkens voelt, of zijne
hennen geen eyeren moeten leggen.");
treuzelaar : pietlut.
142 hum op: doet zich voor; Engels :
een soort zwaar bier; noch : toch; qualjk :
slecht; een soort licht bier.
143 altemet : wel eens ; reys : een keertje.
144 Vat et by te doen: Wat doet hij dan (in zo'n
geval), vgl. Verdenius, over Zeventiende-
blz. i26 ; poort : gat.
146 by en grijnst : staat hij lelijk te grinniken.
148 teruggekaatst worden.
VAN OENE
jou huIpzaam zijn.
Oene.
ZOO veur binner flusjes komen,
dat men zaak gaet.
Fijtje.
jou de moort slaet.
Ritsaart.
gaet et nae men Fijtje.
Ik bin et sdk belaade.
Ritsaart.
Tovenaars gewaade,
aangesicht in ien bemorste grijns,
heeft de Tover-kunst by et yolk al vry wat schijns.
Fijtje.
maakje Ritsaart.
Zel alles letten.
Fijtje.
Ik zweer dat ik Oenes bezetten.
gorten-die treuzelaar,
hum op as Delfs Engels, en et is noch qualijck peuzelaar.
goet woort smeeken,
mont en spreeken.
Zeg ik, liefste, jy weet wel dat ik zulke vlaagen haat,
Zel en vraagen ik jou op mach sluiten.
loop ien beer in de naers zo Zelje niet weerom stuiten.
Heb jy 't zoo veur enomen: flusjes: hange-bast: booswicht; gort:
gun/: Over de optatief
sing: Santen 113); de moort slaet. gortkorentjes in Dit
men ook grutten"); I 209: ,,20 men
of zijne
eyeren moeten leggen.");
treuzelaar: et stik belaade: schuylen: verbergen; bemorste grfjns: wat schfjns: Bet.: maakt volk.
gorten-teller: 209: ,,20
alle kleinigheden gelyk
doet hum doet zich voor; Delfs Engels:
zwaar bier; noch: qualfjk:
peuzelaar: bier.
altemet: we! eens; ien reys: 144 Wat et hy te doen: Verdenius, Studies over Zeventiende-
eeuws, bIz. 126; poort: 146 staet hy en grfjnst: weerom stuiten:
252 DE VAN OENE
Of loopt in de pomp en haalt de klap naje toe, jy rechte droge gek.
15o Ik wou dat hy was daer de peper wast: want ik bin hum soo moe as gespoge spek.
Toen hy ien vryer was, toen was hy ien aar quant, dat hy ook zelf niet zel ontkennen:
Want as hy uytgink, zo zeyde zijn vaar: kyeren ik laet men haan uyt, elk bewaart
zen hennen.
Daer ik hum ook te liever om hadt: want ik docht as ik hem kreeg, dat ik dan wat
waers had,
En nou ik hum heb, is hy zoo droog, ja zoo droog, as Sinteniklaas aersgat.
155 Ik weet gien onderscheyt tusschen hem, en Jochum van der Poelen.
't Is zulken houteklik, men zou hum ien gat in 't lijf pissen en hy zou'et niet voelen.
Kon ik hem wijs maaken dat hy ziek was, ik ging nae Parecelses in de bonte mant;
Dats ien Dokter die me dienstig zou weezen: want die helpt'er mier van kant
As de beul van Haarlem; ja as de wreedtste der tierannen:
16o Daerom is et wonder datse hum niet uit de vryheidt van Amsterdam bannen:
Mar d'ansprekers zouwen et niet begeren, dat is buiten ale vermoen:
Want dat hy uyt ebanne was, dan hadt dat volk hier niet veul te doen.
Wel bin ik mal, dat ik hier mit ik en weet niet wie praat?
Ik mach heen gaen: want me dunkt dat de klok daer twie slaat.
Oene.
165 Dat gaet nae de Duivels-miester al zou'er ien kijndt van komen.
Al wast de Duyvel zelf, ik zouw'er niet voor schromen.
Ik heb wel ier (in men droom) ien roof uyt de hel ebrocht.
O elemalementen wat heb ik daer al vreemde dingen besocht!
Wat zwierden'er al bonte Vliegers! wat al Gravinne doeken!
17o Wat al Fullepe Mantels! wat al Fluwiele Broeken!
loopt in de pomp etc.: loop heen en verdwijn;
klap: klep, nl. van een zuigpomp die belet
dat het water in de buis terugvalt; hij moet
achter de klep verdwijnen en deze daarna
sluiten, vgl. o.a. Crena de Iongh, Van
Santen, 3 3 o ; rechte: echte ; droge : sullige.
15o daer de peper wast (= groeit) : een ver verwijderd
land waar men iemand wenst die
men kwijt wil zijn (ØNT XII, 1, 1152);
ik bin hum soo moe as gespoge spek: spuugzat.
I 5 I ien aar quant : een andere kerel; dat : wat.
152 kyeren: kinderen ; bewaart: bewake.
153 Daer: Waar; wat waers: wat goeds.
154 droog: 1. suf, saai; 2. lett. droog; voor de
zegswijze zie men Harrebomee, Spreekwoorden
I 206, II 269: „Het is zoo droog als het
gat (of: de knie) van Sint Nicolaas; en
Crena de Iongh, a.w., 164.
Jochum van der Poelen: toespeling niet duidelijk.
Jochem heeft een ongunstige betekenis,
men denke b.v. aan Jan Zoet's Jochem jool,
hel.
156 houteklik (klik, eig. een kolfstok) : hark,
houten klaas.
157 Parecelses, een arts; de echte Paracelsus
leefde van 1541 ; de bonte mant, wsch.
beter te lezen met de bonte want (handbedekking).
16o de veyheidt: de stadsvrijheid, het rechtsgebied
161 buiten alle vermoen (= vermoeden) : zeker.
162 Øt: als.
164 mach: moet. Fijtje af, Oene komt op, het is
twee uur in de nacht.
166 schromen: vrezen.
167 roof: buit.
elemalementen, verbastering van elementen,
basterdvloek (element kan een personificatie
voor de duivel zijn, vgl. Crena de Iongh,
a.w., blz. 338).
169 Vliegers: overklederen voor vrouwen, die
gewoonlijk van voren waren opgenomen,
zodat de rok zichtbaar was (Crena de Iongh,
a.w., blz. 320); doeken : hoofddoeken.
17o Fullepe: fulpen, van fulp of felp : fluweel met
zeer lang haar.
· KLUCHT OENE
in de pomp en haalt de klap naje toe, jy rechte droge gek.
150 Ik wou dat hy was daer de peper wast: want ik bin hum soo moe as gespoge spek.
was, toen was hy ien aar quant, dat hy ook zelf niet zel ontkennen:
uytgink, zo zeyde zijn vaar: kyeren ik laet men haan uyt, elk bewaart
te liever hadt: want ik docht as ik hem kreeg, dat ik dan wat
hum heb, is hy zoo droog, ja zoo droog, as Sinteniklaas aersgat.
Ik weet gien onderscheyt tusschen hem, en Jochum van der Poelen.
hum ien gat in 't lijf pissen en hy zou'et niet voelen.
nae die me dienstig zou weezen: want die helpt' er mier van kant
ja as de wreedtste der tierannen:
160 Daerom is et wonder datse hum niet uit de vryheidt van Amsterdam Maar d'anspreekers zouwen et niet begeeren, dat is buiten alle vermoen:
ebanne hadt dat yolk hier niet veul te doen.
mit ik en weet niet wie praat?
dat de klok daer twie slaat.
Gene.
Dat gaet nae de Duivels-miester al zou'er ien kijndt van komen.
niet voor schromen.
de hel ebrocht.
o al vreemde dingen besocht!
Vliegersl wat al Gravinne doeken!
170 Wat al Fullepe al Fluwiele 149 heen en verdwijn;
belet
hij moet
verdwijnen en deze daama
Crena longh, 330; echte; droge: 150 doer peper wast (= groeit): verwijderd
die
wi! zijn WNT Xll, I, II5z);
bin hum soo moe as gespoge 151 quant: dot: 15 Z kinderen; I. suf, saai; z. lett. droog; voor de
Harrebomee, Spreekwoorden
z06, z69: "droog als het
Sint Nicolaas; en
de longh, 155 duidelijk.
betekenis,
Jool,
poel: he!.
houtekJik een kolfstok): hark,
arts; de echte Paracelsus
1493 tot 1541; mant, wsch.
D (handbedekking).
160 vryheidt: (= vermoeden): 16z dot: de nacht.
buit.
168 personificatie
duivel zijn, vgl. Crena longh,
bIz. 338).
voor waren opgenomen,
longh,
bIz. 3zo); doeken: hoofddoeken.
170 vanfulp offelp: fluweel met
haar.
DE KLUCHT VAN OENE 2 5 3
Hier was Jan alleman: daer Gerritaldewerelt: gins Ellikien:
Hier heb ik Labbekak, en daer Verneemal ezien.
De rappige Fransjes waeren'er an Kontermans staert eregen,
Daer'er de Duyvel, als hy drukte, ien of scheurde om de pars mee te vegen.
175 De geltzuchtige woekenaers wel ier tot de ooren toe in 't bont,
Worden'er esmolte gout deur een zulv're trechter egoten in 'er mont.
d'Advokaten en Procureurs, van jongs op ebrocht tot liegen,
Hebben'er elk ien ring deur de tong om datze de duivels niet zelle bedriegen.
De Bakkers die 't broodt veul lichter maakten als den eysch,
I8o Worden'er et wicht mit hiete tangen enepen uyt haar vleys.
De diefachtige Snyers, die 't laaken deur 't oog van de schaer rokken,
Worden'er tot straf, deur 't oog van ien gloeyende schaer etrokken.
De Kox, die Katten en Honden voor Haazen en Konijnen verkoopen, worden'er
estroopt,
En an et spit esteeken, en mit Heyntje-mans peekstok bedroopt.
185 De Kassiers, die d'eerbaarheyt van haar Miesters Kas verkrachten,
Tellen'er nacht en dagh niet as vyerige sticken van achten.
De Meulenaars, die 't kooren uyt vreemde zakken hebben ehaalt,
Worden'er op een Grut-meulen, zo fijn as tarwe-meel emaalt.
De Glazemaakers, die vyf duym voor ien voet schrijven, dat ik zelfs heb bevonden,
190 Worden 'er deur ien loodwijn, zoo dun as ien Ael en zoo lang as ien piek ewonden.
De Waerden, die de kannen niet te deeg vol tappen, en het bier
Mit water mengen, worden 'er ekookt op ien onzichtbaar vier;
Want datze't vier zagen, zey de Duyvel, ze zouwent, as je wel kan gissen,
Mit water uyt hozen, of ten minsten uyt pissen,
195 Zoo binze et ewent mit water om te gaen.
171 Ellikien: iedereen.
I 72 Labbekak: Babbelaar, Kletskous ; Verneemal:
Nieuwsgierig Aagje.
173 de rappige Fransjes: de (al te) vlugge Fransoosjes
; Kontermans staert: staart van een
Engelsman (= countryman). Staart of
Staartman waren scheldnamen voor een
Engelsman.
1 74 Daer ... of: Waar ... vanaf; pars: achterste.
176 Øorden : werd, in de volgende vss. soms
ook: werden (vgl. Crena de Iongh, a.w.,
blz. 119).
178 om datze: opdat ze.
179 als den eysch: zoals vereist is.
18o wicht: gewicht.
181 Snyers: kleermakers ; rokken : rukken, halen;
betekenis : zich een gedeelte van de aan hen
toevertrouwde stof toeëigenen (A'NT X
2283), vlg. ook Van Moerkerken, Ned.
Kluchtspel 1 242 ; (tegen een kleermaker) :
„reeckent dat voor 't geen ghy door 't oogh
van jou schaer liet loopen."
184 Heyntje-mans : des duivels; peekstok: pekstok,
attribuut van de duivelen (peek gevormd
uit de casus obliqui, mni. pekes,
peke); bedroopt: besprenkeld.
185 d'eerbaarheyt van ... verkrachten: zich vergrepen
aan; haar: hun.
186 sticken van achten: munten ter waarde van
acht schellingen = twee gulden en acht
stuivers.
18 8 Grut-meulen : pelmolen. De grutmolen verbrijzelt
het graan tot grutten, maar maakt
er geen fijn meel van, zoals Oene hier suggereert.
189 Een duim is een tiende, elfde of twaalfde
deel van een voet, naar gelang van de plaatselijke
standaarden (WANT III 3 5 8i); schr//-
ven veur: noteren als; dat: wat; zelfs: zelf;
bevonden: geconstateerd.
190 loodwijn: loodwind, werktuig om lood voor
glasruiten e.d. uit te rekken.
191 te deeg: volledig.
193 datze: als ze.
194 uyt hozen: blussen door het te begieten.
195 binze: zijn ze.
254 DE KLUCHT VAN OENE
De Notarissen, en Secretarizen, die zulke woorden schrijven dieze zelfs quaelijk
verstaen;
Gelijk: non numerate pecunie, alternatf, directlyk, indirectlyk, prolongeren, exheridatie,
prediciabel, arbitrateurs, donatie causa mortis & inter vivus,
ik ken 't niet half uit spreken,
Die zag ik'er mit zegelgaeren en inktkokers gieselen, en mit pennen en pennemessen
deur de huidt steeken,
En mit smoke lak, en hiet zandt bedruypen. Ik docht,
zoo Dat is'er veur, dat jy'er zoo veul deur jou quaedt Duits en vals Latijn in et lyen hebt
ebrocht.
De Dokters, d'Apteekers en Barebiers, koomen'er mit zulke groote hoopen,
Dat de Duivels dikwils vreesen, datze de hel noch af zellen loopen,
En vermoorden al wat'er is in de helsche kolk:
Want'er binnen gien feller beuls, noch tyreeder moordenaars in de werreldt as dat
volk.
2.05 d'Apteekers worden'er zoo lang in ien vijsel estampt datze beginnen te stinken;
Dan geeftmen dit stof, met menschemieg emengt, an de Doktooren te drinken.
De Barebiers worden'er ekorezijft, en 't bloedt af etapt en 't hiele lijf deurvlijmt.
De Pasquillemaakers die tot schemp van aare hebben erijmt,
Worden'er by de loogenaars in ien brandende oven esmeeten;
210 En in et midden van et vier betoonen ze 'er noch as Poeeten;
Wantze huilen en krijten zoo net op rijm dat'er niet ien silp an scheelt.
Ik vraagde ien Duivel: waerom wordt dit volk gien zwaerder straf mee edeelt?
Dat mach niet weese, zey de Droes, die hiel dicht byme quam treeden:
Want dit volk et op de werreldt mier smart as hier in de hel eleeden,
215 Om datze, dieze beschempte, zagen lachen, mit'er schempen, vol fenijn.
Die ien aar doet lachen as hy hum quaedt mient te maaken lijt dubbele pijn.
Maarze hadden'er noch ien deugdt by, zey de Duivel, al quam ze heur niet van booven:
Want ze waaren zoo bot in et liegen, dat niemandt heur Pasquillen wou gelooven.
Toen quam, ik op ien aare plaats, by menschen mit ien woekerende geest;
22o Deez'hadden, toenze noch in de werreldt waeren, Lommerthouwers eweest:
Nou waerenze in de helsche lommert verzet teugen vijf en veertig en ien quart ten
hondert;
196 quaelyk verstaen: nauwelijks begrijpen.
197 exheridatie: onterving; vivus = vivos.
198 zegelgaeren: gebruikt voor het snoer waarmee
het zegel aan het document gehangen
werd; inktkokers: draagbare houders voor
inkt.
zoo Dat is'er veur: Dat hebben jullie ervoor;
quaedt Duits : slecht Nederlands; vals : foutief.
201 Barebiers : chirurgijns.
Zot af ... loopen: doorkruisen om overal te
roven, te plunderen en vernielingen aan te
richten.
203 helsche kolk (= afgrond); hel.
206 menschemieg: pis.
207 ekore'ift: gecorrosiefd, met bijtende middelen
behandeld (schertsend gevormd naar
„corrosief": bijtend middel) ; deurvljmt :
met een vlijm doorsneden.
208 aare : anderen.
2 10 betoonen ze 'er : doen ze zich kennen.
2 I .I silp : lettergreep ; niet ien silp : niets.
2I2 mee edeelt: toebedeeld, gegeven.
213 mach : kan; Droes : duivel.
215 Toespeling op de dichter zelf, die altijd veel
schik zei te hebben over op hem gemaakte
schotschriften.
216 ien aar: een ander.
21 7 ien deugdt : een goede eigenschap ; quam : viel
ten deel.
2 1 9 geest : natuur.
221 verzet: verpand; vijf ... honden : 45i%.
KLUCHT OENE 2 55
En om datze et verstaegeldt niet opbrochten, worden'er alle daag ien van et lijf
eplondert.
Die deur et zwiet en bloet van armen rijk worden vereisen minder ellent.
De Soliciteurs, veur bloedtzuigers van Weezen en Weeuwen bekent,
225 Worden'er veur turf onder ien Ketel vol Pachters estookt, in plaats van koolen:
Dit waeren pachters die de sluikers bloên, en zelf haddenze et Landt bestoolen.
Die welier efaliert waeren, toonden de duivel heur quietancies: maar ze waeren
van pampier,
En dat is in de hel al eeveliens as bossekruidt by vier:
Daerom brocht'er de duivel by de beurzesnyers in et kot van de dieven.
2 3 o De quaksalvers en pokmiesters quaamen'er mit'er bezeegelde brieven:
Mar Luicifar zeide, brengze in 't verneis by de mordenaaers, an ien k nt,
En laetze daer eens zien of'er zalf ook goedt is veur de helsche br andt.
Toen zag ik ien diel menschen mit zwarte handen, wat hebben deuze gasten, vraagde
ik, edaen?
Wil jy et weeten, zey de duivel, zoo luister, ik zel et jou vertellen gaen.
23 5 Dit binnen verwers, die mit bestelling van koopluy binnenshuis vrybuiten.
Deuze dieven wisten de zijd, deur schors water bol te maken; ja hiel te ontsluiten:
Dan begootenze de draeden met sop van vijlsel, en slijp, en aar swaer goet.
Daer nae leide ze de strengen in 't sap van gal, en alluin, datze weer dicht in men kaar
doet;
As dat edaen was, raakte de zijd in de verf, dieze zoo wel tot lijm, as glans verstrekte;
ja door zulk ien pleegen,
24o Deenze drieverendiel zijd, over de vyfverendiel weegen.
Mit dat hy dit vertelt hadt, greep hy'er ien paar,
En bondze de handen boven, en de voeten onder aan meekaar.
Toen sloeg hy de handen om ien pen die in ien groote pael stak, en begonze mit de
kravielstok zoo elements te wringen !
Dat'er et bloedt zoo uit sprong, of men de verf uit de zijd zag springen.
245 Hoe mach jy heur zulk ien pijn doen, zeyd' ik, ze hebben 't edaen deur heur miesters
last?
222 verstaegeldt : geld dat betaald wordt bij de
inlossing van een pand bij de lommerd; 236
gestolen, geroofd.
223 vereisen : hebben nodig.
224 Soliciteurs : pleitbezorgers voor kleine rechts- 237
zaken; als.
225 Pachters : belastingpachters.
227 efaliert : bankroet gegaan.
238
228 eeveliens net als; buskruit.
230 pokmiesters : mensen die in staat waren,
venerische ziekten te genezen of zich althans
daarvoor uitgaven. Vaak beschouwde men
ze als een soort kwakzalvers (WINT XII
3061); bezeegelde : van een zegel voorziene.
231 ... an ien kant : berg ze op; vernis :
fornuis (Frans fornaise).
z33 een vrij groot aantal. 244
235 bestelling: in opdracht; veybuiten : zich
onttrokken aan het toezicht van de gilden.
aftreksel van run, looizuur;
dik, niet strak gespannen; openwerken.
sop : een oplossing; vj/lsel: wat bij het vijlen
als afvalprodukt ontstaat, afgevijld poeder;
slip: metaalslijpsel; aar: ander.
van bepaalde dieren, dat door schilders
gebruikt werd voor het mengen van kleuren.
ien pleegen: zulke praktijken.
drie vierde deel.
248 op hetzelfde ogenblik.
of aangehaald in
WINT VII, 1, 1691, maar niet nader verklaard.
(Het wringen zal wel met touwen
gebeuren) ; elements : geweldig.
of : alsof.
mach : kan.
239
240
241,
243
245
DE VAN OENE
datze et verstaegeIdt ruet opbrochten, worden'er alle daag ien lit deur et zwiet en bloet van armen rijk worden vereisen gien Soliciteurs, veur bloedtzuigers van Weezen en Weeuwen bekent,
Worden'er veur turf onder ien Ketel vol Pachters estookt, in plaats van koolen:
waeren pachters de sluikers deeden bloen, zelfhaddenze welier efaliert an heur quietancies: maar ze waeren
de hel al eeveliens as bossekruidt de beurzesnyers kot van de dieven.
230 De quaksalvers en pokmiesters quaamen'er mit'er bezeegelde Maar Luicifar zeide, brengze in 't verneis by de moordenaers, an ien kant,
go edt is veur de helsche brandt.
diel menschen mit zwarte handen, wat hebben deuze gasten, vraagde
Wi! de duivel, zoo luister, ik zeI et jou vertellen gaen.
235 Dit binnen verwers, die mit bestelling van koopluy binnenshuis vrybuiten.
wisten de zijd, deur schors water bol te maken; ja hiel te ontsluiten:
de draeden van vijlseI, en sIijp, en aar swaer 't sap van gal, en alluin, datze weer dicht in men kaar
wel tot lijm, as glans verstrekte;
door zulk ien 240 Deenze drieverendiel zijd, over de vyfverendiel weegen.
dit vertelt hadt, greep hy' er ien paar,
en de voeten onder aan menkaar.
hy de handen die ien groote pael stak, en begonze mit de
elements te wringenl
bID edt uit sprong, of men de verf uit de zijd zag springen.
Hoe mach jy heur zulk ien pijn doen, zeyd' ik, ze hebben 't edaen deur heur miesters
2U verstatgeldt: betaald de
van een pand bij de lommerd;
eplondert: geroofd.
223 vertisen: Solidteurs: kleine rechtszaken;
veur: also
U 5 Pachters: 2.2.7 efaliert: 2.2.8 al eeveliens as: bossekruidt: 2.30 pokmiesters: in staat waren,
of zich althans
men
als een soort kwakzalvers (WNT 306I); bezeegelde: 2. 3 I brengze .•. an ien kant: op; vemeis:
Fransfomaise).
2.33 ien diel: aantaI.
2.35 mit bestelling: opdracht; vrybuiten: gilden.
2.36 schors water: looizuur;
bol: niet strak gespannen; ontsluiten:
2. 3 7 sop: viilsel: poeder;
sliiP: 2.38 gal, schilders
2.39 zulk ien 2.40 drieverendiel: deeI.
2.4I, 2.48 mit: hetzelfde ogenblik.
2.43 kravielstok karvielstok, WNT VII, I, I69I, maar nader verklaard.
(Het met touwen
gebeuren); elements: 2.44 of: 2.45 mach:
256 DE KLUCHT VAN OENE
Heur miesters, zei de duivel, lyen zoo wel as zy : want ze hangen elk aen ien zijde
bast;
En zooze daer vierentwintich uren an kunnen hangen, zonder dat de strenge breeken,
Zoo binneze allegaer vry. mit wees hy waerze hingen; maar ik had nau omekeeken,
Of ik zag'er wel tien dozijn deur heur stroppen druipen in ien ketel vol ziedent water,
die'er recht onder ezet was :
250 Daer moesten zy zoo lang kooken totze twee vijfde parte minder woogen, jae zoo
net of het ewet was.
De Boekverkoopers die Bijbels uythangen en are giestelijcke zinnen,
Al is't dat'er in'er winkels niet as Bijbels van twieenvijftigh bladen binnen;
En boeken van Reyntje de Vos, dat schalkedier,
Worden'er allegaar, in Belzebuyx quartier,
255 Tot blanketsel emaakt; want as de Duivel ien Engel wil lijken,
Zoo gaet hy hum met'et bl anketsel van sulke schijnheylige Boekverkoopers
bestrij ken.
Zoo dat'er niet in de Hel is, of'et komt de duivel noch te pas.
De Lakenverkoopers, die'et laken ien zestepart langer rekten as'et was,
Worden'er erekt, dat al watze an 'et lijf hadden begon te tornen.
26o Wy zelle jou, zey de Duyvel, 'et lake te recke wel drae uit komen.
En ze begonneze mit kaerten van naelden en spelden te reuwen. ze riepe; help! help l
help!
Wees jy slechts te vreen, zey de Duyvel, ly jy wat pijn, jou kijeren gaen weer in 't felp :
De maakelaers, die met liegen en bedriegen aan de kost raken,
Ja die'er zelf tot koop-luy, en de koopluy tot maakelaers maaken,
265 Worden'er op zen Avekaets, en Prokreurs estraft:
Dan worde z'er aan de koopluy, haar falierde miesters eschaft,
Dieze, tot wraak, het vel van de leden stroopte;
En tot mier pijns, in ien bak vol pekel doopte.
Zy vloekten, en knarsten op'er tanden van ongedult.
270 Och! och! och! riepenze dat jy falieert bint dat is jou eygen schult;
246 bast: strop.
249 druipen: vallen; recht: precies.
250 jae Zoo net of: ja zelfs zo precies alsof; met:
bedongen
251 Bijbels uythangen: bijbels als uithangteken
hebben; men denke aan Jan Janszoon
Starter, die te Leeuwarden een boekwinkel
had in „D' Engelsche Bybel"; are: andere;
tinnen: zinnebeelden.
25 2 Bijbels van twieenvij tigh bladen: kaartspellen
(„des duivels prentenboek").
253 boeken etc.: bedoeld wordt het volksboek
„Historie van Reinaert" uit de 16e eeuw,
vaak herdrukt in de 17e eeuw; schalkedier:
sluwe dier.
254 BelZebuyx : grappige vervorming van Beelzebubs.
256 hum : zich.
257 niet : niets.
259 tornen : scheuren.
26o jou: jullie; uit korven: op gevoelige wijze afleren.
261 kaerten van naelden en spelden: dergelijke
kaarten ziet men op twee etsen van Jan
Luiken in Spiegel van het Menselyk Bedryf,
herdruk Leiden z.j., 45 en 47; reuwen : kaarden,
ruw maken van het laken.
262 jy: jullie (over de meervoudsfunctie van j:
Verdenius, Studies 214 e.v.); te vreen: kalm,
rustig ; keren: kinderen ; felp: fluweel.
264 die'er: die zich.
265 op Zen Avekaets: als de advocaten, zie vss.
177-178.
266 eschaft: uitgeleverd; miesters: principalen.
269 ongedult: wanhoop.
270 jy, jou: jullie; falieert: bankroet gegaan.
KLUCHT 257
Want ien Koopman, die hem van ien makelaar laet belezen,
Die wil, spijt sijn eigen zelf, ien maakelaar wezen.
Ik docht de maakelaars liegen 't niet, al kanneze 't wel.
Van Schouten, van Diefleyers, en Luyzevangers grimmeldent in de Hel.
275 Het volk dat niet van goet doen oft van de Kerk mach hooren spreken,
Sitten 'er alle-gaer op hekels, en hooren 'er de Duyvel de passy preken.
De Hooren-dragers die zoo luy zijn dat 'er 't hiele lant van waegt,
Worden de hoorens op 't hoekje van den Hel, dicht a an 't Hooft of ezaegt:
Wantze zouwen aars niet wel deur de poort kunnen raaken;
28o En van de takken, zach ik de duyvels hechten tot moortprieme maaken,
En Dobbel-stienen. ik docht dit Goddelooze zaet,
Dient de Duyvel, zoo wel nouwze doot binnen, as toenze leefde, tot allerhande quaet.
Toen kreeg ik honger. beginje honger te krijgen? zey de Duyvel,
Zoo zel ik jou wel ien Advocaat aen 't spit rijgen: want wy hebben aars gien zuyvel;
285 Die elardeert is met ien thien of en twintigh Procureurs,
En bedropen hem mit 'et vet van ien diel Soliciteurs,
Terwijl hy veur ien vyer van Deurwaarders word ebraden.
Neen, zeyd ik dat is Heyntje-mans kost daer meugje jou zelf mee verzaden.
[Ten lest kreeg ik achterlast, en ik bin deur hulp van de duivel op et helsche sekreet
eraakt;
290 Hier vondt ik al de Pasquillen die deur ien diel kreupele rijmertjes tot schemp van
Vos waeren emaakt;
Ik wouze opraapen: Maar de droes wou de vunse vodden, zeyde hy, niet missen:
Want de duivel gebruikte deuze pasquilen in plats van moselschulpen, om zen
eierkurf mee te wissen.]
Al wast dat ik ien Inktpot, of ien Inktkoker had,
Die zo groot was as het Heydelbergsche Wijnvat,
271 hem : zich; van : door; belezen : bepraten.
272 spit sin eigen zelf : ondanks zichzelf. Ter verduidelijking
van deze passage : J. Wagenaar,
Amster dam II 467 e.v. De makelaars waren
verenigd in een makelaarsgilde. Het „staat
hun niet vry, koophandel te doen in waaren,
waarin zy, gewoonlyk, makelen. Zy
mogen, op hunnen naam, voor hunnen
meester, koopen, zo wel in openbaare veiling,
als uit de hand". En : „Tegen zulken,
die makelen, zonder door Burgemeesteren
aangesteld en beëedigd te zyn, in 't gemeen
Byloopers of Beunaazen genaamd, zyn, van
tyt tot tyd, verscheiden', ook scherpe Keuren
gemaakt. Doch 't getal derzelven is nog
zeer groot".
274 Luyzevangers: politieagenten (spotnaam);
grimmeldent : krioelde het.
275 mach : wil.
277 luy: ze waren nl. te gemakzuchtig geweest
om het overspel van hun vrouwen te voorkomen
of te beletten ; waegt : veel ophef
maakt.
278 't hoekje: het geheim gemak (buiten de
poort).
279 aars: anders.
z8o hechten: handvatsels.
28 i zaet: geslacht, soort.
2.84 aars : anders ; zuyvel: boter; want ... zuyvel:
de verklaring van deze tussenzin volgt in
de vss. 285-286.
285 elardeert : doorspekt (eig. met spek doorregen).
286 bedropen: begieten; ien diel: een troep.
289 achterlast : aandrang om zijn behoefte te
doen; sekreet : privaat.
290 ien diel: een aantal.
292 mosselschulpen: door de armen gebruikt,
waar wij closetpapier gebruiken; eierkurf :
achterste.
293 Inktkoker: in tegenstelling tot de Inktpot
een draagbaar buisje.
DE VAN OENE
die hem van ien makelaar laet belezen,
wil, spijt sijn eigen zelf, ien maakelaar wezen.
de maakelaars niet, al kanneze 't weI.
Hei.
Het yolk dat niet van goet doen oft van de Kerk mach hooren spreken,
Duyvel de passy preken.
Hooren-zijn dat 'hiele lant van waegt,
den Hel, dicht aan of ezaegt:
deur de poort kunnen raaken;
280 En van de takken, zach ik de duyvels hechten tot moortprieme maaken,
docht dit Goddelooze zaet,
zoo wel nouwze doot binnen, as toenze leefde, tot allerhande quaet.
beginje honger te zel ik jou wel ien Advocaat aen 't spit rijgen: want wy hebben aars gien zuyvel;
Die elardeert is met ien thien of en twintigh Procureurs,
'vet van ien diel Soliciteurs,
vyer van Deurwaarders word ebraden.
ik dat is Heyntje-mans kost daer meugje jou zelf mee verzaden.
et helsche sekreet
Hier vondt ik al de Pasquillen die deur ien diel kreupele rijmertjes tot schemp van
waeren emaakt;
opraapen: zeyde hy, niet Want de duivel gebruikte deuze pasquillen in plaats van mosselschulpen, om zen
of ien Inktkoker had,
groot was as het Heydelbergsche Wijnvat,
271 hem: van: belezen: spyt syn eigen zelf: verduidelijking
deze passage: J. Amsterdam 467 De makelaars waren
een makelaarsgilde. Het "staat
waaren,
gewoonlyk, makelen. Zy
hunnen naam, voor hunnen
in openbaare veiling,
uit de hand". En: "zulken,
makelen, door Burgemeesteren
beeedigd 't gemeen
verscheiden', ook scherpe Keuren
Doch 274 (spotnaam);
grimmeldent: 2.75 mach: wi!.
2.77 n!. gemakzuchtig geweest
te beletten; waegt: hoekje: geheim gemak (buiten de
279 280 28 I 284 aars: anders; wanl Zlflvel:
voIgt in
285-286.
285 e!ardeert: eig. spek doorregen).
286 achler/asl: om behoefte te
sekreet: die!: aanta!'
2.92 de armen gebruikt,
closetpapier gebruiken; eierkurf:
293 Inklkoker: tegenstelling de Inklpol
2 58 DE KLUCHT VAN OENE
295 Daer negen hondert en sestig Amen Wijn in kennen,
Daer toe driemaal zoo veul, ja viermaal zo veul schrijfpennen
As Spiessen in 't Leger van den oversten Kluyt,
En dat elk zoo groot was, als de groote mast op 't Schip van Sinte Reynuyt,
Daer de Stuyrman zen hut en de Kok zen kombuys in maakten,
3 0o Die zoo hoog was datze mette Mars aan den Hemel raakten,
En dat ik dan ien Boek had zo groot as de Spaensche Zee in 't ront,
Noch zou ik niet half kunnen schrijven, wat dat ik in den Hel al vont.
Ritsaard. Oene.
Wie daer?
Oene.
Goeden dag speciaal.
Ritsaart.
Hier zoo gien mier te snakken,
Of ik doe jou de broek tot opje hielen zakken.
Oene.
305 Bin jy de Tovenaar, om wie dat ick hier kom?
Ritsaart.
Ik gae in 't naarst der nacht met Lucifer voor mom,
Op Belzebuyx banket, met sleep van zwarte Saters,
En dansser op 't gelol van katten en van Katers.
Oene.
Wat binje dan voor ien?
Ritsaart.
Ik woon onder dit gewelf.
310 Nachtmerry is me naem. ik ben de Weerwolf zelf.
Oene.
Wat kan je veur kunsten?
295 amen: een aam is vier ankers, één anker is snakken: geen praatjes verder ! Vgl. Verdeca.
39 liter; totaal dus ca. 15 o.000 liter. nius, Studies 265 : voorbeeld van een impe-
297 den oversten Kluyt: ? rativische infinitief met ontkenning, die een
298 't Schip van Sinte Reynuyt : denkbeeldig schip, prohibitief karakter heeft. Hier Zoo : zoo
waarop drinkebroers, doorbrengers en be- expletief bijwoord, om het voorafgaande
rooiden meevaren en waarmee zij te gronde bijw. van plaats te versterken (nog Amstergaan.
dams ; in Rotterdam : hiero); gien mier : niet
299-300 Bepalingen bij mast; raakten: raakte. meer; snakken : kletsen, babbelen (slaat op
301 de Spaensche Zee: Mare Ibericum, dat deel de voorafgaande monoloog van Oene).
van de Middellandse Zee, dat gelegen is 306 voor mom : gemaskerd.
tussen Spanje en Marokko; in 't ront: in om- 309 gewelf, misschien wel een boogje van een
trek. oude, niet meer gebruikte stadsmuur.
303 speciaal: beste vriend. Hier Zoo gien mier te
DE KLUCHT VAN OENE 2 5 9
Ritsaart.
Ik kan de woeste en dunne winden
Trots et Noorts en Lapsche volk in leere zakken, en in oope netten binden.
As ik men aanzicht slechts iens met duivels drek bekladt,
Verander ik in ien Mieuw, of in ien Vliermuys, of in ien zwarte Kat.
315 Ik doe de menschen, as et me slechts lust, al doet et menig gruwen,
Pampier, hair, kalk, stien, kooten, knikkers, neutdoppen, naelden en spelden spuwen.
Jy meugt me vry bekyken, ik kan allien deur men groot verstandt,
De kost, asze op de tafel staet, veranderen in zandt;
Ja spijt Aecht zonder ziel, ik ry by nacht en dag an alle oorden
3 20 Op een Bok mit drie bienen. ik heb, deur de kracht van toover woorden,
De jongste zeun van geile Aagt, al dunkt et elk ien hiel vremt,
Verandert in ien luis, en deedt hum, in die gedaente, in et hembt,
En op het moeder naakte lijf van Marry Naersjes koomen;
Die hy, in ien luize schijn, heur eerbaarheidt het ontnoomen.
325 Ik heb Juffrouw snottebels doen kijken in ien Spiegel-glas,
Dat Harmen fielebaert heur toegezeide Vryer was.
Oene.
As jy alle ding zoo kunstig weet te kuipen,
Kan jy dan wel deur et oog van ien naeldt, of deur et gat van ien klinksnoer kruipen?
Ritsaart.
Dat is me slegste kunst, dat kan wel strakx geschien.
Oene.
3 3o Kanje dan wel Brandewijn of Soetemelk tappen uyt ien straet-stien?
Ritsaart.
Ik kan wel met ien stroo 't hooft van je schouwren snyen.
Oene.
Kanje dan wel, as ien Kolrijster, op ien beuzemstok uyt de schoorstien rijen?
Ritsaart.
Ik heb noch gustre nacht evlogen as ien kray.
Oene.
Kanje dan wel ien weegluys doen klappen as ien Papegay?
3 11 dunne: schrale.
312 Trots : In weerwil van ; Noorts: Noordse
(in een samentrekking wordt de buigingsuitgang
alleen bij het tweede adjectief gebruikt),
Scandinavische.
316 kooten : beentjes, gebruikt bij het „koten"
en het bikkelen.
319 spit: evengoed als; Aecht zonder ziel: blijkbaar
de naam van een heks.
324 schen: gedaante.
325 doen kyken : laten zien; Spiegel-glas: spiegel.
326 fielebaert, eig. vernederlandsing van Philibert;
hier een met fiel (= fielt) beginnende
scheldnaam, vgl. Bredero's Lucelle (uitg.
C. A. Zaalberg, Culemborg 1972) z zo en
202 ; toegezeide: voorbestemde.
327 kuipen: (eig. in een kuip doen), met gebruikmaking
van alle middelen bewerkstelligen.
328 klinksnoer : koordje door een gat in de deur
gestoken, om van buiten af de klink op te
trekken.
3 29 slegste: eenvoudigste (met assimilatie van de
t van slecht) ; strakx : zo meteen.
332 Kolrjster : tovenares, heks.
334 klappen: praten.
z6o DE KLUCHT VAN OENE
Ritsaart.
3 3 5 Geen dingen bin zoo vreemt of ik weetse te klaaren.
Oene.
Kanje dan wel in ien Eysdop of in ien mosselschulp na Oost-Inje vaaren,
Mit ien zeyl van ien spinweb, en stuuren mit ien naelt in plaats van ien rcer?
Weetje wel datmen wijf niet poort vast is, wel te verstaen ien Hoer?
Ritsaart.
Staa ierst in deze kring, ik zel'er iens na leezen.
Ritsaart zet Oene in een Ring van Bossekruyt, en begint te toveren.
Oene.
3 40 Twie schinkels mit ien klaeuw, wat pokken zel dit weezen?
Drie hoorens mit ien koot! vijf krieken mit ien kars!
't Is de nikkers kraemery, hy loopt mit Heyntje-mans Mars.
Hy preutelt binnens monds, ay hoor! hce langer, hoe rasser.
Bitsaart.
He, Sa, vo, been marketroy, kom poesme de krasser.
Oksius, Koksius, Noksius, Poksius,
Homenus, Domenus, Bomenus, Romenus,
Arius, Darius, Blarius, Larius.
345 Voort wat 'er wort bestiert door 't loopen der Planeeten.
Oene.
Voorzeeker et deuze man et Latijn met pollepels egeeten.
Ritsaart.
Inquam koenat, Rekoolatt, katan, Extra, struynalibol.
Oene.
Hoo, hoo, praetje van struif? ik drukje wel ien baly vol.
Ritsaart.
Bekibuik, Lucifer, Pollepel, Schuimspaen, komt alles in perzibel.
338 poort vast : kuis. bezweringsformules zie men J. van Haver,
339 na : naar ; leezen : een onderzoek doen (door Nederlandse Incantatieliteratuur, Gent 1964.
te lezen in het zwarte boek met toverformu- Dergelijke formules in literaire teksten beles)
; Ring: Ritsaart trekt een ring op de vatten volgens hem „haast geen authentieke
grond, en verzoekt Oene, daarbinnen plaats bezweringen (blz. 503). Over zinloze opte
nemen; zelf blijft hij erbuiten staan. somming van namen, blz. 379, 388, 395
(Vgl. voor de beschrijving van een duivel- over het rijm en het ritme, 43 5 e.v., over de
bezwering, met bijbehorende prent : Duyf- heksenring, die een magische scheidingskees
ende Øillemynkens Pelgrimagie ... door muur vormt, 445. Een dgl. kluchtige duivel-
Boetivs a Bolswert, uitg. H. J. A. Ruys bezwering in N. Biestkens, Klucht van Claas
(Utrecht 1910) 290 en 288). Kloet (uitg. G. R. W. Dibbets), vss. 2 8 98-29.
340 Twie schinkels etc.: al deze „vremde dinghen" 345 't loopen: de beweging. Over de rol van zon,
worden binnen de cirkel gelegd; wat pok - maan en planeten, Van Haver, a.w., 446.
ken : wat drommel 1 348 struif : uitwerpselen; balg : tobbe.
342 kraemery: rommel; Mars: rugkorf. 349 in perzibel: vervorming van imperceptibel:
343 preutelt: prevelt. onmerkbaar, onzichtbaar.
344 poes : kus; krasser : penis; over authentieke
DE KLUCHT VAN OENE z6i
Oene.
3 5o Daer leest hy et Duyvels paternoster uit Heintjemans Bibel.
Ritsaart.
Firlementis, Swinentis, Schoeschentis lagardefrooy.
Oene.
Die tarm is eraapt uit Sinte Pieters palsrok uit de darde ploy.
Ritsaart.
Rijst onder aerds gespuis, en laet op aerd jou luimen zien.
Oene.
By me, zieter nae, by et de Droes betovert mit ien pruimestien.
Ritsaart.
Oilman, Soliman, Folirnan, Boliman,
Alius, Falius, Malius, Salius,
Mikkeran, Likkeran, Wikkeran, Nikkeran.
Oene.
3 5 5 Hy praet van de Nikker, zou d'aere man wel van huis weezen?
Ritsaart.
Rep van gien aere man, of jy meugt wel voor de Nikker vreezen.
Oene.
Dat liege Latijn was by was nae men verstant,
De allergelierste Doctoor in 't hiele Landt.
Ritsaart.
Waer blijft de Droes van Delft?
Oene.
Dat komt zeeker schrander.
36o De Duivel van Delft is dat niet ien gebooren Hollander?
Ritsaart.
Wat zegje daer jou guyt?
352 farm : woord, uitdrukking; „in 't bijzonder
als vakwoord van rederijkers : woord, in
een bijeenkomst opgegeven, waarop alle
aanwezige leden, op de rij af, een rijmwoord
moeten noemen" (WW7NT XVI 971). Als
Oene lagardefrooy een tarm noemt, denkt hij
wsch. aan de volgende tarm: vlooy; palsrok :
soort lang overkleed. Vgl. het spreekwoord,
Harrebomee I 93, II 269: „Slecht en regt,
als Sint Pieters voorbroek, die maar ééne
plooi had".
353 luimen : kuren.
354 By me, nieter nae : bij mijn achterste (Men zei
dit, terwijl men een klap op het betrokken
lichaamsdeel gaf), vgl. Crena de Iongh,
Van Santen, 224, e.a. plaatsen bij Van Moerkerken,
Ned. Kluchtspel, II, 649.
354 pruimestien, vgl. ØNT XII, 2, 4622 : „O
vaar, je bint al begoogelt met ien pruyme
stien", W. D. Hooft, A. de Pierre 15.
355 d'aere man: de andere man (toespeling op de
vier „mannen" uit de eerste regel?)
357 Dat : Als.
359 komt : wordt; schrander : subtiel, pikant. De
toespeling is mij niet duidelijk.
361 guyt : schavuit.
262 DE KLUCHT VAN OENE
Oene.
Ik vraegje nae men vrou.
Ritsaart.
Nae dat ik hier bevijn zoo isse jou hiel trou:
Maar om et recht bescheit, zoo maakter ierst jou werk of,
Om over ien klein vuur te gaen op et Zuyer kerkhof;
365 Daer zelj e dicht an et dak ien diepe horn zien,
En in die zelfde horn, is ien betoverde stien,
Die jou, as jy ze draegt in et wezen zel vervormen,
Van die jou echte wijf by wijle komt bestormen:
Siet dan of Fij tj e jou, of Ritsaart heeft bemint.
Oene.
37o Hoe kom ik by de horn, dat dient wel ierst verzint?
Ritsaart.
Op et Zuyer kerrikhof, daer bin ses ouwe Sarken,
Die eertijts bin ebracht uit et Rijck van Denemarken:
Elk mit ien grafgedicht, daer ien Hoogduits Poeet,
Wel zevendallef jaer zen herssens op versleet;
375 Die moetje nae malkander eerbiedelij ken leezen:
Dan zelj e in ien mand die daer geriet zel veezen,
Al prevelende treen, en spreeken dit rondeel.
Orka, Lambatiia, Schoenmica, Koekernotes, Koekernoteel.
Zoo drae en is die spreuk niet aen menkaer eschakelt,
3 8o Of jy wordt met de mand, tot aan het dak etakelt.
362 Nae dat : Naar; beven: bevind, kan nagaan.
363 et recht bescheit : de rechte zekerheid (daaromtrent)
; of : van.
364 ien klein vuur : de eerste opdracht, niet op het
toneel vertoond, is het springen over een
vuur, een bekend gebruik in de volkskunde:
het kan bedoeld zijn als een zoenoffer aan
de hogere machten (of als een reinigingsvuur),
vgl. J. Schrijnen, Nederlandsche
Volkskunde (Zutphen 193o) I 13o; et Zuyer
kerkhof : de Zuiderkerk, de eerste voor de
gereformeerde eredienst gebouwde kerk,
was voltooid in de jaren 2612-2624. Het
kerkhof bestond nog in de tijd van Jan
Wagenaar. Er waren twee toegangen tot
het kerkhof, één in de St. Antonies Breestraat
en één in de Zandstraat (later gesloten,
vgl. Wagenaar, Amster dam etc., II
13o-13z).
365 horn : hoorn.
368 echte w f : echtgenote; bestormen: lastig vallen.
369 heeft bemint : liefheeft.
37o verzint : bedacht, overwogen.
373 daer: waar; Hoogduits: het merkwaardige is
dat slechts één van de zes zerken een min
of meer Duits, eig. platduits, opschrift
heeft.
374 zevendallef : (half zonder h-uitspraak en met
svarabhakti-vocaal) 61.
376 geriet : gereed. Men zou zich kunnen voorstellen
dat een dergelijke mand gebruikt
werd door glazenwassers.
377 rondeel: rederijkersterm, schetsend of uit
onkunde gebruikt.
378 De twee laatste termen zullen toespelingen
zijn op het, ØNT VII, 2, 4925, vermelde
woord koekernoet : bedrogen echtgenoot,
horendrager.
DE KLUCHT VAN OENE 263
Oene.
Schoon datmen van Docter Faustus wel ier groot wonder zag,
Zoo is hy by jou niet meer as ien veest by ien donderslag.
Ritsaart.
Kom smeerje mit dit gruis, ewijt door men Sermony,
Zoo krijgje in der yl ien zwarte duivels trony;
385 Want sonder die gedaant is al jou doen onwis.
Oene.
Ik wou wel datje zey waer van dat et emaakt is.
Ritsaart.
In 't lest van 'et veurjaar, heb ik in 't ierst van 'et naejaar gaen zoeken,
Ien hiel half lood koutwaremis, ekleinst door natte droogdoeken:
Ien versche pekelharing, ien zoute stok vis,
390 Ien Jonge Ouwevaar, as'er gien in et hok is:
Dit heb ik in de nacht met reuzel van koorstengen,
Mit et dreunen van ien veest, en poddewol gaen mengen.
Toen nam ik tot behulp, de lever van ien pijl,
De nieren van ien zark, de longen van ien bijl,
395 Et sap van ien waterpot, ebruykt van Juffrou slakpoel:
Et hoofd' van ien ronde klos, en 't merrig uit ien kakstoel.
Dit heb ik met menkaar in ien mortier van glas,
Mit iene apesteert, ehaelt uit'et hels moeras,
Tot pollever estamt, met'et niervet van ien netel:
400 Toen heb ik 'et ekookt, in ien pampiere ketel,
Over ien vier van ys.
Oene.
Kom smeertet'er maar an.
Ritsaart.
Nou ik jou aanzigt bestrijk,
Wordt jy de duivel in alle ding gelijk.
381 Schoon dat : Ofschoon; Docter Faustus, hier
o.a. bekend door Øaarachtighe Historie van
Doctor Johannes Faustus (1592, 1607). Vgl.
ook E. F. Kossmann, Das niederliindische
Faustspiel I I : dit spel is uit latere tijd dan
Oene.
382 ien veest : vgl. Tuinman, Spreekwoorden, I
231: „hy maakt van een veest een donderslag.
Dit zegt men lachende, alhoewel vry
onbeschaaft, van eene onmaatige vergrooting"
383 gruis : spul; Sermony : ceremonie.
384 zwarte : de duivel is nl. zwart, vgl. E. J.
Haslinghuis, De Duivel in bet drama der
Middeleeuwen (Leiden 191 2) 182.
385 is onwis : heeft een onzekere afloop.
388 koutwaremis : gekauwde groente; ekleinst :
gezeefd.
390 Ouwevaar : ooievaar (Kil. o.a.: oude-vaer).
391 koorstengen (wellicht onjuiste bijvorm van
karstengen, JVNT VII 5446): kastanjes.
392 poddewol: wol van een padde.
395 van : door.
396 klos : spoel.
399 pollever : pulver.
387-401 Een lange reeks van tegenstrijdige begrippen,
oxymorons.
264 DE KLUCHT VAN OENE
Oene.
Sooje kunst goet is zel ikje iens te bier noon in de berg van weelde.
Ritsaart.
Mit goe luy is goed doen (zey de koster) en hy ontkliede de beelden.
40 5 't Is tij t voor jou te gaen, de Droes toont hum aars gram.
Oene.
Dat is ien kleinigheyt, ik wou wel dat hy quam.
Ritsaart.
Wel binjer op belust, hy zelje zelf bejegenen.
Oene.
Ja alle ding is meugelijk, maar 'et wil gien geit regenen.
Ritsaart.
He, ho onsikokx Kalandarina, Le, bo, bonsikokx, malandarina Ronsikfokx.
Oene.
Wil ik jou wat seggen? Reintje de Vos sprak in latijn,
410 Dat de ailergelierste de wijste niet zijn.
Ritsaart.
Twij ffel niet an men wijsheidt, men kanze uit men groote baert leezen.
Oene.
Zo de wijsheidt in ien groote baert zit, zoo moeten de bokken hiel wijs weezen.
Ritsaart.
Komt flucx uit et vegevier met jou beroeste piek.
Oene.
As de Duivel sterft zel de Nikker komen, maar hy is noch niet ziek.
Ritsaart.
In dit blad moet ik zien waer dat ik hum zei vinnen.
Oene.
Sie achter in men Allemanak, hoe veel daagen dat'er in ien maant binnen.
Ritsaart.
Me dunkt het hels gebroet dat moet noch veer van hier zijn.
4 1 5
403 te bier noon: uitnodigen naar een herberg
te gaan; de berg van weel de, naam van een
herberg.
404 Mit goe luy etc., apologisch spreekwoord,
vgl. C. Kruyskamp, Apologische Spreekwoorden,
2e dr. ('s-Gravenhage 1948) nr. 93.
405 hum: zich; aars: anders; gram: boos.
407 belust: verlekkerd; bejegenen: tegemoet gaan.
408 alle ding etc., vgl. Harrebomee I 216, 134;
III 161.
410 Vgl. „de geleerdsten zijn de wijsten niet",
Harrebomee I 223.
411-412 Vgl. De Brune, Spreekwoorden: „Indien
den baerd de wijsheyt bracht. De bock werd
d'allerwijst gheacht", geciteerd in ØNT II,
I, 826.
413 Gericht tot de duivel; beroerte: roestige.
414 Nikker, synoniem van Duivel, maar was
ospr. een watergeest.
415 /n: Op. (Hij leest blijkbaar weer in zijn
toverboek).
416 Allemanak: achterste.
DE KLUCHT VAN OENE 265
Oene.
Ik deink datze allegaar in Nobes kroeg te bier zijn.
Ritsaart steekt 't Boskruit aan.
Hier komt de Duivel zelf vol ysselijke flikkers.
Oene.
420 0 doot! de Duivel komt met hondert duizent Nikkers.
Ritsaart.
Ik zel hem vervolgen om te zien hoe veer dat hy zen vaert het,
Want hy loopt als ien hondt, die een kneppel an zen staert het.
Foppe. Ieuriaen.
Rijst uit den slaep, den dag die naekt, vier et de klok.
Foppe.
Is loogenachtige Mary deur de solder evallen, en et zer niet zier edaen?
Hoe pokken kan dat weezen, dat kan ikme niet verstaen.
Ieuriaen.
425 Doetje dat zulken wonder?
Fop.
Wel jae't.
Ieuriaen.
Wil ikje wat seggen?
Daer ien Labbekak zel vallen daer komt de Duivel ierst ien kusse leggen,
Want ien Labbekak kan hem niet ontgaen asje zelf wel weet,
En zo lang asze hier leeft doetze Janalleman leet,
En die leet geschiet, wilt dikwils mit wreeken betaalen,
430 Dan het de Duivel actie om de Labbekak en wreeker te haalen:
Dat is ien dubbelt vetje, dan is't Kermes in de Hel:
0 daer ien Labbekak in de buurt woont, dat komt de Duivel so wel!
Hy behoeft nergens voor te zorgen, ze kan de helsche akker zelf wel ploegen.
418 in Nobes (= Nobis) kroeg: in de hel.
419 dikkers : flikkeringen? (D heeft stikkers :
stekers?).
420 Oene rent weg, vgl. Duyfkens ende Wlillemynkens
Pelgrimagie : W. in een analoge situatie:
„Ick beefde, ende het banghe sweet dat
brack mij uyt. Ick vloogh uyt den circkel".
421 vervolgen: achternagaan; zen vaert het : weggaat.
422 ien hondt etc. : vgl. Roemer Visscher, Sinnepoppen,
uitg. L. Brummel ('s-Gravenhage
1949) 8o: emblema „hond met knuppel om
de hals" en in het bijschrift o.a.: „In de tijdt
dat de Iacht verboden is, te weten, van de
Meert tot in Augusto toe ... soo worden
alle jacht Honden met kneppels aen de hals
beswaert, om haer snelheydt te verhinderen".
423 De wekroep van de ratelwachts is sedert
D (1646) geseculariseerd !
424 Hoe pokken : Wat drommel ! ; verstaen: begrijpen.
425 Doetje dat zulken wonder: Verbaast je dat zo?
426 Labbekak: kwaadspreekster.
427 hem, nl. de Duivel.
430 actie: drukte, bedrijvigheid, h.l. werk.
43 I vetje : voordeeltje.
43 2 daer : als er (Overdiep, Zeventiende-eeuwsche
Syntaxis 15 0) ; dat komt de Duivel so wel: dat
komt de duivel zo goed uit.
266 DE KLUCHT VAN OENE
Fop.
Kom gaenwe om ien zoopje, in ien van dese kroegen.
Oene. Ritsaart.
43 5 Ier ik op et kerkhof gae, moet ik me mit Monseur likpotje zalven.
Ameraal, Generaal van alle roodneuzen, en nuchtere kalven:
Veldtmaarschalk van Lootgieters, van Leidekkers, van Pelssers, van Wevers en
Schreurs:
Sergjant Majeur van Timmerluy, van Metzelaars, van Smits en aare Kitte-breurs:
Geweldige Provoost van Robijnen, van Diamanten, van Korbonkelen, en etterige
puisten:
440 Kornel van Schiateka, van Podegra, van Chiragra, van schuddende hoofden, en
bevende vuysten:
Euverman van 't Turfdragers, van 'et Bierdragers, van 'et Waegdragers en 'et
Koorendragers Konvent:
Secretaris van 'et Wagenaers, van et Schuitevoers, van 'et Sleepers, en
Kruyers Parlement:
Bijbel en Kategismus van Diefleyers, van Brillekraamers, van dobbelaars en
zangers:
Eenige Leer en troost van Quakzalvers, van Schoorstienveegers, van
Beersteekers en Rottevangers:
445 0 Ferheer! o Luytersche Sendbrief, nae de Konfessi van Augsborg:
O Lubek ! o Rostik! o Bruynswyk! o Bredaal! o Rotterdam! o gatje vol! o hertje
zonder zorg!
Poortier en Kamerling van soo veul Vrouwen'er slooten!
O Goud en Zilver-smit, die de Waerdinnen haar Ringen en sleutelreexen doet
vergrooten!
O Seun van Bytebier, die by by dronke Stijn hadt!
450 Van Pater Kitte-breur edoopt in 't Heydelbergsche Wijnvat:
Daer Sinjeur Pakkebier hem as jou peet vertoonden
43 5 me mit Monseur likpotje zalven: drinken, zich
moed indrinken.
43 6-45 6 Toespraak tot „Monseur likpotje".
436 Ameraal: admiraal, aanvoerder.
437 Pelssers: bontwerkers of linnenwevers;
Schreurs: kleermakers; pelssers en schreurs
golden als mensen van geringe welstand
(Verdenius, Studies .75).
43 8 aare Kitte-breurs : andere drinkebroers.
439 Geweldige Provoost : bevelhebber; men denke
aan karbonkelneuzen.
44o Kornel: kolonel; Schiateka: ischias, heupjicht;
Chiragra: handjicht.
44i Konvent : vergadering, h.l. gilde.
44z Øagenaers : voerlieden; Parlement: vergadering,
h.l. gilde.
444 Beersteekers: sekreetwerkers.
445 Ferheer = Duits : Pfarrer; Luytersche:
Lutherse, of: van Luther; Sendbrief: Luther
publiceerde „Sendschreiben"; nae: volgens;
de Konfessi van Augsborg: Confessio Augustana,
Lutherse Geloofsbelijdenis, aangenomen
in 153o.
447 slooten, obsceen gebruikt, mv. van slot :
baarmoedermond (ØNT XIV 191o).
448 sleutelreexen: kettinkjes waaraan vrouwen
hun sleutels droegen, sleutelbossen.
449 Bytebier, naam van een tafelschuimer in
D. Hoofts Heden-daeghsche Verloren Soon,
Amsterdam 163o (vgl. Van Moerkerken,
Ned. Kluchtspel I 137).
450 van: door.
45 1 Pakkebier: zeer gewone scheldnaam voor
een drinkebroer, vgl. WINT XII, 1, 184;
hem : zich.
DE KLUCHT VAN OENE 267
Die jou zoo rijkelijk tot Pillegelt beloonden
Mit Salm, mit Raf, mit rekeling, mit krabben, mit garnalen, en mit kruydige worst,
Mit Kappers, mit Olyven, mit Anssioves, mit Kavejaer, al kost veur ien zwelgzieke
borst:
455 Leef hondert duyzent jaar, ja twie hondert duysent jaar, natgierige keeletrooster.
O Munnik, ó Knunnik! ó Pater! ó Mater! van Sinte Bacchus Klooster.
Dat smaaktme, dat raaktme an et hart: niet ien druppel selme ontslippen.
Mijn buik staet espanne, men zou'er ien Olyfant op doodt knippen.
Hier is de ierste Zark.
Hy leest: Hier leit by die het spyt dat hem de doodt verriedt:
460 Noch meerder spijt het hem dat hy z#n geldt verliet:
Wat of dees Woekeraar het allermeest mach spyten ?
Dat hem de wurmen 't vleis om niet van 't been af byten.
Die Woekeraar et zo gierig eweest as de Vaar van onze Joost en meidt:
Want die is zoo gierig dat et hem spijt dat hy om niet Godt helpje zeidt.
465 Hier is de twiede Zark.
Hy leest: Hier leit een Wisselaar die goudt noch silver badt.
En in het wisselen bestondt zi'n grootste schat.
Hy gaf tyn ziel byel door 't wisselen ten roof.
Waarom? hy wisselde gestadig van geloof.
Deuse Wisselaar volgt de Dreier die hem veul ten Hoof laat vinden;
47o Dat is ien Dreier zonder beitel: want hy dreit mit alle winden.
Hier is de darde Zark.
Hy leest: Hier leit by die weleer zijn veye wille badt :
Maar sint dat hem de Doodt in d'armen heeft gevat,
Verloor hy dese wil. Nu heeft by niet te zeggen.
Dat byi 'n wil nog badt by bleef hier niet lang leggen.
475 Deuze man slacht Vrank, die sturf teugen zijn dank; of is het Jasperbuurs geest?
Die hadt liever dat men hem zeide: hy is'er, dan et'er al gewest.
Hier is de vierde Zark.
Hy leest: Hier onder vindt men een trompetter door de Doodt;
45 2 Pillegelt: pillegift, geschenk aan jonggeboren
kinderen bij de doop gegeven door doopheffers.
45 3 Raf : vette, gezouten en gedroogde vinnen
van een heilbot; rekeling: lange, gezouten
en gedroogde repen van het vette vlees van
de heilbot.
454 Kappers : een specerij, ingelegd in zout, of
in zout en azijn, toegevoegd aan spijzen;
borst : man.
456 Knunnik : kanunnik.
458 ien Olyfant, hyperbolisch voor een vlo;
doodt knippen: met de nagel dooddrukken.
verriedt : te gronde richtte.
462, 464 om niet: voor niets, gratis.
46 3 Joost en meidt, te lezen als: ,00sten meidt : de
meid van Joost; vgl. voor deze possessieve
genitieven met een afzonderlijk geplaatst
en, Crena de Iongh, Van Santen 91. Misschien
voelde men in en eerder een pron.
poss. dan een uitgang en van de genitief,
meent de schrijver.
467 bywiji: van tijd tot tijd; ten roof : ten buit.
468 gestadig: geregeld.
469 volgt : volgt het voorbeeld van ; Dreier :
weerhaan, in 47o: draaier.
473 niet : niets.
Dat: Als.
475 slacht : gelijkt op, is net; teugen z.:0 dank :
tegen zijn zin.
476 Die, nl. Jasperbuur.
477 door : door toedoen van.
OENE
jou zoo rijkelijk Pillegelt beloonden
Leef hondert duyzent jaar, ja twie hondert duysent jaar, natgierige keeletrooster.
o 6 6 6 Mater! van Sinte Bacchus Klooster.
smaaktme, dat raaktme niet ien druppel selme ontslippen.
doodt knippen.
ierste Zark.
leest: 0' 460 spyt 0' iJin geldt ver/iet:
mach spy ten?
hem de wurmen vleis om niet van t been aj by ten.
Woekeraar as de Vaar onze Joost en meidt:
gierig dat et hem spijt dat hy om niet Hier is de twiede Zark.
leest: leit een Wisse!aar die goudt noch hadt.
in het wisselen bestondt iJin grootste schat.
iJin ziel bywfil wisselen 0' van geloof.
voIgt veul ten Hoof Iaat vinden;
470 Dat is ien Dreier zonder beitel: want hy dreit aIle wind en.
de darde Zark.
leest: leit 0' die weleer iJin vrye wille hadt:
dat hem de Doodt in d'armen heeft 0' wi!. Nu heeft ~y niet te zeggen.
0' iJin wil nog hadt 0' bleef hier niet lang leggen.
Deuze man slacht Vrank, die sturf teugen zijn is het Jasperbuurs Die hadt liever dat men hem zeide: hy is'er, dan hy et'er al geweest.
vierde Zark.
leest: onder Doodt,.
4P Pillegelt: jonggeboren
door de
453 Raf: gedraogde vinnen
heilbot; van
Kappers: ingelegd in en azijn, toegevoegd aan spijzen;
borst: Knunnik: OIYfant, voor knippen: nagel dooddrukken.
459 ve"iedt: grande richtte.
462, 464 463 als: Joosten meidt: voor deze possessieve
een afzonderIijk geplaatst
Santen 91. Misschien
men in en eerder een pran.
uitgang en de genitief,
schrijver.
bywiil: roof: ten buit.
voigt: voigt voorbeeld ; Dreier:
470: draaier.
niet: niets.
474 Als.
slacht: geIijkt net; teugen ztin dank:
zi jn door: van.
268 KLUCHT Hy zou trompetter rijn op Charons leere boot;
Maar d'oude Veerman heeft niet op z:V n te hoopen:
48o Want deeze blaazer is de windt ter sluik ontloopen.
Deuze man et alzoo slim as de Duivel eweest in zen uitgank;
Want hy scheide met wijndt, en die mit wijndt scheidt, die scheidt mit stank.
Hier is de vijfde Zark.
Hy leest: Hier leit een Advocaat: de hemel wil hem De duivel weigert hem een plaats in 't helsch gebiedt:
48 5 Want Pluto vreest dat hy de boozen vey zou maken.
Waarom ? hy hadt gedient tot veurspraak van qua taken.
Dit was hy, loof ik, die bewees dat leelijke Trijn volmaakt was, en 't was ook wel
verzint;
Trijn was leelijck en volmaakt; maar 't is niet vreemt, want zy was toen mit kindt.
Hier is de zeste Zark.
Hy leest: Root eyn mooi, wie onder deze stein licht begroven.
490 Den woorden Farheer, Glim Kloozen, van Berrebeek;
Die hem zoo vookmools met koldeschool plach te loven,
Van het edel koldeschool, was al rijnn gepreek.
Hy is te Etdorp in 't koldeschool Buys gebooren.
Door het koldeschool heeft hy zin leven verlooren.
495
Het koldeschool hem'ook in :Vnen beynen quam,
Door het koldeschool kreeg hy ook dat Podegram.
Koldeschool, koldeschool, dat i'n leste voort.
Door met stapten hy zoo zolig in 's Hemmels Poort.
Nu ligt hy begroven onder des blauwe stien.
500 En hy noch zoo goren een koldeschool zien.
Koldeschool, koldeschool, altfits zijn verhool.
is hy in 's Hemmels Zool, on vret'er das eeuwige koldeschool.
Oene. spreekt.
Komt hier, te Amsterdam, zulk ien Ferheer iens te staen,
Zoo zel ik alle daeg, as hy van koldeschaal wil preeken, in de kerk gaen.
505 Nou klim ik in de mand, zien hoe ist Orisa, Lambatisa, Schoemisa, Coekernoetes, Coekernoteel.
Ritsaart.
't Is tijt en mier as tijt om Oene zoo te talien,
478 boot: Vergilius, Aeneis 414
„cumba sutilis" : „aaneengenaaid van wilgetenen
en huiden, die als vaartuigen de
194) gebruikt werden,
van de Brittanniërs (vitilia navigia
Hist. IV 16,
104)". Vgl.
ook Aran Titus, A: Carons leere
(VS. 2128).
479 heeft: behoeft.
48o sluik: tersluiks, in het geheim.
481 slim: slecht; 1. dood, 2. aftocht.
48 7-488 volmaakt: voortreffelijk, 2. zwanger;
verzint : bedacht.
489-502 Grafschrift van een „mof", geschreven
„Oosters". Alleen de oo voor aa is
volgehouden.
dienaar des Woords.
49 1 hem loven : zich laven ; koudeschaal,
uit wijn en bier, met wat suiker, kruid en
Van Moerkerken, Ned. Kluchtspel
II 637.
2.68 DE VAN OENE
zou trompetter zlin Cbarons leere boot;
d'oude Veerman beef! niet zlin komst te boopen:
480 deeze blaazer is de windt ter sluik ontloopen.
eweest in zen uitgank;
die mit wijndt scheidt, die scheidt mit stank.
vijfde Zark.
leest: leit een bemel wi! bem niet:
duivel weigert bem een plaats in 't belscb 485 Pluto vmst dat by de boozen vry zou maken.
Waarom? f?y badt gedient tot veurspraak van qua zaken.
hy, loof ik, die bewees dat leelijke Trijn was ook wel
vreemt, want zy was toen mit kindt.
leest:
Dene. spreekt.
is de zeste Zark.
eyn moo!, wie onder deze steyn licbt begroven.
woorden Farbeer, Glim Kloozen, van Berrebeek;
bem Zoo vookmools met koldescbool placb te loven,
bet edel koldescbool, zlin is te Etdorp in 't koldescbool b'!Ys gebooren.
bet koldescbool beef! f?y zlin leven verlooren.
koldescboo! ben/ook in zlinen beynen quam,
bet koldescboo! kreeg f?y ook dat Podegram.
Koldescbool, koldescbool, dat was zlin leste woort.
met stapten f?y Zoo zo!ig in's Hemmels Poort.
Nuligt f?y begroven onder des blauwe stien.
f?y zou noch Zoo goren een koldeschool zien.
Koldescbool, koldescbool, was alt!Jts zlin verbool.
Nou is by in's Hemmels Zool, on vret'er das eeuwige kofdescbool.
Amsterdam, ien Ferheer te staen,
ik alle daeg, as hy van koldeschaal wil preeken, in de kerk gaen.
Nou klim ik in de mand, laet rondeel?
Drisa, Lambatisa, Scboemisa, Coekernoetes, Coekernoteel.
Oene zoo te talien,
leere boot: vgl. Vergilius, Aene;s VI 4I4
"sutilis": "aaneengenaaid wilgetenen
als vaartuigen op de
Euphraat (Herod. I 194) gebruikt werden,
of als die van de Brittanniers (vitilia navigia
corio circumsuta, Plin., Nat. Hist. I6,
I04)". (mededeling van Dr. F. F. Blok). V gl.
Aran en Titus, uitg. Carons leere
schuyt (vs. 2128).
heef!: behoeft.
480 ter s!uik: geheim.
48I uitgank: I. 2. aftocht.
487-volmaakt: 2. zwanger;
verzint: Grafschrift "geschreven
in het "Oosters". AIleen de 00 consequent door Vos volgehouden.
490 woorden Farheer: 49 I hem !oven: laven; koldeschool: koudeschaal,
zomergerecht, bestaande uit bier of
bier, met wat suiker, kruid en
brood, vgl. Van Moerkerken, KluchtspellI6370
OENE 269
Dat hy in aller yl kan raaken an de schalien,
al. dats vast. ik tree weer op ien zy.
Fop.
10 Hier Jeuriaan, hier, we binnen hier in de ly.
isser Fop.
Ik bin in duisent vreezen.
gien spook en is, zoo zellent dieven weezen.
Ik sie hier niet ien mensch, et is hier al in stilt.
Fop.
Sieje daer gien geswier voor et glas van et vissers gilt?
515 Ik zie ien groote mand, soo ik maar recht kan tuuren.
Fop.
Ik zeg dat'et de duivel is of ymant van zen buuren.
Ik de mand om laag, en zal het zelf bezien.
Loop Jeuriaan, loop, loop, ay loop, 't is tijt voor ons te vlien.
hier, hier te vooren?
520 Hoe! alriets heb ik zelf men eygen zelf verlooren.
streefer heen.
Trin.
Hier komt niemant van uit zien, dat schijnt Juffrou et hart te
prangen.
Ien onkuische vrouw zel altijdt mier na heur Pol als nae heur eige man verlangen.
5 1 9
521
5o 8 schalien: dats ni. het touw) zit vast ; ien
zy 510 in de ly: en weer zwaaien;
van het vgl. J. C.
Het Calvinisme 165 8 gebrandschilderde ramen verwijderd.
515 ik m aar recht kan tuuren: 518 de zwarte zie men D. Klucht van 74n Ratels, Amsterdam, 1660
Van Vloten, Het Ned. Kluchtspel III
27-29).
wat komme hier te vooren : wat doet zich hier
nou gebeuren?
Dor de reactie van ratelwachts ment
hij, reeds een ander mens te zijn geworden.
Dat is gang: Dat gaat erop los; streefer heen:
spoed me erheen. Het toneel verplaatst zich
deur van Oene's huis; van uit
zien: door op de uitkijk te staan.
Pol: minnaar.
DE KLUCHT VAN OENE
hy in aIler yl kan raaken Hy isser aI. ien zy.
i 10 Hier Jeuriaan, hier, we binnen hier in de Ieuriaen.
Wat dan te doen?
duisent vreezen.
Soo et zoo zellent dieven weezen.
Ieuriaen.
met is hier al in stilt.
et vissers gilt?
Ieuriaen.
j I 5 Ik zie ien groote mand, soo ik maar recht kan tuuren.
dat'et is of ymant van zen buuren.
Ieuriaen.
lk laet zal het zelf bezien.
Fop.
loop, ons te vlien.
Oene.
Wel hey wat zie ik hier, wat komme ) 20 Hoe I eygen zelf verlooren.
Dat is gang: ik streefer heen.
Tryn.
memant zien, dat schijnt Juffrou hart te
len zel altijdt mier na als nae heur eige man verlangen.
508 schaJien: dakleien.
509 vast: dat (nl. het touw) zit vast; op zY: terzij.
5 loin /yo' er slecht aan toe.
514 gien geswier: niets heen en weer zwaaien;
et glas: het gebrandschilderde raam. Over
dit raam van het vissersgilde vgl. W. J. C.
Buitendijk, Calvinisme 182. In 1658 zijn
al de gebrandschilderde ramen verwijderd.
5 1 5 soo ik maar tuuren: als ik goed zie.
5 18 Als ze de zwarte man in de mand zien, gaan
ze aan de haal. Over de lafhartigheid van de
ratelwachts zie men D. A. Opmeer in de
Trijn Rate/s, (in Van Vloten, Ned. Kluchtspel 27-2 9).
519 komme hier te vooren: aan mij voor, wat zal me nou gebeuren?
Door de reactie van de ratelwachts meent
521 is gang: verplaatst nu naar de deur van Oene's huis; van de uitkijk te staan.
522
270 DE KLUCHT VAN OENE
Waerom ofze Oene nam, as zy'er gien zin in hadt, zooze niet beschonken was?
Maar Juffrou, heb ik wel ehoort, was ien put daer ien kalf in verdronken was;
5 25 En Oene miende dat hy an heur ien zuiver lot etrokken hadt:
Maar ze was van iersten an zoo zuiver as ien duif die de pokken hadt.
Ze acht heur eer niet mier as ien oude schoen, of zoo ien verloope sleur:
Want ze is zoet op den dronk, en ien dronke vrou is ien oope deur.
Ik spreek de goeden niet te nae, ik smijt slechts ien kneppel onder de vrouwen:
5 3o Wie niet wil hebben datze heur zel raaken, moet heur uit de weeg houwen.
Ik zie en hoor; ik heb ien makkelijke huur, al is men loon wat zwak:
Maar ik heb de marktgang en dat ik of ding steek ik in men eigen zak:
Dit is ook niet vreemt : want ik volg de mannier van de mieste meiden,
En zoo et al uit quam, ik wedt et Juffrou an miester niet en zeide:
5 3 5 Want ze weet wel dat men mondt, as ik Ritsaart zie, veur Oene zwijgt,
En as ien meldt merkt dat haar vrou van ien vreetut man zoene krijgt,
Wortze hiel stout, en de vrou durft niet over heur klaagen.
Wie voogt van zen huis wil blijven moet hum eerelijk dragen.
Ritsaart. Trjn.
Mijn looze Trijntje, ik bin gelukkig dat ikje hier dus vroeg by de deur vindt.
540 Oene zel hier strak koomen, om te zien of jou vrou hem, of my bemint.
Hier is et vaatje mit wijn, daer ik mit Fijtje flus van heb esprooken:
De Pachters binnen men achter et gat; want ik heb et eslooken:
Daerom verschuilt et. ik vertrek.
Fy je. Tryn.
Wie was daer?
Juffrou, Ritsaart brocht dit vaatje mit wijn,
En hy liep voort wech: want Oene, zeyde hy, zou hier dadelijk zijn.
Fyy je.
545 Krijg men speldewerks kussen, zoo zel hy me vroeg an 't werk vijnen.
Trjn.
Die niet eerlijk en is wil altijdt noch eerlij ck schijnen.
F je werkt en ijngt een luchtig lietje.
5 24 was ien put daer ien kalf in verdronken was : had 532 dat : wat ; of : af.
al een „ongelukje" gehad. 537 IVortze hiel stout : Durft ze veel aan.
525 ien zuiver lot eirokken hadt : een vrouw die 538 hum : zich; eereljk : fatsoenlijk; dragen: genog
maagd was, gekregen had. dragen.
5 26 van iersten an: van meet af aan ; pokken: 541 daer ... van: waar ... over; flus : zoëven.
syfilis (bij wijze van spreken). 543 verschuilt: verberg.
5 27 verloope sleur : versleten vod. 544 voort : meteen.
528 Zoet op: verzot op; ien oope deur, obsceen. 545 Kr/jg: Haal ... voor de dag; speldewerks
5 3 o heur (i) : haar; heur (2) : zich. kussen: kantkussen; vijnen: vinden.
531 huur : betrekking; zwak: mager, dunnetjes. 546 eerlik: fatsoenlijk, deugdzaam.
F^je.
Tryn.
DE KLUCHT VAN OENE
27
Oene. Fy je.
Nou ik de betoverde stien heb, laet ik vioele treuren.
Fitje.
Rolla! daer is Oene, nou moet ik wat aers neuren.
[Zy ijngt: Al eer men komt ter eeren, liet. &c.]
Oene.
Wel hey ! wat hoor ik daar ? men ooren bin vol galm.
5 5o Hoo, hoo, 't is Fijtje, ze zingt ien Meniste zalm.
Bazelasmanus vosemecy met hondert duyzent kusjes.
Mijner Liede, vraagt uwer Liede, of uwer Liede op mijner Liede noch zoo verliefd
bint as flusjes?
Men zuykerde struyfmont! men pijpknielde rij ssenbry !
Jou montje is ekonfijt mit naerze van Kandy;
5 5 5 Daer mier, ja twiemaal mier as duyzent Koningen na snakken.
Ik loof niet of de Beyen komen heunig op jou lipjes kakken.
F je.
Ik slae ien gat in den Hemel! dus op zen Italiaens?
Het bientjen after uyt? zoo doen de Kortezaans.
Ja wel jy bint ien Giest! maer 't is ien gaaf, moetje weten,
5 6o Die alle menschen niet egeven is, bokkende Bry mit Vorken te eten.
Oene.
Wat zegje van men gang, heb ik niet ien hiel schoone tret?
Fy je.
Jy gaet alleeveliens as ien haan die ien vuilnis tussen zen toonen het.
laet ik vioele treuren : variant van : laat ik
fiolen zorgen, bekommer ik me nergens om,
vgl. Stoett, Ned. Spreekwoorden 4 12 24.
548 aers : anders ; neuren : zingen.
5 5 0 talm : psalm; Meniste talm : vroom lied
( ironisch).
55 I Bacelasmanus : Spaans beso las manos = Frans
je baise les mains (deftige, zeer beleefde groet) ;
vosemecy : Frans Vostre Merci : Uwe Genade,
eretitel. Vgl. Rabelais : „baise la main de
vostre mercy"; Tahureau : „Ils me sont ici
venu aborder ... baisé les mains de vostre
seigneurie, ou si te l'aimes mieu à l'espagnole,
de vostre merci". geciteerd in Edmond
Huguet, Dictionaire de la langue fran¢aise dn
seizième siècle T. V. (Paris 1961) 212.
5 5 2 Mijner Liede : ik; uwer Liede : u, eig. Uwer
Liefde, aanspreekvorm voor aanzienlijke
personen; flusfes: strakjes, zoëven.
553 Zuykerde : vriendelijke, liefelijke, „zoete"
(WINT XVI 523); struyfmont : (struyf : omelet)
bekje, liefje; pipknielde: lett. met pijpkaneel
gekruide; rjssenbry: rijstebrij, (liefkozingsnaam).
naerze yam Kandy : (bepaald soort) kandijklontjes.
555 Daer ... na : Waar ... naar.
556 Ik loof niet of : Ik ben ervan overtuigd dat,
ik weet wel zeker dat.
55 7 dus: zo.
558 Het bientjen after uyt, nl. om een diepe buiging
te maken; Kortecaans: courtisaans,
hovelingen.
559 Giest : persoon van geest (esprit), bijzonder
mens.
56o bokkende Bry: boekweitebrij. M.a.w.: het
staat je helemaal niet, het past helemaal niet
bij je.
562 alleeveliens: precies; toonen : tenen.
Fijtje.
betoverde Fijtje.
Holla! moet ik wat aers neuren.
[q zing!: Al eer men komi fer eeren, zie!. &c.]
hey! wat daar? bin vol galm.
550 Hoo, hoo, 't is Fijtje, ze zingt ien Meniste zalm.
duyzent kusjes.
uwer Liede op mijner Liede noch zoo verliefd
struyfmontl men pijpknielde rijssenbry!
is ekonfijt naerze Kandy;
555 mier, ja twiemaal na snakken.
of de Beyen komen heunig op jou lipjes kakken.
Fijtje.
op zen Italiaens?
zoo doen de Kortezaans.
Giest! maer 't is ien gaaf, moetje weten,
560 Die alle menschen niet egeven Bry Vorken te eten.
niet ien hiel schoone tret?
Fijtje.
J y toonen het.
547 ik vioele treuren: van: om,
Spreekwoorden 4 I 224.
548 aers: anders; neuren: 550 zalm: zalm: lied
I Bazelasmanus: las manos = baise groet);
vosemecy: Merci: V gl. Rabelais: "main de
Tahureau: "sont ici
baise les mains de vostre
]'aimes mieu a l'espagnole,
langue franraise dn
seizieme siecle I96r) 2I2.
552 Mi/ner Liede: Liede: Uwer
aanspreekvorm voor aanzienlijke
flusjes: zoeven.
zuykerde: "zoete"
(WNT 523); struyfmont: struyf: omelet)
lie~e; pi/pknieide: pijpkaneel
ri/ssenbry: (liefkozingsnaam).
554 vam Kantiy: kandijklontjes.
na:Waar naar.
loof niet of: dat,
weI dat.
557 dus: zoo
bientjen buiging
te maken; Kortezaans: Giest: geest bijzonder
560 w.: niet, helemaal toonen: 10
272 DE KLUCHT VAN OENE
Oene.
Zie jy ook iet in men aenzicht deur men slordigheyt verwilderen?
Fy je.
0! neen: men hoort et op de hoek van ien brug en sekreet te laaten schilderen.
Oene.
565 Asje men verweende broek beziet wordt je dan niet hiel ammereus?
Ffi tje.
Buyre kijkt uit! de beuzem et ien huik op, et Varken et sijn fluwiel op zen neus.
Oene.
Wat dunkje van men woorden, al luienze niet vermetel?
F je.
Hiel weyts, dubbel ondieft, brie dingen twie schollen in ien ketel.
Gene.
Hoe pastme dit wammes? trouwen ik bin noch half en half ziek.
Fitje.
57o Et past jou aers noch aers, as ien ay op ien punt van ien piek.
Gene.
Wat dunkje van me zwier, mach ik de ratste niet wel passeeren?
F# tje.
Ik loof niet tifje moet jou met 'et zwiet van de Stadts Straetemaakers smeeren.
568
5 69
570
57 1
572
563 aenzicht : gezicht ; slordigheyt: onachtzaamheid;
verwilderen: een onordelijk aanzien
krijgen.
564 op de hoek van ien brug: onder de hoekboog
van een houten of stenen brug; en op het
sekreet, privaat, waarvan er vele waren
onder die hoekbogen (vgl. Wagenaar, Amsterdam
II 73a). Mogelijk is en het losstaande
pron. poss. dat in de aant. bij vs. 463 is
besproken, al is dit volgens Crena de Iongh
behalve bij patronymica niet aangetroffen.
Mogelijk is de tekst bedorven, en moet men
lezen : brugsekreet of bruggensekreet, vgl. ook
D 562 : op de hoek van ien kakhuys.
565 verveende : prachtige.
566 huik: h.l. (alleen) de kap van een mantel.
De beide hier gebruikte zegswijzen lijken
een uitbreiding van een al oud, bij Sartorius,
Adagia, blz. 317 reeds voorkomend
spreekwoord „Het varken heeft een huik
op" (Tuinman I 86; Harrebomee I 338, II
359). Het betekent zoveel als : een vlag op
een modderschuit.
567 luienze: klinken ze; vermetel: driest, arrogant.
weyts: deftig, of: zwierig; dubbel ondieft:
heel mooi; brie: brede, syn. van weyts; ketel:
visketel, wijd metalen (ijzeren, koperen etc.)
vat met hengsel om vis in te koken. De bedoeling
van deze zegswijze zal zijn, om
ironisch de pompeuze zwier van Oene's
woorden te prijzen.
wammes: wambuis, „een soort mouwvest,
met één of twee rijen knopen". (Bredero's
Kluchten, uitg. Jo Daan, 224); trouwen: overigens;
half en half: een beetje; ziek, m.a.w.
ik zie er niet op m'n voordeligst uit.
aers noch aers as: juist als.
zwier: gezwinde pas (eig. draaiende beweging)
; mach: kan.
Ik loof niet of: Ik ben ervan overtuigd dat;
zwiet, woordspeling met zwier en de uitdrukking
zweeten als een straatmaker (ØNT
XV 2074). Stratemakers waren bekend als
luilakken, evenals trouwens de Stee-metselaers
en de Ste'e-werckers in het algemeen
(vgl. Van Santen, Lichte Øigger, vs. 172 e.v.,
1659 e.v. ; en druk D 57o).
DE KLUCHT VAN OENE 2,73
Oene.
Kom zoenme toch ien reys, zoo betaelje jou ouwe schuft.
Fy je.
Et de Vryer honger ? naerzen mit Eek dat is goe zult.
Oene.
575 Voel iens hoemen pols jaagt, en hoe de zoole van men schoenen branden.
Fi i' je.
Jemeny Kyeren! wat ien ding is Mostert ! ze bijt en et gien tanden.
Oene.
Hoe zoet is de jeugdt zouje zeggen dat ik jou iens onder de kombaers hadt.
F je.
Dat zey de Boer ook en hy zoendent Kalf veur zen aersgat.
Oene.
Zel ik jou quastige hart dan niet iens keunen deur spitten?
Fy je.
58o Jy telt, op zeuvendalf varken nae, bezyen de zog zitten.
Hoor; waar binje van daan?
Oene.
Ik bin van Leien van daan; dat is genog vermaart.
Fi je.
Binje van Leien van daan? jy hebt zoo veul praats dat ik wou dat jy hier van daan
waart.
Oene.
Wensje me tot ien landtsman, zoo is men gelok al geweldig ereezen.
FM tje.
Neen! want datje hier van daan waert, zoo zouje me zoo lastig niet wezen.
574 naerzen: billen; Eek: azijn; zult : ingemaakt
spek (Kil.: Acetum quo lardum conditur,
et Lardum conditum).
5 76 Jemeny, basterdvloek: Jesus Domfine? (Bredero's
Rodd'rick ende Alphonsus, uitg. C.
Kruyskamp, aant. bij vs. 418) ; Jemeny
Kyeren : Mensenkinderen ! ; wat ien ding is
Morten' ! ze bit en et gien tanden, vgl. Sartorius,
Adagia 274: „Nostrates cum ironia
admirabunde dicunt: Quanta res sinapi est !
quoties quis de novo invento, aut novae
rei narratione sibi placet". Bet.: ik ben ervan
onderste boven.
577 dat: als; kombaers: (grove wollen of gewatteerde)
deken.
578 Apologisch spreekwoord, vgl. Kruyskamp,
Apologische Spreekwoorden, nr. 177: ieder zijn
meug.
579 quastige : harde; deur spitten: omspitten.
5 8o zeuvendalf: 61; beven: naast; zog: zeug.
Bet.: je hebt geen schijntje kans.
5 8 i van Leien van daan, dus een zot ; vgl. Harrebomee
II 15: „Vaar naar Leiden en laat u
schrapen (of : van den kei snijden)"; 13 91:
„men geeft aan den gek den raad, om naar
Leiden te gaan, en zich daar van den kei te
laten snijden". Reeds bij Sartorius, 220;
genog vermaart : heel vermaard.
584 datje : als je.
274 DE KLUCHT VAN OENE
585 Ey ! laet ik jou iens zoenen.
Fiij' je
Me dunkt dat et mit jou altijdt eeve groen is.
Heb ik quaet in 't zin zoo moet ik niet koomen daer veul te doen is;
in, ik wil'er ik weet niet wat op vloeken. Ja heb ik'er
Ffitje.
Jy hebt'er in, jy slacht Jan plomp, die at struif veur pannekoeken.
Och ! Fijtje, dat jy men smart en overgroote noodt wist,
590 Jy zout zeggen: Ritsaart, ik bin de spijker van jou doodtkist.
F je.
Voort, Ritsaart, voort van hier al lang enoeg staen snappen.
Wordtje quaet? zoo zel ikje mit ien mondt veur jou bakkes lappen.
Fy je.
Dat meugje jou hoeren doen; ik bin al te eerelijke vrouw
Dat ik men Oene, die ik liefheb, mit hoorens kroonen zou.
595 Waer blijft men echte man? och! Ritsaart dingt nae men kuisheidt.
Ik wil ien schelm weeze, men wijf is de herreberg daer de deugdt thuis leit.
Oene.
Wel hoe! wie vijndt ik hier? hy lijkt me op ien draedt.
Wie pokken of et is? by gort! ik weet gien raedt.
585 groen : dartel, minziek; is : jij
bent ...
586 daer : waar; veal is : veel vertier is, het
druk is.
ik'er ik er een kwade bedoeling
mee; b. Bet. : ik wil er een dure eed op
zweren dat dat niet zo is.
slacht : bent net; struif : een omelet (en deed
net of het maar gewone pannekoeken waren).
Bet. : Jij houdt je van den domme.
als.
590 spijker, overal elders : vgl. Stoett, Spreekwoorden 4, en Kluchten,
uitg. Jo Daan, aant. bij soeticheydt,
vs. 473 : mogelijk in tegengestelde
betekenis op te vatten, „wat bij liefkozende
benamingen vaak het geval is".
592 mit ien mondt veur jou bakkes lappen: een zoen
op je mond geven (en zo het verder spreken
beletten), vgl. Crena de Iongh, Van Santeu
164.
593 eereljke : fatsoenlijke.
595 echte man : echtgenoot; dingt nae : staat naar,
belaagt.
5 96 Ik wil ien schelm weeze, etc. : ik ben een schelm,
als m'n vrouw niet ... ; thuis leit : woont.
597 rel hoe : Wat nou 1; vijndt : vind; op ien
draedt : op een haar.
598 pokken : drommel; by gort : bij God.
2.74 OENE
Oene.
Eyllaet jou iens zoenen.
Ffjtje
dat et groen is.
Oene.
moet ik niet doen Ja heb ik'er arg weet niet wat op vloeken.
Ffjtje.
gien arg jy slacht Jan plomp, die at struif veur pannekoeken.
Oene.
1 wist,
Jy zout zeggen: Ritsaart, ik bin de spijker van jou doodtkist.
Ffjtje.
V oort, Ritsaart, van hier allang enoeg staen snappen.
Oene.
ikje veur jou bakkes lappen.
Ffjtje.
ik bin al te eerelijke vrouw
Oene, die ik liefheb, Waer blijft men echte ochl Ritsaart kuisheidt.
Oene.
schelm weeze, men wijf is de herreberg daer de deugdt thuis leit.
Ritsaart. Oene.
Ritsaart.
Wei hoel op ien draedt.
gort 1 gien raedt.
groen: et mit jou ... is: daer: veul te doen is: 587 heb ik' er arg in : heb er een kwade bedoeling
Bet.: wi! er een dure 588 slacht: stmif: maar pannekoeken waren).
Bet.: Jij houdt 589 dat: also
spfjker, elders: nagel, Ned.
Spreekwoorden', II 68 en Bredero's Kluchten,
Daan, aant. bij Symen sonder soetich~
dt, 473: tegengestelde
"bij liefkozende
ien mondt veur jou bakkes lappen: een zoen
het verder spreken
10ngh, Van 164.
eerelfjke: fatsoenlijke.
echle man: nae: staat naar,
596 I k wi! ien weete, etc. : ik een vrouw thuis Icit: woont.
WeI hoe: noul; Vfjndl: vind; op ien
draedt: op 598 pokken: by gort: bij God.
DE KLUCHT VAN OENE 27 5
Is 't men Giest, zoo zei ik drae sterven : of oordeel ik wat te Janhageis?
Goo Asje jou Giest ziet, binje veeg, ja zoo veeg as ien luis tussen twie nagels.
Ritsaart.
Wie raedt jou zoo stout, datje hier verschijnt in Ritsaarts gestaltenis?
stout datje durft koomen daer de rechte Ritsaart is?
Ritsaart.
Zoo jy jou mont niet snoert, ik zelj e vernielen al wasje ien van de allermeesten.
wat zeggen? die t'Amsterdam van driegen sterft beluyt men mit veesten.
Ritsaart.
6o5 Binje men Neef? binnen we Breurs van iender dragt?
Dat loof ik niet : want die ons allebey gelijk zou draagen, hadt te zwaar ien vracht.
Ritsaart.
Jou Moer pleeg die wel ier tot onzent te verkieren?
droog as Klaasje in de Pieren;
j eugdt zen Vlielandts equeest:
6 i o Daerom geloof ik dat hy wel by jou Moer om ien praatje et eweest.
Ritsaart.
om men deegen te haalen.
Ik leg de stien mit'ervaert neer: want hier valt niet te draaien.
Fy je. Oene.
Fgtje.
binje hier! men uitverkoore Lief!
Ritsart et hier ewest, die overitze Dief,
615 En wou met al zen kracht, al zeiden hutzelen,
599 spoedig; te Janhagels: te veel op de 605 dragt, m.a.w. tweelingen.
manier van het gepeupel. 6o6 loof: denk.
600 de dood nabij (ook wel : zo veeg als 6o8 rigide; in de Pieren, dus een
een luis op de kam). dode.
6oz echte.
609 op Vlielandts equeest : gevrijd, tot laat in
603 meest vooraanstaanden. de nacht, zoals op de Waddeneilanden ge-
604 dreigen; luidt ... uit; Vos bruikelijk.
breidt hier een algemeen bekend spreek- 612 mit'ervaert : dadelijk.
woord uit (t'Amsterdam), vgl. ØNT 614 zeer wellustige snaak.
XVIII 1313. loop hutzelen: loop naar de maan!
OENE
Giest, zoo zel ik drae sterven: of oordeel ik wat te Janhagels?
Oene.
600 Asje jou Giest ziet, binje veeg, ja zoo veeg as ien luis tussen twie nagels.
stout, datje hier verschijnt in Ritsaarts gestaltenis?
Oene.
Wie raedt jou zoo stout datje durft koomen daer de rechte Ritsaart is?
jy snoert, ik zelje vernielen al wasje ien van de allermeesten.
Oene.
275
Wil ik jou wat zeggen? die t'Amsterdam van driegen sterft beluyt men mit veesten.
605 Binje men of binnen we Breurs van iender Oene.
ik niet: want die ons allebey gelijk zou draagen, hadt te zwaar ien vracht.
J ou ier tot onzent te verkieren?
Oene.
Men Moer die was zoo droog as Klaasje in de Pieren;
Maar men Vaar et in zen jeugdt wel op zen Vlielandts equeest:
610 Daerom geloof ik dat hy wel by jou Moer om ien praatje et eweest.
Jy bint dan wie jy bint, ik loop om men deegen te haalen.
Oene.
de stien mit'ervaert neer: want hier vah niet te draalen.
F!Jtje. Oene.
F!Jtje.
Och Oene, binje hied men uitverkoore Liefl
Ritsaart et hier eweest, die overritze Dief,
En wou met al zen kracht, al zeiden ik loop hutzelen,
599 drae: Janhagels: de
gepeupel.
veeg: weI: als
de kam).
602 rechte: allermeesten: vooraanstaanden.
driegen: beluyt: uit; Vos
een algemeen bekend spreekwoord
uit (t'Amsterdam), vgl. WNT
XVIII 1313.
van iender dragt, 606 608 droog: Klaasje in de Pieren, zen Vlielandts equeest: op de Waddeneilanden gebruikelijk.
mit'ervaert: overritze Dief: snaak.
615 hutze/en: naar maanl
276 DE KLUCHT VAN OENE
En stiet hum van men lijf, men eerbaarheydt ontfutzelen.
Oene.
Voort krijgmen kortelas, zoo raakt hy op de rug.
Fytje.
Wel wachtme hier zoo lang, men voeten zyn al vlug.
Ritsaart. Oene.
Ritsaart.
Waer is de Tovenaar? hier bin ik mitmen degen:
620 Kom nou vry voor den dagh, ik zel jou de bek gaen vegen.
Oene.
Wel Ritsaart, wel hoe dus? wat doeje mit et rapier?
Ritsaart.
Hoe! Oene vind ik jou?
Oene.
Wel ja, wie zoek jy hier?
Ritsaart.
Ik zoek men eigen zelf, die ik hier strak zag kuyeren,
Zoo ik hum krijgen kan, zoo raakt hy in de luyeren.
Oene.
625 Jy had wat aars in 't sin, jy quam hier by men wijf,
En zeyde elken reys: jy bint men tijt-verdrijf.
Ritsaart.
't Is wonder dat jou 't hoofd van me noch niet esmeeten is.
Oene.
Zoo geef ik jou ien tast mit ien looze mou, daer gien arm in vergeten is.
Ritsaart.
Zooje niet zwijgen wil, zoo ty ik straks aen 't smijten.
Oene.
63o Praatje wat, de honden die 't luisste blaffen die weten van gien bijten.
6i 7 Voort : Vooruit ! ; kr gmen kortelas : haal mijn
(korte) zwaard; raakt hy op de rug: wordt hij
gedood, is zijn laatste uurtje geslagen.
62o de bek vegen: doden.
621 wel hoe dus : wat nou?
624 raakt by in de luyeren: wordt hij te grazen
genomen.
625 aars: anders.
626 eiken reys : telkens.
627 van me : door mij ; esmeeten: geslagen.
628 Zoo: Dan; tast: klap, slag; looze: lege.
629 ty ik straks aen 't sm/ten : ga ik meteen klappen
geven.
63o Praatje wat : Zeg je wat?; luisste : luidst; vgl.
blaffende honden bijten niet.
DE KLUCHT VAN OENE 277
Ritsaart.
Ik zweerje by men kracht.
Oene.
Ik loofje wel, et is gien zottekal.
Sou jy de Papegay niet wel of schieten met ien pampiere rotte val?
Want jou Vaar et al Konstapel eweest in 't beleg van Sloten,
Daer de Hertog van Pierlapon, met en schabel door zen bil is eschoten,
635 Toen Piet Jaep Joosten, Kees Jan Krijnen, in de karremelkx zak,
Mit ien versse pekelharing, mors et hert of stak.
Ritsaart.
Wie mienje dat ik bin?
Oene.
De Breur van Nikodemus,
Seuns Seun van Paus Jut, over Out-ooms Out-oom van Polphemus.
Ritsaart.
Hoe schere we mekaer? wel dat komt zeker zoet.
640 Pas opme handen Guyt, as ik jou weer ontmoet:
Maar nou moet ik de schelm, iens na zen gat gaen tijen.
Oene.
Ik raap de stien weer op, zoo kom ik niet int lijen.
Fy je. Oene.
F je.
Ik zie gien kortelas, noch ik vind gien Rapier,
635
636
637
638
639
640
641
631 Men denke een beletselteken achter kracht
(aposiopese); loof: geloof,
63 2 of : af; rotte val: rattenval.
633 Konstapel: kanonnier.
634 Daer: Waar; Hertog van Pierlapon, vroege
vermelding van deze figuur. Het ØNT XII,
I, 1573 s.v. Pierlepomp, vraagt zich af of de
naam ontleend is aan M. Gramsbergens
Kluchtige Tragoedie : of den Hartoog van Pierlepon.
Vertoont op d'Amsterdamsche Schouburg,
den 17 van Louwmaand, 1650 (Amsterdam
1650) ? (waarin men een boer als
hertog van Pierlepon laat optreden). Maar
de naam komt al in de oudste drukken van
Oene voor ! J. A. v. Praag, La Comedia
espagnole aux Pays-Bas au X VIIe et au X VIIIe
siècle 249, rekent Gramsbergens stuk tot de
„pièces néerlandaises de source probablement
espagnole". Er was trouwens al in
1649 een Pots van Kees Krollen Hartogh van
Pierlepon van een anonymus gespeeld (Worp,
Gesch. van het Drama I 45i); schabel: sabel,
vgl. D 4, 146: schekreet; eschoten: gestoken.
karremelkx Zak, uithangteken of herberg,
in de Karnemelksteeg ?
mors : plotseling, ineens ; et hert of stak:
doodde (door het doorsteken van het hart).
Nikodemus, eig. de Farizeeër die 's nachts
heimelijk een bezoek aan Jezus bracht (Joh.
3: I e.v.), h.l. een bangelijk persoon.
Paus Jut : pausin Johanna (legendarische
figuur) ; over Out-ooms Out-oom : de oudoom
van de oom van zijn grootouders; Polphemus
: Polyfemus, de bekende cycloop, die
door Odysseus van zijn ene oog beroofd
werd.
Hoe schere we mekaer : Hoe is het, houden we
elkaar voor de gek?; dat komt ... Zoet:
dat is aardig.
Guyt : schurk.
na zen gat ... tien : te grazen nemen. Hij bedoelt
de z.g. „tovenaar", die als twee druppels
water op hem leek, vgl. vs. 619.
278 DE KLUCHT VAN OENE
Ik zoek dan waer ik zoek. hoe! Ritsaart! hoe! jy hier?
Oene.
645 De liefde jaagme hier heen, om te zien of ik jou niet kon beleezen.
F# tje.
Dat mal kreupel was et krukke maken zou et beste ambacht weezen.
Oene.
Jy moet deinken ik bin ien Koopman en ien van de beste Sinjeurs.
F je.
Dat de zotten belle droegen, hoe geweldig zou et 's middags klinken op de Beurs!
Oene.
Laet ik jou omarmen.
F je.
Ik zeg laet los, of ik zel jou uit schelden, dat de honden gien
broodt van jou zellen willen eeten.
6o Jy me omarmen! dat jou hooft op ien varken stont, ik zweer dat ik van men leven
gien spek sou eeten.
Oene.
Wel spijtige pry, dat jou hooft boven de deur van ien wijnkelder quam te staen,
De Pachters zouwen, al zagenze sluiken van schrik niet in de kelder durven gaen.
Fiji je.
Waer komje van daan, datje dus praet?
Oene.
Ik kom uit het westen.
F# tie.
Ik hoor wel an jou malle propoosten,
Datje uit et westen quaamt: want de wijzen quamen uit et oosten.
Oene.
655 Jy zelt jou goedt wel van de weeskamer krijgen: want jy bint mondigh,
verstaeje dat wel Fy?
644 Bet. : waar ik ook zoek.
645 beleezen: bekoren, verleiden.
646, 648, 65 I Dat : Als.
646 m.a.w. : je bent mal.
647 beste Sinjeurs: aanzienlijkste kooplui (Sinjeur
is aanspreektitel voor een koopman).
648 m.a.w.: je bent knettergek.
649 tellen willen eeten: lusten; bet. : iemand uitmaken
voor alles wat lelijk is, vgl. Stoett,
Ned. Spreekwoorden' I 359.
651 spijtige pry : akelig kreng.
653 Vgl. voor deze vraag vs. 581; uit bet westen
= van Leien van daan? Vgl. buiten westen, wat
ospr. betekende: uitzinnig, dol zijn (Stoett,
Ned. Spreekw. II 495), en Fijtje's reactie;
propoosten: redeneringen.
655 weeskamer: de Weeskamer keerde het goed
dat wezen rechtmatig toekwam en dat onder
haar beheer was, uit als ze niet meer onmondig
waren. Onder onmondigen werden
„alle zulken" gerekend „die minder dan vijf
en twintig jaar oud en ongehuwd zyn".
(Wagenaar, Amster dam III 376 e.v.). Als
Oene (Ritsaart) zegt : jy bint mondigh, dan
bedoelt hij dus dat Fij tj e tenminste 25 jaar
is en zich niet zo kinderachtig moet aanstellen,
als hij wat met haar vrijen wil.
DE KLUCHT VAN OENE 279
Fiji je.
Ik wou jou niet zoenen al kakte jy koopere potten mit gouwe hengelesen, en vol
rijsenbry.
Oene.
Jy bint ien vodt.
Fijntje.
Jou moer hiel wel ier hoerhuis.
Oene.
Dat liegen, zweer ik, zel jou rouwen.
TV tje.
Ik verzinne; jou moer hiel gien hoerhuis : maer et hoerhuis et jou moer ehouwen.
Oene.
En jou vaar was wel ier ien hoerevoogt, daer men in de Almenak van leest.
Fiij' je.
66o Jy hebt gelijk, men vaar was ien hoerevoogt : want hy et voogt van jou zuster eweest.
Oene.
Jy ellementsche pekelhoer ! krijg ik jou iens onder.
F je.
Dat is hardt teugens hardt, zey de Duivel, en hy veest teugen de donder.
Oene.
Jy bint ien schans zwijn.
F je.
Ik zel jou veur Commissarissen ontbien zoo waer as ik Fy hiet.
Oene.
Jyme voor Commissarissen ontbien? die macht en heb jy niet;
665 Jou beurs die is te kaal, om na ien Advocaat te wandelen:
656 hengelesen: hengsels; vgl. voor deze metathesis
van het suffix -sel tot -eles : Crena de
Iongh, Van Santen 7o.
657 vodt : hoer.
658 verzinme : bedenk me.
659 hoerevoogt : hoerenloper of: hoerenwaard;
daer : waar; in de Almenak, dus algemeen als
zodanig bekend.
661 ellementsche: ellendige; pekelhoer : oude hoer;
onder : in mijn macht.
66z hardt teugens hardt, etc., vgl. Kruyskamp,
Apologische Spreekwoorden, nr. i 97.
663 schans Zw/n : walletjeshoer, vgl. M. G. Tengnagel,
Alle Werken, uitg. J. J. Oversteegen,
376; Commissarissen : in T 6 I I werd te Amsterdam
ingesteld het college van „Commissarissen
van kleine zaaken", die tot i 6 5 0
ook behandelden „de geschillen over Injurien
en Civile actien, bestaande in dreiging,
vegting of kwetsing". (Wagenaar, Amsterdam,
III 444 e.v.). Daarna kwamen deze
geschillen voor bij de „Commissarissen van
de Zeezaaken", en vóór i 679 (het precieze
jaar wordt door Wagenaar niet vermeld) bij
de „Commissarissen van Huwelyksche Zaaken
en Injurien". Aangezien deze tekst van
1662 is, zal Fijtje een van de laatste twee
colleges bedoelen. Ze kan Oene (R.) voor
commissarissen dagen wegens bedreiging
en omdat hij haar schans Zwin noemde.
(Vgl. Wagenaar, a.w., III 427).
28o DE KLUCHT VAN OENE
Want ien Advocaet is as ien Hoer, die heur om geit laet handelen.
FKe.
J3, men kalen? jy gatvink? jy bint zelf zoo kaal as ien luys.
Wie bin ik schuldig? zeg hontsklink? ik woon in men eygen huys.
Tot mijnent zelle me Erfgename al mier asze miene uit de kas halen.
Oene.
Dat is waer, ze zellen'er veul in vinden;
670 Want asje jou hemt in jou poort trekt, heb jy ien hiele kas vol Linden.
FKe.
Jy bint ien vagebont.
Oene.
Ik bin dan wat ik bin, ik bin altoos al ien dolle snoeshaen:
Et mach beuren dat ik veur de Nikker loop, maar ik durf wel teugen de droes staen.
FKe.
Jy bint ien stout man, ja jy bint ien man as onze Rijk was:
Daer by bin jy zoo wijs, as Teunus, die zen Vaar vraegde, of Jozeph oock Kattelijk
was.
675 Ja jy bint zoo arg as Miewis Tysen in 'et Groenlantsche Traen vat,
Die wel dorst wedden, dat Mozus in de Geuze Kerk egaen had.
Oene.
Wat rijtme deuze Appelteef?
FMje.
Ik krijg ien popelezy opme lijf. ochl ochl ik word zoo bang.
Oene.
Ik leg de stien neer. dit kijven duurt te lang.
666 heur ... laet handelen : met zich laat doen,
zoals een ander verlangt.
667 men kalen : mij voor arm uitmaken; gatvink:
armoedzaaier, schooier.
668 hontsklink: hondsvot.
669 kas: geldkist (in vs. 67o : kist).
67o poort : gat, Linden : linnen.
671 altoos al: in elk geval.
672 mach beuren : kan gebeuren; veur ... loop:
voor ... aan de haal ga; teugen ... staen:
bevechten, bestrijden; Nikker, droes: synoniemen.
673 stout man: durfal.
674 Teunus, maar C 700 : Joost ; Kattelk: katholiek.
Vgl. G. Brandt, Het Leven van Joost
van den Vondel (ed. Leendertz) XV, 48 en
J. Melles, Joost van den Vondel, de geschiedenis
van z,:y.n leven (Utr. I97) 133-134 : Males
ziet er een kroeganekdote in na de overgang
van Vondel tot de katholieke kerk. Leendertz,
meent m.i. terecht dat Vos het niet zo
bedoeld had; hij heeft de „grap" die zelfs
door Brandt verteld wordt, in de volgende
drukken weggewerkt.
675 arg: slim.
676 Geuze kerk : gereformeerde kerk.
677 Appelteef: kijfachtig appelwijf; rjtme: kwelt
me; popelezy = popelsie, apoplexie, beroerte;
bang: benauwd. Vgl. Bredero's Symen
sander Soeticheyt, waarin Teuntje na een dergelijke
kijfpartij met Symen flauw valt en
Symen roept (vs. 175) : „Och brenght toch
water, en helpt myn deuse vrou ontrijghen".
DE VAN OENE 2.81
Fy je. Oene.
Fy' je.
Och! Oene binje daer?
Oene.
Wat doet men liefste op d'aert zijgen.
Fy je.
68o Ey ! haal ien weinig eek.
Ik zel jou ierst ontrijgen.
Fy je.
Wy hebben gien eek in huis, en de meidt et heur voet verstuikt, onder in 't gewricht:
Lop toch mit'er vaert ginder in de steg, tot kruinier met et schel gesicht.
Ik beloof jou dat ik drae heen zel loopen, en weer komen zonder te missen.
Fitje. Ritsaart. Tryn.
Waer binje Ritsaart? spreek.
Ritsaart.
Hier bin ik. ien minnaar zel zen tijdt zelden vergissen.
Tryn.
685 Ritsaart, jy moet voorsichtig weezen asje hier by daag in huis wilt treen;
Want jy wordt staag nae ezien van onze buurwijf Madeleen.
Ik zel beschikken datze dat gapen wel drae zel staaken.
Tryn.
Hoe wouje dat Ik zel ien pasquil op heur laeten maaken:
Want ik kom dikwijls by dat volk, om dat et men altemet een praatje verlient.
690 Ik zel'er by ien gaen die de Beurs alle daag bestormt mit gestient:
68o eek: azijn; ontrijgen : (het keurslijf) losmaken.
682 mit'er vaert: dadelijk; drogist.
683 drae: vlug; zonder te missen: zonder mankeren.
684 vergissen: verzuimen.
686 door; buurwf : buurvrouw.
687 beschikken: ervoor zorgen; (stokstijf,
met open mond) gluren.
688 beginnen: bewerken; schimpdicht.
689 dat volk: n1. de mensen die paskwillen maken.
690-705 Het is verleidelijk om bij de tekening
van deze drie anonieme paskwillendichters
te denken aan de drie die hem in 166o beschimpt
hadden, vgl. Worp, Jan Vos 74-76
en bijlage III (126-128). Bij nr. 2 denkt Worp
aan Jan Soet, vanwege de gelijkenis met de
figuur uit puntd. 287, die duidelijke trekken
van overeenkomst vertoont met deze dichter.
690 gestient : kostbare stenen, edelstenen.
KLUCHT OENE 2.81
F!Jtje. F!Jtje.
binje daer?
op d'aert zijgen.
Fijtje.
680 Ey! haal ien weinig eek.
Oene.
jou ierst ontrijgen.
Fijtje.
verstuikt, onder 'Loop toch mit'er vaert ginder in de steeg, tot de kruinier met et scheel gesicht.
Oene.
jou dat ik drae heen zel loopen, en weer komen zonder te missen.
F!Jtjc. Ritsaart. Tr!Jn.
Ritsaart? Trijn.
Ritsaart, jy moet voorsichtig weezen asje hier by daag in huis wilt treen;
van onze buurwijf Madeleen.
Ritsaart.
datze dat gapen wel drae zel staaken.
Trijn.
beginnen?
Ritsaart.
pasquil op heur laeten maaken:
om dat et men altemet een praatje verlient.
Ik zel'er Beurs aile daag bestormt 680 ontrfjgen: mit' er kruinier: Ie missen: mankeren.
van: buurwfjf: gapen: mond) gluren.
bewerken; pasquil: dot nl. 705 Ret verleidelijk de tekening
drie anonieme paskwillendichters
1660 beschimpt
Worp, Vos III(I26-I28). 2 gelijkenis met de
287, die duidelijke trekken
dichter.
gestient: edelstenen.
z8z DE KLUCHT VAN OENE
Maar hy et grooter stien in zen hooft as in zen juweelkoffer leggen;
De voeten van zen pasquillen, heb ik wel hooren zeggen,
Binnen zoo kreupel as hy bot in zen koopmanschap.
Ik zet liever by de man gaen die uit ebannen is om zijn quaede klap:
695 Dit is'er ien die zen wijf trouwde nae datze in 't spinhuis hadt ezeeten:
Hy rijmt veur en teghen et landt, om ien buik vol bier en eeten:
Maar in zen zotheidt is hy zoo stantvastig as ik nooit ien key vant.
Et zet best wezen dat ik gae by de Poeet van et gelokkig eilandt:
Dat is ien man die mit kracht en geweldt ien Dokter wil wezen:
700 Maar hy et zoo weinig verstandt van pasquillen te maaken as van zieken te geneezen.
Want zijn pasquilten blaffen en ze hebben gien tanden om in 't vleis te slaen:
't Is ook gien wonder datze blaffen: want men ziet hum veul mit honden om gaen.
Hy rijmt ook veur honden: heeft et gelokkig eilandt an hem dan niet ien rechte Jorde?
Zo hy langer left, zo zet noch in ien hondt veranderen: want hy is alrie ien
hondtsvodt geworden.
705 Ik ken de eigenschap van die pasquillemaakers op ien draedt.
Schout. Pachter. Notaris. Steeboode.
Diefleier. Verklikker.
Hier wordt aan de deur geklopt.
Trjn.
Och! vrou daer wordt aan de deur eklopt. hier is onraedt.
Fy je.
Wie klopt daer?
Schout.
Doet de deur oopen.
Ritsaart.
Het is de Schout: ik ken hem an zijn spreeken.
Fit/es
Trijntje, jy hebt Ritsaart, als Oene quam, zoo menigmaal versteeken,
Weetje nou gien raedt? ik bidt jou, bedenk ien aertige list.
Trjn.
710 Hier Ritsaart, verschuilje mit er vaert in deuze kist:
Ik zet achter uit snappen, en koomen de kist weer mit fatsoen veur uit haalen.
691 grooter stien : keisteen; hij heeft nl. een kei in
het hoofd, d.w.z. hij is niet goed bij het
hoofd.
692 voeten: versvoeten, woordspeling met voeten
in lett. zin (vs. 693).
693 bot, nl. is.
694 quaede klap : achterklap.
695 spinhuis : tuchthuis voor vrouwen.
698 de Poeet van et gelokkig eilandt : ?
701 hebben gien tanden on in 't vleis te slaen : bijten
niet.
703 rechte Jorde: halve gek, vgl. ØNT VII, 1,
439.
705 eigenschap : eigenaardigheid; op ien draedt:
haarfijn.
708 versteeken: verborgen.
aartige : vernuftige, schrandere.
710 mit er vaert : snel.
71 I achter uit snappen: door de achterdeur wegglippen;
mit fatsoen: netjes; uit haalen: naar
buiten brengen.
OENE
as in zen juweelkoffer zen pas quillen, ik wel hooren zeggen,
in zen koopmanschap.
zel liever ebannen is om zijn quaede Dit is'er ien die zen wijf trouwde nae datze in 't spinhuis hadt eZeeten:
en teghen et landt, om ien buik vol bier en eeten:
stantvastig as ik nooit ien key zel wezen ik gae gelokkig eilandt:
die wil wezen:
700 Maar hy et zoo weinig verstandt van pasquillen te maaken as van zieken te geneezen.
pasquillen blaffen t vleis te slaen:
want men ziet hum veul gaen.
heeft et gelokkig eilandt Zoo hy langer leeft, zoo zel hy noch in ien hondt veranderen: want hy is alrie ien
geworden.
705 Ik ken de eigenschap van die pasquillemaakers op ien draedt.
Notaris. Steeboode.
Verkfikker.
wordt aan de Tryn.
daer wordt aan de deur eklopt. hier is onraedt.
Fytje.
Schout.
oopen.
Fytje.
Ritsaart, als Oene quam, zoo menigmaal versteeken,
jou, bedenk ien aertige list.
Tryn.
7IO verschuilje deuze zel haalen.
69 I stien: z. het
zin (693).
klap: spinhuis: eilandt: 70I gien tanden on in 'Ie slaen: Jorde: WNT VII, I,
439·
eigenschap: draedt:
versleeken: 709 aartige: vemuftige, 7IO vaert: sne!.
7II achier uit wegglippen;
jalsoen: uil
DE KLUCHT VAN OENE 283
Ritsaart.
Zoo jy dat kunt doen, zoo zel ikje veur jou kunst betaalen.
Ritsaart in de kist.
Schout.
Ik zeg doet de deur oopen, of ik loopze mit geweldt op de vloer.
Fijne.
Daer isze oopen. Hoe maakje vroegmorgen zulk ien rumoer?
715 Ik was strak wat quaelijk en men man is uyt of hy eek te koop kan vinden.
Heb je wat lang ewacht, dat komt dat ik men slep ierst veur wou binden.
Schout.
Juffrou, vergeef ons dan dat we zoo vrypostig in huis koomen: maar et is niet zonder
reen.
Fj je.
Me dunkt dat et onbeleeft is, dat je zonder verlof in huis komt treen.
Schout.
Ik kom met de Pachters, Steeboode en ien publijke Notaris.
720 Men zegt dat hier wijn eslooken is, en ik kom om te zien of et ook waar is.
Fj je.
Hoe! ik sluiken? dat was niet eerelijk edaen:
Want et landt kan zonder Cijns te krijgen niet bestaen.
Al die sluiken hoor men mee naar de kaak te streeven.
Ik hou et mit de Schriftuur : want die wil hebben dat men de Kaizer et zijne zel geeven.
725 De eerlooze zeggen: kan men et zonder scha doen, men kan et zonder zondt doen.
Zoo et jou belieft, jy kunt et huis deur snuffelen: maar jy zeltme ien groot afgrondt
doen.
Pachter.
Heer Schout, dit wijf zoekt ons te verleien deur heur bedriegelijk snappen.
Fje.
Ik bin zuiver, en die zuiver is mach zen ooren schudden datze klappen.
Pachter.
De schurfde schaepen, heb ik wel hooren zeggen, blaeten et aller miest.
712 kunst : list, truc.
715 strak : daarnet; quaeljk : onwel, onpasselijk.
716 dat (2) : doordat; slep = slip: Kil.: sinus
vestis, borstkleed.
719 publjke Notaris: officieel aangestelde notaris,
nl. door de Staten van Holland, op voordracht
van burgemeesters en schepenen.
721 eereljk edaen : gepast gehandeld.
723 kaak : paal voor het publiek te pronk stellen
of andere straffen; streeven: zich spoeden.
724 Matth. 22: 21; Marc. i: 17; Luc. 2o: 25.
725 eerlooze: gewetenlozen.
726 afgrondt, volkswoord voor affront: belediging.
727 dit n4 f : deze vrouw; snappen: praten.
728 bin zuiver: heb niets op mijn kerfstok; mach
zen ooren schudden datze klappen : deze uitdrukking
herinnert aan de tijd dat men voor
een misdrijf gestraft kon worden met het
verlies van één of beide oren, vgl. Stoett,
Ned. Spreekwoorden, 4e dr. Il i i o : heeft zich
niets te verwijten.
729 Dit spreekwoord komt ook bij Bredero
voor (ØNT XIV 1218).
284 DE KLUCHT VAN OENE
Fitje.
73o Wel propdarm, wat doen ik jou dat je me dus tergt en onbeleeft driest?
In 't Oude Testement worden et volk equelt van tierannen en helse Nikkers;
Maer nou is et slimmer: want nou worden de menschen eplaegt van Pachters en
Verklikkers.
Pachter.
Notaris schrijf dat op, ier ik mier van heur lasteren walg.
Fitje.
Laet hy et vry in jou hart schrijven en hangen et boek an de galg.
Notaris.
73 5 Dit wijf et eer en schaamt gelijk te Kerken ebragt, dat blijkt wel an haar baaren.
Fyi' je.
Wel, valse testament-schrijver, wat heb jy te zeggen? jou vaar is bankerot evaaren.
Notaris.
Dat men vaar bankerot voer, kost jou niet ien zier:
Hy gaf noch vijfentwintig ten hondert, dat is de rechte koers van ien bankerottier:
Maar jou vaar was ien dief: want as hum zen werkvolk werk t'huis brochten, wou hy
heur 't bedonge loon niet geeven.
740 Zeide zy; sinjeur we kennen van zulk ien kleine loon niet leeven:
Wees jy te vreen zeide hy, ja ik rae jou dat je van hooger loon zwijgt:
Ik bin ien buurtmiester, ik zel maaken datje onderhouding van de Almoeseniers
krijgt.
Fiij je.
kolfvoet, jy jy neus als ien anker:
hondt, hoe zelze jou noch op egeeten worden van de spaansche kanker. Pockige
Schout.
745 Juffrou schelt de man niet uit : want hy is hiel wijs ; of binje buis?
73o propdarm: dikzak; driest: brutaliseert.
731 In 't Oude Testement: in oude tijden; worden:
werd.
732 slimmer: erger.
733 mier: nog meer; lasteren : schimpen.
735 te Kerken ebragt: (lett. begraven), uitgeschud,
afgelegd; baaren : tieren.
738 rechte: juiste, goede.
742 ik rae jou dat je ... Zwfrgt: zwijg; vgl. voor
dgl. omschreven imperatieven: Verdenius,
Studies 266.
buurtmiester: iemand die toezicht uitoefent
over allerlei dagelijkse zaken in een buurt.
Vgl. Wagenaar, Amster dam II 274, over de
743
744
745
buurt- of wijkmeester : een van hun functies
was : „aan de behoeftigen getuigschriften
te geeven, waarop zy onderhoud, by de
Huiszitten, zouden konnen genieten".;
onderhoud : verzorging, verpleging
Almoeseniers of Collectanten
: zij die geregeld collecteerden ten
behoeve van de Huis-zittenhuizen, die
ondersteuning verleenden aan arme huisgezinnen,
Wagenaar, a.w., II 274-275.
kolfvoet : klompvoet.
Pockige : door syfilis besmette; spaansche
kanker : syfilis.
buis : dronken.
KLUCHT OENE
F!Jtje.
730 Wel propdarm, wat doen ik jou dat en onbeleeft t Oude Testement worden et yolk equelt van tierannen en helse slimmer: want nou worden de mensehen eplaegt van Paehters en
sehrijf ier ik mier van heur lasteren walg.
F!Jtje.
jou hart sehrijven en hangen et boek an de galg.
735 Dit wijf et eer en sehaamt gelijk te Kerken ebragt, dat blijkt wel an haar baaren.
F!Jtje.
sehrijver, jy te zeggen? jou vaar is bankerot evaaren.
kost jou niet ien noeh hondert, dat is de reehte koers van ien bankerottier:
broehten, wou hy
bedonge loon niet geeven.
740 Zeide zy; sinjeur we kennen van zulk ien kleine loon niet leeven:
te vreen ik rae van bin ien buurtmiester, ik zel maaken datje onderhouding van de AImoeseniers
F!Jtje.
Dat liegje, jy eerdief, jy koIfvoet, jy druipoog, jy luishondt, jy neus aIs ien Poekige zelze jou noeh op egeeten worden van de spaansehe kanker.
745 sehelt man niet uit: want hy is hiel wijs; ofbinje 730 'I Oude Teslement: slimmer: lasleren: Ie ebragl: baaren: reehle: 741 rae dal je zwygt: omschreven imperatieven: Verdenius,
742 buurlmiester: toezicht uitoefent
buurt.
Amsterdam ofwijkmeester: functies
was: "de behoeftigen getuigschriften
geeven, onderhoud, by de
konnen genieten". ;
onderhouding: onderhoud: verpleging
en voeding; Collectanten:
geregeld collecteerden ten
de Huis-zittenhuizen, die
arme huisgezinnen,
743 kolfvoel: 744 Poekige: syfilis besmette; spaansehe
kanker: 745 buis:
DE KLUCHT VAN OENE 2.85
Fy je.
Hoe! hy wijs ? dat hy in ien rok liep, en ien slap veur hadt, hy was prezendent van et
Lazeris huis.
Schout.
Ziet watje zegt! et is ien Notaris ; et by gien bordt veur zen huis, dat komt om dat
hy rijk is.
F je.
Hy hoeft gien bordt veur zen huis : want by et ien bordt veur zen kop, dat pubelijk is.
Notaris.
Zie toe! jy kan me noch wel van doen krijgen: want ik weet er veul voort te helpen.
Fiji je.
Et is wel waer, jy helpt'er veul voort;
75 o Maar hoe? jy helptze ierst uit'er geldt en dan uit de poort.
Notaris.
Dat ik zulx niet en doe en dat ik wijs bin, getuigtmen allernaeste buurman.
Fy je.
Wil ik jou wat zeggen? in et schip van de blinden is ien oog stuurman.
Notaris.
Wordt ik iens Pensenaris, dan zellen et de quae wijven niet nae haer wens gaen.
Fitje.
Jy Pensenaris worden ! ik deink ien Pensenaris as'er achter de hal mit pens staen.
Boode.
75 5 Juffrou versteurje niet! jy tiert jou an, of by jou man edoodt hadt.
Fy je.
Ik wens die guit mit zen gat op ien hekel, en dat by ien meulestien op zen schoot hadt.
746 dat: als; rok: over- of bovenkleed voor
mannen; slap: slab (dracht van gekken, h.l.
van zwakzinnigen) ; prezendent : president
(verhaspeling met present ?) ; Lazeris huis,
ospr. huis voor leprozen, in de i 5 e eeuw
gesticht aan de St. Antoniesdijk (thans
Jodenbreestraat), later een „gasthuis voor
simpelen of onnozelen" (Wagenaar, Amsterdam
II 312).
747 bordt: uithangbord, met vermelding of
zinnebeeldige voorstelling van iemands
beroep.
748 by et ien bordt veur zen kop : hij is onbeschaamd,
vgl. Stoett, Ned. Spreekwoorden 4
I 124; dat: wat; pubeljk : algemeen bekend.
749 Zie toe: Pas op, kijk uit 1; van doen: nodig;
voort te helpen: bij te staan, te ondersteunen;
2. weghelpen, laten vertrekken.
75o Bet.: je maakt dat ze eerst hun geld kwijtraken
en vervolgens (als bankroetier naar
Kuilenburg of Vianen) moeten gaan.
751 allernaeste buurman: de man die naast mij
staat, zie vs. 745.
75 2 Variant van : in het land der blinden is éénoog
koning. Niet vermeld door Stoett, I 99.
753 Pensenaris : pensionaris, raadsman van de
stadsregering; tellen, sylleps, constructio
„ad synesin".
754 Pensenaris (2) : pensverkoper; achter de hal,
d.i. de vleeshal; erachter, omdat pens (ingewanden
van een geslacht dier) eig. goedkoop
afval was.
755 versteurje : maak je boos ; tiert jou an: stelt je
an.
756 guit : schavuit; gat op een hekel, bekende verwensing
(WNT VI 492), hier verzwaard
door de toevoeging over de meulestien.
z86 DE KLUCHT VAN OENE
Trjn. Fitje. Schout. Kruier. Verklikker.
Pachter. Notaris. Diefleier.
Goe morgen Juffrou, jy hebt me men huur gisteren betaalt: maar je wout men kist
niet geeven,
Ofje wou'er in zien, of'er ook iet dat jou hoorde in was ebleeven:
Hebje et al edaen? ik bin hier mit ien kruier; want die zouze brenghen aen de schuit.
Fitje.
76o Ik jou vodden deur zien! dat lust me niet, daar om gaet et gat vry uit.
Schout.
As jy op de meidt niet weet te zeggen, moetje heur kist mee langen.
Fi je.
Hadtze ien meidt eweest asze hoorde, ik zou gien strijdt teughen heur anvangen;
Want ik heb me teugen heur edraagen as ien rechtschaape vrouw:
Maar ze was ien labbekak, die alle buure bakhuizen begaapen wou:
765 Ging ze iens in de komeny, strak vilze aen et kallen : bin dat gien booze werken?
Dan was et, men Her Schout, in menaers en uit menaers, gae deur menaers
te kerken.
Men kelder die by men aare meiden zoo klaer as melk en heunig was,
Lag by haar zoo morsig, ja zoo morsig of'er ien varken Keuning was.
Die et vuur van ien aar wil reekenen, laet zen eigen uitgaen, heb ik wel hoore zeggen.
77o Men kamer was zoo slikkerig, dat'er mit eeren ien zog in de kraem hadt meugen
leggen.
Trjn.
jou moeten lyen wijnterkooren op je as ik? Duyvel dienje hebje geldt.
Schout, by heur quam hadtze dertien meiden ehadt in neege weeken:
zou'er durven
Ze maaktme, om me te doen haaten, zoo zwart as de zwarste mol is :
doodt wil hebben hoeft slechts te zeggen dat hy dol is.
Fitje.
Jy gaapt niet of jy liegt: verstae je dat wel, helleveeg?
757 kist : kleerkist (van een dienstbode).
759 schuit, nl. van een beurtschipper.
76o et gat : de deur.
761 op ... niet weet te Zeggen : geen enkele aanmerking
hebt op; langen: geven.
764 labbekak : kwaadspreekster, babbelaarster;
buure bakhuizen : gezichten van de buren;
begaapen: begluren, beloeren.
765 komen: winkel, speciaal voor eetwaren en
huishoudelijke artikelen; ville: begon ze;
kallen : kletsen, kwaadspreken.
766 in men naers etc., zegswijze, toegepast op een
roddelaarster, vgl. Harrebomee I 6-8, III
102-104.
767 aare: andere; klaer: proper, schoon.
769 aar: ander; vuur ... reekenen : vuur temperen
door het met as te bedekken.
770 mit eeren : gerust; Zog: zeug; meugen: kunnen.
772 Nebje geldt : als je geld hebt.
774 roof : buit; zou'er niet teugen durven spreeken:
zou er zich niet tegen durven verzetten.
776 Vgl. Harrebomee I 316: „Als men een hond
wil doodslaan, zoo beschuldigt men hem
van dolheid".
777 gaapt : doet je mond open.
286 Tr!jn. F!jtje. Schout. Kruier. Verklikker.
Diefteier.
men huur gisteren betaalt: maar je wout men kist
jou hoorde in was ebleeven:
want die zouze brenghen aen de schuit.
F!jtje.
760 Ik jou vodden deur Schout.
weet te zeggen, moetje heur kist mee langen.
F!jtje.
teughen heur anvangen;
me teugen heur edraagen as ien rechtschaape aIle begaapen Ging ze iens in de komeny, strak vilze aen et kaIlen: bin dat gien booze Dan was et, men Heer Schout, in men naers en uit men naers, gae deur men naers
meiden klaer as melk en heunig was,
ja morsig of'er ien varken Keuning was.
ien laet heb ik wel hoore zeggen.
770 Men kamer was zoo slikkerig, dat'er mit eeren ien zog in de kraem hadt meugen
Tr!jn.
Ik heb by jou moeten lyen as et wijnterkooren et veldt.
Bin rijker as de Duyvel dienje hebje geldt.
Heer Schaut, ier ik by heur quam hadtze dertien meiden ehadt in neege weeken:
Ze zou ien roof veur den hel van daan haalen, en de Duivel zou' er niet teugen durven
spreeken.
775 Ze maaktme, am me te doen haaten, zoo zwart as de zwarste mol is:
Want die ien hondt doodt wil hebben hoeft slechts te zeggen dat hy dol F!jtje.
jy verstae je weI, helleveeg?
kist: 759 schuit, nJ. van een beurtschipper.
760 et gat: deur.
761 op ... niet weet te zeggen: enkele aanmer
king langen: 764 labbekak: babbelaarster;
buure bakhuizen: de buren;
begaapen: beloeren.
765 komeny: eetwaren en
artikelen; vilze: ze;
kallen: kwaadspreken.
766 in men naers een
vgl I III
102.-aar: ander; .•• reekenen: 770 eeren: zog: 772. hebje geldt: 774 roof: zou' er niet teugen durven spreeken:
er zich niet tegen durven verzetten.
V gl. Harrebomee I 316: "wi! doodslaan, beschuldigt men hem
dolheid".
gaapt: je mond open.
DE KLUCHT VAN OENE 287
TrOz.
Juffrou, ik kom niet, om mit jou te hassebassen:
Ik smijt slechte schoenen te grabbel, wil jyse aan trekken, ik kan niet beeteren datze
jou passen.
Jy moet jou niet versteuren, of ik mit jou wat in et gros praat.
78o Ey! Heer Schout, spreek iens veur me, op datze men kist weer los laat.
Schout.
Voort, bezie de kist, of geefze de meidt: we moeten hier iens zien in alle hoeken.
Loop mit jou kist an de galg, men hooft staet'er niet nae om jou prullen te deur
zoeken.
Trg. n.
Juffrou, jy hebt me veul verlet, in de dingen die ik noch beschikken zei:
Maar ik mach deinken heb ik me niet zadt egeeten, dat ik me niet zadt likken zei.
Schout.
785 Jy doet wel, datje om jou verzuimde tijt niet wilt kribbelen, noch mallen:
Want die et lest uyt de kan wil hebben, ziet et lit gemienelyk op zen neus vallen.
Tr/n.
Kruier, reik me ien handt : want'er is veul tin in dat ik van men ouwers heb eërft.
Kruier.
Vryster wat zeilen jou vrienden al beuren as jy ongetrout sterft.
Verklikker.
Heer Schout, we vijnden gien wijn in de kooken, noch kelder leggen.
Oene. Fïtje. Schout. Notaris. Pachter.
Steeboode. Verklikker. Diefleier.
790 Hoe! et hiele huis vol volk, wat pokken is dit te zeggen?
Fytje.
Och! och! men lieve man! men uitverkooren! binje daer al weer?
Hier wordt ezeidt dat we wijn eslooken hebben, en dit raaktme an men eer.
Oene.
Dat zeilen ze liegen: ik wil hier gien vreemt volk gehengen.
778 Voorloper van het spreekwoord : „Wie de 785 kribbelen ruziemaken, krakelen ; mallen:
schoen past, trekke hem aan", vgl. Stoett, gekdoen.
Ned. Spreekwoorden 4, II 2.40-241. 786 et lest : het onderste; et lit : het deksel
779 versteuren: boosmaken; of: indien; in et (Stoett, Spreekw. 4, I 1067).
gros : op een grove manier. 787 reik me ien hand, help me even.
783 verlet : opgehouden; beschikken tel : moet vol- 788 Vryster: Meisje.
brengen. 790 wat pokken: wat drommel; is dit te teggen:
784 Bet.: ik zal maar geen moeite doen, het heeft dat te betekenen.
onderste uit de kan te krijgen, vgl. de 793 tellente : moeten ze; wil ... gehengen: zal
reactie van de schout in vs. 786. dulden.
z88 DE KLUCHT VAN OENE
Verklikker.
Heer Schout, ik heb'er et vaatje mit wijn zelf in huis zien brengen.
Schout.
79 s Heb jy et ezien? Zoo haal alle kisten van de wandt.
Trjn roept van binnen.
Brandt, brandt, brandt, water, water, water.
Pachter.
Waer is de brandt?
Tryn.
Brandt, brandt, brandt, water, water, water.
Schout.
Waer is de brandt te vij nen ?
Trjn.
De vlam komt uit et dak van et huys daer et kantoor is van de Pachters van de wijnen;
En 't huis van de Schout, dat'er naest staet, begint men mee al deur te schrijven.
Schout.
800 Impostmiester, daer dien ik by te wezen.
Pachter.
We dienen hier ook niet langer te blijven.
Fi^ je.
Is de brandt by de Schouts? daer woont jou Breur ontrent, och! Oene, daer dienje
ook by.
Hoe staeje zoo te futselen? Ey loop, ier ik'er heen ty.
Oene.
Ik looper mit er vaert heen, om voor men Breurs huis te zorgen.
Fiffe.
Ziet hum iens loopen; hy steekt zen naers uit of hy broodt wou borgen.
Bos Vijndt hy daer wat te schikken, dan gaet hy tot de ooren toe in et bondt;
796 Toneelaanw.: van binnen: van achter de schermen.
797 te vijnen: te vinden (kan weggelaten worden).
798 kantoor, misschien bedoelt Trijn het Stads-
Excijnshuis „aan 't Oosteinde van de Oudebrugge,
op den hoek der Oude-Brugs-steeg,
waar een speciale kamer was voor de ontvangst
van de wijn-accijns" (Wagenaar,
.Amsterdam II 33). Het is ook mogelijk dat
Vos er maar wat op los fantaseert.
799 mee al deur te schrijven: ook als verloren te
beschouwen.
800 Impostmiester: belastingpachter.
8oz futselen: treuzelen; iy : trek.
803 mit er vaert: dadelijk.
804 steekt zen naers uit : (hetzelfde als :) trekt zijn
gat achteruit (Harrebomee I 207) ?; of : alsof;
broodt borgen: ?
805 schikken : regelen, bedisselen; gaet by tot de
ooren toe in et bondt : voelt hij zich enorm,
steekt hij zijn neus in de wind.
VAN OENE 2 89
Hy heeft et beschik boekje op egeeten; want et kappetory hangt noch uit zen mondt.
Daer niet te doen is weet hy geweldigh te helpen.
Tt*n.
Trn.
is et tijdt om jou bangigheydt te stelpen.
F je.
Waar is Ritsaart?
TrO.
Die heb ik al uit de kist doen gaen.
8 i o Nou moet et vaatje mit wijn, dat ik flus vergeeten heb inde kist te schuilen, an ien
zy edaen.
de kist en brandt niet giestig kennen verzieren?
Fy je.
lijf Paas, loon, verzien van nieuwe klieren.
j vry in liegen en bedriegen, zoo hou ik jou voor ien deugdelijke meidt.
dat zondt is, betoonen heur bottigheyt.
i 5 Die voorsichtig is, zel hum nae de tijdt voegen, hoort men de wijzen kallen.
Wie om best willen liegen leidt ien stien uit de weeg, om dat'er ien aar niet over zel
vallen.
brengen et vaatje zoo worden we niet in et lyen ebracht.
et groote kracht.
UT T.
8o6 beschik boekje boek waarin (de) beschikkingen staan, vgl.
ØNT XIV 65o; kappetory: kapitorie, omslag,
hele uitdrukking betekent:
hij heeft een geweldige verbeelding van
zichzelf, vgl. Ø. D. Hoofts Saly (Amsterdam
1622) : „Ja wel, jij hebt het schickboeckjen
op egeten, 't kapetory hanghtje
uyt jou naers". (Van Vloten, Ned.
11 7).
807 8o8 8 i o zoëven; verbergen; an y :
aan kant.
8 I 1 aardig ; fantaseren.
812 Paas: Pasen zijn
paasbest (de „paaspronk").
813 vr y: rustig.
8 14 blij ken; bottigheyt : bekrompenheid.
815 hum : zich; zeggen.
816 liegt (sylleps) ; dat: DE KLUCHT OENE
Op want et kappetory uit zen mondt.
hy geweldigh te helpen.
Fijije. Trijn.
Trijn.
Juffrou, nou tijdt om jou bangigheydt te stelpen.
Fijije.
Ritsaart?
Trijn.
al uit de kist doen gaen.
810 Nou moet et vaatje mit wijn, dat ik flus vergeeten heb inde kist te schuilen, an ien
zyedaen.
Heb ik van de kist en brandt niet giestig kennen verzieren?
Fijije.
Ik zel jou Hjf teugens Paas, tot loon, verzien van nieuwe kHeren.
Volhardt jy vry in liegen en bedriegen, zoo hou ik jou voor ien deugdeHjke meidt.
Die zeggen dat liegen zondt is, betoonen heur bottigheyt.
8 15 Die voorsichtig is, zel hum nae de tijdt voegen, hoort men de wijzen kallen.
leidt ien stien uit de weeg, om dat' er ien aar niet over zel
vall en.
Kom, brengen we et vaatje an ien zy, zoo worden we niet in et lyen ebracht.
Wie zen schandt kan bedekken, en schae verhoeden, et groote kracht.
UIT.
806 et beschik boekje of schikboekje: denkbeeldig
staan, WNT 650; kappetor;: omslag,
band. De hele uitdrukking betekent:
heeft een geweldige verbeelding van
W. D. Hoofts Jan Safy Amsterdam
1622): "Ja weI, schickboeckjen
egeten, 't kapetory hanghtje
jou naers". (Van Vloten, Het Ned.
Kluchtspel II 117).
807 Daer: Waar; niet: niets.
808 te stelpen: een eind te maken.
810 flus: zoeven; schuilen: an ien ZJ:
811 giestig: aardig; verzieren: op Pasen kleedde men zich op zijn
"paaspronk").
vry: 814 betoonen: laten blijken; bottigheyt: bekrompenheid.
81 5 hum: kallen: liegen: syUeps); om dot: opdat.
290 DE KLUCHT VAN OENE
GRAFDICHT
Op de geestige en kluchtige Poëet
GARBRANDT BREDERO.
Die elk deedt lachen, wordt hier nu van elk beschreit.
Hy dwong het volk door klucht te luistren naar hun plichten.
Zoo baard' hy deugt door jok, dat errenst wordt ontzeit.
Wie dat geen preekstoel vreest, heeft vrees voor hekeldichten.
JAN VOS.
Grafdicht, ook in AdG (1662) 475.
geestige : begaafde, kunstvaardige.
I van: door.
3 baard': verwekte; deugt: het zedelijk goede;
dat errenst wordt ontzeit : hetgeen aan de ernst
wordt ontzegd, wat de ernst niet mogelijk
is.
4 hekeldichten: hieruit blijkt dat Vos zijn klucht
bedoeld heeft als een hekeling van het
kwade.
BIJVOEGSEL I
DE
KLVCHT
VAN
OENE,
door
JAN vos.
Den Derden Druk, door d'Autheur van een menighte letterfouten
verbetert, en in verscheide plaatsen vermeerdert.
(vignet: vuursalamander, met onderschrift
PERSEVERANTER)
t'AEMSTELDAM,
By Jacob Lescaille, Boekverkooper op den Middeldam, in
't Schuitboek, in 't jaer 1646.
NAMEN DER PERSONAEDJEN.
Lichte Fytje, Oenes Wijf.
Rittaerd, Fijtjes Pol.
Oene.
Foppe. Twee Ratel-wachten. Jeuriaen.
Het Toonneel is in en by 't Huys van &c.
DE KLUCHT VAN OENE.
Fktje. RitZaert.
Wat dunkje Ritzaert (zeg) heb ik me voort ehouwen?
Rit. Wat dat den Hel niet kan / dat doen de ritze vrouwen.
Oene roept van binnen.
Hou Fij tj e / Fytje / hou wat doeje van het bedt?
Ik gae iens nae 't schekreet / want de pot is verzet.
5 Oene. Ik zegje kom weerom.
Fitje. Het soume licht ontschiete.
Oene. Waer blijfje / hoorje niet?
Fijtje. 'k Kan 't ummers niet uyt zwieten.
Oene. Slaeter wat eyren in / hoorje? maecket wat kort.
Rit. De aenslag is mislukt.
Fitje. Dat's niet of Oene gnort;
Ik weet de zottebol wel drae in 't slaep te sussen /
10 Dan keune we malkaer wel zonder schreumen kussen.
Oene. Hou Fytje hoorjet niet / hoe maekjet daer zoo lang?
Ik komje strikstrax by mit ien schaex of met ien tang.
Fitje. Rust jij je hooft me vaer 't zel nou mit ien veeg lukken.
Oene. 'k Wou in die zelfde tijt mijn darmen wel leeg drukken.
i5 Fitje. Kom schuylje in de wieg / ons kint is byme snaer /
En Oene weet'et niet / dies is'er gien gevaer.
Drie Moffen en drie Vincken /
Drie Moffen en drie Vincken/
Waren vroegh op van slenterdomden dom diederledeynen/
Die waren vroegh opgestaen:
Drie uurtjes voor den dage/
Drie uurtjes voor den dage/
Te Gorcum op de slenterdomden dom diederledeynen/
Te Gorcum zoudeze gaen.
Toen zy te Gorcum quamen/
Toen zy te Gorcum quamen/
Te Gorcum op de slenterdomden dom diederledeynen/
En te Gorcum op den Dijk;
Toen braecken al de Eyeren/
Toen braecken al de Eyeren/
De Botter viel in de slenterdomden dom diederledeynen/
20
25
30
DE KLUCHT VAN OENE 293
En de Botter viel in 't slijk.
Och plompert / zeyze plompert/
Och Plompert/zeyze plompert/
Loopt t'huis en haelt ien slenterdomden dom diederledeynen/
Loopt nae buys en hael een haek :
Laet ons de Botter visse/
Laet ons de Botter visse/
Eer datze noch van slenterdomden dom diederledeynen/
Eer datze te gronde gaet.
't Is me niet om de Botter/
't Is me niet om de Botter/
Maer 't is me om de slenterdomden dom diederledeynen/
Maer 't is me om de doek/
Ik sneeze gister-avondt/
Ik sneeze gister-avondt/
Van Plomperts beste slenterdomden dom diederledeynen/
Van me Plomperts beste Broeck.
Hebje van mijne beste/
Hebje van mijne beste/
Ja van me beste slenterdomden dom diederledeynen/
Eene Botterdoek gemaekt?
Wie isser van zen leven/
Wie isser van zen leven/
Wie isser van zijn slenterdomden dom diederledeynen/
Aen zoo vuylen Hoer eraekt?
Het me Kijnt ien hoesje ekrijgt? is het Galletje over eloopen?
Je zelt ien duyt aen razijntjes / mit ien wittebrootskoekje koopen.
Och / och / me Schaepje och / ik binmet jou belaen.
6o Je zelt mitje Memmetje totje Bebbaetje gaen.
Oene, Fitje, Ritzaerd.
Wel Fijtje wat is hier? dus inde nacht te zingen?
Fitje. 't Kijnt stelt de pijpe Vaer / 't zou schier uyt de wieg springen.
Oene. Sus / sus / jou stoute boef / legt stil jou arge gast.
Je moet haest in de Broek / me dunkt dat je de wieg ontwast:
65 Dan zel ik je School besteen by Miester Floor de vreemdert /
Liert dan e/n/ tuttelende / b/a/b/o in 't groot-eemdert.
Fitje. Nou kijk je Taet iens an / zo krijgt by licht ien duyt uyt zen tas.
Oene. Hy lijktme aers noch aers of by uyt mijn aenzicht esneen was.
Fitje. Mijn Kijntje het epist / ey haelt ien drooge luyer.
7o Oene. De Jonge wil Mammen / geef hem je volste uyer.
Ik loop nae binnen toe.
Ritzaerd. Men brant hier hoorenen. ik kies het haeze pat.
Fitje. Ik volgme Ritzaerd nae.
Ritzaerd. Verschuylen we hier wat.
Oene, Ritzaerd, Fitje.
Sta Ritzaerd, Ritzaerd stae. waer wilje mit Fitje loopen?
Hou stal / of ik zelje levendig het vel of stroopen/
35
40
45
50
55
294 BIJVOEGSEL I
75 Al wasser Sinjeur Roggestart / en Juffrouw konkelpijps by.
Ritzaerd. Ik heb gien noot van hangen / suyker stelen is te zoete dievery.
Oene. 'k Duwje wel datelik mit ien mes inje rubben.
'k Zweer byroe tureluyr dat ikje strakx zel lubben.
Ick raeje kom weerom / ier ik'er mier op vloek.
8o Fit. Dat loof ik wel / je bint ien dubbelde kater / je vijst door 't hemt in de broek.
Oene. 'k Zeg datje Fitje weer geeft / of de Duyvel zel de kaers houwen.
F//t. Heruit kapstok / de mantel is van huis / je gaet de stoel voorje naers klouwen.
Oene. Ik zel morgen nae den Dam gaen / en zoeken na Prokreur-Boom.
Fitje. Ik zelje nae blaeze / en nae Pisse / dan heb je veurwijnt I en veur stroom.
85 Oene. Wat of de Meer wel mient I of mientze dat ik mal bin?
F//tje. Je bint ien man als ien paerde vijg / daer en is gien gal in.
Oene. Ier dat ien uur ten eynd' is I zel ik schikken dat ik van'er hoor.
Fitje. Doet zoo / schikt alle ding op zijn stee / de pispot op 't Trezoor.
Oene. Had ikme kortelas / en waer ik dan in 't Harnas /
90 Ik zouze nae 't gat veteren / as ien twiede Olifarnas.
Ik trots Graef Olykoek / ien man as are anderhalf.
Laet kome wie dat wil / al wast de Geuze Duyvel Dukdalf.
Ik bin ien man as ien kammeel / ja ien man as ien Drommedarus.
Ritzaerd. Je bint ien man alliens as ien spiritus Familiarus.
95 Oene. 'k Sel alle gaeten doorsnoffelen / en zoeken nae de guyt.
Ritzaerd. Die zen neus in alle gaten wil steken / haeltzer dikwils bestruyft uyt.
Oene. Zou ik Fj/tje zo quijt wezen? dat zoume al mijn leven moeyen.
Zy is noch zoo jong I datme'er de ooren van 't hooft snee I ze zouwen'er van zelf weer
an groeyen.
Daer by hetze ien gehoorzaeme mont / die asze maer lacht om ien truize luis I
Too Van 't iene Oor tot'et aer loopt / en komt van zelf weer t'huys.
Haer rondom kakelbont en pimpelpaersche wangen /
Zoumen int Gasthuis voor tinnepispotten aen de bedsteen te pronk hangen.
Op'er kammoesde lipjes / en op'er Neusje van die zelfde kleur /
Leestme de Story van Orssel en Valentijn en van Blancefleur.
105 Veur haer veurhoofd / mit mier as duyzent Fransse ployen /
Sietme 't beleg van Oostende / en de vermaerde destruxy van Troyen.
Maer dat's al even veul / hier dient nou zoo veel spreekens niet.
Fitje. Binje zot Styn! steekt jou neers van t bed / zo bekladje de dekens niet.
Oene. Dat hier ien Heyen was / 'k liet Tens inme handt kijken.
I10 Ritzaerd. Nou dient gelegentheit om Oenen uyt te strijken.
Oene. Wel hoe / ist hier al deeg! zeg op wie hoor ik daer?
Ritzaerd. De Duyvels-miesterzelfs / of anders Tovenaer.
Oene. Zo wou ik wel datje me wat raet gaf / Monzeur Duyvels-miester;
Want mijn Wijf is op de bien mit ien Venus-Priester.
115 Waer deur dat ik'er gun / tot straf van 't onwaerde feyt /
Datze / asze sterft / blint van de Aerde scheyt.
Ritzaerd. Het is ien kleynigheit ien aer by 't Wijf te laten.
De geen die sullix doet / doet werk van Karitaten.
Oene. Hoe werk van Karitate ? dat luytme al te schalk.
120 Had ik Dibberigh etrout in de blaeuwestiene blaesbalk /
Ik had beter edaen / of Lobberig mit de Mammen /
Of Woutertje Lammerts / oft Lammertje Lammerts in de Lammen /
Naest Lamme Lammert Lammertsz. inde lamme Lammere-straet /
Dicht by de Lammere kooy daer 't Lamme Lam in Lamme Lammert Lammertsz. gevel
staet:
125 Och Oene, zeyde die / laet my allien op jou liefde hoopen /
Of anders zelje my de pekel zien ontloopen.
DE KLUCHT VAN OENE
295
Wel hoe! en spreekje niet? of en voelje gien minne-vuur?
Ja ja / zey ik / loop kakken by daeg / de kaersse binne duur.
Zie (zeyze) watjedoet / ik bin de Peet van Juffrou Krotten /
130 Allernaest de drie verkierde Spaens-leere Mostertpotten:
Daerom beraetje wel en wilme ook te woort staen /
Want ik bin zoo verbranst hiet / je zout wel ien Ey inme poort braen:
Daer by doetme 't hooft so bezuk zier dat ik 'et je niet half kan zegge.
Doetje hooft zier / zey ik / mijn naers doet zier / willewe de zieke by menkaer legge?
13 5 En Tanneken Boterams maekten ik lest zoo dartel warm /
Dat de liefde uyt haer blaes schoot tot achter in haer kartel-darm:
Maer ze waso morsig dat dieze de borsten wou raken /
Tasteze met een pol-lepel / om dat hy zijn handen niet vuil zou maken:
Maer ze had'er ien deugt by / want blef zop 'ereligi staen/
140 Datze al-te-mets wel zey / ier ik van me geloof wou gaen /
Of ier ik op het pad van de verdoemenis wou dwalen /
'k Had liever datme de duiker van stonden aen quam halen.
Zoo binje / zey ik / al ien stantvastige Meydt.
Dat deynk ik wel / zeyze / men moet al veul doen om zijn zaligheyt.
145 Rit. Zwijg / zwijg / al lang enoeg / want datje me verstoorde.
Oene. 'k Heb veul liever datje inme schekreet valt as in me woorden.
Rit.
Ik raedje datje zwijgt / en gaet ook flux van hier;
Maer zooje hulp begeert komt over ien quartier /
Ik zelje hulpzaem zijn.
Oene. Heb jij 't zoo veur enomen?
15o Ik binner mee te vreen om flusjes weer te komen /
Om dan ter deeg te zien hoe dat mijn zaek voort gaet.
Fitje. Gaet treuzelaer gaet / gort gunt datje de moort slaet.
Rit. Nou gaet het na mijn zin.
F//tje. Ik bin mit 't stik belaede.
Rit.
Ik zelme gaen verklien in Tovenaers gewaede /
155 En schuylen 't aengesicht in ien bemorste grijns /
Zo heeft de Tover-kunst by 't volck al vry wat schijns.
Fitje. Ey maekje dan geriet.
Rit. Ik zel op alles letten.
Fitje. 'k Zweer dat ik Oenes hooft mit hoorens zel bezetten,
Die gorten-teller / die henne-taster / die treuzelaer /
I6o Hy doet hem op as Delfs Engels / en 't is noch qualijck peuzelaer.
Kom ik hem altemet ien reys om ien goedt woort smeken /
Wat het hy te doen? hy hout zijn mont en laet zijn poort spreken.
Zeg ik liefste jy weet wel dat ik zulke vlagen haet /
Dan staet hy en grijnst as de duyvel tegen de dageraet.
165 Onder daegs docht ik / ik moet hem iens zoetjes aan de veter tokkelen /
Dan zel hy / het hy bloet in 't lijf / wel wat te beter hokkelen /
Maer toen ik quam / 't was van hier of ik zelje de bienen aan stikken slaen /
Al zouje / jy ritze-meer / al jou leven op krikken gaen.
Ik zel na de Schout loopen / en vragen of ikje op mach sluyten.
17o Wilje loopen (zey ik) zo loop ien beer in de naers zo zelje niet weerom stuiten.
Of loopt in de pomp en haelt de klap naje toe / jy rechte droge gek.
'k Wou dat hy was daer de peper wast / want ick bin hum zo moe as gespoge spek.
Toen hy ien vryer was / toen was hy ien aer quant / dat hy ook zelf niet zel ontkennen.
Want as hy uytging / zo zeyde zijn vaer / kyeren ik laet mijn haen uyt / elk bewaert
zen hennen.
175 Daer ick hem ook te liever om had / want ik doght as ik hem kreeg / dat ik dan wat
waers hadt /
145
150
155
160
Bit.
Gene.
Gene.
Ffjtje.
Bit.
Ffjtje.
Ffjtje.
Bit.
Ffjtje.
Wei hoe I spreekje en voelje gien nunne-vuur?
I I kakken by daeg I de kaersse binne duur.
I de Peet van Juffrou Krotten I
Spaens-Ieere Mostertpotten:
wei te woort staen I
I ien Ey inme poort braen:
bezuk zier dat ik 'et je niet half kan zegge.
I zey ik I mijn naers doet zier I willewe de zieke by menkaer legge?
dartel warm I
lief de uyt haer blaes schoot tot achter in haer Maer ze was so morssig dat dieze de borsten wou raken I
Iepell dat Maer ze had'er ien deugt by I want ze bleef zoo op 'er religi staenl
mets weI zey I gaen I
het pad verdoemenis dwalen I
Hever duiker stonden aen quam hal en.
I zey ik I al ien stantvastige Meydt.
well I men moet al veul doen om zijn zaligheyt.
I / allang enoeg I want datje me verstoorde.
veulHever datje woorden.
zwijgt I flux van hier;
over ien quartier I
veur enomen?
flusjes komen I
hoe dat rnijn zaek voort gaet.
gaet I datje de moort slaet.
gaet het na rnijn zin.
't stik belaede.
I
I
'volek al vry wat schljns.
alles letten.
Genes zel bezetten,
I die henne-taster / die treuzelaer /
as Delfs Engels / en 't is noch qualijck peuzelaer.
woort smeken /
hy hout zijn mont en laet zijn poort spreken.
weI dat zulke vlagen haet /
grijnst as de duyvel tegen de dageraet.
moet hem iens zoetjes aan veter tokkelen /
hy bloet in 't lijf / wel wat te beter hokkelen /
van hier of ik zelje de bienen aan stikken slaen I
jy ritze-al jou leven op krikken gaen.
I en vragen of ikje op mach sluyten.
loop ien beer in de naers zo zelje niet weerom stuiten.
de pomp en haelt de klap naje / jy rechte droge gek.
I moe as gespoge spek.
I toen was hy ien aer quant / dat hy ook zelf niet zel ontkennen.
I zo zeyde zijn vaer / kyeren ik laet mijn haen uyt I elk bewaert
Hever I want doght as ik hem kreeg / dat ik dan wat
I
296 BIJVOEGSEL I
En nou ik hem heb / is hy zoo droog / as Sinterniklaes aersgat.
'k Loof niet of by het zyn ayeren uyt eleyt / om dat hy gien jongwijf weet te ebruycken.
Maer hat ik'et ewete / 'k hat hem niet iens late ruycken /
Recht uyt ezeyt / daer ik mijn Maegdelijke water emaekt hat:
I 8o Al zeyde by / dat de mont ebenedyt was / die'et hemt mocht kussen / dat mijn aers
eraekt hat.
'k Weet gien onderscheyt tusschen hem / en Jochem van der Poelen.
. 't Is zulken houteklik / men sou hem ien gat in 't lijf pissen en hy zou 'et niet voelen.
Kon ik hem wijs maken dat hy ziek was / ik ging na Parecelses inde bonte want,
Dats ien Dokter die mijn dienstig zou wezen / die helpter mier van kant
i8 5 As de beul van Haerlem / ja as de wreetste der tierannen /
Daerom is'et wonder / datze hem niet buiten de vryheyt van Amsterdam en bannen:
Maer de aensprekers en gravemakers zouwen 'er veur lopen / dat's buiten alle vermoen:
Want dat hy uyt ebannen was / zo had dat volk niet veul te doen.
Wel ben ik gek / dat ik hier mit ik en weet niet wie praet?
190 Ik mach heen gaen / want men dunkt dat de klok daer twie slaet.
Oene.
Dat gaet na de Duyvels-miester al zouwer ien kijnt of komen.
Al wast de Duyvel zelf / ik zouw'er niet voor schromen.
'k Heb wel ier (in mijn slaep) ien roof uyt de hel ebrocht.
0 Elemalementen wat heb ik daer al vreemde dingen besocht!
195 Wat zwierden'er al bonte Vliegers ! wat al Gravinne doeken!
Wat al Fulepe mantels ! wat Fluwiele broeken!
Hier was Jan alleman : daer Gerritaldewerelt : gins Ellikien:
Hier heb ik Labbekak : en daer Verneemal ezien.
De rappige Fransjes waeren'er aen Kontermans staert eregen /
Daer'er de Duyvel / als by drukte / ien of scheurde om de pars mee te vegen.
De geltzuchtige woekenaers wel ier tot de ooren toe in 't bont /
Worden'er esmolte gout door een zulv're trechter egoten in'er mont.
d'Advocaten en Procureurs / van jongs op ebrocht tot liegen /
Hebben'er elk ien ring deur de tong / om datze de duyvels niet zelle bedriegen.
205 De Bakkers die 't broodt veul lichter maekten as den eysch /
Worden'er 't wicht mit hiete tangen enepen uyt haer vleys.
De kreupele Snyers / die 't laken deur 't oog vande schaer rokken /
Worden'er tot straf / deur 't oog van ien gloeyende schaer etrokken.
De Kox / die Katten en Honden voor Haezen en Konijnen verkoopen / worden'er
estroopt /
En aen 't spit esteken / en met Haentje-mans peekstock bedroopt.
De Kassiers / die d'eerbaerheyt van haer Miesters Kas verkrachten/
Tellen'er nacht en dagh niet as vyerige stikken van achten.
De Meulenaers / die 't kooren uyt vreemde zakken hebben ehaelt /
Worden'er op een Grut-meulen / zo fijn as tarwe-meel emaelt.
215 De Glazemaekers / die vijf duym voor ien voet schrijven / dat ik zelfs heb bevonden /
Worden'er deur ien loodwijn / zoo dun as ien Ael en zoo lang as ien piek ewonden.
De Waerden / die de kannen niet te deeg vol tappen / en het bier
Met water mengen / worden'er ekookt op ien onsichtbaer vier;
Want datze 't vier zaghen / zey de Duyvel / ze zouwent / as je zelf wel kan gissen /
Met water uyt hozen / of ten minsten uyt pissen /
Zoo binze het ewent met water om te gaen.
De Notarissen / en Secretarizen / die zulke woorden schrijven dieze zelfs quaelijk
verstaen;
180
195
200
205
210
220
ik hem heb / is hy zoo droog / as Sinterniklaes aersgat.
niet of hy het zyn ayeren uyt eleyt / om dat hy gien jongwijf weet te ebruycken.
'k hat hem niet iens late ruycken /
mijn Maegdelijke emaekt hat:
hy ebenedyt was die'et hemt mocht kussen / dat mijn aers
van der Poelen .
't lijf pissen en hy zou 'et niet voelen.
ziek / ik ging na Parecelses want,
die mijn dienstig zou wezen / die helpter mier van kant
/ ja as de wreetste der tierannen /
/ datze hem niet buiten de vryheyt van Amsterdam en bannen:
dat's buiten aile vermoen:
zo had dat volk niet veul te doen.
hier mit ik en weet niet wie praet?
want men dunkt dat de klok daer twie slaet.
Gene.
na de Duyvels-ien kijnt of komen.
niet voor schromen.
weI mijn de hel ebrocht.
o Elemalementen wat heb ik daer al vreemde dingen besochtl
al bonte Vliegersl al Gravinne doekenl
Wat al Fullepe mantelsl wat al FIuwiele broekenl
Jan alleman: Gerritaldewerelt: gins Ellikien:
ik Labbekak: en daer Verneemal ezien.
Kontermans staert eregen /
Duyvel/ als hy drukte / ien of scheurde om de pars mee te vegen.
weI ier tot bont /
een zulv're trechter egoten in'er mont.
d' Advocaten ebrocht tot liegen /
deur de tong / om datze de duyvels niet zelle bedriegen.
broodt veullichter maekten as den eysch /
t wicht mit hiete tangen enepen uyt haer vIeys.
Iaken t oog vande schaer rokken /
straf / deur 't oog van ien gloeyende schaer etrokken.
die Katten en Honden voor Haezen en Konijnen verkoopen / worden'er
t spit esteken / en met Haentje-mans peekstock bedroopt.
d'eerbaerheyt van haer Miesters Kas verkrachten/
dagh niet as vyerige stikken van achten.
kooren uyt vreemde zakken hebben ehaelt /
op een Grut-meulen / zo £ljn as tarwe-meel emaelt.
schrijven dat ik zelfs heb bevonden /
/ zoo dun as ien Ael en zoo lang as ien piek ewonden.
kannen niet te deeg vol tappen / en het bier
ekookt op ien onsichtbaer vier;
zaghen / zey de Duyvel/ ze zouwent / as je zelf weI kan gissen /
of ten minsten uyt pissen /
om te gaen.
/ en Secretarizen / die zulke woorden schrijven dieze zelfs quaelijk
DE KLUCHT VAN OENE 297
Gelijk: non numerate pecunie, alternat e', direct4ik, indirectljk, prolongeren, exheridatie, prediciabel,
arbitrateurs, donatie causa mortis & inter vivus, ik ken 't niet half uitspreken /
Die zag ik'er mit zegelgaeren en inktkokers gieselen / en mit pennen en pennemessen
deur de huidt steken /
225 En mit smolte lak / en hiet zandt bedruypen. Ick docht /
Dat is veur dat j'er zoo veul mit jou quaet Duits / en vals Latijn in 't lyen hebt ebrocht.
Wy gheledeerde komparanten, riepenze protesteren voor ons en onze legitime geprocreeerde
descendenten, ja estimerer ons gefilipendeert, en provoceren contra zulk een sanguivolente sententie,
omnes die aen ons dependeren, zullen voor ons de rato caveren, sub expresse renunciatie van de
benefitien excussionis divisionis ordinis, item onze vrouwen autentiqua si qua mulier, daerom
gaet u niet verabuseren, om onze liberteit te confiskeren.
Ick verstaeje niet / zey de duyvel / jy zoud Duits spreken / zoo waerje luy mit eeren.
Hoe lang zelje me bruyen / rieper ien uyt den hoop / heb ick zoo veul quaet edaen?
23o Dat je zulk Duits / zeid Lucefar / in jou schriften gebruikte / men souje wel in Spanje
verstaen.
De Docters end' Aptekers en Barbiers / komen'er met zulke groote hoopen /
Dat de Duyvels dickwils vreezen datze den Hel noch of zelle loopen/
En vermoorden al wat'er is / tot in de diepste kolk:
Want daer bin gien groter beuls / noch gien mier moordenaers inde werelt as dat volk.
235 D'Apteekers worden'er zoo lang in ien Vijzel estampt datze beginnen te stincken;
Dan geeftmer 't stof / mit mensche mieg emengt / aen de Doctoren te drinken.
De Barbiers worden'er ecorrezijft en 't bloet af etapt en evlijmt.
De Pasquillemaekers / die van eerlijke luy hebben erijmt /
Worden'er by de Labbe-kakken in ien brandende oven esmeeten:
240 En in 't midden van 't vier tonenzer noch als Poëten;
Want ze huylen en krijten zo net op rijm dat'er niet ien zilbe aen scheelt.
De Pachter en Deurwaerders / wel ier van bloet-zuygers eteelt /
En de Solisiteurs / die 't vleys en 't bloedt van Weedwen en Weezen verslonden /
Worden'er aen flenters escheurt van Lucifers honden.
245 De faliëerde toonen'er quitancies / maerze waren van pampier;
En dat is in den Hel / al eveliens / as Bossekruit in 't vyer.
Daerom brochtze de Duyvel by de beurze-snijders in 't kot van de dieven.
De Quakzalvers quamen'er met'er bezegelde Brieven.
Maer Lucifer zey : brengtze in 't verneys by de moordenaers aen ien kant
250 En laetze daer bezoeken of'er zalf ook goet is veur de helsche brant.
Toen zag ik ien koppel menschen mit swarte handen : wat hebbe deuze gasten / vraegde ik /
edaen?
Wilje 't weten zei'er ien duivel / zoo luister I ik zeltje vertellen gaen:
't Binne verwens die mit bestelling van ienige koopluy binnens huis vrybuiten.
Deuze dieven wisten de zijd / door schorswater bol te maken / ja hielendal t'ontsluiten;
255 Dan begotenze de draeden met sop van vijlsel / en slijp / en ander zwaer goet.
Daer na leideze de strengen in 't sap van gal / en alluin / datze weer dicht in malkaer doet;
As dat edaen was / raekte de zijd in de verw / dieze zoo wel tot lijm I as glans verstrekte;
ja door zulk ien plegen/
Deenze de drieverendiel zijd / over de vijfverendiel wegen.
Mit dat hy dit vertelt had / greep hy'er ien paer /
260 En bondze de handen boven / en de voeten onder aen malkaer.
Toen sloeg hy de handen om ien pen die in ien grote pael stak / en begonze mit de kravielstok
zoo elements te wringen!
Dat'er 't bloedt zoo uit sprong / of men de verw uit de zijd zag springen.
Hoe machje heur zulk ien pijn doen / zeyd'ik / ze hebben't edaen deur heur miesters
last?
Heur miesters / zei de duivel / lyen zoo wel as zy / want ze hangen elk aen ien zijde
bast;
298 BIJVOEGSEL I
265 En zooze daer vierentwintich uren aen kunnen hangen / zonder dat de strenge breken /
Zoo binnenze allegaer vry. mit wees by waerze hingen; maer ik had nau omekeken
Of ick zag 'er wel tien dozijn deur heur stroppen druipen in ien ketel vol ziedent water /
die'er recht onder ezet was /
Daer moesten zy zoo lang koken totze twee vijfde parte minder wogen / ja zoo net of het
ewet was.
De Boekverkoopers die Bijbels uyt hangen en are giestelijke zinnen /
27o Al is't dat'er in 'er winkels / niet as Bijbels van twieenvijftich bladen binnen;
En Boeken van Reyntje de Vos / dat schalke dier /
Worden'er allegaer / in Belzebuyx quartier /
Tot blanketsel emaekt; want as de Duyvel ien Engel wil lijken /
Zoo gaet by hem mit'et blanketsel van zulke schijnheylige Boekverkoopers bestrijken.
275 Zoo dat'er niet in de Hel is / of'et komt de Duyvel noch te pas.
De Lakenverkoopers / die'et laken ien zestepart langer rekten as'et was /
Worden'er erekt / dat al watze aen 'et lijf hadden begon te to rnen:
Wy zelleje / zey de Duyvel / 'et lake te rekke wel drae uyt komen.
En ze begonneze mit kaerten / van naelden en spelden te reuwen. ze riepe; help! help ! help!
Wees je maer te vreen / zey de Duyvel / ly je wat pijn / je kijeren gaen weer in'et felp. 280
De makelaers / die mit liegen en bedriegen aen de kost raken /
Ja die'er zelf tot koop-luy / en de koopluy tot makelaers maken /
Worden'er op zen Avekaets / en Prokreurs estraft:
Dan worde z'er aen de koopluy / haer falierde miesters eschaft /
285 Dieze / tot wraek / het vel van de leden stroopte;
En tot mier pijns / in ien bak vol pekel doopte.
Ze vloekten / en knarsten op'er tanden van ongedult.
Och ! och! och! riepenze dat je falieert bint dat is je aygen schult;
Want ien Koopman / die hem van ien makelaer laet belezen /
290 Die wil / spijt zen eygen zelf / ien makelaer wezen.
Ik docht de makelaers liegen 't niet / al kanneze 't wel.
Van Schouten / van Diefleyers en Luyzevangers grimmeldent in de Hel.
Het volk dat niet van goet doen oft vande Kerk mach hooren spreken/
Sitten'er alle-gaer op hekels / en hooren 'er de Duyvel de passy preken.
295 De Hooren-dragers die zoo luy zijn dat'er 't hiele lant van waegt/
Worden de hoorens op 't hoekje van den Hel / dicht aen 't Hooft of ezaegt:
Wantze zouwen aers niet wel deur de poort kunnen raeken;
En vande takken / zach ick de duyvels hechten tot moortprieme maken /
En Dobbel-stienen. ick docht dit Goddelooze zaet /
30o Dient de Duyvel / zoo wel nouwze doot binnen / as toenze leefde / tot allerhande quaet.
Toen kreeg ik honger. beginje honger te krijgen? zey de Duyvel /
Zoo zel ikje wel ien Advocaet aen 't spit rijgen / want wy hebben aers gien zuyvel :
Die elardeert is met ien thien of en twintig Procureurs /
En bedropen hem mit'et vet van ien dief Soliciteurs /
305 Terwijl hy veur ien vyer van Deurwaerders word ebraden.
Neen (zeyd ick) dat is Heyntje-mans kost daer meugje jou zelf mee verzaden.
Al wast dat ik ien Inktpot / of ien Inktkoker had /
Die zo groot was as het Heydelbergsche Wijnvat /
Daer negen hondert en sestig Amen Wijn in kennen /
310 Daer toe driemael zoo veul / ja viermael zo veul schrijfpennen /
As Spiessen in 't Leger van den Oversten Kluyt /
En dat elk zoo groot was / als de groote mast op 't Schip van Sinte Reynuyt /
Daer de Stuyrman zijn hut en de kok zijn kombuys in maekten /
Die zoo hoog was datze mette Mars aen den Hemel raekten /
315 En dat ik dan een Boek had zoo groot as de Spaensche Zee in 't ront /
Noch zou ik niet half kunnen schrijven / wat dat ik in den Hel al vont.
DE KLUCHT VAN OENE
299
Rikaerd. Oene.
Wie daer? Oene. Goeden dag speciael. Rikaerd. Hier zoo gien mier te snakken /
Of ik doeje de broek tot opje hiele zakken.
Oene.
Bin jy de Tovenaer / om wie dat ik hier kom?
3 20 Rikaerd. Ik gae in 't naerst der nacht met Lucifer voor mom /
Op Belzebuyx banket / met sleep van zwarte Saters /
En danssen op 't gelol van katten en van katers.
Oene.
Wat binje dan voor ien? Ritzaerd. 'k Woon onder dit gewelf.
Nachtmerry is me naem. ik ben de Weerwolf zelf.
325 Oene.
Wat kanje dan al doen? Ritzaerd. Ik kan de dunne winden /
Trots 't Noorts / en 't Lapsche volk / in leere zakken binden.
As ik me aengezicht met duyvels drek bekladt /
Vervorm ik in een mieuw of in ien zwarte kat.
Ik doeze die 't me lust / al doet het yder gruwen 1
33o Pampier / en hayr / en lint / en stroo / en spelden spuwen;
En turff / en kalk / en vlas: Ik kan /deur mijn verstant /
De opgeschafte spijs veranderen in zant /
Ja spijt Aecht zonder ziel: ik ry aen alle oorden /
Op ien driebiende bok : ik heb / deur kracht van woorden I
335 De Seun van gayle Aert / al dunkt het yder vremt /
Verandert in ien luys / en deed hem in het hemt /
En op het naekte lijf van Marry neersjes komen:
Die hy in zulk ien schijn haer maegdom het ontnomen:
'k Heb ritze Angeniet doen kijken in ien glas /
340 Dat Hermen Filebaert haer rechte vryer was.
En duizent dingen meer. Asje alle ding zoo kunstig weet te kuypen /
Kanje dan wel deur 't oog van ien naelt of deur 't gat van ien klinksnoer kruypen?
Ritzaerd.
Dat is me slechste kunst / dat kan wel strax geschien.
Kanje dan wel Brandewijn of Soetemelk tappen uyt ien straet stien?
345
Ritzaerd.
Ik kan wel met ien stroo 't hooft vanje schouwren snyen.
Kanje dan wel / as ien Kolrijster / op ien Beuzemstok uyt de schoorstien ryen?
Ritaerd. Ik heb noch gustre nacht evlogen as ien kray.
Oene.
Kanje dan wel ien weegluys doen klappen as ien Papegay?
Ritzaerd.
Gien dingen bin zoo vreemt of ik weetze te klaeren.
350 Oene.
Kan je dan wel in ien Eys dop of in ien mosselschulp nae Oost-Inje varen /
Met ien zeyl van ien spinweb / en sturen mit ien naelt in plaets van ien roer?
Weetje wel datme wijf niet poortvast is / wel te verstaen ien Hoer?
Rikaerd. Sta ierst in deuze Kryts / ik zel 'er iens nae lezen.
Ritzaerd Zet Oene in ien kryts van
Bosschekruyt, en begint te Toveren.
Oene.
Twie schinkels mit ien klaeuw / wat pokken zel dit wezen?
355
Drie hoorens mit ien koot! vijf krieken mit ien kars!
't Is de nikkers kramery / hy loopt mit Heintje-mans Mars.
Hy preutelt binnens monds / ay hoor ! hoe langer / hoe rasser.
Ritzaerd.
He, Sa, vo, been marketroy, kom poesme de krasser
Okzius, Kokzius, Nokzius, Bokzius,
Homenus, Domenus, Romenus,
Darius, Blarius, Larius.
Voort wat'er wort bestiert deur 't loopen der Planeten.
36o Voorzeeker het deuze man 't Latijn mit pollepels egeten.
Ritzaerd.
Inquam koenat, Rekoolatt, katan, extra, struyf alibol.
Oene.
Hoo / hoo / praetje van struyf? ik drukje wel ien baly vol.
Ritzaerd.
Bellibuik, Lucifer, Pollepel, Schuymspaen, komt alles in perzibel.
320
325
Ritzaerd.
Oene.
Oene.
Ritzaerd.
Ritzaerd.
Oene.
Ritzaerd. Oene.
speciael. Ritzaerd. I
broek opje hiele zakken.
I wie dat ik hier kom?
I
I met sleep van zwarte Saters I
dansser van katten en van katers.
Rilzaerd. de Weerwolf zelf.
Rilzaerd. I
I en 't Lapsche volk I in leere zakken binden.
aengezicht duyvels drek bekladt I
of in ien zwarte kat.
I al doet het I
I I I I en spelden spuwen;
I I en vias: Ik kan Ideur mijn I
opgeschafte spijs veranderen I
J a aile I
bok: I deur kracht woorden I
I al dunkt het I
in I in het hemt I
het naekte !ijf van Marry neersjes in zulk ien schijn haer maegdom het 'k Heb ritze Angeniet doen kijken in ien glas I
Filebaert haer rechte vryer was.
meer. Oene. aile kunstig weet te kuypen I
wei van ien naelt of deur 't gat van ien klinksnoer kruypen?
I dat kan wel strax geschien.
we! Soetemelk tappen uyt ien straet stroo 't hooft vanje schouwren snyen.
well I op ien Beuzemstok uyt de schoorstien ryen?
gustre nacht as ien kray.
wei doen klappen as ien Papegay?
vreemt of ik weetze te klaeren.
of in ien mosselschulp nae Oost-Inje varen I
I en sturen wei I we! te verstaen ien Hoer?
I ' er iens nae lezen.
Rilzaerd zet Oene in ien kryts van
Bosschekruyl, en beginl te Toveren.
I dit vijf krieken karsl
I Mars.
I ay hoor! hoe langer I hoe rasser.
He, Sa, vo, been marketroy, de krasser
OkZius, KokZius, NokZius, BokZius,
Bomenus, Romenus,
Arius, Darius, Blarius, Larius.
bestiert deur 't loopen der Planeten.
man 'Latijn Inquam koenal, Rekoolatt, kalan, eXira, strl!Yf alibol.
I hoo I praetie van struyf? ik drukje wei ien baly vol.
Belzibuik, Lucifer, Pollepel, S chl!Jmspaen,
3 00 BIJVOEGSEL I
Oene. Daer leest by 't Duyvels paternoster uyt Heyntjemans Bybel.
365
Ritzaerd.
Firlementis, Swinentis, Schoeschentis, lagardefrooy.
Oene. Die is eraept uyt Sinte-Pieters palsrok uyt de darde ploy.
Rijst onder aerds gespuys / en op Aerd je luymen zien.
Oene. me / zieter nae /hy het de Droes betovert ien pruymestien.
Oliman, Soliman, Foliman, Boliman,
Alias, Falius, Malius, Salius,
Likkeran, nikkeran, Nikkeran.
Oene. Hy praet van de Nikker / zou d'aere man wel van huys wezen?
37o Rep van gien aere man / of je meugt wel voor de Nikker vreezen.
Oene. Dat liege Latijn was / by was nae mijn /
De allergelierste Doctoor / in 't hiele Landt.
Ritz. Waer blijft de Droes van Delft? Oen. Dat komt zeker schrander.
De Duyvel van Delft / is dat niet ien ebooren Hollander?
Wat zegje daer jou guyt?
3 75
Oene. Ick vraegje nae me vrou.
Na dat ik hier bevijn zoo je hiel trou.
Maer om het recht bescheyt / zo maekter ierst jou werk of /
Om over ien klein vuur te gaen op 't Zuyer Kerkhof;
Daer zelje dicht aen 't dak ien diepe hooren zien /
3 8o En in die zelfde Horn / is ien besworen /
Die jou (asje ze draegt) in 't wezen zel vervormen /
Van dieje nacht Kasteel / bywijle komt bestormen:
dan of Fitje jou / of Ritzaerd heeft bemint.
Oene. Hoe kom ick de Horn / dat dient wel ierst verzint?
385 Op 't Zuyer Kerrikhof / daer bin vijf ouwe Sarken /
Die eertijts bin ebracht uyt 't Rijck van Denemarken:
Elk met ien graf gedicht /
daer Hogduyts Poët Wel zevendallef / zijn herssens op versleet /
Die moetje nae lezen.
390
Dan zelje in ien mand die daer geriet zel wezen /
Al prevelende treen / en spreken dit rondeel:
Oriza, Lambatiza, Schoenmiza, Koekernotes, Koekernoteel.
Zo dra en is die spreuk niet aen mekaer eschakelt /
Ol~je word met de mand / tot aen het dak etakelt.
395 Oene. Schoon datme van Docter Faustus wel ier groot wonder zag /
by jou niet mier as ien veest ien donderslag.
Kom smeerje dit gruys / ewijt door mijn Sermony /
Zo krijgje in der yi ien zwarte Duyvels Trony;
Want zonder die gedaent / is alje doen onwis.
400
Oene. 'k Wou wel datje zey Waer van dat 'et emaekt is
Ritz. In 't lest van'et veurjaer / heb ik in 'et ierst van 'et naejaer gaen zoeken
Ien hiel half lood Koutwaremis / ekleinst deur natte droogdoeken:
Ien versche pekelharing / ien zoute stokvis /
Ien Jonge Ouwevaer / as'er in 't hok is:
405 Dit heb ik in de nacht reuzel van Koorstengen /
't dreunen van ien veest / en poddewol gaen mengen.
Toen nam ik tot behulp de lever van ien pijl /
De Nieren van ien zark / de Longen van ien bijl /
't Zap van ien Waterpot / ebruykt van Juffrou slakpoel:
410
't Hoofd' van ien ronde klos / en 't uyt ien Kakstoel:
menkaer in ien mortier van glas /
iene apestaert / ehaelt uyt 't Hels moeras /
Tot estampt / mit 't niervet van ien netel:
/
370
m
395
300
Dene.
Dene.
Ritzaerd.
Dene.
Ritzaerd.
Dene.
Ritzaerd.
Dene.
RitZ·
Ritzaerd.
Dene.
Ritzaerd.
Dene.
Ritzaerd.
Dene.
Ritzaerd.
Dene.
RitZ·
leest hy t Duyvels paternoster uyt Heyntjemans Bybel.
Firlementis, Swynentis, Schoeschentis, /agardefrooy.
tarm uyt Sinte-Pieters palsrok uyt de darde ploy.
aerds gespuys / en laet Aerd je luymen zien.
By zieter hy het de Droes betovert mit DHman, Sollman, Follman, Bollman,
Alius, Fa/ius, MaNus, Salius,
Mikkeran, Likkeran, Wikkeran, Nikkeran.
de Nikker I zou d'aere man wei van huys wezen?
je meugt wei voor de Nikker vreezen.
was / hy mijn verstant 't hieIe Landt.
van Delft? Den. komt zeker schrander.
/ is dat niet ien ebooren hier bevijn zoo isse maekter jou werk of I
Zuyer Kerkhof;
dak ien diepe hooren zien /
Hom / is ien besworen stien t wezen zeI vervormen /
KasteeI bywijle bestormen:
Siet Fylje Rilzaerd by Hom dat dient wei ierst verzint?
t Zuyer Kerrikhof / daer bin vijf ouwe Sarken /
t Rijck van Elk met ien graf gedicht / daer ien Hoogduyts Poet /
Wei Jaer versleet /
malkaer eerbiedelijken Iezen.
zeI AI preveIende spreken dit rondeeI:
Driza, Lambatiza, Schoenmiza, Koekernotes, Koekernoteel.
die spreuk niet aen mekaer eschakeIt /
Ofje word met de mand / etakeIt.
weI zag /
Zo is hy by by mit mijn Sermony /
yl DuyveIs onwis.
wei datje zey waer 'et emaekt is
BIJVOEGSEL I
veurjaer / heb ik in 'et ierst van 'et naejaer gaen zoeken len hieI len /
len gien mit reuzeI Mit en poddewol gaen mengen.
/ ebruykt van Juffrou sIakpoeI:
merrig Dit heb ik mit menkaer in Mit iene apestaert moeras /
Tot pollever estampt mit't neteI:
DE KLUCHT VAN OENE 301
Toen heb ik 'et ekookt in ien pampiere ketel /
p5 Over ien vier van ys /
Oene. Kom smeertet'er maer an.
Rittaerd. Nou ikje aenzicht strijk /
Wordje de Duyvel zelf in alle ding gelijk.
Oene. Sooje kunst goet is zel ikje iens te bier noon inde berg van weelden.
Rit. Met goe luy is goed doen (zey de Koster) en hy ontkleeden de beelden.
't Is tijt voor jou te gaen / de Droes toont hem aers gram /
42o Oene. Dat is ien kleynigheyt / ik wou wel dat hy quam.
Rittaerd. Wel binjer op belust / hy zelje zelf bejegenen.
Oene. Ja alle ding is meugelijk / maer 't wil gien gelt regenen.
Rit. He, ho, onsikox, Kalandarina, Le, bo, bonsibox, malandarina, Ronsifox.
Komt flux uyt 't Vegevier mit jou beroeste piek.
Oe. As de duyvel sterft zel de Nikker komen / maer hy is noch niet iens ziek.
42 5 Rittaerd. In dit bladt moet ik't zien / waer dat ikze zel vinnen.
Oene. Sie achter in mijn Allemanak / hoe veul dagen dat 'er in ien maent binnen.
Rittaerd. Me dunkt het hels gebroet dat moet noch veer van hier zijn.
Oene. Ick denk datze allegaer in Nobes kroeg te Bier zijn.
Rittaerd steeckt het Boskruyt aen.
Hier komt de Duyvel zelf vol ysselijke stikkers.
430 Oene. 0 doot de Duyvel komt mit hondert duyzent Nikkers!
Rittaerd. Ik zel hem vervolgen om te zien hoe veer dat hy zijn vaert het /
Want hy loopt as ien hondt / die ien kneppel an zijn steert het.
Ieuriaen. Foppe.
Rijst uyt den slaep / den dagh die naekt / vreest altijt Godt /
Houdt zijn Gebodt / vier uuren het de klok.
435 Fop. Is logenachtige Lijsbet deur de Solder evallen / en het z'er niet zier edaen?
Hoe pokken kan dat wezen / dat kan ikme niet verstaen?
Ieuriaen. Doetje dat zulk ien wonder? Fop. Wel jae't. Ieuriaen. Wil ikje wat zeggen?
Daer ien Labbekak zel vallen daer komt de Duyvel ierst ien kusse leggen.
Want ien Labbekak kan hem niet ontgaen asje zelf wel weet.
440 En zo lang, asze hier leeft doetze Jan alle man leet /
En die leet geschiet / wilt dikwils mit wreeken betalen;
Dan het de Duyvel Actie om de Labbekak en de wreeker te haelen.
Dat's ien dubbeld vetje / dan is't Kermes in de Hel.
0 daer ien Labbekak in de buurt woont / dat komt de duyvel so wel
445 Hy behoeft nergens voor te zorgen / ze kan de helsche akker zelf wel ploegen.
Fop. Kom gaenwe om ien zoopje / in ien van deuze kroegen.
Oene. RitZaerd.
Ier ik op 'et Kerkhof gae / moet ik me mit Monseur likpotje zalven.
Amerael Generael van alle roodneuzen / en nuchtere-kalven:
Veldmaerschalk van Lootgieters / van Leydekkers / van Pelssers / van Wevers en Schreurs:
450 Sergjant Majeur van Timmerluy / van Metzelaers / van Smits en aere Kitte-breurs:
Geweldige Provoost van Robijnen / van Diamanten / van Korbonkelen en etterige puysten:
Kornel van Schiatika / van Podegra / van Chiragra / van schuddende hoofden / en bevende
vuysten:
Euverman van 't Turfdragers / van 't Bierdragers / van 't Waegdragers / en 't Koorendragers
Konvent:
302 BIJVOEGSEL I
Secretaris van 't Waegenaers / van 't Schuytevoers / van 't Slepers en Kruyers Parlement:
455
Bijbel en Kategismus van Diefleyers / van Brillekramers / van dobbelaers en Enige Ler en trost van Quakzalvers / van Schorstienvegers / van Berstekers en
Rottevangers:
O f rheer / o Luytersche Sendbrief / nae de Konfessi van Augsborg!
O Lubek ! o Rostik! o Bruynswij k ! o Bredael ! o Rotterdam! o gatje vol ! o hertje zonder
zorg!
Poortier en Kamerling van zoo veel Vrouwen'er slooten /
460 0 Goud en Zilver-smit / die de Waerdinnen haer Ringen en sleutelreexen doet vergrooten!
0 Seun van Bytebier / die hy by dronke Stijn hadt!
Van Pater Kitte-breur edoopt in 't Heydelbergsche Daer Sinjeur Pakkebier hem asje Peet vertoonden;
Die jou so rijkelijk tot Pillegelt 465 Mit Zalm / mit Raf / mit rekeling / mit Krabben / mit garnalen / en mit kruydige worst /
Mit Kappers / mit Olyven / mit Anssioves / mit Kavejaer / al kost voor ien zwelgzieke
borst
Leef honder duyzent Jaer / ja natgierige keeletrooster.
0 Munnik! o Knunnik! o Pater! o Mater! van Sinte Bacchus Klooster.
Dat smaektme / dat raektme / niet droppel 470 Myn buyk staet zo espannen / men zouw'er een iene Sark. laet zien schrift?
Oene leest. Hier onder deuze Sark / leyt Geeraert van der Scharen;
Hy sturrif veur den Noen / om 't middagh-mael te sparen.
Oene spr. Ick zel zo gierig niet wezen / want as ik van de werelt mien te scheyen /
Zo zel ikme zo dik eten / datzeme nae de doot-kist moeten leyen.
Hier is de twiede Sark.
eyn mool, deze Farheer, Gim Kloozen, van Berrebeek,
hem Zoo vookmools met Koldeschool plach te het al zit; is te in t Koldeschool buys het Koldeschool by 'n verloren.
Koldeschool hem zenen het Koldeschool by Koldeschool! da t was zin voort.
met by zoo Zolig in 's Hemmels 485 Nu by begroven onder des blauwe steyn;
by noch zoo goren een Koldeschool zeyn.
Koldeschool! Koldeschool! was altfits zijn verkool.
by in 's Hemmels da s Komt hier te zulk fens te 490 Zo zel ik alle daeg / as hy van Koldeschael wil preeken / in de Kerk gaen.
Hier is de derde Sark.
leest. Pondt,
deze sturrif as ien 495 't is eerlijker as ien Varken / dan te sterven /
sterf ik Hond zo ik kuip niet kunnen verwerven.
is de Sark.
leest. Hier onder legt We' Margriet.
Of ik'er dat weet ik niet.
in den Hemel? zoo begeertze 't niet.
5 0o Isze in den Hel? zoo helpt het niet.
van 't I 't Slepers en Kruyers Parlement:
van Brillekramers van dobbelaers en zangers:
Enige Leer en troost van Quakzalvers / van Schoorstienveegers / van Beersteekers en
Rottevangers :
o ferheer 0 Luytersche Sendbrief Konfessi van Augsborgl
o Lubekl 0 Rostikl 0 Bruynswijkl 0 Bredael! 0 Rotterdaml 0 gatje vol! 0 zorgl
van zoo o Goud en Zi!ver-vergrooten I
o Seun van Bytebier hadt I
Heydelbergsche Wijnvat:
beloonden:
/ voor ien zwelgzieke
borst:
twee hondert duyzent Jaer / natgierige keeletrooster.
o Munnikl 0 Knunnikl 0 Paterl 0 Mater I van Sinte Bacchus ien zalme ontgaen.
Oliphant op doodslaen.
Hier is de iene Sark. laet hoe luyt' et schrift?
leesl. leyt Geeraert der Ick 475 twiede Sark.
Hy leest. Root eyn mool, wie onder deze steyn licht begroven.
Den woorden Gim Kloozen, van Be"ebeek,
Die hem Zoo vookmools met Koldeschool plach Ie loven;
Van het edel Koldeschool, was at zlin gepreek.
Hy is Ie Etdorp in 'I Koldeschool huys geboren.
480 Door het Koldeschool heeft hy zlin leven ver/oren.
Het Koldeschool hem ook in zlinen beynen quam.
Door het Koldeschool kreeg hy ook dat Podegram.
Koldeschool! Koldeschool/ dal zlin leste woor!.
Door met stapten hy Zoo zolig in's Hemmels Poort.
485 ligt hy begroven sleyn;
En hy zou noch Zoo een zeyn.
Koldeschool! was altiits :din verhool.
Nou is hy in's Hemmels Zool, on vret'er das eeuwige Koldeschool.
Oene spr. / Amsterdam / ien Ferheer iens staen /
van Koldeschael wi! Hy leesl. Nikazianus Pondl,
Leyd onder deze Sarken,
Hy leefden as ien Hondt,
En slumj as ien Varken.
495 Oene spr. Hy het edocht / 't is as ien Hondt Want as ien / zel de verwerven.
Hier is de vierde Hy leesl. leyl myn Wiij Margriel.
OJ ik' er voor bidden wil, dal weel ik niel.
Isze in den Hemel? Zoo begeerlze 'I niel.
500 in den HeI? Zoo helpl hel niel.
DE KLUCHT VAN OENE 303
Is zy dan in 't Vagevier?
Sy werter dan zoo lang evaegt,
Asze my, wel ier,
In de werelt het eplaegt.
505 Oene spr. Dit zel voorzeeker die Griet wezen / daer
't Spreekwoort af zeit:
De beste Griet diemen vant /
Dat wasse die de Duyvel op 't kusse bandt.
Hier is de vijfde zark.
Oene leest. Hier onder leidt ien dreyer /
Zijn leven geen freyer
Zou je kunnen vinden;
510 Want hy draeide mit alle winden.
Oene spr. Die drayer heeft de wisselaer eslacht / die van geloof verwisselde op 't endt van zijn leven;
Maer 't was gien wonder / want by had al zoo veul wissel mit zijn geloof / as mit het gelt
edreven.
Nou klim ik in de mand / laet zien hoe is 't rondeel?
Oriza, Lambatiza, Schoemiza, Koekernotes, Koekernoteel.
5 1 5 Ritzaerd. 't Is tijd en mier as tijd om Oene zoo te talien /
Dat by in aller yl / kan raeken aen de schalien.
Hy isser al. dat 's vast. ik tree weer aen ien zij.
Fop. Hier Jeuriaen hier / akkerment we binnen in de ly
Leur. Wat isser dan te doen?
Fop. Ik bin in duyzent vreezen /
5 zo Zoo het gien spook en is / zo zellent dieven wezen.
leur. Ik zie hier niet ien mensch / het is hier al in stilt.
Fop. Zie je daer gien gezwier voor 't glas van 't Vissers Gildt?
leur. ik zie ien groote mand / zoo ik maer recht kan turen.
Fop. 'k Zeg dat'et de Duyvel is / of iemant van zen buren.
525 Leur. Ik laet de mand om laeg / en zel het zelf bezien.
Fop. Loop Ieuriaen, loop / loop / ay loop / 't is tijt veur ons te vlien.
Oene. Wel hey wat zie ik hier / wat komme hier te vooren?
Hoe 1 alreets heb ik zelf mijn eygen zelf verlooren.
Dat 's gang ick streef'er heen. 'k zweer dat ik'er hebben zel.
53o Rittaerd. Je vind geveynsde deugt in 't looze Vossevel.
FYtje Speldewerckt.
De Dochter tegen de Moeder sprak:
Zijn hert is as ien Turf /
Want hy en kanme niet fymelen /
Fymele / fymele / Fymelen /
Al was 't ook dat ik sturf.
Bakt hem dan ien struyf van Ayeren /
En schenkt hem dan de wijn /
En kan hyje dan niet fymelen /
Fymele / fymele / fymelen /
Zo moet hy ien hoetelaer zijn.
535
540
3 04 BIJVOEGSEL I
Oene. Fitje.
Nou dat ik de stien draeg / laet ik violen treuren.
Fitje. Holla ! daer is me man / ik moet wat anders peuren.
Aleermen komt ter eeren / So moetme veule lijden /
545
Jozeph die leed zoo veul verdriet /
Eer hy quam tot verblijden,
Oene.
Wel hey wat hoor ik daer! mijn Ooren bin vol galm.
Hoo / hoo / 't is Fytje, ze zingt ien Meniste Zalm.
Bazelasmanus vosemecy met hondert duyzent kusjes.
550 Mijner Liede / vraegt uwer Liede / of uwer Liede op mijner Liede noch zo verliefd bint as
flusjes?
Mijn suykerde struyfmont 1 mijn pijpknielde rijssenbry!
Jou montje is ekonfijt met naerze van Kandy;
Daer mier / ja twiemael mier as duyzent Koningen na snakken.
Il loof niet of de Beyen komen heunig op je lipjes kakken.
Fytje. Ik slae ien gat in den Hemel ! dus op zen Italiaens?
Het bientjen after uyt? zoo doen de Kortezaens.
Ja wel je bint ien Giest! maer 't is ien gaef / moetje weten /
Die alle menschen niet egeven is / bokkende Bry mit Vorken te eten.
Had Schipper Jan iens te deeg op je Baezeles manos elet /
56o Hy hadje voor ien Daneel int midde van d'Amsterdamsche Lieuwtjes ezet.
Oene.
Wat dunkje van me Fulpe baert / en van me Zijtzatyne bakhuys?
Fijtje.
Men hoortet uyt te schildren en spijkerent op de hoek van ien kakhuys.
Oene.
Asjeme verweende broek beziet / wordje dan niet hiel amereus?
F//tje. Buyre kijkt uyt / de stok het ien huyk op / 't Varken het fijn fluwiel op zen neus.
565 Oene. Wat dunkje van me woorden / al luyenze niet Fitje. Hiel weyts / dubbel ondieft / brie dingen twie schollen in ien ketel.
Oene. pastme wammes ? noch half en half ziek.
Fytje. Het pastje / aers noch aers / as ien ay op ien punt van ien piek.
Oene.
/ mach ick de ratste niet wel passeeren?
570 Fitje. Ik loof niet ofje moetje met 'et zwiet van de Stadts Metsselaers smeeren.
Oene.
Zeg de rechte waerheydt / bin ik niet ien loofwaerdig quant?
Fitje. Je bint alzoo loofwaerdig / as d'Euroopsche korant:
Die / Nota, spijt alle koranten / 'et goet en quaet / zoo hy zelf zeyt / op ien prik kan weten.
Daer om en twyffel ik 'er niet aen / of hy'et mit adem in d'appel ebeten.
575 Oene.
Kom zoenme toch ien reys / zo betaelje jou ouwe schult.
Fitje. Het de Vryer honger ? naerze met Eek dat is goe zult.
Oene.
Voel iens hoeme pols jaegt / en hoe de zole van me schoenen branden.
Fitje. Jemeny Kyeren / wat ien ding is Mostert! ze bijt en het gien tanden.
Oene.
Och Fijtje! wannier zeljeme verlosse van me pijn?
5 8o Fitje. Weesje maer te vreen / zo dra as al jou vingers evelang zijn.
Oene.
Sel ick mit me tong / je quastige hertje niet iens doorspitten.
Fitje. Je zelt op zevendalf Varken nae / bezyen de Zog sitten.
Maer wat zouwje mitme doen / zeg mallen Oene.
Ick zouwje inje hooft byten / de Haen de Hen doet.
585 Fitje. Hebje jou mondt al espoelt / zegt ongeschikte zammelaer?
Oene.
Je bint me Voesterknijn / en ik jou zulverhare rammelaer.
Waerom binje dan versteurt?
Fytje. My dunkt dat'et mit jou altijt eve groen is.
Oene.
Heb ik quaet in 't zin / zo moet ik niet kommen daer veul te doen is.
Ja heb ick'er arg in / ik wil'er ik weet niet wat op vloeken.
590 Fitje. Jy hebt'er gien arg in / jy slagt Jan plom / die at struyf veur pannekoeken.
Fiitje.
555 Fijtje.
Fijtje.
565 Oene.
Fijtje.
Gene.
Fijtje.
Fijtje.
Fijtje.
575 Fijtje.
Fijtje.
580 Fijtje.
Fijtje.
585 Fijtje.
Fijtje.
590 Fijtje.
Fijtje.
de stien draeg Ilaet ik violen treuren.
Holla! daer is I anders neuren.
eeren I ziet!
Soo moetme veule lijden I
J ozeph I
verblijden,
WeI daerl mijn Ooren bin vol galm.
I I is Zalm.
duyzent kusjes.
I Liede I of uwer Liede op mijner Liede noch zo verliefd bint as
! pijpknielde rijssenbry!
montje ekonfijt met naerze van Kandy;
I ja twiemael duyzent Koningen na snakken.
Illoof de Beyen komen heunig op je lipjes kakken.
lk den Hemel! zen ltaliaens?
zoo doen de Kortezaens.
wei Giest! maer 't is ien gaef I moetje weten I
I Bry mit Vorken te eten.
iens te deeg op je Baezeles manos elet I
ien Daneel int midde van d'Amsterdamsche Lieuwtjes ezet.
I en van me Zijtzatyne bakhuys?
te schildren en spijkerent op de hoek van ien kakhuys.
I dan niet hiel amereus?
I op I 't Varken het fijn fluwiel op zen neus.
I alluyenze vermetel?
I ondieft I brie dingen twie schollen in ien ketel.
Hoe pastrne dit warnrnes? trouwen ik bin noeh half en half ziek.
I I as ay ien punt van ien piek.
Wat dunkje van me gang I mach ick de ratste niet wei lk niet ofje moetje met 'et zwiet van de Stadts Metsselaers smeeren.
I niet ien loofwaerdig quant?
I as korant:
I I et goet en quaet I zoo hy zelf zeyt I op ien prik kan weten.
I of hy'et mit adem in d'appel ebeten.
reys I zo betaelje jou ouwe schult.
honger? dat is goe zult.
hoerne I hoe de zole van me schoenen branden.
I is Mostert! ze bijt en het gien tanden.
zeljeme me pijn?
I as al jou vingers evelang zijn.
I je quastige hertje niet iens doorspitten.
zeit I bezyen de Zog sitten.
I zeg je bloed?
lck by ten I gelijk doet.
al espoeJt I zegt ongeschikte zammelaer?
me Voesterknijn I en ik jou zulverhare rammelaer.
mit jou altijt eve groen is.
t zin I zo moet ik niet kommen daer veul te doen is.
I ik wil'er ik weet niet wat op vloeken.
in I jy slagt Jan plom I die at struyf veur pannekoeken.
DE KLUCHT VAN OENE 305
Oene. Och Fitje datje mijn smart en overgroote noot wist /
Je zoudt zeggen: Ritzaerd, ik bin de Spijker vanje dootkist.
Fytje. Voort Ritzaerd, voort van hier / al lang enoch staen snappen.
Oene. Wordje quaet? zo zel ikje mit ien mout veurje bakkus lappen.
595 Fijtje. Dat meugje jou hoeren doen / ik bin te eerlijken vrouw /
Dat ikme Oene 't hooft mit hoorens kroonen zouw.
Komt hier mijn echte man / want Ritzaerd dingt nae me kuysheit.
Oene. 'k Wil ien schellem wezen / z'is de herberg daer de Deugt altijdt t'huis leyt.
Ritzaerd. Oene.
Wel hoe wie vind ik hier? hy lijktme op ien draed.
;oo Wie pokken of'et is ? by gordt ik weet gien raet.
Of zien mijn oogen mis / die nochtans noyt en misten?
Oene. Dat zouwer wel duyzent zeggen / wel te verstaen as'et maer wisten.
Ritzaerd. Ik bin in groot gevaer / en twijffel wie 't mag zijn /
Die hem zo stout vertoont in zoo gelijken schijn.
5o5 Jou Moer / plagt die wel ier tot onzent te verkieren?
Oene. Mijn Moer die was zoo droog / als Claesjen inde pieren;
Maer mijn Vaer het in zen jeugt wel op zijn Vlielants equeest;
Daerom twijffel ik niet of hy het wel by je Moer eweest.
Ritzaerd. Je bint dan wie je bint / ik zelme degen halen.
S z o Oene. Ik leg de stien hier neer. hier valt nouw niet te dralen.
Ffr'tje. Oene.
Och Oene, binje hier! mijn uytverkoore lief!
Ritzaerd het hier eweest / die overritze Dief /
En wou met al zijn kracht / al zeyden ik loop hutzelen /
En stiet hem van me lijf / mijn eerbaerhydt ontfutzelen.
;15 Oene. Voort krijgme kortelas / zo raekt hy op de rug.
Fitje. Wel wachtme hier zoo lang / mijn voeten zijn al vlug.
Ritzaerd. Oene.
Waer is de Tovenaer ? hier bin ik mitme degen.
Kom nu vry voor den dagh / 'k zelje de bek gaen vegen.
Oene. Wel Ritzaerd, wel hoe dus ? wat doe je mit 't rapier?
520 Ritzaerd. Hoe Oene vind ik jou? Oene. Wel ja. wie zoekje hier?
Ritzaerd. Ik zoek mijn eygen zelf / die ik hier strak zag kuyeren;
Zoo ik hem krijgen kan / zoo raekt hy in de luyeren.
Oene. Jy had wat aers in 't zin / jy quamt hier by mijn wijf /
En zeyde elken reys : jy bint me tijt-verdrijf /
525 Mijn Botterdoos / jy bint ien Meysje dat zoo zoet ziet!
Jae zeeker / 'k wou je wel ien reysje / maer ik moet niet.
Ritzaerd. 't Is wonder dat jou 't hooft noch niet esmeeten is.
Oene. Zoo geef ikje ien tast mit ien looze mou / daer gien arm in vergeten is.
Ritzaerd. Sooje niet zwijgen wilt / zoo ty ik strax aen 't smijten.
53o Oene. Praetje wat / de honden die 't luyste blaffen die weten van gien bijten.
Ritzaerd. Ik zweerje / by mijn kracht.
Oene. Ik loofje wel / het is gien zotte kal.
306 BIJVOEGSEL I
Souje de Papegay niet wel of schieten mit ien pampiere rotte val?
Want jou Vaer het al Konstapel eweest in 't beleg van Sloten /
Daer de Hertog van Pierlapon / mit ien schabel deur zijn bil is eschoten /
635 Toen Piet Jaep Joosten / Kees Jan Krijnen / inde karremelx zak /
Mit ien versse pekelharing / mors het hert of stak.
Ritzaerd. Wie mienje dat ik ben?
Oene. De Breur van Nikodemus / Seuns Seun van Paus Jut / over Out-Ooms Oud-Oom van
Polephemus.
Ritzaerd. Hoe scherewe mekaer? wel dat komt zeker zoet.
640 Pas opme handen Guyt / as ikje weer ontmoet;
Maer nou zel ik de schelm iens nae zijn gat gaen tijen.
Oene. Ick raep de stien weer op / zo kom ik niet in 't lijen.
Fitje. Oene.
Ick zie gien kortelas / noch ick vijn gien Rapier /
Ik zoek dan waer ik zoek. hoe Ritzaerd! hoe! jy hier?
Oene. Seljeme niet verkoele / ik verbrand schier van hette? 645
F/tje. Ik zelje mit je bloote aers / opje naekte broek zetten.
Oene. Is 't hemd dan escheurt?
Fitje. Neen het is bezegelt.
Oene. Zwijgt I zwijgt / je kruykje lekt.
Fijtje. Steekter jou neus in zo is 't epegelt.
Oene. Zo neemje'r mijner eerwaerdigheyt as ezwore Yker toe?
65o Fijtje. 'k Hoor wat'er of is / weet ik ien gat / jy weter ien spijker toe.
Oene. Mijn suykerde.
F//tje. Waer komje van daen datje dus praet?
Oene. Ik kom uyt het Westen.
Fijtje. Ik hoorde wel aen jou malle propoosten /
Datje uyt het Westen quamt / want de Wijzen quamen uyt' et Oosten.
Oene. Hoe zoet is de jeugt! zowje zeggen dat ikje iens onder de Kombaerts had.
Fitje. Dat zey de Boer ook / en by zoenden 't Kalf veur zijn aers gat.
65 5 Oene. Ik bin schier flaeuw van Liefde.
Fitje. Ik weet niet hoe datjet leve noch zo lang houwen mag.
Oene. Och de Lewerick begint te zingen en 't is noch gien Vrouwendagh.
Fitje. Handen van de bank / 't vleys is verkocht / of mienje dat ik hor bin?
Oene. Wasje hor / ik namje doosje en setten'er ien gouwe-tor in.
Fitje. Ik zegje gae van hier.
Oene. Ik zel niet van je deur blijven / dat wil ikje wel met eeden toezeggen /
66o Al waeren'er zo veul nikkers in je stoep / as'er pannen opje huys leggen.
Fitje. Swijg Ritzaerd zwijg / ik krijger de kouwe pis van.
Oene. Hoe dus spijtig? zeg Juffrou luyzepoox / bin ik niet ien fris man?
Fitje. Wech Ritzaerd, ik hoor niet mier naeje fikfakken.
Oene. Je plagt nochtans wel ier mit Kuypedoos schijven op Venus bort te tiktakken
665 Al staeje nou zo slecht / Oe niet ien woont spreeken kon.
Fitje. Dat liegje jy eerdief. Ygut dat ik me wreeken kon!
Jy luyshond / jy propdarm / jy asbeer / jy neus as ien Anker;
Hoe zelze jou noch op egete worden vande Spaensche Kancker!
Jy kolfvoet / jy druypoog / jy filebaert / jy bakhuys as ien grijns /
670 Jy groote Olybok / bin jy zo vol fenijns /
Datje na d'eerbaerheyt van Fijtje durreft talen?
So ik ien misdragt krijg ik zel 't op jou verhalen.
Oene. Hoor / Fitje, hoor / ay hoor / wel hoe en hoorje niet?
/
DE KLUCHT VAN OENE 307
Fitje. Ik weet wel watje zoekt I maer dat gat en boorje niet.
S75 Oene. Wel ritsche Spinhuys hoer / hoe binje dus walbarken?
Seg jy beseten en jy uyt ereten Varken?
Fitje. Bin ik ien Varke? zoo eet spek uyt me kommanportevoe.
Oene. Wat zegje daer je zwijn?
Fitje. Dat hoorje wel / je rechten wregelgat.
Oene. Jy rechte schijtvenijn.
F//tje. Her uyt schijtvalk.
Oene. Bin ik ien schijtvalk? zoo noo ikje ten eten /
8o Op twie van de vetste Valken die ik flusjes heb edreten.
Fitje. Jy elementze Vagebondt.
Oene. Jy elementze Pekelhoer.
Fitje. Jy schelm / ik wou datje mit je naers op ien hekel voer.
Oene. Krijg ikje onder me kluyven.
Fitje. Krijg ikje ook iens onder.
Oene. Dat's hert tegen hert / zey de Duyvel / en hij veest tegen de Donder.
685 F//tje. Ik zelje veur Kommissarissen ontbien zo waer as ick Fy hiet.
Oene. Jyme voor Kommissarissen ontbien? die macht en heb jy niet.
Jou beurs die is te kael / om nae ien Advocaet te wandelen;
Want ien Advocaet is as ien Hoer / die haer om gelt laet handelen.
Fitje. Jy mijn kalen? jy gatvink? jy bint zelf zo kael as ien luys /
690 Wie bin ik schuldig? zeg hondsklink? ik woon in mijn eygen huys.
Oene. Al watje hebt dat hebje mit woekeren ewonne.
Fitje. Durfje me dat zoo stout verwijten?
Oene. Wel ja I want je bint zo gierig / datje opje bloote naers gaet zitten / om datje jou rokken niet
zel verslijten.
Fitje. Beter dat / as halen en schuldig blijven.
Oene. Wie weet watje schuldig bint; wantje zit altijdt op je kerfstok.
Fitje. Hoe vaerje tot j ouwent ? zeg hangebast ! zeg schavuyt !
Oene. Tot onzent schrijvezet aen de balk / zoo likkent de Kalven niet uyt.
695 Fitje. En tot mijnent zelle me Erfghename al meer asze miene uyt de Kas halen.
Oene. Dat's waer / ze zellen'er veul in vinden;
Want asje jou hemt inje poort trekt / hebje ien hiele kas vol Linden.
Fitje. Jy bint'er ien / wat gelt'er hondert!
Oene. Ik bin dan wat ik bin / ik bin altoos al ien dolle snoes haen.
't Mach beuren dat ik veur de Nikker loop / maer ik durf wel teugen de droes staen.
Fitje. Jy bint ien stout Man / ja jy bint ien Man as onze Rijk was:
700 Daer by binje zoo wijs / as Teunus / die zen vaer vraegde / of Jozeph ook Kattelijk was.
Ja jy bint zoo arg as Miewis Tyssen in'et Groenlansche Traen vat /
Die wel dorst wedden / dat Mozeus in de Geuze Kerk egaen had.
Oene. Wat rijtme deuze Appelteef?
Fitje. Ik krijg ien popelezy opme lijf. och! och! ik word zoo bang.
Oene. Ik leg de stien hier neer. dit kijven duurt te lang.
7o5 Fitje. Och Oene binje daer?
Oene. Wat doet mijn liefste sijgen?
Fitje. Ay haelt de Vles met eek.
Oene. Ik zelje ierst ontrijgen.
Fitje. Ritzaerd.
Waer benje Ritzaerd ? spreek.
Ritzaerd. Alhier mijn trekkebek.
Fitje. Holla daer is hy weer.
308
Ritzaerd. Ik zweer dat ik de Gek /
Wel voeten maken zel.
Fitje. Wat hebje 't hooft vol winden.
710 Kruyp onder deuze Rok / zoo zel hyje niet vinden.
Oene. Fitje. Ritzaerd.
Nou zie ik dat mijn wijf zo eerlijk is I as toen ik ierst by'er sliep.
Ik moet edroomt hebben / dat ik miende datze met Ritzaerd eweg liep.
Hier is de Vles met eek. alrie weer op de bienen!
Wel dat komt zeker wel. Gort moetje gezontheyt veriienen.
715 Fitje. Ay brengt de Vles ewech / ik bin nou wel te pas.
Oene. Ik brengze op 't Trezoor / of zetze op de kas.
Fitje. Wat dunkje Ritzaert, zeg / zou jy 't zo wel verzinnen?
Ritzaerd. 't Is best dat ik vertrek / ier by my komt te vinnen.
Fitje. Kom margen avont weer; want Oene gaet te wacht.
720 Ritzaerd. En ik / gelijk altijd / weer op de kittel-jagt.
EYNDE.
BIS VOEGSEL I
BIJVOEGSEL II
Vergelijking tussen de eerste, twee de en derde druk (A, C en D) van OENE
4 A Secreet, C Zekreet
17-5 6 A en C De achtregelige strofen van het lied z ''n met interlinie afgedrukt.
31 A en C in slenterdomden
61, 73 en passim : Oenen in A (in C alleen vs. 73).
89 A en C Hernas
99 A treuysluys, C treuyzeluys
171 — 188 niet in A, 171-172 niet in C.
183 C in de Gele hand /
222 A en C 't Wasser so vol Notarisen en Secretarisen datmer qualijc stil kon staen:
223 — 23o niet in A en C.
245 A gefalieerde, C efalieerde
248 A esegelde
251 — 292 niet in A, 251-268 niet in C.
284 C e falierde
296 A vol waters
297 A en C keunen
348 A wegeluys
354 A Opschrift: een kringh van; C een kring
364 A Haent j emans
369 A en C sou onse Lieveneer wel van huys wesen?
37o niet in A en C.
385 A en C vier
399-415a niet in A
415 A Wel smeertet 'er maer an.
452 A Podegram / van Chiraghgra
453 A Overman
477 A en C Kooldeschool; A pleech
478 A Want
485 A en C dees
491 A en C Ley; A Sarcke, C Sarke
496 A en C 't graf niet
507-512 niet in A en C.
518 A Hier ick bin hier inde ly.
549 A vosemesie
564 A en C 't Varcken / het Fijnfluwiel opsen neus
566 A en 3 bree dingen
571 — 574 niet in A.
574 E (1648) Adem
590 A in?
6o5 pleecht
638 A en C Polphemus
649 A en C neemje mijner
675 A Spinhuys Swijn
677-68o niet in A
691-694 niet in A
3 I 0 BIJ VOEGSEL II
695 A Wat selle mijn Erfgenamen uyt mijn kas halen?
697 A Linden. Ist niet soo / segh? Fitje. Och my ick word soo bangh.
697-704 Jy bint — och 1 niet in A.
Tussen 698 en 699 in C:
Ik bin wel wat vervaert / maer zoo vervaert niet / as et Vaertje van de Apen /
Die / om dat by de Barebier niet betrout / zijn aygen Baert gaet schrapen.
70o C as Joost
MEDEA
INLEZDING
1. Inhoud
Het treurspel Medea beeldt de rampspoed van Jason en Medea uit, en de
ondergang van Kreiisa, Kreon en de stad Korinthe. Dit alles speelt zich af
binnen het tijdsbestek van één dag.
Als achtergrond client de geschiedenis der Argonauten. Jason en zijn makkers
maakten op aandringen van Pelias — die zich ten koste van Jasons vader Aeson
had meester gemaakt van de troon van het Thessalische Jolcos — de „queeste"
naar Colchis aan de oostkust van de Zwarte Zee, waar zij het Gulden Vlies,
een streng bewaakte gouden ramsvacht, in handen moesten zien te krijgen.
Na veel avonturen, o.a. een schipbreuk bij het eiland Lemnos, waar Jason
trouwde met de koningin Hypsipyle en waar hij één jaar bleef, kwam hij in het
rijk van Aeëtes, koning van Colchis. Diens schone, hartstochtelijke en primitiefbarbaarse
dochter Medea stond met behulp van haar toverij Jason in al zijn
zware moeiten bij, en, nadat zij zich van de gouden vacht had meester gemaakt,
vergezelde zij hem bij zijn vlucht. Om de achtervolgers op te houden, doodde
zij haar broertje Absyrtus en wierp de brokstukken van zijn lijk successievelijk
in het water van de Zwarte Zee. Zij gaf na aankomst in Jolcos aan Jasons vader
een verjongingskuur en verleidde Pelias' dochters ertoe hun oude vader te
doden. Tot straf daarvoor werd Medea met haar man uit Thessalië verbannen.
Tien gelukkige jaren brachten zij door in Korinthe. Medea kreeg twee zonen
in het vreemde land; haar wilde verleden was bijna in vergetelheid geraakt en
zij wendde haar toverkunst niet meer aan. Toen palmde Kreiisa, de dochter
van de Korinthische koning Kreon, Jason in. Het huwelijksfeest van de
ontrouwe echtgenoot is reeds begonnen, als Medea het stuk opent met haar
vervloekingen 1.
Voor een goed begrip van het tweede bedrijf dienen we te weten dat Hypsipyle
en alle vrouwen van Lemnos, kort voordat Jason met zijn schip de „Argo"
op Lemnos strandde, alle mannen in één nacht gedood hadden, omdat dezen
Thracische meisjes naar het eiland gehaald hadden en hun eigen vrouwen
ontrouw geworden waren. Alleen Hypsipyle had één man gered, nl. haar vader.
x Vrij weergegeven naar het „argument" voor de Medea van Seneca in Frank Justus Miller, Seneca,
Tragedies I (London-Cambridge Mass. 1968) 227.
312 INLEIDING
I, I (vss. I-68). Het spel begint met een gepassioneerde wraakmonoloog van
Medea. Zij wil zich nl. wreken over het feit dat Iazon, die zoveel aan haar te
danken heeft, haar ontrouw is geworden en nu Kreuza als bruid heeft. Zij wil
hem niet treffen door een snelle dolkstoot, maar door hem bij voortduring te
kwellen met helse geesten, met Wanhoop, Gewetenswroeging en Schrik.
Kreiiza's bruidsbed zal geteisterd worden door ijselijk geschreeuw van
roofvogels.
I, 2 (vss. 69- I I2) Als haar „voester" haar wil kalmeren, zet ze haar wraakgedachten
uiteen en vertelt ze wat ze in het verleden voor Iazon gedaan heeft
in „Kolchos" (= Colchis).
I, 3 (vss. 113-148). Ze wil nu de lusthof van het paleis binnentreden, maar
wordt tegengehouden door twee „hofwachten". Om haar wondermacht te
tonen, laat de tovenares, die Medea nog altijd blijkt te zijn, het donderen en
bliksemen, vervolgens de lusthof in een berglandschap veranderen en Kolchos
met gulden vlies, stieren, draak, krijgslieden en Iazon zelf, met rook en vuur
uit de grond oprijzen. Dan gooit zij met sap naar de ene hofwacht; deze verandert
in een pilaar; als de andere nog praatjes heeft, verandert hij in een eikeboom.
Kolchos' bergen verdwijnen weer en „'t spook zinkt in de grondt."
We zien de lusthof terug; in de verte naderen Iazon en Kreuza. Medea knielt
bij voorbaat neer, om te veinzen ; zij bezint zich en staat op; dan knielt ze om
beterswil toch.
I, 4 (vss. 149-374). Iazon en Kreuza blijven staan en zien Medea eerst niet.
Medea nadert onderdanig en vraagt nog voor één nacht huisvesting binnen de
wallen van Korinthe. Dit wordt haar bars geweigerd door Iazon: hij verwijt
haar haar vroeger — om hemzelf bedreven — schelmenstreken. Dan komt zij
met haar voornaamste verzoek voor de dag : teruggave van haar twee zoons.
Iazon weigert eerst resoluut, maar na lang smeken en op Kreiiza's wens, die
huiselijke twisten vreest door het blijven van haar a.s. stiefkinderen, staat hij
Medea haar verzoek toe; hij belooft haar, ze in het populierenbos te laten overgeven.
Hijzelf moet nu met Kreuza naar het huwelijksaltaar. Als ze weg zijn,
barst Medea uit in verwensingen; ze neemt zich voor, in de hel af te dalen om
Prozerpina om raad te vragen. De „pilaar" en de „eik" beginnen te jammeren;
om te verhinderen dat zij haar herwonnen toverkracht aan Iazon zullen verraden,
verandert ze de een in een beer, de ander in een tijger, en stuurt ze weg.
Zelf wordt ze opgenomen door een helse geest, die haar tegemoet komt
vliegen, en wordt ze door de wolken naar de (ingang van de) hel gedragen.
I, 5 (vss. 375-466). Een halve rei van Korinthische vrouwen bezingt de heldendaden
van Iazon, maar de andere halve rei wijst op Medea's aandeel in die overwinningen
: het zal de ondankbare Iazon berouwen dat hij zijn wettige echtgenote
in de steek laat. De eerste groep noemt wat hij doet een volgen van het
„noodtlot van de Min", waar niemand zich tegen verzetten kan : de Min is het
alomtegenwoordige Noodlot, machtiger dan de goden. De tweede groep wijst
deze opvatting van de hand: dat Noodlot is een fictie: het is niet anders dan
trouweloosheid en overspel.
MEDEA 3 I 3
II, i (vss. 467-486). Bij het begin van deze akte zien we de tenten van een
vrouwenleger voor de wallen van Korinthe. Met een priesteres knielt Hypsipyle
neer. Zij ligt met haar leger voor de stad om zich te wreken op Iazon, die haar
vroeger trouweloos verlaten had.
II, 2 (vss. 487-53i). Een rei van (Lemnische) „zangstens" bidt tot Bellona om
kracht. De priesteres offert aan Nemesis een pasgeboren kind. Het hout op het
altaar begint vanzelf te branden, bewijs dat het gebed verhoord is. Hypsipyle
en de andere vrouwen drinken het bloed van de geslachte baby; de priesteres
zweert namens de vrouwen op de degen van Hypsipyle dat zij haar zullen
wreken.
II, 3 (vss. 5 3 2- 541). Een hoofdman vertoont zich op de wal. Achter de schermen
horen we de stem van Iazon; hij denkt dat het vrouwen zijn die de trouwplechtigheid
willen bijwonen.
II, 4 (vss. 542 -697). Iazon houdt vanaf de wal een twistgesprek met Hypsipyle.
Zij bedreigt hem met de vreselijkste straffen : ze zal hem levend villen, zijn
darmen als een bruidssieraad om Kreii.za's hals hangen, de spieren van zijn
grove botten schillen, het geraamte als zetel voor de bruid gebruiken en haar
zijn bloed laten drinken uit zijn hersenpan. Als zij ten slotte Juno om hulp
aanroept, verschijnt Iris, Juno's bode, op een v liegende pauw die een regenboog
in zijn klauwen heeft.
II, 5 (vss. 698-709). Iris raadt haar de strijd met de mannen af; Juno is nl. op
haar vertoornd wegens de mannenmoord. Hypsipyle is bereid te sterven, als
ze haar wraaklust maar kan botvieren.
II, 6 (vss. 710-717). Koning Kreon en zijn dochter Kreuza vertonen zich op
de wal om de strijd te aanschouwen. De priesteres verklaart dat er in het naastgelegen
dal gestreden zal worden.
II, 7 (vss. 718 -758). Iazon houdt van de wal af een toespraak tot het Korinthische
leger. Kreuza houdt hem tegen : ze wil met hem meevechten. Kreon
verhindert dit ; Iazon vliegt nu naar buiten en onttrekt zich aan de ogen der
toeschouwers. Dezen horen „binnen", d.w.z. achter de schermen, het rumoer
van de strijd. Er schijnt een berg van mannen- en vrouwenlijken te zijn. Iazon
geeft bevel, de vloot in brand te steken.
II, 8 (vss. 759-801). Nu zien we Iazon „in 't velt". Kreon en Kreuza verwijderen
zich van de wal om van de haventoren af beter de strijd te kunnen volgen.
We horen de „hoofdman" twee soldaten bevelen, Hypsipyle te doorsteken.
Nu komt voor Iazon de grote tweestrijd of hij dit zal toestaan of niet : dankbaarheid
voor de vroegere redding, toen hij als schipbreukeling op Lemnos
aankwam, en herinnering aan het eens gegeven woord weerhouden hem. Het
is een strijd tussen min en echt : de min geeft de doorslag, maar hij jammert:
„Ik stop mijn ooren, of mijn boezem wierdt bewoogen. Het karmen van een
vrouw heeft overgroot vermoogen."
II, (vss. 802-905). De hoofdman komt zegepralend met het hoofd van
Hypsipyle aandragen. Iazon huilt bij de aanb lik ervan. Diep berouw knaagt
hem, nu hij het hoofd van de vroegere geliefde van vlakbij weerziet, maar ook
314 INLEIDING
schaamte overrompelt hem dat hij tegen een leger van weerloze (?) vrouwen
gevochten heeft. Nergens, noch op de aarde noch in de hel, waar Hypsipyle
hem bij Radamandt zal aanklagen, zal hij meer rust vinden. De hoofdman, die
Kreuza in de verte heeft zien aankomen, bidt hem, zijn vroegere liefde te
ontveinzen, en als Iazon zegt dat hij daartoe niet in staat is, voegt de hoofdman
hem toe : „Kreuza zal uw smart verzachten door het trouwen." ; Iazon erkent:
„De mannen, ik beken 't, zijn slaaven van de vrouwen."
II, I o (vss. 906-923). Direct bewijst hij de waarheid van deze woorden, als hij
het, door hem met de uiterste verachting bejegende hoofd aan Kreuza schenkt;
deze is van plan, het op een afschuwelijke manier te mishandelen.
II, II (vss. 924-930). Kreon huldigt nu ook de overwinnaar. Allen gaan naar de
tempel om de goden met offers te danken.
II, I z (vss. 93 I-1022). Twee reien, een van Korinthische en een van krijgsgevangen
gemaakte Lemnische vrouwen, bezingen beurtelings de overwinning
en de wreedheid van Iazon. Daarna twisten zij over het gewettigde van deze
vrouwenmoord.
III, I (vss. 1023-1106). Het 3e bedrijf speelt in de hel. Medea is de hellepoort
genaderd en beschrijft ons wat zij ziet. Zij roept Charon uit zijn hol, vanwaaruit
hij haar een tijdlang te woord staat. Eindelijk komt hij te voorschijn. Voor hij
haar over de Styx wil zetten, moet hij bewijzen van haar toverkunst zien. Zij
laat Charons riem rozen dragen; vervolgens laat zij een boom in een naakt
kind veranderen; dit verzinkt in de grond. Dan verandert de hel in een bos,
waarin Paris als schoonheidsarbiter optreedt voor de drie wedijverende godinnen
met hun stoeten (ballet). Daarna verandert het bos op Charons verzoek
weer in de hel. Nu mag zij in de veerboot stappen. Aan de overkant vertoont
zich Cerberus, ijselijk blaffend en vuurbrakend. Hierna verliezen we Medea
een tijdje uit het oog, om Hypsipyle's geest te zien verschijnen voor de rechters
Radamandt en Minos.
III, z (vss. 1107-1265). Hypsipyle's geest legt voor de rechters der onderwereld
verantwoording af van haar daden. Zij eist toelating tot de velden der gezaligden.
Als koningin slaat zij een hoge toon aan tegen de rechters : zij heeft
niets anders gedaan dan het bevel van het „Noodtlot" uit te voeren. Om oproer
in de hel te vermijden — iedereen zou zich te zijner verontschuldiging wel op
de onontkoombaarheid van het Noodlot kunnen beroepen -- wordt Hypsipyle
toegelaten tot de Elysese velden. Ook wordt haar nog toegestaan, door de
aarde heen naar Griekenland op te stijgen om de bruiloft van Iazon in de war
te sturen.
III, 3 (vss. i266 - I z8 I). Bij het weggaan ontmoet ze Medea, die staat te wachten
op de komst van Prozerpina. De beide vrouwen begrijpen dat zij één doel
hebben: het beletten van het huwelijk. Hypsipyle vertrekt.
III, 4 (vss. Iz82-1398). Prozerpina daalt neer op een door spoken voortgetrokken
wagen. Haar vraagt Medea nu om hulp : ze ziet geen andere uitweg.
De godin van de onderwereld verklaart zich bereid, Medea te helpen: zij zal
haar een kroon geven voor Kreuza, die gevuld is met buskruit (dat pas z6
MEDEA 3 I 5
eeuwen later door de mensen zou worden uitgevonden) en „verborgen vuur".
Terwijl een „kamergeest" wordt weggestuurd om Prozerpina's koperen doos
te halen, korten de beide vrouwen zich de tijd door allerlei helse gedrochten te
bekijken: Gerion met zijn drie lichamen; Briareus met zijn honderd armen;
de Dod als en zich bewegend geramte ; de harpij Celeno met gierenlijf en
vrouwenhoofd, gedekt door een pruik met slangen; de Hydra, de waterslang
ten slotte een Centaur. Medea wordt ongeduldig,
Prozerpina gaat met haar weg om zelf de kroon te halen.
5 (vss. 1399-149o). Hierna bezingt de rei van Korinthische vrouwen, in
twee groepen verdeeld, enerzijds de heerlijkheid van het huwelijk van Iazon
en Kreuza, anderzijds de gevaren die het bedreigen vanwege Iazons trouwbreuk.
Iv, I (vss. 1491-1522). Medea roept haar leermeesteres in de toverkunst, de
godin Hekate, aan.
Iv, 2 (vss. 1523-1546). De voedster deelt Medea mee dat haar twee kinderen
door het hof zijn uitgeleverd, en tevens dat Kreuza wil dat ze onmiddellijk uit
Korinthe vertrekt. Knielend roept zij de goden aan, haar te helpen bij haar
wraakplannen; daarna verbergt ze zich.
Iv, 3 (vss. 1547-1616). Het bruidspaar komt op met de priester en de offerdienaars
om het huwelijk voor drie altaren te sluiten, ni. voor die van Juno,
voedster verhaalt de zelfmoord van Medea en vervult de
laatste wens van de overledene, door Kreuza de kroon met „verborgen vuur"
Kreuza kroon op haar en de voedster maakt dat ze wegkomt.
knielen offerent. een bruiloftsdans uit. Daarop blust Hypsipyle's geest het offervuur; allerlei
angstige geluiden worden gehoord.
IV, 4 (vss. 1617-I65 I). De hoofdman komt op en beschrijft verschrikkelijke
natuurverschijnselen, plaatsvindend in een lugubere wereld. Medea heeft zich
op een drakenwagen in de lucht vertoond, vertelt hij . Dan begint het vuur in
branden. in een „vertrek" gebracht om het vuur te
blussen.
IV, (vss. i6 5 2- 1679). Iazon, die haar achterna wil, wordt tegengehouden door
trouweloze op ongezouten wijze de waarheid in het
gezicht slingert.
IV, 6 (vss. 1680-1699). Kreon tracht vergeefs orde op zaken te stellen.
1 De bruiloft van Jason en Creusa is afgebeeld op de bekende ets van Rembrandt, „Medea". Het
huwelijk wordt voltrokken in een hooggelegen kerkzaal, die aan een toneelpodium doet denken;
op de voorgrond verbergt Medea zich aan de voet van het „podium". Deze ets is als illustratie in
sommige exemplaren van Six' Medea of de trouw van Jason en Creusa (i e dr. i 648, ze dr. i 679) aan de
tekst toegevoegd. Merkwaardig is echter dat het huwelijk in Six' spel niet op het toneel wordt voorgesteld.
P. Leendertz Jr. veronderstelt dat Rembrandt geinspireerd is door een vertoning van het
huwelijk, misschien door Vos (als schouwburgregent) ingelast tussen het ie en ze bedrijf; deze vertoning
zou dan later door Vos in zijn eigen stuk uitgewerkt zijn. Vgl. H. de la Fontaine Verwey,
„Rembrandt as a book-illustrator" in: Qaerendo (19 73) 3 - 315
worden uitgevonden) en "verborgen vuur".
"Prozerpina's de tijd door allerlei te
bekijken: Gerion met zijn drie lichamen; Briareus zijn honderd de Dood als een zich bewegend geraamte; de harpij Celeno met gierenlijf en
een pruik met slangen; de Hydra, de waterslang
met honderd koppen en ten slotte een Centaur. Medea wordt ongeduldig,
met weg kroon te halen.
III, 5 (vss. 1399-1490). Hierna de rei van Korinthische vrouwen, in
enerzijds Iazon
bedreigen vanwege Iazons trouwbreuk.
IV, I (vss. 1491-1522). Medea roept haar leermeesteres de toverkunst, de
go din Hekate, aan.
IV, 2 (vss. 1523-1546). De voedster deeit Medea mee dat haar twee kinderen
zijn en tevens dat Kreuza wil dat ze onmiddellijk uit
de goden aan, haar te helpen bij haar
zich.
IV,(vss. 1547-1616). Het bruidspaar komt op met de priester en de offerdienaars
om voor te nl. Juno,
Venus en Pallas. De voedster verhaalt de zelfmoord van Medea en vervult de
Iaatste door Kreuza de kroon met "verborgen vuur"
te geven. Kreuza zet de kroon op haar hoofd en de voedster maakt dat ze wegkomt.
Bruid en bruidegom knie1en en offerenl. Korinthische vrouwen voeren
bruiloftsdans Daarop blust Hypsipyle's geest het offervuur; allerlei
ge1uiden gehoord.
165 I). komt op en beschrijft verschrikkelijke
Medea heeft zich
drakenwagen lucht vertoond, verte1t hij. begint het VUU! de kroon te branden. Kreuza wordt in een "vertrek" gebracht om het vuur te
5 1652-wil, wordt Hypsipyle's geest, die de trouwe1oze op ongezouten wijze de waarheid in het
slingert.
6 1680-1699). Kreon tracht vergeefs orde op zaken te stellen.
bruiloft van Jason en Creusa is afgebeeld op de bekende ets van Rembrandt, "Medea". Het
hooggelegen kerkzaal, die aan een toneelpodium doet denken;
de voorgrond verbergt Medea zich aan de voet van het "podium". Deze ets is als illustratie in
exemplaren J. Six' of de trouw van Jason en Creusa Ie 1648, dr. 1679) aan de
Merkwaardig is echter dat het huwelijk in Six' spel niet op het toneel wordt voorgesteld.
is vertoning van het
(als schouwburgregent) het Ie en 2e bedrijf; deze vertoning
dan later in zijn eigen stuk uitgewerkt zijn. Vgl. H. de la Fontaine Verwey,
"Rembrandt as a book-illustrator" III (1973) 3-19.
316 INLEIDING
IV, 7 (vss. 170o-182o). Medea verschijnt in de lucht op een wagen die getrokken
wordt door twee vuurspuwende draken. Nadat ze neergedaald is, zegt ze dat
Iazon niet mag sterven: ze wil hem dieper treffen door zijn en haar zoons te
doden. Na een lang twistgesprek met Iazon vliegt ze naar boven en smakt de
twee kinderen naar beneden. Iazon beweent ze.
Iv, 8 (vss. i821-1849). De hoofdman komt toelopen; hij hoort dat Iazon zelfmoord
wil plegen, maar weet hem van dit plan af te brengen.
IV, 9 (vss. 1850-1887). Een gordijn wordt geopend; we zien een rouwkamer
met het doodsbed van Kreuza onder bogen vol toortsen, flauw zichtbaar door
zwart fibers heen. Iazon vervalt in een toestand van razernij.
IV, 10 (vss. i888-191z). De priester, achter de schermen, roept de hovelingen
op om Kreon vast te houden, die zich de haren uit het hoofd trekt. Kreon
voegt zich bij de waanzinnige Iazon. Zij willen de hele wereld omkeren om de
moordenares op te sporen.
Iv, I I (vss. 1913-1938). Dan horen en zien we Medea in de lucht hoonlachen.
Beneden op aarde tieren de beide wanhopige mannen in een delirium van
waanzinnige zelfvergroting tegen haar.
IV, 12 (vss. 1939-2030). Groep A van de rei der Korinthische vrouwen treurt
om het verbrande hof. Groep B wil wraak nemen op Medea. Groep A meent
dat Medea geen schuld treft, maar het onkuise liefdesvuur van Iazon en Kreuza.
Groep B voorspelt dat Korinthe eens zal herrijzen uit de as en een grote handelsstad
zal worden'.
V, 1 (2031-2041). Het vijfde bedrijf speelt „in gedaalde wolken". Juno en
Venus verschijnen elk op een wagen, de een voortgetrokken door twee pauwen,
bestuurd door Iris en Rijkdom, de ander door twee zwanen, gemend door
Cupidootjes. De wolken laten ze toesluiten om niet ontdekt te worden. Venus
is blij met het huwelijk van Iazon en Kreuza, Juno is fel gebeten op de trouwbreker.
V, z (vss. 2042-2222). Mercurius voegt zich vliegend bij hen om hun het hele
verhaal van de brand van Korinthe te doen 2. Kreon en de priester blijken in de
vlammen omgekomen. Dan vliegt hij naar Jupiter om aan de oppergod
opening van zaken te geven. Venus wil zich verschrikkelijk wreken op Medea,
Juno daarentegen neemt het voor haar op : zij heeft immers volgens het natuurrecht
gehandeld. Dit loopt uit op een twist tussen Juno en haar stiefdochter
Venus. Maar ze staken het kijven als ze boven Korinthe zijn. Ze openen de
wolken ; het proscenium verandert in het hof van Kreon. Zij en wij aanschouwen
de lijkstoet van Kreuza.
V, 3 (vss. 2223-2335). Een rei van zangsters gaat voorop en zingt een lijkklacht.
Achter de lijkbaar lopen o.a. Iazon en de hoofdman. Iazon bejammert
zijn ongeluk en fantaseert over al wat hij zal doen om de dode te eren; de
1 Vgl. de profetie van Rafaël in Gyrbreght van Aemstel, en die van de Vecht in Hooft's Geeraerdt van
Velsen.
2 Een verhaal met sterke reminiscenties aan het bodeverhaal in de Gyrbreght van Aemstel.
3 1 7
hoofdman probeert vergeefs hem te kalmeren, wordt zelfs afgesnauwd en vermaant
het gevolg te zorgen dat Iazon zich niet verdoet. Venus en Juno beginnen
weer te twisten, maar dan verschijnt Jupiter op een vliegende arend in
met sterren 4 (vss. 2336 -236o). Jupiter beslecht de twist der godinnen: alles was immers
door het Noodlot zo gewild. Nog lang zal Medea in bange ballingschap kwijnend
moeten ronddolen over de aarde, maar na verloop van jaren zal Iazon
genade aannemen: „Dan zullen zy meer vreugdt, al komt de
blij dtschap spaá, Genieten, als toen zy veur 't outer eerst verscheenen." De
godinnen onderwerpen zich aan zijn uitspraak, Jupiter besluit: „'t Geheim van
is een grondelooze zee."
z. Structuur
De altijd zo objectieve Te Winkel weigert een inhoudsopgave van dit treurspel
dit „kan van een redelijk mensch moeielijk worden gevergd"'. Terwijl
hij bij de inhoud, tegen zijn gewonte, mar kort stilstat, wijdt hij hel wat
aandacht aan de show-elementen van het stuk. is tegen de bedoelingen van
Vos, die het stuk zonder meer „Treurspel" heeft genoemd, en ook in zijn uitvoerige
voorrede slechts weinig aandacht besteedt aan de „vertoningen". Pas
1671, de uitgever J. Lescaille (AdG) aan het oorspronkelijke
spel de ondertitel toegevoegd „Met Konst- en Vliegh-werken".
Vervolgens heeft Joan Pluimer in 1698 de ondertitel „Met verscheidene
Kunst en Vliegwerken, nieuwe Baletten, Zang en Vertooningen. Nooit voor
Medea meegegeven. Doordat
deze uitgave van Joan Pluimer zeer bekend geworden is, mede door herdrukken
1740, I 7 5 o en 1771, heeft Medea te sterk het stempel van spektakelstuk
opgedrukt gekregen. Men dient het stuk dus in de voornaamste plaats als
en pas daarna aandacht te wijden aan het bijkomend
spektakel.
Structureel gezien is het stuk sterk classicistisch. Elk van de vijf bedrijven
bestaande tegenzang, toezang (vermeerderd met
een vermoedelijk eigen vinding van Vos : een slotzang). Het handhaaft de
eenheid van binnen één etmaal (hoewel Vos
samenvallen van gespeelde tijd en natuurlijke tijd),
handeling, zij het met een merkwaardige verdubbeling van
intrige : niet één belaagt haar eega, maar het zijn er twee, waarvan de ene sterft, maar de andere zegeviert.
Het spel heeft een ongelukkige afloop, zij het dat Jupiter in de slotscène een
stof is klassiek-mythologisch.
De een koning,
en verder goden, godinnen en geesten. Het enige klassieke principe waar Vos
1 Ontwikkelingsgang IV, MEDEA
probeert hem te kalmeren, wordt zelfs afgesnauwd en vermaant
zorgen dat Iazon zich niet verdoet. Venus en Juno beginnen
te twisten, maar dan verschijnt Jupiter op een vliegende arend in
een met sterren bedekte wolk.
V, 4 (vss. 2.336-2360). der immers
zo gewild. Nog lang zal Medea in bange ballingschap kwijnend
ronddolen over de aarde, maar na verloop van jaren zal Iazon
haar weer in genade aannemen: "Dan zullen zy meer vreugdt, al komt de
blijdtschap spaa, Genieten, als veur 't outer eerst verscheenen." onderwerpen zich aan zijn uitspraak, ,,'t Geheim van
't noodtlot is een grondelooze zee."
2. Structuur
Winkel weigert een inhoudsopgave van dit treurspel
te geven: "gevergd"l. Terwijl
hij bij de inhoud, tegen zijn gewoonte, maar kort stilstaat, wijdt hij heel wat
de show-Dit de bedoelingen van
die het stuk zonder meer "in zijn uitvoerige
voorrede slechts weinig aandacht besteedt aan de "vertoningen". Pas
in 1671, na zijn dood, is door de uitgever J. Lescaille oorspronkelijke
de ondertitel toegevoegd "Met Konst- en Vliegh-werken".
Joan Pluimer in 1698 de ondertitel "Met verscheidene
Nooh voor
dezen zo Vertoond" aan zijn omwerking van Vos' Doordat
uitgave van Joan Pluimer zeer bekend geworden is, mede door herdrukken
in 1750 en spektakelstuk
Men client het stuk dus in de voornaamste plaats als
treurspel te beschouwen en pas daarna aandacht te spektakel.
gezien is van de vijf bedrijven
eindigt met een rei, bestaande uit zang, tegenzang, toezang (vermeerderd met
Vos: een slotzang). Bet handhaaft de
ouderwetse eenheid van tijd, het speelt nl. binnen een voorstander was van het samenvallen natuurlijke en de eenheid van een merkwaardige de intrige: niet een verlaten en bedrogen echtgenote belaagt haar voormalige
waarvan de ene sterft, maar de andere zegeviert.
Bet afloop, zij het dat Jupiter in de slotscene een
gelukkiger toekomst in het vooruitzicht stelt. De stof is klassiek-mythologisch.
hoofdpersonen zijn een prins, twee prinsessen, een koningin, een koning,
Bet enige klassieke principe 1 Onl1lliUe/ingsgang IV, 246 e.v.
3 18 INLEIDING
geheel mee breekt (althans in de praktijk) is de eenheid van plaats : het stuk
speelt afwisselend in een lusthof, in een legerkamp voor de stad Korinthe, in
de hel, in een tempelzaal en in gedaalde wolken'.
Het spel begint „mediis in rebus", d.w.z. met een vloekrede van Medea
tegen de echtbreker en zijn bruid, maar haar woorden bevatten tegelijk de
„expositie": 1. de verklaring van haar verschrikkelijke haat, nl. de gewetenswroeging
over het feit dat ze om Iazon haar broer gedood heeft; 2. de beschrijving
van haar vroegere toverkracht, die ze hoopt te herkrijgen en vervolgens
metterdaad demonstreert : haar eerste toverkunst is retrospectief van belang :
het oproepen van Kolchos met gulden v lies, stieren, draken en al. De daarop
volgende kijfpartij tussen de onderdanigheid veinzende Medea en het bruidspaar
heeft een sterk prospectief aspect : Medea wil nog één nacht in Korinthe
blijven en vraagt, haar twee kinderen in haar ballingschap te mogen meenemen.
Dat klinkt voor de toeschouwer, die haar geestesgesteldheid al heeft leren
kennen, onheilspellend genoeg. Doordat Kreiiza haar bruidegom beweegt,
aan Medea's verzoek te voldoen, juist om het onheil af te wenden, bewerkt zij
onbedoeld de rampen die haar, Korinthe en bovendien die twee kinderen
zullen treffen. De peripetie wordt in het eerste bedrijf dus al goed voorbereid.
Het tweede prospectief aspect : Medea zal naar Prozerpina, haar leermeesteres
in de toverkunst, afdalen, om haar om advies te vragen. Is dat dan nodig,
vraagt de toeschouwer zich af: haar toverkunst is toch alomvattend? Dat
lijkt slechts zo : het Noodlot is volgens Medea Iazon gunstig gezind. „Het
noodlot laat zich niet verzetten van de kunst" (370). Hier tippen we reeds aan
de grondgedachte van het stuk (wereldbeeld-aspect). De rei bestaat uit twee
groepen Korinthische vrouwen, d.w.z. het zijn in feite twee actrices, die, om
met Aristoteles' Poetica (par. i 8) te spreken, mede deel hebben in de hande ling
en „medestrijden". Merkwaardig is het dat de eerste groep het thema van het
Noodlot opvat (428) en het begrip ervan uitdiept: „Hy [Iazon] volgt het
noodtlot van de Min" : de alomtegenwoordige en albeheersende Min(negod)
is dus het Fatum dat Iazon beheerst, dat het hertrouwen goedkeurt en zelfs de
goden aan zich onderwerpt. Groep 2 daarentegen betoogt dat de Mingodt het
overspel verwerpt. Onkuisheid verzint „een noodtlot naar haar eigen zin"
(460). Dat zal Korinthe berouwen. En deze koorgroep heeft het laatste woord!
In het tweede bedrijf laat Vos ogenschijnlijk het motief van Medea's wraak
varen. In werkelijkheid bereidt hij door een verdubbeling van het motief een
gemeenschappelijk wraakplan van de twee bedrogen echtgenotes, zij het
Medea als levend wezen, Hypsipyle als geest, voor. Hiermee handhaaft de
dichter de door Aristoteles geëiste eenheid van de „muthos". Ook Hypsipyle
heeft een moord op haar geweten, nl. op haar eigen man, hoewel niet terwille
van Iazon bedreven. Er zijn verschillen tussen Medea en haar. In haar leger-
1 Ø. A. P. Smit, Twaalf Studies (Zwolle 1968) 37. Volgens Smit is er geen eenheid van handeling en
geen eenheid van tijd in het stuk, hoewel Vos uitdrukkelijk in de voorrede verklaart dat hij zich wel
aan de traditionele eenheid van tijd gehouden heeft.
MEDEA 319
kamp wordt niet Prozerpina aangeroepen, maar Nemezis, de godin van de
wraak. Zij is barbaarser dan Medea (die ten slotte tien jaar lang de beschavende
invloed van Korinthe heeft ondergaan). Zij pleegt een gruwelijk offer. Zij
veinst niet, wil Iazon ook niet op een verfijnde manier treffen zoals Medea zich
voorneemt, maar stelt Iazon de gruwelijkste martelingen voor ogen. Doordat
het motief is verdubbeld, is er een tweede „expositie" nodig : de Lemnische
vrouwen hadden al hun mannen vermoord en zij had de op het eiland Lemnos
gestrande Iazon gered en voortgeholpen: herhaling van het motief: aan de
trouweloze echtgenoot was een grote dienst bewezen. Iazon ziet de parallel
tussen het handelen van Hypsipyle en dat van Medea : „De gramschap van een
vrouw is doldec dan de winden Die van hun keetenen losbarsten" (66o-66i).
Het gerucht van de losbrekende strijd wordt wel gehordor de toeschouwers
en beschreven (simultaan-aspect), maar niet vertoond (Volgens Vos' theorie
was dat onmogelijk, zie de voorrede). Als Iazon aarzelt of hij Hypsipyle zal
doden, roept hij de Noodt aan (het Noodlot, de „Anangkê"), en deze raadt
hem (volgens eigen zeggen) aan, haar te doden. „Wie dat zyn vyandt doodt
heeft voor geen quaadt te duchten" (796), meent hij in zijn zorgeloosheid ten
aanzien van de gevolgen. Als Iazon het afgehouwen hoofd van zijn vroegere
geliefde in ontvangst heeft genomen, bejammert hij zijn daad, en het laffe
vechten tegen vrouwen. Een eerste vlaag van verstandsverbijstering maakt
zich van hem meester. Zelfmoord kan hij ook niet plegen, want dan zou
Hypsipyle hem aanklagen voor de rechterstoel van Radamandt (prospectief
aspect). Als Kreuza naderkomt, ontveinst hij alles wat hij zoëven gezegd heeft.
Kreuza gedraagt zich even hysterisch als Medea en Hypsipyle.
Waren de twee eerste bedrijven ten dele expositie en ten dele de voorbereiding
voor de peripetie, het derde bedrijf brengt de c limax. Medea betreedt
de gruwelijk geschilderde onderwereld. Charon vaart met haar over de hij kort tevoren Hypsipyle's geest heeft overgezet. De rechtszitting
levert een levendige stichomythie op over het recht van mannenmoord.
Hypsipyle beroept zich op het natuurrecht, Radamandt op het Recht, het recht
zoals dat gehandhaafd wordt door de rechters van de onderwereld, de wil van
het Noodlot (i 22.3). Volgens Hypsipyle is Natuur echter hetzelfde als het Noodlot.
„Het Noodtlot bindt den mensch aan diamante wetten" (I z z8) en zijzelf
was niets anders dan het werktuig van dat Nodlot, en heft dus niet gezondigd.
Voor deze gedachte wijkt Radamandt: Hypsipyle is voor de hel een te
gevaarlijke vrouw : stel dat zij „al 't geheim van 't Noodtlot [zie de slotregel]
aan de schaar der zielen eens ontdekt" ... (i 242). Zij moet zo gauw mogelijk
weg : ze mag nar de Elysese velden, en zelfs nog dezene dag terug nar de
aarde om Iazon op zijn trouwdag te bestoken. Dit geeft de dichter de kans,
een synthese tussen de dubbelmotieven uit akte I en II tot stand te brengen:
Medea en Hypsipyle : ze spannen samen en worden elkaars bondgenoten.
Kostelijk is de uitvinding van het buskruit door Prozerpina: door experimenten
heeft het zijn deugdelijkheid voor het beoogde doel bewezen. Daar zij een
godin is, kan men haar als alwetend beschouwen: zij heeft dus voorwetenschap
MEDEA
Nemezis, de
Medea slotte tien jaar lang de beschavende
ondergaan). pleegt een gruwelijk offer. Zij
wi! !azon op een verfijnde manier treffen zoals Medea lazon is er een tweede "expositie" nodig: de Lemnische
eiland laton dienst bewezen. laton ziet de parallel
Hypsipyle en dat van Medea: "De grams chap van een
dolder Die van hun keetenen losbarsten" 660-661).
Het gerucht van de losbrekende strijd wordt weI gehoord door de toeschouwers
V olgens theorie
voorrede). Als lazon aarzelt of hij Hypsipyle zal
aan (het Noodlot, de "Anangk~"), en deze raadt
"zyn vyandt doodt
te duchten" (796), meent hij in zijn zorgeloosheid ten
!azon afgehouwen hoofd van zijn vroegere
genomen, bejammert hij zijn daad, en het laffe
Een eerste vlaag van verstandsverbijstering maakt
ook niet plegen, want dan zou
de rechterstoel van Radamandt (prospectief
Kreiiza hij alles wat hij zoeven gezegd heeft.
Kreiiza zich even hysterisch als Medea en Hypsipyle.
eerste dele expositie en ten dele de voorbereiding
de derde bedrijf de climax. met haar over de Styx,
nadat Wj kort tevoren Hypsipyle's geest heeft overgezet. De rechtszitting
het recht van mannenmoord.
Radamandt op het Recht, het recht
de rechters van de onderwereld, de wi! van
1223). echter hetzelfde als Noodlot.
"Het Noodtlot bindt den mensch aan diamante wetten" (1228) en zijzelf
was niets anders dan het werktuig van dat Noodlot, en heeft dus niet gezondigd.
deze gedachte Radamandt: Hypsipyle is voor de hel een te
vrouw: "'t Noodtlot [zie de slotregel]
schaar (1242). zo gauw mogelijk
weg: ze mag naar de Elysese velden, en zelfs nog deze ene dag terug naar de
!azon zijn trouwdag te bestoken. Dit geeft de dichter de kans,
en II tot stand te brengen:
Hypsipyle: en worden elkaars bondgenoten.
buskruit door Prozerpina: door experimenten
zijn het beoogde doel bewezen. Daar zij een
go din is, kan men haar als
3 20 van wat er 26 eeuwen later in de mensenwereld zal gebeuren, en er is geen
sprake van een anachronisme.
Het vierde bedrijf brengt de peripetie of lotswisseling, en wel precies op het
hoogtepunt van het trouwfeest : bruid en bruidegom verblijden zich hogelijk
over de vermende zelfmord van Medea. En juist op dat moment slat het
Fatum toe : Kreiiza zet de verraderlijke kroon op haar hoofd, en tegelijk lijkt
er een aardbeving aan de gang te zijn, het offervuur wordt geblust, iets gruwelijks
als „het Grote Gebeuren" van Belcampo voltrekt zich. Iazon komt tot de
„anagnorisis", de „herkenning, het besef dat alles verloren is : „De Voester
heeft, o spijt ! het heele hof bedroogen" (163 6). Ook de priester komt tot de
„anagnorisis", maar tast dieper: Medea moet in de hel geweest zijn. Hypsipyle's
geest zegt Iazon furieus het oordeel aan en gaat slechts heen om plaats te
maken voor Medea. Hypsipyle's rol is uitgespeeld: zij moet gehoorzamen aan
de voorwaarde van Radamandt, die haar één dag respijt gegeven had. Medea
zal Iazon niet doden, opdat hij voortaan de dood van zijn kinderen kan bewenen.
Als zij haar zoontjes heeft neergesmakt, wil Iazon zichzelf doorsteken,
maar wordt door zijn hoofdman weerhouden. Een toneel, een Shakespeare
waardig, doet zich nu voor : Iazon woedt als een waanzinnige, gesecondeerd
door Kreon, gehoond vanuit de lucht door Medea. De rei discussieert over
het gewettigde van weerwraak : groep I pleit ervoor, groep II ertegen : Medea
treft geen schuld, maar het onkuise bruidspaar.
neer, evenals een
moment later Mercurius. Hij schildert in schrille kleuren de tempelhofbrand
(die niet op het toneel zelf kon worden voorgesteld wegens praktische bezwaren).
De discussie die Radamandt en Hypsipyle in de hel hebben gevoerd,
wordt op hoger peil, in de hemel voortgezet. Venus wil Medea streng straffen,
maar Juno betoogt : aangezien het Recht, in de persoon van Kreon, verstek
gaan, heeft Medea een wettig gebruik gemaakt van het natuurrecht.
„starkst, het lijdt geen teegenstreeven" (2 zoo) en zij werd
door de nood geraden : „De noodtdwang kan Natuur en 't wettig Recht vernoegen."
De vlaag van verstandsverbijstering van Iazon duurt voort : een
onmatige overdrijving van zijn rouwbetoon is er het gevolg van. Venus en Juno
strijden weer over de rechtmatigheid van Iazons of Medea's lijden. Dan daalt
Jupiter neer als een echte „deus ex machina", zowel om een verklaring te
geven van het gebeurde als om de toekomst te voorspellen : alleen daarvoor
mag volgens Aristoteles een „mêchanê" gebruikt worden. Het ongeluk van
Kreon was allang voorbeschikt; het was een „besluit, dat vast stondt" (234!)
(23 3 9). Maar Medea zal
en „Het nodtlot stat zo pal gelijk en stale mur"
na verloop van jaren en na lange ballingschap weer tot rust komen en zij zal
weer verenigd worden met Iazon: „De rampen woeden wel: maar 't noodtlot
steltze paalen" (2346). Dit komende geluk is hun „noodtgeheim", het de mensen
onbekende raadsbesluit van het Fatum „na lange teegenspoedt" (23 5 6).
De „zin" van het spel is de reeds geciteerde slotregel „'t Geheim van 't noodtlot
is een grondelooze zee." Medea blijkt derhalve een noodlotstragedie te zijn.
320 INLEIDING
26 eeuwen later de mensenwereld geen
of weI het
het trouwfeest: bruidegom verblijden zich over de vermeende zelfmoord van Medea. En juist op dat moment slaat het
toe: kroon en tegelijk lijkt
de gang gruwelijks
"tot de
"de "her kenning, alles verloren is: "Voester
0 spijt! bedroogen" (1636). de priester tot de
"tast dieper: Medea moet Iazon gaat slechts heen om plaats te
is gehoorzamen aan
Radamandt, haar een respijt had. Medea
voortaan dood van zijn kinderen kan bewenen.
Ais zij haar zichzelf doorsteken,
zijn hoofdman weerhouden. Een toneel, een Shakespeare
nu voor: Iazon woedt als een waanzinnige, gesecondeerd
vanuit de lucht door Medea. De rei discussieert over
van weerwraak: I pleit ervoor, groep II ertegen: Medea
schuld, maar het onkuise bruidspaar.
Met een toneelmachine dalen de godinnen Juno en Venus neer, evenals een
schildert in schrille kleuren de tempelhofbrand
zelf kon worden voorgesteld wegens praktische bezwaren).
discussie die Radamandt de hel hebben gevoerd,
pei!, de Venus wi! Medea streng straffen,
betoogt: het persoon van Kreon, verstek
liet gaan, heeft Medea een wettig gebruik gemaakt van het natuurrecht.
"Natuurrecht is het starkst, het lijdt geen teegenstreeven" (2200) en zij werd
geraden: "kan Natuur 't wettig Recht vernoegen."
vlaag van verstandsverbijstering van Iazon duurt voort: een
rechtmatigheid Iazons of Medea's Dan daalt
"ex machina", om een verklaring te
van het gebeurde als om de toekomst te voorspellen: alleen daarvoor
Aristoteles een "mechane" ongeluk van
allang het was een "besluit, dat vast stondt" 2341)
en "Het noodtlot staat zoo pal gelijk een staale muur" 2339). jaren rust komen en zij zal
met Iazon: "De rampen woeden maar (2346). Dit hun "noodtgeheim", het de mensen
onbekende raadsbesluit het Fatum "na lange teegenspoedt" (2356).
"zin" ,,'t van 't noodtlot
een grondelooze zee." noodlotstragedie te zijn.
MEDEA 321
Uit de woorden van de oppergod treedt duidelijk naar voren dat de mens zich
bij de wil, het besluit van het Noodlot heeft neer te leggen. Dat dit een gevaarlijke
theorie is, daarvan was Vos zich wel bewust, gelijk op te maken valt uit
de belangrijke rechtszitting van Radamandt en Minos in de onderwereld.
Daaruit en uit de voorafgaande rei aan het slot van het ze bedrijf kan de toeschouwer
opmaken dat de Min een van de sterkste noodlotsmachten is die er
bestaan : I° alleen daarin vindt een moord uit minnehartstocht (,,un crime
passionnel") een zekere rechtvaardigingsgrond; 20 de mens is als werktuig van
het Noodlot eigenlijk niet aansprakelijk voor zijn daden. Een deterministisch
standpunt dat in de hel maar liever niet gepropageerd moet worden. Men
vraagt zich af: maar op aarde dan? Daar wordt de mens toch persoonlijk aansprakelijk
gesteld voor zijn daden. De oplossing van dit raadsel was ook voor
Vos een „geheim"; met deze raadselachtigheid, waarmee talloze denkers en
dichters vóór en na Vos hebben geworsteld, bevindt men zich op „een grondelooze
zee."
De lezer zal bemerkt hebben dat het drama van Vos een volwaardige tragedie
is, op klassieke leest geschoeid. Volgen wij de Poetica van Aristoteles ; ook
al werd deze vanwege zijn filosoof-zijn door Jan Vos versmaad, het is ons goed
recht Aristoteles' beschouwingen als leidraad aan te nemen : wij weten nl. niet,
langs welke kanalen de invloed van de klassieken op hem heeft gewerkt'.
We zagen het al : er is eenheid van handeling : de „muthos" is één, ook al
lijkt het alsof er met de invoering van de figuur van Hypsipyle in akte II een
„episode", in de zin van een „uitbreiding", een „invoegsel" aan de intrige is
toegevoegd. De verdubbeling van het motief betekent een versterking ervan.
Dat de dichter zich hiermee niet aan de overgeleverde stof houdt (nl. in de
aanval van het vrouwenleger op Korinthe) is geen bezwaar : men behoefde
zich, volgens Aristoteles, als dramaticus, in tegenstelling tot een historicus,
niet aan de overgeleverde stof te houden. De dichter immers geeft de algemene
waarheid (,,ta katholou"), terwijl de geschiedschrijver het bijzondere (,,ta kath'
hekaston") geeft. De enige norm is : wat mogelijk is, als hetzij waarschijnlijk,
hetzij noodzakelijk (,,ta dunata kata to eikos").
Zoals we gezien hebben, bevat het stuk een duidelijke peripetie, een plotselinge
beslissende wending in akte III, gepaard gaande met een anagnorisis, een
herkenning door Iazon, d.w.z. een zich bewust worden van de omstandigheid
dat Kreiiza en hij reddeloos verloren zijn tegenover de bovennatuurlijke
krachten waarover Medea de beschikking heeft. Er is trouwens ook een echte
herkenning in de engere zin des woords, nl. als hij beseft dat hij belaagd wordt
door zijn eerste vrouw Hypsipyle, die hij eerst, misschien door haar wapenrusting,
niet herkend had.
Ook is het door Aristoteles vereiste „pathos" aanwezig, het lijden", d.w.z.
1 Ingram Bywater, Aristotle on the art of poetry (Oxford 1909), een tekstuitgave met inleiding. Aristoteles'
theorieën worden gerelativeerd door F. L. Lucas, Tragedy, in relation to Aristotle's Poetics 5,
Hogarth Lectures nr. 2, (London 1946; le dr. 1928).
322 INLEIDING
een handeling die verwoesting of leed veroorzaakt, zoals publieke terechtstellingen,
martelingen, verwondingen e.d. Men kan zelfs volhouden dat Vos
hier een overdosis van gegeven heeft : 1. de onthoofding van Hypsipyle,
2. de gruwelijke dood van Kreiiza, 3. de hartverscheurende verplettering van
Iazons kinderen, en 4. de verwoesting van Korinthe.
De Griekse tragedie kende geen bedrijven. De reidansen (,,ta chorika") zijn
bepalend voor „de uitwendige delen van de tragedie". Er is een „prologos",
d.i. alles wat voorafgaat aan de eerste rei, er zijn „epeisodia", de delen tussen
de reizangen 1 en er is een „exodos", het deel waarna geen reizang meer volgt.
Door de belangrijke plaats die de reien nog in Vos' spel innemen, en door het
duidelijke exitus-karakter van het laatste bedrijf (een soort nabetrachtingen,
waarbij de goden de hoofdrol spelen) is Medea qua indeling zuiver klassiek.
In de „exodos" is ook nog te wijzen op de door Aristoteles genoemde „kommos",
de klaagzang.
Wat de karakters van de dramatis personae betreft : Aristoteles wil dat drie
dingen vermeden worden : i . een goed mens valt van geluk in ongeluk (dat is
afkeerwekkend) ; 2. een slecht mens komt van ongeluk tot geluk (dat is zo
ontragisch mogelijk) ; 3. een zeer slecht mens valt van geluk in ongeluk (dat
wekt geen medelijden en vrees op, volgens Aristoteles een vereiste voor een
goede tragedie). De held moet, wil de auteur een echt tragisch effect bereiken,
een tussensoort mens zijn, een mens tussen goed en kwaad, kortom „onzer
een". Hij valt niet door misdadigheid of zedelijke verdorvenheid, maar door
een dwaling, een misslag. Dit geldt voor alle hoofdpersonen in Vos' tragedie:
Kreon moet nog boeten voor een vroegere schuld; Hypsipyle heeft haar overspelige
echtgenoot gedood; Medea heeft terwille van haar liefde voor Iazon
haar broer Absyrtus omgebracht en Pelias uit de weg laten ruimen; Iazon is
een trouweloze echtgenoot, die in zijn zwakheid t.o.v. vrouwen geen weerstand
kan bieden aan de verleiding.
Zoals men ziet is Medea een veel karakteristieker klassiek spel dan Aran en
Titus met zijn misdadige hoofdpersonen, n'en déplaise al diegenen die verklaren
dat Medea een romantisch spel is.
Door het Tien, maar vooral door het horen moet medelijden (met het lot van
de held) en vrees (een huivering voor de mogelijkheid dat de toeschouwer zelf
het tragische lot zal treffen) worden opgewekt : Aristoteles vindt het verwekken
van vrees en medelijden door het gezicht (,,opsis") minder kunstvol. In dit opzicht
slaat de balans bij Vos door naar het „gezicht" (decors b.v.). Het effect
wordt versterkt als de partijen elkaar na bestaan (vriendschaps- of familierelaties).
Dit effect is door Vos misschien te sterk benadrukt, doordat hij drie
echtgenoten van één man laat optreden : misschien, want het kan zijn dat de
impressie op het publiek inderdaad versterkt wordt en het hogere doel bereikt
wordt: dat medelijden en vrees erdoor vergroot worden en de reiniging van
de sentimenten (de „katharsis") des te grondiger plaats vindt: een soort schok-
1 Een ander begrip „episode" dan we zoëven gebruikten.
MEDEA 3 2 3
therapie te bewerken zal niet geheel aan Vos' bedoelingen vreemd geweest
zijn.
Karakterontwikkeling behoeven we in een dergelijke klassieke tragedie niet
te verwachten. Aristoteles vindt de intrige belangrijker dan „charactêr". De
karakters zijn „typen" : ze moeten niet alleen gelijk zijn aan de historische voorstelling
die we van de hoofdpersonen hebben, eventueel beantwoorden aan de
traditionele voorstelling (Medea mag b.v. niet teer- of weekhartig zijn); ze
moeten ook „homalos", niet „anomalos" zijn, d.w.z. ze moeten zichzelf gelijk
blijven. Een eis waaraan Vos zich niet gehouden heeft, is dat de karakters goed
(,,chrêstos") moeten zijn, hetzij dat dit betekent dat de karakters "magnificent",
vol zielegrootheid (volgens Corneille), hetzij dat het sterke karakters zijn
(volgens Lucas). Hoewel, als de laatste interpretatie juist is, dan is ze voor de
figuur van Medea (die de titelrol heeft) relevant.
De ontknoping moet volgens Aristoteles „noodzakelijk" zijn, en niet door
een „mêchanê" bewerkstelligd worden. Een „mêchanê" mag alleen gebruikt
worden om zaken die in het verleden of in de toekomst verborgen liggen, te
openbaren. Ook hier beantwoordt Medea aan de gestelde eisen.
die de ondergaan;
hij moet het karakter van de betrokken personen aannemen. Auteurs
vallen uiteen in twee groepen : i o speciaal begaafden, mensen met een gevoelige
2° ecstatici, mensen met een trek van krankzinnigheid, wil men : zinnelozen,
geëxalteerden, mensen die „maakos" zijn. Aangezien de Nederlandse
gesteld de eerste soort schrijvers, is Vos
gewoonlijk verworpen als „zonderling", „buitensporig" e. d. en afgedaan als
een „non-valeur".
Sterke nadruk legt Aristoteles op de retorica, waardoor de „gedachten" op
de juiste wijze worden vertolkt. Het epateren door gruwelijke voorvallen
de middelen van de klassieke retorical. De taal mag niet onduidelijk,
teveel aan metaforen, door te
woorden (barbarismen). aan deze eisen beantwoordt Vos.
taal Vos is betrekkelijk eenvoudig en moet het publiek goed in het
gehoor gelegen hebben. Voorts weten we dat Vos een furieus purist was.
Aristoteles onderscheidt in cap. 18 vier soorten tragedies : i . ingewikkelde
treurspelen, d.w.z. die met een samengestelde intrige (en derhalve
anagnorisis) ; z. aandoenlijke tragedies een sterk
accent op het „pathos", het lij den) ; 3. karaktertragedies ; kijkstukken,
stukken de Hades spelen.
mogelijk een synthese deze vier
is juist op dit punt dat bij velen de schoen wringt.
stuk van Vos alleen kermisvertoning is.
het voorgaande duidelijk geworden zijn dat Vos' drama inderdaad
een synthese is. Anderzijds kan men wel spreken van een auteur die represen-
Zie hierna, blz. 345, n. 3.
323
geheel aan Vos' bedoelingen vreemd geweest
in een dergelijke klassieke tragedie niet
vindt de intrige belangrijker dan "character". "typen": ze moeten voorstelling
de hoofdpersonen hebben, eventueel beantwoorden aan de
voorstelling Medea mag niet teer- of weekhartig zijn); ze
""ze moeten zichzelf gelijk
eis niet gehouden heeft, is dat de karakters goed
("chrestos") zijn, hetzij dat dit betekent dat de karakters "magnificent",
d.i. vol zielegrootheid (volgens Corneille), hetzij dat het sterke karakters zijn
Lucas). ais de laatste interpretatie ze voor de
titelrol heeft) relevant.
ontknoping moet volgens Aristoteles "noodzakelijk" "mechane" worden. Een "mechane" mag alleen gebruikt
het verleden of in de toekomst verborgen liggen, te
Bij het schrijven moet de auteur de emoties zelf beleven die de helden ondergaan;
moet het karakter van de betrokken personen aannemen. Auteurs
groepen: 10 ziel; 2 0 ecstatici, mens en met een trek van krankzinnigheid, wil men: zinneIozen,
geexaiteerden, mens en "manikos" zijn. Aangezien de Nederlandse
literaire kritiek meestal alleen gesteid was op de eerste soort schrijvers, is Vos
ais "zonderling", "buitensporig" e.en afgedaan als
"de retorica, waardoor de "gedachten" op
juiste wijze worden vertolkt. Het epateren door gruwelijke voorvallen
behoorde tot de middelen van de klassieke retorica 1. De taal mag niet onduidelijk,
enigmatisch worden door een teveel aan metaforen, maar ook niet door te
veel vreemde woorden (barbarismen). Ook aan deze eisen beantwoordt Vos.
De taal van Vos is betrekkelijk eenvoudig en moet het publiek goed in het
hebben. weten we dat Vos een furieus purist was.
Ten slotte, Aristoteles onderscheidt in cap. 18 vier soorten tragedies: I. ingewikkelde
w.z. met een samengestelde intrige (en derhalve
met sterke peripetie en anagnorisis); 2. aandoenlijke tragedies (met een sterk
het "pathos", het lijden); 3. karaktertragedies; 4. schouw-spelen. Dat laatste geldt vooral voor stukken die in de Hades spelen.
Volgens Aristoteles moet men zoveel mogelijk een synthese van deze vier
modellen geven. En het is juist op dit punt dat bij velen de schoen wringt.
Zij zeggen dat het stuk van Vos een kijkspel, een kermisvertoning is.
Het zal uit het voorgaande duidelijk geworden zijn dat Vos' drama inderdaad
Anderzijds kan men wel spreken van een auteur die represen-
1 hiema, bIz. 345, 3.
3 24 INLEIDING
tatief is voor de barok, zodat het accent te sterk ligt op het element „kijkspel".
Daartoe willen we dit element nog even trachten te analyseren. Het aantal
show-elementen is inderdaad groot : er zijn 7 vertoningen, 6 gedaanteverwisselingen,
6 vliegwerken, z balletten, en een aantal gruwelen : het afgehouwen
hoofd van Hypsipyle, het slachten van een pasgeboren kind als offer en het
vanuit de lucht laten doodvallen van twee kinderen.
Zeven vertoningen:
I. Een lusthof wordt veranderd in het berglandschap van Colchis, met gulden
vlies, draak enz. : nuttig voor de versterking van de „expositie".
2. Vertoning van de hel: lugubere aanblik van de onderwereld, waarin Medea
binnentreedt.
3. Vertoning van het oordeel van Paris (met het le ballet), door Vos nodig
geacht om Medea's tovermacht te demonstreren aan Charon, in zekere zin
haar dat toegang geeft tot de hel.
4. Vertoning van Cerberus die ijselijk blaft : een normaal ingrediënt van een
scène in de Hades.
5. Niet-noodzakelijke vertoning van allerlei helse monsters door Prozerpina,
gebruikt ter opvulling van een wachttijd. Tegen deze uitvoerige vertoning
kan de kritiek zich terecht richten. Ze was bedoeld om te laten zien wat er
op het toneel van de nieuwe schouwburg zoal mogelijk was.
6. Het doodsbed van Kreiiza onder bogen vol toortsen, door zwart fibers
hen zichtbar : vloeit vort uit de handeling.
7. De lijkstaatsie van Kreii.za, voorafgegaan door een rei van zangeressen:
past ook geheel in de handeling.
I en Medea laat twee hofwachten veranderen in een pilaar en in een eik.
Bewijzen van herwonnen tovermacht.
De pilaar verandert in een beer, de eik in een tijger. Deze vier wondertekenen
typeren ook Medea's soevereine minachting voor mannen : ze
treedt hier op als een soort Medusa, die doet verstenen wie haar aanziet.
riem draagt rozen.
6. Een boom verandert in een naakt kind. Deze laatste twee metamorfosen
behoren tot de proeven van bekwaamheid die Medea ten overstaan van
Charon aflegt.
Zes vliegwerken:
I. Een helse geest wordt door Medea opgeroepen aan het slot van akte I om
haar door de wolken naar de hel te dragen; vloeit voort uit de handeling.
2. Iris verschijnt op een vliegende pauw etc. om namens Juno aan Hypsipyle
de strijd tegen Iazon af te raden : antwoord op haar gebed tot Juno.
Bij de bruiloftsdans van Korinthische vrouwen, een (tweede) ballet van
de planeten die in een „hemelkloot" op het toneel neerdalen.
Medea komt op een wagen, getrokken door twee vuurspuwende draken,
aanvliegen: zij moet buiten het bereik van Iazon blijven en hem toch het
de barok, zodat het accent het element "kijkspel".
dit element nog even trachten te analyseren. Het aantal
is groot: er zijn 6 gedaanteverwisselingen,
6 vliegwerken, 2 balletten, en een aantal gruwelen: het afgehouwen
van Hypsipyle, het slachten van een pasgeboren kind als offer en het
de lucht laten doodvallen van twee kinderen.
vertoningen:
Een lusthof wordt veranderd in het berglandschap van Colchis, met gulden
enz.: de versterking van de "expositie".
2. van de hel: lugubere aanblik van de onderwereld, waarin Medea
het oordeel van Paris (met het Ie ballet), nodig
te demonstreren aan Charon, in zekere zin
legitimatiebewijs dat toegang geeft tot de he!.
Cerberus die ijselijk blaft: ingredient een
scene 5. allerlei door Prozerpina,
van een wachttijd. Tegen deze uitvoerige vertoning
Ze was bedoeld om te laten zien wat er
toneel de nieuwe schouwburg zoal mogelijk was.
toortsen, door zwart floers
heen zichtbaar: vloeit voort uit de handeling.
Kreiiza, een rei van zangeressen:
Zes gedaanteverwisselingen:
2. in een eik.
3 en 4. een beer, de eik in een tijger. Deze vier wondertekenen
Medea's soevereine minachting voor mannen: ze
als soort Medusa, die doet verstenen wie haar aanziet.
5. Charons in een naakt kind. Deze laatste twee metamorfosen
de proeven van bekwaamheid die Medea ten overstaan van
viiegwerken:
Een helse geest wordt door Medea opgeroepen uit de handeling.
2. raden: 3. bruiloftsdans van Korinthische vrouwen, een (tweede) 7 "het toneel neerdalen.
4. twee vuurspuwende draken,
zij moet buiten oordeel aanzeggen.
MEDEA 325
5. Juno en Venus verschijnen „in gedaalde wolken", beiden voortgetrokken
door pauwen, zwanen etc. Een min of meer „versierende episode".
6. Jupiter daalt neer op een „bestarnde wolk" om als „deus ex machina" op
te treden: een conventioneel gebeuren aan het slot van een klassieke tragedie.
Uit alles blijkt dat de „ongeletterde" Vos meer wist van de klassieke poëtiek
en er meer afhankelijk van was dan hij voorgeeft. Een probleem blijft, hoe hij
aan deze kennis gekomen is. Horatius, die hij waarschijnlijk kende uit Vondels
vertaling, verwierp hij ten dele. Dat hij van Aristoteles rechtstreeks iets geweten
heeft, blijkt nergens 1. Diens Poetica is immers pas in 1780 voor het eerst
in het Nederlands uitgegeven door Arend Fokke Simonsz (Aristoteles Verhandeling
over de Dichtkunst). Wel was er in Nederland een Latijnse vertaling van
Aristoteles uitgekomen van de hand van Daniël Heinsius, die er zijn De
tragoediae constitutione (1611) aan toevoegde. Heeft Vos zich laten voorlichten
door Victorijn ,Vondel, Vossius? Vondel waarschijnlijk niet, want die gaf vaak
een verkeerde interpretatie van Aristoteles' „regels" of hij hield er zich welbewust
niet aan'. Mogelijk heeft Vos van zijn collega's dramaturgen het een
en ander vernomen over Corneille's theorieën : deze stelde b.v. voor, de actie
binnen één stad te laten plaatshebben, en betoogde dat de veronderstelde tijd
van het spel gelijk horte zijn an de tijdie het vereist om hete spelen, en
diskwalificeerde filosofen in vragen van kunsttheorie. Maar hiermee zijn we
reeds bezig met Vos' Voorrede, waarover later een paragraaf zal volgen.
3 . Invloeden
Hoewel Medea in ruime mate beantwoordt aan datgene wat Aristoteles beschouwd
kenmerkende de Griekse tragedie, zijn er toch,
zoals we hier en daar zagen bij ons overzicht van de structuur bepaalde afwijkingen.
Deze zijn te herleiden tot twee oorsprongen : 1 o de Senecaans-
Scaligeriaanse traditie, 20 de invloed en het voorbeeld van Corneille's drama's.
De invloed van Julius Caesar Scaliger, o.a. auteur van de 0561), waarvan het 7e boek aan een discussie met Aristoteles is gewijd, was
volgens W. A. P. Smit3 veel groter dan men denkt. Zijn zoon Joseph Justus
Scaliger was sedert 1 5 93 professor te Leiden (t 1609) en gaf in 1607 te Heidelberg
de 4e druk uit van het hoofdwerk van zijn vader. In die Poetica komen
twee definities voor van de tragedie, waarvan de ene luidt: „Res Tragicae
grandes, atroces, jussa Regum, caedes, desperationes, suspendia, orbitates,
1 In het bovenstaande poëtica niet als bron voor Vos' spel gebruikt;
als toetssteen, na te gaan in hoeverre zijn werk classicistisch is te
noemen.
2 Behalve de in noot 3 geciteerde werken zie men vooral : J. te Winkel, „Vondel en de tooneelwetten
van Aristoteles" in Bladmei ''den uit de Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde i8 8 2) 343.
3 Smit, Twaalf Studies, v. ; 0. van Nuffel in V. 538-MEDEA
"gedaalde beiden voortgetrokken
min of meer "versierende episode".
6. een "om als "deus ex machina" op
slot van een klassieke tragedie.
"Vos meer wist van de klassieke poetiek
Een probleem blijft, hoe hij
die hij waarschijnlijk kende uit Vondels
hij van Aristoteles rechtstreeks iets geweten
nergens1• voor Fokke Simonsz CAristoteles Verhandeling
de Dichtkunst). Nederland een Latijnse vertaling van
uitgekomen van de Daniel Heinsius, er zijn (16 II) zich laten voorlichten
Vossius? Vondel waarschijnlijk niet, want die gaf vaak
"of hij hield er zich welbewust
aan2• Mogelijk heeft Vos van zijn collega's dramaturgen het een
over Corneille's theorieen: deze stelde b.v. voor, de actie
een dat de veronderstelde van het spel gelijk hoort te zijn aan de tijd die het vereist om het te spelen, en
filosofen in Maar hiermee zijn we
Voorrede, waarover later een paragraaf zal volgen.
3. ruime mate beantwoordt aan datgene wat Aristoteles beschouwd
heeft als het kenmerkende van de Griekse tragedie, zijn er toch,
ons overzicht van de structuur bepaalde afwijkingen.
herleiden tot twee oorsprongen: 1° de SenecaansScaligeriaanse
2° van Corneille's drama's.
Julius Caesar Scaliger, o.auteur van de Poetices libri septem
(1561), een discussie Aristoteles is gewijd, was
A. Zijn Joseph Justus
Scaliger was sedert 1593 LeidenCt 1609) en gaf in 1607 te Heidelberg
van het hoofdwerk van zijn vader. In die de tragedie, waarvan de ene luidt: "Res Tragicae
exilia, In het bovenstaande is de poetica van Aristoteles dan ook niet als bron voor Vos' spel gebruikt;
maar uitsluitend als toetssteen, met het doel, na te gaan in hoeverre zijn werk classicistisch is te
2 Behalve de in noot 3 geciteerde werken zie men vooral: J. te Winkel, "Vondel en de tooneelwetten
Aristoteles" in Bladziiden uil Geschietienis tier Netierlandsche (Haarlem 1882) 310-343.
3 Smit, Twaa/j Studies, 8 e.v.; R. O. van Nuffel in M.E.W. VII 538-539.
326 INLEIDING
parricidia, incestus, incendia, pugnae, occaecationes, fletus, ululatus, conquestiones,
funera, epitaphia, epicedia", terwijl Scaliger in een vroegere definitie gesproken
had van „tota facies anxia, metus, minae, exilia, mortes" : in één woord „gruwelijke
gebeurtenissen en een ongelukkige afloop"'. Voegt men daarbij de praktijk
van Seneca, dan heeft men ongeveer het stramien waarop alle gruwel- en
sensatiedrama's van de eerste helft der zeventiende eeuw, en bij ons dus in de
eerste plaats Aran en Titus, maar ook in mindere mate Medea, zijn geborduurd.
Smit meent dat deze theorie „er toe moet hebben bijgedragen dat bij de navolging
van Seneca ... de „res atroces", die in zijn tragedies toch altijd binnen
zekere grenzen blijven, zowel verhevigd als vermenigvuldigd werden. Voor
dit laatste geeft Smit geen verklaring. Zoals we in het voorafgaande veronderstelden,
moet hier de tijdgeest en de tijdstijl, die in het hele kunstleven van de
le helft der 17e eeuw van invloed was, de barok, een belangrijke rol gespeeld
hebben. Scaliger en Seneca hebben een groot aantal schrijvers „de schok der
herkenning" gegeven, hetzij door lectuur, hetzij door aanschouwing, als men
de Senecaanse tragedies zag spelen. Bij Jan Vos zal, voorzover Scaliger betreft,
eventueel aan indirecte invloed moeten worden gedacht, voor wat Seneca aangaat,
aan directe, o.a. door verta lingen en navolgingen', allereerst van diens
Medea zelf.
Hooft was aan een vertaling van Seneca's Medea begonnen, maar had haar
niet voltooid : hij vorderde tot in akte II, vs. z85, d.i. ongeveer één kwart van
de 1027 verzen in totaal. Zijn vertaling, voorzover bewaard, telt 335 verzen3.
We noemen voorts Hippolytus door Vondel (1628), Troades door J. Duym
(i 600) en Vondel 0626). Kort voordat Vos zijn drama schreef, had Westerbaen
de Troades vertaald (1 65 8), Lambert van den Bos de Agamemnon (1661) en Jacob
Kemp de Medea, onder de titel Medea, off wraek van verlaate min (i 665). Neolatijnse
navolgers waren Grotius, Heinsius en Casparius; een Nederlandse navolger
was Hooft. Bij de laatste constateerde Worp invloed van Seneca, o.a.
in diens Geeraert van Telsen en Baeto 4 ; vooral in de Baeto, en dan in het bijzonder
van Seneca's Medea: Worp noemt als bewijzen : het recept voor het vuur in
het hoofddeksel, de aanroeping van o.a. Medea door Penta, de draak, de
stichomythie, de tovenarij, de onderaardse geesten, de droomverschijning.
Penta lijkt op Medea: „Bij beiden blijft de hartstocht, die haar beheerscht,
steeds gelijk en van climax is evenmin sprake als van een strijd tusschen haren
haat en betere gevoelens." Dit geldt, zoals we gezien hebben, niet alleen van
Penta en van Seneca's Medea, maar ook van Vos' Medea-figuur.
Er zijn trouwens ook verschillen tussen Seneca en Vos : de laatste is minder
„moeilijk", omdat hij niet zo'n bloemrijk-retorische stijl heeft als de eerste;
I Smit, a.w., To.
2 J. A. Worp, De Invloed van Seneca's Treurspelen op ons Tooneel 54 e.v. De cursiveringen zijn van mij.
3 Uitgegeven naar het hs. door Leendertz-Stoett, Gedichten van P. C. Hooft II (Amsterdam 190o)
435 -448 .
4 Worp, Seneca's Invloed, 68-89, 104-I16.
MEDEA 3 27
hij houdt geen lange didactische redeneringen en praalt niet zo met mythologische
rimram als Seneca.
De eerste belangrijke tragedie over Medea die ons is overgeleverd, is die
van Euripides. Tussen de beide gelijknamige treurspelen van Euripides en
Seneca bestaan vrij grote verschillen 1. Bij Euripides heeft Creon niet alleen
Medea zelf, maar ook haar twee kinderen verbannen. Bij hem staat het koor
van Corinthische vrouwen sympathiek tegenover Medea, bij Seneca antipathiek.
(Vos bewandelt een tussenweg door de rei in twee tegenover elkaar
staande koren te verdelen). In het Griekse spel ontkent Jason dat het de hulp
van Medea was die hem redde in Colchis : Venus heeft hem die bijstand verleend.
Voorts tracht Jason haar te overtuigen dat het huwelijk met Creusa ook
in het belang van Medea zelf en van haar kinderen is ; bij Seneca doet hij het
alleen voor de kinderen. Aegeus, koning van Athene, toevallig in Corinthe aanwezig,
belooft Medea onder ede, haar als ballinge in zijn rijk toe te laten. (Deze
figuur komt bij Seneca niet voor). Het koor van Euripides tracht Medea van
haar boze plannen af te houden. Zij stuurt een prachtige mantel (gedrenkt in
toverzalf) aan de bruid om gratie voor haar kinderen te verwerven. Creon en
Creusa vinden een jammerlijke dood in de vlammen, hetgeen door een bode
verteld wordt. In het paleis, hoorbaar door de stervenskreten, maar niet zichtbaar
voor het publiek, vindt de handeling van het doden van de kinderen plaats :
zo kunnen ze niet in handen van haar vijanden vallen. Medea neemt in een
wagen, getrokken door draken, haar dode zonen mee, opdat Jason ze niet kan
bewenen. Zij zal ze begraven buiten Corinthe en gaat zelf naar Athene. Bij
Seneca doodt Medea eerst één kind, zij sleept het lijk en haar tweede kind naar
een torentje van haar huis ; dan doodt zij het tweede kind voor de ogen van
Jason, ze smijt de lijken voor de voeten van Jason neer, en wordt weggevoerd
op een wagen, getrokken door draken; daarna horen we de machteloze kreten
van Jason.
Het is niet waarschijnlijk dat Vos het stuk van Euripides gekend heeft. De
beroemde alleenspraak van Medea over de innerlijke strijd tussen haar moederliefde
en haar haat tegen Jason zou zijn stuk geen kwaad gedaan hebben. Het
meer ongenuanceerde drama van Seneca is hem, via de zoëven genoemde vertaling
van Kemp, zeker bekend geweest.
Het onderscheid tussen de treurspelen van Seneca en Vos is echter te groot
om niet aan te nemen dat er nog meer bronnen zijn geweest waaruit hij heeft
geput. We denken aan Corneille, maar worden tegelijk indachtig aan het feit
dat er omstreeks 1665 nog maar weinige van zijn werken in onze taal vertaald
waren : De Cid door J. van Heemskerk (1641, ze dr. i6 5 0, 3e dr. 1662), Héraclius
(1650) en Le Menteur (De Looghenaar) door Lodewijk Meyer (1658)2. Van
een vertaling van Corneille's Médée. Tragédie 063 5, gedr. i6 3 9) 3 nog geen spoor.
1 Zie over deze verschillen de „comparative analyse" in F. J. Miller's uitgave van Seneca's tragedies
1 546- 5 54.
2 Worp, Gesch. van het Drama en van het Tooneel II i 20.
3 Ch. Marty-Laveaux, Oeuvres de P. Corneille II (Paris 1862) 326-419.
328 INLEIDING
Als spektakelstuk maakt het, vergeleken met Vos' stuk, een bescheiden indruk.
Aegeus (die bij Euripides een ondergeschikte rol speelde, maar hier sterk op de
voorgrond treedt) wordt uit de gevangenis bevrijd door Médée. „Elle donne
un coup de baguette sur la porte de la prison, qui s'ouvre aussitót, et en ayant
tiré Aegée, elle en donne encore un sur ses fers, qui tombent." Een spektakel
van Theudas, dienaar van Créon, die naar Jason wil om hem voor de gevolgen
van de vergiftigde mantel te waarschuwen, krijgt in Médée een behandeling,
die een beetje lijkt op wat de ie Hofwacht bij Vos overkomt : „Médée, lui
donnant un coup de baguette qui le fait demeurer immobile ...." ; later krijgt
hij weer een tikje en mag naar Jason gaan. Créon en Créuse branden als fakkels,
maar de vlammen zijn onzichtbaar. Créuse sterft, Créon en Jason plegen zelfmoord.
Het vermoorden van de twee kinderen wordt niet vertoond, maar wel
meegedeeld door Médée op een balcon. Kortom, na afloop zijn er drie lijken
op het toneel en twee maal is er een eenvoudig toverstokje gebruikt. Dat kan
geen bron geweest zijn voor Vos. Evenmin komen in aanmerking twee vroegere
Nederlandse Medea-spelen : Iason en Medea door G. Severin van Cuilla (1632),
een allegorisch spel naar Ovidius' Metamorphosen VII, en Medea door Jan Six
(1648), een streng klassiek stuk met weinig handeling en met een Medea die
niet als „hatelijk", maar als lijdende wordt voorgesteld; bovendien liet Six alle
toverijen en vervloekingen weg 1.
Over duidelijk aanwijsbare invloeden meldt ons J. Bauwens het een en ander
in zijn La Tragédie et le Thédtre Hollandais au dix-septième siècle, i ère Partie :
„L'Influence de Corneille" (Amsterdam 1921). Om te beginnen constateert hij
meer invloed van Seneca dan Worp aanname: beiden, Seneca en Vos, voeren ons
„in medias res", „en face d'une Médée forcenée qui nous annonce sa vengeance";
zij tonen ons een Jason die met overtuigingskracht huichelt ; ze schilderen
ons de enorme brand van Korinthe, enz. Een persoonlijk element bij Vos is
het melodramatische en de gedaanteverwisselingen.
Daarnaast is er sterke invloed van Corneille's Cid bespeurbaar ; men denke
aan de geestdriftige ontvangst die Johan van Heemskerk's Verduytste Cid ten
deel vie13. Bauwens wijst o.a. op de Radamandt en Minos-scène in het derde
bedrijf; op het twistgesprek over liefde en plicht en het recht om te doden;
op het valse bericht van Medea's dood, vergelijkbaar met het bericht dat
Rodrigue gesneuveld is. Het duidelijkst is de invloed van Le Cid — het drama
waarin alles draait om het conflict tussen liefde en p licht, zowel bij Rodrigue,
wiens vader een oorvijg ontvangen heeft van de vader van zijn geliefde
Chimène, als op haar beurt bij Chimène, wier vader gedood is door haar minnaar
Rodrigue — in de passage waarin Jasons hart verscheurd wordt door innerlijke
tweestrijd, als de hoofdman Hypsipyle (een figuur die noch bij Seneca
noch in Corneille's Médée voorkomt) wil doden. Inderdaad doet deze twee-
1 Worp, De Invloed van Seneca, 251-253 ; Gesch. van het Drama 1293, 300-301.
2 t.a.p. 207 e.v.
3 De Cid. Bly-Eyndend Treurspel In Franse vaersen gestelt door d'Heer Corneille. Nu in NederlandseRmen
vertaald (anoniem uitgegeven, Amsterdam 1641).
MEDEA 329
strijd wat wonderlijk aan in het geheel van Vos' drama; de oorzaak van de
tegenstrijdigheid in Jasons karakter is hiermee wel verklaard.
Het is echter onmogelijk, te veronderstellen dat Le Cid ook invloed gehad
zou hebben op de show- en spektakel-elementen in Vos' Medea. Er komt in de
Cid nl. maar één schokkend moment voor, nl. als Gomès, vader van Chimène,
aan de oudere Don Diègue, vader van Rodrigue, toebijt : „Ton impudence,
téméraire vieillard, aura sa récompense. (Ii lui donne un soujiet)." Don Diègue,
mettant l'épée à la main : „Achève, et prends ma vie après un tel affront."
Voltaire voegde hier later in een noot aan toe : „Cela n'est plus même souffert
dans la comédie, et c'est le seul exemple qu'on en ait sur le théátre tragique."
(!) 1
Maar Corneille heeft behalve deze Frans-classicistische treurspelen zelf ook
spektakelstukken (,,pièces à machines ou à intrigues compliquées") geschreven,
en daar moet Vos als theaterdirecteur ook kennis van genomen hebben.
En dan denken we vooral aan Andromède (1650) en aan La Toison d'Or (166o),
inzonderheid aan het laatste. Deze beide stukken zijn in 1662 in ons land door
een reizend Frans toneelgezelschap gespeelde. Heeft Vos zo'n voorstelling
gezien, of heeft hij een vertaling onder ogen gehad van zijn mederegent van de
schouwburg, Lodewijk Meyer (regent van 1665-1669), gemaakt eventueel als
voorbereiding voor het door deze in 1667 uitgegeven Ghulde Vlies? Of heeft
de dichter Parijs bezocht met het oog op de bouw van de nieuwe schouwburg
en daar een opvoering gezien?
La Toison d'Or3 werd in 166o 't eerst gespeeld op het kasteel van de markies
De Sourdeac in Neufbourg (Normandië). Daarna te Parijs door de „acteurs du
Marais", aan wie de markies alle toneelmachines had cadeau gedaan. Onder
grote toeloop werd het in 1662 voor de koning gespeeld 4.
In dit stuk speelt Hypsipyle ook een rol. Zij heeft schipbreuk geleden, toen
zij Jason achternaging, maar Neptunus zendt haar toch naar Colchis, om Jason
opnieuw voor zich te winnen ; Absyrte, Medea's broer, wordt echter verliefd
op haar. De Argonauten, begunstigd door Juno en Pallas, waren twee jaar op
Lemnos gebleven, en Jason had beloofd, haar te zullen huwen op zijn terugreis.
Zij komt nu in Colchis aan land als Venus, in een grote schelp, gedragen door
vier dolfijnen en vergezeld door Glaucus, sirenen en tritons. Het 3e bedrijf
toont het prachtige paleis van Aaete, vader van Médée. Deze geeft een tikje
met haar toverstokje en het wordt een gruwelpaleis. In dit stuk is Jason dezelfde
zwakkeling als bij Vos. Hij houdt volgens zijn zeggen nog altijd van
Hypsipyle, maar terwille van het gulden vlies kiest hij voor Médée. Deze
brengt zelf het vlies op een Draak naar het schip. Na de vlucht van Jason en
1 Théatre de Pierre et de Thomas Corneille I (Paris 1852) 34-35.
2 A. van Mourik, „Literair-theoretische bespiegelingen over de Spelen met Kunst- en Vliegwerken"
in NTg 61 (1968) 9o.
3 M. Ch. Marty-Laveaux, Oeuvres de P. Corneille VI (Paris 1862) 221-349.
4 De 1e druk verscheen te Rouen in 1661, evenals (afzonderlijk) de Desseins de la Toison d'Or.
330 INLEIDING
Médée neemt Absyrte op bevel van de Zon Hypsipyle tot vrouw, en Aaete gaat
met hen mee naar Lemnos.
Als bronnen voor dit drama worden genoemd 1 :
I. Valerius Flaccus, Argonauticon libri octo (ca. 75 n. Chr.).
2. Ovidius, Metamorphosen VII.
3. Ovidius, Heroides XII (,,Medea Iasoni")2.
4. Seneca, Medea.
Interessant is het, iets te lezen over de decoratie : het toneel is in de le akte
verdeeld in drie vakken : alle drie lusthoven met marmeren standbeelden en
spuitende fonteinen: „ce grand jardin, ... un berceau qui laisse voir plus loin
un autre jardin de cyprès, ... et la perspective du fond borne la vue par un
parterre encore plus éloigné." Vos zegt eenvoudig : „in een lusthof", maar uit
de tekst blijkt duidelijk dat ook hier afdelingen zijn : in vs. 81 staat : „dit
roozrijk lustpriëel", met een bron; in vs. 114 spreekt Medea van een tweede
hof, terwijl de „vertooning" van „Kolchos" in vs. i 18 best op het achtertoneel
kan hebben plaatsgehad.
Aan het slot van Corneille's stuk zien we drie tonelen tegelijk : 1. het bos van
Mars, z. de hemel van de Zon, 3. de hemel van Jupiter. De dichter zegt er zelf
van : „Ces trois théá tres, qu'on voit tout a la fois, font un spectacle tout à fait
agréable et majestueuse". Een dergelijke driedeling kan men zich ook zo ongeveer
voorstellen in het 5e bedrijf van Vos' spel: 1. beneden op het voortoneel
de lijkstoet van Kreiiza (vss. 22.18 e.v.), z. Juno, Venus enz. „in gedaalde
wolken" daarachter (vss. zo4z, 2173 Merkuur „vliegt naar de lucht"), 3. hoog
in de lucht „de bestarnde wolk" waarin Jupiter te zien is „op een vliegende
arent".
Heel merkwaardig is ook dat de kritiek die zo vaak tegen Vos' Medea is aangevoerd,
nl. dat Vos een soort tableaux-vivants biedt, die hij presenteert met
de woorden „Hier ziet gy" (b.v. vss. 1368, 1386), zich precies zo tegen Corneille
zou kunnen richten, vgl. b.v. vs. 615 : „Les voici toutes deux" (nl. Juno
en Pallas, aangewezen door Iris) en vs. 63: „Le voilà qui paralt" (nl. Mars).
Vos moet La Toison d'Or wel op de een of andere manier gekend hebben.
4. Versbouw en st/l
De dramatische tekst van Medea is geschreven in alexandrijnen, met gepaard
rijm, beurtelings mannelijk en vrouwelijk. Hoewel het metrum doorgaans
jambisch is, hoort men geen tiktakdreun. Dat is te danken aan verschillende
oorzaken.
1 Marty-Laveaux, a.w., VI 336.
2 Waarschijnlijk ook Ovidius' Heroides VI („Hypsipyle Iasoni"), vgl. S. A. P. J. H. Iansen, Verkenningen
in Matths Casteleins Const van Rhetoriken (Assen 1971) 415, zie ook 405, 431. Heeft Corneille
ook de door Jansen genoemde Frans-Bourgondische roman, geschreven ter ere van de Orde van het
Gulden Vlies, Fais et prouesses de Jason van Raoul Lefèvre (1 467) gekend? (Ned. vertaling te Haarlem:
Historie van den vromen ridder Jason, ca. 1485).
MEDEA 331
I. De jambische maat wordt gebroken door vele spondeeën en door een aantal
trocheeën en pyrrichiën. De spondeeën hebben vaak een bijzonder sterk effect,
doordat het zware extra-accent valt op een affectief geladen zins- of woorddeel;
vooral aan het begin van de versregel.
Voorbeelden : vs. 8 Trouwbreeker; vs. 16 Hoe ! zal ik lijden dat ... ; vs. 38 Ten
grondt uit tweeren; vs. 62 Weg blijde Hymen; vs. 5 34 Op krijgsvolk, krijgsvolk
op, bezet de leêge wal; vs. 1773 Stomp maaken, door ... Het effect van de
accentverzwaring door spondeeën wordt vaak bovendien nog versterkt door
het gebruik van pyrrichiën en trocheeën in de naaste omgeving, en soms ook
nog doordat er enjambementen en alliteraties worden toegepast.
Voorbeelden: vss. 1816-1818 „Zoo ruk uw blixemen, moordtdonders, woeste
winden, / Slagreegens, hagelen, aardtbeevingen, en al / Wat schenden kan by een
..." ; vss. 574- 575 ,, • • • daar hy zijn zetel plant / Op een turkooize vloer, vol
starren die staag blaaken." (met alliteratie en assonantie in de 2e vershelft) ;
vs. 1118 „Een eilandt dat Euroop van Aziën afscheit." (waarin de afscheiding
door het metrum zeer aanschouwelijk wordt gemaakt). Met sterk accent op
zwakke maatdelen : vss. 1164-1166 „Toen hebben wy de mans, .... / met hun
bi/wijven en de zoons, dat haatlyk zaadt / Op eene nacht verdelgt." Alliteratie
en asyndeton versterken elkaar : vss. 55-56 ,,... uw geile lustpriëel / Zal gruwzaam
grimmelen van gieren, kreien, uilen." Behalve door asyndeton kan er ook
een emfase optreden door repetitio : vs. 3o „Ik moet, ik wil en zal mijn heevigheidt
verkoelen."
2. Grote bewogenheid ontstaat vaak door een vraag- en antwoordspel, waarbij
b.v. herhaling van het woord „neen!" (tevens eerste deel van een spondeus of
een trochee) sterke effecten oproept. Te wijzen valt o.a. op vss. 334 - 353 : een
afwisselende reeks apostrofes, uitroepen, repetitio's, vragen, interjecties, antithesen
en negaties (vijf maal „neen"), eindigend met een volgens mij opzettelijk
kreupel Medea's hysterie aanschouwelijk te maken:
komen:
de actrice moet dit zo spelen, alsof zij niet mer uit har worden kan
„Neen: want ik veur nacht in tgraf de eerste vier
versvoeten : I trochee, 2 pyrrichiën, I spondeus).
de van zeer emfatische stijl valt ook te noemen de passus
Iazon verkeert of hij Hypsipyle zal laten doden
niet : 798. De nog sterker effect dan in vss.
334-353, met name door de variaties : twee maal „hoe" — vraag „neen; twee maal
„Toef, toef, mijn Hooftman, toef"; twee maal „Op, op, mijn Hooftman, op";
een maal vraag — „ja". Voorts door een reeks antithesen: „Haar sterven —
wordt ik van haar deurboort."; genaá — moordt; Hypsipyle — mijn vaader;
minneweelde — deerenis ; Hypsipyle — Kreiiza; eedt houden — eeden breekt;
de min — d'echt (twee maal).
3. De cesuur valt lang niet altijd na de derde versvoet. Deze normaal te noemen
cesuur deed zich in een blok van honderd willekeurig gekozen verzen uit het
middendeel van het drama (vss. 1299-1398) 63 maal voor: dat is dus bijna twee
derde van het totaal. Voorts telde ik een min of meer duidelijke cesuur 3o maal
MEDEA
I. De jambische maat wordt gebroken door vele spondeeen en door een aantal
trocheeen pyrrichien. spondeeen hebben vaak een bijzonder sterk effect,
zware extra-accent valt op een affectief geladen zins- de versregel.
Voorbeelden: 16 Hoe! 38 zweeren; 62 vs. 534 op, bezet de leege vs. 1773 door Het effect van de
door spondeeen versterkt door
pyrrichien trocheeen de naaste omgeving, en soms ook
er enjambementen en alliteraties toegepast.
18 I 6-18 I 8 "Zoo uw I Slagreegens, all ... "; 574-575 " ... daar hy zijn zetel plant I een stadg assonantie de 2e vershelft);
I I 18 "Azien metrum zeer aanschouwelijk gemaakt). Met sterk accent op
maatdelen: vss. II64-II66 "Toen wy de mans, .... I lrywijven I Op eene nacht verdelgt." Alliteratie
elkaar: 55-" ... lustprieell Zalgruwzaamgrimmelen
vangieren, kan er ook
repetitio: vs. 30 "heevigheidt
2. ontstaat vaak door een vraag- en antwoordspel, waarbij
"neen!" (tevens eerste deel een o.op vss. 334-353: vragen, interjecties, antithe
sen "met een volgens mij opzettelijk
gemaakte slotregel om Medea's hysterie aanschouwelijk te maken:
de actrice moet dit zo spelen, alsof zij niet meer uit haar woorden kan "zal haar noch nachtin 't graf doengaan"(d.w.z. versvoeten: I trochee, 2 pyrrichien, I spondeus).
Onder de voorbeelden van zeer emfatische stijl valt ook te noemen de passus
waarin lazon in de hevigste tweestrijd verkeert of hij Hypsipyle zallaten doden
of niet: vss. 770-798. De herhaling heeft hier nog sterker effect dan in vss.
3 5 3, met name door "hoe" - vraag "maal
"twee "op, mijn Hooftman, op";
- "ja". een reeks antithesen: "Haar -
deurboort."; genaa - moordt; Hypsipyle - mijn vaader;
- deerenis; - Kreuza; - - maaI).
Deze normaal te noemen
honderd willekeurig gekozen verzen uit het
drama (1299-is bijna twee
Voorts telde ik een min of meer duidelijke cesuur 30 maal
332 INLEIDING
na de vijfde lettergreep, 1 maal na de vierde en 6 maal na de derde. Duidelijke
voorbeelden van het laatste geval zijn de vss. 1323, 1337, 1348 en 1396, minder
duidelijke i 3 0 8 en 1327. In vs. 1337 zijn er door een parenthese eigenlijk twee
cesuren. Daardoor ontstaat er een spanningsboog in de versregel, overigens
heel gewoon in barokpoëzie, maar bij Vos weinig voorkomend.
4. Het metrum wordt afwisselend, mede door het reeds genoemde enjambement.
Niet altijd wordt deze oversprong effectief gebruikt: ik noem b.v. de
vss. 477, 501 en 746. Ze vormen evenzovele poëtische zwakheden. Het aantal
effectvol gebruikte is echter groter. Te wijzen valt b.v. op vs. 5 I 1 „in spijt van
't karmen / Der moeder"; vs. 514 „Ik heb ... de knobbelige strot / Geopent";
vs. 5 62 „Wy zullen 't middelrift met onze tanden uit / Uw boezem scheuren";
vs. 698 „ik kom, op uw gebeên, van 't steil / Gewelfssel daalen"; vs. 1363
„Heeft driemaal op mijn vloek, deur zijn drie keelen, naar, / En yselijk geblaft".
Een belangrijk deel, 16,5% ongeveer van het totaal aantal verzen werd
gezongen. Er zijn zes reizangen: vier aan het slot van de akten Z-IV en twee
midden in II en V. De „Rey van Zangsters", vss. 486-498, zingt een krijgszang
van „Lemnosche Vrouwen"; en de „Rey van Zangsters veur Kreusaas Lykstatcy",
vss. 2223-2236, brengt een lijkzang van „Korintsche Vrouwen" ten
gehore.
De vier slotreien zijn volledig gelijk gebouwd: ze bestaan elk uit 9z versregels,
nl. een Zang van 26, een Teegenzang van 26, een Toezang van 26 en
een Slotzang van 14 regels.
Het rijmschema van de drie eerste strofen is : (cursief de slepende rijmen,
niet-cursief de staande rijmen) abab cdcd efef ghgh ijij klkl mm. Het schema van
de slotzang is : abab cdcd efef gg, naar de vorm dus een Shakespeare-sonnet, maar
in wezen niet, daar de „conclusio" niet de twee slotregels, maar meestal slechts
één (de z.g. sententie in de 14e regel) omvat'. Men zou de strofen van 26 vss.
dus kunnen verdelen als 12 -I- 12 -{- 2, en die van 14 regels als 1 a -I- 2. Cijfermatig
is dat een aardige constructie, maar inhoudelijk blijkt dat de dichter er
niets mee bedoeld heeft. Hoogstens heeft deze bouw zijn gevoel voor symmetrie
bevredigd.
De verzen zijn viervoetige jamben.
Moge er binnen de strofen dan al niet van een regelmatige constructie, wat de
inhoud betreft, gesproken worden (behalve de telkens optredende slotsententie),
de strofen zelf staan regelmatig antithetisch tegenover elkaar. Het is alweer
de behoefte aan symmetrie die Vos' werk zo vaak kenmerkt die er waarschijnlijk
oorzaak van is dat hij de traditionele trias strofe, antistrofe, epodos, met de
daarbij behorende afwisseling van these, antithese en synthese, vervangen heeft
door een indeling in vier strofen, die gewoonlijk antithetisch tegenover elkaar
1 We zijn dit soort pseudosonnetten al vaker bij Vos tegengekomen. Evenmin als Vondel, zal hij
het Shakespeare-sonnet gekend hebben, vgl. L. Strengholt, „Sonnetten en pseudosonnetten bij
Vondel", TNTL, dl. 86 (1970) 194-212.
MEDEA staan. Het koor zal verdeeld zijn in twee groepen, die beurtelings zingen. Het
duidelijkst is dat het geval in de rei aan het slot van II, waar groep A uit Korinthische
en groep B uit Lemnische vrouwen bestaat. Iets ingewikkelder is de
bouw van de rei aan het einde van IV:
retrospectieve beschouwing door groep A,
aansporing tot van groep B,
groep A stelt zich antithetisch op tegenover de groep B: de was gerechtvaardigd.
Slothang: prospectieve beschouwing van groep B.
Een heel andere structuur hebben de krijgszang en de lijkzang. De eerste
telt i z verzen, met het rijmschema / bc / dc / dee. De verdeling van het
aantal lettergrepen is als volgt : z z , I I, 5, 9 — — 6, — 5, g. Ook hier valt
een zekere regelmaat op : elke frase eindigt met een viervoetig jambisch vers
met slepend rijm.
De tweede telt 14 verzen. Het rijmschema is : abab / / def / / Het
aantal lettergrepen per regel bedraagt : 9, 9, — 9, 6, — 6, 7, 6 — — II.
Achter vs. 28 dient men en dubele punte lezen. Er zijn hier dan vier
i van 4, van regels en ten slotte de sententia. De merkwaardige leestekens
in vs. 223 5 kunnen een representatie zijn van wat er in de vss. 2229 -223o
vermeld wordt: „zangen Deurmengt met gezucht".
Voorrede
„Aan de Beminnaars van d'oude en nieuwe Tooneelspeelen" staat erboven.
Vos wil niet eenzijdig zijn: hij richt zich zowel tot degenen die van klassieke
spelen houden als tot de liefhebbers van moderne spelen, wat kan betekenen:
stukken geschreven in de moderne talen, maar ook stukken die men later met
noemen, d.w.z. de minder
aan de klassieke regels gebonden treurspelen.
Het is van belang, de inhoud van deze vermaarde voorrede eens nader te
bekij ken.
Medea is bij alle beschaafde volken een geliefde toneelfiguur. Ook Jan Vos,
hoewel alleen door de Natuur onderwezen, zal haar in Amsterdam doen optreden,
om te laten zien, hoe zij zich in Korinthe heeft gedragen. Misschien
zullen de veren het oor van de toeschouwer minder behagen, maar voor haar
uiterlijk voorkomen zal hij geen stof van binnen- of buitenlandse dichters
gebruiken.
Medea vermoordt haar kinderen op het toneel. Maar dat verbiedt Horatius
met nadruk; die vindt nl. een moord op het toneel ongeloofwaardig. Deze
opvatting steunt niet op redelijke gronden. Een wet, ook een toneelwet, moet
zijn oorsprong vinden in gegronde redenen, en die geeft Horatius niet op ; en
daarom behoeft Vos dit voorschrift niet op te volgen. Een geroutineerd treurspeldichter
als Seneca heeft een andere opinie dan de liesdichter Horatius :
hij laat Medea haar kinderen wel op het toneel vermoorden. Hoe komt de
333
zal verdeeld zijn twee groepen, A uit Korinthische
lets ingewikkelder de
rei het einde van Zang: beschouwing A,
Teegenzang: weerwraak Toezang: stelt zich antithetisch op tegenover de groep de wraak
Slotzang: B.
hebben de krijgszang en de lijkzang. De eerste
12 met het rijmschema aabaa I be I de I dee. aantallettergrepen is als voIgt: II, II, 8, 5,9 - 8, 9 - 6,9 - 5,9. op: met een viervoetig jambisch vers
14 verzen. Het rijmschema is: I cdc I I efg I g. aantallettergrepen per regel bedraagt: 9, 8, 8 - 9, 6, 9 - 6, 7, 6 - 7, 6, 9 - 11.
Achter vs. 2228 dient men een dubbele punt te lezen. Er zijn hier dan vier
frasen: I 3 3 De merkwaardige leestekens
2235 zijn van wat er in de vss. 2229-2230
"met naar gezueht".
5. De Voorrede
"A an Beminnaars d'oude en nieuwe Tooneelspeelen" staat erboven.
richt zich zowel tot degenen die van klassieke
de liefhebbers van moderne spelen, wat kan betekenen:
talen, maar ook stukken die men later met
een anachronistische term romantische spelen zou noemen, d.w.z. de minder
treurspelen.
belang, eens nader te
bekijken.
Vos,
aIleen onderwezen, zal haar in Amsterdam doen optreden,
laten zien, hoe zij zich in Korinthe heeft gedragen. Misschien
verzen van de toeschouwer minder behagen, maar voor haar
geen stof van binnen- of buitenlandse dichters
het toneel. Maar dat verbiedt Horatius
die vindt nl. een moord op het toneel ongeloofwaardig. Deze
redelijke Een wet, ook een toneelwet, moet
gegronde redenen, en die geeft Horatius niet op; en
op te volgen. Een geroutineerd treurspeldichter
andere opinie dan de lierdichter Horatius:
het toneel vermoorden. Hoe komt de
334 INLEIDING
lyricus dan aan zijn opvatting? Men zag in het oude Rome te vaak mensen
echt levend verscheuren door wilde dieren in de amfitheaters, en daarom vond
men zo'n schijnmoord op het toneel ongeloofwaardig. Horatius' toneelwet
geldt dus alleen voor de Romeinen; voor ons geldt: een nagebootste mensenmoord
kan de gemoederen van de toeschouwers „door het zien" ontroeren.
Horatius zelf zegt : het gehoorde spreekt minder sterk tot het gemoed dan
het geziene, en er is een spreekwoord dat luidt: „zien gaat voor zeggen".
Vos weet dit uit eigen ervaring : hij herinnert zich de sterke emoties van het
publiek op het moment dat Ulysses, in Samuel Coster's Polyxena, het jongetje
Astianax voor de voeten van diens moeder Andromache te pletter wierp.
Natuurlijk zijn er grenzen : het is onmogelijk, strijdende legers en brandende
steden op het toneel te vertonen.
Een andere wet van Horatius eist: vijf bedrijven, niet meer, maar ook niet
minder. De Grieken echter hebben er één, de Spanjaarden drie. Weliswaar
hebben Nederlanders, Romeinen, Italianen en Fransen er vijf, en vindt Vos
dat 't best, maar niet omdat Horatius het zegt. Alweer, Horatius geeft er geen
gegronde reden voor op. De werkelijke reden is : het publiek heeft na het
spelen van een bedrijf even rust nodig om het gehoorde en het geziene te laten
bezinken en zich de intrige goed in te denken.
Nederlandse spelen zijn vaak vol verwikkelingen, wat geen bezwaar oplevert
als de knoop maar behoorlijk ontward wordt. Dit schijnbare gebrek
aan orde betekent een verschil met de bouwkunst. Daarin volgt men immers
— uitgezonderd bij de wanschapen gotische stijl — de Griekse bouworde; maar
de eenstemmigheid die er heerst onder de architecten, is afwezig bij de theoretici
van het toneel.
Wie moet men nu volgen? Welnu, men dient de realiteit, de Natuur dus, te
volgen, en die vertoont ons een „wanorder van leeven", b.v. de teugelloosheid
van vele mensen. Wanorde in de uitbeelding van het leven op het toneel is dus
orde. Maar ook hier moet men zekere grenzen in acht nemen : een koning
spreekt anders dan een onderdaan, en omgekeerd. Iemands taal moet in overeenstemming
zijn met de rol die hij speelt. Over deze en dergelijke zaken zal
Vos „eerlang" nog eens een beschouwing publiceren.
Een ander Horatiaans principe is : er spreke geen vierde personage. Dit is
tirannie. Euripides en Sophocles kennen deze wet niet eens, ja de Horatiaan
Vondel overtreedt haar in verscheidene spelen. Vos zou er desnoods wel tien
met elkaar laten spreken.
Over de toneelwetten in het algemeen : het leven moet worden nagevolgd,
al strijdt dit tegen alle wetten der ouden. Het oud-zijn geeft geen voorrang,
tenzij het goed is. En als men zich wil beroepen op dat oud-zijn, wel, dan zou
Aristoteles meer waarde hebben dan Horatius, omdat de eerste ouder is. Maar
Horatius verwierp enige wetten van Aristoteles, en zo mogen wij dan enige
wetten van Horatius afkeuren. Voor Vos is Aristoteles van nog minder betekenis
dan Horatius, want deze was tenminste nog dichter, maar Aristoteles
slechts wijsgeer. Euripides en Sophocles gingen hun eigen weg, en de jonge
MEDEA dichters richtten zich naar hen. Bovendien wordt Aristoteles' wijsbegeerte
verduisterd door de glans van Descartes, en wie in de „grootste kennis", de
filosofie, een knak heeft gekregen, is ook niet te vertrouwen in de „kleenste
kennis", de poëtica. Dus geen voorrang voor de oudheid : elk auteur moet zich
voegen naar de gebruiken van hen voor wie hij schrijft.
Toneelspelen zijn gemaakt met tweeërlei doel: ten eerste voor tijdverdrijf,
vervolgens voor een behaaglijk onderricht in de deugd: door het aangename
met het nuttige te verbinden wordt a.h.w. de pil verguld. Wie de mensen in
de schouwburg wil houden, moet monologen vermijden, tenzij de spreker door
dolle drift wordt gedreven, door passies of door schokkende gebeurtenissen
of om de goden aan te roepen. Hartstochten immers hebben grote invloed op
erger is het, een alleenspraak als een heel
bedrijf te laten fungeren, want een bedrijf moet een verandering bevatten,
althans een dialoog.
Terzijdes zijn eveneens uit den boze : ze strijden tegen de natuur, tenzij wanneer
een plotselinge opwelling, die men, als anderen het
merken, een verkeerd antwoord tracht te maskeren.
Waarom hadden de ouden zo weinig spelers op het toneel? Vos won daaromtrent
inlichtingen in bij Vossius. Deze antwoordde: waarschijnlijk omdat
ze niet genoeg geschikte krachten hadden. Ons staat het vrij, er meer te laten
optreden. Vos heeft dan ook in de Medea 21 personages. Zwijgende figuren,
toneelstukken, zijn volstrekt af te keuren.
eenheid tijd hoewel Vos haar in Medea aandoet, een
dwaasheid. Wil men de natuur volgen, dan moet het spel niet plaats hebben
24 uur, maar binnen twee à drie uur aflopen: de
tijd en ook mag men
dan niet van plaats verwisselen. Als het waar is dat een spel „een sprekende
is, één plaats en in één tijd moeten spelen, wil men
kort doen.
zijn het toneel verboden, maar uit de
aard van Medea's toverkracht hier ten volle gerechtvaardigd. Trouwens, wat
met Horatius te maken? Hij houdt zich zelf niet eens aan zijn
weten in zijn lyrische poëzie — men leze b.v. de 3e Ode mar —; lat stan dat
meespreken de zoveel hogere dramatische poëzie.
En laten mensen die op school het Latijn erin gestampt hebben, nu niet
zeggen : wat gaat die Vos te keer over de eigenschappen van toneelspelen enz.,
terwijl kent ! mèt Spiegel
is Vos van mening dat men niet geleerd hoeft te zijn in Grieks en Latijn om
maar ze maakt geen dichters. Ze is goed voor mensen die met geleende veren
pronken ! Vergilius en Ovidius nog leefden en alleen
er niet minder dichter om zijn. Alle verzen zijn
gedicht, voor ze de taal van hem die ze gedicht heeft, aannemen.
Vos' oordeel is gegrond op de natuur, gepaard met ervaring, zoals dat ook
335
naar Bovendien wordt Aristoteles' wijsbegeerte
in de "grootste kenrus", de
ook niet te vertrouwen in de "kleenste
poetica. voorrang voor de oudheid: elk auteur zich
voor wie hij schrijft.
gemaakt met tweeerlei doel: ten eerste voor tijdverdrijf,
een behaaglijk onderricht de door het aangename
nuttige te verbinden wordt a.h.w. de pi! verguld. Wie de mensen in
houden, moet monologen vermijden, tenzij de spreker door
door schokkende gebeurtenissen
de goden aan te roepen. Hartstochten op
de gemoederen der mensen. Nog erger is het, een alleenspraak als een heel
een bedrijf moet een verandering bevatten,
uit den boze: ze strijden tegen de natuur, tenzij wanneer
ze voortkomen uit een plotselinge opwelling, die men, als anderen het
mer ken, door een verkeerd antwoord tracht te maskeren.
hadden de ouden toneel? Vos won daaromtrent
Vossius. Deze antwoordde: waarschijnlijk omdat
geschikte krachten hadden. Ons staat het vrij, er meer te laten
de 21 figuren,
zoals Pylades in sommige toneelstukken, zijn volstrekt af te keuren.
De eenheid van tijd is, hoewel Vos haar in geen geweld aandoet, een
het spel niet plaats hebben
binnen een tijdsverloop van 24 uur, maar binnen twee a drie uur de
natuurlijke tijd en de gespeelde tijd moeten elkaar dekken. En ook mag men
waar dat een spel "een sprekende
schilderij" is, dan zou het op een een wi! men
de natuur niet te kort doen.
Metamorfosen zijn volgens Horatius op het toneel verboden, maar uit de
wat
hebben we met Horatius te maken? Hij houdt zich zelf niet eens aan zijn
wetten in zijn lyrische poezie - men leze b.v. de 3e Ode maar -; laat staan dat
hij zou mogen meespreken over de zoveel hogere dramatische poezie.
school het Latijn erin gestampt hebben, nu niet
zeggen: de eigenschappen van toneelspelen enz.,
hij niets anders dan Nederlands kent! Dat zegt niemendal: met Spiegel
van mening dat men niet geleerd hoeft te zijn in Grieks en Latijn om
dichter te zijn, en dat de dichtkunst aangeboren is. Kennis van talen is goed,
ze geen dichters. Ze is mensen die met geleende veren
willen pronken! Als Homerus, Vergilius en Ovidius nog leefden en aIleen
Nederlands kenden, zouden ze er niet minder dichter om zijn. AIle verzen zijn
ze de taal van hem die ze gedicht heeft, aannemen.
oordeel gegrond op de natuur, gepaard
336 INLEIDING
het geval is met de krijgskunst van admiraal De Ruyter. Men kan beter de
Natuur, geholpen door ondervinding, volgen dan de z.g. toneelwetten.
Sedert de oudheid zijn we geweldig vooruitgegaan: we hebben het kompas
uitgevonden, het buskruit, de verrekijker, de drukkunst, het uurwerk. Waarom
zullen we dan vasthouden aan enkele ketterijen van de oude toneelwetten?
Vos heeft hier, omdat de mensen altijd naar verandering hunkeren, iets
nieuws willen geven : een treurspel, aan tijd en plaats aangepast. Hij blijft de
mogelijkheid openhouden dat hij een Faëtonsstuk bestaan heeft en in nieuwe
gebreken vervallen is. Maar door opbouwende kritiek kan zijn onderscheidingsvermogen
zo gescherpt worden dat hij de lauwerkrans, die nog in het midden
van de toneeldichters ligt, kan naderen om er een enkel blad van te krijgen.
Vos wil Horatius' Ars Poetica niet in haar geheel wraken, maar alleen hetgeen
in zijn wetten afwijkt van het spoor der Rede. Hij leeft ten slotte in een vrij
land en mag dus vrijuit over de kunst spreken'.
6. Opvoeringen. Drukken
De is vóór de dood van Jan Vos slechts één maal gespeeld, nl. op 9 mei
1667; vervolgens nog twee maal na de opening van het speelseizoen 1667-68
op 27 en 29 september; daarna nog twee maal, aan het eind van dat speeljaar,
nl. op I I en 14 juni. Medea heeft ondanks het kunst- en vliegwerk lang niet die
opgang gemaakt als Aran en Titus. Hierbij dienen we niet te vergeten dat de
auteur-regisseur en toneel- en schouwburgleider er niet meer was om de opvoering
aan te moedigen of te leiden en dat er onder Frans-classicistische invloed
geleidelijk een smaakverandering tot stand kwam. Een gewichtige factor
zullen wel de hoge onkosten geweest zijn, die verbonden waren aan de montering
van een dergelijk stuk „à grand spectacle" en zijn grote aantal uitvoerenden.
De onkosten zullen niet hebben ondergedaan voor die van een operauitvoering.
is trouwens een voorloper van de opera.
Toch zijn er, zij het met grote tussenpozen, speeljaren dat Medea nog zes a
zeven keer op de planken kwam: 1690, 1698, 1714, 1724, 1740, 1750 en 1762.
In hoeverre de originele tekst werd gespeeld, kunnen we uit onderstaande
lijst2, vergeleken met de jaartallen van de boekdrukken, wel enigszins afleiden.
Tot en met 1690 speelde men Vos' tekst, en misschien in 1727, nadat er in
1725 weer een herdruk was verschenen. In 1698 en latere jaren zal meestal,
of uitsluitend, Pluimer's omwerking 3 gebruikt zijn. Het is ook mogelijk dat
de herdruk van Vos in 1725 en die van Pluimer in 1 771 door andere gezelschappen
zijn benut. Hier volge allereerst Worp's lijst. Medea werd gespeeld:
1 Voor een kritische beschouwing van bovenstaande ideeën van Vos zie men de commentaar in de
voetnoten bij de hier uitgegeven tekst.
2 Mij evenals de vorige opvoeringslijsten welwillend verstrekt door Prof. Hummelen naar het ms.
van Worp.
3 Zie paragraaf geval met de krijgskunst van admiraal De Ruyter. Men kan beter de
geholpen ondervinding, volgen dan de z.g. toneelwetten.
zijn we gewe1dig we hebben het kompas
de de het uurwerk. Waarom
aan enke1e ketterijen van de oude tonee1wetten?
heeft hier, omdat de mensen altijd naar verandering hunkeren, iets
geven: treurspe1, en plaats aangepast. Hij blijft de
hij een Faetonsstuk bestaan heeft en in nieuwe
kritiek kanzijn onderscheidingsvermogen
dat hij de lauwerkrans, die in het midden
tonee1dichters ligt, kan naderen om er een enke1 blad van te krijgen.
wi! Poetica gehee1 spoor der Rede. Hij leeft ten slotte in een vrij
dus spreken1•
Medea v66r dood van Jan Vos slechts een maal gespee1d, nl. op 9 mei
twee maal na de opening van het spee1seizoen 1667-68
2.7 2.9 twee maal, aan het eind van dat spee1jaar,
I I 14 en vliegwerk lang niet die
als en Titus. vergeten dat de
tonee1- de opvoering
te leiden en dat er onder Frans-classicistische invloed
ge1eidelijk stand kwam. Een gewichtige factor
wei geweest die waren aan de montering
"a spectacle" en zijn grote aantal uitvoerenden.
onkosten zullen niet hebben ondergedaan voor die van een operauitvoering.
Medea van de opera.
met grote tussenpozen, spee1jaren dat a
kwam: 1690, 1698, 1714, 172.4, 1740, 1750 en 1762..
de origineIe tekst werd gespee1d, kunnen we uit onderstaande
verge1eken boekdrukken, we1 enigszins afleiden.
met 1690 speeIde tekst, en miss chien in 172.7, nadat er in
172.5 weer 1698 en latere jaren zal meestal,
omwerking3 mogelijk Vos in 172.5 en die van Pluimer in 1771 door andere geze1-
schappen lijst. gespee1d:
1 kritische bovenstaande ideeen zie men de commentaar de
tekst.
2 opvoeringslijsten welwillend verstrekt door Prof. Hummelen naar het ms.
3 8.
MEDEA 337
1 667 9 mei, 27, 29 sept.
1668 II, 14 juni, 27 sept.
1669 20 juni.
1670 16 juni.
1671 6 okt.
168o 7 mrt., 6 mei, 5 sept., 18 nov.
1682 5 mrt., 28 sept.
1683 8 mrt., 27 dec.
1685 13 jan.
1690 17, 18, 21, 25, 28 sept., 2, 9 okt.
1698 8, II, 13, 15, 18, 20, 22 dec.
1699 12 jan., 2, 5, 9, 12 nov.
1701 7, 1o, 14 mrt.
1702 13, 16, 20 febr.
1703 II, 15, 18 jan.
1709 1o, 14, 19, 28, 31 jan.
1714 17, 19, 22, 26 febr., I, 5, 10 mrt.
1716 16, 21, 23, 28 okt.
1724 18, 2o, 25, 27 febr., I, 3 april.
1727 22, 23, 24, 25?
1740 22, 29 febr., 12, 14, 19, 21 mrt.
1 744 12, 15, 19, , 26 okt., 2, 7, 9, nov.
1750 5, 8, 1o, 12, 15, 17, 19 okt.
1762 4, 5, 6, 7, 9, II, 14 okt.
In het jaar van 's dichters dood verschenen er meteen twee drukken, één in-40
en één in-80. Herdrukken volgden in 1671 (in AdG II), 1679, z.j. (1690?), 1725
en 1726 (in AdG II, 2e dr.). Van Pluimer's omwerking kwamen drukken uit
in 1698, 174o, 175o en 1771.
Onze uitgave berust op de quarto-druk van 1667 (A). Vermoedelijk is het
exemplaar in de Amsterdamse Universiteitsbib liotheek het oudste ; daarin
komt nl. in r. 2 5 i van de Voorrede het woord „Historischrijvers" voor; aangezien
Vos geen vreemde woorden duldde, als er een Nederlands equivalent van
bestond, heeft hij dit waarschijnlijk tijdens het drukken nog laten veranderen
in „Geschiedenisschrijvers". Ook heeft hij, gelijk uit het volgende overzicht
blijkt, achterin A enkele „corrigenda" laten afdrukken. De afwijkingen van A
in de hier volgende tekstuitgave zijn : Voorrede : r. 233 A en B leefde; Medea 2.31
't Noorde brengen (verbeterd in corrigenda A en in B) ; 356 A spoeleen, B s, pooleen;
1023 A Opschrift : Helschegeest, B Charon; 1567 A en B mit; 15 7o A en B uw;
1581 A 'er leeven; B 'er t leeven; 1591 A en B Zy knielt; 1642 A deert', B deert;
I932. A moedt, B moet; 203 I Opschrift: in de corrigenda van A en in B.
Bij de opvoeringen in 1690 werden de eerste veranderingen aangebracht.
Wij weten dit uit een bewaard gebleven programmaboekje: Korte Inhoud van
bet Treurspél Medea (zie de Bibliografie)'. In een woord vooraf, getiteld „Aan de
1 Worp, Gesch. van het Drama I 3 s o n.
338 INLEIDING
Kenners van het Treurspél van Medea" lezen we, dat het spel behaagde in de
tijd dat het gemaakt is. Ook nu behoort dat zo te zijn „door dien'er geene moeiten
noch kunst gespaart is, om het zélve op het sierlykste én aangenaamste aan
den dag te brengen. De weinige verandering, die men met een goed inzicht in
het vertoonen van dit Tooneelstuk, gemaakt heeft, is alleenlyk het uitlaaten
van twaalf óf veertien vaerzen op het einde van het Derde, en omtrent zo veel,
óf weinige meer, in het laatste Tooneel, van het Derde Bedryf. De Redenen van
het kappen der eerste, zullen in het leezen van het Spel, zeer gemakkelyk door
de Verstandige uitgevonden worden." [Het betreft de passage waarin Radamandt
het advies geeft, Hypsipyle in de Elysese velden toe te laten, omdat zij
anders de bewoners van de hel wel eens met haar ideeën zou kunnen opruien
! ]. „Het uitlaaten van de andere, behelzende de Beschryvinge van eenige
Gedrochten, die niet natuurlyk genoeg vertoond konden worden, heeft men
geoordeeld dat de hedendaagsche naauwkeurige Aanschouweren aangenaamer,
als het gezicht daar van zoude weezen." Voorts eindigt het spel met een ballet,
op last van Jupiter uitgevoerd, en a.v. omschreven : „Juno en Venus onderwerpen
zich de wil van Jupiter, die tot meerder verzekerheid van zyne Gunst,
door een Balet van vyf Hemellieden, het aanstaande vereenigen, en het gelukkig
leeven van Jazon en Medea, doet verbeelden." Men heeft dan, constateert de
schrijver tevreden, „het vermaak in ieder der laatste Bedryven een byzonder
Ballet te zien vertoonen."
7. Navolgingen. Kritiek. Parodieën. Vertalingen
Er zijn meer bewijzen dat de opvoeringen van Medea, hoewel lang niet zo
talrijk als die van Aran en Titus, een groot succes geweest zijn. De acteur
Adriaen Bastiaensz. de Leeuw schrijft in zijn voorbericht bij De Toveres Circe,
Treurspel met Kunst en Vliegwerken naar Calderon's El major encanto Amor (gedrukt
1670) 1 : „De gelukkige uitslag, die Medea van Jan Vos voor eenige
maanden gehad heeft, is een groote beweegreden geweest om een Werk van
zo moeyelijken omslag met lust bij der hand te neemen, en met yver uit te
voeren."
Meer genuanceerd is de mededeling van Lodewijk Meyer in de voorrede
voor zijn Ghulde Vlies, Treurspel met Konst- en Vlieghwerken, t'Amsterdam,16672.
Het lijkt mij noodzakelijk, de betreffende passage hier te citeren als staaltje van
zeer vroege kritiek op Medea (cursiveringen van mij) : „Schoon d'aaloude
toveresse en wijdtvermaarde Rijksprinssesse Medea, na veel inghekropten
hoons en smaadts, de vlucht op haaren bevloekten waghen, van twee vuurspuwende
draaken door de lucht ghetooghen, neemende, en met eenen wraak
op den trouweloozen Iason, door 't neederwerpen van haare twee kinderen,
by hem ghewonnen, en 't verbranden zijner bruidt Krei sa, neevens des zelfs
1 J. A. van Praag, La Comedia Espagnole aux Pays-Bas (Amsterdam z.j.) 105.
2 Aangehaald door A. van Mourik, a.w., 89-97; h.c. 93.
MEDEA 339
vader, en 't koninklijk paleis te Korinthen, door een betooverdt en verborghen
vuur; met oversterken toevloedt van tinschouwers, en gheen minder voordeel voor den
Schouwburg, van een der vermaardsten Dichters onzer eeuwe ten tooneele ghevoert is;
Zo zoude echter het luttel lof s, welke hy daar meede by den rechtiinnighen konstenaaren,
en verstandighen kenneren der Tooneelpoëzy inghelegt heeft, my t'eenen maal afgheschrikt
hebben, om een treurspel van diertghelijken slagh, te weeten met konsten
vlieghwerken bepronkt, die d'Onduitsche Machines (curs. L.M.) noemen,
by der handt te neemen; indien ik my hadde konnen inbeelden, dat daar van
daan die minachting haaren oorsprong hadde ghenoomen, en uit dien hoofde
den treurspeele overghekoomen waare. Maar in teeghendeel zo klaar, als de
Middaghzonne bespeurende, en daar by van anderen niet duisterlijk hoorende
oordeelen, dat uit die bron, al 't gheluk, welke het zelve ten opzichte van 't gheloop
der Kikers, en 't nut der Armen, te beurte ghevallen was ; en al 't ongheluk van de
misprjiing der ghenooten, en verstandighe Liefhebbers van elders her vloeiden, hebbe
ik my verstout met myne kiel, hoewel op zulk water noch onervaaren, van
landt te steeken."
Welke die kritiek van de „kenneren" was, wordt ons duidelijk uit de belangrijke
verhandeling van Reinier van Diephout, in Naauwkeurig onderwys in de
Tooneelpoëzy, en eenighe andere deelen der kunst, zo wel van de oude als hedendaagse
dichters (persklaar in 167i , gedrukt 1765). Van Diephout verwerpt de „kunstwerken"
in principe niet, evenmin als Meyer, maar, zegt hij, ze moeten in de
intrige passen, bijdragen tot het leggen en het ontbinden van de knoop. Hij
wijst b.v. op het neerdalen van de „hemelkloot" in het eerste bedrijf, „waarvan
het sensationele karakter in geen enkele verhouding staat tot het geringe belang
dat het heeft voor de handeling" 1. Hetzelfde geldt van de metamorfose van de
hofwachten, die op één lijn staat met de gedaanteverwisselingen van Progne
en Cadmus „waarover Horatius zijn veto uitgesproken had." Van Diephout
noemt zo nog enkele „vergrijpen tegen de voorschriften der noodzakelijkheid,
waarschijnlijkheid en natuurlijkheid, de dikst onderstreepte artikelen in
het literair-theoretisch wetboek van Nil Volentibus Arduum" 2.
Dat klopt precies met wat Andries Pels schreef in zijn Q. Horatius Flaccus
Dichtkunst, Op onze tyden, én zéden gepast (1677), als hij verwerpt alles wat niet
oorbaar en waarschijnlijk is, en ook de metamorfosen : „Al, wat vertoond wordt
op die wys, én in dien schyn Zal ongelooffelyk, én walglyk by my zyn" (vss.
403 -404) 3.
Het merkwaardige is dat zowel de voor- als de tegenstanders van N.V.A.
spektakelstukken schreven. Behalve Meyer's Ghulde Vlies, waarvan Bauwens
meedeelt dat het de opzichtige methode van Vos nog overtrof, worden door
Pels uit eigen kring genoemd : Lodewijk Meyer's De Verloofde Koninksbruidt
(1668), Didoos Doodt (1668) door Pels zelf en De Liefde van Diana en Endimion
I. Van Mourik, a.w., 96.
2 Van Mourik, a.w., 97.
3 Uitgave door Maria A. Schenkeveld-Van der Dussen (Assen 1. 973) 74.
340 INLEIDING
(1669) van David Lingelbachl. Inderdaad, zegt hij, het zijn „vodden", maar
voor die tijd waren ze goed; ze boeiden en waren uit moreel oogpunt goed te
keuren; bovendien werd er gekuiste taal in gebruikt. Hij versmaadt de „sieraden"
(decor, toneelmachines, geesten, kostuums e. d.) niet, als men de lijst
maar niet verkiest boven de schilderij.
N.V.A. ging daarna een andere koers varen: het werd de geharnaste voorvechtster
van het strakke Frans-classicisme. Daarnaast bleef echter het kijkspel
met kunst- en vliegwerken, ondanks de heftige bestrijding van N.V.A., tot in
de i 8 e eeuw publiek trekken, om geleidelijk terrein te ver liezen aan de opera.
Hoe fel de aanvallen overigens waren, die de navolgers van Jan Vos moesten
verduren, moge o.a. blijken uit dit citaat van Meyer over Asselijn, schrijver
o.a. van Op- en ondergang van Mas Anjello, of Napelsche Beroerte (1668), die „een
domme duitsche klerk is gelyk Jan Vos, wiens Aap hy is, en die hy overal als
een kreupele nahinkt en die zich alleen verlustigt in zyns gelijke hokken en
krukken van Rymers, daaronder hy Eenoog kooning van de Blinden is." Pels
denkt er in zijn Gebruik, én Misbruik al net zo over : hij vindt Mas Anjello een
erbarmelijk stuk, geschreven op voorbeeld van Asselijn's meester Jan Vos.
Asselijn was trouwens niet de enige navolger van Vos : behalve de reeds genoemde
N.V.A.-dichters noemt Worp nog Dieverina van Kouwenhoven,
Jacob Vinck, A. Peys en J. Pluymer 2.
Geen wonder dat er evenals van de Aran en Titus parodieën van de Medea
gemaakt werden: Jacobus Rosseau schreef Medea boertig berymd (1722) en
O. C. F. Hoffham nog in 1784 De Broek, Voorspel; geschikt voor de vertooning van
Medea, Treurspel. „Het is een persiflage op de wedijver van drie vrouwen:
Hypsipyle, Medea en Creusa" 3. Ook Medea moet nog in de i 8e eeuw zoveel
indruk, hoe dan ook, op de mensen gemaakt hebben dat satirici er brood in
zagen, het stuk in een burleske kledij te steken. Niet iedereen vatte het zo kalm
op. Sommige schrijvers, als we tenminste David van Hoogstraten mogen geloven,
konden er zich verschrikkelijk over opwinden, met name J. van Broekhuizen
en Joachim Oudaen. De laatste „gaf zyne Medea den naem niet van een
Treurspel, maer van een dolleman raesgety". Aran en Titus van „dezen wintbuidel"
had hij al een „wanschikkelyk geschep" gevonden. „Maer toen hy dat
spel daerna vergeleek met Medea, zeide hy dat het eerste ten opzichte van het
leste de Venus van Fidias genoemt mogt worden. Zoo dat deze man in plaets
van toe te nemen in leeringe van goede eigenschappen en hebbelykheden,
beterde, als men zegt, als scherpbier op den tap. Want het Treurspel van Medea
was een misdragt van al wat wel gevallig is, en een wanschepsel, 't grootste
en wanschikkelykste, dat de natuur in alle hare deelen zou kunnen voortbrengen,
blykend overal dat 'er niets gezond aen was" 4. En Broekhuizen was zo
I. In zijn Gebruik, én Misbruik des Toonels (Amsterdam 1681) 51. Over, zijn verwerping van Medea
a.w., 42.
2 Worp, Gesch. van het Drama I 352-353.
3 Worp, Jan Vos 66-70; P. H. Schroder. Parodieën in de Ned. Lett. 77.
4 Joachim Oudaans Poky, Derde Deel (Amsterdam 1712) : „Het Leven van Joachim Oudaen", 63, 64.
MEDEA 34 1
ingenomen tegen Jan Vos, „dien hy eenen wiltzanger noemde, dat hy, als hem
eens luste te lachen, en zynen geest te ontspannen, het bericht ging lezen, dat
deze schryver, t'onrecht van Baerle en anderen hoogh geprezen, gestelt heeft
voor zyn treurspel van Medea, kunnende zich niet genoegh verwonderen over
de stoutheit van deze ongeletterden gast, die zoo bruskelyk zich tegen Horatius,
dien hy in geenen deele verstondt, durfde aenkanten" 1.
Ook in Duitsland schijnt de Medea van Vos bekend te zijn geweest. Op 2.4
maart 1678 werd er te Dresden door Johannes Velten een Tragicomoedie von
Jason und Medea opgevoerd, een stuk dat volgens Junkers2 in zijn grondtrekken
overeenkomt met het spel van Vos, uitgezonderd dat er in het Duitse stuk
een Arlequin-figuur is ingelast. (Hierbij moet worden opgemerkt dat Junkers
het stuk vergeleek met de omgewerkte druk van Medea uit 1698; de vergelijking
kan dus niet anders dan gebrekkig geweest zijn). Hetzelfde werk werd ook
gespeeld op 5 dec..... (uiterlijk 1724) te Breslau. Hiervan is een affiche bewaard,
evenals van de vroegere voorstelling. Verder komt er in een lijst te
Weimar een Jason und Medea voor, misschien ook berustend op de tekst van
Vos. Bovendien is er nog een zangspel Die ungliickliche Liebe Des Tapferen Jasons,
In einem Singe-Spiel auff Dem Hamburgischen Schau -Platl vorgestellet. Im Jahr
169y. Dit stuk lijkt, wat de stof betreft, op het spel van Jan Vos.
8. De omwerking door Joan Pluimer
In 1698 werd Vos' Medea omgewerkt door Joan Pluimera. In het voorbericht
van de drukker vindt men de aanleiding daartoe. In 1696 hadden de burgemeesters
een resolutie uitgevaardigd, „dat men geene aanstootelyke spelen ten
Tooneele zou voeren, en dat men zig, zo veel mogelyk ware, voorzien zou van
Acteurs en Actrices van een onbesproken leeven : alzo men, altoos, verstaan
heeft, dat het Tooneel moest gehouden worden binnen de paalen van een nut,
eerlyk en vermaakelyk tydverdryf" 4. Medea moest dus gecastigeerd worden, en,
wat wel de voornaamste reden geweest zal zijn, aangepast aan de toen heersende
Frans-classicistische smaak. De reien moesten b.v. vervallen. Pluimer had een
jaar te voren (1697) ervaring opgedaan met het schrijven van een spektakelstuk
Reinout in het betoverde hof; zynde het Gevolg van Armida, naar een gegeven van
Tasso5.
1 I. V. Broekhuizens Gedichten (Amsterdam 1712) : „J. van Broekhuizens Leven", 45.
2 Niederkindische Schauspieler und Nied. Schauspiel, 213-219.
3 Joan Pluimer (geb. te Amsterdam, ?, — gest. 1720), regent (1679-1681 en 1687-1699) en medeexploitant
(1681-1687, met Dr. L. Meyer en P. de la Croix) en met P. Bernagie directeur / (1693-1720)
van de schouwburg; bepaalde lange tijd de Frans-classicistische koers van het Amsterdamse toneelleven;
schreef kluchten en navolgingen van Molière. In zekere zin was hij opvolger van Jan Vos als
dominerende figuur op het Amsterdamse toneel gedurende 4o jaar. Vgl. Mej. H. J. Ruys in NNB A7
II (Leiden i 912) 1106-1108 ; Worp, Gesch. van den Amst. Schouwburg, zie reg.
4 J. Wagenaar, Amsterdam II 400.
5 Worp, Gesch. van het Drama 1353.
342 INLEIDING
De drukker schrijft „Aan de bescheidene' LEEZER" : „Zie hier het Treurspel
van Medea, zo als het zelve nu, op de Amsterdamsche Schouwburg, vertoondt
werd2. De toeleg is geweest, om het zelve van aanstootlykheden te
zuiveren, in gevolge van de ordre der Grootachtbaare Heeren, Burgermeesteren
van Amsterdam. De verwachting blyft echter dat dit Tooneelspel, zo verandert,
niet minder behaagen zal; dewyl het met verscheidene Vertooningen,
nieuwe Baletten, en andere Sieraaden, is verrykt."
Het begint dan direct al met drie vertoningen vóór het spel, die in versvorm
worden aangekondigd.
Eerste vertoning : „Zy [nl. Medea] staat gereed om hen [nl. die van Tessaliën
en Colchos"] de krachten van haar kruid / Te toonen, en de winst van Colchos
ryke buit; / Waar door zy Vaderland en Vader durft verraaden, / Om zich in
weelde met haar minnaar te verraaden; / Maar zy zal haare straf meê krygen
op haar beurt, / Die steets, met naberouw, ellendig word betreurdt."
Tweede vertoning : Jazon „zaaidt den draaketandt", waaruit elkaar bevechtende
strijders voortkomen.
Derde vertoning : Jazon verovert het Gulden Vlies.
„Hier na werd een Dans van KRYGSHELDEN Vertoond."
Direct de eerste woorden van de tekst zijn al veranderd om ze aan te passen
aan de smaak van dertig jaar later.
I. „O godtvergeete hof" wordt : „O Overhaat'lyk Hof!"
z. „tot schrik van 't heilig huwen" wordt: „tot afschrik van het huuwen".
3. „o helsche heilloosheidt !" wordt : „ó snoode trouwloosheid!"
Godvergeten, heilig, hels, heilloos e.d. begrippen komen er niet meer aan te
pas. Een doorgaande vergelijking zou waarschijn lijk een mooie studie in
smaakverandering opleveren : de barok is niet meer, het rococo werkt met
pasteltinten.
De reien zijn vervangen door dansen en vertoningen.
Na bedrijf I: Dans van MEGERA.
Vóór II eerste vertoning : Jazon aan het strand ontvangen door Hypsipyle;
tweede vertoning : de Amazonen vermoorden hun mannen. Na II : Dans van
de „Gevolge van FLORA."
Vóór III Vertoning : schildering van Pluto's hof met de bekende martelingen
van Sisifus, Tantalus enz. „Hier word een Dans van FURIEN Vertoond." Na III
vertoning : uitbeelding van het hof van Neptuin. „Hier word een Dans van
WINDEN Vertoond."
Na IV : „Hier word een Dans van SCHREIJERS, over de Dood van Kreiiza,
Vertoond."
„Het Vyfde en Laatste Bedryf eindigd met een groot BALET." 3
Na acht jaar afwezigheid kon Medea, aldus bijgewerkt, weer op het Amster-
' verstandige, oordeelkundige.
2 wordt.
3 In J. Pluimers Gedichten II (Leyde 1 724) 3 87-39 1 , vindt men de beschrijving van de coulissen.
MEDEA 343
dams toneel verschijnen en zeven keer achter elkaar gespeeld worden, en er
standhouden tot 1762 toe. In deze vorm is het herdrukt in 1740, 1750 en 1771.
Het zal duidelijk zijn dat iemand, die Medea !alleen in de vorm van deze omwerking
kent, een totaal verkeerde voorstelling van het oorspronkelijke spel
van Vos krijgt.
9. Waardering
Na alles wat in voorgaande inleidingen over de waardering van Vos' leven en
werk geschreven is, behoeven we niet meer zo lang stil te staan bij de evaluatie
van Medea door critici en literatuurhistorici. Eén punt dient echter vooral de
aandacht te hebben : de meeste auteurs maken verschil tussen het drama zelf,
dat ze verfoeien, en de voorrede, die ze waarderen.
Dat is niet altijd zo geweest. Het veel gebruikte Biographisch Woordenboek der
Nederlanden van A. J. van der Aal verwierp ze beide. Van Medea heet het:
„nog wanschapener, zoo mogelijk, dan het eerste [Aran en Titus], met een
winderig voorberigt, waarin hij met de uiterste laatdunkendheid en verwaandheid
alle tooneelwetten als onnutte belemmeringen der genievlucht, verwerpt
en met versmading nederziet op Horatius, die ze voorschreef."
Van Kampene vergeleek Vos, zoals we zagen met Schiller : „Vos .... zonk
hoe langs zoo dieper. Op den Aran en Titus volgde de Media, doorzaaid met
gruwelen."
Siegenbeek3 meende : door de lofspraken over Aran en Titus „opgeblazen,
versmaadde hij de hulp van oefening en beschaving en bragt eerlang een nog
wanschapener Treurspel, Medea geheeten in het licht."
Hofdijk 4 verwonderde er zich over dat de Amsterdamse burgemeester en
raad Cornelis Witsen „de toewijding" niet weigerde van Vos' „tweede wilde
schepping, Medea."
Bij Van Vloten 5 vinden we al een spoor van begrip voor de Voorrede : hij
erkende b.v. de juistheid van Vos' standpunt dat kennis van Latijn e.a. talen
iemand nog niet tot dichter maakt, maar : „Dit alles mocht zeer waar zijn, het
nam niet weg, dat een dichter van heftigen inborst, zonder gelouterden smaak,
en daarbij, in zijn vooroordeel en ergernis, door den wansmaak zijner geletterde
tijdgenooten gestijfd, het spoor noodwendig bijster moest worden.
Voor den onbevooroordeelden nazaat werd hij dit dan ook inderdaad." En
wat zag Vos niet in, wat die onbevooroordeelde nazaat wel inzag? .... „dat
ongedwongenheid heel iets anders is dan ongebonden plompheid."
R. K. Kuipers 6 meende rondweg: Medea werd met zooveel kunst- en vlieg-
Dl. XI (Haarlem 1876) 116.
2 Bekn. Gesch. I 204.
3 Bekn. Gesch. 167.
4 Gesch. der Ned. Lett. 219.
5 Bekn. Gesch. 286, 287.
6 Kleine Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde (Kuilenburg 1884) I39.
344 werk vertoond, „dat er van het drama in den eigenlijken zin des woords niets
meer overbleef. Letterkundige waarde hebben de stukken van Vos dan ook
niet.
J onckbloet' wijdde veel aandacht aan de Medea en de voorrede ervan, maar
daar is de nagedachtenis van Vos ook al niet beter van geworden. Vos „vooral
heeft meegewerkt om aan ons tooneel eene richting te geven, zóó eenzijdig en
verkeerd, zóó tegen alle waarachtige Kunst gekant, dat zij het geheel moest te
gronde richten. Nog minder dan iemand zijner tijdgenooten was hij geschikt
of geneigd, om het naar het spectakel-stuk he llende volksdrama de fijnere
eigenschappen te geven, die zijne plastische, maar ongepolijste natuur niet
aangeboren waren. Van hem was geene psychologische motiveering der
wachten.
Kalff2 vond Medea een volslagen kijkspel. „Zoo staat Medea vrij wat lager
dan Aran en Titus, al is ook dat drama geen meesterstuk. In Medea is alles opgeofferd
aan uiterlijk vertoon: het stuk is er slechts om de vertooningen mogelijk
te maken en Vos op menige plats niet vel mer dan de uitleger zijner vertooningen
.... voorrede van Medea bevat vrij wat beginselen, door Vos
twintig jaar vroeger in zijn eerste stuk reeds in praktijk gebracht." En te
voren3 schreef hij kortweg : „De weg door Jan Vos in zijne Medea betreden
(moest) de kunst ten verderve leiden."
Koopmans4 had geen enkel begrip voor Medea: „een eendagsvlieg"; het
helden was te moeilijk voor hem.
Hoe deze algemene negatieve beoorde ling Medea in de leerboeken voor
— als ze tenminste enige woorden spendeerden 5
— moest overkomen lat zich raden. Men behoefde het stuk niet ens te lezen;
handboekenschrijvers immers al nageschreven.
Eén voorbeeld : in een veel gebruikt leerboek van N. C. Meijer Drees°:
„Berekend op de smaak van een publiek dat van heftige aandoeningen hield —
bioscooppubliek — waren ook de romantische drama's van JAN VOS ...".
Het „romantisch drama" stoort zich niet, zoals Vondel deed, aan de vormen van
het „classieke drama" (!) : en deze van Jan Vos in het bijzonder, laten zich ook
de barbaars-romantische gelegen liggen aan het
meer gematigde, evenwichtige voorbeeld van Vondel... Wel staat Jan Vos in
zijn taal maar veel groter keel op ; zoals trouwens
zijn bloederige draken." Over Medea: „een tovenares die haar
eigen kinderen opeet (!) ; een treurspel „met verscheidene Kunst- en Vliegt
Gesch. der Ned. Lett. IV 39 2-2 Gesch. der Lett. V i i 8-120. De door Kalff geuite oordeelvellingen werden gretig door anderen
overgenomen: b.v. Prinsen, 383: de tekst van Medea „wordt feitelijk niets anders dan de
verklaring bij de Handboek „een kijkspel, een reeks verrassende vertooningen";
Knuvelder, II', 36o.
Lit. en Tooneel te Amster dam, 181.
De Beweging XI (1915), 4e dl. 68.
5 In ca. 20 leerboeken en bloemlezingen trof ik niets over Vos aan.
6 Hoofdpersonen, 4e herz. en verm. dr. (Groningen-Batavia 75.
INLEIDING
"het drama den eigenlijken zin des woords niets
hebben de dan ook
niet."
Jonckbloet1 aandacht ervan, maar
is de van Vos ook van "z66 eenzijdig en
z66 alle waarachtige dat moest te
minder dan iemand zijner tijdgenooten was hij geschikt
geneigd, om het naar het spectakel-stuk hellende volksdrama de fijnere
die zijne plastische, maar ongepolijste natuur niet
waren. was geene psychologische motiveering der
forsche handeling te wachten.
kijkspel. "staat en Titus, dat meesterstuk. In opgeofferd
mogelijk
te maken en Vos op menige plaats niet veel meer dan de uidegger zijner vertooningen
.... De voorrede van Vos
jaar zijn eerste stuk reeds in praktijk gebracht." te
schreef kortweg: "De Jan in zijne de kunst ten verderve ..... leiden."
had geen enkel begrip voor "onderwerp met al die Griekse goden en helden was te moeilijk voor hem.
Boe deze algemene negatieve beoordeling van literatuurgeschiedenis - als ze tenminste enige woorden aan Vos spendeerden5
- moest overkomen laat zich raden. Men behoefde het stuk niet eens te lezen;
de handboekenschrijvers hadden elkaar immers soms ook al nageschreven.
Een voorbeeld: veel gebruikt leerboek van N. C. Meijer Drees6 :
"heftige aandoeningen hield -
- waren ook van JAN vas ... ".
Bet "V ondel deed, aan de "(!): en deze bijzonder, laten zich ook
wat de barbaars-romantische inhoud betreft, niet veel gelegen van Vondel. .. Wel staat onder Vondel's invloed, maar hij zet veel groter keel op; zoals trouwens
past bij zijn bloederige draken." Over "die haar
kinderen (!); treurspel "Vlieg-
1 tier Left. 392-397.
Gesch. tier Ned. Lett. I I 8-120. door Kalff oordeelvellingen werden gretig door anderen
b.Prinsen, Handboek 383: "anders de
tableaux"; Walch, Nieuw Handboek 453: "reeks verrassende vertooningen";
Knuvelder, Handboek II5, 360.
3 en Tooneel te Amsterdam, 181.
4 De Beweging XI (1915), 5 20 ik niets over Vos aan.
6 Stromingen en Hoofdpersonen, 4e yermo dr. (Groningen-Batavia 1937) 75.
MEDEA 345
werken", zoals de titel belooft". Hier valt de schrijver door de mand: zoals ook
uit zijn citaten blijkt, bedoelt en gebruikt hij de omwerking van Pluimer !
Een kenner van de toneelgeschiedenis, L. Simons', oordeelt echter niet veel
anders. „Van personenteekening, karakterontleding, psychologische verklaring
der behandelde historie; van eenig fijn doorproeven der zielehuiveringen
bij dezen romantischen taalklodderaar geen spoor ! Medea is een brallende
tooverkol, die R.K. bespiegelingen houdt over de huwelijkstrouw .... Jazon
is een verliefde eerzuchtige zwakkeling En zijn dierbare prinses Kreuza is
al even barbaarsch door de wol geverfd als de ruige Noordsche .... Heel de
uitdrukkingswijze is van een barokke gruwelijkheid en overdrijving van beeld
en woordkeus .... Gezond verstand en eenige zelfbeheersching zijn in dezen
glazermakerspoespas (!) volkomen overbodig. Het is alleen in zijn reizangen
dat wij wel eens de stem van den dichter hooren, die VONDEL mag gelezen
hebben De „vertooningen" waren evenzeer buitensporig als de taal
alle kanten werd het publiek op uitersten onthaald, ooren zoo goed als
oogen, een smakeloosheid zonder weerga !" En tegen deze wansmaak moest
de goede Vondel nu optornen!
Te Winkelt vindt dat Vos de goede naam die hij met Aran en Titus verworven
had, in de waagschaal stelde met het schrijven van Medea: „hij had het liever
moeten nalaten." Het stuk „maakt .... op de lezers (!) geen anderen indruk,
dan van een benauwden droom, vol bloedige razernij en grillig, kinderachtig
gespook. Behalve bij de niet onverdienstelijke uitvoerige beschrijving van een
tempelhofbrand in het laatste bedrijf, is de taal in het geheele stuk weinig
dichterlijk en zou zij zelfs alledaagsch kunnen genoemd worden, indien eene
opeenstapeling van gruwelwoorden en karakteristieke uitdrukkingen der meest
verfijnde wreedheid alledaagsch mochten heeten.... Dit wonderlijk stuk, dat
van den verheven eenvoud der classieken3 het sterkst denkbare tegenbeeld te
zien geeft, neemt door de reizangen en door het beperken van den tijd der
handeling tot vier en twintig uur nog eenigszins den schijn aan van naar het
voorbeeld der classieke treurspelen gebouwd te zijn." Eén lichtpuntje is er :
„Even zonderling als dit stuk is, even opmerkelijk is de voorrede, door den
dichter er bij de uitgave aan toegevoegd."
In dezelfde geest schreef Herbert Junkers 4 : „Sick selbst iibertraf er, was die
Darstellung roher Instinkte und die ausschweifende Rhetorik angeht, in seinem
spateren Werk „Medea". Das Ausstattungs- und Spektakelsti ck war Hermit
auf der Amsterdamer Biihne eingefuhrt, doch blieb es nicht auf Vos und seine
Epigone wie Ansloo ... , Brandt ... u.a. beschránkt Das Publikum wurde
1 Het Drama en het Tooneel III 126-128.
2 Ontwikkelingsgang IV 246, 247.
3 De stem van J. J. Winckelnvann! Vgl. hiermee: S. F. Witstein, Funeraire Poëzie in de Ne derlandse
Renaissance (Assen 19 6195)6 : „De gruwelijkheid werd in de antieke rhetorica het meest probate
middel geacht om affecten teweeg te brengen en de redenaar koos dan ook om zich te trainen in de
inleving van aandoeningen die hij bij het publiek moest opwekken, stoffen van gruwzame aard".
4 NieØrl. Schauspieler und NieØrl. Schauspiel, 27, 213 e.v.
346 INLEIDING
so zum reinen „Schau"-spiel erzogen, und die Dichtung der Beurteilung entzogen.
Vos ist es zu „danken", wenn sich in der Folge soviel Afterkunst auf dem
hollåndischen Theater breitmachen durfte." — Ook dat nog!
Knuvelder1 vindt weliswaar Medea „een kijkspel in optima forma", maar de
voorrede is volgens hem belangrijk. „Hier laat Vos ... de steun van de oudheid
als alleenzaligmakend los, zonder overigens in beeldstormerij te vervallen:
en grote mate van gezond, zelfstandig ordel blijkt Vos in dit opzicht eigen
te zijn geweest." Een voorspel op deze opvatting beluisteren we al in het werk
van Van Hame1 2, hoe verwerpelijk hij de figuur van Jan Vos ook vindt. Van
Hamel spreekt van het „brutaalweg afkondigen van de eigen meerderheid ... .
Vóór de Querelle des Anciens et des Modernes 3 heeft dat bij ons eigenlijk
alen Jan Vos gewagd : „Er ligt moed en overtuiging in het streven van Jan
Vos. Maar hij deed het volgens Van Hamel omdat hij „bang begon te worden
zijn broodje."
De Leeuwe4 is de eerste die Medea beschouwt vanuit het oogpunt van de
Europese toneelgeschiedenis. Men moet Medea lezen vanuit het toneel, waarvoor
het geschreven is, niet zomaar uit een boek zonder meer. Aanzetten tot
deze beschouwing zijn al te vinden bij Prinsen 5, Walch6 en Knuvelder 7, maar
vooral bij P. Schr6der 8, naar Aran en Titus, maar het
geldt ook voor Medea: „Vos was een geboren toneelschrijver. Zijn dialoog
heeft een dramatiese spanning, die men nergens in enig i 7e-eeuws toneelstuk
geëvenaard de
handeling. gaf handeling, spanning, niet slechts door een opeenstapeling
van gebeurtenissen, maar ook door zijn dialoog. Vondels taal zal de
declamator meer bevredigen dan de acteur. Vos schonk gelegenheid tot „sterk
spel". De keuze van de stof 9 en meer nog de uitwerking ervan mogen zijn gebrek
aan zelfbeheersing overduidelijk demonstreren, hij bezat
feilloos-de scène à faire; wat hij schreef,
„théátre". kan me niet losmaken van de gedachte, dat Vondel
die gave, toen hij op de vraag of hij de schrijver
Handboek 11 5, 360.
Zeventiende-eeuwsche Opvattingen en Theorieën, 31, 32.
1687-171. 6 ; vgl. Ø. VII 122. Vos was zelfs Frankrijk vooruit: de voorbereidende fase begon
daar in 1674.
4 Levende Talen (1963) nr. 2'8, 2 3-5 Handboek, 383.
6 Nieuw Handboek, 453.
Handboek II 359, 3 60.
8 Parodieën, 75-77. Ook J. Bauwens, La Tragédie Francaise, 237: Vos had verstand van toneel; „il
excella notamment à amener des scènes propres exiter chez ses spectateurs l'effroi ou la pitié et
plus encore, l'horreur".
9 Hoezeer de figuur van de furieuze en primitief-barbaarse Medea ook de moderne mens weet te
boeien, is wel gebleken uit het succes van de aangrijpende film Medea van Pier Paolo Pasolini (1969-
'70) met Maria Callas in de titelrol.
"Schau" -der Beurteilung entzogen.
ist es zu "danken", sich der Polge soviel Afterkunst auf dem
holliindischen Theater breitmachen durfte." - dat weliswaar "forma", maar de
"Vos de steun los, overigens in beeldstormerij te vervaIlen:
een grote mate van gezond, zelfstandig oordeel blijkt Vos in dit opzicht eigen
op deze opvatting beluisteren we al in het werk
Hamel2, vindt. Van
"van de eigen meerderheid ....
V oor de Querelle des Anciens et des Modernes3 heeft dat bij ons eigenlijk
aIleen Jan Vos gewaagd: "Er ligt moed en overtwging in het streven van Jan
Maar Van Hamel omdat hij "bang begon te worden
voor zijn broodje."
Leeuwe4 de eerste die de
moet waarvoor
het geschreven is, niet zomaar uit een boek zonder meer. Aanzetten tot
zijn al te vinden bij Prinsen5, Knuvelder7, H. Schroder8, zij het naar aanleiding van en "was een geboren toneelschrijver. Zijn dialoog
I7e-toneelstuk
geevenaard vindt. Het klassiek drama stelde het gesproken woord boven de
Vos gaf handeling, gaf spanning, niet slechts door een opeenstapeling
van gebeurtenissen, ook Vondels taal zal de
gelegenheid tot "sterk
stof9 uitwerkingervanmogenzijngebrek
aan smaak en vooral aan zelfbeheersing overduidelijk demonstreren, hij bezat
ontegenzeggelik een feiIloos-juiste blik op de scene a faire; wat hij schreef,
was "du theatre". En ik kan me niet losmaken van de gedachte, dat V ondel
jaloers was op Vos, juist om die gave, toen hij op de vraag of hij de schrijver
1 II·, 2 Opvattingen en Theorieen, 3 I, 3 I687-I7I6; M.E.W. was zelfs Frankrijk de voorbereidende fase begon
1674.
Talen 2I8, 23-34.
• Handboek, 383.
Handboek, , 360.
8 Parodieen, J. Bauwens, Tragedie Franfaise, 237: had verstand toneel; "il
a scenes propres a spectateurs l' effroi pitit I'horreur".
• de figuur van de furieuze en primitief-barbaarse moderne mens weet te
wei gebleken uit het succes van de aangrijpende film Maria titelrol.
MEDEA 347
van „Aran en Titus" was, ietwat geraakt antwoordde : „Ik heb het niet gemaakt,
een Glazemaker heeft het gemaakt"".
De Leeuwe noemt de figuur van Medea een uiterst geschikte heldin voor
een treurspel dat daarvoor berekend was. Het getuigt van „dramatische durf"
dat Vos het motief van de wraaknemende echtgenote, door Hypsipyle in te
voeren, verdubbeld heeft 2.
Wat de literatuurgeschiedenis aan Vos te kort gedaan heeft, wordt door de
toneelgeschiedenis weer goedgemaakt. Zo is Vos' werk, zij het wel heel laat,
rijp voor een eerherstel.
1 Citaat uit L: R., Zedig en dichtlievend Onderzoek op Aran en Titus 171 8).
2 Zie verder de aanhalingen aan het slot van de algemene inleiding hiervoor.

M EDE A
TREURSPEL:
door
J AN V
t o M S T B R D A M,
Jwob Leflælije, op dc Middc1dm,, nit
de Visrnarkt., in t jaar i667.
T R E U R S PEL:
JAN v 0 s.
f A M S R. M t
By J .. ,,~ LtfiMljt, Boekverkooper op de Middc1", naaft
de Vilmarkt., in 'e jaar 1617.
Indien iemant dit Spel nadrukt, (gelijk te vooren aan andere is geschiet) zoo
verklaart den Auteur, dat zulks tegen zijn wil gedaan wordt, en dat hy geen
exemplaren voor de zijne erkent, dan die by Jacob Lescailje zijn gedrukt.
Eedele, Groot-achtbare, Wijze en Veurzienige Heer,
MYN HEER
KORNELIS WITSEN,
GEMACHTIGT*
in de Vergadering der Hoogmoogende
Heeren, mijn Heeren
D'ALGEMEINE t STATEN
der Vereenigde Landen,
BURGEMEESTER en RAADT
der Stadt Amsterdam, &c.
wordt MEDEA
met zulk een brandenden yver toegeëigent, gelijk Uw Eedt. de Staat der
Neederlanden, door onvermoeide zorg en dappere wakkerheidt, voor inlandts
verraadt en uitheemsch geweldt, helpt bestieren en onderschraagen, van
Uw Eedts.
*Gecommitteert
t Generale
allerverplichtste
JAN VOS.
Veurzienige: verstandige (eig. : met een vooruitziende blik begaafde).
Kornelis Witsen: Dr. Cornelis Jansz. Witsen, geb. te Amsterdam 5 IX 1605, gest. 12 III 1669;
sedert 1643 vroedschap (Raadt) van Amsterdam, viermaal, o.a. in 1667, burgemeester, van 1664
tot 1666 afgevaardigde ter Dagvaart van 's Lands Staten in Den Haag. Vos heeft heel wat gedichten
voor hem en zijn vrouw Catharina Opsy (die zelf ook gedicht moet hebben) gemaakt.
dappere: grote.
voor: ter beteugeling van.
AAN DE
BEMINNAARS
van d'oude en nieuwe
TOONEELSPEELEN.
De wijze Grieken, hoogdraavende Roomeinen, schrandere Italiaanen, geestige
Spanjaarts, aartige Fransen en loffelijke Neederlanders, hebben hun krachten
saamen gespannen, om Medea voor alle keurige oogen en ooren, in hun
Schouwburgen, op het Tooneel te brengen; ik van Natuur, mijn eenige school-
5 meesteres in de Duitsche Dichtkunst, na het veurbeeldt der beroemste Dichters,
aangeprikkelt, zal u de zelfde Medea aan d'Amstel doen zien hoe dat zy zich
binnen Korinten heeft gedraagen. Zoo uw ooren geen vloeiende vaarzen, vol
dreunende woorden, gelijk zulk een groote Prinses vereischen, ontmoeten,
uw oogen zullen aan haar kleedt, daar zy zich in vertoont, mijns weetens, noch
z o stof van uit- noch inheemsche Dichters vinden. Zy staat gereedt om, tot
barstens toe vol spijt, dol van gramschap, en overheet naar weederwraak,
haar kinderen van haar waagen, die van vuurbraakende draaken deur de lucht
wordt getrokken, op d'aardt te smijten, om het brein en bloedt in het aengezicht
van Jazon, de vaader, te doen spatten; maar dit strijdt teegens een der
oude en nieuwe: antieke en moderne, vgl. „La Querelle des Anciens et des Modernes" (1687-1716),
waarop Vos' voorrede preludeert.
I Grieken: Euripides' Medea (431 v. Chr.) en verloren gegane stukken van o.a. Sophocles; hoogdraavende
: verheven; Roomeinen : Seneca, Hosidius Geta en in verloren gegane stukken : Ennius,
Ovidius en Bassus; schrandere : scherpzinnige; Italiaanen, o.a. Ludovico Dolce (1508-1568) ;
geestige: talentvolle.
2 Spanjaarts: o.a. Francisco Rojas Zorrilla (1607-1648), Los Encantos de Medea; aartige: vernuftige;
Fransen: Corneille, Médée (1635), met als voorlopers : Sainte Marthe (I 5 5 4) en Jean de la Péruse
(1573); Neederlanders: Joan Six (1648) en J. Kemp, vert. van Seneca's Medea (1665).
3 saamen gespannen: (gezamenlijk) ingespannen ; keurige: kieskeurige.
5 Duitsche : Nederlandse; na: naar, op.
6-7 Over dit analytisch zinsverband, waarbij het subject van de hoe dat-zin proleptisch als object in
de hoofdzin staat en bij het gezegde van de hoe dat-zin als pronomen wordt hervat, vgl. Overdiep,
Zeventiende-eeuwsche Syntaxis, par. 40, 95; over hoe dat : par. 62.
8 dreunende: daverende, sterk ritmische (geschikt voor de declamatiestijl van die tijd, vgl. Ben Albach,
Jan Punt en Marten Corver 48-53) ; Zulk ... Prinses vereischen: voor zulk ... vereist zijn; ontmoeten:
getroffen worden door.
Po Men lette op de woordspeling van stof met kleedt.
II spit: verbittering; overheet: zeer begerig.
12 van: door.
MEDEA 353
15 Tooneelwetten van Horacius Flakkus : want hy zegt in zijn Dichtkunst, door
den grooten Tooneeldichter J. van Vondel verduitst : Medea vermoorde Naere
kinders voor den volcke niet: al watge my zoo vertoont, dat haet ick als een die het niet
gelooft. De haat van deeze Lierdichter, teegens het vermoorden op het Tooneel,
spruit niet uit reeden : maar uit niet te kunnen gelooven. de dingen die men
20 niet gelooft, heeft men geen recht toe om te moogen haaten; of zoo het niet
gelooven een moeder van de haat is, zoo moet ik zijn Tooneelwet haaten:
want ik geloof niet, om dat hy geen reeden geeft, dat ikze behoef te volgen.
Alle wetten ontstaan uit reeden. een wijze Rechtbank zal nooit slotvonnis
vellen ofze heeft eerst reeden van haar besluit gegeeven. Nochtans wil de Lier-
25 dichter, teegens 't gevoelen van alle wetgeevers, dat men zijn vaststelling zal
volgen : maar Seneka, die na hem geleeft heeft, d'uitsteekenste Treurspeldichter
der oude Latijnen, en beeter op d'eigenschap der Tooneelen, dan hy,
afgerecht, is van een ander oordeel: want het heeft hem goedt gedocht, schoon
hy veel dingen binnen laat geschieden, dat zijn Medea haar kinderen op het
30 Tooneel, in het gezicht van het volk, moest vermoorden. Dat Horacius niet
kon gelooven, dat men dit nabootsen zoo leevendig gelijk het geschiedt was,
op het Tooneel wist uit te beelden, is geen wonder; want de Roomeinen,
daar hy toen onder getelt wierdt, waaren van oudtsher gewent, in hun Schouwburgen
de menschen van leeuwen, tigers en beeren zoo te zien scheuren, dat
15 Tooneelwetten: de wenken die Horatius gaf aan de schrijvers van toneelstukken werden door de
Renaissancegeleerden tot „wetten" verklaard. Volgens H. Rushton Fairclough, uitgever van
Horatius' Ars Poëtica, moeten zij beschouwd worden „as an expression of more or less random
reflections, suggested by special circumstances, upon an art which peculiarly conce rned one or
more of the persons addressed", nl. vader en zonen, de Pisonen, vgl. Loeb Classical ed., nr 194
(197o) 442 ; Dichtkunst : De Arte Poetica, of Littera ad Pisones.
16 verduitst: vertaald in het Nederlands. Vgl. Vondel, JVB VII 362, r. 163, 166. Vertaling van:
„ne pueros coram populo Medea trucidet, ... quodcumque ostendis mihi sic incredulus odi".
(vss. 185, 188).
17 voor den volcke : voor de ogen van het volk; haet : verafschuw.
19 spruit niet uit reeden: komt niet voort uit redelijke overwegingen; uit niet te kunnen gelooven: uit het
feit dat hij het niet geloven kan. De infinitief-constructie met uit te wordt niet door Overdiep
vermeld, wel die met in te e.a. voorz. + te (Zeventiende-eeuwsche Syntaxis, par. 354-357).
20 Prolepsis : de logische zinsbouw wordt verstoord door vooropplaatsing en isolering van het
„psychisch subject" : men heeft geen recht de dingen ... gelooft ... haaten, gecontamineerd met:
men heeft er geen recht toe (G. S. Overdiep, Stilistische Grammatica (Zwolle 1 937), par. 33);
moogen, pleonastisch.
22, 24 reeden: motivering, argumentatie.
23 ontstaan uit reeden: vinden hun oorsprong in gegronde redenen.
24 Lierdichter: Horatius.
26 Seneca leefde van ca. het begin der jaartelling tot 65 n. Chr., Horatius van 65-8 voor Chr.
27 op d'eigenschap der Tooneelen ... a fgerecht : ervaren, bedreven, in de eigenaardigheden, de kenmerken
der toneelspeelkunst. (Ook Vondel gebruikt in deze bet. het meerv. tooncelen, ØNT XVII, 1,
12 37).
29 binnen: achter de schermen (Horatius 18z: intus in tegenstelling tot 183: in scaenam).
3o in het gezicht van: voor de ogen van.
31 leevendig: levensecht.
33 toen, Seneca was nl. geboren in Cordoba (Sp anje).
354 MEDEA
35 de gereeten ingewanden, noch half leevendig en druipende van bloedt, door
de moordtwonden ten buik en borst uitstorten : het welk hen zoo wreedt van
inborst maakte, dat al wat zy anders zaagen vertoonen van hen niet gelooft,
en daerom gehaat, wierdt: zoo heeft hy zijn wetten niet voor ons, maar voor
de Roomsche Tooneeldichters geschreeven: want ik geloof dat de naagebootste
40 menschemoordt, alsze stark uitgebeelde wordt, de gemoederen van het volk
door het zien kan beweegen. Hy zelf zegt elders, in zijn Dichtkunst, het welk
teegens zijn eigen verbodt strijdt : het gehoorde raakt min het gemoedt, dan 't gene
men met Jn oogen gezien heeft, en van den ijender zelf ingenomen wordt. Dat dit waar
is zal ik doen blijken. Zoo meenigmaal als Ulysses in het Treurspel van Poly-
45 xena, door den vermaarden Samuel Koster gedicht, Astianax, het zoontje van
Hektor en Andromache, van de toorentrans wurp, scheen het nagebootste
kint d'aanschouwers zoo hardt op het hart gelijk op d'aardt te vallen : men
zagh de traanen niet min uit d'oogen dan het nagebootste bloedt langs het
Tooneel vloeien. Begeert gy starker bewijs ? d'algemeene spreuk zegt: het Tien
5 o gaat voor 't zeggen. Nochtans moet Brutus Cezar niet in het gezicht van het volk
vermoorden, om dat het teegen de moogelijkheidt strijdt : want hy wierdt in
35 leevendig: levend.
38 gehaat : verafschuwd.
39 Roomsche : Romeinse; nagebootste menschemoordt : hier komt de Aristotelische mimêsis even om de
hoek kijken, vgl. Van Hamel, Zeventiende-eeuwsche Opvattingen en Theorieën over Litteratuur 37.
40 stark : overtuigend.
41 beweegen: ontroeren, schokken.
42 het gehoorde, enz., vgl. Vondel, KB VII 362, r. 158 - 16o, vert. van : „segnius irritant animos demissa
per aurem / quam quae sunt oculis subiecta fidelibus et quae / ipse sibi tradit spectator";
min: minder.
43 oogen, onvertaald bleef dus het adjectief fidelibus: betrouwbare; van: door ; ingenoomen: opgenomen,
waargenomen.
45 Samuel Koster (1579- 1665), stichter van de eerste Amsterdamse schouwburg (1617), schreef o.a.
Polyxena, Treur-spel (1619). „Vertoont in de Nederduytsche Academie", en later in de schouwburg.
Coster geeft geen toneelaanwijzingen, en ook in de tekst zelf zijn slechts summiere aanduidingen
te vinden. De dood van Astianax vindt plaats in vs. 158. Andromache heeft haar zoontje verborgen
in het grafmonument van Hector. Op het dreigement van Ulysses dat hij het graf „van boven
wt den top / Tot inden grondt" (138-139) zal afbreken, brengt Andromache haar zoontje te
voorschijn. In vs. 158 wordt „de onmenscheliicke moort" (Inhoudt) bedreven met de woorden
„Daar is u jonghen". Blijkbaar is Astianax eerst in het torenvormige (?) grafmonument aan de
ogen van de toeschouwers onttrokken en wordt daarna een (houten) pop, die A. moet voorstellen,
van boven af door Ulysses voor de voeten van Andromache gesmakt (S. Coster's Kerken, uitg.
R. A. Kollewijn (Haarlem 1883) 386). Polyxena werd o.a. 18 april 1644 gespeeld (C. N. Wybrands,
Het Amsterdamsche Tooneel 25 8) : toen kan Vos het dus gezien hebben.
49 algemeene spreuk: spreekwoord ; het zien gaat voor 't Zeggen, vgl. hiervoor A. G. v. Hamel, a.w.,
I07-I08.
50-53 In Shakespeare's Julius Caesar gebeurt de moord trouwens wel temidden van „a crowd of
people". Vos zal doelen op I. Michalii Ivlivs Caesar, Ofte Kaiser-moorders. Treur-spel. Tot Dordrecht
1645. Daarin wordt C. niet op het toneel gedood. Caesar gaat in het 4e bedrijf naar de senaat,
gewaarschuwd door Calpurnia. „Het viifde Bedriif" begint met de regel: „Daer lelt het Monsterdier
gewentelt in syn bloedt". Zijn dood wordt later door een Schilt-knape aan Calpurnia beschreven.
MEDEA 355
het midden van al de Raadtsheeren deursteeken, die men, om het groote getal,
niet op het Tooneel kan brengen. Zoo moet men noch woedende legers, noch
brandende steeden, noch andere onmoogelijkheden, vertoonen: want men kan
5 5 al de dingen, gelijkze gebeurt zijn, niet uitbeelden. Noch zegt hy in zijn Dichtkunst
: een Spel dat aengenaem dal z: n, en dickwils gespeelt worden, v korter noch
langer dan vijf bedriven; hier verwerpt hy de stelling der Grieken : want hun
Speelen bestaan in een enkel Bedrijf; de Spanjaarts, dat niet van de minste
vernuften der Tooneeldichters zijn, verdeelen de hunne in drie Bedrijven; de
6o Neederlanders, gelijk de Latijnen, Italiaanen, en Fransen, in vijf, dat ik voor
het best durf oordeelen; doch niet om dat het Horacius zegt : want hy geeft
geen reeden waarom dat het zoo moet zijn: maar om d'ooren en oogen van
het volk, door het hooren en zien vermoeit, te verpoozen en tijdt te geeven
om het geen'er vertoont is, zoo diep in de gedachten te drukken dat het 'er
65 door het volgende Bedrijf niet weeder uitgerukt kan worden: want de Neederlandtsche
Speelen zijn dikwils vol verwarringen, daarze, dit staat vast, alsze
niet teegens de Natuur strijden en zich ondertusschen gevoegelijk ontwarren,
te beeter om zijn. Zemandt zou my te gemoet kunnen voeren, dat alle huizen,
hooven, kerken en toorens, d'order van d'oude Bouwmeesters in zich moeten
70 vertoonen, of het zijn, al kondenze al de stormende winden, verslindende
blixems en woedende donders verduuren, niet dan wanschaapen gebouwen,
zoodaanig zijn de speelen die geen order volgen. Het eerste veurwerp is goedt:
maer het leste heeft geen eigenschap : want d'order in de Grieksche Bouwkunst
is van al de Bouwmeesters der volgende eeuwen, ik zwijg van wanschaapen
75 Gotten, eenstemmig voor goedt gekeurt: maar de geleerde die op verscheide
5 2 Raadtsheeren: senatoren.
53 woedende: in hevige strijd gewikkelde.
56-57 een Spel dat, enz. : vgl. Vondel, ØB VII 362, r. 166-168. Vert. van : „Neve minor neu sit quinto
productior actu / fabula quae posci volt et spectata reponi".
57 stelling: principe.
58 enkel Bedr*f; dit was geen principe: de Grieken kenden de indeling in bedrijven nog niet; dat:
onveranderlijk pronomen relativum, dat ongeacht getal en geslacht van het antecedent gebruikt
wordt, vgl. A. Weijnen, Zeventiende-eeuwse Taal 94.
59 drie Bedreven, men denke aan Lope de Vega met zijn talloze drama's.
6o dat : hetgeen.
64 gedachten: geest. Dus een mnemotechnische reden : het geziene en gehoorde moet in het geheugen
bezinken.
66 verwarringen: verwikkelingen; daarze: waar ze.
67 gevoegelyk: op behoorlijke wijze; ontwarren: ontknopen. Bet. : als de ontknoping op behoorlijke
wijze plaats vindt ; vgl. Horatius' „dignus vindice nodus" (vs. 191). Hij sluit een „deus ex machina"
nl. niet uit.
69 hooven: paleizen; d'order : bouwstijl, (met bijgedachte aan) regelmatige schikking, regelmaat
(zoals in r. 81, 83).
7o verslindende: verdelgende.
72 zoodaanig: (en dat) zo, nl. wanschaapen; veurwerp: tegenwerping.
73 heeft geen eigenschap: is ongegrond, is onjuist.
74 wanschaapen Gotten : toespeling op de gotische bouwstijl, die sedert de renaissance als wanschaapen
werd beschouwd (men denke b.v. aan Huygens' „de vuyle Gotsche schell").
3 5 6 MEDEA
tijden, in bezondere landen, wetten voor de Tooneeldichters schreeven,
koomen in hun lessen, gelijk de Bouwmeesters in hun oordeel, niet overeen.
Wie zal men nu van deeze, die elkanderen bestrijden, volgen? die het naaste
met de waarheidt van de zaaken overeen koomen : of liever Natuur, die, door
8o oeffening gesleepen, de beste Tooneelwetten schrijft. De speelen zijn van een
anderen aart dan de gebouwen. Het leeven der Grooten en kleenen, dat men
bywijlen op de Tooneelen laat zien, bestaat meest in toomeloosheeden; wie in
deeze wanorder van leeven order wil houden, vervalt zelf in wanorder : want
hy wijkt van de waarheidt : maar wie wanorder wel zal uitbeelden, moet wan-
85 order gebruiken, en dan is wanorder, in dat deel, order. ik weet wel dat zich
geen Koning gelijk een onderdaan moet laten hooren: want dit wordt gewraakt,
gelijk een houte schootel op een Vorstelijke staatcydisch. zoo moet
men ook geen onderdaan gelijk een Koning doen spreeken, of men zet een
purpere lap op een hairenkleedt, daar het kleedt, al was de lap meer dan het
90 heele kleedt waerdig, door bedurven wordt. De woorden moeten met d'eigenschap
der Personaadjen overeen koomen. Wie deeze en andere nutte noodigheeden,
die ik eerlang door den druk gemeen hoop te maken, in de Speelen
het starkste uit kan drukken, betoont dat hy uit de hengstebron heeft gedronken.
Nu zegt hy in zijn Dichtkunst: nochte daar spreecke geen vierde Personaadje. Hier
95 toont hy zich, gelijk eerst, bequaamer tiran dan Koning: want een tiran geeft
76 bezondere: bepaalde.
78 die het, enz. : antwoord op de voorafgaande vraag; het naaste: 't meest.
79 de waarheidt van de naaken: de realiteit; Natuur: met de Natuur ; door oeffening gesleepen, vgl. Horatius,
Ad Pisones 408-411: Spruit een goed vers uit Natuur of uit de kunst? „Ego nec studium sine divite
vena, / nec rude quid prosit video ingenium. alterius sic / altera poscit opem res et coniurat amice".
In Vondels vert. : „Ick zie niet wat voordeel het staen naer de kunst, zonder eene rijcke ader,
inbrenge; nochte ook niet wat nut een ongeslepen vernuft bare. Het een behoeft des anders hulp,
en zy passen wel te zamen". (r. 350-354).
8o gesleepen : gescherpt.
80-85 Vos wijkt sterk van de klassieke natuuropvatting af, vgl. Van Hamel, a.w., 37-4z. Voor de
classicisten betekent „natuur": „de geordende wereld in tegenstelling tot de zuivere verbeelding".
Er loopt een lijn van Rodenburgh over Adam Karel van Zjermes naar Vos. „Met hem was het
echter ook uit. De Fransche kunstwetten gaan heerschen".
83 wanorder : de paradox van de „romantische" toneeltheorie : wanorde is orde. Voor een dgl. paradox
in de schilderkunst, zie bijlage F, het gedicht aan H.S.
85 in dat deel: in dat opzicht.
87 gewraakt : afgekeurd.
89 een purpere lap: de „purpuseus pannus" bij Horatius, vss. 15-16.
90 waardig: waard; eigenschap: karakter, aard.
91 noodigheeden : vereisten.
9z eerlang: Vos is kort na het neerschrijven van deze woorden overleden, en heeft dus zijn theorie
over het drama niet kunnen uitwerken.
93 betoont: laat blijken; uit de hengstebron heeft gedronken: een geboren dichter is.
94 nochte daar, enz. : vgl. Vondel, ØB VII 362, r. 169-17o, vert. van : „nec quarta loqui persona
laboret" (vs. i 92), d.w.z. er mogen niet meer dan drie sprekende personages tegelijk op het
toneel zijn.
95 bequaamer: geschikter (als).
MEDEA wetten zonder reeden, en een Koning zegt waarom dat hy d'onderdaanen aan
Euripides, loffelijk in zijn speelen, dat hy te Delfis van
Apolloos godtspraak, voor de wijste der Grieken wierdt uitgeroepen, en
Sofokles, zoo hoogdraavent een Treurspeldichter gelijk dapper Veldoverste,
i oo hebben zich niet van zulk een draaiboom laaten stuiten. Onze Duitsche
Tooneeldichter, die Horacius wetten kort zoekt te volgen, ziet men dit veurgeschreeven
perk, in verscheiden Speelen, met recht overtreeden. ik volg hier
het zelfde spoor : want ik laat 'er vier, als het de reeden gebiedt, by een koomen,
en dat'er tien moesten zijn, ik zouze, om by de waarheidt te blijven, met elkan-
I o 5 deren doen spreeken. Wie niet teegen de gebeurde dingen wil zondigen,
moetze, zoo het moogelijk is, na het leeven vertoonen, al streedt het teegens
Tooneeldichters : heeft geen veurrecht
goedt is ; of moeten de Latijnen
voor de Grieken, die ouder zijn, wij ken : waar dan heen met Horacius wetten?
volgen? zijn die goedt geweest, I of moet men dan de weten van Aristoteles
heeft Horacius de zijnen geschreeven. Dat 'er twee meer dan een
weeten wil ik toestaan: maar men moet dan ook lijden dat men nu zoo wel
dat menze niet voor goedt kan keuren, dan
eenige van Aristoteles, mach verwerpen. Voor wie heeft deeze Griek
115 Tooneelwetten geschreeven? was het voor Euripides en Sofokles ? dat was
97 van: door.
98 orakel.
97-99 Delfis, enz. : mededeling ontleend aan Vondels Opdracht aan Joan Huidekooper van
Euripides' Ifigenie Tauren, ØB X 231-236 (I 666), waarin hij spreekt over „d'uitspraek van
Apollo te Delfis" dat Euripides Sofocles in wijsheid overtreft (r. 20), maar even later spreekt over
„Sokrates, te Delfis met den titel van den wijsten der Grieken vereert" (r. 5i). Noot van de IVBuitgave
: Het bedoelde orakel zou geluid hebben : „Wijs is Sophocles; wijzer is Euripides; van
alle mensen de wijste echter is Socrates". Vos' bewering is dus maar half juist.
99 hoogdraavent : verheven ; Sophocles was tegelijk met Pericles strateeg in de Samische
oorlog.
zoo tegenhouden; Tooneeldichter: Vondel, die inderdaad in sommige spelen (b.v.
Gijsbreght van Aemstel, Leeuwendalers) meer dan drie sprekende personages had laten
optreden op het toneel, maar als hij zich streng aan de „wetten" hield (b.v. in Jeptha), niet.
kort : nauwkeurig, stipt.
103 de rede (ratio).
104 dat : als.
105 de gebeurde dingen: de feiten.
I o6 naar.
107 veurrecht : voorrang.
108 daarze : waar ze.
II0 van Aristoteles: deze gaf, al evenmin als Horatius, in zijn Poëtica „toneelwetten"; hij
maakte scherpzinnige opmerkingen, die later door renaissance-geleerden verabsoluteerd werden
tot essentiële regels. Vos gaat rechtstreeks in tegen Vondels reeds genoemde opdracht van
Ifigenie een jaar tevoren verschenen, met de „Aristoteles, de vorst der overoude
wijzen, ontvout zijnen leerlingen wat de volkomenheit der dichtkunste, en in haer het treurspel
vereischt, gelijk Horatius Flakkus hem hierin beknopt navolght". (X 231).
I I 2 toestaan : toegeven ; Wen: dulden.
1 13 dan: als (dat).
114-115 Absurde veronderstelling: Aristoteles leefde lang na de dood van Sophocles en Euripides.
MEDEA 357
Koning zegt waarom dat hy d' onderdaanen aan
wetten bindt. Euripides, zoo loffelijk in zijn speelen, dat te Dellis van
godtspraak, de wijste der Grieken wierdt uitgeroepen, en
hoogdraavent een Treurspeldichter gelijk dapper Veldoverste,
100 zich zulk een draaiboom laaten stuiten. Onze Duitsche
volgen, ziet men dit veurgeschreeven
Ik volg hier
spoor: by een koomen,
om by de waarheidt te 105 deren doen spreeken. Wie niet teegen gebeurde wil zondigen,
het moogelijk is, na het leeven vertoonen, al streedt het teegens
al de wetten der oude Tooneeldichters: want d'oudtheidt heeft geen veurrecht
dan daarze goedt is; of zooze in alles veurrecht heeft, zoo moeten de Latijnen
de Grieken, die ouder zijn, wijken: waar dan heen met Horacius wetten?
110 of moet men dan de wetten van Aristoteles die goedt geweest,
zoo heeft Horacius de zijnen vergeefs geschreeven. Dat 'er twee meer dan een
wi! maar eenige wetten van Horacius, om dat menze niet voor goedt kan keuren, dan
hy eenige van Aristoteles, mach verwerpen. V oor wie heeft deeze Griek
II5 Tooneelwetten voor Euripides Sofokles? was
godtspraak: orake!.
te Delfts, enz.: Opdracht aan Joan Huidekooper van
Iftgenie in Tauren, WB X 231-236 (1666), waarin hij spreekt over "d'uitspraek van
te Delfis" dat Sofocles in wijsheid overtreft (r. 20), maar even later "Dellis tite! der 51). Noot van de WBuitgave:
orake! ge!uid hebben: "Wijs Euripides; van
aile Socrates". bewering is dus maar halfjuist.
hoogdraavent: verheven; Veldoverste: tegelijk met Pericles strateeg in de Samische
100 stuiten: onze Duitsche Tooneeldichter: Vonde!, Palamedes, Gijsbreght van Aemstel, Leeuwendalers) personages had laten
tonee!, maar "hie!d inJeptha), 101 kort: 103 de reeden: 104 dat: also
105 dingen: 106 na: 107 veu"echt: daarze: II 0 de wetten van Aristoteles: Horatius, zijn Poetica "hij
die later door renaissance-geleerden verabsoluteerd werden
essentiele rege!s. gaat rechtstreeks tegen Vondels reeds genoemde opdracht van
Iftgenie in Tauren, de aanhef: "zijnen de volkomenheit der dichtkunste, en in haer het treurspel
(X 231).
I I 2 toestaan: toegeven; lijden: II3 II4-II5 lang na de dood van Sophocles en Euripides.
358 MEDEA
vermeetel : want hun Speelen wierden van de wijzen voor loffelijk geroemt.
Was het voor de jonge Dichters ? dat was onnoodig : want die konden zich
dienen van de Speelen der genoemde Dichters, die hen voor leevendige lessen
verstrekten : hy heeft by my, in veel deelen, noch minder geloof dan Horacius:
120 want dat was een Dichter, en hy een Wijsgeer; hier by wordt zijn wijsheidt,
die veel eeuwen heeft geblonken, nu door de glans van Deskartes zoo verdooft,
dat 'er veel Geleerde van deeze tijdt, liever leereling van Deskartes willen
worden, dan meesters in Aristoteles weetenschappen b lijven. Wie oordeel heeft
zal de kleenste kennis van een man, die in zijn grootste een krak heeft gekree-
125 gen, niet volgen. D'oudtheidt zeg ik noch, heeft geen veurrecht. De Latijnen
hebben gelijk datze zeggen : Wie te Roomen is moet Zich na de Roomsche Zeeden
voegen : Zoo gy elders Zjt , Zoo voeg u na de plaats daar gy Zjt. De Neederlanders, van
een anderen inborst dan de Roomeinen, zijn elders; dies voeg ik my, op het
veurschrift der Latijnen, na het volk daar ik by woon. De Speelen zijn eerst
130 gevonden om de doffe geesten, door eerelijke tijdtverdrijven te vermaaken;
daar na om de menschen door behaagelijke dingen te zeedevormen, en het
spoor van de deugdt te wijzen. zoo moet men, om deeze schatten gemakkelijk
door d'ooren in 't hart te storten, de Speelen na d'oogen van het volk, daar
menze aan vertoont, voegen. Het is dikwils niet genoeg dat de bronnen rijk
135 van zuivere waterstraalen zijn, men zietze by wijlen door marmere pronkbeelden
en andere praalsieraden luister byzetten, om d'oogen van de verbygangers
op te houden. Zoo worden bittere pillen, die tot gezondtheidt dienen,
118 leevendige: treffende.
119 deelen: 120 hier bb : 12 3 meesters: kleenste kennis: vak vérstrekkende betekenis, de theorie der dichtkunst
; grootste: ruimste zin.
12 5 noch : Vie te Roomen, enz. : deze zegswijze, variant van het spreekwoord „'lands eer"
Ambrosius : „cum fueris alibi, vivito
sicut ibi".
inborst : na : daar ... by : 13o doffe : lusteloze ; eerelijke: I 3 I behaagel yke : aangename ; zeedevormen : 132 Ondanks toch het Horatiaanse „aut prodesse volunt
333, vert. : „of vermaeck = verschaffen) Vgl. de beroemde regels Horatius : „dulci, delectando monendo" (vss. 343-344, Vondels vert. : „genoegelijck mengelt, den lezer vermaeckende, en te gelijck onderwijzende,
getroffen.").
d'ooren, d'oogen : „zien zeggen" ; na voegen:
aan te passen aan.
bronnen: zietze: op te houden: vermeetel: de wijzen geroemt.
voor de jonge Dichters? dat was onnoodig: want die konden zich
Speelen genoemde Dichters, die hen voor leevendige lessen
verstrekten: veel deelen, minder geloof dan Boracius:
12.0 was een Dichter, en hy een Wijsgeer; hier by wordt zijn wijsheidt,
'er veel Geleerde van deeze tijdt, liever leereling van Deskartes willen
dan meesters in Aristoteles weetenschappen blijven. die in zijn grootste een krak heeft gekree-
125 zeg ik noch, heeft geen veurrecht. De Latijnen
gelijk datze zeggen: te Roomen is moet Zich na de Roomsche zeeden
voegen: Zoo gy elders z!it, u na de plaats gy iiI·t. De Neederlanders, van
op het
yolk woon. De Speelen zijn eerst
130 de doffe gees ten, door eerelijke tijdtverdrijven te vermaaken;
om de menschen door behaagelijke dingen te zeedevormen, en het
de deugdt te wijzen. zoo moet men, om deeze schatten gemakkelijk
't hart te storten, de Speelen na d'oogen van het Yolk, daar
Bet dikwils dat de bronnen rijk
135 door marmere pronkbeelden
de verbygangers
Zoo worden bittere pillen, die tot gezondtheidt dienen,
II 8 duidelijke, treffende.
II 9 dee/en: opzichten.
120 bier by: bovendien.
123 leermeesters.
124 k/eenste yak van wetenschap van minst verstrekkende betekenis, nl. de theorie der dichtkunst;
wetenschap in de ruimste zin.
125 noch: nog eens.
126 Wie te Roomen, enz.: deze zegswijze, variant van het spreekwoord ,,'s lands wijs, 's lands eer"
is ontleend aan Ambrosius: "Cum fueris Romae, Romano vivito more; cum fueris alibi, vivito
sicut ibi".
128 inborst: karakter, aard.
129 na: naar; by: waarbij.
130 doffe: afgematte, luste1oze; eere/like: fatsoenlijke.
131 behaageliike: aangename; Zeedevormen: zedelijk opbouwen.
129-132 Ondanks alle kritiek op Horatius hangt Vos dus toch het Horatiaanse "aut prodesse volunt
aut delectare poetae" (vs. 333, in Vondels vert.: "De poeten willen nut ofvermaeck toebrengen"
verschaffen) aan. V gl. ook de beroemde regels van Horatius: "Omne tulit punctum qui miscuit
utile duld, lectorem de1ectando pariterque monendo" (vss. 343-344, in Vonde1s vert.: "Wie
den oirbaer met het genoegelijck menge1t, den lezer vermaeckende, en te gelijck onderwijzende,
die heeft het rechte wit getroffen.").
133 d'oogen: men herinnere zich het voorafgaande "zien gaat voor zeggen"; na ... roegen:
aan te passen aan.
134 fonteinen; ziet hun (dat. plur.).
137 vast te houden.
MEDEA 359
met goudt bekleedt. Wie het volk in de Schouwburg wil houden, moet hun
oogen met de koorden van gevoegelijke bekorelijkheeden aan het Tooneel
140 binden: daarom moet men zich wachten van iemandt alleen te laaten uitkoomen
om met zich zelf te spreeken, of hy moet van een dolle yver gedreeven
worden, of van andere hartstochten, het zy van liefde of wraak, of onverwachte
veurvallen, of aanroepingen van gooden en godinnen. Hartstochten hebben
op de gemoederen der menschen groote macht. Noch minder mach men een
145 enkele reeden, gelijk in veel Latij nsche en Duitsche Speelen, voor een heel
Bedrijf op het Tooneel brengen: want een bedrijf dat wel zal speelen moet
in verandering of ten minsten in saamenspraak bestaan, als het een van deene
twee ontbreekt wordt het van de toehoorders gewraakt; ja de blinden zouden,
zoote zulks hoorden, hun oogen stoppen, om op die tij dt zoo doof als blindt
150 te zijn; want een enkele reeden is geen bedrijf. Zoo moet men ook geen een
Personaadj e, in 't byzij n van anderen, aan een zy laaten treeden, en spreeken,
om zijn gedachten in d'ooren van het volk te storten: want dit wordt van de
keurigste oordelaars, om dat het niet met de Natuur over een komt, veracht,
of het moet een korte hartstocht zijn, die hy voor d'anderen, als hem gevraagt
1 5 5 wordt wat hy aan een zy heeft te spreeken, door verkeert antwoordt, kunstig
weet t'ontveinzen; het welk de toehoorders dan zoo behaagelijk is, gelijk het
anders haatelij k zou zijn. My gedenkt dat ik den werreldtwij zen Heer Geeraardt
Vossius vraagde, waarom dat d'aaloude Dichters zulk een kleen getal van
Personaadjen in hun Speelen hadden; daar hy my op antwoorde: men meent
16o datr e, om de speelen zoo krachtig uit te voeren gel jk e behoorden te zin, niet genoeg
goede bedrjvers konden vinden. Hier op heb ik hem weeder gevraagt : als men'er
nu zoo veel, die bequaam waaren, wist, of menze dan zou moogen gebruiken.
hier heeft by op gezegt : ja. Zijn eerste antwoordt: men meent (daar men het
algemeen gevoelen der Geleerde door verstaat) by zijn ja gevoegt, heeft my
138 met goudt bekleedt: verguld.
I39 gevoegeljke bekooreljkheeden: passende attracties.
1 41 ver: drift, opwinding.
145 een enkele reeden: een monoloog; een heel Bedrif, gelijk bij Seneca en Senecaanse drama's, als b.v.
Vondels Palamedes.
146 vel zal speelen: goed speelbaar zal zijn.
147 in ... bestaan: gekenmerkt worden door; achter bestaan een puntkomma te denken.
150 geen: niet.
151 aan een s : terzijde.
I,2 van : door.
15 3 keurigste : kieskeurigste.
15 4 hartstocht : vlaag van hartstocht, opwelling.
15 6 behaagel/jk : aangenaam.
15 7 haateljk : onaangenaam; werreldtwf/en : wijsgerige, geleerde.
15 8 Vossius, 15 77 -I 649, hoogleraar aan het Athenaeum Illustre te Amsterdam, schrijver o.a. van De
Ar/is Poeticae Natura ac Constitution (I 647) ; aaloude : antieke.
15 9 daar ... op : waarop.
16o krachtig: deugdelijk; uit te voeren: op te voeren; dijn, nl. uitgevoerd.
161 bedr/vers : acteurs (purisme).
360 MEDEA
165 zoo vrymoedig gemaakt, dat ik dit Treurspel, om de noodigheidt van de veranderingen,
door eenentwintig Bedrijvers laat uitvoeren: maar gy zult hier niet
een hooftpersonaadje, ge lijk Pylades, halsvriendt van Orest, het welk teegen
de waarheidt strijdt, zonder spreeken op het Tooneel zien : want dit is voor het
volk zoo walgelijk, dat de stommen, zooze het zaagen, de banden daar Natuur
170 haar tong meê gebonden heeft, van gramschap zouden breeken en vraagen:
wie is vo vermeetel dat hy een Personaadje, die het Spel moet doen leeven, een slot aan
r'in mondt durft slaan? zulk een Spel is gelik een uurwerk, dat, als'er het gewicht van
genoomen wordt, stil moet staan. Dat ik het darde Bedrijf in de hel laat speelen,
zal eenige lieden doen zeggen : de reis van Medea uit Korinten tot in de Hel, en
175 weeder uit de Hel tot in Korinten, geeft stof om niet te gelooven dat dit Spel in vierëntwintig
uuren, gelik het behoort, uit kan speelen: maar al die gelooven dat Medea
zich van een Helschegeest, die haar ten dienst staat, in der yl deur de lucht laat
draagen, zullen my toestaan dat al wat zich in dit Spel laat zien, in zulk een
bepaalde tijdt kan geschieden. Noch durf ik zeggen, dat de geen die een Spel
180 vierëntwintig uuren tijdt geeven, schoon ik het hier zelf volg, de Natuur te
kort doen : want al wat'er in een Spel vertoont wordt, moet in twee of drie
uuren gebeurt zijn; en daarom in de zelfde tijdt, of niet langer dan het volk
veur het Tooneel staat, kunnen speelen; hier by moet het ook op de zelfde
plaats, het zy binnen of buiten een Stadt, of zaal of lusthof of elders, daar het
i6 5 noodigheidt: noodzakelijkheid.
167 hooftpersonaadje: hoofdrol; Pylades, toespeling op de Elektra van Sophocles, vert. door Vondel
in 1639, gespeeld in 1640 op de Amsterdamse Schouwburg, met in de lijst der rollen : „Pylades,
een stomme personagie."; halsvriendt: boezemvriend ; teegen de waarheidtstrijdt: ongeloofwaardig is.
169 walgelijk: misselijk, afschuwelijk; banden, enz. : tongriem. „Eertijds was men van meening, dat
de tongriem de bewegingen van de tong belemmerde en daardoor oorzaak was van spraakgebreken"
( IVNT XVII 1074).
'75 stof : aanleiding.
176 uit kan speelen : zich kan afspelen.
176-183 gelijk het behoort. De z.g. eenheid van tijd is niet als „toneelwet" door Aristoteles geponeerd;
hij heeft slechts een gebruik van de Griekse tragici genoteerd : de handeling voltrok zich binnen
één zonsomloop. Vondel hield er zich aan. Jan Jacobsz. Schipper was de eerste (in Verovering
van Rhodes, 1640), die erop wijst dat de gespeelde tijd eigenlijk behoort samen te vallen met de
natuurlijke tijd. Vos heeft dezelfde theorie, zonder er zich, evenmin als Schipper, a an te houden,
vgl. A. G. v. Hamel, a.w., 128-129.
17 8 toestaan : toegeven.
179 Noch : Bovendien.
183 veur het Tooneel staat, nl. in het parterre, de bak; op P. Vingboons „Grontteekening", van de
schouwburg zoals hij was van 1637-1665 : „Het ruym daar 't volk staat". In de nieuwe schouwburg
van 1665 was de staanplaats echter achterin de bak. Vos had dus nog de oude voor ogen;
op dezelfde plaats: de wet van de „eenheid van plaats" is noch bij Aristoteles noch bij Horatius
te vinden. Sedert Castelvetro's Poëtica (15 71) is het ook een „wet" geworden, vgl. Van Hamel,
a.w., 123.
183-189 Theoretisch is Jan Vos een voorstander zowel van de meest absolute eenheid van plaats
als van de meest absolute eenheid van tijd. In beide gevallen wijkt hij van zijn stelregel af. De
mogelijkheid die Van Hamel (136) oppert dat Vos wil dat het treurspel alleen aan het begin en
aan het einde op dezelfde plaats speelt (r. 209), lijkt mij te verwerpen : 1° om de vergelijking met
een schilderij ; 2° om de analogie met wat hij opmerkt over de eenheid van tijd; 3° omdat ook
MEDEA 361
185 eerst begint, weeder endigen, of de toehoorders, het welk onmoogelijk is,
moeten, gelijk het Spel, van plaats verwisselen. Een schilder die oordeel heeft,
zal niet meer op een panneel uitbeelden dan 'er op een plaats en op een zelfde
tijdt gebeurt is. Een Spel dat een spreekende schildery verstrekt, vereischt de
zelfde eigenschap. Het verscheppen der dingen die zich deur het heele Spel
190 vertoonen, zullen de keurige kenners, die de toovery van Medea eenige kracht
toeschrijven, voor my verantwoorden; doch dit is teegen het gevoelen van de
Lierdichter: maar terwijl hy beezig was met Tooneelwetten voor anderen te
schrijven, gelooft men dat hy de lierwetten, die hy zelf behoorden te volgen,
op verscheide plaatsen heeft vergeeten: want men vindt'er by hem die loffelijk
195 van reden, mar wanschapen licham zijn; onder vel zal ik 'er en andit
niet klopt met Vos' praktijk : het eerste bedrijf van Medea speelt in „een lusthof", het vijfde
„in gedaalde wolken", „in een hof" (voortoneel) en vervolgens weer in de lucht „op een vliegende
arent".
186 van plaats verwisselen, zoals bij het middeleeuwse toneel soms inderdaad gebeurde; oordeel: een
juist inzicht; ook in de schilderkunst der middeleeuwen stoorde men zich niet aan de eenheid
van plaats en tijd.
188 een spreekende schildert': zinspeling op het beroemde Horatiaanse „ut pictura poesis" (Ars Poëtica,
vs. 361, vert. van Vondel: „Poëzy moet wezen als schildery", r. 308), een uit het verband gerukte
en vervolgens verabsoluteerde passage. Het gezegde „dat schildery stomme Poëzy, de
Poëzy spreeckende schildery" is, stamt van Plutarchus, zoals Vondel mededeelt in zijn „Aen de
Kunstgenooten van Sint Lukas, t'Amsterdam" voor Horatius Flaccus Lierzangen en Dichtkunst
(Amsterdam 1654), ØB VII 261; verstrekt: is.
18 9 verscheppen: omtoveren.
190 keurige kenners : ter zake kundigen.
191 gevolg verdedigen, rechtvaardigen.
192 de Lierdichter: Horatius. Vgl. Ars Poetica, 338-34o : „ficta voluptatis causa sint proxima veris,
ne quodcumque velit poscat sibi fabula credi, / neu pransae Lamiae vivum puerum extrahat
alvo", vert. door Vondel : „Laet het verzierde (= verdichte) om 't vermaeck bykans geloofwaerdigh
wezen; en de fabel juist, in al watze wil, geene waerheit schijnen; en het verslonden
kint niet weder levendigh ( = levend) uit Lamiaes buick trecken" (Lamia was een menseneetster
waarmee kinderen bang gemaakt werden), r. 288-291. De tweede regel lijkt mij door Vondel
onjuist vertaald, vgl. Loeb-ed. : „so that your play must not ask for belief in anything it chooses".
Op een andere plaats veroordeelt Horatius gruwelen en gedaanteverwisselingen in één adem:
na de opmerking „ne pueros coram populo Medea trucidet" (zie boven ant. bij r. 16) volgt nl.:
„aut humana palam coquat exta nefarius Atreus, / aut in avem Procne vertatur, Cadmus in
anguem" (vss. 186-187), vert. door Vondel: „nochte de schendige Atreus koocke het menschelijck
ingewant niet in 't openbaer : nochte Progne werde in vogel, Kadmus in eene slang verandert".
(r. 164-165). Vos doet er maar het zwijgen toe!
193 de lierwetten: de voorschriften voor de lyrische poëzie. Heeft Vos gedacht aan het begin van de
Ars Poetica, waarin Horatius de eenheid van het kunstwerk bepleit, en dat eindigt met „denique
sit quod vis, simplex dumtaxat et unum". (vs. z3), vert. door Vondel: „Eindelijk een yeder
werckstuck zy slechts enckel, en eenwezigh" (d.w.z. een innerlijke eenheid bezittend), ØB VII
35 8, er, nl. lierdichten.
195 reeden: lichaam : h.l. structuur.
MEDEA
de toehoorders, het welk onmoogelijk is,
plaats Een schilder die oordeel heeft,
een zelfde
Spel dat een spreekende schildery verstrekt, vereischt de
zich deur het heele Spel
kenners, de toovery van Medea eenige kracht
van de
terwijl hy Tooneelwetten voor anderen te
behoorden volgen,
by hem die 195 van reeden, maar wanschaapen van lichaam zijn; onder veel zal ik 'er een aandit
met Vos' prakdjk: het eerste bedrijf van spee!t """voortonee!) vervolgens weer in de lucht "op een vliegende
I 86 van verwisselen, midde!eeuwse tonee! soms inderdaad gebeurde; in de schilderkunst der middeleeuwen men zich niet aan de eenheid
djd.
188 schildery: het beroemde Horatiaanse "ut pictura poesis" Poetica,
361, vert. van Vonde!: "Poezy moet wezen als schildery", r. 308), een uit het verband gerukte
verabsoluteerde "Poezy, de
Poezy Vonde! "de
Sint Lukas, t' Amsterdam" voor Q. Horatius Flaccus Lierzangen en Dichtkunst
1654), WB 261; is.
189 kenners: 191 verantwoorden: met goed gevolg verdedigen, rechtvaardigen.
Poetica, 338-340: "ficta voluptatis veris,
I ne quodcumque velit poscat sibi fabula credi, / neu pransae Lamiae vivum puerum extrahat
Vonde!: "verdichte) om 't vermaeck bykans ge!oofwaerdigh
fabe! juist, al watze wil, geene waerheit schijnen; en het verslonden
(= levend) uit Lamiaes buick trecken" (Lamia was een menseneetster
bang werden), 288-291. De rege!Vonde!
ed.: "andere plaats veroordee!t Horatius gruwelen en gedaanteverwisselingen in een na de opmerking "ne pueros coram populo Medea trucidet" (zie boven aant. bij r. 16) voIgt nl.:
"aut in avem Procne vertatur, Cadmus 186-187), Vonde!: "nochte de schendige Atreus koocke het menschelijck
openbaer: vogel, Kadmus in eene slang verandert".
164-165). doet er maar het zwijgen toel
Iyrische poezie. gedacht aan begin van de
Poetica, en dat eindigt met "denique
vis, simplex dumtaxat et unum". (vs. 23), Vonde!: "Eindelijk een yeder
encke!, en eenwezigh" (d.w.z. een innerlijke eenheid bezittend), WB 358, r. 20?
194 195 taalgebruik; lichaam: h.!.
362 MEDEA
wijzen: in zijn darde gezang, dat in veertig vaarzen bestaat, spreekt hy, in het
begin, aan het schip dat Virgilius in Attika zou brengen : maar hy breekt met
het achtste vaars af, en spreekt in de tweeëndartig volgende van de vermetelheidt
der menschen en het geweldt der baaren, zonder weer van het schip of
200 Virgilius, daar hy het gezang om gedicht heeft, te reppen. Dit is in d'oogen van
al die zich op het verdeelen der leeden in een gezang verstaan, een lichaam van
een reus, daar het hooft van een dwerg op staat. Het schijnt verscheide kenners
wonder, dat een Lierdichter de Tooneeldichters, die hooger op Parnas klommen
en dichter aan de troon van Apollo zaaten, een blok aan de beenen wou
205 sluiten, die hy zelf niet voort kon sleepen: want hy heeft nooit blijken getoont
dat hy Treur- of Blyspel, daar de grootste kunst in bestondt, heeft kunnen
dichten; zoo dat men hier durft zeggen:
Gy zijt een Lierpoëet en schrijft het Treurspel wetten:
Zoo tergt een hardersfluit de klank der krijgstrompetten.
210 Uw les is overlast: de kunst gedoogt geen pijn.
Het spel wil wel bepaalt maar niet gedwongen zijn.
Hier zal ik voorzeeker bestormt worden van een deel lieden, de wijzen uitgezondert,
die het hooft door de roeden en plakken, zoo vol Latijn zyn geslaagen,
dat'er de reeden geen plaats in kan vinden : my dunkt ik hoor hen alree zeggen:
215 zat mach deeze Vos rammelen en raazen van d'eigenschappen der Speelen? van het verdeelen
der leeden in gedichten? wat men doen en laatera moet? het zou best zin dat hy ijch
met jn ambacht, daar de huiszorg in bestaat, bemoeide; by heeft niet dan Duits geleert:
laat ons van de kunsten der aaloude Dichters spreken: Ivy hebben op Parnas, by
196 darde gezang: Carminum Liber Primus, III, in Vondels vert., ØB VII 265-266, met het opschrift:
„De Poëet wenscht het Scheepken, waerin Virgilius naer Athenen vaart, behoude reis : Voort
haelt hy der menschen vermetenheyt en stoutheit dapper over". De kritiek van Vos is juist,
gegeven Horatius' opvattingen over de eenheid van het kunstwerk.
201 het verdeelen der leeden: het ordenen van de onderdelen; op ... verstaan: verstand hebben van;
gezang: gedicht (vgl. voor de bet.: Latijn carmen).
202 daar: waar.
203 hooger op Parnas; de dramatiek staat boven de lyriek, ook in de ogen van Vondel. Over de geringe
waardering voor de lyriek : Van Hamel, a.w., 47-48.
207 men: Jan Vos zelf, vgl. puntdicht 208, Aan H.F. (variant van vs. 2: hoftrompetten), zie bijl. F.
208 schrift: schrijft ... voor.
209 tergt: trotseert.
210 overlast : een al te zware last; pijn, vgl. overlast lijden.
2 I I bepaalt : aan bepaalde regels gebonden; gedwongen: aan banden gelegd.
212 een deel: een aantal.
213 roeden en plakken, op de scholen gebruikt.
214 de reeden: de rede (ratio).
215 rammelen: beuzelen, kletsen.
217 daar ... in bestaat: waarvan ... afhankelijk is; huiszorg: zorg voor de huishouding, vgl. Spiegel,
Twe-spraack, ed. Caron, blz. 15, waar Spiegel spreekt over het gesloof om vreemde talen te leren,
en dan zegt: „dit magh dikwils de huiszórgh qualyck lyden"; Duits: Nederlands.
MEDEA 363
Apollo, school geleegen, en letters gegeten. Dat ik niet dan de Duitsche taal ken, en
22o noch zoo goedt niet gelijk ik wensch, wil ik gaaren bekennen: maar lichtelijk
beter dan eenige die zich op hun schoollatijn veel laaten voorstaan. De Ridder
Hooft, het hooft der Duitsche Geschiedenisschrijvers en Dichters, heeft my,
om mijn zucht tot de Dichtkunst aan te moedigen, in de Hartspiegel van den
Heer Hendrik Laurensen Spiegel, deeze twee volgende vaarzen veurgeleezen:
225 Moet juist een Duits Poëet nu noodig z in ervaaren
In Griecx, Latjn ? daar d'eerst'en beste harders waaren.
Hier oordeelt Spiegel, die de Neederduitsche taal en Dichtkunst heeft helpen
bouwen, dat de Dichtkunst niet uit vreemde taalen, maar uit een aangebooren
aart voortkomt. De taalkunde maakt wel geleert, maar geen Dichters : ik wil
230 wel bekennen dat het een brug is daar men over moet gaan als men een ander
zijn wijsheidt wil ontleenen, om die voor zijn eigen uit te geeven. Dat Homerus,
Virgilius en Ovidius, de grootste van alle Dichters, noch leefde(n), en
niet dan Duits konden, zy zouden de zelfde geest, die zy in hun taalen betoonden,
nu in d'onzen doen blijken. De Dichtkunst is geen dochter van uitheem-
2.35 sche taalen; maar van d'overvloedt der geesten, die zich in de gedachten uit-
22o noch : ook, bovendien.
222 Geschiedenisschryvers : Tekst A en B, maar in het Amsterdamse exemplaar van A: Historischr//vers;
het woord is dus blijkbaar tijdens het drukken nog veranderd in puristische geest.
223 zucht: voorliefde, neiging; Hartspiegel (1614), I (Kallyoop), vss. 126-127.
225 noodig : noodzakelijk.
226 harders: In de stamboom der literaire genres gold het herdersdicht (o.a. van Orpheus) als het
alleroudste, vgl. J. D. P. Warners in zijn uitgave van Jan Baptista Wellekens, Verhandeling van
het Herderdicht (Utrecht 1965) 29.
22 8 aangebooren aart : natuurlijke aanleg;
229 taalkunde : kennis van andere talen, talenkennis
229-231 Hatelijkheid tegen dichters die graag met vreemde veren pronken; we denken aan het
„behendigh stelen", waarover Vondel spreekt (Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste, ØB V
488), maar, zegt hij, „draegh u zulcks, dat het de boeren niet mercken".
z31 Dat: Als.
232 Tekst A en B: leefde.
23 3 niet dan: slechts ; Duits : Nederlands ; konden: kenden ; betoonden: aan de dag legden.
234 geen dochter, enz., vgl. Vondel in zijn Berecht vóór Jeptha (1659): „Om in dezen treurhandel nergens
het leven, zijn voorbeelt, te bezwijcken, ververschten wij onze geheughenis met overlezen,
en herlezen van Aristoteles en Horatius dichtkunst, en hunne uitleggers overi de zelve stof,
naemelijck, Robertellus, Madius, Lombardus, Scaliger, Heinsius, en de voorrede van Huigh
de Groot, op Euripides vertaelde Fenisse, Castelvetro, Delrius, en Strada, oock Vossius en
Menardieres, die beide, elck om het wackerste, d'een in Latijn, d'ander in Fransch, den Schouburgh,
het worstelperck der menschelijcke hartstoghten, helpen opbouwen". (uitg. N.C.H.
Wijngaards, 40-41). Daartegenover stelt Vos dat de Dichtkunst de dochter is van de oorspronkelijke
geest van de dichter, die dus dicht uit de overvloed zijns harten, vgl. r. 235.
235 geesten : „fijne, onzichtbare en vluchtige vloeistoffen, die, naar men onderstelde, zich langs de
zenuwen door het gehele lichaam verspreiden en het eigenlijke beginsel uitmaken hetzij van
gevoel en beweging, hetzij van het leven", ØNT IV 731.
235 de gedachten : de geest als orgaan van het denken, de verbeelding, vgl. ØNT IV 561.
364 MEDEA
storten, daarze, door oordeel en ervaarentheidt, tot een welgeschaapen lichaam
gevormt worden : want alle vaarzen zijn gedicht eerze de taal, van dieze gedicht
heeft, aanneemen. Zoo is het ook met alle wijsheidt. D'Egiptenaars drukten
hun gedachten niet met woorden, maar met stomme beelden uit, dieze in
240 steenen en andere harde stoffen deeden houwen. Mijn teegenstreevers zouden
hier kunnen vraagen, van waar ik de vrymoedigheidt gehaalt heb om zoo
onbeschroomt te oordeelen van dingen die geen Duitsche leerling passen?
maar hier zullen lichtelijk anderen voor my op vraagen en weeder antwoorden
: van wie heeft den Heer de Ruiter, het hooft van de Staatsche oorlogsvlooten, jn
245 dapperheidt en krkgskunst gekreegen ? heeft hyze van Atilius die Amilkar van Kartaage
met scheepen schandel jk deedt vluchten? of van den grootgin Pomp jus, die de teeroovers
veroverden? neen; het een is hem van Natuur ingestort, en het ander heeft
hy van d'ervaarentheidt, de wijsste schoolmeesteres, geleert : daarom is het,
mijns bedunkens, beeter Natuur, door ondervinding gehulpen, dan eenige on-
2 5 0 eigentlijke Tooneelwetten te volgen. D'aalouden hebben veel dingen gevonden,
daar 'er oock eenige, het zy door verwoesten van Landen, of datze voor
236 daarze : waar ze; oordeel: inzicht ; lichaam : geheel.
237 alle vaarzen, enz. : merkwaardige theorie, waarbij we denken aan het verhaal dat Vos maandenlang
Aran en Titus bij zich heeft omgedragen, voor hij het stuk heeft gedicteerd. We zouden
ook kunnen denken aan de theorie van de „innerlijke vorm" (het endon eidos) van Plotinus,
vgl. J. Elema, Poëtica (Den Haag 1949) 17-22. De theorie komt in allerlei vormen voor, b.v.
bij Seneca, die onderscheidde tussen de „idea", de voorstelling van het origineel in de geest
van de kunstenaar, en het „eidos", de kopie of de gelijkenis daarvan; of bij M. Nijhoff, wiens
Platonische opvatting daaromtrent is weergegeven door S. Vestdijk in „Hedendaagsch
Byzantinisme" (De Poolsche Ruiter. Bussum 1946, 141-142) : „Het gedicht is in wezen geen
product van den menselijken geest, maar bestond reeds van te voren als „latente taal", waarmee
de dichter in contact moet trachten te komen. Dichten is niet anders dan het uithakken
van een reeds aanwezige, bovenpersoonlijke gestalte". Het zijn varianten van eenzelfde beleving:
het gedicht is er eerder dan de taal waarin het geschreven is.
239 stomme beelden: hiërogliefen. Vos wist nog niet dat hiërogliefen lettertekens waren. In de renaissance
zag men in deze tekens geheimzinnige aanduidingen van hogere denkbeelden, vgl. J. B.
Knipping OFM. en P. J. Meertens, Van De Dene tot Luiken (Zwolle 1956) 7; E. R. Curtius,
Europdiische Literatur und Lateinisches Mittelalter (Bern-Miinchen 1967) 351.
240 teegenstreevers : tegenstanders.
242 van: over; Duitsche leerling: Nederlandse beginneling.
243 op ... , hoort bij hier.
245 Atilius: M. Atilius Regulus versloeg de Karthaagse vloot in 256 bij Ecnomus. Hamilcar Barcas
was wel met Hanno bevelhebber van de Karthaagse vloot, maar juist hij was niet degene aan wie
de nederlaag te wijten was.
246 Pompeius roeide in 67 v. Chr. de zeeroverij op de Middellandse Zee uit.
247 veroverden: overmeesterde, overwon; hem : De Ruyter; het een, nl. de dapperheid; het ander, nl. de
krijgskunst.
249 Natuur, vgl. hiermee Vondels Aenleidinge, ØB 484, r. 8: „Natuur baert den Dichter; de Kunst
voedt hem op". Vos stelt in plaats van „Kunst en leeringe " of „kunst en onderwijs" (r. 3, 5):
de ondervinding of de ervaring. Vondel daarentegen : „Een leergierige lette wel op de lessen en
regels der kunste, gevonden uit het voorteelt der treflijckste Dichteren". (r. 103-104). Over het
„romantisch" natuurbegrip van J. Vos zie Van Hamel, a.w., 41-42.
250 oneigentljke : zogenaamde ; D'aalouden : De klassieken ; gevonden : uitgevonden.
251 daar ... van: waarvan; datze: omdat ze.
MEDEA
3 65
van verlooren zijn: maar is 'er een verduistert, men
heeft 'er weeder tien nieuwe gevonden. Wie vertoonden het eerste kompas,
daar onze scheepen, in ongebaande zeen, spijt starrelooze daagen en nachten,
a5 nieuwe wervelden door vinden? wie vormden de groote en kleene donderbussen,
die van salpeeter, yzer en loodt bezwangert, minder volk vermoorden en
krachten waapenen daar Alexander de werreldt meê
verwon? welk een man sleep de verrekijkers, die mijlen in schreeden veranderen,
en dingen die in het verschiet leggen, op de veurgrondt doen koomen?
a6o wat voor een geest brocht de nutte en noodige Drukkunst in het licht, daar de
wijzen alle tijden, om datze door het verdrukken van hun verstandt onsterffelij
k worden, eeuwig aan verp licht zijn? van waar komt het uurwerk,
dat de zonnewijzer der Ouden in roem verwint, om datze niet dan by heldere
zonneschijn kan dienen, daar het uurwerk bij neevelig weeder, door de wijzer
a65 met d'oogen der stommen weet te spreeken, en door het geluidt van de klok,
de blinden, het verdeeles van de tijdt, door d'ooren laat zien? zijn deeze kunsten
en weetenschappen, ik zwijg van duizent anderen, van de Grieken en Roomeinen
gekoomen? neen: de vernuften der jongste eeuwen moogen op deeze
vonden roemen. Zullen wy deeze dingen, om datze d'Ouden niet wisten te
270 vinden, verwerpen? die heel stip, ja hardtnekkig by eenige ketteryen der oude
Tooneelwetten blijven, moeten ja zeggen: maar die door de tijdt van deeze
rijper van oordeel geworden zijn, zullen dit ontkennen;
darom heb ik dit Treurspel nar de tijdt en plats gevoegt, om het volk, dat
verandering verlangt, iets maar nieuwigheet75
den zijn dikwils onzeeker. Groote aanslaagen hebben groote gevaaren te ver-
25z verduistert : geheel verdwenen.
253 het eerste kompas, 1 300 uitgevonden.
spijt : ondanks.
255 groote en kleene donderbussen: zware en lichte vuurwapens ; van ... bezwangert : gevuld met; vgl.
Vondel : „een pistool, beswangert met salpeter", ØNT II, 2, 251 I ; salpeeter, yzer en loodt : salpeter
vormt met zwavel en houtskool een mengsel dat buskruit heet; gietijzeren „cloten" voor het
geschut; loden kogels voor de handvuurwapens.
z5 7 daar ... mei : waarmee.
258 verrekkers : de oudste kijkers werden tegen het einde der 16e eeuw uitgevonden in Italië. In
Nederland maakte Zacharias Jansen begin 17e eeuw wsch. de eerste kijker (Ensie IX 5o2).
260 geest: vernuft; nodige: noodzakelijke.
261 daar aan : waaraan; verdrukken: door de druk gemeen maken (Het prefix ver- heeft hier een
perfectiverend-resultatief karakter, IVNT XIX 13); verstande: mening(en), opvatting(en).
262 uurwerk: raderuurwerken kende men sinds de 13e eeuw. In 1656 vond Christiaan Huygens het
slingeruurwerk uit (Ensie IX 498, 504).
263 verwint : overtreft.
264 daar: terwijl. Men ziet dat Vos nog duidelijk onderscheid maakt tussen het uurwerk dat de tijd
aanwijst en de daaraan verbonden klok (r. 265) die door „slaan" de uren hoorbaar maakt.
27o stipt; ketteryen: men ziet het : niet Vos voelde zich de ketter, maar de andersdenkenden
(b.v. Vondel) waren in zijn ogen de ketters.
272 lazery : melaatsheid.
275 onzeeker : riskant ; aanslaagen: ondernemingen.
onnut wierden gehouden, van verlooren gevonden. Wie vertoonden het eerste kompas,
zeen, spijt starrelooze daagen en nachten,
~ 5 5 werrelden de groote en kleene donderbussen,
yolk vermoorden en
grooter krachten baaren dan de waapenen daar Alexander de werreldt mee
een man sleep de verrekijkers, die mijlen in schreeden veranderen,
het verschiet op de veurgrondt doen koomen?
a60 wat voor een geest brocht de nutte en noodige Drukkunst in het licht, daar de
van aIle om datze door het verdrukken van hun verstandt onsterffelijk
worden, aan verplicht zijn? van waar komt het uurwerk,
roem verwint, om datze niet dan by heldere
weeder, door de wijzer
~65 met d'oogen der stommen weet te spreeken, en door het geluidt van de klok,
verdeelen van de tijdt, door d'ooren laat zien? zijn kunsten
van duizent anderen, de Grieken en Roomeinen
vernuften jongste eeuwen moogen op deeze
deeze dingen, om datze d'Ouden niet wisten te
~70 vinden, verwerpen? die heel stip, ja hardtnekkig by eenige ketteryen der oude
moetenja tijdt van deeze
lazery gezuivert en rijper van oordeel geworden zijn, zullen dit ontkennen;
daarom heb ik dit Treurspel naar de tijdt en plaats gevoegt, om het yolk, dat
altijdt naar verandering verlangt, iets nieuws te vertoonen: maar nieuwighee-
!75 den zijn dikwils onzeeker. Groote aanslaagen hebben groote gevaaren te 252 verduistert: 253 kampas, omstreeks 1300 254 spyt: 25 5 kleene donderbussen: vuurwapens; bezwangert: Vonde!: "beswangert met salpeter", WNTII, 2, 2511; sa/peeter,en loodt: zwave! en houtskool een mengse! dat buskruit heet; gietyzeren "doten" voor het
koge!s de handvuurwapens.
257 mee: 258 verrekijkers: 16e eeuw uitgevonden in Italie. In
wsch. de eerste kijker 502).
noodige: 261 ... aan: druk gemeen maken (Het prefix resultatief karakter, WNT 13); verstandt: 262 kende men sinds 1656 yond Christiaan Huygens het
504).
verwint: 264 doar: nog duidelijk onderscheid maakt tussen het verhonden door "slaan" de uren hoorhaar maakt.
270 stip: het: niet Vos voelde zich de ketter, maar de andersdenkenden
Vonde!) waren ogen de ketters.
lazery: me!aatsheid.
onzeeker: riskant;
366 MEDEA
wachten, Zoo mijn toeleg niet naar mijn wensch wil gelukken, en dat ik in de
zelfde misstellingen, daar ik'er eenigen in d'ouden van aangeweezen heb, of
in nieuwe, die niet min haatelijker zijn, kom te vervallen, zoo heb ik in het
kleen, gelijk Faëton in het groot, een stout stuk bestaan, en anderen stof ge-
28o geeven om mijn misslaagen aan te wijzen, het welk mijn oordeel lichtelijk zoo
zal scherpen, dat 'er hoop is om de lauwerkrans, die noch in het midden der
Tooneeldichters leit, te naaderen, en te zien of'er voor my geleegentheidt is
om'er een enkel bladt van te krijgen. De liefbebbers dienen te weeten dat ik
deeze Veurreeden niet heb geschreeven om Horacius Dichtkunst in het geheel
285 te wraaken; want men vindt 'er veel loffelijke wetten in: maar ik schrijf in een
vry landt, daar men, in burgerlijke kunsten, vry mach spreeken, gelijk ik hier
teegens eenige Tooneelwetten, die men, naar het gevoelen van veel Tooneelkundigen,
om dat zy buiten het spoor van de reeden wijken, behoort te
verwerpen. Vaart wel.
JAN VOS.
276 Zoo ... en dat: Indien ... en indien; toeleg: bedoeling.
277 misstellingen: fouten; daar ... van: waarvan.
278 min haateljker: (dubbele comparatief) : minder verfoeilijk.
279 Faeton: Phaethon wilde één dag de zonnewagen besturen en werd gedood door de bliksem.
28i de lauwerkrans, enz.: volgens Van Hamel, a.w., 207, wist Vos wat Terentius in de proloog van
Phormio zegt : „in medio omnibus / palmam ésse pósitam, qui ártem tractant musicam : in de vert.
van Dr. J. Hemelrijk Sr., P. Terentius Afer, Het meisje van Andros en alle overige bewaarde toneelstukken
(Hilversum/Antwerpen 1967) 175 : „de erepalm ligt klaar / voor allen, die zich wijden
aan de dramatiek". Hij beschouwt het als een hatelijkheid aan Vondel's adres. Dit nu acht ik
onjuist, en wel om drie redenen: 1° Een dergelijk verwijt zou evenzeer de door Vos bewonderde
Hooft en Bredero treffen; z° Vos heeft dit citaat, dat hij in de Terentius-vertalingen van H.
Zwaerdecroon (1648) en die van J. Westerbaen (1663) kan hebben leren kennen, nog een keer
gebruikt, nl. in zijn gedicht Op de Pronkbloemen van Mevrouw Katarina Opcy, Gemalin van den Ed.
Heer Dr. Kornelis Øitsen (aan wie hij Medea opdroeg). AdG 1 287-289, ze dr. 1 514-516), waarvan
de 6e strofe luidt : „De lauwerkrans leit noch in 't midden der Poëeten, / Elk grabbelt naar een
bladt : / Maar hadt'er Opcy eens een bloempje by gesmeeten, / Ik had'er naar gevat : / Die bloem
zou my veel meer dan 't lauwerloof versieren. / Een bloem die nooit verwelkt verwint Apols
lauwrieren". Het is ondenkbaar dat Vos in een gedicht aan een door hem geëerbiedigde regentenvrouw
een hatelijkheid tegen Vondel zou hebben ingelast; 3° noch zal betekenen : nu nog, net
als in de tijd van Terentius (of : als in alle tijden). De lauwerkrans is nu eenmaal bestemd voor de
dichters; hij ligt daar nog als een uitdaging voor iedere dichter. Vos dingt naar een enkel bladt
ervan.
283 liefhebbers, nl. van het toneel.
2 86 burgerlijke kunsten: de vrije, door vrije burgers beoefende kunsten, de z.g. artes liberales.
288 buiten het spoor van de reeden wijken : afwijken van het spoor der rede (ratio). Ook uit deze slottirade
blijkt dat Vos de ratio als norm beschouwt voor zijn opvattingen over het toneel.
Naamen der Bedrijvers.
MEDEA.
VOESTER.
I. HOFWACHT.
2. HOFWACHT.
IAZON.
KREL ZA.
HYPSIPYLE.
PRIESTERES.
IRIS.
KREON.
HOOFTMAN.
CHARON.
BOOMKINDT.
RADAMANDT,
MINOS,
PROZERPINA.
PRIESTER.
VENUS.
IUNO.
MERKUUR.
IUPITER.
REIEN.
helsche Rechters.
Zwijgende.
LEEGER VAN VROUWEN.
LEEGER VAN MANNEN.
HELSCHE GEESTEN.
SPOOKEN.
Bedrjvers : Acteurs, h.l. personages, (purisme).
Voester: Voedster, min.
Hofwacht : Lijfwacht van de koning.
Hooftman : Bevelhebber.
Boomkindt : Uit een boom ontstaan en in een
boom veranderend kind.
Helsche rechters : Rechters van de hel, van de
onderwereld.
Zwigende : Figuranten.
MEDEA.
TREURSPEL.
EERSTE BEDRYF
in een Lusthof.
Medea.
0 godtvergeete hof! o hof dat my doet gruwen!
Zal Jazon, mijn gemaal, tot schrik van 't heilig huwen,
Kreuzaas koets bekleên? o helsche heilloosheidt!
Geen boozer schelm dan die zich van zyn ega scheit:
5 Noch is hy boozer zoo hy andre durft beminnen.
Is dit het loon dat ik hem 't Guldevlies deedt winnen?
0 onverdraagbre spijt ! o ongeneesbre wondt!
Trouwbreeker, vrouwepest, en vloek van 't kuis verbondt,
Om welk een reeden hebt gy d'echtebandt geschonden?
10 De trouw wordt slechts door doodt of overspel ontbonden.
0 huwelijks tieran! weet gy wel wie gy hoont?
Het is Medea, die, als zy haar kunst betoont,
De winden, starren, zon, hooftstoffen, blixemstraalen,
En donderklooten, spijt haar krachten, kan bepaalen:
15 Ik hits de hemel, hel en aardt en zee aan een.
Hoe zal ik lijden dat gy weêr zult huwen? neen:
Ik heb mijn broeder, om met u door trouw te paaren,
Van een gereeten, en de stukken in de baaren,
Half leevendig, gestrooit; dies zie wat dat gy doet:
zo Dorst ik de Zwartezee roodt verwen met zijn bloedt,
Om u te trouwen in 't gedrang der Priesterreien?
Ik zal, nu ik u haat, om broeders geest te peien,
U doen gevoelen wat ik broeder heb gedaan:
Toneelaanwizing. Lusthof : fraaie siertuin.
2 tot schrik van: om af te schrikken van.
3 Kreuzaas koets bekleên: in Kreiusa's bed liggen;
heilloosheidt: goddeloosheid.
7 spijt: hoon, smaad.
8 vrouwepest : vrouwenbeul; vloek: bederver.
12 kunst, nl. toverkunst; betoont: laat zien.
13 hooftstoffen : de vier elementen.
14 donderklooten: bolbliksems; spit: in weerwil
van; haar: hun; bepaalen: in toom houden,
beheersen.
15 hits ... aan een: hits tegen elkaar op.
16 leden: dulden.
17-19 Toen Iason met Medea uit Colchis
vluchtte, sneed Medea het lichaam van haar
broertje Apsyrtus in stukken, om de achtervolgers
door het opzoeken van de stukken
tijd te doen verliezen.
19 leevendig: levend.
21 gedrang: dichte menigte; Priesterreien: koren
van dansende priesters.
22 peien: genoegdoening geven, verzoenen.
369
Wat min aan hem bestondt, zal haat aan u bestaan.
25 Ik heb te wreedt een moordt, o schelm ! om u bedreeven:
Geen godt dan Min kan my dit gruwlijkstuk vergeeven.
Ik zelf vergeef mijn hart die helsche boosheidt niet;
Of ik zal door mijn handt, die hem de borst deurstiet,
De moordtvlak van mijn ziel in uwe bloedt uitspoelen:
3o Ik moet, ik wil en zal mijn heevigheidt verkoelen:
straf:
Want zy begert dat ik u nadren zal met
Maar wacht niet dat ik u zal dompelen in 't graf.
Het graf is 't rustbedt van al die ellendig leeven.
Wie lang wil wreeken moet geen korte moordtsteek geeven.
35 Dies zal mijn bittre haat, die staag om weêrwraak brult,
De zwarte spooken, die met slangen zijn gehult,
Met pijnboomtoortsen in haar scherpgeklaauwde handen,
Ten grondt uit zweeren, om u nacht en dagh t'aanranden.
Wie groot van macht is lijdt zich met geen kleene wraak.
4o Of is dit spook te zwak, tot redding van mijn zaak?
Zoo zal ik al 't gedrogt gelijk ten hel uit vloeken,
En schenden 't op u aan, om u in alle hoeken
Van d'aardt te volgen, in een gruwelijke schijn.
De Wanhoop, boos van aart, die rust zoekt door fenijn;
45 Het knaagende Gemoedt, een geessel der gedachten;
En d'yselijke Schrik, ontsachlijk door haar krachten,
Zijn u ten straf gestelt, tot zoen van onze hoon.
Wie langzaam wordt gedoodt sterft meer dan duizent do 6n.
Kreiiza zal mijn haat hier tusschen niet verpoozen;
o Zy siert haar bruiloftbedt met purperverfde roozen:
Maar ik zal haar, ik zweer 't, de doornen in het hart
Op 't diepst doen steeken: want ik wordt tot wraak getart.
Een felle weederwraak is quaalijk te bepaalen.
geen klank van nachtegaalen,
55 Deurmengt met maatgezang van maagden schel van keel:
hem bestondt : hem aandeed.
26 Eros, Cupido.
28 hem, nl. haar broeder.
29 moordtvlak: vlek van het bij een moord ver- 40
goten bloed; uwe bloedt, vgl. vs. i 8 5 o veinzende
gedrocht. Voor de vele bij Vos voorkomende
verbogen vormen van het adjectief vóór
een neutraal substantief, zie de aant. bij Aran
en Titus, vs. 266.
3o heevigheidt : hittigheid, drift.
31 naadren met straf : met straf treffen, straffen.
32 wacht niet : reken er niet op.
pijnboomtoortsen: toortsen van harshout.
38 Ten grondt uit : Uit de (af)grond; door bezweringen te voorschijn laten ko-
39
41
42
43
46
47
49
53
54
55
men; aanranden: aanvallen, te lijf gaan (klemtoon
op tweede lettergreep).
ldt zich: stelt zich tevreden met.
dit spook : deze spookverschijningen (collectivum).
vloeken = zweeren in vs. 38.
schenden 't op u aan: tegen u ophitsen.
schijn : gedaante.
ontsachljk : vreeswekkend.
onze boon : de hoon ons aangedaan.
verpoozen : doen uitrusten.
bepaalen: binnen de perken houden.
verwacht : staat te wachten.
schel van keel: met mooie heldere stemmen.
MEDEA
bestondt, zal haat aan u bestaan.
25 Ik heb te wreedt een moordt, 0 schelm! om u bedreeven:
dan Min kan my dit gruwlijkstuk vergeeven.
mijn niet;
mijn handt, die hem de borst deurstiet,
moordtvlak uwe bloedt uitspoelen:
30 Ik moet, ik wi! en zal mijn heevigheidt Want zy begeert dat ik u naadren zal met in 't graf.
rustbedt al die ellendig leeven.
korte moordtsteek geeven.
Dies zal mijn bittre haat, die staag om weerwraak bruit,
die met slangen zijn gehult,
in haar scherpgeklaauwde handen,
zweeren, om u nacht en dagh t'aanranden.
van macht lijdt zich met geen kleene wraak.
40 Of is dit spook te zwak, tot redding van mijn zaak?
gelijk ten hel uit vloeken,
in aIle in een gruwelijke schijn.
Wanhoop, boos van aart, die rust zoekt door fenijn;
Het knaagende Gemoedt, een geessel der gedachten;
ontsachlijk door haar krachten,
van onze hoon.
sterft meer dan duizent do on.
50 purperverfde roozen:
ik doornen in het hart
doen steeken: want ik wordt tot wraak getart.
weederwraak is quaalijk te bepaalen.
Uw ledekant verwacht geen klank van nachtegaalen,
5 5 met maatgezang van maagden schel van keel:
24 aan hem bestondt: Min: 28 het bij een moord vergoten
vs. I 85 0 veinzende
gedroeht. voorkomende
van het adjectief v66r
de aant. bij Aran
30 heevigheidt: drift.
3I stra/: 32 waehl niet: 37 pijnboomtoorlsen: harshout.
38 grondt uit: de (af)grond; zweeren:
bezweringen voorschijn laten komen;
Jijf klemtoon
op tweede lettergreep).
39 lijdl zieh: met.
40 dil spook: (collectivum).
4I = zweeren 42 sehenden' I u 43 sehijn: 46 ontsaehlijk: 47 hoon: ons aangedaan.
49 verpoozen: 53 54 verwaehl: 55 sehel
37o MEDEA
Want uwe nachtkoets ; neen : uw geile lustpriëel,
Zal gruwzaam grimmelen van gieren, kreien, uilen,
En zwarte raavens, die met schreeuwen, gillen, huilen,
En krassen, uw gehoor, als gy in wellust zijt,
6o Verschrikken zullen; zoo zal ik mijn hart vol spijt,
Een vuur dat vinnig blaakt, ontlasten van mijn koortsen.
Weg blijde Hymen, weg met uw gewijdetoortsen,
De wreedtst van 't helsgedrocht, zal veur dit bruilofsbedt
Haar ongewijde toorts, van leevent menschevet,
65 Bespat van traanen, klam van brein en bloedt, ontsteeken.
Ik wil my aan dit paar op 't allerfelste wreeken.
De wraakzucht van een vrouw is scherper dan een schicht.
Hier komtze die mijn hart, door dienst, aan zich verplicht.
Voester. Medea.
Voester.
Mijn voesterkindt; hoe dus? hoe zijt gy dus aan 't woede?
Medea.
7o Mijn boezem wordt bestreên van bittre teegenspoede.
Voester.
De rampspoedt zwicht voor een die alles temmen kan.
Medea.
Een eedel hart gedoogt geen byzit van haar man.
Voester.
Wie hoon en spijt verwint ontmoet een heilzaam leeven.
Medea.
Een hooggeboore ziel verdraagt geen teegenstreeven.
Voester.
75 De huwlij ks nekter vindt men meest deurmengt met gal.
Medea.
Een koninglijk gemoedt verkropt geen ongeval.
Voester.
Kan deez' oranje noch citroen u niet verluchten?
56 nachtkoets: bed waarop iemand 's nachts ligt; 67 schicht: pijl.
lustpriéel: liefdestuin. 68 door dienst: door de diensten die ze mij be-
5 7 grimmelen : vol zijn van een dichte menigte, wijst.
wemelen. 69 hoe dus : waarom (doet u) zo; woede : razen.
58 raavens : raven, vgl. Eng. raven. 7o bestreên : benauwd; van: door.
6o spijt: verbittering, toorn. 73 spit: smaad; ontmoet: valt ten deel.
62 Hymen : god van het huwelijk (attribuut : een 77 oranje : oranjeappel (Citrus aurantium amafakkel).
rum); verluchten: verlichting schenken, op-
65 klam : nat en klevend; brein en bloedt, vaste alli- beuren.
tererende verbinding, passim o.a. bij Vondel.
MEDEA
371
Medea.
Het lot is my te wrang; dies haat ik wrange vruchten.
Voester.
Slaa uw gezicht eens op dit roozrijk lustpriëel.
Medea.
8o Ik wraak de roozen : want ik vindtze scherp van steel.
Voester.
Verkoel u by deez' bron, zoo zult gy aassem haalen.
Medea.
Kon ik het water dat uit deeze bron komt straalen,
En al de beeken die in Kreons oorden zijn,
Door kracht van toveren, verandren in fenijn,
85 Ik zouz' inzwelgen, en, al zou ik zelver gruwen,
Prins Jazon en zijn Bruidt verwoedt in 't aanzicht spuwen.
En borst ik aan 't vergift, zoo sturf ik zeegenrijk.
Voester.
Men wreekt zich allerbest door 't zien van 's vyandts lijk:
Maar uwe tooverkunst begint allengs te flaauwen.
Medea.
90 Heb ik de stieren met gespleete koopre klaauwen,
Met yzre hoorenen en gloeient ingewandt,
In 't juk gespannen, en het veldt langs Facis strandt,
Al druipende van zweet, in weederwil, doen ploegen?
Ik zal hem lichter, omyn wrakluste vernoegen,
95 Voor my doen zwichten dan die dieren groot van kracht.
Alwaar hy roem op draagt heeft hy door my volbracht.
Heeft hy het landt bezaait met scherpe draaketanden,
Daar krijgsliên, heet op moordt, met sabels in hun handen
En heel in 't harrenas uitwiessen tot zijn leedt?
z oo Ik heb die menschenoest, die broeders bars en wreedt,
Elkaar doen dooden, eer zy hem verwoedt besprongen.
Wie sloot de draak zijn bek, die drie gesplitste tongen
8o verafschuw.
81 weet tot uzelf komen.
82 vloeien.
87 zeegenrfk : (rijk aan zege), zegepralend.
89 verzwakken.
90-106 Jason moest op bevel van Aeëtes, Medea's
vader, twee stieren, met
metalen opvangen, ze onder het spannen en er een stuk land mee De voren moest hij vervolgens met draketanden
bezaaien; onmiddellijk schoten woeste,
mannen uit de grond op. Op raad
van Medea wierp hij een steen onder hen;
zij verdachten daarvan en doodden elkaar.
Later bracht Medea de draak die de
gouden vacht bewaakte, in slaap.
90 hoeven.
92 Facis zandige, lage oeverstrook van
de Phasis, rivier in Colchis.
93 in huns ondanks, met tegenzin.
bevredigen.
96 ... op: alles waarop.
98 Waar (ook in vs. 1o5).
zoo -oogst.
Ret my te wrang; dies haat ik wrange vruchten.
Vaestcr.
op dit roozrijk lustprieel.
80 Ik wraak de roozen: want ik vindtze scherp van steel.
Vaester.
deez' bron, zoo zult gy aassem haalen.
het water dat uit deeze bron komt straalen,
Kreons oorden zijn,
kracht toveren, verandren in fenijn,
Ik zouz' inzwelgen, en, al zou ik zelver gruwen,
in 't aanzicht spuwen.
aan zoo sturf ik zeegenrijk.
Vaester.
van's vyandts lijk:
allengs te flaauwen.
Reb ik de stieren met gespleete koopre klaauwen,
ingewandt,
juk veldt langs Fads strandt,
doen Ik zal hem lichter, om myn wraaklust te vernoegen,
Voor my doen zwichten dan die dieren groot van kracht.
draagt door my volbracht.
Reeft het landt bezaait met scherpe draaketanden,
krijgslien, met sabels in hun handen
't harrenas tot zijn leedt?
roo Ik heb die menschenoest, die broeders bars en wreedt,
eer hem verwoedt besprongen.
de draak drie gesplitste tongen
80 wraak: 8 I aassem haalen: uzelf komen.
82 straalen: zeegenrfik: flaauwen: van Aeetes, Medea's
twee vuursnuivende stieren, hoeven, juk
stuk land mee beploegen.
voren moest hij vervolgens met draketanden
geharnaste Op raad
steen onder hen;
elkaar elkaar.
de
yacht bewaakte, in slaap.
90 klaauwen: Fads strandt: van
weederwil: 94 vernoegen: alwaar •.. Daar: (ook lOS).
100 -oest:
372 MEDEA
En zoo veel regelen van tand' en kiezen hadt,
Noch dik van groene gal en heet vergift bekladt,
105 Daar 't bloedig menschevlees by spieren in bleef hangen,
Was 't Jazons sabel? neen: ik quam dit schrikdier prangen:
Ondankbere, gy zult met uwe bywijf bloên.
De wraak moet blindt zijn of zy is te laf in 't woên.
Voester.
Hoe! staat gy naar de doodt van die uw hart deurgriefde?
Medea.
z 10 De hartstocht van de wraak is starker dan de liefde.
Zy moeten door geweldt of kunst verwonnen zijn.
De wraak gebruikt of strop of sabel of fenijn.
z. Hofwacht. Hofwacht. r. Hofwacht.
Hou stant, wie dat gy zijt, of 't kost u daadtlijk 't leeven.
Medea.
Ik wil in teegenwil van u ten hof instreeven.
z. Hofwacht.
115 Zoo gy my naadren durft ontmoet ik u met kracht.
Medea.
Kom donder help Medé', verplet dit booz' geslacht.
Hier moet het donderen en blixemen.
Hofwacht.
Uw wondren zijn te kleên, of hebt gy meer vermoogen?
Medea.
Ik zal u Kolchos, dat in 't noorden leit, vertoogen.
Hier moet het Lusthof, op 't stampen van haar voet, in bergen veranderen. De boom daar 't
guide hangt, stieren, draak, krigsluiden en Iazon koomen met rook en vlam uit de
grondt opschieten.
Hier ziet gy stieren, in 't gebergt, in Jazons toom:
z zo Daar hangt het guldevlies, vol luister, aan een boom:
Gins strijden broeders om elkander te verovren:
Hier ziet gy Jazon, door mijn hulp, den draak betovren.
103 regelen: rijen.
104 heet : (in de wond) brandend; van ... bekladt:
met ... besmeurd.
105 by spieren: met spieren en al.
106 prangen: in het nauw brengen.
109 deurgriefde: dodelijk verwondde.
Zy, nl. Jason en Medea; kunst: tovermiddelen.
114 teegenwil tegen uw wil; instreeven:
binnendringen, binnengaan.
I I5 u met kracht: treed ik met geweld
tegen u op.
118 Kolchos : Colchis, aan de zuid- en de westkust
van de Zwarte Zee, ten zuiden van de
Kaukasus.
119 in Jazons toom : bedwongen door Jason.
12 I verovren: overmeesteren.
veel regelen van tand' en kiezen hadt,
dik van groene gal en heet vergift bekladt,
105 menschevlees by spieren in bleef hangen,
quam dit schrikdier Ondankbere, gy zult met uwe bywijf bloen.
laf 't woen.
Hoel staat naar van die uw hart deurgriefde?
IIO De hartstocht van de wraak is starker dan de liefde.
geweldt of kunst verwonnen zijn.
wraak sabel of fenijn.
I. Medea. 2. Voester.
I. dat gy zijt, of't kost u daadtlijk 't leeven.
teegenwil van u ten hof instreeven.
I. I I 5 gy my naadren durft ontmoet ik u met kracht.
Mede', booz' geslacht.
moet het donderen en blixemen.
2. kleen, gy meer vermoogen?
dat 'noorden leit, vertoogen.
moet het LusthoJ, haar voet, in bergen veranderen. De boom daar 't
guIde vlies aan hangt, stieren, draak, krygsluiden en laton koomen met rook en vlam uit de
opschieten.
stieren, gebergt, in Jazons 120 Daar hangt het guldevlies, volluister, aan een elkander Jazon, door mijn hulp, den draak betovren.
103 rege/en: 104 heet: bek/adt:
besmeurd.
105 a1.
106 het nauw brengen.
109 III n1. kunsl: tovermiddelen.
II4 in teegenwi/ van u: inslreeven:
binnengaan.
I I 5 ontmoet ik u mel krach!: I I 8 Kolchos: westkust
de
II9 loom: Jason.
1 Z I
MEDEA 373
r. Hofwacht.
Ik staa als een pilaar al wierdt hier meer gedaan.
Medea.
Gy zult als een pilaar van marmer blijven staan:
125 Dit sap heeft kracht om u tot een pilaar te scheppen.
r. Hofwacht.
O gooden! wat is dit? ik weet my niet te reppen.
Mijn leeden worden hardt. ik zal my aan u wree...
Hy verandert in een pilaar.
Medea.
Uw wreeken is vergeefs ; ik maak uw kracht gedwee.
Blijf hier op schildtwacht staan om andren uit te houwen.
2. Hofwacht.
13o Herschep mijn wachtbroêr, of het zal u eeuwig rouwen.
Medea.
Het zal my rouwen zoo ik u niet voort betoom.
2. Hofwacht.
Ik schrik geen meer voor u gelijk een eikeboom.
Medea.
Verander in een eik voor uw vermetelheeden.
2. Hofwacht.
Ik voel mijn lichaam van een harde schors bekleeden:
135 Mijn armen zijn al reê in telgen vol van blad...
Hy verandert in een boom.
Medea.
Al wie Medea hoont vervalt in ongenaá.
Wijkt Kolchos spooken, wijkt, of ik zal u bezweeren.
Hier veranderen de Bergen weêr in een Lusthof, en 't
spook Tinkt in de grondt.
Voester.
Mevrouw, ik hoor gerucht, ik bidt u laat ons keeren.
Medea.
Hoe! keeren zonder wraak? ik zweer u by de maan...
Voester.
14o Mijn dochter, schuil, ey schuil, uw vyandt komt hier aan.
z 23 Bet.: Ik wijk niet van mijn plaats, al ...
z z5 scheppen: vormen.
126 reppen: bewegen.
z 29 uit te houwen: buiten te houden.
131 voort : dadelijk; betoom : in toom houd.
13z geen meer: volstrekt niet meer.
136 vervalt in ongenaá : wekt mijn toom op.
137 Toneelaanw.: spook: spookverschijningen
(verzamelnaam).
139 maan: maangodin (Hecate, ook de godin der
spoken).
374 MEDEA
Medea.
0 schrandre veinzery! pilaar der wijste Staaten,
Zy knielt. 0 hart in gal deursult en mondt vol honingraaten!
Bestier mijn bittre tong en geefz' een zoete klank:
Maak dat ik Jazon smeek met een Sireenezank.
145 Zy ryst. Hoe! is 't geen lafheidt ? neen; de wijsheidt komt my raaden.
Zy knielt. 0 eedle dapperheidt! gehult met lauwerblaaden,
Die u in 't harrenas op 't daghtooneel laat zien;
Vergeef mijn veinzery, de noodt komt my gebiên.
Iazon. Kreuza. Medea.
Iazon.
Toen ik het guldevlies te Kolchos hadt gekreegen,
150 Was heel Thessalien hoovaardig op de zeegen:
Maar nu ik u verkrijg is d'eer van 't vlies verdooft.
Een schoon en wijze maagdt wordt nooit te hoog gelooft.
Uw gaaven blinken meer dan duizent guldevliezen.
Kreiiza.
Uw Faam, die in geen eeuw haar luister zal verliezen,
i 5 5 Alwaarde Bruidegom, is prikkel van mijn min:
Maar uw Kreuza vreest.
Iazon.
Wat vreest mijn Koningin?
Medea. aan een.
Mijn boezem barst van spijt; de wraak deurkruipt mijn aadren.
Iazon.
Wie komt hier op ons aan?
Kreiiza.
Ik zie Medea naadren.
Iazon.
Ik zal mijn blanke kling roodt verwen in haar bloedt.
Medea.
i 6o Kreuza schoone bruidt, Prins Jazon vol van moedt,
De groote Juno moet u in haar kerk ontfangen.
141 veinzery, voorgesteld als allegorische figuur,
evenals wisheidt (145) en dapperheidt (146);
pilaar: steunpilaar.
142 in gal deursult. met gal (als met zout) doortrokken.
147 daghtooneel: aards toneel, toneel van deze
wereld.
15o Thessalien: Jason kwam nl. uit lolcus, een
stad in Thessalië; zeegen: zegepraal.
151 u: Creiisa.
152 schoon en wijze : de buigingsuitgang e geldt,
gelijk zo vaak, voor beide nevengeschikte
adjectieven.
I 55 Alwaarde : Hooggeëerde.
156 Toneelaanw.: aan een zy : terzijde.
161 Juno: godin van het huwelijk; moet : moge;
kerk : tempel.
MEDEA
Nooit moet de droevig' uil uw oor met lijkgezangen,
Op 't echte ledekant, versteuren in uw rust.
Uw bruiloftstoorts zy nooit in traanen uitgeblust.
165 De hemel moet uw trouw in alle deelen zeegnen.
Iazon.
De hel moet u van daag met alle ramp bejeegnen.
Medea.
De hemel gun uw huis een onverwrikbre stant.
Iazon.
De hel moet u tot asch verteeren door haar brandt.
Medea.
De hemel hoed' uw zaadt voor overval van moorden.
Iazon.
170 Vertrek, ik zeg, vertrek uit Kreons stadt en oorden.
Medea.
Ik zal niet roemen dat gy 't vlies door my genoot:
Iklag ok niet dat gy my om Kreiz' verstot.
Ik heb geen deel aan u, mijn veurrecht is vervallen.
Ik zoek slechts voor een nacht huisvesting in uw wallen.
Iazon.
175 Uw mondt is vol van zoet, uw boezem van fenijn.
Medea.
Och Jazon laat dit hof een nacht mijn huisvest zijn.
Wie vreemdelingen bergt kan vyanden beweegen,
Een Rijk dat gastvry is verkrijgt de rijkste zeegen.
Een zeegenrijk gewest behoudt een vastestant.
i 8o Ontzegt gy ballingen te bergen in uw landt?
Iazon.
Een broedermoordtster lijdt men in geen hofgebouwen.
Ik heb mijn broêr alleen verdelgt om u te trouwen.
Oprechte liefde toont zich onversaagt van aart.
Een bruidegom is meer dan duizent broeders waardt.
165 moet: moge; trouw: huwelijk; in alle deelen: 176 huisvest : onderdak.
in alle opzichten. 177 bergt : herbergt ; beweegen: naar zijn hand
169 zaadt : nakroost; overval van moorden: een
zetten.
onverwachte moord. (Onheilspellende zin). 179 zeegenrjk : gezegend.
170 oorden: gebied.
i 8o Ontzegt : Weigert.
171 roemen: mij erop beroemen; genoot : ver- 181 lidt : duldt; broedermoordtster, vgl. aant. bij
kreeg. vss. 17-19.
174, 176 een: één.
moet de droevig' uil uw oor met lijkgezangen,
eehte ledekant, versteuren in uw rust.
bruiloftstoorts nooit in traanen uitgeblust.
De hemel moet uw trouw in aIle deelen zeegnen.
lazon.
hel moet u van daag met aIle ramp bejeegnen.
uw huis een onverwrikbre stant.
lazon.
hel moet u tot aseh verteeren door haar brandt.
overvaI lazon.
Vertrek, ik zeg, vertrek uit Kreons stadt en oorden.
my Ik klaag ook niet dat gy my om Kreuz' verstoot.
deel aan u, mijn veurreeht is vervallen.
sleehts een naeht huisvesting in uw wallen.
lazon.
Uw mondt is vol van zoet, uw boezem van fenijn.
Oeh een naeht mijn huisvest zijn.
is verkrijgt de rijkste zeegen.
behoudt een vastestant.
ISO Ontzegt gy baIlingen te bergen in uw landt?
lazon.
Medea.
broer aIleen Opreehte toont van aart.
meer dan duizent broeders waardt.
huisvest: 375
aile dee/en:
bergt: herbergt; beweegen: hand
zaadt: overva/ van moorden: Onheilspellende zin).
mij erop beroemen; genool: verkreeg.
174, 176 een.
zeegenrfik: 180 Ontzegt: 181 /fidt: aant. bij
376 MEDEA
I aZon.
185 0 veinzende gedrocht ! die elk in list doet zwichten.
Medea.
0 schitterende zon! ó vaader aller lichten! zij knielt.
Die 't menschendom vertoont wat diep verburgen leidt,
U roep ik tot getuig van myn oprechtigheidt:
Gy weet dat deeze borst geen veinzery kan zetten:
190 Gedoog ook niet, ó zon ! dat zy my komt besmetten:
Ik haat haar dubbelheidt die quaalijk is t'ontgaan. z rijst.
Iazon.
Waarom is Pelias gelijk uw broêr verraán?
Medea.
Zijn dochters hebben hem in 't laauwe bloedt doen baaden.
Iazon.
Gy hebt haar door uw raadt te goddeloos verraaden:
195 Want gy beloofd' hem jong te vormen na het bloên.
Geen helscher quaadt dan quaadt in schijn van deugdt te doen
Wie raadt tot moorden geeft heeft d'eerste moordt bedreeven:
Want hy heeft met zijn wil de steek in 't hart gegeeven
Eer dat de moorder 't zwaardt gesleepen heeft op 't hart.
zoo Het werktuig is veel min dan d'oorzaak van de smart.
Begeef u naar het noordt met uw vervloekte vonden.
Medea.
De Faam heeft duizentmaal met duizent koopre monden
In 't noordt geblaazen 't lof der deugdt van Griekelandt;
Dies laat my hier in 't west, daar gy de kroon in spant,
205 De deugdt der Grieken zien die wy in 't noorden hooren.
De waarheidt weet men eer door d'oogen dan door d'ooren.
Het zien heeft grooter kracht dan 't zeggen van de Faam.
Is uw genaadigheidt zoo groot gelijk uw naam,
Dan zult gy my, geloof ik vast, niet laaten dwaalen.
210 't Is Prinselijk zijn macht in 't straffen te bepaalen.
185 doet zwichten: de baas is. 195 jong te vormen: te verjongen.
1 8 9 zetten: uitstaan. 198 met zit; wil: willens en wetens.
191 dubbelheidt : valsheid, arglistigheid. 199 gesleepen: gewet, gescherpt.
192-195 Pelias, koning van Iolcus, oom van zoo Het werktuig, nl. de dochter van Pelias; min:
Jason. Hij zond zijn neef weg om het gulden van minder belang; d'oorzaak: Medea.
vlies te halen. Toen deze terugkwam, wist zo het noordt : Colchis, vgl. vs. 118. Het noor-
Medea de drie dochters van Pelias te be- den is bij Vos altijd het inbegrip van woestwegen,
hun oude vader in stukken te snijden heid en barbarij ; vonden: vondsten, listen.
en te koken, z.g. om hem een verjongings- 203 de deugdt : het goede.
kuur te laten ondergaan. Na het koken 204 daar ... in: waarin.
weigerde Medea verdere hulp. 209 dwaalen: zwerven.
192, 194 verraán : in het verderf gestort. z i o Prinselik : passend voor een vorst; bepaalen:
294 haar, nl. „zijn dochters". binnen de perken houden.
MEDEA
377
Iazon.
Noch Prinselijker dat men 't Rijk voor quaán behoedt.
Medea.
Een Prins die oordeel heeft betoont zich zacht van moedt.
Iazon.
Wie veilig heerschen wil moet wijs en wakker weezen.
Medea.
Een wapenlooze vrouw behoeft men niet te vreezen.
Iazon.
215 Medea terg my niet.
Medea.
Vergun my toch een beê.
Iazon.
Wat is 't zeg op, eer ik naar 't outer Medea.
Dat gy mijn zoons, eer ik vertrek, aan my doet geeven.
De zucht tot eigen zaadt kan niemandt teegenstreeven:
Zelf in geen ongediert dat reedtlijkheidt ontbreekt.
De kindren worden van de moeder best gequeekt.
De vaaderlijke zorg bestaat in hoofsche zaaken.
Wie volk beheerschen moet kan voor geen kindren waaken.
Het hof vereischt een man die buiten huiszorg gaat.
Dies bidt ik u, ó Prins! om mijn verleede staat:
225 Om uwe stamhuis dat nooit bystant plag te weigren;
En om uw daaden die steil deur de starren steigren,
Dat gy mijn beê verhoort, eer ik dit Rijk verlaat.
Iazon.
Verwacht van my geen zoons : want gy zoud hen tot smaat
Doen zitten op uw koets, om hen van vlugge draaken,
Terwijl zy vuur en vlam ten keel en snuit uitbraaken,
In 't Noordt te brengen, waar dat Taurus zich Want dit vervloekt gebergt, van ongediert bewont,
Is 't school van toveraars en jonge toveressen:
Hier zouden zy, door kracht van uwe helsche 235 Met wolven, tigeren, met leeuwen scherp van tandt,
En beeren speelen, en hun balg met ingewandt,
Met etter en vuil bloedt van rotte 212 moedt : gemoed.
219 Zelf : Zelfs; ongediert (ook in vs. 23z): grote
verscheurende dieren; dat: waaraan; reedt-
1 f/kbeidt : rede.
220 gequeekt: opgevoed.
221 boofsche zaaken: dingen die met het hof te
maken hebben.
2 23 buiszorg: huiselijke beslommeringen.
231 Taurus : bergketen in Klein-Azië.
236 balg: maag.
laton.
Prinselijker quaan behoedt.
zich zacht van moedt.
lazon.
heerschen wii moet wijs en wakker weezen.
behoeft men niet te vreezen.
lazon.
2 I 5 Medea terg my niet.
een bee.
laton.
verzoek? op, eer ik naar outer tree.
mijn zoons, eer ik vertrek, aan my doet geeven.
zucht tot eigen zaadt kan niemandt teegenstreeven:
geen ongediert dat reedtlijkheidt ontbreekt.
220 kindren de moeder best gequeekt.
vaaderlijke zaaken.
yolk beheerschen kan voor geen kindren waaken.
vereischt een man die buiten huiszorg gaat.
u, 0 Prins! om mijn verleede staat:
225 Om uwe stamhuis dat nooit bystant plag te weigren;
uw daaden die steil deur de starren steigren,
mijn bee verhoort, eer ik dit Rijk verlaat.
laton.
zoons: hen tot smaat
uw koets, om hen van vlugge draaken,
230 Terwijl zy vuur en vlam ten keel en snuit uitbraaken,
te brengen, waar dat Taurus vertoont:
Want dit vervloekt gebergt, van ongediert bewoont,
van toveraars jonge toveressen:
kracht helsche lessen:
tigeren, met leeuwen scherp van tandt,
balg met ingewandt,
bloedt van rotte lijken vullen:
212 moedt,' 221 hoofsche te
Zelj: 232): dot: reedtIiJ
kheidt : 220 gequeekt,' 223 huiszorg: 231 Taurus: Azil:.
236
3 78 Elk zou zich met een pruik van zwarte slangen hullen,
En winden, stroomen, zeen doen luistren naar hun wet.
240 My dunkt ik zie hen al bekladt van brein en vet,
Behangen met een kleedt van raauwe menschehuiden,
En van een darm omgordt, gevult met toverkruiden,
Om, als het zonlicht zinkt in Thetis zeespelonk,
Heel naar te toeten op een mergelooze 245 Zy zouden in de nacht, by putten, graven, galgen,
Schavotten, mikken, rain, en al wat ons doet walgen,
Een helsche beêvaart doen, tot schrik van 't aartsch geslacht.
De kindren die gy eist zijn dier van my geacht.
Medea.
Ik bidt beweeg de Prins, dat ik mijn zoons mach houwen.
Kreiiza.
2 5 o Ik heb mijn harteleet, o boost' van alle Tot barstens toe verkropt, om uwe redenstrijdt:
Ik ben getergt, getreên, en overvol van spijt:
Zou ik u helpen ! neen : ik zoek u fel te hoonen.
Uw deugden, geest en glans, elk waardig om te kroonen,
255 Zijn starker dan de kracht van 't allergrootst geweldt;
Gy hebt Prins Jazon zelf, die zeegbaar' oorlogsheldt,
Die dolle stieren, draak en krijgsvolk kon verpletten,
Door uwe krachten stip doen luistren naar uw Mar dit . ontbrekt uw kracht, hoe krachtig dat gy zijt,
z6o Dat gy my noch door smaadt, noch bitterheidt, noch spijt
Kunt hoonen; want ik wil uw hoon gewillig draagen.
'k Wil elk mishaagen als ik u slechts kan behaagen.
Span al uw krachten t'zaam, en naader my met pijn,
Gy zult veel eer vermoeit van my te straffen zijn,
265 Dan ik door last van 't juk dat gy mijn nek doet draagen.
Wie alles lijden kan is starker dan de plaagen.
De lasten zijn my licht zoo ik u dienst kan doen.
Kreiira.
't Is tijdt, ja overtijdt om u naar 't noordt te spoên.
238 hullen : het haar dekken.
243 Thetis : zeegodin, dochter van Nereus, die
een onderzeese woning heeft.
244 naar: afschuwelijk, luguber; blazen;
schonk : been.
246 mikken: gevorkte galgen; radn : strafwerktuigen
waarop geradbraakten werden gemarteld.
248 dier: dierbaar.
251 reedenstrydt : woordentwist.
252 getreên : getrapt; spit: ergernis, wrevel.
256 Zeegbaar' : zeeghaftig, zegevierend.
258 krachten : geestkracht, zielskracht ; stip :
stipt, precies.
z6o noch : of ... of. Vermenging van
twee constructies: „Dit ontbreekt uw
kracht: gij kunt mij noch ..."; spit: smadelijke
bejegening.
263 nader: bejegen.
266 liden : verdragen; plaagen: kwellingen (die
hem aangedaan worden).
zich met een pruik van zwarte slangen hullen,
stroomen, zeen doen luistren naar hun wet.
My dunkt ik zie hen al bekladt van brein vet,
kleedt van raauwe menschehuiden,
darm gevult met toverkruiden,
Thetis zeespelonk,
mergelooze schonk:
Zy zouden in de nacht, by putten, graven, galgen,
raan, al wat ons doet walgen,
beevaart tot schrik van 't aartsch geslacht.
kindren eist zijn dier van my geacht.
de Prins, dat ik mijn zoons mach houwen.
250 Ik heb mijn harteleet, 0 boost' van aIle vrouwen!
Tot bars tens toe verkropt, om uwe reedenstrijdt:
getreen, en overvol van spijt:
u help en I neen: te hoonen.
Medea.
geest en glans, elk waardig om te kroonen,
starker kracht 'allergrootst geweldt;
Prins die zeegbaar' oorlogsheldt,
dolle stieren, draak krijgsvolk kon verpletten,
uwe krachten stip doen luistren naar uw wetten:
Maar dit ontbreekt uw kracht, hoe krachtig dat gy zijt,
260 Dat gy my noch door smaadt, noch bitterheidt, noch spijt
wi! uw hoon gewillig draagen.
mishaagen ik u slechts kan behaagen.
krachten naader my met pijn,
eer vermoeit van my te straffen zijn,
2.65 Dan ik door last van 't juk dat gy mijn nek doet draagen.
starker dan de plaagen.
ik u dienst kan doen.
Kreiiza.
ja u naar 'noordt te spoen.
hullen: zeegbaar': MEDEA
Thetis: Nereus, die
heeft.
krachten: zielskracht; stip:
1.44 afschuweHjk, toeten: schank: 246 raan: strafwerktuigen
waarop geradbraakten gemarteld.
1. 5 I reedenstrydt: 1.51. getreen: spyt: 260 noch ... noch: of •.. Vermenging van
constructies: "Dit ontbreekt uw
gij kunt mij noch ... "; spyt: smadeHjke
1.63 1.66 Iyden:
MEDEA
379
Medea.
Geef Jazons zoons toch meê, zoo zal ik noordtwaarts keeren.
Kreuza.
27o Hoe! Jazons zoonen? neen; neen dochter van Megeere,
De wreede Cerbrus die de nooitverzaadtbre poort
Van 't helsche rijk bewaart, heeft u in Plutoos oordt
Bezwangert, op dat gy twee gruwlen voort zoud brengen:
Dit noemt gy Jazons zons, de spijt wil 't niet gehengen.
275 't Is wonder dat de Prins uw lippen niet bedwong.
Medea.
O veinzery ! gedoog dat ik haar bittre tong spreekt aan een
Met een verwoede handt uit haare keel mach rijten,
Ik zalze Jazon, roodt van bloedt, in 't aanzicht smijten;
Ja spijkren veur zyn mondt, zoo kan mijn wraak bestaan.
IaQon.
2 8 o Wat spreekt gy aan een zy?
Medea.
Dat ik u heb misdaan
Door 't lastig bidden om mijn zoonen weêr te krijgen.
De reedtlijkheidt gebiedt dat ik voor u moet zwijgen:
Maar och ! natuur gebiedt dat ik mijn zoons hier wensch.
Het veurrecht van natuur is starker dan den mensch.
285 De zucht tot kinderen is van natuur gekoomen.
Noch zal ik mijn natuur, om dat gy 't wilt, betoomen:
Ik wil al wat gy wilt: want gy wilt niet dan goet:
Of dunkt my quaadt te zien in 't pit van uw gemoedt,
Zoo zal ik mijn gezicht noch oordeel niet betrouwen;
290 En is het zeeker dat men u voor quaadt moet houwen,
Zoo zal ik my nochtans heel voegen naar uw wil.
Kreiuza.
'k Vervloek uw veinzery.
Iazon.
Medé', zwijg vaardig stil.
Medea.
Ik zal stil zwijgen om uw ooren niet te krenken;
Maar ik zal dagh en nacht niet anders doen dan 270 Megeere : Megaera, een der drie Erinyen of
2.8i bidden : dringend verzoek.
wraakgodinnen.
284 veurrecht van natuur : recht van de natuur.
272 bewaart : bewaakt.
285 zucht : liefde, genegenheid.
274 spit wil 't niet gehengen: de verontwaardi-
287 niet: niets.
ging gedoogt niet, deze woorden aan te 288 't .pit van uw gemoedt : uw diepste innerlijk.
horen.
289 gezicht : ogen.
276 Toneelaanw.: aan een zy: terzijde.
292 vaardig:gauw.
279 bestaan: gelukken.
mee, zoo zal ik noordtwaarts keeren.
Kreiiza.
270 Hoel Jazons zoonen? neen; neen dochter van Megeere,
wreede Cerbrus de nooitverzaadtbre poort
Pluto os oordt
gruwlen voort zoud Dit noemt gy Jazons zoons, de spijt wil 't niet gehengen.
275 't Is wonder dat de Prins uw lippen niet bedwong.
o I haar aan een zii.
handt uit haare keel mach rijten,
van bloedt, in 't aanzicht smijten;
zoo kan mijn wraak bestaan.
lazon.
280 Datik heb misdaan
't lastig bidden om mijn zoonen weer te krijgen.
reedtlijkheidt moet zwijgen:
I gebiedt hier wensch.
natuur is starker dan den mensch.
285 zucht tot kinderen is van natuur zal betoomen:
wilt niet dan goet:
van uw gemoedt,
zal mijn noch oordeel niet betrouwen;
290 En is het zeeker dat men u voor quaadt moet houwen,
my nochtans heel voegen naar uw wil.
Kreiiza.
veinzery.
lazon.
Mede', vaardig stil.
uw ooren niet te krenken;
ik dan denken:
281 bidden: Megeere: bewaart: 284 van natuur: 285 zucht: de spyt wil '/ niet gehengen: • niet, deze wooden aan te
276 ~: bestaan: 287 288 'tpit gemoedt: innerlijk.
289 gezicht: 292 vaardig:~gauw.
38o 295 Prins Jazon heeft groot recht dat hy my bitter haat:
Krei.za heft grot recht datzy my dreigt met smadt,
Om dat ik hem en haar verhinder door mijn klaagen:
Dit denken, hoop ik, zal uw ooren niet mishaagen.
Het denken staat elk vry in 't hof van een tieran.
3 0o Maar zoo het denken u in 't minst verletten kan,
Zal ik mijn denken in 't vergetelnat versmooren,
En zijn gelijk ik was eer dat ik wierdt gebooren;
Ja worden dat ik was eer dat ik wierdt geteelt.
Wat eist gy meer van my?
Iazon.
Dat gy my niet verveelt.
Medea.
305 Zie wie hier knielt en bidt.
Iaton.
Uw tong heeft geen vermoogen.
Medea.
Zoo zal ik 't heele lijf veranderen in oogen,
En storten beeken, vloên, ja golleven en zeen
Van traanen, om uw hart van marmer week te kneên,
En 't vuur te blussen dat de gramschap heeft ontsteeken.
Zy knielt en houdt hem vast.
Iaton.
Laat los, ik zeg laat los.
Medea.
Laat my niet langer smeeken.
Iazon.
Uw kind'ren worden van mijn kamerwacht bewaart.
Medea.
Ik zalze haalen : want ik wijk hier voor geen zwaardt,
Noch voor geen hekel van wachtspietsen, wreedt in 't schennen:
Ik zal 'er met mijn borst, vol moedt, op an gan renen,
315 En sterf ik door 't geweer, zoo weet ik dat mijn bloedt
Mijn oogen luiken zal.
Iaton.
Hoe zijt gy dus verwoedt?
297 verhinder: ophoud.
30o verletten: storen, hinderen.
301 vergetelnat: de stroom der vergetelheid,
Lethe.
305 heeft geen vermoogen: heeft geen invloed, vermag
niets.
308 week kneên: vermurwen (week is pleonastisch)
3 11
3 1 3
3 1 5
van: door.
hekel: staketsel, haag (metafoor) ; wachtspietsen:
spiesen van de (kamer)wacht;
meedogenloos; schennen: kwetsen,
verwonden.
geweer: zwaard.
dus verwoedt : zo uitzinnig.
2.95 Prins Jazon heeft groot recht dat hy my bitter Kreiiza heeft groot recht datzy my dreigt met smaadt,
hem en haar verhinder door mijn klaagen:
denken, hoop ik, zal uw ooren niet mishaagen.
't hof van een tieran.
300 u in 't minst verIetten kan,
vergetelnat versmooren,
eer dat wierdt geteelt.
meer my?
lazon.
my niet verveelt.
hier knielt en bidt.
lazon.
't heele lijf veranderen vloen, ja goIIeven en zeen
hart van marmer te kneen,
vuur te blussen dat de gramschap heeft ontsteeken.
knieft en houdt hem vast.
lazon.
310 Laat los, ik zeg laat lazon.
kind'ren worden van mijn kamerwacht bewaart.
haaIen: want ik geen zwaardt,
voor geen hekel van wachtspietsen, wreedt in 't Ik zal 'er met mijn borst, vol moedt, op aan gaan rennen,
3 I 5 En sterf ik door 't geweer, zoo weet ik dat mijn bloedt
zaI.
lazon.
2.97 "erhintkr: II "an: MEDEA
300 "er/ellen: 301 "ergelelnal: stroom der vergetelheid,
heefl "ermoogen: vermag
313 heke': haag (metafoor); l1Iachlspietsen:
de (kamer)wacht;
wreedt: 3 5 gel1leer: l1Ieek kne6n: vermurwen(l1Ieek 316
"erl1loedl:
MEDEA
3 8 I
Medea.
Waar zijn mijn kinderen? waar zijn zy in wat hoeken?
Kreuka.
Een zaak heb ik aan u, o Jazon ! te verzoeken.
Iazon.
Gy moogt gebieden; dies laat hooren wat gy eist.
Kreuza.
3 20 Maak dat Medea met haar zoons naar 't noorde reist,
Zoo zal de twist zich nooit naar onze drempel wenden.
Stiefkindren weeten man en vrouw aan een te schenden:
Twedrachtigheidt in trouw is wreder dan de dodt.
Ik zweer u by de zon, zoo gy haar t'zaam verstoot,
325 Dat gy onz' huwelijk met nektar zult vereeren.
Iazon.
Ik zweer, nu dat gy zweert, om niet te laf te zweeren,
By 't eeuwig duistre Styx, by 't slibbrig Acheron,
3 3 o By 't bloedige Kocyt, en 't gloeient Flegeton,
Dat ik uw wil zal doen.
Medea.
Hoe zal ik u bedanken?
Iazon.
Verwacht uw kinderen in 't bosch van popelranken:
Wy gaan naar 't echt outaar. Kom oorzaak van mijn vuur.
Zal dit de trouwuur zijn ? o driemaal heillooz' uur!
Zal 't eerste trouwverbondt voor 't laatste moeten zwichten?
0 huwelijks godin! waar zijn de blixemschichten?
Of is het hemelsch vuur voor deeze twee te koel?
Zoo zal ik 't gruwzaam vuur uit Plutoos helsche poel
Verwoedt doen steigeren, tot schrik van Kreons muuren.
34o Barst afgrondt, barst van een en braak de zwavelvuuren,
Daar gy 't verdoemde volk al saamen meê bestrijdt,
Op deeze twee alleen, nu is 't de rechte tij dt :
Zoo hy 't ontslipt, zoo moet Kreuz' mijn gramschap peien.
Hoe! zal zy lachen en Medea deerlijk schreien?
345 Neen: dat gedoog ik niet, dat waar te groot een pijn.
335
321 drempel: woning.
322 aan te schenden : tot een schandelijke onder
linge strijd te brengen.
323 in trouw : in het huwelijk.
324 Zweer : bezweer; haar: hen.
325 met nektar vereeren (sieren) : tot iets verrukkelijks
maken.
3 29-330 Styx, Acheron, Kocyt, Flegeton: rivieren
die in of rondom de onderwereld stromen;
slibbrig: rijk aan slib.
332. Verwacht : Wacht op; popelranken: populieren
(rank : tak, hier pars pro toto).
333 echt outaar : huwelijksaltaar.
339 verwoed! : wild ; steigeren : stij gen.
341 Daar: Waar.
hy, nl. Jason; peien: genoegdoening geven.
waar zijn zy in wat hoeken?
Kreiiza.
Ben 0 J azon I verzoeken.
lazon.
gebieden; dies laat hooren wat gy eist.
Kreiiza.
320 Maak naar noorde reist,
zal de twist zich nooit naar onze drempel wenden.
aan een te Tweedrachtigheidt in trouw is wreeder dan de doodt.
de zon, zoo gy haar t'zaam verstoot,
gy onz' huwelijk met nektar zult vereeren.
lazon.
zweert, om niet te laf te zweeren,
duistre by 't slibbrig Acheron,
;;0 By t gloeient Flegeton,
wi! zal doen.
lazon.
bosch van popelranken:
oorzaak van mijn vuur.
Medea.
trouwiiur zijn? 0 driemaal 53 5 't laatste moeten zwichten?
o huwelijks godinl blixemschichten?
deeze twee te gruwzaam Pluto os helsche poel
steigeren, tot schrik van Kreons muuren.
340 Barst afgrondt, barst een en braak de zwavelvuuren,
verdoemde yolk al saamen mee bestrijdt,
twee aIleen, nu is 't de rechte tijdt:
'ontslipt, zoo moet Kreuz' mijn grams chap peien.
Hoel lachen en Medea deerlijk Neen: dat gedoog ik niet, dat waar te groot een pijn.
aan een Ie schendm: Irouw: zweer: mel neklar vereeren sieren): tot verrukkelijks
329-S Iyx, Acheron, Kocyt, F legelon: de onderwereld H 2 Verwachl: rank: 3 H echl outaar: verwoedt: wild; steigeren: stijgen.
HI Daar: 343 by, n1.
382 MEDEA
Zal zy staag zingen en ik staag aan 't zuchten zijn?
Neen : 't zou den slaafste mensch op 't allerheetst vertoornen.
Zal zy langs roozen gaan, en ik langs scherpe doornen?
Neen : een die macht heeft staat naar wraak door loos beleit.
3 5 o Zal zy vol vreugde zyn, en ik vol droevigheidt?
Neen : want de spijt komt my op 't wreedtst tot wraak aanmaanen.
Zal zy wyn plengen en Medeaas oogen traanen?
Neen : want ik zal haar noch veur nacht in 't graf doen gaan.
Zoo dit niet vast kan staan, zal ik noch meer bestaan;
3 5 5 Ik zal Prozerpina in Acheron opzoeken,
En dringen deur 't gedrang der geesten, spooken, vloeken,
En alle gruwelen, en bidden haar om raadt:
Nooit komt hem hulp te laat die zich op haar verlaat.
1. Hofwacht.
Wie helpt my uit deez' zuil van harde marmersteenen?
36o Kon ik dit harde stof, door een geduurig weenen,
Vermurwen, zoo quam ik in dit gewest nooit weêr.
Medea.
Vertrek uit myn gezicht verschept in eene beer,
En loop naar 't klippig noordt vol dikbevrooze stroomen.
Hier verandert de pilaar in een Beer.
2. Hofwacht.
Kon ik uit deeze boom, die my omringt heeft, koomen,
365 Ik liep naar 't dichte bosch, als schuw voor 't zonnevier.
Medea.
Begeef u voort naar 't bosch, maar als een tigerdier.
Hier verandert de boom in een tiger.
Nu zullen zy mijn kracht aan Jazon niet ontdekken:
Mocht ik mijn kunst aan hem en zijn Kreiiz' voltrekken,
Ik stelden my te werk: maar 't noodtlot toont hen gunst.
37o Het noodtlot laat zich niet verzetten van de kunst.
Waar blyft de vlugge geest die op myn wenk moet passen?
Kom neem my vaardig op, ik moet dit paar verrassen,
347 slaafste: overtreffende trap van slaafs : onder- 367
worpen.
35 1 spit: smadelijke bejegening.
353, 354 noch: nog; veur nacht : bewijs dat Vos
in Medea de eenheid van tijd wenste te 368
handhaven.
354 bestaan : ondernemen. 369
355 Acheron : onderwereld (deze metonymia
komt reeds in het Latijn voor). 370
356 vloeken : vervloekten, verdoemden. 371
362 verschept: herschapen.
zy, nl. de twee hofwachten; kracht: toverkracht
(Men meende dat deze sedert haar
huwelijk verzwakt was, vgl. vs. 89); ontdekken:
verraden.
Mocht : Kon; kunst : toverkunst; voltrekken
aan: toepassen op.
stelden my te werk: zou mij aan het werk
zetten.
verzetten: veranderen; van: door.
passen: letten.
372 vaardig: vlug.
MEDEA 383
En breng my in den hel, zoo klimt myn wraak in top.
Voort snelle nachtgeest; voort, en neem my vaardig op.
Hier worke van een helsche geest, die baar te gemoet komt vliegen,
opgenoomen, en deur de wolken naar den hel gedraagen.
Ry van Korintscbe vrouwen.
Zang.
375
38o
385
390
395
400
De helden krijgen door 't verdelgen,
En 't zwaaien van 't verwoede staal,
Heel zadt van menschebloedt te zwelgen,
Een ongelooflijk oorloogspraal;
Maar dit zyn goddelooze tochten;
Prins Jazon heeft door draak en stier
Te temmen, grooter lof bevochten:
Dat tuigt zijn krans van populier.
Wie wijs is beezigt kunst en deegen.
Hy heeft langs Facis koude boordt,
Door kunst en kracht het vlies gekreegen.
Geen mensch haalt eer door menschemoordt.
De zeege spruit uit eedle daaden.
Een eedelmoedig man hout stant.
De helden vliegen op de blaaden
Der Dichters over zee en landt.
Een zeegbaar arm gedoogt geen paalen.
Nu vindt hy in Korinten stof
Om heerelij k te zeegepraalen:
Want Kreons dochter, 't oog van 't hof,
Toont zich verwonnen door zijn glanssen,
Gelijk 't gedrocht door zijn geweer.
Zoo krijgt hy krijgs- en bruilofskranssen.
Wie tweemaal wint past dubbel' eer.
Dies laaten wy de gooden looven.
De zeegen daalt van 's hemels hooven.
Teegetang.
Gy roemt vergeefs op Jazons zeege,
Medea heeft hem aangeleit:
376 verwoede staal: grimmige zwaard.
377 Heel tad, Geheel verzadigd.
379 dit, nl. mensenbloed vergieten; tochten:
passies, driften.
382 populier, de boom aan Hercules gewijd.
383 kunst en deegen : list èn zwaard; vgl. echter
vs. 40 3.
384 Facis, vgl. aant. bij vs. 92.
388 eedelmoedig man : man van eer.
389 vliegen, eig. : de faam der helden vliegt.
39 I teegbaar: zegevierend ; paalen : belemmeringen.
394 oog: oogappel, parel.
396 't gedrocht, d.w.z. de draak die in Colchis het
gulden vlies bewaakte; geweer: zwaard.
402 aangeleit (van aanleiden) : geleid, gemanipuleerd.
384 MEDEA
Haar kunst was scherper dan zijn deegen.
Vernuft is meer dan strijdtbaarheidt.
40 5 Hy was te zwak voor 't rot der reuzen:
Zy heeft de broeders, heet op moordt,
Elkaar het bekkeneel doen kneuzen.
Zoo kreeg hy 't guldevlies in 't noordt.
Noch durft hy zulk een vrouw verzetten.
410 Een die zich zonder recht ontpaart,
Ontbindt de bandt der huwlijkswetten.
Wie 't huwlijk breekt is hels van aart.
Dit zal Krei za noch berouwen:
Want zy verwacht geen beeter lot.
415 Men moet geen trouwlooz' Prins betrouwen.
Wie 't Recht ontwast, ontziet noch godt,
Noch heiligdom, noch aardtsche machten:
Zijn tweede vrouw verstrekt een boel.
Medea, rijk van toverkrachten,
420 Vertoont zich in haar aanzicht koel,
En binnen brandtz' om zich te wreeken:
Haar lippen vleien Ezons zoon,
En 't hart vervloekt hem zonder spreeken.
Het wettig huwlijk lijdt geen hoon:
42 5 Dies moet de man geen wellust pleegen.
De vrouwen zijn tot wraak geneegen.
Toeang.
Wie lastert Jazon in zijn leeven?
Hy volgt het noodtlot van de Min.
De mingodt lijdt geen teegenstreeven:
430 Hy stiert zijn schichten boschwaart in,
Daar hem geen ondier kan ontslippen:
Zijn zetel is in 't noordt gebouwt,
Op steigrend' ys en yzerklippen:
Men ziet zijn tempels in het woudt
43 5 Van 't Oosten, rijk van geur verschijnen:
Hy wordt van 't woestewest geviert,
In duistre goudt- en zilvermijnen:
Zijn overgroote godtheidt zwiert
403 scherper: geduchter.
409 verzetten: verwerpen.
410 zich ontpaart: scheidt.
414 zy verwacht: haar wacht; geen beeter lot, nl.
dan van Medea.
418 verstrekt: is; boel: bijzit.
422 Ezons zoon: Aesons zoon, Jason.
424 ldt: duldt (Ook vs. 429).
427 lastert: spreekt schande van; in: met betrekking
tot; leeven: levenswandel.
noodslot: onherroepelijke, onontkoombare
goddelijke wil.
schichten: pijlen.
ondier: wild dier.
steigrend' : steil oprijzende; ys en yzerklippen :
ijsbergen !ys: = ijs-) en ijzerhoudende rotsen.
verschijnen: verrijzen.
van: door.
overgroote: onmetelijke; zwiert: zweeft.
428
430
1 43
43
435
436
8 43
MEDEA. 3 8 5
In diepe zeen, en hooge zwerken.
440 De minneschicht is niet t'ontgaan
Door scherpe vin noch snelle vlerken.
Hy heeft zijn zeegeteekens staan
In 't binnenst van de hemelringen.
De gooden luistren naar zijn brandt.
445 De Min weet alles te bedwingen.
Ontsteekt hy 't godtlijk ingewandt;
Zoo kan geen mensch zijn macht verzetten.
Hertrouwen is geen overspel.
De liefde heeft bezondre wetten.
45 0 Wie wetten volgt volbrengt bevel.
Dit veurrecht zal de Prins gebruiken.
Wie zwak is moet voor starker duiken.
Slotzang.
De Mingodt queekt geen trouweloozen;
Want hy vervloekt het overspel:
45 5 Dit is een veurwerp van de boozen,
Die 't hart geblaakt wordt van de hel.
Wie geil is pleegt geen dartelheeden,
Door 't noodtlot, zegt gy, van de min.
D'onkuisheidt dicht, o helsche reeden!
46o Een noodtlot naar haar eigen zin.
Boeleeren past geen trouwgenooten.
De Liefde lijdt geen dubbel echt.
Een die zijn Ega durft verstooten,
Bestrijdt het aardts en hemels recht.
46 5 Dit paaren zal Korint berouwen.
't Mistrouwen komt ons van mistrouwen.
443 't binnenst van de hemelringen. Volgens het
Ptolemeische stelsel is de aardkloot omgeven
door Water, Lucht en Vuur, het
middelpunt waarom zich de negen hemelsferen
bewegen. De hemelsferen zelf zijn de
woonplaatsen van de goden (vgl. vs. 444) ;
daarbinnen woont dus ook de min.
444 luistren: ondergaan de invloed van; brandt :
liefdevuur, minnegloed.
446 't godtljk ingewandt : het hart van een godheid.
447 verzetten: afwenden, tegengaan.
45 1 veurrecht: bijzondere recht.
452 starker, nl. de liefde; duiken voor: bukken
voor, zich onderwerpen aan.
45 5 veurwerp: voorwendsel.
45 6 Die: Wie; geblaakt: verhit.
45 7 dartelheeden : wulpsheid.
458 Zie aant bij vs. 428.
45 9 dicht : verdicht, verzint.
462 Boeleeren: Overspel plegen; trouwgenooten:
getrouwde mensen.
462 lidt : duldt.
466 Huygensiaanse woordspeling.
386 MEDEA
TWEEDE BEDRYF.
Stadt en Tenten.
Hypsipyle. Priesteres. Vrouweleeger.
0 Vrouwen groot van roem ! ja meer dan dappre mannen,
Die uwe tenten veur Korinten hebt gespannen,
Om u te wreeken van Prins Jazons trouwloosheên,
47o Nu is 't de rechte tijdt om hem op 't hart te treên :
Laat ons niet minder zijn dan strijdtbaar' Amezoonen,
Die zich in 't oorlogsveldt met speer en boog vertoonen,
Om haare vyanden te dompelen in 't bloedt.
Een saamgespanne macht bestaat in fiere moedt.
475 De fiere moedigheidt is moeder van de zeege.
Hebt gy uw mannen door de punt van uwe deege,
Na dat zy zich, tot spijt van u, vermengde met
Uitheemsche vrouwen, op het heilig huwlijksbedt,
Doen baaden in hun bloedt? hier zijn de zelfde reeden.
480 Ik zal gewapent naar de wal van Kreon treeden,
En eissen Jazon, eer hy met Kreii.za paart:
Ontzeidt hy myn verzoek, zoo moeten wy door 't zwaardt,
De wallen in der yl op 't allerfelst bestrijden.
Een overwoogen wraak kan quaalijk uitstel lijden.
485 Kom Priesteres van 't heir, bevorder onze zaak;
Wy knielen veur 't outaar van d'onverzoenbre wraak.
Rey van <angsters. Hypsipyle. Priesteres.
Vrouweleeger.
Belloone, Krijgsgodin, verlieft op 't knarssen
Van zwaarden, schilden, helmen en harnassen.
Deurmengt met gruwzaam moordtgeschreeuw,
490 Stort mannekrachten
In vrouwen die naar weerwraak trachten,
De dapperheidt ontziet geen leeuw,
Schoon dat hy toeleit op verdelgen.
Het lust ons menschebloedt,
495 Door 't scherpe staal, voor wijn te zwelgen.
Wie wreeken wil eist moedt::
Om niet te vallen.
Wie moedig wreekt: : zal eeuwig brallen.
471 Amezoonen: Amazones, mythisch volk van 484 overwoogen: weloverwogen.
krijgshaftige vrouwen.
474 saamgespanne: samengebundelde; macht :
kracht; bestaat in: handhaaft zich door.
477 tot spit van u: tegen uw zin.
479 reeden: redenen.
481 eissen: opeisen.
482 Ontzeidt: Weigert ... in te willigen.
485 bevorder: begunstig, verleen uw bijstand aan.
492 ontziet: vreest.
495 voor: in plaats van.
496 eist: heeft nodig.
496-498 de dubbele punten geven het chiasme
aan?
498 brallen: schitteren, pralen.
MEDEA 387
Hypsipyle.
Uw zang, met spel deurmengt, baart dappere heldinnen.
Priesteres.
5 0o 0 Nemezis ! godin van al die wraak beminnen;
0 onverzoenberste ! die staag in Raadthuis, Hof
En tempels toegang hebt, ontsteek onz' offerstof:
Waar dat uw vuur verschijnt begeert men kracht te toonen.
De dieren, die de lucht, de zee en aardt bewoonen,
505 Gevoelen, als haar leet ontmoet, uw vuurigheên.
Gy schent de kinderen en ouders teegens een,
En mengt de zee en aardt met vrindebloedt en traanen:
Ontsteek 't gewijde hout, laat ons niet langer maanen.
Wie iet voor bidden krijgt betaalt eer hy verkrijgt.
't Offerhout begint, zonder dat men 't ziet, te branden.
Hypsipyle.
510 Ik dank de wraak nu dat de vlam ten hemel stijgt.
Priesteres.
Waar is het bloedt van 't kindt dat gy, in spijt van 't karmen
Der moeder, van haar borst en uit de klem van d'armen
Gerukt hebt? geef het hier; voort vorder onz' gebodt:
Ik heb het met dit mes de knobbelige strot
515 Geoopent, om het bloedt tot weêrwraak in te zwelgen.
Hypsipyle.
0 wraak ! ik vang dit nat : het sap van Bacchus telgen
Behaagt my minder dan de smaak van 't Grieksche bloedt.
Priesteres.
Men drinkt het lustig in, om met een hart vol moedt,
Terwijl 't de tijdt gebiedt, naar 't wreede quaadt te streeven.
Hypsipyle.
5 20 Voort, zweert op mijn geweer, tot voorstant van het leeven,
Dat gy uw Koningin zult redden uit de noodt.
Priesteres.
Wy zweeren haar met macht, in 't aanzien van de doodt,
Te volgen, of de wraak moet ons voor eeuwig plaagen.
499 deurmengt: begeleid.
5 oo Nemezis : godin der wraak.
5 02 offerstof : offerande.
505 ontmoet : treft.
5 o6 schent teegens een: hitst tegen elkaar op.
5o8 maanen: smeken.
509 voor : ter beloning van. De oude „do ut des"-
gedachte.
511 in spit van : in weerwil van.
513 voort: onmiddellijk; vorder: voer uit, volvoer.
514 knobbelige strot : keel, met de knobbels van
het strottehoofd, de luchtpijp en de halswervels.
516 Bacchus telgen: druiveranken, metonymia
voor : druiven.
5 i 8 Men drinkt : drink.
519 terwijl: dewijl, omdat; 't wreede quaadt: de
strijd; streeven: zich spoeden.
52o geweer: zwaard; tot voorstandt van : ter verdediging
van.
3 8 8 MEDEA
Hypsipyle.
Wie zweert en d'eedt vergeet zal alle rampen draagen.
525 De wraakgodin is streng in 't pleegen van haar recht.
Elk maak zich vaardig tot een zeegenbaar gevecht.
Priesteres.
Gelijk gy my dit vuur, o luister der Prinsessen!
Door 't overschot van 't bloedt, op 't wraakoutaar ziet lessen,
Moet gy de hetten van uw wraak, door Jazons bloedt,
5 3o Uitblussen: want de wraak is niet dan enkle gloedt.
Hypsipyle.
Het leeger is gereedt om Lemnos troon te stutten.
Hooftman op de wal. Hypsipyle. Vrouweleeger.
Hooftman.
Wat onheil zie ik hier? de wallen zijn van hutten
En oorlogsvolk omheint: ik vrees voor slinks geval.
Op krijgsvolk, krijgsvolk op, bezet de leêge wal.
5 3 5 De wallen zijn niet dan door wapens te bewaaren.
Iazon binnen. Hooftman. Hypsipyle.
Vrouweleeger.
Iazon.
Wie roept hier dus verbaast?
Hooftman.
Ik zie geheele schaaren
Van Vrouwen naaderen met speeren in haar handt.
Iazon.
Indien het vrouwen zijn, zoo koomen zy van 't landt
Tot eer van onze trouw.
Hooftman.
Ik zie haar oogen blaaken.
Iazon binnen.
540 Wie met de gooden trouwt zal niet dan heil genaaken.
525 't pleegen van haar recht : haar rechtspleging. 533 omheint : omgeven ; slinks geval: een onge-
526 zeegenbaar: voorspoedig, met gelukkige af- lukkige samenloop van omstandigheden,
loop. een ongeluk.
5 2 8 lessen: uitdoven. 535 Toneelaanw.: binnen : achter de schermen.
529 hetten : hitte. 536 dus verbaast : zo uitzinnig.
5 3 o niet : niets ; enkle gloedt : gloed zonder meer, 538 van 't landt : van het platteland.
uitsluitend gloed. 539 Tot eer van onze trouw : Ter ere van ons huwe-
5 3 z hutten : tenten. lijk.
MEDEA 389
Hooftman.
Zy naadren vol van moedt: ik bidt u kom omhoog.
Jaton by d'anderen op de wal.
Iazon.
Voort, wapen al de stadt op 't onverwacht vertoog.
Verwaande treê te rug, of gy verliest het leeven.
Hypsipyle.
Wie in een stadt wil zijn ontziet geen teegenstreeven.
Iazon.
545 Wat zoekt gy veur Korint, of is u 't brein ontrooft?
Hypsipyle.
Wy eissen, en 't heeft recht, Prins Jazon of zijn hooft.
Iazon.
Prins Jazon! of zijn hooft! wie durft dus vinnig spreeken?
Hypsipyle.
Wy zijn geharrenast om ons aan u te wreeken.
Ik heb mijn standers veur Vorst Kreons wal geplant,
5 5o Om u de taaiehuidt, met een verwoede handt,
Al leevendig van 't vlees, vol heilloosheidt, te stroopen;
Dan zal ikz' uw Kreiiz', in dartelheidt verzoopen,
Om 't lijf doen hangen in de plaats van praalgewaadt:
Ik zal haar hals en borst, voor dierbaar bruidtssieraadt,
5 5 5 Op 't schriklijkst' pronken met uw uitgerukte darmen:
Mijn heir zal vroolijk zijn als zy om u zal karmen,
Ja lachen als zy weent, en zingen als zy zucht.
Een die zijn vyandt temt bevindt zich vol genucht.
Noch weet dit wreedt bedrijf mijn wraaklust niet te stillen:
5 6o Ik zal de spieren van uw groove schonken schillen,
En maaken van 't geraamt een zetel voor uw bruidt:
Wy zullen 't middelrift met onze tanden uit
Uw boezem scheuren, om haar balg hier meê te vullen.
Dan zal ik, schrikt gy niet? al zou de hemel brullen,
5 6 5 Uw bloedt vergaaderen, en in uw herssenvat
541 vol van moedt : onverschrokken.
542 op 't onverwacht vertoog: bij dit onverwacht
spektakel.
544 ontziet: vreest.
547 dus vinnig: zo dreigend.
548 geharrenast, letterlijk op te vatten; daardoor
herkent Jason haar niet. (De svarabhaktivocaal
komt zelden voor in het werk van
Vos); aan: op.
549 standers : standaarden, vaandels.
550 met een verwoede handt : vol woede.
5 5 I Al leevendig: Levend; vol heilloosheidt : heilloos,
h.l. verfoeilijk.
552 in dartelheidt verzoopen: in wellust verzonken.
554 voor : in plaats van; dierbaar : kostbaar.
555 pronken : tooien.
558 bevindt zich vol genucht : is vol vreugde.
559 weet : vermag.
56o schonken: botten.
563 balg: maag.
564 de hemel: de goden.
390 MEDEA
Al bruizent schenken; niet om dit vervloekte nat
Met smaak te zwelgen : neen : wy walgen van die Ik zal het uwe bruidt deur hare kel hengieten,
Zoo zal zy proeven wat zich in uw hart verbergt.
Iazon.
57o Wat zijt gy voor een vrouw dat gy de mannen tergt,
Hypsipyle.
Ik ben de nicht van die de reuzen heeft doen vallen;
Die met zijn staatcykoets, om zeegenrijk te brallen,
Van panters, tigers, beer, en leeuwen scherp van tandt,
Ten hemel wierdt gevoert, daar hy zijn zetel plant
575 Op een turkooize vloer, vol starren die staag blaaken:
Of daavert dit te dof om my bekent te maaken?
Ik ben godt Bacchus nicht, nu weet gy wie hier staat.
Iazon.
Dat gy van Bacchus komt betoont gy met der daadt:
Want uwe herssens zijn verzoopen in zijn oesten.
Hypsipyle.
5 8o Gy geeft my stof om 't Rijk van Kreon te verwoesten.
Iazon.
Voort, zeg my uwe naam, eer 't staal uw borst deurstoot
Hypsipyle.
Gy ziet Hypsipyle, weleer uw bedtgenoot.
Ik ben in spijt der zee van Lemnos hier gekoomen.
Een die zich wreeken wil ontziet noch windt noch stroomen,
585 Noch 't slagzwaardt van de moordt.
Iazon.
Vertrek uit dit Want gy wordt hier gehat gelijk de vege pest.
567 vlieten: stroom (van bloed).
571 nicht : kleindochter. Hypsipyle was nl. de
dochter van koning Thoas van Lemnos,
zoon van Bacchus en Ariadne, vgl. Ovidius,
Heroides, vertaald door Vondel als Heldinnebrieven,
r. 99 (uitg. V B. IV 35i); de reuzen:
de Giganten. Vgl. voor deze passage:
Hymnus oft Lof-sanck van Daniel Heinsius,
Bacchus, uitg. L. Ph. Rank, D. P. Warners
en F. L. Zwaan, Bacchus en Christus (Zwolle
1965) 152-154.
572 zeegenrjk : zegevierend; brallen: pralen.
573 Van: Door; panters en tigers trekken de
wagen van Bacchus vanwege „de hitte ende
de kracht van de wijn", vgl. bovengenoemde
uitg. van Heinsius, n. 158.
5 74 Ten hemel, want na de strijd met de Giganten
mocht Bacchus aan de godenmaaltijd aanzitten.
575 blaaken : fonkelen, schitteren.
576 daavert dit te dof : dreunt dat (u) nog niet
luid genoeg (in de oren).
5 79 oesten: oogsten, h.l. metonymia voor : druivenat.
58o stof : een reden.
583 in spit der : ondanks de.
584 ontziet: vreest.
586 veege : dodelijke, verderfbrengende.
dit vervloekte nat
zwelgen: neen: die vlieten;
Ik zal het uwe bruidt deur haare keel heengieten,
hart verbergt.
lazon.
570 gy de mannen nicht van die de reuzen heeft doen vall en ;
zeegenrijk brallen,
daar hy zijn zetel plant
575 starren die staag blaaken:
dof om my bekent te maaken?
godt Bacchus nu weet gy wie hier staat.
laton.
der daadt:
in zijn oesten.
580 Rijk van Kreon te verwoesten.
laton.
V oort, staal borst deurstoot.
in spijt der zee van Lemnos hier gekoomen.
windt noch stroomen,
slagzwaardt moordt.
laton.
gewest:
Want gy wordt hier gehaat gelijk de veege pest.
vlieten: nicht: de
koning Thoas van Lemnos,
als Heldinnebrieven,
r. 99 (uitg. W.B. 351); Giganten. V gl. voor deze passage:
bovengenoemde
Heinsius, 158.
Daniel Heinsius, oft Lof-sanck van
Ph. Rank, J. D. P. Warners
Zwaan, 1965) 15 2- 154.
572 zeegenryk: brallen: Door; Bacchus "de hitte ende
574 Bacchus aan de godenmaaltijd aanzitten.
blaaken: schitteren.
dof: niet
de oren).
579 voor: 580 stof: reden.
spyt der: veege: verderfbrengende.
MEDEA
391
Wierdt Jazon, toen hy eerst op Lemnos quam, verdreeven?
Neen eerelooze, neen : gy badt my om de steeven
Van Argos, 't eerste schip, dat door een harde stoot
590 Op 't strandt geborsten was, te stoppen, om geen noot
Te lijden, als gy 't spoor langs Facis stroom zoud baanen;
Ja gy verdronkt op 't landt in 't water van uw traanen,
Op dat gy niet by nacht in 't water van de zee,
Vol zandt, verdrenken zoud : ik toonde my gereê,
595 En heb u in mijn stadt, ja zelf, ik zal 't niet schroomen
Te zeggen, op uw trouw, tot in mijn bedt genoomen:
Ja al de vrouwen zijn met uwe mans gepaart:
Ten lesten reisde gy naar Kolchos, wreedt van aart,
En keerde met Medé', die gy ook durfde trouwen:
600 Maar gy hebt uwe trouw met haar als my gehouwen.
Nu staat gy naar Kreiiz' ; waarom wordt ik versmaadt?
Iazon.
Gy zijt van my noch van mijn volk uit nijdt noch haat
Verlaaten; maar men heeft uw stadt uit schrik begeeven:
Want uwe mans, die gy de moordtsteek hebt gegeeven,
605 Verscheenen ons by nacht met fakkels in de handt:
Hun mordtwondtonden ons het lilendt ingewandt:
Men hoorden anders niet dan klaagen, karmen, zuchten,
Deurmengt met wee en wraak, dat ons voor ramp deedt duchten,
Het hair rees ons te berg, en 't hart ontzonk de moedt:
6 z o Wy waaren alzoo nat van zweet als zy van bloedt.
De schrik voor nachtspook kan de stoutste man versaagen.
Hebt gy de stieren en de felle draak verslaagen,
En vreest gy is loogen wat gy zegt.
Iazon.
recht
u te wijken: want zy hadden ons doen hooren,
Dat gy uw tweede mans als hen in 't bloedt zoud smooren.
Een die men quaadt veurzegt behoort het quaadt t'ontgaan.
587 eerst : voor het eerst.
589 Argos : Argo, het schip der Argonauten;
't eerste schip : de Argo was volgens de raad
van Pallas Athene gebouwd; volgens sage was het het eerste schip, „prima Carina",
vgl. Ovidius, Metamorfosen 721
(vert. van Vondel, uitg. Ø.B. VII 6i 8, r.
98o).
geborsten: opengescheurd.
591 Facis: Phasis, vgl. aant. bij vs. 92.
594 gered : bereid.
595 zelf : zelfs.
596 op uw trouw : op uw woord van eer.
6o2 van: noch ... uit nf/dt noch haat: niet uit
haat-en-nijd, niet uit vijandschap.
603 begeeven: verlaten.
604 die: wie.
6ii nachtspook: een nachtelijke spookverschijning.
615 u te wijken: bij u weg te gaan.
617 veurzegt : voorspelt.
Hypsipyle.
hy eerst neen: de steeven
eerste schip, dat door een harde 't strandt geborsten was, te stoppen, om geen noot
Ejden, spoor langs Fads stroom zoud baanen;
't landt in 't water van uw traanen,
met 't water van de zee,
zoud: toonde my geree,
met schroomen
in mijn bedt genoomen:
zijn met uwe mans gepaart:
aart,
Mede', durfde Maar gy hebt uwe trouw met haar als my gehouwen.
N u Kreuz'; ik laton.
yolk nijdt noch haat
uit schrik begeeven:
hebt gegeeven,
Verscheenen by nacht met fakkels in de Hun moordtwondt toonden ons het lillendt ingewandt:
met dan klaagen, karmen, zuchten,
ramp deedt duchten,
hart ontzonk de moedt:
610 Wy van bloedt.
nachtspook kan de stoutste man versaagen.
Hypsipyle.
de stieren en de felle draak verslaagen,
geesten? neen; 't is loogen wat gy zegt.
laton.
Wy vreesden voor geen geest, wy hadden grooter recht
615 Om doen hooren,
bloedt zoud smooren.
quaadt t' ontgaan.
eersl: Argos: Argonauten;
1 schip: Pallas volgens de
het schip, "carina",
VI 721
Vonde!, W.E. VII 618, 980).
590 geborslen: Fads: goree: zelf: ze!fs.
op trouw: eer.
602 door; •.. uit nfjdt noch vijandschap.
6Il nachtelijke spookverschijning.
Ie wfjken: 6 I 7 veurzegt:
392 MEDEA
Hypfipyle.
Een moedig krijgsheldt laat zich van geen nachtspook rain.
Iazon.
De raadt der geesten is bywijlen goedt bevonden.
Hypfipyle.
6zo Een hart vol moedtloosheidt is licht door vrees te wonden.
Iazon.
Een die veurzichtig vreest betoont zijn schranderheidt.
Hypfipyle.
Wie zonder oordeel vreest wordt van zich zelf verleit.
Iazon.
Wie 't eerste quaadt gelukt is nooit in top gereezen.
Hypfipyle.
Wie stant hout in zijn trouw, behoeft geen quaadt te vreezen.
Iazon.
6z5 Een vrouw die dertel is verandert licht van lust.
.Hypfipyle.
Mocht ik mijn lust voldoen, mijn vuur wierdt draa geblust.
Iazon.
Begeert gy noch met my uw lusten te verzaaden!
Hypfipyle.
Verwaandtst' en lafste Griek, ja quaadtst' van alle quaaden,
Ik zoek mijn heete lust te blussen in uw bloedt.
63o Gy zijt niet dan een vat vol alssem, gal en roedt.
Vervloekste mensch : hoe ! mensch ? o neen : ik heb misdreeven;
Hy zondigt die de naam van mensch aan u durft geeven:
Gy zijt in 't noorden van een sneeuwbeer voortgebracht,
En op een ysklip, in een eeuwig duistre nacht,
635 Van ongediert gezoogt, tot schrik van landt en steeden.
D'afbeelding maakt geen mensch; den mensch bestaat in reeden:
Wie zonder reeden leeft betoont zich als een beest.
Gy hebt niet dat een mensch gelijkt dan uwe leest.
De leest is als een schors van vruchtelooze planten.
618, 622 van: door.
6zo moedtloosheidt : lafheid.
623 is in top gereezen: heeft veel aanzien verworven,
is in de achting der mensen gestegen.
625 dertel: wulps; lust: neiging.
6z6 lust: begeerte.
627 lusten: hartstocht.
63o niet dan: niets meer dan; gal: venijn.
633 van: door; sneeuwbeer: ijsbeer.
635 ongediert : een verscheurend dier.
636 afbeelding: uiterlijk voorkomen; maakt geen
mensch: is niet essentieel voor de mens;
bestaat in: wordt gekenmerkt door; reeden:
rede.
638 niet: niets; leest: gestalte.
639 vruchtelooze: onvruchtbare.
MEDEA
Iazon.
640 Voort, nicht van Bacchus, voort met al uw nacht Bacchanten,
Zoo woest als vol van wijn; vertrek van Kreons wal.
Hypsipyle.
Zou 't heir vertrekken! neen: Hypsipyle hout stal.
Iazon.
Hoe! durft een vrouweheir een stadt vol mannen tarten?
Hypsipyle.
't Zijn vrouwe lichaamen ; maar vol van manneharten.
645 De dapperheidt bestaat in eene strijdbre handt.
Iazon.
Waarom zijt gy niet eer gekoomen in dit landt?
Hypsipyle.
Wie streng wil wreeken eist eerst tijdt om reedt te weezen.
Iazon.
Een die zijn starker tergt heeft alle quaadt te vreezen.
Hypsipyle.
Mijn wraakzucht staat zoo vast gelijk een koopre muur.
6 5 o Kon ik het vrouweheir veranderen in vuur,
In toortsen, fakkelen, in gloênde zwaveldroppen,
In spietsen, sabelen, in pijlen scherp van doppen,
In al wat volk vermoordt en starke steên verslindt,
Wy zouden van de lucht neêrstorten op Korint,
655 En zoo lang woeden tot dat alles wierdt verslonnen:
Zoo wierdt mijn vyandt en zijn geile bruidt verwonnen:
Maar zoo dit wreeken aan mijn wraak te laf beviel,
Dan zou ik bidden dat de gooden uwe ziel
Vervloekten, op dat gy geen heil by hen zout vinden.
Iazon.
66o De gramschap van een vrouw is dolder dan de winden,
Die van hun keetenen losbarsten, en deur d'aardt
Verwoedt uitbreeken, dat een gruwzaam onheil baart
Voor bosschen, bergen en voor scheepen op de vloeden.
Wijk mannemoordtster, wijk, gy zijt te fel aan 't woeden.
Hypsipyle.
665 Ik heb mijn man gedoodt om huwlijksschendery.
640 nacht Bacchanten: vrouwen die 's nachts uit- 652 doppen : punt(en).
gelaten en dronken rondzwierven, z.g. om 655 verstonnen: verdelgd.
Bacchus te zoeken. 65 7 beviel: toescheen.
642 hout stal: houdt stand. 661 deur : over.
645 bestaat in: wordt gekenmerkt door. 662 dat : wat.
647 reedt : gereed.
393
394
MEDEA
Iazon.
Gy hebt het lijf verbeurt om uwe tieranny.
Hypsipyle.
Ik heb de dood verdient, dit kan ik niet ontkennen:
Vraagt Jazon om wat quaadt dat my de doodt mach schennen?
Om dat ik u, o spijt ! het leven heb gegunt:
67o Want hadt ik u, by nacht op 't bruilofsbedt, de punt
Van 't zwaardt in 't hart gedrukt, dan zou ik heilzaam leeven.
Een huwlijksschender mach men eer hy 't denkt doen sneeven.
Mijn bruilofsdagh, o ramp ! verschept zich in een nacht.
Iazon.
Nooit is zoo boos een vrouw, als gy, in 't licht gebracht.
Hypsi_pyle.
675 Ik ben heel boos, 't is waar: maar 't zijn ook booze tijden:
'k Ben op my zelver boos, hier helpt geen teegenstrijden,
Om dat ik my op u niet boos genoeg betoon.
Een Vorstelijke vrouw verdraagt geen huwlijkshoon.
Iazon.
Gy hebt veurheen gezegt, o wreedtst van alle wijven!
68o Wy hadden slechts een ziel in twee verscheide lijven,
Nu dreigt uw zwaardt mijn hart: hoe dreit fortuin haar wiel!
Hypsipyle.
Hadt ik 't geluk dat wy niet dan een enkle ziel
Te zaamen hadden, dan zou ik my daadtlij k wreeken:
Want ik zou deeze punt dwars deur mijn hart heen steeken,
685 Zoo braakte gy met my uw leeven in een stondt;
Ik vrees geen doodt zoo gy kunt sterven door mijn wondt:
Dies wacht ik u in 't veldt, in spijt van alle rampen.
Iavn.
Ik ruk het volk by een, om in het veldt te kampen.
Hypsipyle.
0 Juno trouwgodin! begeef u tot de straf:
690 Vergun dat ik Korint, door 't krijgstuig, tot een graf
Van gloeient puin, met bloed deurmengt, voor hem mach maaken.
't Begin van weederwraak behoort men niet te staaken.
666 lef: leven.
676 hier ... teegenstrjden: niet dat ik me ertegen
671 heilzaam : gelukkig.
verzet.
verschept zich: verandert.
681 dreit: draait.
674 in 't licht : ter wereld.
685 gy ... uw leeven: blies jij de laatste
674-677 in allerlei betekenissen: 674-675a adem uit.
gevaarlijk, verderfelijk; 675b zorgelijk, 689 begeeft u tot de straf: begin met de straf.
hachelijk; 676 ontevreden; 677 vijandig,
wraakzuchtig.
om uwe tieranny.
niet V raagt J azon my doodt mach am dat ik u, 0 spijtl het leeven heb gegunt:
670 t bruilofsbedt, zwaardt 't hart gedrukt, dan zou ik heilzaam leeven.
denkt doen sneeven.
0 ramp! zich in een nacht.
als 't licht gebracht.
Hypsipyle.
ben heel boos, 't is waar: maar 't zijn ook booze tijden:
my zelver hier helpt geen teegenstrijden,
am niet boos genoeg betoon.
geen huwlijkshoon.
0 wreedtst van aIle wijven!
680 Wy hadden slechts een ziel in twee verscheide lijven,
zwaardt hoe dreit fortuin haar t geluk dat wy niet dan een enkle ziel
dan zou ik my daadtlijk wreeken:
dwars deur mijn hart heen steeken,
Zoo braakte gy met my uw leeven een sterven mijn t veldt, in spijt van aIle rampen.
Iazon.
het yolk by een, om in het veldt te kampen.
a Juno trouwgodinl begeef tot de Vergun dat ik Korint, door 't krijgstuig, tot een graf
bloed deurmengt, voor hem mach maaken.
Begin weederwraak men niet te staaken.
/IJf; heilzaam; teegenstrIJden; me ertegen
673 Zich; in licht; 674-boos, allerIei betekenissen: 674-675 a
verderfelijk; 675b zorgelijk,
ontevreden; 677 vijandig,
dreit; braakte gv ... uw {eeven: de laatste
689 u straf; de straf.
MEDEA 395
Wie half wil wreeken geeft zijn vyandt heele kracht.
Slaa uw gezicht op 't heir, wy steunen op uw macht.
Hier komt Iris op een vliegende paauw,
die een reegenboog in haar klaauwen heeft, daalen.
Priesteres.
695 De hemel oopent zich: 'k zie blixemen vertoogen.
Wie daalt hier op een paauw omheint van reegenboogen?
't Is Iris, de boodin van Juno, tot onz' heil.
Iris. Hypsipyle. Priesteres.
Hypsipyle, ik kom, op uw gebeên, van 't steil
Gewelfssel daalen, om uw ongeval t'ontvouwen:
70o Gy zult, zoo gy hier blijft, o Koningin der vrouwen:
Door 't krijgsvolk sneuvelen in 't heetste van 't gevecht.
Dat gy naar weêrwraak tracht bestaat in wettig recht:
Maar uwe mannemoordt heeft Junoos wraak doen branden.
Een vrouw heeft nimmer recht om mannen aan te randen.
705 Begeef u weeder scheep eer Jazon u verrast. zy vliegt naar de wolken.
Hypsipyle.
Hoe! zou ik wijken? neen; mijn gramschap staat te vast:
De doodt van Jazon is met onze doodt beschooren:
Laat my vry sterven als ik in zijn bloedt mach smooren.
Nooit sterft men liever dan van 's vyandts bloedt bespadt.
Kreon en Kreiiza op de wal. Hypsipyle.
710 Van deeze tooren die de noortzy van de stadt
Voor borstweer dient, zien wy het leeger van de vrouwen.
Kreuza.
Ik hoop mijn Jazon in het harrenas t'aanschouwen.
Hypsipyle.
Ik zie het hofgezin verschijnen op de wal.
Priesteres.
Men wacht het krijgsvolk best in 't naastgeleege dal.
694 gezicht: ogen; Toneelaanw.: Iris, godin van
de regenboog, bodin der goden, inzonderheid
van Juno. De pauw is gewijd aan Hera,
maar hier waarschijnlijk gekozen vanwege
zijn kleurrijke vederdos.
695 vertoogen: zich vertonen.
696 omheint : omgeven.
698 het steil gewelfssel: het hoge hemelgewelf.
699 ongeval: rampspoed.
702 bestaat in: is.
704 aan te randen: gewelddadig aan te tasten.
705 verrast: overvalt.
706 staat te vast : is te stevig gefundeerd, te gemotiveerd.
707 met : tegelijk met ; beschooren : door het lot
beschikt.
709 van: door.
713 hofgezin: de koning en zijn gevolg.
396 MEDEA
Kreiiza.
7 1 5 Hier komt mijn bruidegom gewapent met zijn deege,
En glinsterende schildt : de hemel gun hem zeege,
Zoo wordt mijn bruilofsdagh heel Grieken deur bemint.
Iazon. Leefier. Kreiiza en Kreon op de wal.
Beroemde burgers van het machtige Korint,
't Schijnt schandelijk dat wy een vrouweheir aanrannen,
720 Maar 't zijn moordressen, en van wie? van haare mannen.
Wie eigen mans vermoordt zal vreemde niet ontzien.
Laat ons de hooftmoordres de punt van 't lemmer biên,
Eer dat zy bystant krijgt van haare bondtgebuuren:
Wy moeten haar in 't oog van d'opgesteege muuren
72 5 In 't dal verdelgen, tot een luister van de stadt.
Het veldt moet deeze dagh, door 't oorlogszwaardt, zoo nat
Van 't bloedt der vrouwen zijn, als 't hof van bruilofswijnen.
Dat wy in 't harrenas, in 't ope veldt, verschijnen,
Is niet uit boosheidt : maar door 't parssen van de noodt.
73o Ik zie haar heir alreê op d'oever van de doodt,
En wy op d'eerste trap van 't stervelooze leeven.
Wie recht en macht heeft dient geen vyandt tijdt te geeven,
Of hy verliest zijn recht, zijn macht en tijdt gelijk.
Laat ons dan vaardig zijn, om 't heir in deeze wijk
73 5 In 't bloedt te smooren, dat men door 't gevecht zal plengen.
Ik wil mijn huwlijksmyrt met krijgslauwrier deurmengen.
Men steek de veldtrompet, op dat ik 't heir verniel.
Kreiiza.
Hou stant mijn bruidegom, hou stant mijn halve ziel,
Ik wil met u ten strijdt om my met u te waagen:
74o Zult gy een staale helm op uwe hairen draagen,
En ik een roozekrans ? dat ly ik nimmer; Zo u en vyandin, als dol, te moet komtreên,
Om sabel, speer en pijl op uwe borst te vellen,
Ik zal my, vol van moedt, veur uwe boezem stellen,
745 En keeren wat u dreigt, als een getrouwe bruidt.
Kreon.
Kreiiza, hou u stil, en draag u als een spruit
Van koning Kreon: laat uw Jazon haar bespringen.
717 Grieken: Griekenland; bemint: geliefd, gevierd.
719 aanrannen: aanvallen.
723 bondtgebuuren: bondgenoten uit een buurland.
724 opgesteege : hoog oprijzende.
725 tot een luister: tot glorie.
729 boosheidt: kwaadwilligheid.
731 stervelooze: onvergankelijke (d.w.z. met
eeuwigdurende roem beladen).
vaardig: bereidwillig; wijk: terrein.
737 veldtrompet : krijgstrompet.
738 mijn halve ziel: mijn liefste, vgl. Gijsbr. v.
Aemstel (ed. 165 9) 75 2.
747 bespringen: overvallen.
715 Hier komt mijn bruidegom gewapent met zijn deege,
schildt: hem zeege,
wordt mijn bruilofsdagh heel Grieken deur bemint.
lazon. Leeger. Kreiiza en op waf.
Korint,
een vrouweheir aanrannen,
Maar 't zijn moordressen, en van wie? van haare mannen.
mans niet ontzien.
de punt van 't lemmer bien,
bystant krijgt van haare bondtgebuuren:
van d'opgesteege muuren
725 dal verdelgen, tot een luister van de stadt.
deeze dagh, door 't oorlogszwaardt, zoo nat
der vrouwen zijn, als 't hof van bruilofswijnen.
in 't harrenas, 't ope veldt, verschijnen,
boosheidt: 730 Ik zie haar heir alree op d'eerste trap stervelooze leeven.
vyandt tijdt te geeven,
verliest zijn recht, zijn macht en tijdt gelijk.
heir deeze wijk
735 bloedt te smooren, dat 't gevecht zal plengen.
wi! mijn huwlijksmyrt met krijgslauwrier deurmengen.
op dat ik 't heir verniel.
stant hou stant mijn halve ziel,
met u ten strijdt om my met u te waagen:
740 Zult gy een staale helm op uwe hairen draagen,
een roozekrans? ik nimmer; neen:
Zoo u een vyandin, als dol, te moet komt treen,
borst te vellen,
van moedt, veur uwe boezem stellen,
En keeren wat u dreigt, als een getrouwe bruidt.
en draag u als een spruit
Kreon: laat uw J azon haar bespringen.
717 gevierd.
anvergankelijke (d.w.z. met
719 bandgenaten een buurland.
opgesteege: haag aprijzende.
725 tat glade.
729 roem beladen).
734 veldtrompet: Gysbr. II.
1659) 752.
avervallen.
MEDEA
397
Kreiiia.
Ik zie de leegers op elkanderen indringen.
Kreon.
Het schriklijk veldtgeschrey en stof vervult de lucht.
Hypsipyle. binnen.
7 5 o Staa hooftmanninnen, staa, of 't heele leeger vlucht:
lijken Ik sta hier op en berg van man' vrouwe .
Iaon. binnen.
Voort, steekt de vloot aan brandt eer zy naar 't strant toe wijken;
Zy vechten zonder hoop, de zeege lacht ons aan.
Hypsipyle. binnen.
Hou moedt mijn heir, hou moedt, op hoop van lauwerblaán.
Kreiva.
75 5 0 vaader Mars! verstark de pronk van alle Grieken.
Kom vlugge Mingodt, kom en leen my uwe wieken,
Zoo vlieg ik by de Prins, in 't aanzien van de moordt.
Kreon.
Het leeger went zich naa de groote zuiderpoort.
Iavn in 't velt, Kreon en Kreika op de wal.
De scheepen branden, want ik zie de vlammen blaaken:
76o De rook, vol vonken, spreit zich langs de hemeldaaken,
Gelijk toen Faëton als dol aan 't hollen was.
Het leger is vergeefs in 't blanke harrenas,
Ia 't hoeft van nu af op geen vrye vlucht te denken;
Het zal op 't landt in bloedt, of in de zee verdrenken:
765 Het heeft geen middelpadt, het wijken is gedaan.
Kreon.
Mijn dochter, laat ons naar de haventooren gaen.
Daar kan men 't leger bet dan van deez' poort beóogen.
Hooftman. bin.
Pimool en Pilades, betoont uw krijgsvermoogen;
Deursteekt Hypsipyle, zoo wordt het heir vertreên.
veldtgeschrey : geschreeuw dat men ter aan- aarde in brand.
moediging bij het begin van de strijd aan- 765 geen middelpadt : geen keus tussen die twee
heft. uitersten, geen alternatief; het weken : het
75o booftmanninnen : kapiteines.
uitwijken, de uitwijkmogelijkheden; ge-
76o bemeldaaken : uitspansel.
daan: afgelopen, voorbij.
761 Faëton: zoon van Helios, de zonnegod; 767 bet : beter ; beóogen : gadeslaan.
toen Faëton de zonnewagen bestuurde,
768 Pimool en Pilades : namen van twee willesloegen
de paarden op hol en raakte de hele keurige soldaten.
Kreiiza.
de leegers op elkanderen indringen.
de lucht.
binnen.
750 hooftmanninnen, of't Ik staa hier op een berg van mann' en vrouwe lijken.
laton. binnen.
steekt de vloot aan brandt eer zy naar 't strant toe wijken;
de zeege lacht ons aan.
binnen.
mijn moedt, op hoop van lauwerblaan.
Kreiiza.
5 0 vaader Mars 1 alle Grieken.
Mingodt, kom en leen my uwe wieken,
ik by de Prins, in 't aanzien van de moordt.
zich naa de groote zuiderpoort.
Iazon in 't velt, Kreon en Kreiiza op de wal.
scheepen branden, want ik zie de vlammen blaaken:
760 De rook, vol vonken, spreit zich langs de hemeldaaken,
Faeton aan hollen was.
is vergeefs in 't blanke harrenas,
geen vrye vlucht te denken;
'landt bloedt, of in de zee verdrenken:
Het heeft geen middelpadt, het wijken is gedaan.
gaen.
beoogen.
bin.
krijgsvermoogen;
wordt het heir vertreen.
brand.
749 veldtgeschrey: ter aanmoediging
bij het begin van de strijd aanheft.
750 hooftmanninnen: 760 hemeldaaken: 765 middelpadt: twee
alternatief; wilken: de uitwijkmogelijkheden; gedaan:
Falton: van Relios, de zonnegod;
Faeton zonnewagen sloegen paarden hoI en raakte hele
bet: beter; beoogen: 768 en Pilades: wiJIekeurige
398 MEDEA
Iazon.
77o Hoe ! zou Hypsipyle door 't lemmer sterven ? neen.
Toef, toef mijn Hooftman, toef, betoom uw wreede vlaagen:
Haar sterven zou mijn hart tot in mijn ziel deurknaagen:
En zooz'in 't leeven blijft wordt ik van haar deurboort:
't Een raadt my tot genaá, en 't ander tot de moordt.
775 Wie wijs en machtig is moet buiten vreeze leeven.
Op, op, mijn Hooftman op, Hypsipyle moet sneeven,
Het vonnis is geveldt, hoe ! zal zy sneuvlen ? neen:
'k Ben meer aan haar verplicht, al heeft zy my bestreên,
Dan aan mijn vaader, toen hy my by moeder teelde;
78o Hy gaf my 't leeven slechts uit dartle minneweelde,
En deez' uit deerenis : ik voeg my tot genaá.
Toef, toef mijn Hooftman, toef; zal zy dan leeven? ja:
Waar blijft Kreii.za dan? van 't huwelijk versteeken.
Zal ik mijn eedt met haar om d'eerste trouwëedt breeken?
785 Een die zijn eeden breekt wordt van de goon gehaat.
Maar die een quaaden eedt wil houden, pleegt meer quaadt
Dan die zijn eeden breekt. Met wie zal ik het houwen?
trouwen:
Hier nadert my Kreuz' en mant an tot
bevecht:
Dar komt Hypsipyle, die ik te schelms
Voor deeze pleit de min, voor die de bandt van d'echt:
Zoo ik de min verstoot verval ik in ellenden:
Zoo ik mijn echt vergeet zal my de donder schenden.
0 Noodt! die vaardig raadt, span uwe vierschaar aan:
Zal ik Hypsipyle, door 't zwaardt, in 't graf doen gaan,
795 Of vluchten voor Kreuz' ? men moet geen liefde vluchten.
Wie dat zijn vyandt doodt heeft voor geen quaadt te duchten.
De Noodtdwang raadt my best, Op, op mijn Hooftman, op,
Verdelg Hypsipyle.
Hypsipyle. bin.
Wie staat hier naar myn kop?
Ik stop mijn ooren, of mijn boezem wierdt bewoogen.
800 Het karmen van een vrouw heeft overgroot vermoogen.
Zy moet, spijt eer, spijt eedt, spijt trouw, naar d'afgrondt gaan.
Hooftman. Iazon.
Ik wens de Prins geluk; dies zwaay de zeegevaán.
771 vlaagen : gemoedsbewegingen.
781 derenis : mededogen; voeg mf : neig, hel over.
783 versteeken : beroofd.
785 van : door.
789 schelms : snood.
Noodt: personificatie van de Noodzaak
(Noodlot, Anangkê, Fatum); vaardig: snel.
797 Noodtdzvang: dringende noodzaak = Noodt
in vs. 793.
staat naar: heeft 't gemunt op ; kop : hoofd
(nog niet onbeschaafd gebruikt woord).
8oi spijt: in weerwil van; afgrondt: onderwereld,
hel.
770 Hoe! Hypsipyle door 't lemmer sterven? neen.
toef, betoom uw wreede vlaagen:
tot in mijn ziel deurknaagen:
t leeven haar deurboort:
raadt genaa, t ander tot de moordt.
Wie wijs en machtig is moet buiten vreeze leeven.
mijn Hooftman op, Hypsipyle moet sneeven,
is geveldt, hoe! zal zy sneuvlen? haar verplicht, al heeft zy my bestreen,
my by moeder teelde;
780 Hy gaf my 't leeven slechts uit dartle minneweelde,
deerenis: genaa.
toef; zal zy dan leeven? ja:
Kreiiza t huwelijk versteeken.
d' eerste trouweedt breeken?
Een die zijn eeden breekt wordt van de goon gehaat.
wi} pleegt meer quaadt
Hier naadert my Kreiiz' en maant my aan tot Daar komt Hypsipyle, die ik te schelms 790 Voor deeze pleit de min, voor die de bandt van d'echt:
verval in mijn vergeet zal my de donder schenden.
o Noodt! die vaardig raadt, span uwe viers chaar aan:
't graf doen gaan,
Of vluchten voor Kreiiz'? men moet geen liefde vluchten.
geen quaadt te duchten.
op mijn Hooftman, op,
bin.
myn Iazon.
mijn ooren, of mijn boezem wierdt bewoogen.
Het karmen van een vermoogen.
spijt trouw, naar d'afgrondt gaan.
Iazon.
zeegevaan.
vlaagen: derenis: my: versteeken: Noodtdwang: noodzaak = in vs. 793.
van: schelms: 793 van Noodzaak
Anangke, Fatum); 798 't gemunt op; kop: onbeschaafd 801 spyt: he!.
399
Iazon.
Wat hebt gy voor bewijs om op uw woordt te bouwen?
Hooftman.
Ik heb Hypsipyle het hooft van 't lijf gehouwen.
805 Gelijk gy hier kunt zien. Ontfang uw oorlogsbuit.
Iazon.
Is dit Hypsipyle mijn allereerste bruidt!
Hooftman.
Dit is zy die zoo stout op uwe krijgsvolk woede.
Iazon.
Is dit Hypsipyle die my in noodt behoede!
Hooftman.
Ik heb de vonken van haar wraak in bloedt gedooft.
Iazon.
8 x o Och! och ! Hypsipyle, heb ik uw eigen hooft?
Zijn dit de lippen daar ik nekter uit quam haalen?
Ik zie uw oogen : maar ik vindt geen heldre straalen.
De rooz' en lely zijn op uwe kaak verdort.
Uw hair, daar gy mijn hart aan 't uw meê hadt gegordt,
815 Hangt vol geronne bloedt, deurmengt met vuile zanden.
Gy hebt geen schuldt, ik zelf heb haar, door uwe handen,
De gorgel afgesneên. 0 lydeloos bedrijf!
Kom stoot uw zwaardt, dat roodt van 't bloedt is, deur mijn lijf:
Ik heb met har geleft, en wil ok sterven.
8zo Mint gy een schepsel dat haar man het licht deedt derven?
Haar man hadt zulks verdient: want hy was vals van aart:
Zy heft har vader, dat gen ander dedt, bewart.
Hooftman.
Een vrouw behoort haar man voor vaader te bescharmen.
Iazon.
Ik hoor, helaas! ik hoor haar deerlijk karmen.
825 Voort, haal haar lichaam, voort, en voeg het by dit hooft.
Hooftman.
Het lichaam is vertreên, en heel van glans berooft.
807 op ... woede: te keer ging gorgel: keel; lydeloos: duldeloos.
8ii nekter: 8zo het licht derven: van het levenslicht beroven.
814 daar: waar; gegordt: als met een gordel vast- 8 z z dat : wat; bewaart: beschermd.
gehecht. 823 voor : zanden: MEDEA
laton.
woordtte t lijf gehouwen.
805 Gelijk gy hier kunt zien. Ontfang uw oorlogsbuit.
lazon.
Hypsipyle op uwe krijgsvolk woede.
lazon.
van haar wraak in bloedt gedooft.
lazon.
810 Ochl ochl eigen daar nekter uit quam haalen?
oogen: vindt geen heldre straalen.
en lely uw mee hadt gegordt,
8 I 5 bloedt, deurmengt met vuile zanden.
zelf door uwe handen,
afgesneen. lydeloos van 't bloedt is, deur mijn Ik heb met haar geleeft, en wil ook met haar sterven.
Hooftman.
82.0 Mint gy een schepsel licht deedt Iazon.
zulks hy was Zy heeft haar vader, dat geen ander de edt, bewaart.
behoort haar man voor vaader te bescharmen.
helaas! hoor haar deerlijk karmen.
82.5 V oort, het by dit hooft.
vertreen, heel van glans berooft.
817 Iyde/oos: tegen.
8 II nectar.
doar: vastgehecht.
820 bet Ncbt 822 dot: 823 voor: eerder dan.
815 zanden: zandkorrels.
MEDEA
Iazon.
Zoo haal haar ziel, of is'er meer dan ziel te vinden,
Zoo voeg het by elkaar, ik zal my onderwinden
Natuur te dwingen, dat zy haar het leeven geeft.
Hooftman.
830 Begeert gy dat een vrouw...
Iazon.
Ik wil dat zy weêr leeft;
En wie hier teegen spreekt wordt van mijn handt geschonnen.
Hooftman.
Die gy in 't leeven door uw lemmer hebt verwonnen,
Verwint die u nu zy door 't zwaardt verslaagen leit?
Iazon.
Op leger Hooftman, op, en krab uw borst, ja schreit,
835 En ruk uw hairen uit om Jazons aam te smooren,
Ik wil niet leeven nu zy 't leeven heeft verlooren:
Ik heb het zwaardt gewet, gy gaaft niet dan de slag.
0 trouwe bedtgenoot! ik heb de staale dag,
Op 't aanbeeldt van de moordt, tot uw bederf, doen smeeden:
84o Het staal heeft deur uw hals tot in mijn hart gesneeden.
Twee moorden met een slag! wie heeft dit ooit gehoort?
0 dubble moordenaar! ik heb mijn vrouw vermoordt.
Een die zijn vrouw vermoordt heeft gruwelen bedreeven.
Een die zich zelf vermoordt is vyant van het leeven.
8 45 Wie 't leeven teegestreeft betoont zijn heilloosheidt.
Hoe zal dit klinken als de Faam dit quaadt verbreidt!
Prins Jazon heft het veldt dor zijn gewer behouwen:
Maar hy verwon een heir van weerelooze vrouwen:
0 schandt! o smaadt! o spijt! en boven dit gemoedt,
85o Heeft hy zijn vrouw, 't is schelms, doen smooren in haar bloedt.
Al wat ooit wreedtheidt was moet voor mijn wreedtheidt zwichten.
Hooftman.
Wie vyanden verdelgt bewijst niet meer dan plichten.
Gy hebt uw plicht voldaan.
/azon.
0 hooft! dat vrouw Natuur
Van roozen, leliën, roobynen, paarlen, vuur,
Yvoor en goudtdraadt op het kunstigst wist te vormen...
831 geschonnen: omgebracht.
838 dag : dagge, dolk.
845 teegestreeft: zich verzet tegen.
846 Hoe zal dit klinken: Wat voor indruk zal dit
maken op de mensen.
847 geweer : zwaard.
849 spit: hoon; boven dit gemoedt : wat nog deze geestesgesteldheid uitgaat, wat nog
erger is.
8o schelms : misdadig.
85 z bewijst ... plichten: doet zijn plicht.
400
lazon.
meer dan ziel vinden,
by elkaar, ik zal my onderwinden
dwingen, dat zy haar het leeven geeft.
Begeert gy dat een vrouw ...
lazon.
wi! zy weer leeft;
van mijn handt geschonnen.
leeven uw lemmer hebt verwonnen,
zy door 't zwaardt verslaagen leit?
lazon.
krab uw borst, ja schreit,
835 hairen om J azons aam te smooren,
zy 't leeven heeft verlooren:
zwaardt gewet, gy gaaft niet dan de slag.
o trouwe bedtgenoot I ik heb de staale dag,
t aanbeeldt de moordt, tot uw bederf, doen smeeden:
840 Het staal heeft deur uw hals tot in mijn hart gesneeden.
o dubble moordenaar I vermoordt heeft gruwelen bedreeven.
is vyant van het leeven.
845 Wie't leeven teegestreeft betoont zijn heilloosheidt.
quaadt verbreidt I
Prins Jazon heeft het veldt door zijn geweer behouwen:
heir van weerelooze vrouwen:
o schandt I 0 0 boven dit gemoedt,
850 Heeft hy zijn vrouw, 't is schelms, doen smooren in haar bloedt.
was voor mijn wreedtheidt zwichten.
meer dan plichten.
plicht voldaan.
lazon.
o hooftl dat vrouw lelien, paarlen, vuur,
855 het kunstigst wist te vormen ...
dag: za! mensen.
spyt: gemoedt: boven
uitgaat, nog
850 schelms: geweer: 852 bewyst plichten:
MEDEA 401
Hooftman.
Ik zie Kreiiz' van veer : dies spreek van 't zeegbaar stormen.
Iazon.
Och! waar ik met mijn schip gezonken by uw strandt,
Zoo leedt gy, tot mijn leedt, geen schipbreuk op dit landt:
Maar gy hebt my geredt, op dat ik niet zou sneeven;
86o En zelf ben ik de klip daar 't schip van uwe leeven
Zich op te barsten stoot; ja gy zijt in de zee
Verdronken van uw bloedt : wee my vervloekte, wee.
Hooftman.
Hoe ! mint gy die u haat en scheldt als een ontzinde?
Iazon.
Dit is een teeken dat zy my oprecht beminde.
865 Voort, haal het guide Vlies, heel Grieken deur gelooft,
Ik zal 'er dit juweel, dit kostelijke hooft
Opzetten, als de zon in zijne goude zaaien.
Een heldre diamant behoort in goudt te praaien.
Hooftman.
Gy weet dat d'eerste min door d'andre wordt verzet.
Iazon.
870 Voort, vlieg naar Hyble, zelf naar Pindus en Hymet,
Drie bergen die de Lent beschildert heeft met bloemen;
En pluk de schoonste van al die men schoon moet roemen,
En vlechtze tot een krans, om op dit hooft te staan;
Maar breng noch leliën, noch versche roozeblaán :
875 Want zy verstrekt de roos en iely aller vrouwen.
Hooftman.
O allergrootste Griek!
Iazon.
Sta af, of 't zal u rouwen.
Hooftman.
Ik laat u hier, o Prins! nu gy 't begeert, alleen.
Iazon.
Vruchtbaarend' aarde zinkt gy niet voor Jazons schreên?
Ik ben veel zwaarder van vervloekt' afgrij slij kheeden
856 zeegbaar stormen: zegevierende aanval.
865 Grieken: Griekenland; gelooft : geprezen.
866 kostelijke: kostbare, dierbare.
869 verzet: verdreven; d'andre: de tweede.
87o Hyble : Hybla, berg op Sicilië, waarvandaan
beroemde honing kwam; zelf : ook; Pindus,
gebergte tussen Epirus en Thessalië in
Noord-Griekenland; Hymet: Hymettus,
berg in Attica, bekend om zijn voorti effelij
ke honing.
noch ... noch : geen ... of.
verstrekt: is.
Sta af : Houd op (of: Ga weg).
vruchtbaarend' : (lett. bevruchtende), vruchtbare.
zwaarder, vgl. zinkt in vs. 878.
874
875
876
878
879
4.0 2. 88o Dan uwe lichaam vol van bosschen, bergen, steeden:
Voort spalk u kaaken en verslin my in uw borst:
Het aardtrijk schrikt voor my, om dat ik schelms bemorst
En dronken ben van 't bloedt dat ik langs 't veldt deedt bruizen.
Gestarnde hemelen, ontsluit uw wapenhuizen,
885 En lost uw wraakgeschut op Jazons heillooz' hooft.
Hoe! leit de donder vast? is 't blixemvuur gedooft?
De heem'len schuwen my en dekken zich met dampen.
Onmeetelijke zee die my aan boordt dorst klampen
Toen ik naar Kolchos voer, span al de krachten aan
890 Die gy te zaamen brocht, toen gy , o groot bestaan!
De werelt in uw schot van goleven quam domplen,
Uw zoute vloedt moet my alleenig overromplen:
Want ik ben boozer dan al 't aardtrijk zaamen was:
De ze vertrekt van angst, zy vrest har zoute plas,
895 Zoo zy my overstelpt, voor eeuwig te besmetten.
Wil d'aardt noch hemel noch de zee dit lijf verpletten?
Zoo zal ik door vergift of strop of staal het padt
Van Pluto zoeken; neen: want in zijn gloênde stadt
Zou my Hypsipyle by Radamandt aanklaagen.
900 Waar dat ik my begeef ontmoet ik niet dan plaagen.
Hooftman.
Ik bidt ontveins uw min, of gy ondekt uw hart.
Iazon.
Zoo ik mijn min ontveins verdubbel ik mijn smart.
Hooftman.
Kreiiza zal uw smart verzachten door het trouwen.
Iazon.
De mannen, ik beken 't, zijn slaaven van de vrouwen.
905 Ik doe, zoo ik ontveins, mijn eerste min geweldt.
Kreika. Iazon. Hooftman.
Myn Jazon leeft gy noch? hoe is 't in 't oorlogsveldt?
Iazon.
Wie vol van moedt begint zal endelijk verwinnen.
Hier ziet gy 't bloedig hooft van 't hooft der vyandinnen:
Dat haatelijke hooft; dat hooft gelijk een grijns:
88z bemorst: lost : wraakgeschut: Tijdens 890 groot bestaan: geweldige h.890-891 grote vloed die
Frygië waarbij Philemon en
Baucis vertrekt : 897-898 het padt Van Pluto: de weg naar de
901 ondekt uw hart: 909 haateljke : grijns: 402
880 Dan uwe lichaam vol van bosschen, bergen, steeden:
kaaken voor my, om dat ik schelms bemorst
t bloedt dat ik langs 't veldt deedt bruizen.
uw wapenhuizen,
88$ wraakgeschut op Jazons heillooz' hooft.
t blixemvuur gedooft?
my en dekken zich met dampen.
dorst klampen
Kolchos voer, span al de krachten aan
890 Die gy te zaamen gy 0 groot De werrelt in uw schoot van golleven quam domplen,
my alleenig dan al 't aardtrijk zaamen De zee vertrekt van angst, zy vreest haar zoute plas,
895 eeuwig te besmetten.
hemel de zee dit lijf verpletten?
of strop of staal het padt
in zijn gloende stadt
Hypsipyle Radamandt aanklaagen.
900 Waar dat ik my begeef ontmoet ik niet dan plaagen.
ontveins of gy ondekt uw hart.
mijn Kreliza trouwen.
't, zijn slaaven van de vrouwen.
905 Ik doe, zoo ik ontveins, mijn eerste min geweldt.
Kreiiza. Iazon. Hooftman.
in 't oorlogsveldt?
begint zal endelijk verwinnen.
t hooft der vyandinnen:
dat hooft gelijk een grijns:
882 bemors!: bezoedeld.
894 vertrekt: trekt zich terug.
MEDEA
885 lost: schiet af; wrekende pijlen.
888 Tijdens de schipbreuk bij Lemnos.
897-898 het padt Van Pluto: de weg naar de
onderwereld.
bestaan: geweldige onderneming; h.l.
geweldig gebeuren.
891 Deze vss. doelen op de grate vloed die
Frygie verzwolg en waarbij Philemon en
en Bauds gered werden.
bart: openbaart wat er in uw hart
omgaat.
909 baatelyke: afschuwelijke; gryns: masker,
mombakkes.
403
910 Het hair is als een tros van slangen vol fenij ns ;
Dit hooft is afgedrukt op 't bakkes van Meduze.
Ontfang het heillooz' hooft, alwaardige Kreiize,
Tot zeegenteeken van mijn overwinnent zwaardt.
Kreiuza.
Landtloopster, steedenplaag, die niet dan onheil baart,
915 Gy hebt geen enkle trek die Jazons hart kon trekken:
Ik zal uw angezicht met slijm en gal bedeken,
En krabben uwe kaak met scherpe nagels op;
Ja booren d'oogen met mijn vingers uit uw kop:
strijde Het lust my met uw tong op 'tn alerfelste :
920 0 bits' en bittre tong! 'k zal u ten keel uitsnijden,
En prikkien met een priem, en zoo 't u geest gevoelt,
Zoo wordt mijn heete wraak tot in het hart verkoelt.
Een die zijn wraakzucht koelt kan loflijk zeegevieren.
Kreon. Iazon. Kreuza. Hooftman.
0 overdappre heldt 1 gy hebt de lauwerieren,
925 Gelijk Kreiiz', verdient door uwe strijdtbaarheidt.
Ik wil dat uw bedrijf deur Grieken wordt verbreidt,
En zoo men dit verzwijgt zoo zal 't de Faam vertolken.
Een loffelijke daadt verspreit zich deur de wolken.
Iazon.
Wy hebben 't heir verdelgt tot luister van uw troon.
Kreuza.
930 Gaan wy naar d' offerkerk, en danken d' oppergo ón.
van Korintsche en Lemnosche vrouwen.
Korinten mach van oudts her brallen
Met Venus kerk van marmersteen,
En met haar hemelhooge wallen;
Zoo leeft men deur all' eeuwen heen:
93 5 Nu mach het popelkranssen draagen,
911 op : ook wel in
stijl vgl. ØNT II Meduze : een van
een verstenende uitging;
desondanks door Perseus
912 915 trekken: sljim : 917 kaak: wang; op: open.
919 strijden met : kijven tegen.
921 prikkelen: prikken geven (frequentatief);
priem : 922 tot in het hart : al.
Grieken : 93o offerkerk: offerheiligdom, tempel.
93' brallen: pralen, prijken.
popelkranssen : kransen van populierbladeren.
MEDEA
Bet hair is als een tros van slangen vol fenijns;
hooft is afgedrukt op 't bakkes van Meduze.
hooft, alwaardige Kreiize,
zeegenteeken van mijn overwinnent zwaardt.
Kreuza.
dan onheil baart,
Gy hebt geen enkle trek die Jazons hart kon Ik zal uw aangezicht met slijm en gal bedekken,
krabben met mijn uit uw Het lust my met uw tong op 't allerfelst te strijden:
92.0 0 bits' en bittre tong 1 'k zal u ten keel uitsnijden,
prikklen geest gevoelt,
wordt mijn heete wraak tot in het hart verkoelt.
zijn wraakzucht koelt kan loflijk zeegevieren.
Kreuza. Hooftman.
o overdappre heldt 1 hebt de lauwerieren,
92.5 Gelijk Kreiiz', verdient door uwe strijdtbaarheidt.
dat uw bedrijf deur Grieken wordt verbreidt,
men dit verzwijgt zoo zal 't de Faam vertolken.
troon.
Gaan wy naar d'offerkerk, en danken d'oppergoon.
935
Rey van Korintsche en Lemnosche Zang.
her popelkranssen draagen,
9II afgedrukt op: een afdruksel van, een kopie
van; bakkes: gezicht (vroeger ook weI in
hogere stijI gebruikt, vg!. WNT II 893);
Meduze: Medusa, een der Gorgonen, van
wier hoofd een verstenende werking uitging;
desondanks werd het door Perseus
afgeslagen.
9 I 2 alwaardige: dierbare.
9 15 trekken; aantrekkingskracht uitoefenen op.
916 sliim; slijk; gal: (slangen)gif.
op: strtJden met: geven (frequentatief);
priem; dolkmes.
hart; tot in de kern, geheel en a!.
926 Grieken: Griekenland.
930 offerkerk; tempe!.
931 praIen, 935 popelkranssen:
404 MEDEA
Door dapperheidt van Ezons zoon.
Nooit is 'er zulk een slag geslaagen:
Het laage dal is hoog van doón,
Gegespt in blanke harrenassen.
940 Toen Jazon tanden had gezaait,
Zag hy een oest van reuzen wassen:
Hier rees een arm, die 't slagzwaardt zwaait:
Dar groeid' en hoft, versiert met veren:
Gins wies een been gelaarst uit d'aardt:
945
En elders scherpgesleepe speeren:
De grondt heeft gruwelen gebaart:
Zo tont zich 't heir der vyandinen.
Het groene veldt is roodt van bloedt.
Door vechten kan men overwinnen.
950 Die nimmer teegens vyandt woedt,
Zal heel in slaaverny vervallen.
Wie vry wil zyn moet weêrstant biên.
De wapens zijn tot heil der wallen.
Het oorlog laat zich gruwzaam zien:
9 5 5 Maar 't kneust de vyandtlijke machten.
Een doode vyandt heeft geen krachten.
Teegenzang.
Vervloektst' en wreedtst' van alle mannen,
Gy verft u roodt door vrouwemoordt:
Is uwe boezem vol tierannen,
96o Dat gy uw vrouw het hart deurboordt?
Een die zijn Egaas bloedt durft zwelgen,
Bedrijft het allerfelste quaadt.
Geen tiger zal zijn gaá verdelgen.
De moordt verschoont het vrouwlijk zaadt.
965 Men mach geen gal voor nektar schenken.
Het huwlijk lijdt geen wreedt gemoedt.
Die u behoede voor verdrenken
Verdrenkt gy, door uw zwaardt, in bloedt.
Die u op 't bedt aanminnig kusten,
97o Laat gy vertreên in 't woeste veldt.
Haar boezem daar uw mondt op rusten,
Bewijst gy 't allerwreedtst geweldt.
De helden leeven door hun daaden:
Gy zult niet min onsterflijk zijn;
Doch niet door uwe popelblaaden;
936 EZons zoon: Aesons zoon, Jason.
de vrouw; vgl. Mak, Rhetoricaal Glossarium
941 oest: oogst.
368.
95 4 laat ... Zich zien : doet zich voor.
965 gal: venijn.
95 5 kneust: verbrijzelt. 966 lijdt: duldt.
964 het vrouwl//k zaadt: het vrouwelijk wezen,
967 verdrenken: verdrinken.
955
975
dapperheidt van Ezons zoon.
is 'er zulk een slag geslaagen:
Bet doan,
blanke harrenassen.
tanden had gezaait,
oest van reuzen wassen:
Bier t slagzwaardt Daar groeid' een hooft, versiert met veer en:
elders scherpgesleepe heeft gruwelen Zoo toont zich 't heir der vyandinnen.
Bet van bloedt.
kan men overwinnen.
woedt,
slaaverny vervallen.
weerstant bien.
heil der wallen.
Bet laat zich gruwzaam zien:
kneust de vyandtlijke machten.
vyandt heeft geen krachten.
van aIle mannen,
door vrouwemoordt:
tierannen,
deurboordt?
zwelgen,
gaa verschoont het vrouwlijk zaadt.
nektar schenken.
Bet gemoedt.
zwaardt, bloedt.
t bedt aanminnig kusten,
vertreen t woeste veldt.
Baar op rusten,
allerwreedtst geweldt.
daaden:
onsterflijk uwe popelblaaden;
MEDEA
Ezons Mak, 368.
954 faat Zich zien: 955 kneust: vetbtijzelt.
vrouwf!ik vtouwelijk 965 gal: venijn.
verdrenken: vetdtinken.
9 8 5
990
995
I000
MEDEA
405
Maar booze boezem vol fenijn,
Door uw gehaate gruwlijkheeden.
Hy zy vervloekt die uwe graf
Met offerbloemen durft bekleeden.
98o Men schrijf dan op uw zark, tot straf:
Hier rot hy die zijn vrouw vermoorden.
Een vrouwemoordt past scherpe woorden.
Toezang.
De Nijdt ontziet geen gal te braaken,
Deurmengt met onuitbluslijk vuur;
Ja vuuren die als Etna blaaken:
Maar 't lasteren heeft weinig duur.
Wie starke steên wil overromplen,
Om te verdelgen waar hy kan,
Behoort men diep in bloedt te domplen.
De krijg verschoont noch vrouw noch man
Het slagzwaardt moet geen vrienden mijden,
Wanneer een vriendt een vyandt wordt:
Of zijne vriendt zal hem bestrijden,
Tot dat hem 't bloedt en ziel uitstort.
Wy hebben, om haar aan te rannen,
Het wettig zwaardt met reên gewet.
De vrouwen die haar echte mannen
Vermoorden durven op het bedt,
Zijn van 't Gerecht tot straf verweezen:
Zelf door de rechten van Natuur.
De man behoort geen vrouw te vreezen,
Veel min een koninglijke muur.
Dies moet gy 't bitter lastren mijden:
Want Jazon is een dapper heldt,
De noodt geboodt hem fel te strijden.
Een moedig Prins behout het veldt.
Wie 't veldt behout heeft ruime paalen.
Door zeege kan men aassem haalen.
977 gehaate: afschuwwekkende.
bekleeden: bedekken.
982 part : brengt teweeg.
983 ontziet geen gal te braken : ziet er niet tegenop,
venijn te spuwen.
Bet. : Tot hij met zijn bloed (daar dit de
zetel van het leven is) ook zijn ziel stort.
Vg. b.v. Genesis 9, 5 : „Alleen vlees met zijn
ziel, zijn bloed zult gij niet eten" en de Latijnse
uitdrukking : „purpuream vomit
animam".
haar, nl. Hypsipyle; aan te rannen : aan te
vallen.
996 met rein: met recht en billijkheid.
997 echte mannen: echtgenoten.
999 verweezen: veroordeeld.
1 000 Zelf : Zelfs. Bet. : Niet alleen door het Gerecht,
maar ook door het natuurrecht.
1002 muur : een stad (onderwerp).
1006 Prins : vorst; behout het veldt : blijft meester
van het slagveld, wordt niet teruggeslagen.
1007 ruime paalen: ruimte om zich te ontplooien,
leefruimte.
1000
1005
Toezang.
booze gehaate gruwlijkheeden.
zark, tot straf:
vermoorden.
past scherpe ontziet geen gal te braaken,
Etna blaaken:
Iasteren duur.
steen overrompIen,
waar kan,
bioedt domplen.
man
vrienden mijden,
Of zijne vriendt zal hem bestrijden,
bioedt en ziel uitstort.
haar aan rannen,
zwaardt reen gewet.
die haar echte mannen
bedt,
Gerecht tot straf verweezen:
de rechten van Natuur.
te vreezen,
koninglijke muur.
gy 't bitter lastren dapper noodt geboodt hem fel te strijden.
Prins behout het veldt.
behout heeft ruime paalen.
zeege kan men aassem haalen.
977 979 reen: recht en billijkheid.
982 past: eehte 983 geen gal te braken: spuwen.
994 Bet.: Tot hij met zijn bioed (daar dit de
Ieven ook zijn ziel stort.
b.v. Genesis 9,5: "vIees met zijn
bioed niet eten" en de Latijnse
uitdrukking: "purpuream vomit
995 n1. HypsipyIe; aan rannen: veroordeeid.
1000 Ze/f: Bet.: Gerecht,
door het natuurrecht.
1002 een ..... muur: (onderwetp).
1006 Prins: het veldt: teruggesiagen.
1007 paalen : Ieefruimte.
406 Slottang.
Wy moeten veur uw reeden duiken,
Uit vrees van uw verwinnendt zwaardt.
Wie macht heeft wil geweldt gebruiken.
Geweldt is een afgrijslijk aart.
Wy moogen denken en niet zeggen.
Het denken staat de slaaven vry:
Wie zich hier teegens in wil leggen,
Betoont zich vol van dwinglandy.
Vergeef ons dat wy deerlijk klaagen.
Door klaagen wordt de rampspoedt licht.
Of kan de rampspoedt u behaagen?
Zoo zal onz' hart, door dwang verplicht,
Een stroom van vloek' en lastren uiten.
Men kan de mondt, maar 't hart niet sluiten.
DERDE BEDRYF.
In de Hel.
Medea. Helschegeest.
Hier zijn wy in 't gezicht van Plutoos yzre muuren,
Omheint van stroomen, die, deurmengt met zwavelvuuren,
1025 De lucht benevelen van 't onderaardtsche Rijk:
De vlam en rook vertoont hier nacht en dagh gelijk,
Twee vyandinnen die elkander fel bestooken:
Het grimmelt overal van yselijke spooken
Gehult met slangen en met fakkels in de handt.
1030 Ik zie, waar dat ik kom, een gruwelijke stant.
De hel is machtig om afgrij slij kheên te teelen.
Ik tree, maar onversaagt, op lijken, bekkeneelen,
Doodtshoofden, schinkels, en geraamten, vuil bekladt:
Het dore strandtbosch is van brein en bloedt bespat,
1035 Deurmengt met traanen, merg en woedende fenij nen :
Laat andre schrikken waar dat gruwelen verschijnen,
Ik ben, door dit vertoog, tot in mijn ziel te vreên.
I0I0
IO20
I009 reeden: redenering; duiken: ons gewonnen
geven (aan).
I0II wil: kan.
1 0 I 2 Geweldt, nl. gebruiken (vs. I o I i) ; aart: gewoonte.
101 3 niet : niets.
1015 Zich ... in ... leggen: zich verzetten (nl.
tegen de vrijheid van denken).
1020 door dwang verplicht: vi coactus, door geweld
gedwongen.
1021 lastren: beledigingen, woorden van hoon.
1023 HELSCHEGEEST : Charon, gelijk in
andere drukken ook staat (o.a. in 1024 omheint van: omgeven door.
1026 gelijk : tegelijkertijd.
I o 2 8 grimmelt: wemelt.
1029 gehalt : het hoofd bedekt.
1030 scant : toestand.
1034 strandtbosch: bos langs de oevers.
103 5 woedende: vurige.
1037 vertoog: schouwspel.
1010
101 5
1020
Slotzang.
Vit verwinnendt zwaardt.
en niet zeggen.
staat de slaaven vry:
wil leggen,
dwinglandy.
wy deerlijk klaagen.
klaagen de rampspoedt licht.
u behaagen?
door dwang verplicht,
en lastren uiten.
hart niet sluiten.
BEDR YF.
In de Hel.
Helschegeest.
gezicht van Plutoos yzre muuren,
deurmengt met zwavelvuuren,
1025 lucht benevelen van 't onderaardtsche en rook vertoont hier nacht en dagh gelijk,
elkander met fakkels in de handt.
1030 waar kom, een gruwelijke stant.
hel is machtig om afgrijslijkheen te teelen.
maar schinkels, en geraamten, Het dorre strandtbosch is van brein en bloedt bespat,
1035 met traanen, merg en woedende fenijnen:
verschijnen,
tot in mijn ziel te vreen.
MEDEA
1009 duiken: 102.3 HELSCHEGEEST: lOll wil: kan.
1012 10II); gewoonte.
1013 niet: niets.
1015 Zicb ... zich verzetten (nl.
vrijheid van denken).
102.0 verplicbt: vi geweld
1021 B).
1024 ombeint 1026 ge/ijk: 1028 grimmell: 1029 gehult: S tanl: 1034 bos langs de oevers.
1035 1037
MEDEA 407
Wie tovery bemint heeft zucht tot gruwlij kheên.
Kom, gaan wy naar de poort vol grendelen en krammen,
1040 Die Herkies met zijn knots, spijt Cerbrus, op quam rammen,
streefd' in de hel, daar hy het heiligdom
Pluto heeft ondekt : zie een dichte drom
zielen naadren, koomen in deez' oorden:
De staale poortdeur is heel roodt van menschemoorden.
1045 Hier woont de bitse Nijdt, die niemandt zeege gunt:
Dar 't yzer' Oorelog, dat dor de scherpe punt
Van haare saabel 't bloedt der volken weet te zwelgen:
Gins wordt de Twedracht, het op steden te verdelgen,
Twist : dit vervloekt gewest,
1050 Verschijnt de koude Doodt en overheete Pest,
Haar veegste dochter, die haar schicht wel laat verroesten,
meer lijken weet te oesten
eene dagh, dan al haar zusters in een jaar.
Al wat den mensch bestormt verschijnt hier by elkaar.
1055 Het lusthof van de hel heeft lust in heilloosheeden.
bin.
Wie naadert Plutoos poort, om in zijn Rijk te treeden?
sterflijk zoek naar Charons boot.
bin.
ik ben ik niet verdwaalt; dies laat my binnen streeven.
bin.
1060 Wie brein heeft zal zich niet in 't helsch gebiedt begeeven:
heilloosheên verbreit.
bin.
schriklij ke geruchten.
1039 bouten voor het vastzetten en
1040 Herkies: Hercules moest de helhond Cerberus
uit de onderwereld halen, als twaalfde
en moeilijkste opdracht van Eurystheus
; spijt: in weerwil op: open.
1041 En: Die, nl. Hercules; streefd' : zich begaf;
heiligdom : heilig oord.
1042 ondekt: verkend.
1048 heet op: vurig verlangend naar.
1.049 van : door; gewest : gebied.
105o overheete: zeer hete; „heet" is een vast
epitheton voor pest, ook wel „de hete
ziekte : of „het hete kwaad" genoemd.
105 I veegste : dodelijkste, verderfelijkste.
I 05 2 oesten: oogsten, verwerven.
1054 bestormt : teistert.
105 5 heilloosheeden: onheilen (ook in vss. 1061,
1062).
105 8 Staa af: Maak dat je wegkomt.
I 059 streeven : gaan.
I o6 I niet dan: slechts; verbreit : verspreid.
1062 afgrondt : hel; ontliet : vreest voor.
1063 geruchten : geluiden.
MEDEA
Wie tovery bemint heeft zucht tot gruwlijkheen.
gaan wy naar de poort vol grendelen en krammen,
1040 Die Herkles met zijn knots, spijt Cerbrus, op quam rammen,
En streefd' tot in de hel, daar hy het heiligdom
Van Pluto heeft ondekt: ik zie een dichte drom
Van zielen naadren, om te koomen in deez' staale poortdeur heel roodt van menschemoorden.
1045 Hier woont de bitse Nijdt, die niemandt zeege Daar 't yzer' Oorelog, dat door de scherpe punt
weet te zwelgen:
Gins wordt de Tweedracht, heet op steeden te verdelgen,
Gewapent van de Twist: in dit vervloekt gewest,
1050 Verschijnt de koude Doodt en overheete Pest,
die haar schicht wellaat verroesten,
Maar als 't haar moordtlust wil meer te oesten
In eene dagh, dan al haar zusters in een jaar.
wat den mensch bestormt verschijnt hier by elkaar.
1055 Het lusthof van de hel heeft lust in heilloosheeden.
Charon. bin.
om in zijn Rijk te treeden?
Medea.
Ik ben een sterflijk mensch, en zoek naar Charons boot.
Charon. bin.
Staa af, ik zeg staa af, hier woont de felle Doodt.
Medea.
Zoo ben ik niet verdwaalt; dies laat my binnen streeven.
Charon. bin.
1060 Wie brein heeft zal zich niet in 't helsch gebiedt begeeven:
Hier binnen worden niet dan heilloosheen verbreit.
Medea.
Wie hulp in d'afgrondt zoekt ontziet geen heilloosheidt.
Charon. bin.
Hier hoort men anders niet dan schriklijke 1039 krammen: het vastzetten verbinden van ijzerwerk.
1040 Herkles: Cerberus
hal en, twaalfde
moeilijkste opdracht Eurystheus;
spyt: in weerwil van; 1041 En: streefd': zich heiligdom: heilig 1042 ondekt: verkend.
1048 heet op: 1049 van: door; gewest: gebied.
1050 overheete: zeer hete; "heet" is vast
epitheton voor pest, ook wei "de hete
ziekte: of "het hete kwaad" genoemd.
1051 veegste: dodelijkste, verderfelijkste.
lOp oesten: oogsten, 1054 bestormt: 1055 heilloosheeden: onheilen (ook in vss. 1061,
1062).
1058 Staa Maak 1059 streeven: gaan.
1061 niet slechts; verbreit: verspreid.
1062 afgrondt: hel; ontziet: vreest voor.
1063 geruchten: geluiden.
408 MEDEA
Medea.
Het jammerent geween, het overnaare zuchten,
1065 En 't gruwzaam tandtgeknars, is my een schelle klank :
Al wat vervaarlijk klinkt, dient my voor maatgezank.
Charon. bin.
Wat zijt gy voor een mensch dat gy ons komt bezoeken?
Medea.
Ik ben Medea die de spooken op kan vloeken.
Charon.
Nu kom ik uit mijn hol: wat hebt gy te gebiên.
Medea.
1070 Stamp met uw riem op d'aardt, zoo zult gy wondren zien.
Charon.
Daar stamp ik dat het kraakt van binnen en van buiten.
Hier draagt Charons riem romn.
Medea.
Ziet gy uit uwe riem geen versche roozen spruiten?
Charon.
Heeft uwe kunst meer kracht, zoo doe my meer bewijs.
Medea.
Ik zal deez' dorre boom, door 't raaken van een rijs,
1075 Verscheppen in een mensch. nu ziet gy rappe leeden.
Hier verandert een boom in een naakt kindt.
Boomkindt. Medea. Charon.
Waar ben ik, in wat oordt? ey moeder geef my reeden.
Medea.
Gy zijt hier veur de hel: verzink eer ik u dwing.
Het kindt verinkt.
Charon.
Al wat gy hier vertoont, acht ik noch voor gering.
Medea.
Nu staat gy met uw voet op Ida, rijk van boomen.
Hier verandert de hel op haar stampen in een bosch.
1064 overnaare: heel akelige.
1065 schelle : heldere, welluidende (Kil. : sonorus)
1066 vervaarlkk : vreesaanjagend.
1068 op ... vloeken: door vervloekingen oproepen
en te voorschijn doen komen.
1073 doe ... meer bewijs: toon er meer van.
1074 raaken van een rijs: aanraken van een tak.
1076 geef ... reeden : geef rekenschap.
1079 Ida: bosrijk gebergte in Troas en Frygië.
MEDEA
409
Charon.
i o8o 0 vreemde wonderen! wie durft hier naader koomen?
Medea.
Hier ziet gy Venus heel omheint van minnego ón :
Daar toont zich Pallas, die een helm, in plaats van kroon,
Op 't hulsel heeft; zy is verzelt van Zanggoddinnen:
Gins nadert Juno, daar men schatten door kan winnen,
1085 Zij heeft de Rijkdom en haar Iris aan haar zy;
En dit is Paris, die de schoonste van de dry
De goude appel geeft, daar Trooien door verbranden.
Hier wordt het oordeel van Paris,
door vervormde spooken, in een dans uitgebeelde.
Charon.
Ik wraak het hemels heir; dies toon my Plutoos stranden.
Medea.
Nu hebt gy, naar uw wensch, de hel weêr in 't gezicht.
Hier verandert het bosch weir in een hel.
Charon.
1090 0 groote toveres! ik ben aan u verplicht:
Ik zal u voeren daar de zwarte spooken krielen:
Zelf daar Hypsipyle, gevolgt van vrouwe zielen,
Die ik in d'afgrondt brocht, veur Radamandt zal staan.
Medea.
Laat my van 't gloeient strandt in uwe veerboot gaan.
Zy treedt met Charon in 't boot en vaart over.
Charon.
1095 Nu zijt gy in mijn boot, om over Styx te landen:
steeven heen ziet branden De baren ,
zwavel, salpeeter, pik en teer.
stil, onstuimig weêr.
Medea.
Wy naadren Plutoos stadt, ik zie de poort verschijnen.
Hier vertoont zich Cerberus, die yslk blaft en vuur braakt.
Charon.
Imooo Hier komt de helhondt, die I 08 I van: omringd door.
1083 hulsel: haar; Zanggodinnen: Muzen.
1084 schatten: Hera beloofde immers aan Paris
rijkdom en macht.
1085 de Rijkdom : de god Plutos.
1087 daar: waar; toneelaanw.: vervormde: van gedaante
veranderde.
I o88 wraak: verwerp, verfoei; het hemelsch heir:
de hemelgoden.
1089 in ' t gezicht : voor ogen.
I092 Zelf daar : Zelfs waar.
1093 Radamandt : Rhadamanthys, broer van
Minos; rechter in de onderwereld.
1097 herst: hars.
1080 0 vreemde wonderenl wie durft hier naader koomen?
Venus heel omheint van minnegoon:
helm, in plaats van kroon,
is verzelt van Zanggoddinnen:
kan winnen,
1085 de Rijkdom en haar Iris aan haar Paris, van de dry
goude appel geeft, daar Trooien door verbranden.
wordt het oordeel in een dans uitgebeeldt.
weer weer 1090 0 groote toveresl ik ben aan u daar krielen:
zielen,
ik in d'afgrondt brocht, veur Radamandt zal staan.
strandt uwe veerboot gaan.
q treedt met Charon in 't boot en vaart over.
1095 over Styx te De baaren die gy om de steeven heen ziet branden,
Zijn vol van zwavel, herst, salpeeter, pik en teer.
Medea, hou u sti!, ons naakt onstuimig weer.
poort verschijnen.
vertoont Zich die ysl!Jk blaft en vuur braakt.
1100 Hier zijn koppen vol fenijnen
1081 omheint omringd haar; Zanggodinnen: 1084 schattm: immers aan Paris
macht.
1085 Rjjkdom: 1087 vervormde: gedaante
veranderde.
1088 h6ir:
1089 gezicht: 1092 Zelj daar: waar.
1093 Radamandt: van
de onderwereld.
1097
410 MEDEA
Afgrijselijk verheft, tot noodtweer van de poort:
Zijn oogen zijn vol vuur, zijn klaauwen graag naar moordt:
De hairen grimmelen vol slangen, scherp van tanden:
Hy braakt, nu gy hier komt, zijn gloeiend' ingewanden
1105 Deur zyn drie keelen, om dat gy te rug zult gaan.
Medea.
Ik durf, op hoop van hulp, het allerstoutst' bestaan.
Radamandt. Hypsipyles geest. Minos.
Wat zijt gy voor een vrouw dat gy aan Styx komt stranden?
Hypsipyle.
Ik kom uit Grieken, een der trouwelooste landen.
Minos.
Hoe komt gy dus bebloedt in d'onderaardtsche kolk?
Hypsipyle.
T I 10 Ik ben omhals gebrocht van Jazons oorlogsvolk.
Radamandt.
Wat reeden gaaft gy hen, dat zy zich zoo verstoorden?
Hypsipyle.
Nooit heeftmen reeden om de vrouwen te vermoorden.
Minos.
Een vrouw die zich vergrijpt heeft teegens 't Recht misd aan.
Hypsipyle.
Waar mannen Rechters zijn kan 't vrouwvolk niet bestaan.
Minos.
1115 Kom naader, om uw naam en uw bedrijf t'ontvouwen.
Hypsipyle.
Ik ben Hypsipyle, de koningin der vrouwen,
Die d' opperrij ks staf van heel Lemnos heb gezweit;
Een eilandt dat Euroop van Aziën afscheit,
In 't oog van Athos en de harde Tracer stranden,
I I o 1 noodzweer : verdediging in geval van nood.
1102 graag: begerig.
1103 grimmelen: krioelen.
1105 om dat: opdat.
I I o6 bestaan: ondernemen ; toneelaanw.: Minos :
koning van Kreta, later rechter in de
onderwereld.
I I o 8 Grieken: Griekenland.
1109 kolk : put; onderaardtsche kolk : hel.
1110 van : door.
I I I I zich verstoorden: zich vertoornden.
1114 bestaan : standhouden, zich handhaven.
1115 bedrif : functie.
I 117 gezweit : gezwaaid.
1119 In 't oog: Binnen de gezichtskring, zichtbaar;
Athos: gebergte en kaap tegenover
de westkust van Lemnos ; Tracer : Thracische.
MEDEA 41 I
I I 20 Waar dat Vulkaan zijn smits, die Etna tart in 't branden,
Zijn aanbeelden van staal, en gloeiend' ovens stelt:
Het landtschap schudt en kraakt en davert door 't geweldt
Der mookerslaagen van zijn grofgeschonkte reuzen:
Als vaader Jupiter, om 't booz' geslacht te kneuzen,
1125 Zijn stompe blixemschicht vol vuur, vol vlam, vol staal
En moordt laat smeeden, komt hy uit zyn hooge zaal,
Tot roem van 't eilandt, in Vulkanus smitsberg daalen.
Laat Kreete met het graf van 't hooft der gooden praalen,
Wy pronken, met groot recht, met onze gloênde kolk.
I I 3o Veel landen zijn bekent, door d'ondergang van 't volk;
Maar Lemnos heeft haar faam door kracht van kunst genoten,
De poort van d'afgrondt wordt door ons met grendelslooten
En keetenen bezorgt voor Herkles trots geweldt:
Dies heb ik reeden om te gaan in 't zaalig veldt.
Radamandt.
1135 Gy moet ons reeden van uw gruwzaam moorden geeven.
Hypsipyle.
Ik heb nooit moordt gedaan, maar al wie andre 't leeven
Beroofde, heb ik fel doen straffen door het staal.
Radamandt.
Gy hebt uw echte man, in 't midden van de zaal,
En al de vrouwen, die uit andere gewesten
1140 Op Lemnos quaamen, eer gy uwe bloedtdorst lesten,
Met haare zoons vermoordt. Wat maakt' u zo verwoedt?
I-Iypsipyle.
Toen 't steenig Traciën, zoo schelms als wreedt van moed,
Onz' volk, met grooter winst dan 't haar, deur zee zag vaaren,
Begon 't mijn scheepen, die vol rijke waaren waaren,
1145 In spijt van 't vreêverbondt, te rooven door gevecht.
I I 20 Vulkaan: Hephaestus of Vulcanus werd
door Zeus uit de hemel geworpen en kwam
op Lemnos neer; tart : overtreft.
I 124 't boot' geslacht : de bozen, h.l. de Giganten;
kneuzen: verpletteren.
1I26 tin hooge taal: de Olympus.
I 127 smitsberg (niet in IVNT) : vulkaan.
11 2 8 Kreete: op Kreta is het graf van de
Kretenzische Zeus.
1130 ondergang: ten onder gaan, te niet gaan.
1131 kracht van kunst : het vermogen van de
techniek.
I 133 bezorgt: voorzien; voor: tegen.
"34 't zaalig veldt : het Elysium, de velden der
gelukzaligen.
113 5 reeden: rekenschap.
113 8 echte man: echtgenoot.
1139 andere gewesten: andere streken. De ontrouw
van de Lemnische mannen bestond
hierin dat ze met de Thracische meisjes
die ze op het eiland gebracht hadden, overspel
pleegden.
1141 verwoedt: furieus.
1142 zoo schelms als wreedt van moed: even misdadig
als wreedaardig.
1143 't haar, nl. het volk van Thracië (onzijdig
en vrouwelijk geslacht door elkaar gebruikt).
412 MEDEA
Een heillooz' land ontziet noch zee noch haavenrecht.
Wie zucht tot rooven heeft verbindt zich aan geen eeden.
Onz' volk hier door getergt en hardt op 't hart getreeden,
Begaf zich endelijk, door noodtdwang, in 't geweer.
I I 5 o Minerve greep noch nooit zoo vaardig naar haar speer,
Noch Mars naar 't oorlogs zwaardt, noch 't hooft der hemelschaaren,
Naar zijne blixemschicht, toen zy gedwongen waaren
Te strijden met het heir der reuzen grof van leên.
Wy hebben 't zwalpent nat al bruizende deursneên,
115 5 En Traciën met macht van wapens overvallen:
De roovers wierden diep in 't puin van haare wallen
Begraaven, tot een schrik van al die zeen bevecht.
Een die rechtvaardig woedt bedient het heilig Recht.
Ten lesten keerd' de Vloot, vermoeit van manne moorden,
I I 6o Met roof van vrouw en kindt, tot ramp van Lemnos oorden,
Want deeze vrouwen, haar slaavinnen, maakten al
De mannen van onz' land, o vinnig ongeval!
Tot slaaven van haar lust, en teelden endtlijk kindren:
Toen hebben wy de mans, om 't overspel te hindren,
1165 Met hun bywijven en de zoons, dat haatlyk zaadt,
Op eene nacht verdelgt: nu weet gy 't noodig quaadt.
Radamandt.
Hoe! staat gy 't moorden toe, daar gy strak teegens blaften?
Hypsipyle.
Neen: ik beken dat wy al d'overspeelders straften.
Radamandt.
De straf op overspel mach slechts by 't Recht bestaan.
Hypsipyle.
I I 7o Ik was 't hooft van 't Recht, en heb hem recht gedaan.
Radamandt.
Echtbreekers staan ten straf: maar niet van eigen vrouwen.
1146 heillooz' : goddeloos. Vos maakt in deze
e.v. regels toespelingen op zijn aartsvijanden,
de Engelsen; zee noch haavenrecht
: noch het recht van de vrije zee
(mare liberum) noch het recht vrijelijk een
haven te kunnen binnenlopen. Vermoedelijk
heeft Vos bij „haavenrecht" gedacht
aan de Akte van Navigatie (1651), waardoor
Nederlandse schepen geen vreemde
produkten in Engelse havens konden invoeren.
1149 noodtdwang: dringende noodzaak; in 't geweer:
te wapen.
1150 vaardig: snel.
I I 50-I I 5 I noch nooit ... Noch ... noch : nooit ...
Of ... of.
115 3 reuzen: Giganten.
I I 5 8 woedt : te keer gaat, geweld oefent; bedient :
dient.
1162 vinnig ongeval: verschrikkelijk ongeluk.
116 5 zaadt : kroost.
1166 't noodig quaadt: wat het noodzakelijk
kwaad was.
1167 strak : zoëven; blaften: tierde.
1169 mach bestaan: kan geldig zijn; by 't Recht:
door middel van de rechtspraak.
1170 van 't Recht : van de rechterlijke macht;
hem, nl. haar „echte man" (1138).
MEDEA 4 1 3
Hypsipyle.
Wie overspeelders straft behoeft geen maat te houwen.
Radamandt.
Wie zonder oordeel straft vervalt in 't zelfde quaadt.
Hypsipyle.
De handt van een Vorstin gebruikt haar eigen raadt.
Radamandt.
175 Wie wreekt in schijn van straf wordt zelf tot straf verweezen.
Hypsipyle.
Vorstinnen hebben voor geen hooger macht te vreezen.
Minos.
Wie 't volk aan wet verplicht, verplicht zich zelf aan wet.
Hypsipyle.
Een Koningin wordt nooit zoo naauw een park gezet.
Minos.
Het past geen vrouw haar man de gorgel af te snijden.
Hypsipyle.
I 18o Wie fier is kan geen vreemd' op haare bedtkoets lijden.
Minos.
De bylust van een Vorst heeft in het hof groot recht.
Hypsipyle.
Wie buiten 't huwlijk mint vergrijpt zich teegens d'echt.
Radamandt.
Een die haar man vermoordt schent huwelijk en leeven.
Hypsipyle.
Wie schelmen 't licht berooft, heeft geen geweldt bedreeven.
Radamandt.
1185 Gehoorzaam onz' gebodt, hier mach geen twisten zijn.
Hypsipyle.
Daar 't Recht geen reeden lijdt is 't Recht geen meer dan schijn.
Minor.
Een die beschuldigt wordt behoort niet stout te spreeken.
Hypsipyle.
Een die zich vry bevindt behoort ook niet te smeeken.
1174 handt : macht, gezag ; raadt : inzicht. i i 8o fier : trots ; li den : dulden.
I I 75 verweezen: veroordeeld. II8I bylust : overspelige liefde ; heeft . . . groot
1177 verplicht : bindt. recht : is volkomen rechtmatig.
1178 zoo naauw een park gezet : zulk een enge grens 1186 Daar : Waar; reeden lijdt : argumentatie
gesteld. verdraagt; geen meer: niet meer.
1 1 79 gorgel: keel. 11 8 8 zich vey bevindt : zich vrij voelt, vrij is.
414 MEDEA
Minos.
Weet gy wel wie hier zit?
Hypsipyle.
Weet gy wel wie hier staat?
Radamandt.
1190 Een die haar eigen man deed sneuvlen door verraadt.
Minor.
Waarom hebt gy de zoons, dat kindren zijn, deursteeken?
Hypsipyle.
De kindren zijn gezint de vaaders doodt te wreeken.
Radamandt.
Eer kindren mannen zijn is al de Staat herstelt.
Minor.
Een die zijn wraak ontveinst is starker dan 't Geweldt.
Radamandt.
1195 De wraak is door vernuft en tijdt gedwee te maaken.
Hypsipyle.
Wie jong zijn leedt verkropt zal oudt aan 't wreeken raaken.
Radamandt.
Verjaarde heevigheidt verkrijgt een koele moet.
Hypsipyle.
D'ontvonkte doovekool is overheet van gloedt.
Radamandt.
Gy wordt hier aangeklaagt, en zoekt ons op te houwen.
Hypsipyle.
I2oo Een wijze rechtbank zal de zwakk' en brosse vrouwen
Altijdt verschoonen, om haar teedere natuur.
De vrouwen zijn te laf om 't blaakerende vuur
Dat in haat boezem leit, door eigen kracht te lessen:
Noch heeft het vuur meer kracht in heerschende Prinsessen.
1205 De Grooten zijn verstarkt door 't veurrecht van hun Staat.
1190 sneuvlen : sterven; door verraadt: op verraderlijke
wijze.
1 193 de Staat, in de zin van „de door een geordend
gezag geregeerde en bestuurde volksgemeenschap"
( JVNT XV 2 5o) ; herstelt:
weer gezond.
1194 ontveinst: door te veinzen als niet bestaande
doet voorkomen.
1195 gedwee te maaken: gemakkelijk te beteugelen.
1197 Verjaarde heevigheidt: Verjaarde drift, h.l.
Wie vele jaren een driftkop was; koele
moedt : kalme gemoedsgesteldheid.
1198 doovekool: bewaard in een doofpot.
1200 brosse: broze, zwakke.
1201 teedere: zwakke.
1202 laf: krachteloos.
1204 Noch : Bovendien; heerschende Prinsessen:
regerende vorstinnen.
1205 zijn verstarkt: hebben 't in sterkere mate;
veurrecht: privilege; Staat: stand.
MEDEA
4 1 5
Een vrouw is heet of koel, zy hout geen middelmaat.
Een aangebooren aart is quaalijk te verzetten.
De wetten van Natuur zijn d'allerstarkste wetten.
Zoo gy mijn zwakheidt straft zoo wordt Natuur bestreên.
I2I0 Al wie Natuur bevecht betoont zijn heevigheên.
Een heevig Rechter moet men 't Rechterampt ontzeggen.
Radamandt.
Zou een, die haar geweldt Natuur te last durft leggen,
De straf ontkoomen? zoo zal een boosaardig wijf
Zich zinloos veinzen veur 't bestaan van 't boot' bedrijf.
I2I 5 De straf verstrekt de deugdt een overzeegbaar wapen.
Natuur is goedt en heeft den mensch ook goedt geschapen:
Maar eigen boosheidt heeft Natuur te hels verkracht.
Hypsipyle.
Gy steunt op uw geweldt, en ik op myn geslacht.
Radamandt.
Hoe wilt gy dat men u na uw bedrijf zal handlen?
Hips:pyle.
I22o Ik wil in 't zaalig dal, vol myrtebosschen, wandlen,
By Prinssen, Koningen, Vorstinnen, groot van macht,
En helden, vol van moedt, waar dat men danst en lacht.
Radamandt.
Gy moet u naar onz' Recht, de wil van 't Noodtlot, voegen.
Hypsipyle.
Ik heb altydt getracht om 't Noodtlot te vernoegen;
I 2 2 5 Dies heb ik my aan man, noch vrouw, noch zoon vertast:
belast:
Het morden was my zelf van 't Nodtlot streng
te rug te zetten. Gen menschadt macht om dit besluit
Het Noodtlot bindt den mensch aan diamante wetten.
Ik heb niet anders dan gehoorzaamheidt bestaan.
1230 Een die zijn meesters last volbrengt heeft wel gedaan.
Wie zich in dienst begeeft verbindt zich aan gebooden:
Of heeft hy schuldt, zoo heeft de beul ook schuldt aan 't dooden.
Ik was het werktuig van het Noodtlot op die tij dt :
Zoo 't werktuig zondigt, daar de reeden teegen strijdt,
1235 Zoo heeft mijn handt niet, maar het zwaardt, dat ik moest stieren,
1207 aart: natuur; verzetten : veranderen.
I2I0 betoont : laat blijken ; heevigheên: driften,
hartstochten.
12 1 I heevig: zonder zelfbeheersing.
1214 Zich zinloos veinzen : Doen alsof zij zinneloos
is (en het dus niet kan helpen) ; bestaan :
ondernemen, plegen; boos bedrif : misdrijf.
I 2I 5 verstrekt (met datief) : is voor; overzeegbaar:
zeer zegenrijk, gezegend.
1218 geweldt : macht ; geslacht : sekse.
12 1 9 na : naar, overeenkomstig ; bedrif : daad;
handlen : behandelen.
1 2 2 5 vertast : vergrepen.
1227 te zetten : te veronachtzamen.
1229 bestaan : beproefd.
I 2 31 verbindt : bindt ; gebooden : bevelen.
1234 daar : waar; reeden : rede; teegen strijdt : mee
in strijd is. Bet.: Wat in strijd is met de rede.
heet of koel, zy hout geen middelmaat.
is quaalijk te verzetten.
Natuur zijn d'allerstarkste wetten.
Natuur bestreen.
1210 Al wie Natuur bevecht betoont zijn heevigheen.
t Rechterampt ontzeggen.
Natuur te last durft leggen,
zoo zal een boosaardig wijf
booz' bedrijf.
1215 De straf verstrekt de deugdt een overzeegbaar wapen.
en heeft den mensch ook goedt geschapen:
te hels verkracht.
uw geweldt, en ik op myn geslacht.
na uw bedrijf zal handlen?
Hypsipyle.
1220 Ik wil in 't zaalig dal, vol myrtebosschen, wandlen,
V orstinnen, van macht,
waar dat men danst en lacht.
Noodtlot, voegen.
Noodtlot te vernoegen;
1225 Dies heb ik my aan man, noch Het moorden was my zelf van 't Noodtlot streng Geen mensch hadt macht om dit besluit te zetten.
bindt den mensch aan diamante wetten.
niet anders dan gehoorzaamheidt bestaan.
Een die zijn meesters last volbrengt heeft weI gedaan.
schuldt aan werktuig van het Noodtlot op die tijdt:
t werktuig zondigt, daar de reeden teegen strijdt,
1235 Zoo heeft mijn handt niet, maar het zwaardt, dat ik moest stieren,
aart: natuur; verzetten: 1210 betoont: blijken; heevigheen: 12 II 1214 Zichzinloosveinzen: alsofzij het dus niet kan helpen); bestaan:
bedrfif: 1 Z 15 datief): gezegend.
1 Z 18 geweldt: macht; geslacht: 1219 na: overeenkomstig; bedrijf: handlen: 1225 vertast: 1227 Ie rug te zetten: 1229 bestaan: 1 Z 3 1 verbindl: bindt; gebooden: bevel en.
1234 daar: reeden: strfidt: Wat in strijd ismetderede.
416 MEDEA
De moordery gepleegt. Gy hoort my hoog te vieren,
Om dat ik 't stark bevel van 't Noodtlot heb volbracht.
Radamandt.
Voort, breng haar in 't vertrek : maar hou aan d'uitgang wacht.
Hypsipyle betoont zich overwijs te weezen;
1240 De hel heeft door haar geest het allerquaadtst' te vreezen:
Want zoo zy al 't geheim van 't Noodtlot aan de schaar
Der zielen eens ontdekt, is d'afgrondt in gevaar:
Zy zullen ons, om vry te raaken, fel bestrijden.
't Zou best zijn dat men haar, om oproer te vermijden,
I 245 In 't zaalig veldt deedt gaan, zoo vreest zy voor geen pijn,
Wie wijs wil rechten moet bywijlen reklijk zijn.
Minos.
Wie vrees laat blijken wordt zijn achtbaarheidt benoomen.
Radamandt.
Ik vrees niet; maar ik zorg, om niet tot vrees te koomen.
Wie meer wil dan hy kan gaat buiten zijn bestek.
Minos.
1250 't Is raadtzaam dat men haar ontbiedt uit onz' vertrek,
En van 't vergeetelnat in aller yl laat proeven.
Radamandt.
Voort, haal Hypsipyle, de tijdt lijdt geen vertoeven.
Radamandt. Minos.
Hypsipyle.
Ik kom op uw gebodt; hoe hebt gy u beraán?
Radamandt.
Dat gy voor avondt in het zaalig veldt zult gaan:
125 Wy wilen u van dag, uit gunst, genaá bewijzen.
Hypsipyle.
Laat my voor deeze dagh deur d'aardt in Grieken rijzen.
Om Jazons bruiloft te versteuren door mijn schim:
Vergun my dit verzoek, op dat ik vaardig klim.
I 236 vieren : eren.
2 224-1237 Hypsipyle acht zich onschuldig, zoals
een beul onschuldig is die een bevel
uitvoert, of zoals een zwaard onschuldig
is dat doet wat de hand beveelt. Ze heeft
slechts de wil van het Noodlot uitgevoerd.
Radamandt (1238-1246) acht dit een gevaarlijke
theorie; op die manier zou iedereen
kunnen aantonen, ten onrechte in de
hel gestraft te worden.
2238 vertrek : aparte kamer Kil.: „secessus, locus
a turba separatus").
1239 Hypsipyle toont dat zij zeer wijs is.
1242 afgrondt : hel.
2247 benoomen: ontnomen.
I 2 5 z talmen.
2253 beraán : overlegd, h.l. besloten.
1256 Griekenland.
moordery te vieren,
breng haar 't vertrek: wacht.
weezen;
1240 De hel heeft door haar geest het allerquaadtst' te vreezen:
geheim van 't Noodtlot aan de schaar
d'afgrondt om vry te raaken, fel bestrijden.
best zijn dat men haar, om oproer te vermijden,
1245 zaalig vreest zy voor geen pijn,
wi! rechten moet bywijlen reklijk zijn.
laat zijn achtbaarheidt koomen.
dan hy kan gaat buiten zijn bestek.
onz' vertrek,
't vergeetelnat in aller yllaat proeven.
haal tijdt lijdt geen vertoeven.
Hypsipyle. Radamandt. Minos.
uw gebodt; hoe hebt gy u beraan?
avondt in het zaalig veldt zult 1255 Wy willen u van daag, uit gunst, genaa bewijzen.
deeze dagh deur d'aardt in Grieken rijzen.
te versteuren door mijn schim:
dat ik vaardig klim.
12 3 6 vieren: MEDEA
1224-zoals
die een bevel
zoals een zwaard onschuldig
de hand beveelt. Ze heeft
(1238-1246) acht dit gevaarlijke
manier iedereen
kunnen aantonen, ten onrechte in de
1238 vertrek: (KiI.: "turba separatus").
1239 toont dat zij zeer wijs is.
1242 afgrondt: bel.
1247 12 52 vertoeven: 1253 u beraan: 12 5 6 Grieken:
417
Minos.
Het wordt u toegestaan, om uw verleede Staaten.
Hypsipyle.
126o Nu zal ik Jazon, die my trouwloos heeft verlaaten,
Bestooken op zijn feest, met een versteurt gemoedt,
En jaagen zulk een angst, deur d'aadren, in zijn bloedt,
Dat naberouw zijn hart afgrijslijk bits zal knaagen.
Een schelms geweeten kan men lichtlijk doen versaagen.
1265 Indien my dit gelukt, dan is mijn wraak voldaan.
Medea. Hypsipyle.
Medea.
Wat zijt gy voor een vrouw, dat ik u hier zie staan?
Hypsipyle.
Het is Hypsipyle die gy hier kunt beschouwen.
De rechte Koningin van Lemnos, rijk van Mar zeg my wie gy zijt, dat in 't vles verschijnt.
Medea.
1270 Gy ziet Medea, die van enkle spijt verdwijnt,
Om dat Kreuz' van daag met Jazon poogt te Ikom om Prozerpijn, dar andere vor gruwen,
Te bidden, dat zy dit helpt stuiten door haar raadt.
Hypsipyle.
Ik gaa naar Jazon, die Medé' als my verlaat,
1275 Om hem zijn booz' bedrijf tot in het hart te drukken.
Medea.
Medea wenst dat u deez' aanslag mach gelukken.
Hypsipyle.
Hy zal versaagen als ik my by hem laat zien.
Hier komt Prozerpina, ik zal haar op mijn kniên
Ontmoeten; want ik heb haar zoo wel meer bewoogen:
1280 Haar staatcywaagen wordt van spooken voort getoogen:
Zy heeft haar kroon op 't hooft en rijksstaf in de handt.
1259 verleede Staaten: vroegere waardigheden.
1261 met ... gemoedt, bep. bij Bestooken; versteurt:
ontsteld; m.a.w. ik zal zorgen dat
hij zich ontzet.
1263 bits: vinnig.
1264 schelms: misdadig.
1265 voldaan: voltooid.
1267 beschouwen: zien.
1268 rechte: rechtmatige ; rijk van: rijk aan.
1269 in vlees, dus niet als schim.
1270 spijt : wrok; verdwijnt: wegkwijnt.
1272 daar: waar.
1275 tot in het hart te drukken: in te peperen.
1276 aanslag: plan (in ongunstige zin).
MEDEA
om uw verleede Staaten.
1260 Nu zal ik Jazon, die my trouwloos heeft verlaaten,
met een versteurt gemoedt,
deur d'aadren, zijn bloedt,
hart afgrijslijk zal knaagen.
kan men lichtlijk doen versaagen.
dan is mijn wraak voldaan.
Hypsipyle.
dat ik u hier zie staan?
JI.ypsipyle.
hier kunt beschouwen.
van Lemnos, rijk van vrouwen:
Maar zeg my wie gy zijt, dat gy in 't vlees verschijnt.
enkle spijt verdwijnt,
Kreiiz' te huwen:
Ik kom om Prozerpijn, daar andere voor gruwen,
dat zy dit helpt stuiten door haar raadt.
Mede' als my verlaat,
Om hem zijn booz' bedrijf tot in het hart te drukken.
deez' aanslag mach geIukken.
hem laat zien.
Medea.
Prozerpina, zal haar mijn knien
wei meer bewoogen:
12.80 Haar staatcywaagen getoogen:
't hooft en rijksstaf in de handt.
12 5 9 S taaten: waardigheden.
12.61 ... gemoedt, hep. hij versteurt:
zal zorgen dat
126, vinnig.
12.64 scbelms: 12.65 poldoan: bescbouwen: recbte: rechtmatige; rfjk aan.
12.69 in 't vlees, 12.70 spfjt: verdwfjnl: 12.72. doar: waar.
12.75 in bet bart te drukken: peperen.
zin).
418 MEDEA
Prozerpina op een waagen, die van spooken
voortgetrokken wordt. voor 't eerste stant:
Hier waay ik met mijn oog deur d'onderaardtsche kolken.
Laat Juno langs een vloer van blaauw turkooische wolken,
1285 Vol heldre starren, treên, ik wijk haar niet in geslacht:
Zy is niet dan en lidt van 't hemelsche
Ik mach het heillooz' volk naar mijn gevoelen plaagen.
Medea.
O helsche Koningin! waagen.
Prozerpina.
Medea! wat is dit? wat jaagt u in onz' Rijk?
Medea.
1290 De noodt; de groote noodt.
Prozerpina.
blijk.
Medea.
Mijn uitgemergelt vel, mijn natbetraande wangen,
En hairen, die gy heel deur een verwart ziet hangen,
't nijpen van de smart.
Prozerpina.
gemoedt, en 't allerhardtste hart,
1295 Zelf starren, zonlicht, maan en al de hemelringen,
Door tovery bedwingt, zich van een ander dwingen?
Voort, zeg my wie het is daar gy vol pijn deur leeft.
Gy weet dat Jazon my al lang verlaaten heeft,
zoekt hy, door de trouw, zich by Kreiiz' te zetten.
Prozerpina.
1300 Kunt gy dit huwlijk door uw kunsten niet beletten?
Vort, span uw krachten an, zo volgt gy onze wet.
Medea.
Ik heb al wat ik kon gelijk te werk gezet:
Maar alles was vergeefs op zijn verharde zinnen.
12 8 2 voor 't eerste : dadelijk ; .mant : stil. toon blijk : geef er een bewijs van.
1283 waag : weid, ga rond, dwaal. 1295 Zelf : Zelfs; hemelsferen.
1286 niet dan: slechts ; lidt van 't hemelsche 1296 bedwingt: beheerst ; door ; dwingen: begeslacht
: een hemeling. dwingen.
1287 heillooZ': goddeloze; naar mijn gevoelen: 1299 de trouw: het huwelijk; zich ... Zetten: zich
naar mijn eigen goeddunken; voegen.
kwellen.
1302 gelik: gelijkelijk.
1290 reden: argumenteer, verklaar je nader; 1303 gemoed, hart.
Medea.
Wy zijn hier veer genoeg; dies hout voor 't eerste stant:
deur d'onderaardtsche kolken.
Juno blaauw Vol heldre starren, treen, haar macht:
Zy is niet dan een lidt van 't hemelsche naar mijn gevoelen plaagen.
o Koningin I ik kniel veur uwe waagen.
Medeal 1290 noodt; de groote Geef reden, of toon blijk.
mijn natbetraande wangen,
heel deur een verwart ziet hangen,
Zijn blijken van mijn noodt, en 't nijpen van de smart.
Laat een die 't wreedtst gemoedt, en 't allerhardtste hart,
al de hemelringen,
tovery bedwingt, zich van een ander dwingen?
V oort, my wie het is daar gy vol pijn deur leeft.
Medea.
dat Jazon my allang verlaaten heeft,
Nu zoekt hy, door de trouw, zich by Kreiiz' te zetten.
1300 Kunt gy dit huwlijk door uw kunsten niet beletten?
Voort, span uw krachten aan, zoo voIgt gy onze wet.
kon gelijk te werk gezet:
op zijn verharde zinnen.
MEDEA
128z I eersle: dadelijk; slanl: stH.
128~ WOtZ,}: ga rond, dwaal.
loon blfjk: er een bewijs van.
ZelJ: hemelringen: niel dan: slechts; een Ikll van 'I hemelsche
geslachl: hemeling.
12 8 7 heillooz': noar mfjn gevoelen :
mijn eigen goeddunken; plaagen:
1 Z90 Geef reden: verklaar je nader;
bedwingl: beheerst; van: door; dwingen: bedwingen.
1Z99 de IrollW: Zich •.. zetten: 1 ~OZ gelfjk: 1~03 zinnen: gemoed, hart.
MEDEA 419
Prozerpina.
Daar kunst vergeefs is moet men met geweldt beginnen.
Medea.
1305 Wie met zijn starker strijdt wordt endlijk neêr geleit.
Prorerpina.
Wie kunst en kracht ontbreekt zoekt heil aan listigheidt.
Medea.
Wie heil door list begeert moet vyanden genaaken.
Prorerpina.
Door veinzen kan men met zijn vyandt vriendtschap maaken.
Medea.
Geveinsde vriendtschap is by vyanden verdacht.
Prozerpina.
1310 Wie wijs kan veinzen heeft een ongemeene kracht.
Medea.
Wie eens bedroogen heeft is quaalijk te betrouwen.
Prozerpina.
Men wantrouwt slechs van mans: maar niet van zwakke vrouwen.
Medea.
Het veinzen van een vrouw heeft meenig man verraán.
Prozerpina.
Wat wilt gy dat ik doe?
Medea.
Dat gy my by komt staan.
1315 Wie iemandt helpt uit noodt, kan hem aan zich verplichten.
Ik zweer by uwe staf, daar d'afgrondt voor moet zwichten,
By uw getakte kroon, met paarelen vereert,
Zelf by de helsche vloedt daar 't goodendom by zweert,
Dat ik, zoo gy my helpt, al stondt ik in het midden
1320 Van alle rampen, u niet weêr om hulp zal bidden.
O helsche hooftgodin! verhoor mijn droef geklag.
Prozerpina.
Ik zal, o voesterkindt! ik zal op deeze dag
U helpen, eer Kreiiz' op 't bruilofsbedt zal treeden.
1305 endlijk: ten slotte ; neêr geleit : gedood.
1307 genaaken: in contact treden met.
1312 wantrouwt van: koestert wantrouwen tegen.
1313 verraán : in het verderf gestort.
1316 daar : waar.
1317 getakte kroon: kroon met takvormige uitsteeksels,
vgl. aant. bij vs. 1687; vereert:
versierd.
1318 Zelf : Zelfs.
1322 voesterkindt: voedsterling, leerling (eigenlijk
was de tovenares een leerlinge van
Hecate, maar deze werd vaak verward
met Proserpina).
420 MEDEA
Medea.
Wie roem door hulp begeert, betoont zijn moogentheeden.
1325 Medea barst van spijt zoo zy geen hulp verwacht.
Prozerpina.
Ik heb drie stoffen van een overgroote kracht;
Ja stoffen noch van mensch noch gooden uit te schreeuwen,
Die naa 't verloopen van ruim zesentwintig eeuwen,
Met yzer, staal en loodt, in 't woeste legerveldt
1330 Zoo woeden zullen, dat de menschen door 't geweldt
Der lichte blixemen, en zwaare donderslaagen,
Zelf 't brullend' ongediert, in bosschen, en in haagen
Verschuilen moeten, om hun ongeval t'ontgaan:
De bergen zullen, door dit stof, aan stukken slaan,
1335 De hoven morzelen en tempeldaaken scheuren;
Ja 't zal de wallen uit haar diepe grondvest beuren,
En voeren, heel deurmengt met menschen, naar de lucht,
Dat hemel, aardt en zee, door 't daverent gerucht,
Verschudden zullen, spijt haar onverwrikbre spillen;
Jupijn zal op 't geluidt van huilen, schreeuwen, gillen,
En donderen, verbaast van zijne zetel zien,
En vraagen of'er, om de werreldt te gebiên,
Een nieuwe Jupiter zijn godtheidt komt braveeren:
Dan geeft men deeze stof, daar 't oorlog by zal zweeren,
1 345 De naam van bussekruid, jaa booskruidt in de strijdt.
Medea.
Hoe dien ik my hier van? ey zeg, en op wat tijdt.
Prozerpina.
Dit zal geschieden dat geen oog 't geheim kan merken.
Ik heb het, om mijn kunst op 't krachtigst uit te werken,
Geslooten in een kroon, die ik voor u opsluit:
135 o Toen vloekt' ik driemaal met zoo hees en schor geluidt,
Dat my de hairen zelf door 't gruwzaam vloeken reezen:
1340
1324 door hulp, nl. door hulp te verlenen; 1335
moogentheden : macht.
1326 drie stoffen:: een mengsel van houtskool,
salpeter en zwavel. 1338
13 27 van : door ; uit te schreeuwen : (stoffen waar- 1339
van het gebruik) (niet) algemeen bekend
mag worden gemaakt.
1328 Vos laat dus de geschiedenis van Medea
zich afspelen ca. 1300 voor Chr. en zinspeelt
op de uitvinding van het buskruit
26 eeuwen later.
1329 legerveldt : slagveld.
1332 Zelf : Zelfs ; haagen: kreupelhout. 1350
1333 verschuilen: zich verschuilen; ongeval: ongeluk.
1351
hoven : sloten, paleizen; morzelen, h.l. in
passieve betekenis, evenals aan stukken
slaan in vs. 1 334.
gerucht : rumoer, lawaai.
Verschudden: Sterk schudden; spijt: ondanks;
spillen: assen (van hemel en aarde).
verbaast : verbijsterd.
braveeren: trotseren.
booskruidt : woordspeling.
dat : zo dat.
opsluit : achter slot en grendel bewaar,
vgl. vs. 1165.
vloekt' : sprak bezweringen uit (ook in vs.
1351).
my ... zelf : mij zelfs.
1341
1 343
1 345
1 347
1349
MEDEA 4.2
De bitse helhondt, die voor onheil scheen te vreezen,
Heeft driemaal op mijn vloek, deur zijn drie keelen, naar
En yselijk geblaft: de lijvelooze schaar
3 5 5 Begon te sidderen, en Pluto te bezwij ken.
Gy zult Kreii.za, om uw gunsten te doen blijken,
De kroon toe stieren, en doen zetten op haar hooft;
Zoo wordt haar 't leeven, als het goudt haar raakt, berooft:
Want dit verburge vur zal op har pruik ontsteken.
[36o Een die zich wreeken wil moet zich op 't zekerst wreeken.
Medea.
Met welk een dankbaarheidt zal ik uw groote gunst
Genaaken? o godin! waar blijft de kroon vol kunst?
Mijn zinnen schijnen door 't vertoeven te verwarren.
Prozerpina.
Mijn vlugge kamergeest, het is geen tijdt van marren;
365 Gaa in mijn kunstvertrek en haal mijn koopre doos.
Medea.
Een enkel oogenblik schijnt my een lange poos.
Prozerpina.
Wy zullen hier terwijl by deez' gedrochten blijven.
Hier ziet gy Gerion, die zich, door zijn drie lijven,
Zoo schrikkelijk vertoont dat Cerbrus zelver beeft.
Het middelste lef is met een toorts gewapent, het slinke met een b yl,
en 't rechte met een knots.
:37o Hier naadert Briareus, die hondert armen heeft.
D'armen i 'n op allerleye wijten gewapent.
Hier laat de Doodt zich zien om 't leeven te verscheuren.
wordt de Doodt door een geraamte, dat zich beweegt, uitgebeeldt;
het heeft een krans van cypressen, die met strooy deurvlecht is,
op 't hooft, en een p yl in de rechte handt.
Medea.
Wat schrikdier ziet men hier twee breede vlerken beuren?
Het heeft een giere lijf met een gezwolle buik;
Een hooft gelijk een vrouw, bedekt met een perruik
:375 Van gladde slangen, die in d'oogen gruwzaam branden.
1352 bitse : bijterige.
'353 naar: akelig.
1354 de ljvelooze schaar: de drom der schimmen.
1355 bezwiken : bezwijmen.
1359 pruik: haren; ontsteeken: gaan branden.
1362 Genaaken: Bejegenen, beantwoorden.
1363 zinnen: geest; verwarren: in de war raken.
1364 kamergeest : page (in de onderwereld) ;
marren: talmen.
1365 kunstvertrek : toverkabinet.
monster met drie hoofden
en drie lichamen, door Hercules gedood;
zich ... vertoont : zich laat zien.
slinke: linkse; rechte: rechtse.
Briareus : een der Hekatoncheiren Honderdarmigen.
1374 perruik pruik, bestaande uit.
MEDEA
De onheil scheen te vreezen,
op drie keelen, naar
schaar
[355 Begon te bezwijken.
Kreiiza, om uw als het goudt haar raakt, Want dit verburge vuur zal op haar pruik ontsteeken.
360 Een die zich wreeken moet zich op 't zekerst wreeken.
zal ik 0 godinl kunst?
te verwarren.
tijdt van marren;
[365 Gaa in mijn kunstvertrek en haal poos.
deez' gedrochten blijven.
die zich, door zijn drie lijven,
schrikkelijk dat Cerbrus beeft.
middelste Ii/! is met een toorts gewapent, het slinke met een bi/I,
rechte met een knots.
: 370 armen heeft.
D' armen ziin op aller/eye wi/zen gewapent.
zich zien om 't leeven te verscheuren.
Hier wordt de Doodt door een geraamte, dat Zich beweegt, uitgebeeldt;
heejt een krans van cypressen, die met stroqy deurvlecht is,
op hooJt, en een pi/I de rechte handt.
hier twee breede vlerken beuren?
heeft een giere lijf met een gezwolle buik;
hooft gelijk een vrouw, bedekt met een perruik
:375 gladde slangen, die in d'oogen gruwzaam branden.
kunslverlrek: atelier, toverkabinet.
421
1352 bilse: 1353 naar: 1354 de Iyvelooze schaar: dram der schimmen.
1355 bezwyken: 1368 Gerion: Geryon, monster met drie hoofdtn
en drie lichamen, door Hercules gedood;
Zich ... vertoonl: zich laat zien.
1359 pruik: haren; ontsleeken: gaan branden.
1362 Genaaken: beantwoorden.
1363 zinnen: geest; verwarren: in de war raken.
1364 kamergeest: page (in de onderwereld);
marren: talmen.
1369 Toneelaanw.: slinke: linkse; reehle: rechtse.
1370 Briareus: een der Hekatoncheiren of Honderdarmigen.
1374 perruik Van: pruik, bestaande uit.
422 MEDEA
't Heeft tigers klaauwen aan de maakselooze handen,
En ooren als een beer: het komt ons naader by.
Celeno uit.
Prozerpina.
Dit is Celeno, een afgrijslijke herpy.
Die aan Vorst Fineus disch zijn roovery quam pleegen.
i 3 8o D'eilanders zijn altijdt tot roovery geneegen.
Medea.
Hier kruipt een kronklent lijf, met een gekrulde staart;
Wie elk vervaaren kan wordt voor dit dier vervaart:
't Is vol van schubben, vuil van bloedt en etterdroppen:
Het heeft een enkle hals: maar hondert bitse koppen
1385 Die vonken braaken, en vergift dat volk vermoordt.
Hydra uit.
Prozerpina.
Hier ziet gy Hydra, die van Herkles, aan de boordt
Van Lerna, wierd bestreên, daar hy 't voor zich deedt duiken.
Wie overwinnen wil moet kracht en kunst gebruiken.
Medea.
Hier komt een vreemt gedrocht, het heeft een dubbel' aart;
1390 Het veurlijf is een mensch, en 't achterlijf een paart:
Het heeft vier hoeven aan zijn dun en ruige beenen:
Nu draaft het vol van moedt, dan triptrapt het op steenen:
Dit is een paardtmensch, of mijn oogen zien heel mis.
Centaurus uit.
Prozerpina.
't Is een Centaurus, die...
Medea.
Waar blijft de kroon? waar is ...
Prozerpina.
1395 'k Zal uw verlangen door 't vertoeven niet verlangen:
13 76 maakselooze: vormloze. III 21 o e.v., vert. Vondel, Ø.B. VI, blz.
1378 Celeno : Celaeno; herpy : harpij, eig. storm- 500-50I).
godin, later : kwelgeest van mensen. 138o Hatelijkheid tegen de Engelsen.
1379 Fineus : Phineus, koning van Salmydessus 1382 vervaaren: schrik aanjagen.
(stad aan de kust van Thracië) die zijn twee 1386 Hydra : veelkoppige Lernaeische waterzonen
de ogen liet uitsteken en daarvoor slang, door Herakles verslagen.
gestraft werd, doordat de harpijen zijn 1387 Lerna: een moeras ten zuiden van Argos.
spijzen wegroofden. Dezen nestelden later, 1392 triptrapt : trippelt.
nadat zij door twee Argonauten verjaagd 1395 Bekende woordspeling van Hooft in het
waren, op de eilanden-groep de Strophaden sonnet „Gheswinde Grysaert, die op
in de Jonische Zee (Vgl. Vergilius, Aeneis wackre wiecken staech", vs. 13-14.
Zang.
1400
1405
1410
1415
1420
MEDEA 42 3
Kom gaan wy: want gy zult de kroon van my ontfangen,
En zeegevuuren eer de zon de lucht verlaat.
Medea.
Mijn heil bestaat alleen in 't vordren van de daadt.
Rey van Korintsche vrouwen.
De droevigheidt ontsluit haar deuren,
En leit haar zwarte kleeding af.
Een Prinse bruiloft lijdt geen treuren.
Men moet van daag by 't diepe graf,
Geen houtmijt voor de doón bereiën,
De stadt moet vol van leeven zijn:
Laat Lemnos bittre traanen schreiën,
Korinten vloeit van zoete wijn.
Men mach geen wijn met traanen mengen.
De vroolijkheidt past blijdt gelaat.
Wy koomen groene palmen brengen,
En roozen, klam van honingraat,
Om hof en markt en straat te kleeden:
Men siert de huizen overal
Met myrten, vol van dartelheeden.
De burger vreest geen slinx geval.
Wie zich betoont vol vrees te weezen,
Is stomp van brein en laf van moedt.
Men mach wel zorgen; maar niet vreezen.
Door zorgen wordt de Staat behoedt.
Door vrees vervallen volk en Staaten.
Men huwt de keel en snaar aan een:
De bruilofsgodt is uitgelaaten,
Om naar het ledekant te treên:
Want Juno heeft het hem gebooden.
Een Prinse trouw behaagt de gooden.
Teegenzang.
1425 De gooden doen de Prinssen huwen:
Maar die weêr huwt, als d'eerst noch leeft,
Doet al de gooden voor zich gruwen.
vier-vuur,
de bruidsiegen.
ing.
1397 zeegevuuren: zegevieren, vgl. o. a.
dier-duur; met toespeling op
kroon, die straks in brand zal vl
1398 vordren: bespoedigen.
1399 De droevigheidt: De Droefheid.
1401 lijdt : verdraagt.
1410 klam: kleverig; honingraat : hon
1413 vol, enz.: bepaling bij de huizen.
1414 slinx geval: ongelukkig toeval, ongunstig
lot.
1 417 zorgen: oorspronkelijk synoniem van vree-
Zen; h.l. verschuift de betekenis naar de
huidige : voorzorgsmaatregelen nemen.
142I uitgelaaten: dolblij.
1424 trouw: huwelijk.
424 MEDEA
1430
1435
1 440
1445
1450
Een die de hemel teegenstreeft,
Zal niet dan alle ramp bejeegnen.
Dit huwlijk spelt ons ongeval.
Laat deeze feest vry wijnen reegnen;
Want na die zoete reegen zal
Men wrang en bittre dranken zwelgen.
Onwettig huwen brouwt veel quaadt.
De roozen hebben scherpe telgen.
Men ziet het hof, de markt en straat
Met kruiden en gebloemt bezaayen:
Maar gy zult niet dan Akonit,
Cypresseblaán, en doornen maayen,
En neetelen, daar vuur in zit.
Een quaade grondt geeft quaade vruchten.
Uw bruilofszang en snaargespel,
Zal heel in steenen, klaagen, zuchten,
Erbarmlij k schreien, droef gequel,
En lijkgeschal verandert worden.
Een heilloos huwlijk tergt de go 6n,.
De hemel hout in 't huwen orden.
Ik zie de stadt alree vol dam: :
De bruidtstoorts zal een lijktoorts weezen.
Het weeten is veel meer dan 't vreezen.
Toeang.
1455
1460
Gy zult vergeefs van dooden spreeken.
De doodt wordt door de trouw verplet.
Het huwelijk kan leeven queeken.
Men wacht Kreiiz' op 't bruilofsbedt:
't Behangsel vloeit van nektarvlieten :
De bedding is vol myrteblaán:
Het welfssel rust op suikrerieten,
En pronkt met beelden vol sieraán;
Ja beelden die de Min doen brallen:
Hier ziet men Mars, door min, het staal
Uit klem van d'yzre vuisten vallen:
143o spelt: voorspelt.
1431 deeze feest: op dit feest.
1435 telgen: twijgen.
1437 Met kruiden en gebloemt: Met bloesemrijke
planten (hendiadis).
1438 Akonit: monnikskap (zeer giftige plant).
1440 netelen, enz.: brandnetels, vroeger ook
„brandende netels" genoemd (EVNT).
1444 droef gequel: droeve kwelling.
1445 likgeschal: rouwmisbaar.
1446 heilloos: goddeloos.
1447 orden: orde.
1450 Bet.: Ik vrees het niet alleen, ik zie het al
gebeuren.
1452 trouw: huwelijk.
1455 Behangsel: bedgordijnen (h.l. met geborduurde
voorstellingen).
1456 bedding: bed.
1457 welfssel: hemel (van het bed) ; suikrerieten:
suikerrietstengels.
1 45 9 brallen: schitteren, luisterrijk stralen.
1460 Toespeling op de liefde van Mars en Venus.
MEDEA 42 5
1 46 5
1 470
1475
Daar blust Jupijn zijn blixemstraal,
En offertz' op Kupids altaaren:
Gins blaakt Neptuin van heete brandt
In 't midden van de koude baaren.
De werreldt hout door Liefde stant.
Hier wachten, om dit paar te dekken,
Wellusten, Streelen, Lekkerny,
Gevleien, Lonken, Trekkebekken,
Verzelt van Lachen en Gevry.
De koets is vol aanminnigheeden.
Aanminnigheidt heeft groote kracht.
Door teelen bouwt men starke steeden.
Uw dreigen wordt hier uitgelacht.
Wy steunen op onz' onderdaanen.
Een blijde bruiloft lijdt geen traanen.
Slottang.
Al wat geen bruiloft hoort te lijden,
Zult gy in deeze bruiloft zien.
De tijden zijn verdeelt in tijden.
Een die het onheil wil ontvliên,
Behoort de straf geen stof te geeven.
De straf is fel op trouwloosheên.
De trouwwet, van Jupijn geschreeven,
Bepaalt de Vorsten als 't gemeen.
Het veurstel van het hooft der gooden,
Is licht te doen voor 't aardtsgespan.
Gaf hy ondoenlijke gebooden,
Dan waar 't een gruwlijk hoofttieran:
Maar 't zijn tierannen die dit dichten.
De hemel heeft geen zwaare plichten.
1480
1 48 5
1 490
1479
1484
1485
1486
1489
1462 e.v. : Doelt op de vele liefdes van Zeus,
b.v. voor Semele, Danaë, To, Leda.
1468-1470 Al deze begrippen uitgebeeld als
allegorische personen.
1469 Gevleien : Aanhoudend vleien; Trekkebekken,
e.a. als speelnoots van Venus, zwevend
om de wielen van haar wagen, vgl. AdG,
II:, 291, 331.
1471 koets : bed; aanminnigheeden : liefkozingen.
1475 steunen op: verlaten ons op ; onderdaanen :
burgers.
1477 %den : dulden (Bet.: Al wat men niet kan
velen op een bruiloft).
De tijd is geen constant iets, maar is verdeeld
in tijd-vakken: op het ene tijdstip
gebeurt dit, op het andere dat, vgl. Pred. 3 :
2-9 en Vos' gedicht „Aan de Laster" (bijlage
F).
Bepaalt : Houdt binnen de perken; als :
evenzeer als.
Het veurstel van : Wat ... ons voor ogen
houdt.
't aardtsgespan : (lett.: aards bondgenootschap),
de aardbewoners.
dichten : verzinnen.
426 MEDEA
VIERDE BEDRYF
In een Tempelzaal.
Medea.
0 Groote Hekate ! vorstin der helsche kolken,
Die op uw yzretroon, omheint van zwarte volken,
Uw koopre Rijksstaf zwaait, bestier uw toverkracht:
Ik zal, tot dankbaarheidt, in 't naarste van de nacht,
1495 Recht op een driesprong een driekante steen oprechten,
En naadren dit outaar met ongevlochte vlechten,
Met merg van wolleven, en slibbrig ingewandt
Van jonge kinderen, dat ik met deeze handt
Gerukt heb uit haar borst, om u te vreên te stellen:
1500 Dan zal ik uit een boek, bereit van maagde vellen,
Gebeeden zingen die met bloedt geschreeven zijn;
De hooren van een stier, gevult met scherp fenijn
Van een verwoede draak, voor offerkelk gebruiken;
En 't doodtshooft van een leeuw, vol brandend' ybestruiken,
1505 Voor zwaaient wierookvat; dies stark my in mijn wrok:
'k Zal Jazons bekenel uitholen tot en klok,
En Kreons mergschonk in het hol voor klepel hechten,
Kreiizaas zeenuwen en darmen zaamen vlechten,
Om d'opgehange klok te kleppen met die koordt:
I 5 I 0 Ik wacht op deeze klank de roodtgeverfde Moordt,
De rustelooze Twist, een pest voor volk en Staaten;
Het toomelooz' Geweldt, gegespt in harnasplaaten;
De looze Veinzery, en vol driemaal schrikkelijk 1 5 I 5 Om 't blaakent outaar gaan, vol menschen ongeltoortsen;
Ja driemaal knielen met een siddering van koortsen;
En driemaal schreeuwen, met zoo overgroot een kracht,
aardt, zee, tot schrik van 't aardts geslacht,
Weêrgalmen zullen; dies verstark my in mijn lyen,
1 5 20 dochteren, de helsche Raazeryën,
1491 Vgl. aant. bij vs. 1322.
1492 omheint: omringd; zwarte volken: Hecate
werd begeleid door een schare schimmen
en zwarte honden.
1493 richt, geef de goede richting aan.
Recht: Juist; driesprong: voor Hecate plaatste
men op driesprongen beelden van haar
met drie hoofden en drie lichamen.
1496 vlechten: lokken.
1500 vellen: maagdenperkament, vervaardigd
van de huid van nog ongeboren
lammeren of geiten (Duits: Jungfernpergament).
1503 woeste; voor: als.
1504 taxusstruiken, venijnbomen
(wegens hun giftige bladeren en bessen).
1507 mergschonk: ruggegraat; het hol: de holte.
15 o8 zeenuwen: pezen.
I 5 I o wacht: verwacht ; op deeze klank: als deze
„klok" klept.
1514 schrikkeljk getal: aantal schrikwekkende
wezens.
1515 menschen fakkels van mensenvet.
15 20 Raazeryën : Furiën of Erinyen, eig. dochters
van Gaea, maar ook met deze godin
werd Proserpina (Persephone) dikwijls verward,
evenals hier het geval is met Hecate.
BEDR YF
Tempelzaal.
o Groote Hekate! vorstin der helsche kolken,
op uw yzretroon, omheint van zwarte volken,
koopre Rijksstaf zwaait, bestier uw toverkracht:
tot dankbaarheidt, 'naarste de nacht,
Recht op een driesprong een driekante steen oprechten,
vlechten,
en slibbrig ingewandt
handt
te vreen te I 5 00 Dan zal ik uit een boek, bereit van maagde yellen,
bloedt geschreeven zijn;
hooren van een stier, gevult met scherp fenijn
draak, voor offerkelk gebruiken;
doodtshooft van een leeuw, vol brandend' ybestruiken,
Voor zwaaient wierookvat; dies stark my in mijn 'k Zal ] azons bekkeneel uithollen tot een klok,
hoI voor klepel hechten,
darmen kleppen die koordt:
15 10 wacht op deeze klank de roodtgeverfde Moordt,
een pest voor yolk en Staaten;
Geweldt, gegespt in harnasplaaten;
Veinzery, Wraak vol bloedt en gal:
Dan zal ik driemaal met dit schrikkelijk getal,
15 150m J a koortsen;
een kracht,
Dat hemel, aardt, en zee, tot schrik van 't aardts geslacht,
Weergalmen mijn 1520 Laat uwe dochteren, de helsche Raazeryen,
aant. 13Z2. ybestruiken: venijnbomen
1492 :(/varte volken: door een schare schimmen
bestier: richting aan.
1495 Reeht: plaatste
driesprongen beelden van haar
hoof den drie lichamen.
1496 vleehten: 1500 maagde vel/en: maagdenperkament, vervaatdigd
(Duits: Jungfempergament).
1503 verwoede: bladeren mergsehonk: hoi: de holte.
1508 1510 waehl: verwacht; op Hank: als deze
"sehrikkelfjk getal: schrikwekkende
15 15 mensehen ongeltoortsen: mensenvet.
1520 Raazeryen: Furien dochters
godin
verward,
Hecate.
MEDEA 427
Deur d'aardt heen breeken, om Medea hulp te biên:
Ik hoor de kroon alree by Jazons bruidt te zien.
Voester. Medea.
Voester.
0 overblijde stondt! o overdroef beveelen!
Medea.
Hoe ! blijdt en droef gelijk, hoe kunt gy dit verdeelen?
Voesttr.
1525 Ik heb uw kinderen gekreegen uit het hof.
Medea.
0 Voester! ik beken, dit is een blijde stof:
Maar laat my hooren wat tot droefheidt kan verstrekken.
Voester.
Kreiiza wil dat gy, o droetheidt ! zult vertrekken.
Medea.
Dat is een order die my niet dan blijdtschap baart:
1 5 3o Korinten noch dit Rijk zijn mijn verblijf niet waardt.
Hebt gy de kroon bestelt, om Jazons bruidt te smooren?
Voester.
Dat zal zoo voort geschiên, de tijdt is eerst gebooren:
Want Jazon en Kreuz' zyn vaardig om te gaan
Naar 't huwelijks outaar : u kan geen wraak ontstaan.
Medea.
I 5 3 5 0 vaader Jupiter ! beschermer aller Grooten; Zy knielt.
0 Juno! schatgodin en bandt der echtgenooten;
En gy, o Venus ! die het hardtste hart deurwondt;
0 drie getuigen van onz'huwelijks verbondt!
Vergun dat ik Kreuz', door list, in d'aardt doe duiken.
15 40 Wie zwak en wijs is moet bedekt geweldt gebruiken.
Het sterven van Kreuz' zal my een leeven zijn:
't Verbranden van het hof een heldre zonneschijn;
Ja Jazons karmen zal Medé' tot vreugdt gedyen.
0 huwlijksgooden en godinnen! help my stryen.
1545 Vergeef Medea zoo zy zich niet vinnig wreekt.
15 2 2 hoor (= behoor) : moest.
15 z6 een blijde stof: reden tot blijdschap.
153 I bestelt : bezorgd; smooren: doden.
1532 voort : dadelijk; eerst: nog maar pas; gebooren:
aangebroken, gekomen.
1533 vaardig: gereed.
1534 ontstaan: ontgaan.
1536 schatgodin enz.: Juno wordt wel dochter
van Saturnus en Ops (godin van de overvloed)
genoemd. Als Hera beloofde zij aan
Paris rijkdom. Voorts was zij huwelijksgodin.
1 545 vinnig: fel (genoeg).
428
Voester.
Hier komt het Hof, 't is best dat gy u voort versteekt.
Priester. Kreuza. Iazon. Voester.
Offerdienaars.
Hier staan drie troonen om uw huwelijk te vieren,
Elk draagt een outer, roodt van 't bloedt der offerdieren.
Dit pronkt voor Juno, die de huiszorg gá leert slaan:
I 5 5o Dat blaakt voor Venus, daar de Liefde door moet staan;
En dat voor Pallas, die de wijsheidt voor komt draagen:
Drie zuilen die 't gewelf van 't huwlijk onderschraagen:
Want zonder zulk een steun vervalt het echt gebouw.
Voort, breng de duiven tot een veurbeeldt van de trouw.
1 5 5 5 Getroude moeten als gepaarde duiven weezen.
Men offer hier geen gal, of u stondt twist te vreezen.
't Is heilloos als de Twist in 't huis van 't huwlijk brult.
Geef my de goude kelk met zoete meê gevult,
Deurmengt met zerpe wijn om 't walgen te verhoede.
156o Zoo mengt men in de trouw de veur- met teegenspoede'.
Kreuza.
Nu vrees ik geen Medé'.
Iazon.
Die is al lang in 't schip.
Kreuia.
Ik wensch dat zy haar kiel mach morz'len op een klip.
Voester.
Och! och! Medea, och!
Iazon.
Wat heeft Medé' bedreeven?
Voester.
Zy heeft haar geest, helaas ! zoo daadelijk gegeeven.
Kreuia.
1565 Hoe ! is Medea doodt? zoo leef ik buiten druk.
Iazon.
Hoe quam zy aan haar doodt? verhaal ons 't heele stuk.
Voester.
Mit dat mijn voesterkindt haar kindren hadt ontfangen,
'549 huiszorg: zorg voor de huishouding. '558 meê : honingdrank.
I 5 5 o staan : blijven bestaan. 1559 zerpe : zure.
1551 voor komt dragen: voorhoudt, voor ogen 1564 zoo ØØljk : zojuist.
stelt. 1567 Mit dat: Zodra.
1553 echt: huwelijks-.
MEDEA
MEDEA
429
Heeft zy haar voort omhelst, en kusten mondt en wangen.
Het moederlijke hart heeft zucht tot eigen zaadt.
157o Zy schonk uw deeze kroon, haar moeders hooftsieraadt:
Maar toen zy docht dat zy moest zwerven op de baaren,
Sloeg zy de vingers, dol van gramschap, in haar haarent,
De vuisten voor haar borst en nagels in 't gezicht;
Ten lesten greepz' een zwaardt, zoo scherp gelijk een schicht,
1575 Dat zy tot driemaal op haar bloote boezem zetten:
Tot driemaal toe quam ik haar wreede handt Maar endtlijk dompeld' zy het snijdendt zwaardt, o Tot an 't gevestoe in de bloedtbron van har hart:
In 't vallen scheenz' haar zaadt erbarmlijk te beoogen:
15 8o De doodt is dwars deur 't bloedt ten moordtwondt ingevloogen,
En dreef'er 't leeven, dat het hart bewoont, weêr Haar kindren schreiden met een deerelijk geluidt,
En mengden 't schuiment bloedt met biggelende traanen.
IaZon.
Waar is het koude Voester.
d'ype laanen.
IaZon.
15 8 5 Voort, breng de kindren hier, en berg het lijk op 't landt.
Voester.
Ontfang de kroon, ó bruidt! van d'oude Voesters handt:
Dit was haar leste wil, veur d'uitgang van haar leeven.
De wil van een die sterft behoort men plaats te geeven.
Krei a.
kroon op 't hooft, vol flonkrent diamant.
is een kroon daar vuur in verborgen is.
Voester.
1590 't Gesteent verwacht op 't hooft een leevendiger brandt.
O Juno! echtgodin, verschijn ons met uw reyen:
Laat Hymen, bruilofsgodt, zyn heldre fakkel zweyen.
Voester.
't Is tijdt dat ik vertrek eer 't vuur zich oopenbaart.
0 huwlijksgooden en godinnen mildt Zy knielt.
Zy knielen en spreeken gelijk.
1568 haar: hen; kusten: kuste, vgl. vs. 1745 n.
i5 88 plaats te geeven: gehoor aan te geven.
i 569 zucht tot: genegenheid voor.
159o, Terzij des.
1579 Zaadt : kinderen; beoogen: kijken naar.
1591 Zy : Kreiiza.
15 begraaf.
1594 Zy : Kreiiza en Iazon.
wangen.
eigen zaadt.
1570 Zy schonk uw deeze kroon, haar moeders hooftsieraadt:
toen op de baaren,
de vingers, dol van gramschap, in haar haaren,
voor haar nagels 't gezicht;
scherp gelijk een schicht,
1575 Dar tot driemaal haar boezem zetten:
driemaal haar beletten:
snijdendt zwaardt, 0 smart:
Tot aan 't gevest toe in de bloedtbron van haar hart:
vallen scheenz' haar zaadt erbarmlijk 1580 is dwars dat hart weer uit:
deerelijk schuiment bloedt met biggelende traanen.
lazon.
lijk?
Het leit in d'ype laanen.
lazon.
1585 Voort, 't landt.
6 bruidtl van d'oude Voesters handt:
haar wi!, veur d'uitgang van haar leeven.
wil van een die sterft behoort men plaats te geeven.
Kreiiza.
Ik zet de kroon op 't hooft, vol flonkrent diamant.
Dit is een kroon daar vuur in verborgen is.
1590 't hooft een leevendiger brandt.
Priester.
o verschijn met uw reyen: 2y zyn heldre fakkel zweyen.
Voestcr.
'vuur zich oopenbaart.
Priester.
o huwlijksgooden en godinnen mildt van aart!
2y spreeken gelijk.
1568 1569 1588 te geeven: 1590, 1593 Terzijdes.
zaadt: I 5 85 berg: Zy: Zy: Kretiza
430 MEDEA
I 595 Begunstigt deez trouw met uwe rijke zeegen.
Wie met de go 6n begint betreedt geen slinksche weegen.
Iazon.
Vrouw Junoos pronkbeeldt lacht met d'oogen vol van gl ans.
Priester.
Op wakre dansschaar, op, vertoont de bruilofsdans.
Iazon.
Hier daalt een hemelkloot met wolken overtoogen.
Priester.
I600 De geesten van Korint betoonen hun vermoogen,
Om Jazons huwelijk te eeren naar waardy.
Daar oopent zich de kloot en toont een schildery
Van zeeven starren die deur 't Blaauw gewelfssel zweeven:
De gunst van dit gestarnt beteekent heilzaam leeven.
Hier komt een hemelkloot, die met starren versiert is, van 't gewelfssel daalen, die zich in acht
stukken ontsluit, daar de zeven Planeeten, elk naar zi'n eigenschap uitgebeeldt, uitkoomen,
die na date gedanst hebben, weeder in de kloot gaan, die zich van zelf sluit en om hoog verdwint.
Iazon.
1605 Hier is noch kunst noch zweet in deeze dans gespaart.
Priester.
0 huwlijksgooden en godinnen! mildt van aardt, Zy knielen en spreeken gelijk.
Begunstigt deeze trouw met uwe rijke zeegen.
Wie met de go 6n begint betreedt geen slinksche weegen.
Iazon. Kreuza.
Wy danken d'offeraar voor 't zeegnen van de trouw.
Priester.
1610 Wat hoor ik voor gedruis? het kerkelijk gebouw
Begint te dreunen, ja te kraaken en te scheuren:
De slooten, keetens en de grendels die de deuren
Van Junoos heiligdom bezorgen, slaan geluidt.
De geest van Hypsipyle blust het offervuur.
Iazon.
Wat spook, o go ón ! wat spook dooft d'offervlammen uit?
1615 De wolken barsten op, en braaken blixemstraalen
En donderklooten: sluit, o hemel! sluit uw zaaien.
1599 hemelkloot : hemelglobe; overtoogen: bedekt. '6'3 bezorgen : beveiligen.
1600 geesten: vernuften, vernuftelingen. 1615 op: open.
1602 schilderij : uitbeelding, voorstelling. 1616 donderklooten: bolbliksems.
1604 heilzaam : gelukkig, voorspoedig.
MEDEA. 431
IaZon. Priester. Kreula.
Och huwlijks Priester, och!
Hoe zijt gy dus ontstelt?
zon verschept bloedt: de lucht is vol geweldt:
De marmre beelden ziet men warme traanen weenen:
i6zo Men hoort de kindren in haar moeders lichaam steenen:
De honden janken naar en barsten schichtig los:
De wolven koomen uit het naastgeleege bosch,
En raaken op de markt afgrijselijk aan 't huilen:
Het grimmelt in de lucht van havikken en uilen:
1625 De grondt heeft driemaal na elkaar van angst gezucht,
En scheurde wijdt van een met onverwacht gerucht,
En braakte spooken, die met adders zijn behangen:
Het krielt deur al de stadt van kronkelende slangen,
Die gruwzaam biezen in het oor van d'onderdaán:
163o Men ziet in d'oope lucht een gloênde staartstar staan:
De bange burgers hoort men zuchten, karmen, klaagen:
deez' ontsteltenis vertoonde zich een waagen
Met draaken in de lucht, waar dat Medé' op zat:
In hare slinke handt hadt zy de tom gevat,
163 5 En roe': 't was schriklijk in 't vertoogen.
IaZon.
De Voester heeft, o spijt! het heele hof bedroogen.
Kreula.
Men knielt en bidt, op dat het onheil weêr bedaart.
0 huwelijksgooden en godinnen! mildt van aardt,
uwe rijke zeegen.
1640 Wie met de go ón begint betreedt geen slinksche weegen.
Kreiia.
Help Jazon, Jazon help, ik ben in droeve staat.
vuur, dat in de kroon verburgen is, begint te blaaken.
IaZon.
bruit?
Zy knielen en spreeken gelijk.
i6i 8 verschept: verandert; geweldt: gedruis, lawaai.
1621 barsten schichtig los: rukken zich plotseling
los (van hun ketting).
1624 grimmelt: wemelt.
1629 biezen: (bijzen), kruipen.
1635 in 't vertoogen: om aan te zien.
1636 spit: smart.
1637 Men knielt : kniel.
1642 waarde: lieve.
MEDEA
Hooftman. lazon. Kreiiza.
Hooftman.
huwlijks Priester, Priester.
dus Hooftman.
De zon verschept in de lucht vol geweldt:
marmre ziet men warme traanen weenen:
1620 Men hoort de kindren in haar moeders lichaam steenen:
honden janken naar barsten los:
wolven koomen uit het naastgeleege bosch,
de markt afgrijselijk huilen:
lucht van havikken en uilen:
De grondt heeft driemaal na elkaar van angst gezucht,
met onverwacht gerucht,
die met adders zijn behangen:
krielt stadt van kronkelende slangen,
gruwzaam oor van d'onderdaan:
1630 Men ziet in d'oope lucht een gloende staartstar staan:
bange burgers hoort men zuchten, karmen, klaagen:
In zich een waagen
Mede' In haare slinke handt hadt zy de toom gevat,
En in de recht' een roe: 'was schriklij k lazon.
V oester 0 spijt! het heele hof bedroogen.
Kreiiza.
dat het onheil weer bedaart.
Priester.
o huwelijksgooden en godinnen! mildt van aardt, spreeken Begunstigt deeze trouw met uwe rijke zeegen.
Wie met de goon begint betreedt geen slinksche weegen.
Kreiiza.
droeve stant.
Het vuur, dat in de kroon verburgen is, begint te blaaken.
lazon.
Wat deert mijn waarde 1618 verschepI: gewe/dl: lawaai.
barslen schichlig /os: grimme/I: 1629 in'l verloogen: 1636 spifl: kniell: 1642
43 2 Kreula.
Mijn vlechten zijn aan brandt.
Betoon, dat bidt ik u, betoon aan my uw plichten.
Iazon.
Ik zal de goude kroon van uwe hairen lichten.
Kretka.
1645 Laat staan, ik bidt laat staan, de kroon is veel te vast:
Gy doet my, nu gy trekt, en dodtlijk overlast.
Wat wonder ziet men hier! de kroon begint t'ontvonken.
Medea heeft het vuur uit Plutoos nachtspelonken
In deeze kroon gebrocht, tot weerwraak van haar leedt.
Kretka.
Och! berg my in 't vertrek, om 't vuur, zoo fel als heet,
Door kunst te lessen, eer de vlammen hooger blaaken.
van Hypsipyle. Iavn. Priester.
Offerdienaars.
hou stant.
Iaon.
Wie komt my hier genaaken?
Verrader, geile schelm, die elk in boosheidt tart,
Draay uw gezichtstraal om, en zie tot in uw hart,
1655 Daar zult gy leezen dat ik hier om wraak kom zweeven.
Elk mensch vindt zijn bedrijf in 't bladt van 't hart geschreeven:
't Geweeten hout'er boek van alle quaadt bemorst.
Voort, oopen de gordijn van uw verwoede borst,
Dat heillooz' moordthol, vol van bloedige tooneelen,
166o Gy zult'er 't booz' Bedrog haar valsche rol zien speelen,
Gevolgt van Trouwloosheidt en 't afgebrandt gemoedt.
Gy zijt als uw Kreiiz' smoordronken van mijn bloedt,
En haakt noch om uw balg vol bruilofswijn te zwelgen.
schrikt gy voor mijn schim, en dorst gy 't lijf verdelgen?
1665 Gy zoekt uw heil vergeefs in schaaduw van dit dak.
Laat staan: Houd op. 1656 bedrif: daden.
1650 in 't vertrek: op een afgezonderde plaats 1657 bemorst : bezoedeld (Wsch. een bepaling bij
locus a turba separatus). „geweeten").
1651 kunst : Op vakkundige wijze.
1658 verwoede borst : zedelijk verdorven binnen-
1654 gezichtstraal: blik van je ogen (Bet. : Sla je
ste.
ogen neer).
1659 beillooZ' : goddeloze.
1655 rondwaren.
1661 afgebrandt : toegeschroeid.
Kreiiza.
zijn aan brandt.
u, betoon aan my uw plichten.
lazon.
zal goude kroon van uwe hairen lichten.
Kreiiza.
Laat staan, ik bidt laat staan, de kroon is veel te Gy doet my, nu gy trekt, een doodtlijk overlast.
Priester.
ziet men hier I de kroon begint t' ontvonken.
Plutoos nachtspelonken
deeze gebrocht, tot weerwraak van haar leedt.
Kreiiza.
1650 Ochl berg my in 't vertrek, om 't vuur, zoo fel als heet,
kunst te lessen, eer de vlammen hooger blaaken.
Geest lozon. Offerdienaors.
Hypsipyle.
Gehaate Prins, lozon.
Hypsipyle.
uw hart,
wraak kom zweeven.
't hart geschreeven:
boek van alle quaadt bemorst.
verwoede vol van bloedige tooneelen,
1660 't booz' Bedrog haar valsche rol zien speelen,
't afgebrandt gemoedt.
van mijn bloedt,
uw balg vol bruilofswijn te zwelgen.
Hoe! mijn gy 't Hjf verdelgen?
dak.
1645 Laol slfll1ll: bedrfjf: MEDEA
'I vertrek: afgezonderde plaats
(Kil.: turba separatus).
I6n bemorsl: "geweeten").
Door kunst: gezkhtstrool: Bet.: zweeven: borsl: binnenste.
I 659 heillooZ': 1661 ajgebrondl: toegescbroeid.
IX
x
::;: i:^^:ii:t#;::•.
...,..: ^`^:i;:;•`:;::;,.
•^iki:
4 #?>'2 , :i::: z
^ .^::LS;F^^' •- :a „ <^R.^R..: . ,
4h h
. :.^:)..^^.. .. { 'tl4 \.^^l:ti•.'
:........................................................_........... .,..:. ...n ... .,....^. .......:...: ..:.. . :...:. ..:....:....... .. ... ... ....a........,..:......_ .. ... ..,. :....:..>......:..... ....:....... :..:..:..:...........:..:...:...:...:...,...a..:. ..:...... .::......:...:: ................:................... ...^................................................ ,.... ..:........:..:.......:,.....-...n...........:...w........:......... ...: . .,:,:.:.:.:.. ï^:: •-^-:.:::.:,:.:::.:,:.::::.:..:..:.....:.....,..:. ..M... ...... ... ...... . :.:::,.:,u.>.:.:: . r::•:?.a... .:.;...; .;:.:.:<. ^.:....,a-• : •: .^:: •.,.,.. . a•^....: •;•-:....,, ^•...... ,.....:... ....... • ::. ::. ..;..::. . :... ..;.......:... .............................................. ..,r . . ..^...... .... v... ................. ................ .. .:..:. ..:.... ..^...... ::.:..:.:........ .,..,...:...:... ...^.....:...:... ......... . ,.......:.... ..........,....u........;.... ..^......;...:..:...:.... . .V.......g.....G.. ..... ........ ...:..... .:4 . .. v.........::. :....:....:.: :..::.:... ....: ...... .:. ...... ........................................... ....... ............... a....................... ......... .. ......... .................... ...........». ..... . . . :..:..:..:..:..:..:..i..•..i..'..^...v.i.. .:...^...:...:....:...:...•.... . ..w....:.... :... ...:...v...w...:.... ...: ..w...:.:..:...,.v..•..:.. +•.,.,.v::.• •:•a:.v.•:.•:..:.i:.w:..:.:.,;,.• •.vp.w•.:;. .w...,...^. :á.::..:. : . u.^ .v.v ... v .: .!.C.:. :n: ,.t,,%; •••o.a:• i yi`;i^`:;i:;•;;:•a^; .n.,N.u'.:.^+. ?:' .^,`':^ v.^i:.:' :.:• :>:•:..:.:^.:: ::. ^•w.:^:: :m•::^: i:: ::^":i::'•:: ..:::: i:^.i ::^..::.i:..:i :\:.y .;..: .;.•. ..i^:: .::. .•.i, •n \:'''i, ,' ' .. . . : ..:::. . .. . :.'..:.' .:.•.:. .^ r: ,v ...... . ..v{::: ^.n... ... ...•.w:nm:::.••y. :: .;.• ....:....•..: ..w . ...A . . ..u . .. :h?3..h... . •h., .. ..-^ ....... .: ..... v.^`•`v.h.a. . ....
.. . . . , •.•.;.:}^.{:•'v. a . .. .. . .. ..n . :.v: •^ n: •• .... . .
^
^ ^^ u, • •Yjr.
i:^^'n ^.:^^:' ^•i.:6_. _..-......
+4
h $^}^ }2^ ;'^ ^ `^ h w} ti^ 9.C•,a w\*,`,`
.
X k^f^^rY.:?23 ^ ^.^` Ø v^• a^ .
:^.,..
•
. . . . ^ ^•'^:^
^ ^..
XI
..>^•::.:: ::::: ::::. :.. :.::.::::::::::: :•::::..:..:;... . :::::..:.::..: ::::. ..::..:. :.:::.. .:... .:.:... .....;. ..:::::.:.:.:.:. .. ... :. ..: .:: ;:::<.;:,'•::>:•>:: :.::::::::•::::::::^: :.: ..:.:. . ^... - ..:: '4; ': .•.. (.• ...... , .. ... ^...i•i... +^-:• ........ ., ..::....^;....;.. •.::.:^.:. ..^.i^^::•:n:•: :..:........:•.::c ;:::.. ..; ..:..: . . .
. . . . .... .... . ... . .:.':':.. ...: .:.^:.^ • ... ^ :..::: ..... ..^.n ii:..:..'. '::: • .
. .. . . .. .:..... .... ...._ ..... . ... . . . ....'.. .. . .. : .,.' ' ....: .. . ... .. .... . .. .... .... ..... ...... ...... ....... .....T
k\'
^%i
....... . . ............. . .. ^^^. :^<c;?^`^ ^ v.^..^, ^`v......;..^ ^. ^^..'\^{iQ^i_^i^'.^a^^^`^`w.a ,^^^^ ^^,^;,
^c< ^.ti ii i\a;; iX ^ti:•^o-tiX
iv^r^„M!M.. jJ••^. t ..::'+?.: W^.... ^ ' - . ...... . .. . ...... ^ ... • :n: ^:: ^::: ., .: - ..: .: . . : . _. .. , ^Cv^.1 . i W^^'^\^i,í^.•:.. \ki,^^:;k:• ' i ?^4i 4 ^. ..... 1^C; ^. .....:.::. -' ... ..:::. w.. .' . ^:::. :.. . . -'^ ' :.: ' ..:: -. . ...,'i :: a••: _ . ;., v. . ... `T:MMt•T 40Wi{{tiy;,x::.^K„,,,,,,,,^, . . . ^ ..... .. ... .. .... . ........... . .. \
.... . . ::.•: .^... •:.: ::.. • ...... - Q, S..t {{{.:M..Ø .: :k^^:JN;. TOb:,,Cpp-M Op'•'n^ l 4 . ...:::.,v.w:.v„: . .: ............... .: O
.. „ . . . . . .
i l^\ ^`h`i•• i^4 `^T. P i ^.Ø• T^. . ^^ q\^ ^ .. ^: ^ „.,
XII
MEDEA 433
Mijn fakkel, die ik aan het vuur der wraak ontstak,
Zal u een bruilofstoorts, die vinnig blaakt, verstrekken:
De vlam die uw Kreiiz' het hooft begint te lekken,
Is 't lijkvuur dat haar heel tot asch verteeren zal.
Iagon.
Waar berg ik my van angst? o onverwachte val!
Hypsipj ►le.
Gy vindt geen zekerheidt al gingt gy u verschuilen
Op hemelhoog gebergt, in diep gezonken kuilen,
Langs golven zonder strandt en bosschen dicht van blaán.
De gramschap van de wraak is door geen vlucht t'ontgaan.
1675 Ik zal uw ziel, als zy het lichaam heeft begeeven,
Met mijn ontsteeken toorts tot in de hel naarstreeven,
En daagen u daar veur de vierschaar van dat Rijk.
Wee trouwelooze, wee: dat ik dit hof ontwijk,
Is om Medea, die naar wraak staat, plaats te maaken.
Kreon. Iaon. Priester.
168o Wat moordtgeschreeuw vervult de koninglijke daaken?
Ik ly geen onheil in de tempel van mijn hof.
Een blijde bruilofsdagh gedoogt geen droeve stof.
Wat is 'er gaans? zeg op: wat ramp komt u verdrukken?
Ia^on.
Medea heeft, o ramp! o gruwlijk' ongelukken!
Kreon.
1685 Wat heeft Medea, zeg, wat heeft zy hier bestaan?
Iavn.
Mijn bruidt is door de kroon, die zy haar schonk, verraán:
Want al de takken zijn vol heete tooveryen.
Kreika. binnen.
Help vaader, vaader help, u dochter is in lyen:
De vlam verteert mijn bloedt en knaagt naar 't ingewandt.
Hooftman. binnen.
1690 Help Kreon, Kreon help, Kreiiza is vol brandt,
En 't vuur dat haar verslindt verspreit zich deur de zaaien.
í67o
1675 begeeven: verlaten.
1676 naarstreeven: narennen.
168o daaken, pars pro toto voor: gebouwen.
1681 ly : duld.
i 6 8 z droeve stof: reden tot droefheid.
1683 verdrukken: benauwen.
1685 bestaan : ondernomen.
1686 verraán : in het verderf gestort.
i 687 takken : bladerige uitsteeksels van een „getakte
kroon"; beete: hitte veroorzakende;
tooveryen: tovermiddelen.
434 MEDEA
Kreon.
Voort laat ons 't ongeval door wakkerheidt bepaalen.
Priester.
Ik sluit de tempel voor een grooter ongeluk.
Iazon.
Op lijftrouwanten, op, en help my uit mijn druk;
1695 Begeeft u inder yl gewapent naar de scheepen,
Eer dat de Voester vlucht; gy moet haar herwaarts sleepen;
Maar hout haar streng geboeit. wie een doodtschuldig man
Laat slippen uit zijn handt als hy hem houden kan,
Verdient geen minder straf dan die de straf ontloopen.
Medea op een waagen die van twee vuurspuwende draaken door de
lucht wordt getrokken. Iazon.
Medea.
1700 Vervloekte Griek, hou stant; gy hoeft niet eens te hoopen
Dat uwe vyandin met ketens wordt geprangt:
Slaa uw gezicht omhoog: Medeaas wagen hangt
In 't midden van de lucht, hier daalt zy met haar kindren.
Hier koomen twee spooken uit de grondt, die de waagen te moet treeden.
Iazon.
Ik zal u met mijn zwaardt .. .
Medea.
Sta af, of 't zal u hindren:
1705 Zoo gy my dreigen durft zoo zijt gy roereloos.
Dat ik geweeken ben was voor een korte poos.
Wie wis wil wreeken eist eerst tij dt om reedt te weezen.
Een die zijn ega wraakt heeft alle quaadt te vreezen.
Uw trouwelooze trouw verwacht geen andre zaak.
Iazon.
1710 Ik bidt u om genaá.
Medea.
Ik ben te heet naar wraak.
Iazon.
Ik bidt, o groote vrouw! ik bidt u om mijn zoonen.
1692 bepaalen: binnen de perken houden, in- ketend.
perken. 1704 Sta af: Houd op ; hindren : schade berokke-
1694 lftrouzvanten : lijfwachten. nen.
1700 hou slant : houd op (of: sta stil) ; niet eens : 1 707 wls : doeltreffend ; eist : heeft nodig.
volstrekt niet. 1708 wraakt: verstoot.
1701 geprangt : omklemd; met ... geprangt : ge- 1709 trouw : huwelijk.
MEDEA 435
Medea.
Uw bidden dient om my op 't schandelijkst te hoonen;
Zoo lang als gy my bidt pleeg ik geen weederwraak:
Dit is voor my, ik zweer 't, een haatelijke zaak.
1715 Wie wraak wil pleegen moet zijn vyandt fel bezoeken.
Gy bidt my, maar als gy my vinnig zult vervloeken,
Zal ik gelooven dat mijn wraak zich wijdt verspreit:
Nu vloek ik vinnig op mijn eigen laffigheidt.
Iazon.
Ween Grieken, Grieken ween, Kreiiza is verslonnen.
Medea.
1720 Lach Kolchos, Kolchos lach, mijn weerwraak is begonnen.
Ik heb door 't moorden van mijn allerjongste broêr
Op Pontus meir geleert, dat ik op Kreons vloer
Uw haatelijke zoons, al lachent, durf verdelgen.
Iazon.
Zoo gy, o wreede vrouw ! uw balg vol bloedt wilt zwelgen,
1725 Zoo oopen deeze borst daar manlijk bloedt in zit.
Medea.
Ik wil niet dat gy sterft; ik heb een ander wit:
Ik wil dat gy noch lang in mijn gezicht zult leeven.
Ja die uw leeven dreigt zal ik de doodtsteek geeven:
Doch 't leeven wordt u niet van my uit zucht gegunt:
173o Maar om dat gy zult zien, hoe deeze handt de punt
Van 't lemmer stooten zal in uwe kindre harten:
Dit leeven zal u meer dan duizent dooden smarten,
Om dat gy uwe zoons meer dan u zelf bemint:
Maar hadt gy uwe zoons zoo vuurig niet bezint,
1735 Dan zou ik u in 't oog van uwe zoons deursteeken.
Een die zich wreeken wil moet zich op 't felste wreeken.
Iazon.
Uw boezem wordt, o schrik! van wreedt gedrocht bewoont.
Medea.
My past zoo wreedt een aart: want ik wordt wreedt gehoont.
1712 hoonen: verleiden (Medea wordt er ni. laf,
week door).
1714 haateljke : afschuwelijke.
1715 bezoeken: straffen.
1716 vinnig: heftig, hartstochtelijk.
1717 zich 214dt verspreit : verstrekkende gevolgen
heeft.
1719 verslonnen: vernietigd, te gronde gericht.
172o Kolchos, vgl. Grieken = Griekenland in vs.
1719.
1721 broêr: Apsyrtus, door Medea in stukken
gesneden om de achtervolgers op te houden.
1722 Pontus meir: de Zwarte Zee; vloer: grondgebied,
terrein.
1723 durf: kan. (ik ben zo door de wol geverfd
dat ik ook dit gruwelstuk kan bedrijven).
1726 wit: doel (voor ogen).
1729 zucht: genegenheid.
173o om dat: opdat.
1734 bezint: liefgehad.
1737 van: door; gedrocht : hartstocht.
43 6 MEDEA
Iazon.
De Faam is krachteloos om uw bedrijf te mellen.
Medea.
1740 Indien de Faam mijn wraak niet hoog ten toon wil stellen,
Zal ik mijn eigen gal deurmengen met het bloedt
Van dit vervloekte paar, en schrijven hoe verwoedt
Ik my gewrooken heb aan Jazons trouwloosheeden:
Zoo zal nooit man zijn vrouw, tot schrik der goon, vertreeden.
D'uitheemsche worden in Korinten recht ontzeit.
Iazon.
Wordt u het hart niet week nu dat uw Jazon schreit?
Medea.
Door traanen wordt het week, al waar 't omheint van steenen:
Maar gy verhardt mijn hart: ik lach om uwe weenen.
Iazon.
Hoe! lacht gy nu ik ween? o smaadt! o smart ! o pijn!
Medea.
1750 Zoo gy aan 't lachen raakt zal ik aan 't weenen zijn,
Want tusschen u en my kan geen verzoening weezen:
Zoo ik met u verzoen zoo schijn ik u te vreezen.
Bevreest te heeten is een lydelooze hoon:
Ik zou om deeze naam t'ontgaan mijn zelver doón.
Iazon.
175 5 Och! al mijn luister wordt hier op een tijdt verslonnen.
Medea.
Als uwe roem, door my, op 't aardtrijk is verwonnen,
Beklim ik 't hemelrijk, deur al de starren heen,
Langs 't spoor dat Herkules, zeeghaftig, heeft betreên,
Om Argos, uwe schip, vol tintelende starren,
176o Voor eeuwig in een wolk van nachten te verwarren;
Zoo wordt uw roem omhoog als hier omlaag verdooft:
Dan zal ik, dit staat vast, schoon 't Jazon niet gelooft,
1 745
1739 krachteloos: niet in staat; bedrif : daden;
mellen: bekendmaken.
1740 ten toon ... stellen: verheffen.
1742 verwoedt : furieus.
1744 vertreeden: in het ongeluk storten.
1 745 D'uitheemsche : (aan) de vreemdelinge;
worden: wordt (Deze opmerkelijke uitgang
-en in het enkelvoud komt volgens Van
Helten „na 1620 ongeveer" in „de deftige
poëzie" niet meer voor ( Vondels Taal 1 47),
wel in de platte taal der kluchten. Vos gebruikt
haar dan ook vaak in Oene, maar ook
in zijn treurspelen, vgl. vs. 2194).
1753 lydelooze boon: onduldbare schande.
1755 verslonnen : vernietigd.
1756 verwonnen : volkomen vernietigd.
1757 Beklim ik : Klim ik op naar ...
1758 Zinspeling op de hemelvaart van Hercules
van de top van het Oetagebergte.
1759 Het schip Argo werd volgens de mythe
onder de sterren geplaatst.
176o verwarren : hullen.
MEDEA Mijn vlotte waagen in de plaats van Argos planten,
En dicht bezaaien met gestarnde diamanten,
1765 Die heller flonkeren dan 't zonlicht zich laat zien:
Indien de Hemeleuw mijn toeleg wil verbiên,
Zal hy mijn krachten, spijt zijn klaauw en tanden, voelen;
En poogt de Waterman mijn gramschap te verkoelen,
Zoo domplen wy hem in zijn eigen watervloên.
1770 Ik zal, zoo 't noodig is, het scherpe Scorpioen,
De Steenbok, Ram en Stier, afgrijselijk in 't stooten
En schaaren van de Kreeft, op 't allerfelst ontslooten,
Stomp maaken, door de kracht van schrander tooverdicht.
De Schutter moet zijn boog ontspannen, en zijn schicht
1775 Verbranden in het vuur dat my van wraak doet blaaken.
Wie dapper weêrstant biedt kan zich ontsachlijk maaken.
De Visschen, Tweelingen, de Schaal, en Maagdt vol pracht,
Bezwijken voor mijn komst: zoo worden, door mijn kracht,
De twalef teekenen op 't zonnespoor gebonden.
1780 Ik zal de halsen van de flikkerende Honden
En bitse Beeren, die by 't Noorder aspunt staan,
Aan ketens sluiten, en heel kort aan bandt doen gaan.
Orion zal zijn zwaardt vergeefs tot woeden wetten.
Ik leef alleen om uw vermoogen te verpletten;
1785 Dat dit de waarheidt is zal ik u voort doen zien.
De spijt deursnijdt mijn hart: laat reeden u gebiên.
Uw spijt is veel te kleen; dies moet ik hooger draaven.
Ik zal, om u meer spijt te doen, een van uw slaaven
Verkiezen voor mijn boel, en op uw ledekant
1790 Doen koomen dat gy 't ziet: in 't blussen van mijn brandt,
Zal ik, tot spijt van u, uw trouwloosheidt verwijten:
1763 vlotte : in de lucht zwevende.
1766 Hemelleeuw : teken van de dierenriem
(In vss. 1766-1779 worden alle tekens van
de dierenriem opgesomd); toeleg: verbiên: 1772 ontslooten: 177 3 tooverdicht : toverformules.
'774 schicht: pijl.
1776 ontsachljk : gevreesd.
1777 Schaal: Libra, Weegschaal.
1778 bezw//ken: bezwijmen.
1779 gebonden: ze kunnen zich niet meer
vrij bewegen.
178o Honden: de Kleine en de Grote Hond.
1781 Beeren: Kleine en de Grote Beer.
1782 kort aan bandt : lijn.
zwaardt : Orion vormen
zwaard; woeden: gewelddadig
keer te gaan.
vermoogen : rede; gebiên: gedragslijn
1795 de verschillende
spijt: 1. spf/ten, 1 795)
2. kwaad (17 8 8) ; (1791) ; 4.
smart (1792, 1793).
draaven: spijt doen: kwellen.
boel: mijn brandt: van mijn liefde.
verwiten : MEDEA
vlotte planten,
zich laat Indien de Hemelleeuw mijn toeleg wi! verbien,
de Waterman gramschap zijn eigen watervloen.
zal, 't noodig is, het scherpe Scorpioen,
Stier, afgrijselijk van kracht schrander ontspannen, zijn schicht
Verbranden vuur dat my van wraak doet blaaken.
weerstant ontsachlijk maaken.
de Schaal, en Maagdt pracht,
worden, door mijn kracht,
'zonnespoor gebonden.
Ik zal de halsen van de flikkerende 't Noorder aspunt staan,
kort aan bandt gaan.
wetten.
aIleen vermoogen te verpletten;
doen zien.
Iazon.
spijt deursnijdt mijn gebien.
Medea.
spijt te kleen; dies moet ik hooger draaven.
u meer spijt doen, een van uw slaaven
op uw ledekant
Doen koomen dat in 't blussen van mijn brandt,
spijt uw trouwloosheidt 437
lI/olle: zwevende.
Hemelleeuw: Leo, teken van de dierenriem
1766-1779 worden aIle tekens van
dierenriem opgesomd); toe/eg: plan;
IIerbien: verijdelen.
1783 zwaardt: drie sterren in Orion vormen
samen het zwaard; tot woeden: om gewelddadig
te keer te gaan.
177z onts/ooten: geopend.
1773 toollerdicht: 1774 I 776 ontsachlfj k: Weegschaal.
bezwfjken: m.a.w. ze kunnen zich niet meer
bewegen.
1780 de Kleine en de Grote Hond.
de Kleine en de Grote Beer.
178z aan bandt: strak aan de lijn.
1784 lJermoogen: macht.
1786 reeden: de rede; gebien: uw gedragslijn
voorschrijven.
1786-1795 Woordenspel met de verschillende
betekenissen van spfjt: I. leedwezen (1786,
1787 en in de persoonsvorm spfjten, 1795);
z. kwaad (1788); 3. trotsering (1791); 4·
179z, 1793).
1787 hooger draallen: verder gaan.
1788 spfjt doen: kweIlen.
1789 boe/: minnaar.
1790 mfjn brandt: de gloed van Inijn lief de.
1791 IIerwfjten: honen.
43 8 MEDEA
schroom geen vuil bedrijf, als ik u al de spijten
Die al de menschen t'zaam bestormen, weet te doen;
En zoo mijn overspel u spijt weet aan te voên,
1795 Zoo spijt my dat ik u niet eer met spijt quam quellen.
Iazon.
zweer dat ik my weêr by u als man zal stellen.
Medea.
Verwaand' en booz' gedrocht, verkropt van schelmery,
zweer dat ik my zelf vervloek zoo ik dit ly.
Mijn ooren zondigen nu zy u hooren smeeken:
18 oo Mijn mondt heeft straf verdient dat zy met u durft spreeken:
Mijn oogen zijn verbeurt dat zy u durven zien:
Zoo my de Wraak niet straft, nu zy dit ziet geschiên,
Behoort men haar, als een die plicht vergeet, te straffen.
Iazon.
bidt Medé', ik bidt...
Medea.
De moordt zalz' u beschaffen.
Iazon.
1805 Och! geef myn kinderen : hoor hoe uw Jazon vleit.
Medea.
Daar zijn uw kinderen: is Jazon nu gepeit?
vliegt met de waagen naar de lucht, en stuit de kinderen op d'aardt: de spooken verzinken.
Iazon.
hoor, o go ón ! ik hoor haar bekkeneelen kraaken.
Medea.
Nu vlieg ik met mijn koets, die van twee vlugge draaken
Ten hemel wordt gevoert, naar een gewenster landt.
Iazon.
I 8 I o Wie zag ooit kindren van haar eigen moeders handt,
0 gadelooze moordt! onverzoenlijk kneuzen?
Jupiter! hebt gy het heir der reuzen, 0 grote
Om hun vermetelheidt, met bergen overdekt?
Gy wordt, door dit bedrijf, tot straffen opgewekt:
1815 Of weet gy tot dit quaadt geen straftuig uit te vinden?
Zo ruk uw blixemen, mordtdonders, woeste winden,
1794 aan voên: 1805 vleit : smeekt.
1796 voegen.
1806 gepeit : tevreden (gesteld).
1798 ly : toelaat.
1807 haar: hun.
1801 Min verbeurt dat : ik heb het recht op
1809 gewenster : aangenamer.
mijn ogen verloren, omdat.
1811 gadelooze : weergaloze; kneuzen : verplette-
1 804 Medea begrijpt de bedoeling van Jasons ren.
verzoek, vgl. vs. 1711 ; bezorgen.
1816 hevige donderslagen.
Ik vuil bedrijf, als ik u al de spijten
al de menschen t'zaam te doen;
mijn overspel u spijt weet aan te voen,
Zoo spijt my dat ik u niet eer met spijt quam quellen.
lazon.
Ik weer by u als man zal stellen.
gedrocht, verkropt van schelmery,
Ik ik dit ly.
hooren smeeken:
1800 heeft straf verdient dat zy met u durft spreeken:
zijn verbeurt u durven my de Wraak straft, zy dit ziet geschien,
haar, plicht vergeet, te straffen.
lazon.
Ik Mede', bidt ...
moordt zalz' u beschaffen.
lazon.
Och! geef myn kinderen: uw Jazon vleit.
gepeit?
Zy vliegt met de waagen naar de lucht, en smlit de kinderen op d' aardt: de spooken verzinken.
lazon.
Ik 0 goon! ik hoor haar bekkeneelen kraaken.
ik met mijn koets, die van twee vlugge draaken
heme! gevoert, naar een gewenster landt.
lazon.
1810 Wie zag handt,
o gadelooze zoo onverzoenlijk o groote hebt gy het heir der reuzen,
bergen overdekt?
door dit bedrijf, tot straffen gy tot dit quaadt geen straftuig uit te Zoo ruk uw blixemen, moordtdonders, woeste winden,
1794 aan te voen: te versterken.
stellen: /y: Mijn ... verbeurt dot: recht veri oren, 1804 bedoeling van Jasons
vgl. vs. 1711; beschaffen: vlei!: gepeit: hoor: gewenster: gadelooze: kneuzen: verpletteren.
moordtdonders: donderslagen.
MEDEA 439
Slagreegens, hagelen, aardtbeevingen, en al
Wat schenden kan by een; en storm en overval
Medea waar zy vlucht met haare helschewaagen.
182c. Een die zijn zoons vermoordt verdient de zwaarste plaagen.
Hooftman. Iazon.
Verzet uw ongeval, zoo maakt gy u vermaart.
Iazon.
Och! och! mijn zoonen, och! gy storten hier op d'aardt;
Maar ploften op mijn borst, om 't hart tot wraak te wetten.
Dit zijn, o schrik! dit zijn Likaons moordtbankketten.
1825 Gy brak uw leeden door de val, o bittre smart!
Maar 't breeken van uw leên brak vaaders moedig hart.
Gy zwemt in rookent bloedt en ik in brakke plassen.
Wat voor een winterstorm durft uwe lent verrassen?
Zoo wordt het ooft, eer dat het rijp is, afgeplukt.
1830 Medê' heeft my met u gelijk in 't graf gerukt.
Daar wijn moest vloeyen zie ik bloedt en traanera leeken:
Ik wens mijn leeven te verdrenken in de beeken,
Om by de zielen van mijn kinderen te gaan.
De kindrezucht heeft macht om alles uit te staan.
1835 Waar zag het aardtrijk ooit het bloedt van kindren plengen?
Ik zal uw bloedt, o zoons ! met mijne bloedt deurmengen.
Mijn boezem is gereedt; waar is het scherpe zwaardt?
Hooftman.
Grootmoedig Prins, hou stant, en toont een dapper' aart.
Iazon.
Wie 't lieve leeven mint, ik moet de doodt beminnen.
Hooftman.
184o Een die zich zelf vermoordt betoont zich zonder zinnen.
Iazon.
Ik walg van 't leeven: want ik zwem in teegenspoedt.
Hooftman.
Wie zich om rampspoedt doodt ontbreekt een heldemoedt.
Iazon.
Een hart dat sterven kan behoeft geen ramp te wachten.
1818 storm : bestook.
1821 Verzet: zet uit het hoofd (ook in vs. 1844);
ongeval: ongeluk.
1824 Likaóns moordtbanketten : Lycaons moorddadige
feestmalen. Lycaon, koning van
Arcadië, zette met zijn vijftig zonen aan
Zeus het vlees van een geslachte jongen
voor. Zeus doodde toen Lycaon en 49 van
die zonen met zijn bliksem.
1827 brakke plassen: tranen.
1828 verrassen: overvallen, overrompelen, vgl.
Wilhelmus, vs. 53.
1834 kindrezucht: natuurlijke genegenheid van
ouders voor hun kinderen.
1838 Grootmoedig Prins : Heldhaftig vorst; hou
scant : houd op.
ØO MEDEA
Een hart dat ramp verzet heeft ongemeene krachten.
Hier zijn mijn kindren van Medeaas handt gedoodt.
Wat gruwel zie ik hier! op Jazon, op, deurstoot
Medea, zoo zult gy u op het vaardigst wreeken.
Men mach zyn vyandt, maar zich zelver niet deursteeken.
Een die zyn vyandt doodt wordt leevendig verbreit.
Iazon. Hooftman.
ziet men, na 't oogenen van een gord/n, in een rouwkamer daar zich het l ykbedt van
Kreuia, onder boogen vol toortsen, deur zwart fibers, vertoont.
1850 Zie hier, o Prins ; zie hier waar uw Kreiiza leit:
Haar lijkbedt hoeft niet voor haar bruilofsbedt te zwichten.
Gy hebt haar bedt versiert met tallelooze lichten:
Mar 't licht van hare glans is van de dodt beroft.
Zy plukt in haare lent te wrang een herrefstooft.
1855 Ik vindt hier lijkcypres in plaats van bruilofsrooze'.
Men dist hier bittre gal voor nektar en ambrooze.
Uw trouw- en sterfuur zyn te dicht by een gestelt.
0 ongenaadig lot! o doodelijk geweldt!
Medé heeft u te wreedt, door haar geweldt, doen sneeven:
18 6o Haar gift was vol vergift, haar geeven was vergeeven.
Het vuur dat u ontstak ontsteekt mijn hart tot wraak.
wy zaak....
Ween zoonen, zoonen ween, stort duizent Oceaanen,
Nu dat uw vaader weent, van ziedent heete traanen,
1865 En laat ons bruizen deur die zwallepende vloên
Naar 't Elizesche veldt; ik vrees geen teegenspoên:
Wy zullen ons in 't schip van Goedehoop begeeven:
De zeilen zijn, door min, van zuchten t'zaam geweeven:
De Zorg zal dieploodt zijn, en Wakkerheidt kompas:
1870 De Liefde staat aan 't roer, om 't schip naar 't hels moeras
Te stieren, deur de zeen die uit onz' oogera leeken:
De balglast die het voert, zijn klachten, karmen, smeeken,
1844 Zie aant. vs. 1821. 18 5 9 sneven: sterven.
1849 leevendig: bij zijn leven; algemeen
186o vergiftigen.
bekend (gemaakt).
1865 bruinen: voortstormen.
I 8 5 I onderdoen.
1872 balglast : lading in de buik van het schip.
85 3 van: door; berooft : geroofd.
Hooftman.
heeft ongemeene krachten.
Iazon.
1845 Hooftman.
Jazon, op, deurstoot
u op het vaardigst wreeken.
maar met deursteeken.
wordt leevendig verbreit.
Priester. Iazon. Hooftman.
Hier ziet men, na 't oopenen van een gordiJn, in een rouwkamer daar Zich het liJkbedt van
Kreiiza, onder boogen vol toortsen, deur zwart ftoers, vertoont.
Zie hier, 0 Prins; zie hier waar uw Kreiiza leit:
haar bruilofsbedt te zwichten.
Iazon.
haar tallelooze Maar 't licht van hare glans is van de doodt berooft.
haare te wrang een herrefst60ft.
Ik vindt hier lijkcypres in plaats van bruilofsrooze'.
voor nektar en ambrooze.
en sterfuur een gestelt.
o ongenaadig 0 doodelijk geweldt!
Mede te wreedt, door haar geweldt, do en sneeven:
1860 vergift, haar was vergeeven.
dat u ontstak ontsteekt mijn hart tot wraak.
Hooftman.
Bedroefde bruidegom, wy zullen uwe zaak ....
Iazon.
zoonen ween, stort duizent Oceaanen,
dat uw vaader weent, van ziedent heete traanen,
En laat ons bruizen deur die zwallepende vloen
vrees geen teegenspoen:
begeeven:
min, van zuchtent'zaam Zorg zal dieploodt zijn, en Wakkerheidt De Liefde staat aan 't roer, om 't schip naar 't hels moeras
zeen die uit onz' oogen leeken:
balglast het voert, zijn klachten, karmen, smeeken,
1844 1821.
1849 lev en; verbreit: 1851 zwichten: I8B door; berooft: 1859 sneeuen: 1860 vergeeven: bruizen: balglast: het schip.
441
En duchten, om op zee niet om te kunnen slaan:
Kreuza is de star daar 't schip op aan moet gaan:
1875 Ik wil met haar van daag by Pluto bruiloft houwen.
wy zijn te veer ; strijk 't zeil of 't zal u Mar blus Kreizas vur, zo redt gy har uit nodt.
Hooftman.
Bedaar, ó Prins ! bedaar ! want u Kreiiz' is doodt.
Wie hoog wil klimmen zal veel ongeval genaaken.
1 88o De rampen dringen meest in koninglijke daaken.
Fortuin vervoegt zich niet in huizen laag v an staat.
Iazon.
Maak plaats, ik zeg, maak plaats, of gy zult v an mijn handt...
het zijn mijn zoonen.
Wat hor ik vor geluidt? och !
roept gy my tot hulp ? ik zal u hulp betoonen:
1885 Mijn krachten zijn gereedt. wie riep my daar van Zijt gy 't mijn fiere bruidt? ikomijn morgestar;
Ik kom mijn middagzon; ik zal u daadtlijk trouwen.
binnen.
Op hovelingen, op, en help de Koning Hy trekt zijn hairen uit van enkel ongenucht.
bin.
1890 Laat los, noch eens, laat los, eer dat Medea vlucht.
Iazon.
Wie komt hier naaderen?
Wie dwingt my hier te spreeken?
Iazon.
Jupijn, dondergodt.
Zoo heb ik stof tot wreeken:
Want mijn Kreuza is van verraán.
Mijn Koning zy gerust, zoo gy naa wraak wilt staan,
1895 Hier ziet gy Jazon zelf, en heel tot wraak geneegen.
Iazon.
Zijt gy tot wraak gezint? ik ben om hulp verleegen.
Voort, wijs de toveres, zoo heeft mijn gramschap werk.
t 88o dringen: 1889 ongenucht : smart.
te komen; koningljke daaken : van: door; in het verderf gestort.
z 888 houwen : MEDEA
am zee olet am te kunnen slaan:
Kreiiza gaan:
1875 Ik wi! met haar van daag by Pluto bruiloft houwen.
Waar heen? zijn te veer; 't zal u rouwen:
Maar blus Kreuzaas vuur, zoo redt gy haar uit noodt.
0 Prins! bedaar! want Kreuz' doodt.
wi! klimmen zal veel ongeval genaaken.
1880 De ramp en dringen meest in koninglijke daaken.
vernoegt huizen van stant.
lazon.
ik van handt ...
Wat hoor ik voor geluidt? ochl och! het zijn mijn Hoe! roept my tot hulp? hulp betoonen:
Mijn krachten wie riep my daar var?
Zijt gy 't mijn fiere bruidt? ik kom mijn morgestar;
mijn ik zal u daadtlijk trouwen.
Priester. binnen.
houwen:
Hy trekt zijn hairen uit van enkel ongenucht.
Kreon. bin.
Laat noch eens, laat los, eer dat Medea vlucht.
lazon.
hier naaderen?
Kreon.
my hier te spreeken?
de Kreon.
stof tot wreeken:
't goodendom verraan.
Hooftman.
gerust, zoo gy naa wraak wilt staan,
Hier ziet gy Jazon zelf, en heel tot wraak geneegen.
lazon.
wraak hulp verleegen.
Kreon.
de toveres, zoo heeft mijn gramschap werk.
ongenucht: 441
1880 ondanks tegenstand weten binnen
koning/like daaken: paleizen. 1893 door; verraan: verderf gestort.
1888 houwen: vasthouden.
442 MEDEA
Iazon.
Zy is met haar karros gereeden deur het zwerk.
Kreon.
Laat ons de heuvelen, steenklippen, bergen, duinen,
1900 En toorens, zwaar van stof, met hemelhooge kruinen,
Voort op elkanderen gaan staaplen naar de lucht,
En steigren deur 't gestarnt, zoo stuit menz' in haar vlucht.
Iazon.
Ik zal het slagzwaardt van de weederwraak aan binden,
En vaardig vliegen, met de vleugels van de winden,
1905 Tot binnen in de maan, om in de werreldtkloot,
Die zich tot noch toe in haar waterige schoot,
Voor onz' gezicht verschuilt, Medea t'achterhaalen,
En zoo die werreldtkloot, vol bosschee, bergen, daalen,
Hooftsteeden, stroom en zeen, zich teegens my aan kant,
1910 Zal ik haar, door het vuur dat my van gramschap brandt,
Ontsteeken, om Medé tot asch te doen verteeren.
Voort starke winden, voort, en neemt my op uw veeren.
Medea in de lucht. Iazon. Kreon. Hooftman.
Medea.
Ha, ha, ha, ha, ha, ha.
Iazon.
Iazon.
1915 Waar is mijn vyandin?
Medea.
Ik hoor Medeaas stem.
Zoo is zy in de klem.
In 't hoogste van de wolken.
Medea.
Ha, ha, ha, ha, ha, ha.
Kreon.
Kreon.
Waar zijt gy, in wat oordt?
1899 steenklippen : steenrotsen.
1900 zwaar van stof: massief; kruinen: spitsen.
190I Voort: Dadelijk.
1902 steigren: klimmen.
1903-1912 Jason wil de vier elementen: lucht
(1904), aarde (19o5), water (1906) en vuur
(1910) in zijn dienst stellen.
1904 vaardig: snel.
1905 binnen in: midden op; in de werreldtkloot:
op de aarde.
1906 waterige schoot : nevels.
1907 gezicht: ogen.
1909 aan kant: verzet.
1912 veeren : wieken.
MEDEA
Medea.
Iazon.
Eerst in het hemelrijk? nu in het helsche dal?
Medea.
Medea die gy zoekt vertoont zich overal.
Kreon.
Ik zal u overal, gewapent, teegens treeden.
Medea.
1920 Medeaas toverkunst belacht uw moedigheeden.
Wie volgen wil, die volg, ik wijk uit deeze wijk:
Ik vlieg naar 't hemelsch' en met een naar 't helsche rijk.
Kreon.
Ik klim ten hemel om dit schrikdier na te speuren.
Iazon.
Ik zal het aardtrijk, door mijn stampen, op doen scheuren,
1925 En ylen als Alcid' naar d'afgrondt van de doodt,
En stappen, vol van moedt, in spijt van Charons boot,
Dwars over al de vloên van d'eeuwig' duister' oorden:
Hier zal ik, in 't gezicht van Cerbrus heet op moorden,
De helsche poorten voort oprammen met mijn knots,
1930 Zoo zal ik, vol van wraak, in d'onderaardtsche rots,
Deur spooken, zielen, vuur en zwavelvlammen streeven.
Wie overwinnen wil moet zich noodt begeeven.
Scheur aardtrijk, scheur van een door 't stampen van mijn voet:
Nu zal ik har, want d'ardt ontsluit, uit d'afgrondts vloedt
1935 Gekeetent sleepen, om aan 't Grieksche volk te geeven.
Priester.
Hoe lang, o hemel! zal Medé' Korint doen beeven?
Ik volg de Vorsten tot een steun voor ongeval.
Door hulp van 't heiligdom behoudt men 't langste stal.
diepst der helsche kolken.
1920 moedigheeden: overmoed.
192 I wik uit: ontwijk; wijk: gebied.
1923 na te speuren: achterna te gaan om het op te
sporen.
1924, 1929 op: open.
1925 Alcid': Herakles die afdaalde in de onderwereld.
1926 in spijt van Charons boot : zonder dat ik me
stoor aan Charons boot.
rots: spelonk (metonymia); streeven: me
spoeden.
1932 moet : moedt; noodt : gevaar.
1934 want: doordat ; ontsluit: zich opent.
1937 voor ongeval: tegen onheilen.
1938 heiligdom : het heilige (De priester draagt
heilige voorwerpen, vgl. vs. 195o); stal:
stand.
In 't cliepst het helsche vertoont zich overal.
gewapent, teegens treeden.
Medeaas toverkunst belacht moedigheeden.
ik wijk uit deeze naar hemelsch' en met een naar 't helsche rijk.
hemel om dit schrikdier na te speuren.
stamp en, doen scheuren,
En ylen als Alcid' naar d'afgrondt de doodt,
moedt, in spijt van Charons vloen van d'eeuwig' duister' oorden:
gezicht van Cerbrus op moorden,
helsche oprammen mijn 1930 Zoo zal ik, vol van wraak, in d'onderaardtsche rots,
zielen, vuur en zwavelvlammen streeven.
in noodt begeeven.
scheur van stampen van mijn Nu zal ik haar, want d'aardt ontsluit, uit d'afgrondts vloedt
yolk te geeven.
0 heme!! Mede' doen beeven?
de V orsten een steun ongeval.
hulp van 't heiligdom behoudt men 't langste stal.
443
1930 rots: spelonk (metonymia); streeven: 1921 wfjk uit: wfjk: 1923 na achtema 1924, 1929 open.
1925 onderwereld.
1926 spfjt van Charons boot: moet: T moedt,. noodt: doordat; heiligdom: (De priester draagt
1950); stal,'
444 MEDEA
_Rey van Korintsche vrouwen.
Het hof dat flus noch wist te pronken,
Met hooge wal en diepe gracht,
Is nu in vuur en vlam verdronken.
Een kleene vonk heeft groote kracht.
De vlammen wijken voor geen traanen.
Hier eist een heele watervloedt
Tot hulp van Vorst en onderdaanen.
De menschen smooren in de gloedt;
Men kan noch hoog' noch laage kennen:
Hun lijken zijn elkaar gelijk.
Het vuur is schrikkelijk in 't schennen.
0 huisgo ón ! strek ons tot een wijk.
Is dit de vrucht van zeegewenschen?
Wy wachten wildtbraadt uit het Hof,
En 't schaft ons halfgebraade menschen,
In schootelen van gloeient stof.
Een bruiloft past geen wreê bankketten.
De Blijdtschap walgt van zulk een kost,
Ja weigertz' aan haar mondt te zetten.
Men schenkt ons bloedt voor bruilofsmost,
Vol traanen, gal en alssem ranken.
Prokrustus schonk nooit zulk een wijn.
Dit zijn ondrinkelijke dranken.
Och! was het doodelijk fenijn,
Zoo raakte wy heel draa te sneeven.
Geen wreeder doodt dan pijnlijk leeven.
Teegenzang.
1965 Wie weederwraak begeert te pleegen,
Betoont zich overstout van aart.
De weerwraak lijdt geen nauwe weegen,
Zy streeft deur water, vuur en zwaardt;
Haar dorst is slechts door moordt te lessen:
1970 Want zy is vol van helschegloedt:
Hier slijpt zy sabels, pijlen, messen,
Belust op dierbaar menschebloedt:
Daar draaitze stroppen om te wurgen:
Zang.
1940
1 94 5
19 50
1 955
1960
1 939 flus: zoëven; wist: in staat was.
1944 eist: is vereist.
1949 schennen: vernielen.
1950 wik: toevlucht.
1958 voor: in plaats van.
1959 alssem ranken: aftreksel van alsemstengels
(metonymia).
1960 Prokrustus: Procrustes, berucht voorbeeld
van wreedheid (lett.: uitrekker), gedood
door Theseus.
1963 raakte ... te sneeven: gingen sterven.
1966 overstout : zeer vermetel.
1967 lidt : duldt.
MEDEA 445
Gins mengtze haatelijk vergift.
[975 De wreedtheidt hout zich niet eerburgen.
De weêrwraak is een dolle drift,
Die van de hemel wordt verbooden:
Maar hier wordt zy voor wijs geacht.
Wie deugdtlijk wreekt behaagt de gooden.
[ 980 De gunst der go 6n heeft groote kracht.
Dies laaten wy, om ons te wreeken,
Medea stooten in het graf:
Zoo zal men loflijk van ons spreekera.
Wie wreedt is past een wreede straf.
1985 De wraakzucht helpt my 't hart aan branden,
Gelijk haar moordtvuur Kreons hof.
Korinten wapen uwe handen,
En smoor haar diep in bloedig stof,
En gloeient puin van dak en muuren.
1990 Wie wijslijk wreekt kan ramp verduuren.
Toeang.
Gy hebt het moordtmes uitgetoogen,
Maar 't is een goddelooze daadt.
De wraak beneevelt brein en oogen.
Medea heeft geen schuldt aan 't quaadt;
Zy is uw gramschap slechts ontweeken:
Het hof is door 't onkuische vuur
Van Jazon en Kreiiz' ontsteeken:
Door hen zijn daaken, transsen, muur,
En menschen onder een gevallen.
't Onkuische vuur verheert de borst.
De wellust morzelt starke wallen.
Dit komt van trouwen met een Vorst
Die zijnen Ega heeft verdreeven.
Het trouwen staat Kreiiza duur.
Wy hoeven naar geen wraak te streeven,
Men valt hier in zijn eigen vuur.
Medea pleegt geen booze daaden,
Dan dat zy Jazon leeven laat.
Verraaders hoort men te verraaden.
Wie 't huwlijk breekt vervalt in haat.
Wy zijn gewrooken door hun rampen:
Dit zoet heeft onze bitterheidt.
1995
2000
2005
2010
1974 haateljk : afschuwelijk.
1977 van: door.
1979 deugdtlk : op de goede manier.
1990 ramp verduuren: onheilen doorstaan.
1997 ontsteeken: aangestoken.
1999 onder een gevallen: op één hoop terecht gekomen.
2000 verkeert: verwoest, verteert; borst : gemoed.
200 3 zfr''nen Ega, met welluidendheidsuitgang -n
van het bezittelijk voornaamwoord; verdreeven:
verstoten.
2009 verraaden: in het verderf storten.
2012 bitterheidt (onderwerp).
446 MEDEA
Zoo blinkt de zon, omheint van dampen.
Zoo lacht men als zijn vyandt schreit.
2015 Laat ons de huizen slechts behouwen.
De Vorsten kunnen hooven bouwen.
Slokang.
Al wierdt Korinten heel verslonnen,
Noch zou 't verrijzen voor 't gemeen:
Haar grootheidt is van kleen begonnen,
Door toevoer van verscheide zeen.
De zeevaart is een bron van zeege.
De zeegen maakt de burgers rijk.
De rijkdom is een goude reegen.
Nu bruist het deur Neptunus wijk,
En voert de vlag op alle baaren.
Het Zuiden, Noorden, Oost en West,
Ontmoeten ons met diere waaren.
Al d'aardt heeft hier haar markt gevest.
De hofbrandt is slechts mist in 't daagen.
Een starke boom verduurt de vlaagen.
VYFDE BEDRYF
In gedaalde Wolken.
Juno en Venus verschijnen elk op een waagen, d'een wordt van twee paauwen, door Iris en
14kdom bestiert, en d'ander van twee zwaanen, door Kupidoos gement, voortgetrokken.
Gy hebt my lang verzocht dat ik met u zou daalen
In Koning Kreons Rijk, hier zijn wy in zijn paalen:
Men sluit de wolken toe, zoo wordt men niet ondekt.
Wat zijn de reeden dat gy my in Grieken trekt?
Venus.
203 5 Nu Jazon en Kreiiz', door d'echtebandt, vereenen,
Behooren wy dit paar de zeege te verleenen.
De trouw der Grooten dient tot welstandt van de Staat.
2020
2025
2030
2013 omheint : omgeven.
2016 kunnen: zijn wel in staat; hooven: paleizen.
2018 't gemeen : het gewone volk.
2024 Neptunus wik : de zee.
2017-2030 De slotzang heeft de strofische bouw
van een Shakespeare-sonnet, en bevat
duidelijke toespelingen op de stad Amsterdam.
2027 diere: kostbare.
2029 in 't daagen: bij het aanbreken van de dag.
2030 Toneelaanw. Vijfde Bedr*f : de pauw was
aan Juno gewijd, zwanen trokken de
wagen van Venus; Rikdom: de god Plutos,
zoon van Demeter.
2032 paalen: gebied.
2033 men: wij.
2034 Grieken: Griekenland.
2037 trouw: huwelijk.
MEDEA 447
Juno.
Dit huwlijk wordt van my op 't allerfelst gehaat:
Want Jazon heeft zijn trouw tot tweemaal toe ontbonden.
2040 Een die zijn trouw ontbindt heeft Junoos recht geschonden.
Wie 't recht van 't huwlijk schent veracht de gunst der go 6n.
Merkuur vliegt by Venus en Juno.
Venus.
Wat jaagt u in deez' wolk? zeg Majaas vlugge zoon.
Merkuur.
Ik kom uit Kreons hof met schrikkelijke zaaken.
Iuno.
Laat hooren wat gy brengt, het zou ons kunnen raaken.
Merk,uur.
2045 Toen Jazon met Kreiiz' veur 't outer wierdt getrouwt,
Ontfing zy op haar hooft een kroon van louter goudt,
Die haar Medea, door haar Voester, deedt vereeren:
Maar deeze kroon was, door haar toveren en zweeren,
Vol heilloosvuur gebrocht, dat op haar hooft ontstak:
2050 Nu vloog de vlam verwoedt in 't uitgespanne dak,
En knaagde met haar scherp en gloeientheete tanden
De zuilen, welfssels, vloer, en dichtbemaalde wanden,
Tot aan het binnenst toe van d'opgesteege muur,
Om alles in haar balg, vol van verslindent vuur,
205 5 Dat staag naar voedtsel haakt, heel gulzig in te zwelgen.
De vlammen wisten staal en kooper te verdelgen.
Nu hoort men een geschreeuw dat aan de starren stuit:
Het Burgerkrijgshooft vloog, verbaast op 't moordtgeluidt,
Met wapens in de vuist ,naar d'opgesteege wallen;
2060 Wat vyandt wil, riep hy, Korinten overvallen?
Het vrouweheir is doodt : ik staa voor stadt en Staat.
De wakkerheidt behoedt de steeden voor verraadt.
Hier op zag hy het hof gelijk een brandend' oven.
Hy zocht Vulkanus door Neptunus uit te dooven.
2065 Het heele hof geleek een eeuwig gloênde kolk.
De binnetrans was vol van allerleie volk;
2038 van: door.
2042 Majaas zoon : Mercurius, zoon van Jupiter
en Maia.
2048 zweeren : bezweringen uitspreken.
2049 heilloos : verderfelijk, verderfbrengend ; gebrocht:
zo gemaakt dat er ... vuur in kwam;
ontstak : ging branden.
205 o uitgespanne : uitgestrekte.
2053 opgesteege : hoog oprijzende (ook vs. 2059).
2056 wisten : waren in staat.
205 8 Burgerkr/gshooft: bevelhebber van de
burgerij.
2061 staa voor : bescherm, verdedig.
2064 Bet. : Hij probeerde de brand te (laten)
blussen.
2065 eeuwig: onophoudelijk.
2066 binnetrans, vgl. Gysbrecht van Aemstel, vs.
X66.
448 MEDEA
Maar 't zag geen uitkomst door het overschichtig branden:
Het kloppen veur de borst; het wringen van de handen;
Het trekken by het hair, noch 't weenen deedt geen nut.
2070 De bronnen wierden, om te lessen, leeg geput:
Maar 't hof heeft door het nat in 't minst geen hulp genooten:
't Was of zy brandent pik in gloeiend' oly gooten,
Deurmengt met zwavel, herst, salpeter en herpuis.
De winden bliezen, om het koninglijke huis
2075 Te schenden, in het vuur, dat alles quam verdeilen.
De mannen schreeuwden naar om natgemaakte zeilen;
Maar 't schreeuwen was vergeefs, men hadt zich niet verzien,
De vrouwen schooten toe, om 't vuur het hooft te biên,
Met praalgewaaden, die zy nat van traanen maakte:
zo8o Deez' brocht haar keurssen, die van heldre steenen blaakte':
Zulk een tapijten, vol van beelden, schoon van verf:
Een ander sluiers, op het kunstigst' van Minerf
Vol paarlen geborduurt, om 't hout van 't dak t'omvatten.
Het parssen van de noodt ontziet noch kunst noch schatten.
zo8 5 De wolken wierden meest bedekt van rook en stof.
Toen Febus zijn gezicht liet daalen op het hof,
Ontzetten hy van schrik; zijn luister scheen gezonken:
Hoe ! durft gy my, riep hy, met uw verwoede vonken
En vlam bestormen op mijn waagen van roobijn?
zozo Dat zal u missen: want ik zal'er teegens zijn.
Een die al d'aardt verlicht wil zich niet laaten hoorsen.
Wie machtig is behoort zijn moogentheidt te toonen.
Wy lijden gloedt noch rook veur onze zonneschijn.
Zoo riep de godt van 't licht, en vatten een gordijn
zog 5 Van duizent wolken, en hy schoof het veur zijn straalen:
Hierop zag ik een nacht zoo dik en duister daalen,
Of al de nachten t'zaam vergaaderden by een.
De duisterheidt die staag de naare schriklijkheên
Bemantelt met haar kleedt, ondekte hier de naarheidt.
Iuno.
z z oo In duisternis vertoont de brandt de meeste klaarheidt.
2067 overschichtig: zeer snelle.
2073 hersi: hars (Frans : résine); herpuis: harpuis,
geel pek (Frans : poix-résine).
2075 schenden: vernielen; verdeilen: splijten.
2076 naar: angstig.
2077 verzien: van het nodige voorzien.
2080-2083 De bedoeling zal wel zijn dat al deze
voorwerpen nat gemaakt werden om de
brand neer te slaan (vgl. vs. 2079).
2081 beelden: voorstellingen; verf: kleur.
2082 Minerf: Minerva was godin van het handwerken,
weven en spinnen.
2086 Febus: Apollo of Helius, de god van de
zon; gezicht: ogen.
2090 missen: mislukken; 'er teegens zijn: dat verhinderen.
2092 moogentheidt: macht.
2093 liden : dulden.
2099 naarheidt: afgrijselijkheid.
2100 Juno geeft de uitleg van vs. 2o99b.
MEDEA
449
't Verhaalen van de brandt heeft my het hart deurwondt.
Hoe ging het met al't volk dat op de transsen stondt?
Toen 't vuur de zuilen, die de marmre transsen schraagde,
Na langen teegenstant, tot in het hart deurknaagde',
2.105 Quam trans en volk gelijk neêrploffen het vuur:
Het schen dat met de val van d'overzware mur,
De hemelen, verwoedt, afgrijselijk ontslooten,
En dat Jupijn als dol met al zijn donderklooten,
Weerlichten, blixemen, Olymp en Pelion,
2110 Twee bergen daar hy 't heir der reuzen meê verwon,
Om heel Korinten te verdelgen, aan quam vallen.
De huizen, tempelen en steigerende wallen
Beweegden, scheurden, en weergalmde door de val.
Laat d'aardtbeevingen, die ooit in 't aardtsche dal
2I 15 Op steeden, landen, bosch, op bergen en op vloeden,
Met al haar krachten, tot bederf der menschen woeden,
By een verschijnen, tot een schrik van 't algemeen,
Noch zullen zy al t'zaam zoo groote schriklijkheên
Niet baaren, dan het hof in Kreons ruime schanssen.
2 120 Deez' rees het hair te berg, door 't daalen van de transsen:
Die wierdt heel koudt van angst als 't heete vuur ontstak:
Een ander sloot het hart door 't oopnen van het Veel storte traanen daar zy water moesten Die stondt weer stijf van schrik, daar 't noodig was te reppen:
2125 De meesten zweegen daar men order geeven moest.
Een schichtig onheil maakt het gaauwst vernuft verwoest.
De menschen zijn verbaast in onverwacht' ellenden.
De grijze Koning riep, omheint van lijfschutbenden:
Voort smijt de wapens, die gy voert, uit uwe 2130 Wy moeten worstelen met een verwoede brandt.
De branden zijn niet dan met water uit te dooven.
Helpt my de huisgo 6n, eerz' in deeze gloeiend' oven
Verbranden, bergen, zoo ontgaa ik zond' en hoon.
Wie 't heiligdom beschermt verkrijgt de gunst der goon.
2101 2107 ontslooten : 2 I o8 Onjuist : niet maar de Giganten
elkaar.
21 12, 2.114 't aardsche dal: aarde.
2117 't mensen, iedereen.
2119 in Amsterdam o.a.
Weteringschans).
2122 hart: schrik (eig.
2123-2125 daar: 2 I26 plotseling ; gaauwst : scherpzinnigst
; verwoest : 2 12 7 verbaast : 2.128 omheint : lifschutbenden : 213o 2.133 2134 heiligdom : Venus.
Iuno.
het met al't yolk dat op de transsen stondt?
Merkuur.
't vuur de zuilen, die de marmre transsen schraagde,
teegenstant, tot in het hart deurknaagde',
2105 en yolk neerploffen in Het scheen dat met de val van d' overzwaare muur,
hemelen, verwoedt, afgrijselijk J upijn al donderklooten,
Pelion,
2IlO bergen daar heir der reuzen mee verwon,
te verdelgen, aan quam vallen.
huizen, tempelen en steigerende wallen
val.
al in 't aardtsche dal
2115 steeden, bergen op vloeden,
menschen woeden,
schrik 't algemeen,
zullen zy al t'zaam schriklijkheen
baaren, in Kreons ruime schanssen.
2120 rees het hair berg, door 't daalen van de transsen:
wierdt heel koudt van angst als 't heete vuur ontstak:
't dak:
traanen moesten scheppen:
weer stijf van schrik, daar was te reppen:
2125 meesten daar moest.
maakt het gaauwst vernuft verwoest.
menschen zijn verbaast in onverwacht' ellenden.
grijze riep, omheint van lijfschutbenden:
uit uwe handt:
2.130 Wy moeten worstelen met een verwoede brandt.
branden huisgoon, oven
bergen, zoo 2.101 deurwondt: geheel verwond.
2. 107 ontslooten: opengingen.
kromp het hart ineen).
2123-2125 doar: terwijl.
449
2.108 Onjuist: niet Zeus, maar de Giganten
stapelden bergen op elkaar.
2.II2. steigerende: steil oprijzende.
2.II4 in I aardsche dol: op aarde.
2126 schichtig: plotseling; gaauwsl: scherpzinnigst;
verwoest: desolaat, ontredderd.
2. II 7 I algemeen: alle mensen, iedereen.
2.II9 schanssen: wallen (vgl. in Amsterdam o.a.
de Weteringschans).
2. 1 2.2 sloot het hart: bestierf het van schrik (eig.
2127 verbaast: ontsteld.
2128 omheinl: omringd; liifschutbenden: lijfwachten.
21 30 verwoede: felle.
2133 hoon: schande.
2.134 't heiligdom: de gewijde voorwerpen.
450 MEDEA
2135 De gunst der gooden baart een vorstelijk vermoogen.
Hier zweeg de Vorst, en is in 't brandend' hof gevloogen:
Maar 't hooft wierdt hem verplet door 't vallen van een Zijn hersenspaten, rodt van bloedt, in 't blakent vur:
Wie zag dit zonder zich de hairen uit te trekken?
2140 Het vuur dat hem vermoordt moest hem voor lijkvuur strekken.
Zijn graf was bloedig puin, zijn zark een gloênde steen.
Men zag het volk dat met de transsen naar beneên
Quam storten in de vlam, zoo zwart als mooren braaden.
Deez' hadt een marmersteen op zijne buik gelaaden,
2145 En stak zijn armen, hooft en beenen rondtom uit,
Gelijk een schildtpadt, die op d'overharde huidt
Van zijne rug neêrvalt, en weer biedt om te keeren.
De Priester, die Jupijn met offerhandt zou eeren,
Wierdt zelf, in 't offeren, een dierbaar offerhandt:
2150 Maar 't hof was 't outer en de lesselooze brandt
Het helder offervuur, dat hem ook heeft verslonnen:
De vrouwen die het hart der mannen overwonnen:
Door een onzichtbaar vuur, dat uit haar oogen quam,
Verteerden hier tot asch door eene zichtbre vlam.
2I 55 Al wat moordtdaadig heet is hier by een verscheenen.
Hier wierdt'er een, die in het vallen by zijn beenen
Bleef hangen aan een haak, geroostert in de gloedt:
Daar stak een hooft uit puin, begruist van stof en bloedt:
Gins een verpletterd' arm, en elders niet dan handen.
2160 Korinten plag altijdt haar dooden te verbranden; •
Maar 't vuur van 't hof verbrandt die noch in 't leeven zijn.
Die flus verdronken lag in Jazons bruilofswijn,
Vondt nu geen water om de vlammen doof te maaken.
Geen duizent Etnaas, die haar zwavelvonken braaken,
2165 Deurmengt met koolen, vlam, pikklooten, asch en steen,
Die uit haar schoorsteenkolk, dwars deur de wolken heen
Opsteigren naar 't gestarnt, om 't zonlicht aan te randen,
Zijn zoo afgrijselijk dan 't hof dat ik zag branden.
De heele stadt was, door de vonken, in gevaar.
21 70 Prins Jazon scheen ontzint, hy trok zich zelf by 't haar.
deeze droeve stant heb ik Korint begeeven.
Juno.
Hoe staat het met Kreuz' ?
2135 een vorsteljk vermoogen: vermag.
2i44 badt ... gelaaden: boven i'ne 2147 weer biedt: weer is; keeren: omkeren.
2.149 dierbaar : kostbaar.
2152 2162 zoëven.
doof maaken: 2165 pikklooten: 2166 onder 2167 randen: 45 0
2. 135 gunst der gooden baart een vorstelij k vermoogen.
in 't brandend' 't vallen van een muur:
Zijn herssens spatten, roodt van bloedt, in 't blaakent vuur:
de hairen uit te trekken?
2.140 Het vuur dat hem vermoordt moest hem voor lijkvuur strekken.
zijn zark gloende steen.
yolk dat met de trans sen naar beneen
zoo zwart als mooren braaden.
hadt een marmersteen zijne buik gelaaden,
2.145 En stak zijn armen, hooft en beenen rondtom uit,
d'overharde huidt
neervalt, om te keeren.
Priester, Jupijn met offerhandt eeren,
in 't offeren, een dierbaar offerhandt:
2.150 outer en de lesselooze brandt
heeft verslonnen:
vrouwen die het hart der mannen overwonnen:
een onzichtbaar dat uit haar quam,
eene zichtbre vlam.
2. 15 5 moordtdaadig hier by een verscheenen.
vallen by zijn beenen
bloedt:
verpletterd' arm, en elders niet dan handen.
2.160 Korinten haar dooden te verbranden;
't 't 't leeven zijn.
in Jazons bruilofswijn,
V ondt de vlammen doof te maaken.
Etnaas, die haar zwavelvonken braaken,
2.165 vlam, pikklooten, asch en steen,
uit haar heen
't zonIicht aan te randen,
afgrijselijk dat ik zag branden.
heele stadt de vonken, in gevaar.
2.170 Prins Jazon scheen ontzint, hy trok zich zelf by 't haar.
In luno.
staat het met Kreiiz'?
2 I 3 5 baart een vorstelflk vermoogen: toont wat een
vorst vermag.
2144 hadt ... geJaaden: droeg, had hoven (op
ztlne buik).
2 152 overwonnen: wonnen.
2 I 62 flus: zoeven.
2163 doo] ... maaken: doven.
2 I 6 5 klompen pek.
bied/: in de weer zich omkeren.
2 I 66 schoorsteenkolk: vulkaanhaard onder de
kraterpijp.
2149 dierbaar: kosthaar. aan ... randen: onderscheppen.
MEDEA
Merkuur.
Het vuur brocht haar om 't leeven.
Nu vlieg ik naar Jupijn, om oopening te doen.
Hy vliegt naar de lucht.
Venus.
Aëtus dochter zal voor deeze wreedtheidt bloên.
Iuno.
2175 Wie brein heeft moet zijn bloedt door reeden laaten koelen.
Venus.
Medea moet het vuur van Venus gramschap voelen:
Ik zal har van mijn zon doen schieten in het hart,
Dat zy verlieven zal, tot boeten van mijn smart,
Op zoo wanschapen man als immer is gevonden:
218o Maar hy zal lachen met haar diepe minnewonden;
En d'oogen sluiten als zy hem haar borst laat zien;
Ja walgen als zy hem haar lippen aan komt biên:
Dit zal een bittre spijt in haare boezem brouwen.
De spijt heeft groote kracht op afgezette vrouwen.
2185 Gewraakte liefde nijpt veel feller dan de doodt:
Maar al de spijten zijn, hoe bitter en hoe groot,
Noch zoet en kleen, by die een wakkre vrouw ontmoeten,
Als haar een misgeboort' van lichaam, hooft en voeten,
Zijn weedermin ontzeidt, en vinnig teegenstreeft.
2190 Ik wil dat zy die hoon, die schandt en smaadt beleeft.
Iuno.
Zy brocht Kreiiza voor haar overspel om 't leeven.
Venus.
Wie 't lijf verbeurt behoort men aan 't Gerecht te geeven.
Zy hadt geen macht tot recht; dies is Kreiiz' vermoordt.
Iuno.
Medea worden in Korinten niet verhoort;
2195 Haar rechtëis scheen de Vorst te hoog in top te steigren.
De Rechter pleegt geen recht die iemandt recht durft weigren:
Maar die 't boosaardig noemt heeft overwel gezegt.
Wie recht geweigert wordt gebruikt zijn macht voor recht.
Dit veurrecht heeft Natuur in 't hart van 't volk geschreeven.
2200 Natuurrecht is het starkst, het lijdt geen teegenstreeven.
2173 oopening te doen: (hem) op de hoogte te
stellen; naar de lucht: 2174 Aëtus dochter : Aeetes' dochter, Medea.
21 77 van: door.
2.183 spijt: smart.
2184 afgezette : verstoten.
2185 Gewraakte: Versmade.
21 87 wakkre: 2189 heftig.
2192. lef : leven.
21.94 verhoort : werd
geluisterd.
2195 te hoog in top steigren: te gaan.
2197 wel.
ik naar vliegt naar de lucht.
Aetus deeze wreedtheidt bloen.
luno.
2175 zijn bloedt door reeden laaten koelen.
van Venus gramschap Ik zal haar van mijn zoon doen schieten in het hart,
zal, tot boeten van mijn smart,
wanschapen 2180 Maar hy zallachen met haar sluiten als zy hem haar borst laat zien;
hem haar aan bien:
een bittre spijt in haare boezem brouwen.
spijt groote kracht op afgezette vrouwen.
2185 Gewraakte al zijn, zoet en kleen, by die een wakkre ontmoeten,
Ais en voeten,
en vinnig teegenstreeft.
2190 Ik wil dat zy die hoon, die schandt en smaadt beleeft.
luno.
haar 't leeven.
Hjf aan Gerecht te geeven.
recht; dies is Kreiiz' vermoordt.
luno.
verhoort;
2195 Haar rechteis in top te steigren.
Rechter geen recht die iemandt recht durft weigren:
gezegt.
gebruikt zijn macht voor recht.
veurrecht 't hart van 't yolk geschreeven.
2200 Natuurrecht is het starkst, het lijdt geen teegenstreeven.
te doen: (hem) de hoogte te 2187 Noch: Nog; flinke.
vinnig: heftig.
21 92 Iii!: leven.
451
toneelaanw.: naar de lucht: omhoog.
Aetus dochter: dochter, Medea.
2177 van: door.
2183 spyt: 2 I 94 worden: werd; verhoorl: (naar Medea niet) geluisterd.
2 I 84 afgezette: 2 185 2 I 9 5 Ie hoog lOp te sleigren: te ver te gaan.
2 I 97 overwel: zeer weI.
2 1VIF,DEA
Dies heeft Medea haar door dwang in 't graf doen gaan.
Wie quaadt door dwang bedrijft wordt van de noodt geraán:
Deez' leert de menschen zich naar d'overvallen voegen.
De noodtdwang kan Natuur en 't wettig Recht vernoegen.
Venus.
2205 De noodt van Jazons bruidt heeft my tot wraak getart.
Iuno.
Zwijg, zwijg stiefdochter, zwijg, ik wordt te lang gesart.
Venus.
De stormen die op zee, deurmengt met starke winden,
Krijgsvlooten zwaar van hout en yzerwerk verslinden;
Aardtbeevingen vol kracht, die d'onverwrikber' aardt
2210 Doen schudden, en de steên, dat niet dan onheil baart,
Tot puin vermorselen; en 't vuur der blixemschichten,
Dat bosschen en gebergt voor haar geweldt doet zwichten,
Zijn zoo afgrijslijk niet dan eene stiefmoêrs haat
Voor 't aangehuwde kindt.
Iuno.
Ik wil geen bittre smaat,
2215 Noch bitse woorden van de wufte Venus hooren.
Venus.
Wy zijn hier in Korint, laat ons het twisten smooren.
Iuno.
'k Ontsluit de wolken, om te zien in Kreons hof.
Het veurtooneel verandert in een hof.
Venus.
Hier komt Kreiiza, die, door 't heillooz' toverstof
De geest gegeeven heeft: wie zucht niet om haar rampen?
De zwarte lijkbaar pronkt met flikkerende lampen:
Men dragt de kopen van de stieren, hardt van huidt,
En draak en 't guldevlies, al zingende veur uit.
Rey van zangsters veur Kreiisaas Ljykstaatcy.
Iazon. Hooftman. Venus. Juno.
Korintsche maagden helpt ons treuren,
Gy moet uw borst en aangezicht
2225
Met uwe nagels oopenscheuren:
2201, 2202 door dwang: 2203 voordoende
2204 vernoegen : geven, bevredigen.
2206 stiefdochter: dochter van
2207 deurmengt : gaande (ook vs.
2232).
2210 dat: ontsluit : 221 8 heillooz' : verderfbrengende
2221-Colchis.
45 2
heeft Medea in 't graf do en gaan.
noodt geraan:
de menschen zich naar d' overvallen noodtdwang kan Natuur en 't wettig Recht vernoegen.
2205 De noodt van Jazons bruidt heeft my tot wraak getart.
luna.
stiefdochter, ik wordt te lang gesart.
stormen die op zee, deurmengt met starke winden,
zwaar hout en yzerwerk verslinden;
kracht, die d'onverwrikber' aardt
2210 Doen schudden, en de steen, dat met dan onheil baart,
vermorselen; en 't vuur der blixemschichten,
haar doet zwichten,
afgrijslijk met dan eene stiefmoers haat
't aangehuwde kindt.
luna.
geen bittre smaat,
2215 Noch bitse woorden van de wufte Venus hooren.
het twisten smooren.
luna.
te zien in Kreons hof.
veurtooneel een hal
Kreuza, heillooz' toverstof
geest gegeeven heeft: wie zucht met om haar rampen?
2220 zwarte lijkbaar met fiikkerende Men draagt de koppen van de stieren, hardt van huidt,
al zingende veur uit.
Rry Lykstaatry.
lazon. Venus. luna.
ons treuren,
uw borst en aangezicht
oopenscheuren:
MEDEA
220I, 2202 noodgedwongen.
2207 deurmengt: gepaard gaande (ook in vs.
2203 overvallen: onverwachts zich voordoende
gebeurtenissen.
2204 vernoegen: voldoening geven, bevredigen.
2206 Venus was nl. een dochter van
Zeus en Dione.
223 2).
22IO dot: wat.
2217 ontsluit: open, maak een opening in.
2218 heillooz': verderfelijke, verderfbrengende
222I-2222 Jasons buit in Colchis.
453
Wy zijn t'zaam tot rouw verplicht.
Verandert uwe bruilofskranssen
In doffe lijkcypres.
De droefheidt walgt van blijde glanssen.
De doodt van een Prinsses
Eist deerelijke zangen
Deurmengt met naar gezucht.
Besproeit uw purpre wangen
Van enkel' ongenucht
Met eene vloedt :: // :: van zilte traanen.
Een droevig hof past schreiend' onderdaanen.
Iazon.
Weet gy niet waar Kreiiz', mijn Ega, is geloope'?
Hooftman.
Hier leit het waarde lijk, tot deernis van Euroope.
Iazon.
Ik wil het zilter in de traanen die ik ween.
Hooftman.
Wy brengen haar naar 't vuur, gevolgt van groot en kleen.
Iazon.
Door welk een vuur zal ik Kreiizaas lijk Op onderdanen, op, met bijlen in uw handen,
Ontbloot de hoog' Olymp van Herkles En d'eedle Dafne van Apollos lauwerier;
2245 Ja klimt op Atlas kruin, vol vette pijnboombosschen;
Vergeet geen Liban: want de toppen zijn bewosschen
Met cedren zwaar van stam : dit lijk vereist veel hout;
Arabiën 't Geboomt van scherpkaneel, en diere balssemtakken;
2250 Men moet al wat'er groeit tot aan de grondt afhakken,
En staapelen op een tot lij krij s voor mijn bruidt;
2230
2235
2246
2248
Z249
2251
2227-2228 Verandert ... In: Verwissel ... Voor.
2231 Eist: Vereist; deerel/ke: droevige.
2232 naar: akelig.
2234 ongenucht: verdriet.
2235 : : / / : : geeft vermoedelijk aan dat de
zang door gesnik onderbroken werd.
223 8 waarde : kostbare.
2243 Herkies populier: de populier was aan Hercules
gewijd.
2244 Dafne: toen Daphne haar minnaar Apollo
ontvluchtte, werd zij op haar gebed in een
laurier veranderd.
2.245 Atlas : gebergte in Mauretanië; vette : dichte.
Libanus, gebergte langs de Phoenicische
kust; bewosschen = bewossen : begroeid.
Berooft : Ontrooft; wierookwoudt : wierook
was een van de uitvoerprodukten van
Arabië (hars van een Arabische boom).
't Geboomt van scherpkaneel: kaneelbomen,
die de z.g. bittere kaneel opleveren (Cotex
Cul ilawani) ; diere : kostbare; balssemtakken :
takken van de Balsemboom (Balsamodendron)
.
ljkrjs: brandhout voor de lijkverbranding,
een brandstapel.
MEDEA
laton.
al verplicht.
bruilofskranssen
droefheidt van blijde glanssen.
doodt van een Prinsses
naar vloedt: : II : : van zilte traanen.
hof past schreiend' onderdaanen.
Kreuz', laton.
het zilten in de traanen die ik ween.
2240 't vuur, groot en kleen.
laton.
welk een vuur zal ik Kreuzaas lijk verbranden?
Op onderdaanen, op, met bijlen in uw handen,
Olymp van Herkles populier:
ApoHos lauwerier;
2245 Ja klimt op Atlas kruin, vol vette pijnboombosschen;
de tappen zijn bewosschen
starn: veel hout;
Berooft Arabien het heilig wierookwoudt,
van scherpkaneel, en diere balssemtakken;
2250 Men moet al wat'er groeit tot aan de grondt afhakken,
op een tot lijkrijs mijn bruidt;
2ZZ7-2228 In: Voor.
2231 Bist: deereliJke: 2232 naar: Liban: Phoenicische
kust; = bewossen: begroeid.
2235 :: II : : vermoedelijk de
onderbroken werd.
2238 waarde: 2243 Herkles populier: aan Hercules
2244 haar rninnaar haar een
2245 Atlas: Mauretanie; vette: dichteo
Berooft: wierookwoudt: een van de uitvoerprodukten van
Arabie 2249 Geboomt van scherpkaneel: kaneelbomen,
bittere kaneel opleveren (Cotex
Culilawani) dim: balssemtakken:
Balsemboom (Balsamodendron).
een liJkriJs: lijkverbranding,
cen brandstapel.
454 MEDEA
Gy moet al d'eiken van Dodoon, daar 't schel geluidt
Van Jupiter uit klinkt, door uwe bijl doen vallen:
Dan wil ik dat de zon, in 't heetste van het brallen,
225 5 De mijt ontsteeken zal v an d'uitgespanne trans,
Zoo wacht ik uit haar asch een fenix schoon van glans,
Die alle fenixen, in luister, zal verdooven.
Hooftman.
Ik wil al wat gy wilt u by de handt belooven;
Dies maatig uwe rouw : wy leeven hier te leen.
Ia^on.
226o Ik volg Krefiza na met sidderende schreên.
Hooftman.
Het lijk zal, zoo gy volgt, u staag tot droefheidt maanen.
Iazon.
Ik zal haar gloeiend' asch verkoelen met mijn traanen,
En vormen tot een beeldt dat haar in als gelijkt:
Dan wil ik, naar mijn plicht, die veur geen rampspoedt wijkt,
2265 Een outer uit een boom van geurig myrt doen houwen,
En zetten 't heilig beeldt van d'eedelst' aller vrouwen,
Met roozen geperruikt, op 't midden van 't outaar:
Ik zal een offerkleedt doen weeven van het haar,
Dat ik, al raazent, uit mijn eigen hooft zal rukken,
2270 Om, als haar tempelpaap, verkropt van ongelukken,
Het beeldt te naaderen, met toortslicht in mijn handt,
En lijkcypres op 't hooft: in zulk een naare stant,
Zal my het hart vol vuur, mijn gorgel vol van zuchten,
En mondt vol klachten zijn.
Hooftman.
Ey staak uw ongenuchten:
2275 Uw dapperheidt is nooit van laffigheidt bemorst.
Iazon.
Ik wil een kelk met bloedt doen tappen uit mijn borst,
En met een reegenvlaag van brakke traanen mengen;
Dit zal ik op 't outaar aan 't beeldt ten offer brengen,
225 2 Dodoon: de uitspraken van Zeus' orakel te
Dodona werden opgemaakt uit het ruisen
van de bladeren van de heilige eiken.
2254 het brallen: haar schittering.
2255 van d'uitgespanne trans: vanuit het hemelgewelf.
z z 56 wacht : verwacht.
2257 verdooven : verduisteren.
2258 by de handt: met het geven van de rechterhand;
bij handslag.
2259 te leen: (slechts) als tijdelijke gebruikers.
2263 als: alles.
2267 geperruikt: bekranst.
227o tempelpaap: priester; verkropt van: volgepropt
met, overladen met.
2272 naare scant: akelige gemoedsgesteldheid.
2273 gorgel: keel.
2274 staak: maak een einde aan, vgl. Vondel;
„ay, staeck dees ydle tranen wat"; ongenuchten
: smarten.
2275 van: door; bemorst: bezoedeld.
MEDEA 45 5
Om haar vergramde ziel te paaien met dit nat:
2280 Dan zal ik knielen, en door zorgen afgemat,
Mijn aangezicht en borst met nagels oopen rijten,
En driemaal na elkaar in 't oor van d'afgrondt krijten:
Kreuza kuische magdt; schone bruidt;
Kreuza wijze vrouw, uw ongeval komt uit
2285 Mijn ontrouw; want Medé' brocht u door my om 't leeven;
Maar ik heb deeze zondt om uwe min bedreeven:
Dies zijt ghy schuldig om my van die zondt t'ontslaan.
Wie dat een schelmstuk om zijn weermin heeft geda an,
Heeft niet van die hy mint, maar van een vreemt te lyen.
Hooftman.
2 290 Laat ons, dit bidden wy, dit lijk het vuur toewyen,
De doodtbus wacht om d'asch op 't sierlijkst te bekleên.
Wy moeten heel Karpaat, van harde marmersteen,
In 't midden van de zee, met beitels stukken houwen,
En van de blokken voor haar asch een grafsteê bouwen:
2295 Laat Indus, Ganges en al waar de zon eerst blinkt,
Zelf d'Oceaan, die al de werreldtkloot omringkt,
Hun schat aan 't graf besteên, eer dat wy hen bespringen.
Die 't stoute noorden dwong kan 't moedtlooz' oosten dwingen.
Ik zal Paktool en Taag ontblooten van hun goudt,
2300 En laaten het Vulkaan, die zich op Lemnos houdt,
Vervormen tot haar schildt, om veur haar graf te zetten:
Maar zoo de donder woedt om 't wapen te verpletten,
Zal ik my wapenen als in Aëtus wijk.
Hooftman.
Hou moedt, o Prins! hou moedt tot steun van Kreons Rijk.
2305 Wijk blijde Vroolijkheidt, verzelt van dartelheeden.
Hooftman.
Wie onheil overkomt moet luisteren naar reeden.
2279 vergramde : vertoornde; paaien: genoegdoening
geven.
2285 door : ter wille van.
2287 schuldig: verplicht, gehouden.
2288 om z'n weêrmin: om wederliefde te verwerven.
2289 Heeft ... van ... te lyen: moet lijden door;
een vreemt: een die ver van je afstaat.
2291 doodtbus: urn; bekleên: bedekken; omsluiten.
2292 Karpaat: het eiland Cárpathus, tussen
Kreta en Rhodos.
2293 stukken : in stukken.
2296 Zelf: Zelfs.
2297 onverhoeds aanvallen.
2298 (ik) die; bedwong; moedtlooz' :
laffe.
2299 Paktooi en Taag: Pactolus, goudhoudende
rivier in Lydië; ook de Tagus was bekend
om haar goudzand.
2300 Zich .. , houdt: verblijft.
2303 Aêtus wyk: Aeetes' gebied, Colchis.
MEDEA
dit nat:
2280 Dan zal ik knielen, en door zorgen afgemat,
rijten,
elkaar van d'afgrondt krijten:
Kreiiza kuische maagdt; Kreiiza schoone bruidt;
Kreiiza vrouw, uit
2285 Mede' my om 't leeven;
ik min bedreeven:
my van die zondt t'ontslaan.
gedaan,
hy mint, maar een vreemt te lyen.
2290 toewyen,
doodtbus wacht om d'asch op 't sierlijkst te bekleen.
Iazon.
heel Karpaat, van harde marmersteen,
met beitels stukken houwen,
blokken voor haar asch een grafstee 2295 Laat Ganges en al waar de zon eerst blinkt,
werreldtkloot omringkt,
besteen, eer dat wy hen bespringen.
stoute kan 't moedtlooz' oosten dwingen.
hun goudt,
2300 Lemnos houdt,
haar veur haar graf te zetten:
zoo om 't wapen te verpletten,
Aetus wijk.
HooJtman.
0 moedt tot steun van Kreons Rijk.
Iazon.
2305 verzelt dartelheeden.
overkomt moet luisteren naar reeden.
2279 vergramde: paaien: geven.
2285 door: van.
2287 scbuldig: 2293 stukken: stukken.
2296 Zelj: Zelfs.
2297 bespringen: aanvallen.
455
2288 ziin weermin: wederliefde verwerven.
Die: lk) dwong: moedtlooz','
2289 Heefl ... van ... Ie !yen: lijden door;
229I bekleen: omsluiten.
2292 eiland Cirpathus, tussen
Paktool en Taag: Lydie; Tagus was bekend
haar 2300 Zicb ... boudt: 2303 Actus wfjk: Colchis.
4 5 6 MEDEA
Iazon.
Wijk vrindelijk Gevley, vol onbestandigheidt.
Hooftman.
Het past niet dat een Prins zijn ongeval beschreit.
Iazon.
Wijk ydel handtgeklap, vriendin van jeugdig' ooren.
Hooftman.
23 I o Een wijze Vorst behoort altijdt na raadt te hooren.
Iazon.
Wijk al wat droefheidt wijkt, of't zal hier anders gaan.
Hooftman.
Indien wy wijken blijft het lijk alleenig staan.
Iazon.
Kom doffe Droevigheidt, die nooit om blijdtschap lachte;
Maar kom verzelschapt van d'erbarmelijke Klachte;
2 315 Kom deerelijk Geween, en jammerlijk Gezucht;
Kom mijmerende Rou, en quynend' Ongenucht;
Kom troosteloos Misbaar, en Wanhoop, boos van zinnen;
Kom al die mijn Kreiiz' om deugdt en glans beminnen,
Wy moeten vijfmaal om 't gewyde graf heen gaan,
232o En vijfmaal veeenen als elk lijkzang is gedaan,
En vijfmaal in het stof op 't aanzicht needer vallen:
Wat gy al t'zaam zult doen, op dat haar asch zal brallen,
Zal ik alleenig doen: want min heeft my verplicht.
Hooftman.
Heeft Jazon uitgetreurt?
Iazon.
Vlieg voort uit mijn gezicht.
Hooftman.
2325 Wy gaan naar 't lij kvuur toe, heeft Jazon meer te zeggen?
Iazon.
Ik stap veurheen en zal my eerst op 't lijkvuur leggen.
Hooftman.
Voort, volg de droeve Prins, eer dat hy zich misdoet.
Venus.
Kan Juno lijden dat de Bruidegom dus woedt?
2307 Gevley: Minnekozerij. 23 22 brallen: pralen.
2311 gaan: toegaan. 2326 veurheen: vooruit.
231 7 boor van zinnen: kwaadaardig van gemoed. 2328 Wen : dulden.
MEDEA 457
luno.
Kon Jazon lijden dat Medé om hem moest lijden?
2330 Wie andre leedt aan doet verwacht geen beter tijden.
Venus.
Ik sluit de wolken toe, eer d'aardt uw nijdt veracht.
Juno.
Ik zie de Dondergodt, op zijnen arendtsschacht,
In een bestarnde wolk, van d'opperhemel daalen:
Zijn kroon en blixem zijn vol schitterende straalen.
Venus.
2335 Nu zal men onz' verschil in 't kort geëndigt zien.
Jupiter op een vliegende arent. Lino. Venus.
0 grootste hooftgodin van al die hier gebiên!
Merkuur heeft my 't bedrijf van Kreon laaten hooren.
Dit ongeval was hem van 't noodtlot lang beschooren.
Het noodtlot staat zoo pal gelijk een staale muur:
Geen donder, dol in 't woên, noch blixem, heet van vuur,
Hadt macht om dit besluit, dat vast stondt, op te houwen.
Medea zal noch lang in bosschen, landtgebouwen,
Spelonken, diep in d'aardt, en bergen steil van kap,
Al quynent doolen in een lange ballingschap,
2 345 Noch zal zy na 't verloop van jaaren aassem haalen.
De rampen woeden wel : maar 't noodtlot steltze paalen.
Dit dient d'ellendigen tot steunsel in hun noodt.
Wie lijdt en hooploos is verhaast zijn eigen doodt.
Prins Jazon die van daag met zyn Kreiiz' zou brallen,
23 5 o Gelijk hy met het Vlies, zal, na veel ongevallen,
Medea, die nu vlucht, ontfangen in genaá :
Dan zullen zy meer vreugdt, al komt de blijdtschap spaá,
Genieten, als toen zy veur 't outer eerst verscheenen.
Wie stof tot lachen heeft gedenkt geen meer om weenen.
2 3 5 5 Zoo wijkt de nacht wanneer de zon zijn poort op doet.
Dit is hun noodtgeheim na lange teegenspoedt;
Dies staak uw lasteren, en voeg u na haar wetten
2340
233 2 arentsschacht : arendsvleugel(en) .
2 335 verschil: geschil.
2337 bedrif : doen en laten.
2338 lang: allang. Men denke aan zijn handelwijze
tegenover Antigone; maar ook nu
was hij schuldig vanwege het doordrijven
van het huwelijk van Jason en Creusa.
2341 op te houwen: tegen te houden.
2 342 landtgebouwen: huizen op het platteland,
dus buiten de steden.
2 344 al quynent: moedeloos, lusteloos.
2345 Noch: Nog, verder.
2354 geen meer: volstrekt niet meer.
2355 op : open.
2356 noodtgeheim : „het ons onbekende raadsbesluit
van een bovenaardse macht"
(ØNT IX 2078).
2357 lasteren : sterk afkeurend praten.
458 MEDEA
Iuno.
Mijn man en broêr, ik zal my teegens 't lot niet zetten.
Venus.
Ik voeg my na haar wil.
Iuno.
Ik doe het zelfde meê.
Jupiter.
2360 't Geheim van 't noodtlot is een grondelooze zee.
UIT.
BESLUIT
Ondanks het feit dat de drie toneelwerken van Jan Vos tot verschillende genres
behoren, nl. het melodramatische treurspel of gruweldrama ; de klucht, later
uitgroeiend tot een klein blijspel; de tragedie „à grand spectacle", — en op
verschillende plaatsen en in verschillende tijden speelden, nl. de Romeinse
keizertijd; het eigentijdse Amsterdam; een half-mythische Griekse wereld, —
zij n er treffende overeenkomsten in een aantal motieven. In de drie spelen is
een dominant wereldbeeldaspect. De verbeeldingswereld van Vos, — in
flagrant contrast met het feit dat hij bijna een kwart eeuw lang leider is geweest
van de openbare feestelijkheden in het glorieuze Amsterdam van de Gouden
Eeuw, — is vol van misdaad, dood, moord, overspel, bedrog, veinzerij, hel,
demonen, spoken en waanzin.
Het is van belang, een aantal van deze elementen eens naast elkaar te zetten.
(De eerste kolom betreft Aran en Titus; de tweede de Klucht van Oene, ze versie;
de derde Medea).
1. Vrouwenkarakters.
Thamera, een overspelige
vrouw, die haar man vermoord
heeft, boeleert met
een moorse generaal en huwt
desondanks met de keizer.
Geile Fijtje, een overspelige
vrouw, bedriegt haar man
Oene en boeleert met Ritsaart.
Hypsipyle vermoordt haar
man ; Medea vermoordt haar
broer en haar kinderen;
Kreiiza maakt Medea's echtgenoot
ontrouw en hoont
Medea.
2. Optreden van de vrouwen tegen de mannen (Medusa-effect).
Thamera brutaliseert Aran,
Titus, Lucius en de priester
Leeuwemond, en tracht de
ondergang te bewerken van
Titus en Saturninus, met hun
familie.
Fijtje behandelt Oene als een
vod, en brutaliseert de schout,
pachter, notaris, steebode,
diefleider, verklikker.
Medea treft Jazon door zijn
kinderen te vermoorden, maltraiteert
de i e en ze hofwacht.
Hypsipyle brutaliseert Jazon,
Minos en Radamandt.
460 BESLUIT
Saturninus, primair reagerend
mens, zwakkeling, rechtsverkrachter.
Titus, man van
uitersten, eerst goedgelovig,
later onbeheerst in zijn
wraakzucht.
Quiro en Demetrius, helpers
en handlangers van Aran en
Thamera.
De moor Aran, incarnatie
van de demonische mens.
Thamera, vermomd als Wraakzucht,
geeft voor, uit de hel
opgestegen te zijn; haar zonen
dragen duivelskleren.
De geesten van Klaudillus,
Gradamard, Quiro en Demetrius.
Aran's visioen van de
geest van Thamera's vermoorde
echtgenoot.
3. Mannenkarakters.
Oene, pantoffelheld, slappeling,
goed- en bijgelovig.
Lichte Ritsaart, wellustig, bedrieger.
4. Handlang(st)ers.
Looze Trijn, helpster en
medeplichtige van Fijtje.
5. Demonen en duivels.
Oene, zwart gemaakt, wordt
aan de duivel gelijk. Ritsaart,
pseudo-duivelbanner, formeert
een „duivelskring".
6. De onderwereld.
Oene bezoekt de hel in een
droomgezicht, aanschouwt de
strafoefening in de onderwereld.
7. Geesten.
Oene vlucht, naar hij meent,
achtervolgd door de duivel
en honderdduizend nikkers.
Jazon, weifelmoedig, zwakkeling,
„slaaf van vrouwen".
Voester, helpster en medeplichtige
van Medea. Hooft
droogkomieke helper-man ,
van Jazon.
Helse geesten, spoken in de
onderwereld.
Medea bezoekt als levend
mens de onderwereld, spreekt
met Prozerpina, de godin der
onderwereld. Hypsipyle staat
terecht in de onderwereld.
De geest van Hypsipyle, eerst
in de Hades, later agerend op
de aarde.
8. Afgehouwen lichaamsdelen, soms sprekend of toegesproken.
De hoofden van Pollander en
Melanus sprekend ingevoerd.
De hoofden van Quiro en
Demetrius worden aan hun
moeder getoond. Lucius' vermeende
hoofd toegesproken
door Saturninus. Titus spreekt
zijn afgekapte hand toe.
Het hoofd van Hypsipyle toegesproken
en beschimpt door
Jazon en Kreiiza.
12. einvaag
toekomstperspectief: de.
keizer.
461
doden, slachtoffers
van alerlei geweldadigheden.
ten prooi aan tijdelijke
Hysterische
kijfscène Thamera
Rozelijna.
fictieve
aanranding bos.
als
optreedt als Wraakzucht.
als kamerheer vermomd,
beschrijft eigen
Doden.
Kerkhofscène; grafzerken,
met satire op de die 1 o. laaniin en hysterie.
Pseudo-van Fijtje,
kijfscène.
I I. Veinzer] en bedrog.
als gewiegd.
maakt als pseudo-Ritsaart
aan Fijtje. Trijn
door Fijtje ontslagen
zijn.
Zes doden, onthoofd, verbrand,
geslacht en verpletterd.
Jazon en Kreon vervallen in
waanzin. Hysterische kijfscène
tussen Juno en Venus.
Medea veinst onderdanigheid
aan Jazon. Voester dist verhaal
op van Medea's z.g. zelfmoord.
toekomstperspectief:
verzoend.
Wereld en mensheid zijn zwart als de nacht. Symbolisch daarvoor zijn in deze
drie spelen de nacht- en helletaferelen. Het laatste bedrijf van Aran en Titus
met zijn gruwelijk „feestmaal" en zijn slachtpartij vindt plaats in de nacht,
waarin Aran brandend en rokend ten onder gaat; Medea daalt neer in de
de van Oene, met zijn wrange hellevisioen, voltrekt
zich grotendeels in het holst van de nacht. Vos, geobsedeerd door haat
en trouwbreuk, door zucht tot wraak en weerwraak, door bedrog en bedrogen
worden, verraadt een levensgevoel dat verwant is aan dat van vele moderne
romanschrijvers, cineasten en dramaturgen.
BESLUIT
Twaalf doden, slachtoffers
van allerlei geweIddadigheden.
Titus ten prooi aan tijdelijke
verstandsverbijstering, Hysterische
kijfscene tussen Thamera
en Rozelijna.
Thamera beschrijft een fictieve
aanranding in het bos.
Titus maakt haar het hof, aIs
zij optreedt aIs Wraakzucht.
Lucius, aIs kamerheer vermomd,
beschrijft zijn eigen
dood.
Geen moralisaties. Einde met
vaag toekomstperspectief:
Lucius keizer.
9. Kerkhofscene; zes grafzerken,
de doden
eronder liggen.
IO. Waanzin beroerte Fijtje,
na kijfscene.
II. Veinzery en bedrog.
Ritsaart aIs kindje gewiegd.
Oene maakt aIs pseudo-Ritsaart
het hof aan Fijtje. Trijn
veinst, door Fijtje ontsIagen
te zijn.
IZ. Slot.
Geen moralisaties. Open einde.
doden, onthoofd, verbrand,
gesIacht en verpletterd.
Kreon vervaIIen Hysterische kijfscene
verhaaI
zeIfmoord.
Geen moralisaties. Einde met
ver toekomstperspectief:
Medea en Jazon verzoend.
nacht- en helletaferelen. Het laatste bedrijf van en Titus
"de nacht,
en onder gaat; duistere Hades, en zelfs de Klucht van Gene, valtrekt
van de nacht. Vas, geobsedeerd door haat
wraak bedragen
dat verwant is aan dat van vele moderne
dramaturgen.
BIJLAGEN
A. VOORREDES VOOR „ALLE DE GEDICHTEN"
1. Voor de druk van i 66 z
Den Ed. Gestr. en achtbaren Heer
MYN HEER
Mr. JOAN HUYDEKOOPER,
RIDDER,
HEER VAN MAARSEVEEN,
NEERDYK, & C.
SCHEEPEN en RAADT
der stadt Amsterdam, &c.
MYN HEER,
Indien ik Uw Edt. de lof der Poëzy poogde te vertoonen, ik zou voor de groote zon
een klein licht ontsteeken: want Uw Edts. doorzichtig oordeel weet die hemelsche
konst en haar oeffenaars op hunne waarde te schatten. Onder de vermaartste die met
dien geest zwanger gaan, is de Poëet Jan Vos in Uw Edts. achting geensins de minste.
S Zie hier, Ed. achtbare Heer, alle zijn Gedichten, die Uw Edt. voor allen anderen,
byzonderlijk eigen zijn. Want zy waren, Mijn Heer, Uw Edts, waarde Vader, van
Mr. JOAN HUYDEKOOPER II. Geb. teAmsterdam,
2I II 1625, gest. aldaar i XII 1704, heer
van Maarsseveen, Neerdijk enz., raad van Amsterdam,
burgemeester van Amsterdam, bewindhebber
der O.I.C., ambachtsheer van Urk en
Emmeloord vanwege Amsterdam, hoofdingeland
van de Watergraafs- of Diemermeer. Huwde
i2 III 1656 met de twintigjarige Sophia Coymans,
of Kooimans, of Koeimans, dochter van
Sofia Trip. Vondel droeg hem Ifigenie in Tauren
(1666) op, vgl. C. J. J. v. Schaik, Balthazar
Huydecoper, (Assen 1962) 8-9, 183.
1 Uw Edt.: Uw Edelheid.
2 doorzichtig: verstandig.
3 die, Tekst: dien.
4 met dien geest zwanger gaan: van de geest (dier
poëzie) vervuld zijn.
5 voor: boven.
6 byzonderljk eigen zkn : vooral toebehoren.
Vader: Joan Huydecoper I, geb. te Amsterdam,
1599, gest. aldaar 26 X 1661, ridder van
St.-Michel, heer van Thamen en Blokland,
later heer van Maarsseveen en Neerdijk, vijf
maal burgemeester van Amsterdam, vele
jaren Raad en bewindhebber van de O.I.C.,
in 1655 buitengewoon gezant bij het hof van
de Keurvorst van Brandenburg, in 166o
buitengewoon gezant in Engeland. Vondel
droeg hem Koning Edipus (1660) op. Vgl. Van
Schaik, a.w., 9-II, 1 83.
BIJLAGEN 46 3
heerlijker gedachtenis, toegewijdt; dewijl niemant ter weerelt door de luister van
blinkende weldaden die in yders oogen straalen, en 't voeden dezer edele konst, ooit
meer vermogen op 't gemoet van dezen Dichter had : want het is my, en een yder
z o onmogelijk al d'eer- en gunstbewijzen van die hoogh-edele ziel aan hem, en andere
konst-oeffenaars betoont, na waardy te verhalen. Deze waarheit zullen zoo vele
bladeren in dit boek, met zijn Wel-Edts. en zijner kinderen en vrienden namen vervult,
als levende afbeeldsels van zijn dankbaar hart, overvloedig getuigen. Al de
weerelt zal dan met den Auteur en my gevoelen, dat dit werk aan niemant moet op-
I 5 geoffert worden als aan Uw Edt., den eersten erfgenaam van de naam, deugt, en
waardigheden van dien wel-edelen groot-achtbaren Heer Burgermeester, die, na 't
voorbeelt van mijn Heer Uw Edts. Grootvader, niet alleen zijn Huis, maar deze
gantsche Stadt tot Vader strekte; en door overloffelijk gebieden, dappere kloekmoedigheit,
beroemde Gezantschappen, heerelijke weldadigheit, en andere onge-
2o meerre deughden, een eeuwigh lof heeft verworven. Op deze doorluchtige voorgang
draaft Uw Edt. nu ook in 't zelve spoor van 't bezorgen dezer Stadt, om door Recht
en Raadt, haren welstant te helpen bevorderen. Yder ingezeten is den Vaderen der
Stadt en des Vaderlandts onsterffelij ken dank schuldigh : dies ik (die boven d'algemeene
noch bezondere weldaden van Mijn Heer Uwer Edts. Vader heb ontfangen)
2 5 mijn dankbaar gemoet, by deze voorval, in Uw Edts. schoot kom uitstorten, met
nederig verzoek dat 'et Uw Edt. niet onaangenaam zy : terwijl ik de Goddelijke
Majesteit bidde, dat Hy Uw Edts. persoon, en gantsche Vaders Huis, nevens d'aangehechte
geslachten, met geheele vloeden van rijken en onophoudelijken zegen overstroome;
en my vernoege met d'eer, dat ik, met oprechter harten, en onveranderlijke
3o genegentheit, my altijdt moge noemen, gelijk ik ben,
Ed. Gestr. en achtbare Heer,
Uwer Edts.
den XV van Bloeymaant, 1662.
ootmoedighste, gehoorzaamste
en verplichte dienaar.
Lescaille.
I2 dit boek : op blz. *2 treffen we dan ook het
wapen van Huydecoper aan met een vierregelig
onderschrift van Jan Vos.
17 Grootvader: Jan Jacobsz. Bal alias Huydecoper
(1541-1624), ospr. leerlooier en handelaar
in huiden; na de Alteratie van Amsterdam
(15 78) schepen; stichter van de buitenplaats
Goudesteyn aan de Vecht (later door
zijn zoon in aanzienlijke mate verbeterd en
vernieuwd), vgl. Van Schaik, a.w., 9-I2, 183.
18 overloffeljk gebieden: bijzonder loffelijke gezagsuitoefening;
dappere kloekmoedigheit : grote
flinkheid in handelen en optreden.
19 heerel yke weldadigheit : vorstelijke milddadigheid.
21 draaft : loopt; bezorgen: zorgen voor; Recht en
Raadt, toespeling op de functies van H.
23 dies : waarom.
25 by deze voorval: bij deze gelegenheid.
27 aangehechte : geparenteerde.
29 vernoege : genoegen doe.
Lescaille : Jacob Lescaille (geb. 1611, gest.
wsch. 1679), voor de tweede maal gehuwd
met Alida Verwou, wed. van Bakes van Dorsten,
uitgeefster op de Middeldam, bij wie hij
blijkbaar introk. (Zij gaf de le druk van Aran
en Titus uit en de le en ze dr. van Oene). Zelf
was hij ook middelmatig dichter (vooral in
de Amsterdamsche Pegasus, 166o), Vgl. H. J.
A. Ruys in NNBIV III (1914) 76o-761.
464 BIJLAGEN
2. voor de druk van 166z
AAN ALLE
BEMINNAARS
DER
DICHTKUNST.
Hier hebtge, waarde Kunstgenooten, eindeilk de lang-beloofde, en noch langer verwachte Werken
van den vermaarden Pocet JAN Vos, die ik hem, na vele jaren, nauljx uit de handen heb
konnen scheuren. Evenwel kan ik u verzekeren, dat alles, wat hy voor't zijne kent, (uitgezondert
vyf of zes dichten, die hy niet voor vruchten van z nn verstant houd,) hier wort gemeen gemaakt.
5 Ik zou met vele redenen, na 't voorbeelt der doorluchtigste verstanden onzer eeuw,ji 'n lof
konnen verhalen; maar gy Zult terstont eenige staaltjes daar van zien, als gy zommige lofdichten
zelf gelieft te lezen; en vorders zal dit geheele boek het klaarste bewas daar van strekken
: want men zal daar in, onder andere ontalljke bleken van zfrn edel en hooghdravend vernuft,
bespeuren, dat hy, met doordringender oordeel dan zommige oude Latynse Poéeten, de leden
I0 der gezangen verdeelt, en hun behoorlke grootte en plaats geeft. Derhalven zal ik alleen zeggen,
dat nooit Glazemaker, noch iemant anders, die geen taal dan Ne êrlants verstont, en in de Hooge
Scholen nooit uit de zuivere beeken der weereltwyze wetenschappen gedronken had, tot zo een top
van eer en vermaartheit is gestegen; waar op hy, met een bezadigt gemoet en vroolyk gelaat, als
een diamante schilt, al de pelen der laster pennen doet afstuiten; met zoodanig een verachting da-
1 5 zelve, dat hy verscheidemaal begeert heeft, dat ik al de schimpschriften, die ooit op hem uitgebraaktnn,
by i'n werken zou drukken: maar ik heb altijd geoordeelt, datse die eer onwaardig
waren, dewijl de Schrijvers die niet gewaardigden met hunne namen te versieren; 't jy dan uit
versmading van eer; of, dat ik liever geloof, uit vrees van schande. Eindelik, dewijl min oogmerk
was, om u al ri 'n, en niet eens anders werk, te geven, zoo heb ik ook, voor hen die 't bezo
geeren, de klucht van Oene, teegens meening van de Poëet (die met sommige anderen oordeelt datse
by dit werk geen plaats behoort te hebben) hier by gevoegt, doch in zulker voegen, dat men die
daar af kan laten. Gebruikt alles tot verbeterende stichting, en geoorloft vermaak, de twee ware
oogmerken der Poé y; en gelooft dat ik ben,
Waarde Kunstgenooten,
Uwe aller
gewillig dienaar en waare vriest
J. Lescaille.
4 verstant : geest, vernuft. De bedoeling van de
tussenzin zal zijn dat Vos zich niet meer kan
herinneren dat hij deze 5 à 6 gedichten gemaakt
heeft.
5 doorluchtigste verstanden: schitterendste vernuften.
6 terstont : zo dadelijk, zo meteen.
y vorders: voorts.
8 edel en hooghdravend: fijnzinnig en verheven.
9 doordringender: scherper; de leden der gezangen
verdeelt: de onderdelen der gedichten scheidt;
de verzen een betere structuur geeft.
to behoorlijke: passende.
12 weereltwyze wetenschappen: filosofie (volgens de
toenmalige opvattingen), nl. de wetenschappen
der natuur, der rede en der zedekunde.
13 vrooljk gelaat : serene houding.
15 schimpschriften: jammer dat aan de wens van
Vos niet voldaan is.
20 teegens meening: tegen de bedoeling.
21 in zulker voegen, gelijk men in de bibliografie
kan zien : na de laatste blz. 844, met afzonderlijke
titel en afzonderlijk gesigneerd. In
de ze druk (1726) is deze scheiding opgeheven.
2 2 verbeterende stichting: zedelijke verheffing ; de
twee ware oogmerken : het nuttige met het aangename
verenigen : „utile dulci".
BIJLAGEN 46 5
3. Voor deel II, druk van 1671
Den edelen en achtbaren Heer,
MYNHEER
Mr. JOAN HUIDEKOOPER,
RIDDER,
HEER VAN MAARSEVEEN,
NEERDIJK. &C.
SCHEPEN en RAADT
der stadt Amsterdam,
BEWINTHEER
van d'Oost-Indische Compagnie, &c.
MYN HEER,
Gelijk d'ontfange weldaden altijdt in wezen zyn, zoo behoort ook de dankbaarheit
onsterflijk te wezen: eens genote gunsten verplichten ons tot onophoudelijke dankzegging.
Dit is de reden, dat ik andermaal voor Uw Ed. Achtbt. verschijne, om dit
tweede deel der gedichten van wijlen den Poëet Jan Vos gelijk 't eerste, aan Uw
5 Ed. Achtbt. op te draagen. 't Is my t'over bekent, dat men gants geen gelijkheit kan
bespeuren, tusschen zoo vele ja ontelbre gunstbewijzen, die den Dichter, en my,
van mijn' Heer, Uwer Ed. Achtbts. waarden Vader, van heerlijke gedachtenis, en
van Uw Ed. Achtbt. zijn als t'huis gezonden; en 't opdragen van eenige bladen gedrukt
papier. Maar d'edelmoedigheit der rechtschape weldoenders is zoodanigh,
10 dat ze met de geringste gift, uit een' oprechte dankbare ziel afvloeyende, zich vernoegt.
Deze waarheit doet my gelooven, dat Uwer Ed. Achtbt. deze rijmen, als
kleine vruchten van de grootste dankwilligheit, met Uw Ed. Achtbts. gunst zal overschaduwen;
en mijn gering vermogen aanzien, 't welk, waar zoo vele verplichtingen,
en diensten, die ik Uw Ed. Achtbt. bekenne schuldigh te wezen, niets, dan een
I 5 anders werk, kan toebrengen. Evenwel streelt my een vertrouwen, dat Uw Ed.
Achtbt., na d'eigenschap der hooghstverhevene zielen, mijne ootmoedighste schultbekenning
niet zal versmaden. Laat dan toe, dat Uw Ed. Achtbts. naam dit boek verciere
: terwijl ik, uit den diepsten grondt mijns harten, de Goddelijke goetheit bidde,
dat Uw Ed. Achtbt., gelijk zijne hoogwaarde Vaders, altijdt een siersel en steun van
zo deze groote stadt en 't waarde Vaderlandt strekke, om de zelve met wijsheit, raadt
en dapperheit te helpen onderschragen; en alzoo Uw Ed. Achtbts. gansche Huis, met
alle hemelsche en aartsche zegeningen rijkelijk overstort zijnde, altijdt in eere en
I in weten zijn: voortleven.
8 als: als het ware.
I I tijmen: gedichten (niet in ongunstige zin).
I2 dankwilligheit : dankbare gezindheid, dankbaarheid.
14 niets, dan een anders werk, een wat wrange
persoonlijke noot van de uitgever, die als
dichter, door keizer Leopold tot „poeta
laureatus" was uitgeroepen en zelf zo weinig
succes had.
15 toebrengen: schenken, geven.
16 scbultbekenning : bekentenis dat ik tekortgeschoten
ben.
19 hoogwaarde: hooggeachte; Vaders: voorvaderen.
466 BIJLAGEN
voorspoet bloeye en groeye: dit wenscht en bidt, met nederige eerbiedenis, uit alle
de krachten zijner ziele,
Edele, Achtbare Heere,
Uwer Ed. Achtbts.
ootmoedighste, gehoorzaamste
en verplichtste dienaar
Jacob Lescai je.
4. Voor deel II, le dr., 1671 en 2e dr., 1726
OORDEEL
van wijlen den Professor CASPAR BARLAEUS, over 't dichten van JAN VOS,
getrokken uit sijne Latijnsche Brieven.
Uit een Brief aen den Heere van Zuilichem, p. 858.
De Poëten spotten en beuselen nu over ernstige saeken. Maer seker uit veel beter
drift heeft hier onse Glasemaker, een ongelettert man, een Treurspel, hoewel van
een verdichte stoffe, geschreven. Dit is dikmaels gespeelt, en 't kan den toehoorder
noch niet versaedigen. Ik heb 't zevenmaelen gehoort, buiten mijn gewoonte; want
5 ik plag mijn ooren niet meer dan eens aen sulke speelen te leenen. De heer Hooft
heeft het op mijn' aenmaening gehoort, en stondt als voor 't hooft geslagen. Van der
Burg heeft het gehoort, en stondt stom van verbaestheit. Vondel heeft het gehoort,
en zeide, 't is een man van wonderbaer verstandt. Hy spreekt met woorden daer
Zuilichem, de heer Drost, en Vondel mede spreken en schrijven. De spreuken sijn
1 o deftig, vol sins en t'eenemael passende op de saeke. De geheele oudtheit heeft geen
treuriger Treurspel: en misschien sullen sich de strenge berispers daer alleen aen
stooten dat het al te treurig is. Ondertusschen heeft hy twee voornaeme deelen des
den XV van Bloeymaant. 1671.
Heere van Zuilichem : Constantijn Huygens.
2 hoewel van een verdichte stoffe : Horatius, Ars
Poetica, I28-130, achtte een verdichte stof
niet wenselijk: „Dificile est proprie communia
dicere; tuque rectius Iliacum carmen
deducis in actus, quam si proferres ignota
indictaque primus", vert. van Vondel, ØB
VII 361: „Zwaer valt het van genreene zijne
eige dingen te maecken. Beter zultghe van
Troje doen spelen, dan ofghe onbekende en
te vore noit gehoorde dingen aen den dagh
zoudt brengen". Aristoteles (Poética, par. 9)
daarentegen meent dat de tragedieschrijver
zich in het geheel niet aan de overgeleverde
stof hoeft te houden.
5 plag: placht.
6 aenmaening: aansporing; als voor 't hooft geslagen
: verstomd, als door de bliksem getroffen.
7 verbaestheit : verbouwereerdheid.
9 spreuken : sententiën, merkwaardige gedachten
; „Versen, die eine psychologische Erfahrung
oder eine Lebensregel auf knappste
Form brachten", E. R. Curtius, Europdiische
Literatur und Lateinisches Mittelalter (1967) 68.
Ze werden door Quintilianus 't eerst zo genoemd
(sententiae, eig. vonnissen).
10 deftig: verheven ; vol sins : zinrijk; t'eenemael:
geheel.
I z deelen: bestanddelen.
BIJLAGEN 467
Treurspels op een wonderlijke wij se waergenomen, de seden, en de hertstochten.
'T geheele Treurspel gelijk 't gespeelt is, heeft hy een half jaer lang in 't hooft ont-
I 5 houden, en daer na laeten schrijven. De Treurspeelen der onsen, ook al uwe schriften,
kan hy op zijn duim, en seit se op. 'T spel is waerdig dat gy 't hier hoort of leest,
want het is onder de pers. Wanneer gy hier komt, sal Andronicus, de voornaemste
rol des Treurspels, de hooge Schouburg t'uwer eere doen daveren. Ik heb eenige
Nederduitsche veerssen voor hem geschreven, om opentlijk te betuigen, wat ik van
zo den maeker en 't werk oordeele.
Uit een Brief aen den selven Heere, p. 868.
Uw gedicht op Jan Vos onsen Glasemaker is 't eenemael van mijn smaek, en veel
helderder dan 't glas selfs. Met dese verssen verheven sijnde,
vliegt hy hoog
En sin voet raekt naeul jks aerde.
25 Hy is de gunst van fraije luiden waerdig, en dat wegens d'uitnemende gaven der
natuure, die soo groot sijn, dat men 't dese eeuwe sou benijden, indien hy se
door konst hadt geschaeft. Hy heeft een boertig spel geschreven, 't welk onder
de pers, en soo vervult is met aerdigheden en boerteryen, uit het midden van
't graeu ontleent, als zijn Treurspel van deftige spreuken.
13 waergenomen: in acht genomen, gebruik gemaakt
van; de seden en de hertstochten : dit was
het punt waarin het neo-classicisme en het
romantisch toneel elkaar vonden : de eersten
zoeken het meer in de innerlijke hartstochten,
de anderen in uiterlijke woelingen; wie de
door Van Hamel (Zeventiende-eeuwsche Opvattingen
en Theorieën over Literatuur 93-97) geciteerde
beschouwingen nagaat, treft deze
opvattingen overal aan. Waarom Barlaeus
zeden en hartstochten in één adem noemt is
duidelijk : hartstochten (b.v. liefde, trouw,
„staatzucht", gramschap, haat, wraakzucht,
blijdschap) kunnen deugden en ondeugden
zijn, en zijn dus zedelijk gequalificeerd.
2 2 selfs: zelf.
2 5 fraf/e luiden: aanzienlijken, aristocraten.
27 konst: theorie der kunst, kunstregels; boertig
spel: Oene.
28 aerdigheden: geestigheden; boerteryen: kwinkslagen.
29 't graeu: de geringe volksklasse, de smalle
gemeente (niet verachtelijk). Het bovenstaande
is een vertaling van : Casparis Barlaei .. .
Epistolarum Liber. Pars Altera. Amstelodami,
Apud Joannem Blaeu. MDCLXVII
(Uitg. Gerardus Brandt). P. 858 (15 dec.
1641) : ... nugantur & ineptiunt in re seria
poëtae. Certè diviniore oestro hic vitriarius
noster, homo illiteratus, tragoediam scripsit,
ficti licet argumenti. Recitata est saepius, nec
adhuc saturari auditor potest. Ego audivi
septies, praeter morem meum, qui istis actubus
non nisi semel aures commodo. Audivit,
me hortante, Hoofdius, & stupuit. Audivit
vander Burchius, & haesit attonitus. Audivit
Vondelius, & portentosi ingenii virum dixit.
Verbis loquitur quibus Zulechemus, bominus
Satrapa, Vondeliusque loquuntur, &
scribunt. Sententiae graves sunt & densae &
plane rrpóq 8Lovuaov. [ad rem.] Nullam habet
tota antiquitas Tragoediam magis tragicam.
Et fortè ob hoc unum frontem corruget rigi
nimis tragica sit. Interim-do censori, quod
duos Tragoediae partes mirificè explet,
tió ,91.x6 [mores] & T 4 'r xóv. [affectus.]
Totam tragoediam, prout recitata est, memoria
circumtulit per semestre, postea dictavit.
Tragoedias nostratium, etiam scripta tua
omnia ad unguem callet & recitat. Digna est,
quam vel audias coram, vel legas, est enfim
sub proelo. Vbi huc veneris, pulsabit in tui
gratiam orchestram Andronicus, praecipium
Tragoediae drama. Ego versiculos aliquot
Belgicos illi scripsi, ut quid de authore &
opere sentiam, publicè testarer. P. 868 (d.d.
6 apr. 1642) : Illud in Iohannem Vos, vitriarium
nostrum, plan è ad palatum meum est,
468 BIJLAGEN
5. voor deel I van de ze druk, 1726
AAN DEN EDELEN HEERE
DEN HEERE
BALTHAZAR HUYDECOPER,
REGENT VAN HET BURGER WEESHUIS T'AMSTELDAM.
EDELE HEER!
Met uw Edts toestemming neemen wy de vryheidt om uw Edt deenen nieuwen Druk
der Gedichten van den Nederlandschen Dichter JAN VOS op te draagen. En wien
behoorenze eigener toe dan uw Edt, aan wiens Grootvader, den Weled: Groot
Achtbh Heere W. JOAN HUYDECOPER, in der tyd Ridder, Heere van
& ipso vitro pellucidius. Illis versibus elatior
pedibus per summa volaret, Culmina, nec teneras
planid contingat aristas.
[Deze versregels zijn geïnspireerd door Vergilius,
Aeneis VII 807 e.v.: over Camilla) :
.... cursuque pedum praevertere ventos.
illa vel intactae segetis per summa volaret
gramina nec teneras cursu laesisset aristas
vel mare per medium fluctu suspensa tumenti
ferret iter celeris nec tingeret aequore plantas.
„De hyperbolische beschrijving van Camilla's
snelheid is een imitatio van de beschrijving
van de half-goddelijke paarden van Erichthonius
in Ilias XX 226 e.v. Wat ik me wel afvraag
is of Barlaeus nu uit het hoofd citerend
zich vergaloppeert, of bewust de variaties
aanbrengt. Ik denk dat het laatste toch wel
het geval is bij een man die zijn klassieken
beter dan wie ook kende. Toch vind ik het
niet het meest voor de hand liggend citaat
om een dichter te prijzen. Omdat het op Vos
„hoge vlucht" slaat, vervangt hij blijkbaar
gramina door culmina". Mededeling van Dr.
W. Kassies.]
Dignus est bonorum amore, ob egregias naturae
dotes, quas si arte expolivisset, invidendus
esset seculo. Comoediam jocularem
scripsit, quae sub proelo est, tam densa facetiis
& è media plebe petitis salibus, quàm
tragoedia graviter dictis. — Naar aanleiding
van de eerste brief van Barlaeus schreef
Huygens op 18 dec. 1641 aan Hooft : „De
He Barlaeus heeft my schriftelijck ontsteken
met eenen grooten lust tot het spel by den
seldsaemen glasmaker op het Tooneel gebracht.
Ick verneem geern dat het onder de
persse is en sal naer d'uytkomste verlanghen.
Quanto in occulto ingenia latent ! ende die die
hersen boeckvast gemaeckt hadde, wat hadd'
by er niet uytgehaelt ? Roemer soude op
desen man wel gepast hebben tghene hy van
sich selven seide : Als men immers moet
rasen, Ist beter in 't papier als in de glasen."
(P. C. Hoofts Brieven, uitg. Van Vloten, IV
1640-1647, blz. 45). — Hoezeer Barlaeus met
het stuk ingenomen was, blijkt ook uit zijn
brief aan Joachim van Wicquefort d.d.1 o nov.
1641: Zulechemi Domino me totum offer, &
dic Tragoediam hic recitatam, authore
vitriario, homine omnis litteraturae & Graecae
& Latinae ignaro, cujus vix pudeat ipsum
Sophoclem. Stupent mecum Hoofdius,
Burghius, Vondelius, & quibuscunque vis
est tanta dignoscendi. (Epistolarum Liber,
8 54-8 55).
BALTHAZAR HUYDECOPER: geb. 10
april 1695 te Amsterdam, gest. aldaar 23 IX
1778, zoon van Joan Huydecoper III. Verwierf
veel naam met zijn Frans-classicistische treurspelen
Achilles (1719) en Arxases (1722); vertaalde
in proza Hekeldichten en Brieven van Q. Horatius
Flaccus (1726) en in poëzie Hekeldichten, Brieven
en Dichtkunst van Q. Horatius Flaccus (1737). In
zijn belangrijke werk Proeve van Taal- en Dichtkunde
(1730) gaf hij een oordeel over Jan Vos dat
vrij gunstig was (Worp, Jan Vos I12-1I 3). Van
1723 tot 1732 was hij regent van het Burgerweeshuis
te Amsterdam en als zodanig ook regent
van de Amsterdamse Schouwburg. Over hem
een biografie van H. A. Ett (1947) en een van
C. J. J. v. Schaik (1962).
3 eigener: meer passend; Grootvader, vgl. hiervoor
de voorredes van de drukken van 1662
en 1671.
BIJLAGEN 469
5 Maarseveen, Neerdyk enz. meermaalen Burgermeester deezer Stad, dezelve, door
den eersten Uytgeever, den nyveren JACOB LES C A I L J E, met goedvinden van
dien door de Natuur alleen uitmuntenden Dichter zyn toegeëygent geworden?
Zeker aan Niemand. En noch te meerder, om dat uw Edt op het spoor van uw Edts
doorluchtige Voorvaderen, niet alleen een Liefbebber en Betragter van nutte Weten-
10 schappen en Mecenas der Dichteren zyt : maar zelfs de Poëzy met zo veel lof oeffent,
en derhalven, door Uw Edts oordeel en kennis in die Hemelsche Konst, te recht bekwaam
zyt, om onzen Dichter (by zyn Leeven, en zelfs, naar zyn Dood, aangevochten,
door Lieden, die hem den welverdienden Lof, door zyn bynaar onnaavolglyken
dichttrant verworven, hebben zoeken te ontrooven) te beschermen. Indien wy water
15 in de Zee, en hout in 't Bosch wilden draagen, wy zouden, ter deezer plaatze, onzen
Poëet, in een heerlyken dag konnen zetten, en zyne Lasteraaren, zoo die leeven als
die overleden zyn, de onbillykheyd van hunnen averegtsen handel, en schenzucht,
waar door zy, (niet konnende tot dien trap van eer, waar op JAN VOS gestegen is,
geraaken,) zich eersen Naam zogten en zoeken te verwerven, aantoonen : Maar,
zo behalven dat de lof van dien Dichter, by rechte Kenners en waardeerders van natuurlyke
Poëzy, niet zal noch kan versterven, hoe fel de Nyd en Laster heur tanden in
's Mans glory koomen te zetten; wy, en zyn beminnaaren zyn gerust, dat 's Mans
Werk, zo door de toeëygening deszelvs, eertyds aan Uw Edts Voorvaderen, en nu
door ons, aan Uw Edts. hooggeachte Persoon, niet tegenstaande den aanval dier
25 hairklooveren, en Lettervitteren, zo lang de Nederlandsche Taal- en Dichtkonst in
weezen zyllen zyn, geenen welverdienden roem zal ontbreeken. Ondertusschen
moeten wy met blydschap betuygen; dat het ons lief is, dat wy door het uitgeeven
van onzen Dichter (die nu, in beter orde geschikt, met meer luister als ooit voorheenen
aan den dag komt) het voorneemen en den toeleg gestuit hebben, 't geen
3o zeker Dichter van geen geringen Naame hadde, om 's Mans Poëzy (die Hy te vooren
in zyn Werk geroskamt en gelastert hadde) by Intekening te doen drukken, en wel
met een vermeerdering, volgens zyn voorgeeven, van 15 bladen of 6o bladzyden,
boven het geene den ouden druk kwam uit te maaken. Een voorgeeven, Edele Heer!
zo verre van de waarheid als zelfs de logen is : 't welk wy vrymoedig konnen zeggen,
3 5 eensdeels, dewyl wy allen vlyt aangewendt hebbende, om te verneemen, of 'er noch
ongedrukte Gedichten van JAN VOS in de waereld waaren; wy 'er niet meer als
één hebben konnen bekoomen; En anderdeels, om dat die Man, meermaalen zyn
9 Betragter: beoefenaar.
i6 dag: daglicht, licht; zoo : zowel;
17 averegtsen handel: onbehoorlijke handelwijze;
schenzucht: laster.
20 natuurlyke Poëzy: door de natuur voortgebrachte
poëzie (dus niet door studie, vlijt,
oefening e.d.).
2.2 beminnaaren : bewonderaars.
28 die: wiens werk.
29 voorneemen : plan (bedoeling om iets ten uitvoer
te brengen); toeleg: de voorbereiding en
het maken van schikkingen tot de uitvoering;
3o zeker Dichter enz. : David van Hoogstraten?
Deze was behalve dichter ook een bekend
uitgever van gedichten, b.v. van Broekhuizen,
Oudae Antonn,ides en Heiman Dullaert.
Weliswaar overleed hij 2I XI 1724, maar dat
kan wel de oorzaak zijn dat er nooit iets van
deze uitgave gekomen is ; te vooren : hier kan
o.a. bedoeld zijn D. van Hoogstraten, J.
Oudaens leven, met afz. paginering opgenomen
achter Joachim Oudaans Poëzy, III (Amsterdam
1712) 63 e.v. Vgl. J. Melles, Joachim
Oudaan, (Utrecht 19 5 8) 6o en Worp, Jan Vos,
III, en ook D. v. Hoogstraten, J. V.
Broekhuizens Gedichten (Amsterdam 1712) in
diens Leven, voor deze bundel opgenomen,
45 e.v.
32 bladen, dus een folio-uitgave.
33 kwam uit te maken : uitmaakte, inhield.
34 Zelfs de logen: de leugen zelf.
L70 BIJLAGEN
eigen, onder eens anders werk heeft vermengt, zodanig nochtans dat de verreziende
dit vuyl bedrog altoos hebben konnen merken. Maar Edele Heer! wy scheyden hier
4o af, om de opdragt van dit nooitvolpreezen Werk niet te lang te rekken : alleen moeten
wy, tot 's Dichters verdediging noch zeggen; dat, schoon de zulken, die een weinig
Grieks en Latyn konnen spreeken en schryven, met een Schoolmeesterlyk gezag,
deezen Dichter, om dat hy, (gelyk zy zeggen) een Leek is (als of men alleen door de
kennis der Vreemde Taalen, en niet door Natuur, Oeffening en Vlyt Poëet konde
45 worden) veroordeelen, en hoewel anderen, die zelfs hun Moedertaal niet kennen,
Hem in den schildt van zyn verdiende Glorie durven vaaren; nochtans zullen de
Werken van deezen Dichter, zo door heur eigene Waarde, als door den braven Naam
der Wel-Ed. : HU Y D E C OP ER EN, en door de Lofschriften van Mannen, die zich,
door hunne Geleerdheid, en Gedichten, eenen onvergankelyken Lof, hebben ver-
5 o worven, by waare kenners en Oeffenaars van rechtschapen Dichtkonst eeuwig in
achting blyven, terwyl de Schriften van hen, die hem in zyn Lof hebben tragten,
en noch poogen te verkleenen, der vergetelheid zullen weezen opgeoffert; Want
(om met J. Oudaans woorden in zyn heerlyk Lykgedicht op den eenigen Fenix der
Nederlandsche Dichteren Joost van Vondel te spreekera) één blad van 's Mans werk
5 5 is van meerderwigt en waarde als alle de werken van de benyderen van deezen Poëet.
Wy eindigen dan, Edele Heer ! met uw Ed : toe te wenschen; dat de Alleenheerscher,
de verdiensten van uw Ed: Voorvaderen, en die van uw Ed: met zyn zegen wil
kroonen, en dat wy uw Ed: even als hen, ten Luister van Stadt en Staat, zien steigeren
tot die Bedieningen, die zy, met zo veel Lof, ten nutte van deszelfs Inwoonderen en
6o Onderdaanen, in hachelyke, en beter Tyden, bekleedt hebben, en blyven wyders,
met veel achting
EDELE HEER!
Uw Edelheids
Amsteldam, den I, van Gehoorzaame Dienaaren
Herfstmaand, 1726. H: en G: Bosch.
38 eens anders werk: misschien doelend op Alle
de Rijm- oeffeningen van Jeremias de Decker. In
beter orde geschikt, etc. (1726) door M. Brouërius
van Nidek, die het ten dele persklare
manuscript voltooide. (Over de onbetrouwbaarheid
daarvan J. Karsemeijer, De Dichter 56
Jeremias de Decker, (Amsterdam 1934) 339- 5 8
342). Waarschijnlijk had echter Hoogstraten
geen deel aan dit geknoei, vgl. Th. Nolen, 59
Iets over David van Hoogstraten (Rotterdam
1886) Iz.
38 verreziende: scherpzinnigen.
46 Hem in den schildt van ... vaaren: hem aanvallen,
te lijf gaan juist op het punt van (de
bepaling met van is een uitbreiding van de
bestaande uitdrukking).
47 braven: goede, onberispelijke.
53 heerlyk lykgedicht : „Lijk-gedachtenis van den
grooten Agrippijner Joost van Vondel"
(1679); de loftuiting a an het adres van
Oudaan doet wat vreemd aan als men denkt
aan de zware invectieven waarmee hij Vos
(„eenen dommen os") en zijn werk veroordeeld
heeft.
Alleenheerscher: Almachtige.
steigeren: opklimmen, komen (tot een hogere
staat).
Bedieningen: Balth. Huydecoper, die in de
eerste plaats geleerde en dichter was, en
geen carrièremaker, heeft het niet zover gebracht
als zijn voorvaderen: in 1732 werd hij
baljuw en dijkgraaf van het eiland Texel, in
1740 voor één jaar schepen van Amsterdam.
In 1769 trad hij af als baljuw.
Hendrik Bosch was in 1726 „boekverkooper
over 't Meysjes Weeshuys", vgl. C. M.
Geerars, Hubert Korneliszoon Poot (Assen
1 954) 189, 327.
BIJLAGEN
47 1
B. LOFDICHTEN.
(Alle de Gedichten, 1662; 2e dr. dl. I, 1726)
OP DE
DICHTKVNST
VAN
JAN vos
Glazemaker.
Glazemakers handt,
Die jonge lauren plant,
Aen Amstels glaze plassen,
wassen:
Is dichtend', zoo zy was
Gelas.
Dicht en doorluchtigh waeren,
Doorluchtigh, dicht en fijn
En spiegel-glazigh zijn
Haer onvoorziensche dichten:
Zy spiegelen, zy lichten,
Zy strecken voor een bril.
is,
Dat helder, fijn, en dicht is.
CONSTANTER.
Op de van den Kunst- en Geestrijcke
JAN VOS.
SONNET.
De Dichters sijn al lang in hoogh verschil geweest,
(En noch en geeft het d'een, noch d'ander niet verloren,)
Dichter best gemaeckt of geboren,
leer hem meer de geest.
een daer 't ander meest
en plaets heeft nae sijn kracht gekoren.
OP DE DICHTKVNST VAN JAN VOS.
i boogh : heftig.
Reeds toegelicht hiervoor in de uitgave van 2 verloren: op.
en vgl. voor het voorkomen en de
4 of (z) : dan.
plaats van Constanter's gedicht de Bibliografie. 6 plaets ... gekoren: positie heeft ... inge-
Op de vermaarde DICHTEN van ... JAN nomen.
VOS.
10
15
LOFDICHTEN.
Aile de Gedichten, 166z; ze dl. 17z6)
vas
De Glazemakers handt,
jonge lauren plant,
glaze plassen,
Die t'zijner on-dood zy was
In 't dichten van 't Gelas.
doorluchtigh waeren,
Haer ambachts eerste waeren:
dicht en fijn
Haer onvoorziensche dichten:
bril.
Men dichte zoo men wil,
My dunckt het beste dicht is,
vermaarde
DICHTEN
en Geestrijcke
JAN vas.
allang verschil geweest,
geeft het d'een, noch d'ander niet verloren,)
Of oock een Dichter best gemaeckt wierd of geboren,
En of de leer in hem meer vruchts deed' of de geest.
't Is seeker dat veeltijts hier 't een daer 't ander meest
Heeft uytgemunt, en plaets heeft nae sijn kracht gekoren.
I hoogh: 2 ver/oren: Of(2): 471
in uitgave van
Aran en Titus: voor het voorkomen de Bibliografie.
vermaarde DICHTEN van ... JAN
p/aets heeft ... gekoren,' heeft ingenomen.
10
10
10
472
BIJLAGEN
Maar niemant heeft het lot so veel gelucks beschoren
Dat hy so wel op d'een schoeyde als op d'andre leest.
Jan Vos alleen, soo 't schijnt, is deze strijdt ontwassen,
zo Hy dicht met lijf en ziel, en weet het so te passen
Dat hy hier met het hooft en daer dicht met de Dat hy genot en er kan voegen by malkander,
En leven nu by 't een, en voor altijd in 't ander.
Dit sijn de vruchten van den arbeid en 't verstand.
P. DE GROOT.
In Effigiem
JANI VOSS II,
Amstelo Batavi, Poëtae lingua Patria facilè incomparabilis.
Spectator, hic est ingeni miraculum,
Poéta natus, non cultus, cuncta natura Sophocles cothurno, Naso, cum vult, lacteo
Syli lepóre, maximus tuba Maro,
Lyraque Flaccus, Martialis acumine,
Stupente scena & cive Belga, Vossius.
Hic est, ubique par sibi Poétam vultus isle Quinos Poétas vultus 5
I0
9 Bet.: bij Jan Vos doet deze problematiek zich
blijkbaar niet voor.
z o met lef, nl. als hij glazen „dicht".
12 genot: profijt.
13 door.
14 verstand: vernuft, geest.
Pieter de Groot : geb. 1615 te Rotterdam, gest.
1678 te Heemstede. Tweede zoon van Hugo
de Groot en Maria van Reigersberg; van
i 66o tot i 667 pensionaris van Amsterdam;
voor en na die tijd o.a. diplomatieke functies,
vgl. J. M. Romein in NNBJ X 305-306;
J. te Winkel, Ontwikkelingsgang IV i o i
Op de afbeelding van
JAN VOS,
Hollander uit Amsterdam, dichter in de moedertaal,
ontegenzeglijk onvergelijkelijk.
Beschouwer, vóór u ziet g'een wonder van
talent,
Geboren bard, noch in Latijnse theorie
Noch Griekse thuis, neen, alles machtig door
Natuur.
Sophoclés op brozen; Naso, zo hij wenst, in
geest
5 Volblank van stijl; als Maro groots in krijgsgeschal;
Een lyrisch Flaccus; doch met Martialis'
spits;
Voor overbluften schouwburg, Hollands
burgren Vos.
Hier ziet ge (man, alom zichzelf) een Roscius.
Niet énen dichter slechts gee ft dit portret ons
weer,
z 0 Geen vijftal dichters slechts geeft dit portret
ons weer,
Maar hem, en me 'è de negen dochtren van
Jupijn,
Apollo's zusters, ja, Aemstelles Phoebus zelf.
4 Naso : Ovidius; 5 Maro: Vergilius; 6 Flaccus
: Horatius; Q. Roscius, toneelspeler uit
den tijd van Cicero, zo voortreffelijk dat ieder
die in enige kunst uitblonk, een „Roscius"
werd genoemd (Cicero De Oratore, i 30);
io de negen: de Muzen.
(Vertaling en toelichting van Dr. D. Kuijper
Fzn.).
10
10
niemant heeft het lot gelucks beschoren
wel op d'een schoeyde als op d'andre leest.
't schijnt, is deze strijdt ontwassen,
Hjf en weet het so te- passen
en daer dicht met de hand:
Dat hy genot en eer kan voegen by malkander,
by 't een, en voor altijd in 't ander.
sijn de vruchten van den arbeid en 't verstand.
DE GROOT.
J AN I VOSS Poetae in lingua facile hic est in gent Poeta natus, non Latinis artibus
Graecisve cultus, cuncta natura tenens.
cum vult, lacteo
Styli lepore, Flaccus, Martialis acumine,
& cive Betga, Vossius.
Hie est, ubique sibi vir, Roscius.
Vnum Poetam vultus iste non refert,
Quinos Poetas vultus iste non refert:
Bet.: bij Jan doet deze problematiek Sophocles hij in krijgsgeschal;
10 mel Iii/, glazen "dicht".
12. genol: 13 by: 14 versland: vemuft, Pieler de Grool: 1615 van Hugo
Groot en Maria van Reigersberg; van
1660 1667 pensionaris van Amsterdam;
M. Romein NNBW 305-306;
Winkel, Ontwikke/ingsgang 101.
de moedertaal,
onvergelijkelijk.
v66r g'een wonder van
Griekse lyrisch Flaccus; doch met Martialis'
overbluften schouwburg, Hollands
Roscius.
enen geeft 10 Geen vijftal dichters slechts geeft dit portret
weer,
mee de van
zusters, ja, Phoebus zelf.
Naso: Flaccus:
8 voortreffelijk dat ieder
enige kunst uitblonk, een "Roscius"
genoemd (Cicero Oratore, 130);
10 de negen: de Muzen.
Kuijper
BIJLAGEN
Sed hos, e7 unà fihias, novem lovis,
Phoebi Sorores, Amstelaeque Apollinem.
HENRICVS BRVNO.
Op het DICHT-van den geestrijcken Poëet
JAN vos, Glasemaker.
Waer sijt, waer steeckt ghy nu, ghy weydsche letter-basen,
Die op een weinig Grieksch, die op wat oud Romeynsch,
U selven keuren derft voor vry wat ongemeyns;
En 't werck eens Duytschen klercks verspuwt al t'opgeblasen?
5 Komt by den schrand'ren VOS, die sal dat ydel rasen,
Dien waen-damp metter vaerd doen ruymen uw gepeyns;
En soo klaar held'ren op de duysterheyd uws breyns
Met sijn doorluchtig dicht als d'oogen met sijn' glasen.
Hy sal u naeckt doen sien, dat veeltijds Helicon
10 Een' leeck veel milder laeft uyt sijnen Hengstebron,
Als duysenden van slechs wat school-latijns bestoven;
En dat de Poesy geen' heblijckheyd, geen' slaef
Van plack en is noch roê, maer eer een' vrye gaef,
Die niet geleert en word, maer ingestort van boven.
Nonis Octobribus 16 f9 ludebam J. DE DECKER.
Henricus Bruno : geb. te Middelie 31 I 1617,
gest. te Hoorn, IV 1664. Protégé van Const.
Huygens, van 1638 tot 1647 gouverneur bij
de vier zoons van Huygens; op verschillende
plaatsen leraar of conrector; maakte vrij
goede Ned., Latijnse of Griekse verzen; was
lid van de „Dightschool" van Jan Zoet; vgl.
H. A. Ruys in NNB[V IV 336-338.
1 weydsche: grote, voortreffelijke (ironisch).
3 keuren voor: vinden, achten.
4 eens Duytschen klercks : van een geleerde (h.l.:
iemand) zonder klassieke opleiding of vorming,
vgl. ØNT s.v. klerk.
6 waen-damp: inbeelding (damp : oude medische
term: vochtige opstijging in het menselijk
licham, voral als orzak van en gemoedsstemming,
WINT III 2267); metter vaerd: terstond;
ruymen: verlaten; gepeyns : gedachte,
geest.
8 doorluchtig: verheven.
naeckt: duidelijk.
I I van ... bestoven: begiftigd met.
12 heblgckheyd : vaardigheid (door oefening, h.l.
door onderwijs) verkregen.
Onderschrift : Op de 7e oktober maakte ik dit
speelse gedicht.
Jeremias de Decker : geb. 1609 te Dordrecht,
gest. 1666 te Amsterdam. Makelaar te Amsterdam,
gaf in 1651 uit: Goede Vrydag. Ofte
Het Lijden onses Heeren Jesu Christi, in 1659
Rym-oeffeningen; na zijn dood verscheen Lof
der Geldsucht (1667). Bovenstaand lofdicht
verscheen eerst in Hollantsche Parnas (1660)
en werd besproken door J. Karsemeijer, De
Dichter Jeremias de Decker (1934) 29-30, en
W. J. C. Buitendijk, J. de Decker, Goede Vrydag
(Zwolle 195 8) 11 -12.
10
& una ftlias, 473
BRYNO.
DICH'I'-WERCK
Poeet
nu, ghy weydsche letter-basen,
wat oud Romeynsch,
wat ongemeyns;
werck eens Duytschen klercks verspuwt al t'opgeblasen?
schrand'ren VOS, die sal dat ydel rasen,
do en ruymen uw gepeyns;
de duysterheyd uws breyns
dooduchtig met sijn' glasen.
sien, dat veeltijds Helicon
Ais slechs school-Iatijns bestoven;
Poesy heblijckheyd, slaef
roe, maer eer een' vrye gaef,
maer van boven.
16J9 ludebam
Bruno: 1617,
gest. te 1664. Protege van Const.
Huygens, van 1638 tot 1647 bij
plaatsen leraar maakte vrij
goede Latijnse "van Jan H. J. A. Ruys in NNBW IV 336-338.
I weydsche: voortreffelijke (ironisch).
achten.
k/ercks: l. :
vorming,
vgl. WNT k/erk.
6 damp: term: vochtige opstijging het menselijk
lichaam, vooral als oorzaak van een gemoedsstemming,
WNT zz67); terstond;
gepeyns: 9 duideJijk.
J. DE DECKER.
I I 1 z heb/ijckheyd: onderwijs) verkregen.
Onderschrift: 7e oktober maakte dit
Decker: 1609 te Dordrecht,
1666 te Amsterdam. Makelaar Amsterdam,
1651 Goede Ofte
Lijden onses Heeren Christi, 1659
verscheen Ge/dsucht Bovenstaand lofdicht
besproken door J. Karsemeijer, Decker z9-en
C. Buitendijk, J. de Decker, Goede Vrydag
1958) 1HZ.
474 BIJLAGEN
Op alle de
VAERSEN en VONDEN
van den Nederduitschen Poëet
JAN VOS.
Hier rijst de zon van Hollants Poëzy
Zo hoogh in top op wenken der Meceenen,
Dat Amsterdam, de pracht en hovaardy
Van 't machtigh Roome, en 't wereltwijze Atheenen,
5 Doet duiken voor den eeuwigen Parnas,
Die in haar stadt zo hoog is opgeklommen,
Dat zy nu kan bereiken 's Hemels As,
Ten spiegel van al 's werelts godendommen.
Zo kan de luit van onzen Amfion,
10 Uit enkel puin, de grootste steeden stichten .
En eeven als een nieuwe opgaande zon,
De ronde bel der werelt overlichten.
Dat is Virgiel, en Nazo, en Homeer,
Grootmoedigh in haar lauwerkroon gevloogen,
I5 En met de punt van zijne Fenixveêr,
De luister der onsterflijkheit ontoogen.
Zo zienwe dat Apolloos duitsche kerk,
Voor Grieken, noch Latijnen, hoeft te wijken:
Maar datze met dit onverganklijk werk,
20 D'aaloudtheit, hoe vermaart, de vlagh doet strijken.
De kromme Sein, den Tyber, en de Pó,
Mach op Petrarch', en Arioste brommen;
Maar d'Amstel zal op onze Cicero
(Die 't Schouwtooneel op blinkende kalommen
25 Van marmer heeft getimmert, en volbouwt,)
Nu moedigh zijn, en eeuwige laurieren
Schaakeeren in 't geheiligt kroonegout,
Om zijn paruik na rechte te versieren.
Zo zal zijn naam, en wijtberoemden lof,
30 Als op de tong van duizendt Dichters zweeven,
En weegens zijn verheeve stijl, en stof,
Vonden : bedenksels, verdichtingen.
z Meceenen : kunstbeschermers.
7 's Hemels As: het hoogste punt aan de noordelijke
hemel. (Volgens de toenmalige opvattingen
had de hemel twee assen, een noordelijke
en een zuidelijke, vgl. FFNT II 710
en Suppl. I 1757).
8 godendommen : alle goden tezamen.
9 Amfion: Amphion bespeelde zo meesterlijk
een gouden lier, dat op het geluid ervan de
stenen zich vanzelf tot een muur vormden,
die de stad Thebe omringde.
I 2 bel der werelt aardbol.
'4 grootmoedigb: heldhaftig, kloekmoedig; baar :
hun.
15 Fenix onsterfelijke pen.
16 ontoogen: ontnomen.
Apollos duitsche kerk : de Amsterdamse
Schouwburg, vgl. Vondel, Tooneelschilt, r. 251
in VB IX 39o.
22 brommen : pochen.
z6 moedigh: fier.
z7 Schaakeeren: Schikken.
z8 paruik : haren.
BIJLAGEN 475
Alle eeuwen, en de werelt overleeven.
Nu wenschte ik wel voor deeze Poëzy,
En Fenixkunst, op 't spoor van zo veel braaven,
3 5 En geesten, als 'er dichten aan het Y,
Tot zijnen lof, grootmoedigh heen te draaven:
Maar by dit licht staan alle sterren doof.
Men pooght vergeefs zijn glorie aan te wijzen.
Heel Hollant steekt ten vollen in 't geloof,
40 Dat deeze Zon der Duitsche Letterwijzen,
In eeuwigheidt aan onzen middaghlijn,
De werelden zal koomen toe te lichten,
En, als den grooten Ridder Constantijn,
D'onsterflijkheidt behouden in zijn dichten.
Op d'afbeelding van den zelven.
Hier heeft den Dichter VOS zich zelven afgegooten.
Dit pronkbeelt van zijn geest, en hooge Poëzy,
Zal t'allen dagen aan den Amstelstroom, en 't Y,
Een spiegel strekken voor de Duitsche Kunstgenooten.
5 Gekroonde Koningen, en duizend' and're Grooten,
Die 't machtigh Amsterdam bestaan in maatschappy,
Ontfangen van zijn hant een eeuwige waardy,
Als ofze waaren uit d'oneindigen gesprooten.
Of schoon de goddelooze, en boozen lastermont,
10 Gelijk een avondtwolf, en losgeborsten hont,
Dit stacybeelt nu zocht baldaadigh te verwoesten:
Zo zal 't in 't midden van zo gruwelij ken storm,
In weezen niet alleen, maar in zijn eige vorm,
Zo pal staan als een muur, en nimmermeer verroesten.
H. F. WATERLOOS.
34 braaven : voortreffelijke mensen. 10 avondtwolf, vgl. Kantt. Sty. bij Habakuk I : 8:
35 geesten: vernuften, geniale mensen. avontwolven : wolven die des avonts, ofte by
36 grootmoedigh : fier; heen te draaven: voort te nachte komen (ØNT II 767).
rennen. I I stacybeelt = pronkbeelt (vs. 2); verwoesten : ver-
37 staan: zijn; doof : dof. nielen.
4o Letterwizen : beoefenaars der letterkunde. 13 In weezen : zonder meer existerend; in ...
41 middaghljn : meridiaan. vorm : ongeschonden.
Blijkens het opschrift van het eronder staan- H. F. lVaterloos : Hendrik Frederiksz. Waterde
sonnet, is dit gedicht van H. F. Waterloos. loos, gest. te Amsterdam 1664; sedert 1656
voorzanger in de Nieuwe Kerk en sinds 1661
I afgegooten: uit dit woord zou men kunnen af- ziekentrooster; behoorde tot de vriendenleiden
dat Vos van zichzelf een metalen beeld kring van Rembrandt en De Decker; schreef
of buste gegoten heeft; vgl. ook vs. 14: o.a. Vergrooting van Amster dam uit de lemen
roesten. Hoewel dit bij deze „glasfoder" niet van den Poëet Jan Vos, in rjmelooze reeden Bestelt
onmogelijk is, kan men toch ook aan een (Amsterdam 1663). Vgl. H. J. A. Ruys in
metafoor denken. NNBJV (1914) III 1396; J. Wille, Heiman
6 bestaan in maatschappy : in gemeenschap staan Dullaert (Zeist 1926) 1 8-zo; J. Karsemeijer,
met. J. de Decker 45 -46.
476 BIJLAGEN
Op de GEDICHTEN
VAN
JAN VOS.
De wraeck en weêr-wraeck hadd' al lang haar rol gespeelt;
Thyestes moordt-bancket op 't gruwlijckst uytgebeelt,
En Agamemnons zaedt betreurt van Grieckse Reyen:
Men sag Elisaes oog het ongeluck beschreyen
5 Van Trojaes ondergang, en trouw'loos overschot;
En Hannibal was uyt-gekreten voor een sot
Van Juvenael met scherp gepeperde gedichten.
Een jonger eeuw quam voort met vaersen die meer stichten.
Der Musen schoonen hof wiert van lauwrier berooft,
10 Die Phoebus nae waardy elck sette op het hooft.
De Sang-godin was stom en achterwaarts gekroopen,
Door dien de kunst op geen belooning hadt te hoopen;
Hier volgt een wildt-sang op, terwijl elck raest en tiert,
Parnas wiert omgewroet van reed'loos ongediert:
I5 Apol wierdt kreupel, ja men sag sijn kracht betoomen:
Hy dorst schier langer op geen harders hoogtijdt koomen,
Tot onse VOS quam die hem gaf sijn rechte leên,
En deed' hem met meer glans als van te vooren treên :
Maer Phoebus heel beschaemt, door dese gunst verwonnen,
zo Sey, hebb'ick geen lauwrier, al hadd' ick duysent sonnen,
Soo sijnse voor JAN VOS, ik settes' op sijn hooft:
Dat hy de nieuwe licht, en d'oude kunst verdooft.
Van dat tot Delphos my het spreecken wierdt verboden,
Acht ik my selfs onwaardt te sijn een lidt der goden:
z 5 En daer Neptuyn sijn vorck geeft over aan de stadt,
't Was onrecht dat daer VOS mijn luister niet en hadt.
A. OVERBEEC K.
3 Agamemnons zaedt: : Orestes, die zijn moeder 2 3 Van dat: Van het ogenblik dat ... ; tot Delgedood
had en daarna door de Erinyen ver- phos: te Delphi; de accusatief van dit plurale
volgd was ; van: door. tantum luidt : Delphos; verboden: het orakel
4 Elisaes: van Elissa = koningin Dido, minna- van Delphi werd opgeheven, nadat keizea
res van Aeneas, aan wie deze het verhaal van Theodosius I in 3 8o tot het christendom was
Trojes ondergang vertelde. overgegaan.
5 trouw'loos overschot : haar geliefde Aeneas, die 25 daer: waar; vorck: drietand (opdat Amsterdam
haar trouweloos verliet. de zeeën beheerse).
7 Van: Door; Juvenael: Iuvenalis schreef onder A. Overbeeck, volgens J. A. Worp in Oudde
regering van keizer Traianus 16 satiren. Holland I (i 8 8 3) 259 n., Aernout van Over-
Hij noemt Hannibal : dement, Sat. X 166. beke, geb. te Leiden i 5 XII 1632, gest. te
8 een jonger eeuw : de middeleeuwen. Amsterdam 19 VII 1674. Mr. in de rechten te
1 o Phoebus: Apollo. Leiden; gaf in 1663 De Psalmen Davids uit,
13 wildt-sang: de rederijkerstijd? Eig. niet- bestemd voor de Lutherse kerken, bezong de
samenhangend gezang, maar allerlei stemmen tocht naar Chatham (1667), was van 1668-
in het wilde, vgl. Vondel, Heerljckheit der 1672 raad van justitie te Batavia. Onder zijn
Kercke III 134 (ØB IX 893). in 1678 uitgegeven De geestige Werken komt
22 Dat: Opdat; nieuwe: nl. kunst; licht : gemak- nogal wat scabreuze poëzie voor. Vgl. J. A.
kelijk, bep. bij verdooft. Worp in NNBØ IV (1918) 1048-1049.
BIJLAGEN
477
Op het Dicht-werck van
JAN vos.
en d'Overheên, het trapt Tiran en Ketter.
en zout in elcke letter.
't Bruyst onversaaght door zee. 't schroomt barning, bank, noch klip:
En 't heft nochoeft gen riem van enig ander schip.
D. TRAVDENIVS.
Op d'Afbeelding van
JAN vos.
Dus leeft de schrandre VOS na 't uyterlijke weezen;
moê nut der Schouburgh waeckt:
dat treurdicht Boerdt, of Puntdicht maeckt.
Poëzy geen lastertong te vreezen:
5 Die 's werrelts van de Faem,
aen 't sterflijck' een onsterffe1ijcke naem.
D. HEINK.
Op d'Afbeelding van den Poëet
JAN vos, Glazemaker.
en d'yvrigst' in zijn plicht.
door glas, de weerelt door zijn dicht.
Duits : Scholen;
liên, de rijmkunst dolen.
5 Natuur, vlijt Poëten maakt.
den top van Helikon geraakt;
Daar hy de bitse Nijt beschouwt met lachend' oogen.
De Laster heeft op Deugt noch Wijsheit geen vermoogen.
J. LESCAILLE.
Travdenivs: Dirck Traudenius, gaf als „dichter"
uit: Tiddifter d.i. van de onderscheidinge en afdeelinge
des Tijds R/mbundel (Amsterdam
1662), schreef ook lofdichten op werk van Mr.
Joan Blasius, vgl. te Winkel, Bladden uit Ned. (Haarlem i 8 8 2) 61;
en op Lievens' portret van Vondel en op werk
van Vondel, vgl. J. v. Lennep, Verken van
VI 54, 708-71o. Van Lennep noemt hem:
Dirk Fraudenius.
Heink : Dirck Pietersz. Heynck of Heinck,
I7e-eeuws toneelschrijver, vertaalde drie Spaanse
stukken, waarvan er twee onder grote bijval gespeeld
werden (165o, 1663, 1668). Vgl. A.
Worp, Drama en van het Tooneel, zie
reg., en H. F. Wijnman, NNBØ X ( 1 937) 370 .
I gaeuwste : vlugste in verstand.
bitse: bijtende, vinnige.
JAN 't Eert Godt en d'Overheen, het trapt Tiran en Ketter.
In yder woordt steekt goudt, en zout in elcke letter.
'schroomt barning, bank, noch En 't heeft noch hoeft geen riem van eenig ander schip.
477
TRAVDENIVS.
d' Afbeelding JAN VOS.
leeft de schrandre na 't uyterlijke weezen;
Wiens yver nimmer moe tot nut der Schouburgh waeckt:
't Zy dat hy treurdicht rijmdt, of Boerdt, of Puntdicht maeckt.
Zijn Poezy behoeft geen lastertong te vreezen:
Die's werrelts rondt doorkruyst op wiecken van de Faem,
En laet sterflijck' een onsterffelijcke naem.
d' Afbeelding vermaarden Poeet
VOS, Bezie de gaauwste Vos, en d'yvrigst' in zijn plicht.
Hy licht het huis door glas, de weerelt door zijn dicht.
Hy spreekt geen taal dan Duits: hy zag nooit Hooge Scholen;
En leert geleerde lien, die in de en oeffening en vlijt Poeten maakt.
Dus is hy op den top van Helikon beschouwt met lachend' oogen.
Laster noch Wijsheit geen vermoogen.
HEINK.
J. LESCAILLE.
D. Travdenivs: "dichter"
T ydzifter d.i. van de onderscheidinge en afdeelinge
des Tyds met een Rymbundel J. B1adz!iden uit de
gesch. der Ned. Letterkunde 1882) Lievens' V ondel Vonde!, J. De Werken van
Vondel, 7°8-710. D. Heink: Heinck,
1 7e-toneeIschrijver, vertaalde drie Spaanse
bijvaI gespeeld
1650, J. A.
Gesch. van het Drama en van het Tooneel, F. Wijnman, NNBW 1937) 370.
1 gaeuwste: v Iugste verstand.
7 bitse:
478 BIJLAGEN
(ARAN en TITUS. Den tweeden druck, 1642)
DEN LAUWERKRANS
Van
TITVS ANDRONICVS,
Voor
IAN VOS.
't Onsterfelijke groen der versche lauwerkrans,
Die TITUS kruin omringht met heerelijken glans,
Is Phoebus beste pronk, daer van zyn goude straelen
Een Goddelijker licht en meerder schijnzel haelen;
5 Zoo veel vermach 't vernuft dat al den rycken schat
Der wetenschap vergaert, op een papiere blad.
Doorsnuffelende VOS (die Neerlands gaeuste zielen
In 't onnavolglyk' spoor, met onvermoeide hielen,
Hebt wakker onderhaelt, eer yemand omme zagh,
bo En treedt als in triomf op TITUS trommelslagh)
Amphion lokte steen, en Orpheus vee, met hoopen,
Maer door u kraghtigh rym komt al te weerelt loopen
Te hooren en te zien, met opgetoogen geest,
Hoe fraei d'ontleende stof schoeit op uw hooge leest,
15 U past doorluchtigh werk. De cierelijke bloemen,
Het blinkkende gesteent, daer Redenaers op roemen,
Zyn uw gemeene pracht; het aertighst' uyt hun schrift
Betrekt ghy, in een swier, met diamanten stift.
Hun luyster wert verdooft, nu d'uwe is begonnen
zo Gelijk een middaghzon, in 't midde vande zonnen.
Hun goud is opgesocht. De wijste gaen te werk,
Om op het hooghoutaer uw beeld, in Phoebus kerk,
Te plaetzen boven aan. Ik zie 't met goede oogen;
En 't goede dat ik laat ontbreekt aan myn vermogen.
3 daer van: waarvan.
7 Doorsnuffelende : (alles) doorvorsende, vgl. vs.
6a; gaeuste : schranderste, knapste.
9 onderhaelt: ingehaald.
I I Amphion bespeelde zijn gouden lier zo
meesterlijk dat op het geluid de stenen zich
vanzelf tot een muur vormden, die de stad
Thebe omgaf; vee : dieren, vgl. i'NT XVIII
1024, 1026.
12 al: alles, allen; te: op de.
14 ontleende stof. Men wist dus dat Vos zijn stof
ontleend had aan een ander werk, vgl. W.
Braekman, Studia Germanica Gandensia X I I ;
schoeit op : past bij, zich richt naar.
15 doorluchtigh : verheven.
17 gemeene : gewone, alledaagse, vanzelfsprekende;
aertighst' : fraaiste, kunstigste; schrift :
geschriften.
I8 Betrekt : schetst, tekent; in een swier : op sierlijke
wijze, met zwier.
19 wert : wordt.
21 opgesocht : gezocht, opgeraapt, uit de lucht
gegrepen, vgl. IVNT XI 142,5 .
22 Phoebus kerk : Apollo's tempel.
23 met goede oogen: goedgunstig, met instemming,
vgl. W7NT X 2277.
24 laat : nalaat.
BIJLAGEN 479
25 Wat vlecht men u een krans daer TITUS eerlyk sterft,
En ghy, tot eeuwigh loon, zyn schoone Lauwer erft?
Aen den leeser, voor IAN vos.
Verschoon hem, als ghy u aen 's drukkers feilen steurt;
Ghy grypt dit uyt zyn' hand, die 't graeger had gescheurt.
YVER.
C. GRAFDICHTEN.
(Alle de Gedichten, dl. II, 1671 bro-b 2v°; ze dr. dl. I. 573 - 576)
UITVAART
van den vermaarden Dichter
JAN VOS,
Den XI van Hoimaandt, M D C L X V I I.
0 Dichters, die het lijk eens Dichters, groot van waarde,
Der Zanggodinnen roem, nu hebt bestelt ter aarde,
Besloten in zoo nauw een plaats als hem 't gerucht
Doet zweeven in een ruime en ongemeeten lucht,
5 't Mishaage u niet, ny gy uw plicht, op zijn begeeren,
Tot hier toe hebt betracht, dat zich komt herwaards keeren
Mijn droeve zanglust, om den haaren te voldoen.
Wy zijn hem quijt, die ons met vaerzen plag te voên,
Waar in zoetvloeiendheid hoogdravendheid verzelde,
10 Ja d'een zich om de prijs als tegen d'ander stelde.
Wy missen naar het lijf dien schrand'ren VOS, vol geest,
Een man, in wien Natuur, die eenig is geweest
Zijn leermeestres, het brein van d'oude Dichters t'zaamen
Gevoegt had zoo het scheen, als om hen te beschaamen:
z 5 Want wat in ieder van die lichten krachtig blonk,
Als diamant in goud, hadze altemaal te pronk
Gestelt in hem alleen dat tuigen al zijn werken;
't Zy datmen d'oogen sla op 't geen 'er valt t'aanmerken
25 Vat, uitroepend voornaamwoord; daer: (op
het toneel) waar; eerlyk : op eervolle wijze.
26 Het vraagteken deed vaak dienst als uitroepteken.
28 gescheurt : verscheurd.
YVER : vermoedelijk Dr. Samuel Coster
(1579-1665), stichter van de Nederduytsche
Academie, met de zinspreuk YVER. Vgl.
bibliografie Aran en Titus, A en B.
3 't gerucht : de Faam.
5 op Zjn begeeren : Vos heeft dus wsch. de namen
der vrienden genoemd die hem ten grave
moesten dragen, althans uitgenodigd moesten
worden, bij zijn begrafenis aanwezig te zijn.
7 den haaren, nl. plicht.
I eenig: alleen.
16 hadze, nl. Natuur.
18 valt t'aanmerken : is te beschouwen, is op te
merken (in deze bet. onscheidbaar samengesteld
werkwoord).
480 BIJLAGEN
In ernst- of boertigheid : het zy zijn loftrompet
20 Roemwaarde deugden braaf voor elk ten toone zet;
Of met een scherpe roê, die 't vel van 't vleesch kan rukken,
Strijkt ongenadig door 't bedrijf van snoode stukken;
En met een zelve veêr nu streelt, dan vinnig steekt:
't Zy dat by 't minnevuur van Bruid en Bruigom queekt,
2 5 En 't paar te bedde zingt; of dat by helpt met schreien
Beroemde lij ken naar hun grafspelonk geleien:
't Zy dat zijn zangheldin j over vreêverdrag,
Of overwinning op die graag ons neêrlaag zag;
Terwijl ze kroont het hoofd der helden, om hun daaden,
3o Manhaftig uitgevoert, met puik van lauwerbladen;
En zeegeboogen bouwt in beiderlei geval:
Of zingt hoe Amsteldam barst uit haar oude wal:
Of hoe die groote Stadt haar Kapitool inwijdde:
't Zy Koppenhavens blijde ontzeting hem verblijdde,
3 5 Na dat schier 't Zweedsch geweld 's Rijks hoofdstadt had verkracht,
En koning, kroon en rijk gekreegen in zijn magt:
't Zy dat by noodigt, trekt, begroet en helpt onthaalen
Ter Schouwburg (daar zijn licht spreit weêrgálooze straalen,
En van zijn vaerzen schijnt te dav'ren het tooneel)
40 De Burgervaders, vaak verzelschapt met een deel
Doorluchte Vorsten en uitmuntende Vorstinnen;
't Zy dat by zoonen uit grootachtb're huisgezinnen
In heerlijke ampten holp inhuldigen, en deê
Door staatsiwagens en vertooningen de Steê
45 Van t'zaamgedrongen volk uit nabuursteden krielen;
Of wat by anders en, ach! het wreed vernielen
Der Dood is oorzaak dat de laatste zegevreugd,
Van vrede zwanger, niet zijn zanglust heeft verheugt;
't Zy d'oude moorderes stak in de krop zijn dichten,
20 braaf : op voortreffelijke wijze.
21 Of, nl. hy.
Strijkt : Slaat; stukken : daden.
23 veer : pen.
24 queekt : aanwakkert.
26 liken, b.v. van Frederik Hendrik, Tesselschade
Roemers Visscher, Maria Stuart I,
Leonora Hooft-Hellemans, Hugo de Groot.
27 vreêverdrag, b.v. de vrede van Munster.
28 b.v. Zeekrgh (tegen Engeland
16 53).
29 nl. in der Zeehelden (1666).
31 beiderlei geval: nl. in vrede en bij overwinningen.
32 nl. Amster dam
(1662).
33 Kapitool, nl. Inwyding Stadhuis t'Amsterdam
( 16 55).
nl. in Ontzet van Koppenhaven
( 16 59).
bijna; hoofdstade: Kopenhagen.
40 verzelschapt, o.a. door de keurvorstin van
Brandenburg, en haar moeder de Prinses
Douairière van Oranje (1659); de Keurvorst
van Brandenburg en Prins Willem (III) (1666).
nl. Geeraerdt Bikker als drost van
Muiden (1649) en Nikolaas van Vlooswijk,
eveneens als drost van Muiden (1666).
44 men zie de lijst daarvan in Worp,
Jan Vos, 117-122.
47 laatste zegevreugd, nl. de tocht naar Chatham
(22-24 juni).
48 vrede : de vrede van Breda, getekend op 31
juli.
49 moorderes: de Dood; stak in de krop:
niet kon verkroppen.
boertigheid: zijn loftrompet
20 voor zet;
scherpe roe, vel van 't vleesch kan rukken,
stukken;
veer nu streelt, dan vinnig steekt:
dat hy 't minnevuur van Bruid en Bruigom queekt,
25 of dat hy helpt met schreien
lijken dat zijn zangheldin juigt vreeverdrag,
die graag ons neerlaag hoofd der helden, om hun daaden,
30 met puik van lauwerbladen;
bouwt in beiderlei geval:
hoe Amsteldam barst uit haar wal:
die groote Stadt haar 't Zy Koppenhavens blijde ontzetting hem verblijdde,
35 Zweedsch geweld 's Rijks hoofdstadt had verkracht,
kroon en rijk gekreegen in zijn magt:
hy trekt, begroet en helpt onthaalen
(daar licht spreit weergalooze straalen,
zijn vaerzen schijnt te dav'ren het tooneel)
De Burgervaders, vaak verzelschapt met een deel
V orsten en uitmuntende V orstinnen;
dat hy zoonen uit grootachtb're huisgezinnen
amp ten inhuidigen, dee
staatsiwagens de Stee
45 yolk uit nabuursteden krielen;
hy anders wrocht: en, ach! heeft verheugt;
d'oude moorderes de krop zijn dichten,
20 braaf: voortreffelijke OJ, nJ. 34 Koppenhavens, nJ. van Koppenhaven
1659).
22 Strijkt: stukken: veer: 24 queekt: Iijken, van Frederik Hendrik, Tesselschade
Maria Stuart I,
Groot.
vreeverdrag, vrede van Munster.
28 overwinning, Zeekrijgh Engeland
1653).
kroont, nJ. Scheepskroon der Zeehelden in beideriei gevaI: nJ. bij overwinningen.
Amsteldam, nJ. Vergrooting van Amsterdam
KapitooI, nJ. I nwyding van het 5 tadhuis t' Amsterdam
1655).
35 schier: 's Rijks hoofdstadt: 40 verzeischapt, door de keurvorstin van
en Prinses
Douairiere Oranje (1659); de Keurvorst
42 zoonen, nJ. Geeraerdt drost van
Vlooswijk,
Muiden (1666).
44 vertooningen: de Iaatste zegevreugd, nJ. naar (22-24 vrede: Breda, 31
julio
d'oude moorderes: in de krop:
verkroppen.
BIJLAGEN 48 I
5o Dat zy, hoe machtig, voor de Schilderkunst moet zwichten,
Of datze gunstig was zijn haaters, die 't verdroot
Hem, die maar moedertaal verstond, te zien zoo groot.
Apollo liet door hem zijn wonderspreuken hooren,
Als door 't orakel, dat eer Delfis klonk in d'ooren:
5 5 Maar, ach ! die vinder van de kruiden heeft 'er geen
Doen groeien om zijn zoon te houden op de been,
Of 't noodlots grooter kracht ontzenuwde al haar krachten!
De gantsche Helikon barst uit in jammerklachten:
De traanen strekken voor een Hengstebronnestroom,
6o Terwijl die, als verdroogt, gehouden wordt in toom;
En d'ed'le Zanggodin, die doorgaans hem verzelde,
Die oorzaak was dat hy uit zijne zinnen stelde
't Herhuwen, en de trek tot sterflijk vrouwenbeeld,
Versmelt van droefheid, en het daglicht haar verveelt.
65 Ach! Hoimaand, (klaagtze) uw zein maait niet zoo schielijk neder,
En droogt tot hoi het gras, by 't heete zomerweder,
Als (laas !) de zeissen der verwoede Dood gevelt
Heeft hem, op wien ik had mijn hoop en zin gestelt.
De Dood heeft ons wel 't lijf, het kleed der ziel, ontnomen;
7o Doch in zijn vaerzen zal hy noit te sterven komen.
Zoo lang 'er leeven die in Dichtkunst vinden smaak,
En hem zien strekken, in de zijne, een held're baak,
Zijn dicht is als het glas, met welk hy zich geneerde,
Waar van hy daag'lijks ook zijn brosheid kennen Het strekt den eenen voor een kristalijne bril,
Of verrekijker, of een spiegel, naar zijn En steekt den andren met zijn splinters door het harte;
Of, als gegruist, doorsnijt gedarmte, en maag met Wat wonder dat hy lof en laster krijgtot lon,
8o Van deeze een goude-, maar van die ik stroomen?
op mijn zwakken hals te zwaar een pak genomen,
beter kon hy, die geduuriglijk
Van treurstof zwanger gaat, en van vernuft zoo rijk
Als oud van jaaren is: die vader der Poëeten, 85
aan zijde is op Parnas gezeten,
de lijkplicht best voldaan,
5o In Strydt tusschen de Doodt en Natuur, of Zeege
der Schilderkunst (16 54).
54 Delfis: Delphis, datief van Delphi.
55 vinder van de kruiden: Apollo (ospr. ook god
der geneeskunde).
56 zoon: Jan Vos.
57 ontzenuwde : maakte krachteloos; haar, nl. van
die kruiden.
63 vrouwenbeeld: vrouw.
64 verveelt : is onaangenaam, mishaagt.
65-68 Deze regels wijzen erop dat Vos maar kort
ziek geweest is ; zein : zeis.
72 strekken : dienen ... als.
73 zich geneerde: in zijn levensonderhoud voorzag.
78 als gegruist, glazemakersterm. Gruizen: het op
de kanten afbreken van glaswerk door er
kleine stukjes met het gruisijzer af te knappen.
85 vader der Poéeten : de 79 jarige Vondel.
BIJLAGEN
50 Dat zy, hoe machtig, voor de Schilderkunst moet zwichten,
haaters, verdroot
verstond, groot.
door hem zijn wonderspreuken hooren,
orakel, klonk in d'ooren:
55 Maar, achl die vinder van de kruiden heeft 'geen
de been,
grooter kracht ontzenuwde al haar Helikon barst uit in jammerklachten:
60 toom;
die doorgaans hem verzelde,
uit zijne zinnen stelde
de trek tot sterflijk vrouwenbeeld,
daglicht haar maait schielijk neder,
tot hoi het gras, by 't heete zomerweder,
laas!) de zeissen der verwoede gevelt
had en zin gestelt.
heeft ons wel 't lijf, het kleed der ziel, ontnomen;
70 in zijn vaerzen te sterven komen.
'die in Dichtkunst vinden smaak,
strekken, in de zijne, een held're baak,
met welk hy zich geneerde,
kennen leerde:
75 voor een kristalijne bril,
spiegel, naar zijn wil:
den andren met zijn splinters door het harte;
doorsnijt gedarmte, maag met smarte:
Wat wonder dat hy lof en laster krijgt tot loon,
80 maar die een doornekroon?
Maar waar belande ik in deeze oeverlooze stroomen?
'k Heb op mijn zwakken hals te zwaar een pak genomen,
't Geen beter torssen kon hy, die geduuriglijk
rijk
85 oud van jaaren die vader der Poeeten,
Die aan Apolloos zijde is op Parnas gezeten,
Had aan zijn kunstgenoot de lijkplicht best voldaan,
50 tusschen de Doodt en Natuur, of Zeege
Schilderkunst 1654).
Delfts: 55 van de kruiden: Apollo (god
56 zoon: Jan Vos.
57 ontzenuwde: nI. kruiden.
64 verveelt: onaangenaam, mishaagt.
Deze regels wijzen erop dat Vos maar kort
is; zein: 72. strekken: also
Zich geneerde: levensonderhoud voorzag.
kanten afbreken er
het gruisijzer te knappen.
der Poeeten: jarige
48 2 BIJLAGEN
En my ontlast van 't geen ik op mijn nek dorst laán.
Doch, schoon mijn pen zijn lof naar eisch niet kan vertoonen;
90 Men laat bewijs van wil d'onmagtigheid verschoonen:
Die zulk een Dichter zal volroemen naar waardy,
Dient met geen minder geest begaaft te zijn dan hy.
GRAFSCHRIFT.
't Lyk van de schrandre VOS, een gauw vernuft, een wonder,
Een Dichter, dubbel waard dien eernaam, kit hier onder;
Die op het laadpaleis, aan 's Amstels dam gesticht,
Op tweederleie wis doorluchtig heeft gedicht;
5 Die in beroep en kunst had steeds de maat voor oogen,
En zoo zin staat niet slechts kon houden, maar verhoogen;
Terwijl hij glazen mat, wijn roeide of vaerzen schreef;
Die, kennende geen taal dan Ne êrduitsch, meer bedreef
Dan veele, die verwaand met taalgeleerdheidt prijken,
I0 En vreemdelingen in hun Moederspraak gelijken.
Hoe naa hem d'Oude kerk aan 't hart gelegen heeft,
De Nieuwei 'n gebeente een zachte rustplaats geeft.
J. V. PETERSOM.
Op 't hooghste der ziekte van de Poëet
JAN vos.
Het Leven streedt in V o s met d'overfelle Doodt;
Dees zey : nu zijt gy mijn' ; doch die : het heeft geen noodt.
Gy zult, ten spijt der Doodt, de Doodt zelf overleven.
Die andren 't leeven gaf, zal hy 't zich zelf niet geven?
J. L.
89 naar eisch: naar behoren.
Wie de auteur van dit niet onverdienstelijke
uitvaartdicht is, wordt ons niet meegedeeld.
Op grond van vs. 82 te denken aan de gevierde
dichteres Catharina Questiers (1631-
1669), Amsterdams „Tweede Saffo"(Vondel).
Grafschrift.
4 Jan Vos heeft dus ook de glazen gedicht van
het Raadhuis op de Dam.
6 staat : aanzien dat hij genoot.
7 win roeide: de enige toespeling in de gelegenheidsdichten
te zijner ere op zijn ambt van
wijnroeier.
I I d'Oude kerk: het gebouw op het Oudekerksplein
? of de rooms-katholieke kerk waartoe
hij behoorde?
J. V. Petersom, maakte een lofvers op Rembrandts
portret van Jeremias de Decker voor
diens Lof der Geldsucht en een akrostichon op
de dood van deze dichter.
Op 't hooghste der ziekte van ... JAN VOS.
3 ten spijt der: in weerwil van de.
J. L.: Jacob Lescaille.
BIJLAGEN
483
D. JAN VOS OVER „ARAN EN TITUS".
(Alle de Gedichten, 166z, blz. 578; ze dr. 1726, ]I, 558).
Vertooning voor 't spel van
TITVS en ARAN, &C.
Titus vertoont zich op de Staacywaagen, die door vier Gotsche veldtheeren voortgetrokken
wordt : de Zeege heeft de toom in haar handt : de Krijgsfaam staat achterop.
zijn Zoonen bekleeden bey de zyden. de bondeldraagers gaan voor uit. Gotlandt,
Deenmarken, Zweeden, Laplandt, Vinlandt en Ruslandt, met een ketting aaneen-
5 geslooten, volgen de wagen. Tamira en haar Zoonen worden door Lucius geleit.
Roomen, dat Wijsheidt, Wakkerheidt, en Dapperheidt by zich heeft, treedt haar
veldtheer te gemoet. de Raadt, Ridders en Priesters verwelkoomen hem met zeegewenschen.
de Tiber beurt zijn hooft, met pijnboomblaaderen gehult, uit zijn vloedt.
de bosch en berggooden koomen hem lauwerieren en kristal opofferen. de Arent-
I o standt van krijg-en-zeeg-teekens omheint, vertoont zich by de waagen. het leeger
volgt. de Burgers dringen al juichende ter poorten uit.
Andronikus verschijnt op Cezars Staatcywaagen:
Hy sleept het Gotsche hof gekluistert met zich voort.
Een strijdtbaar oorlogsheldt behoort lauwrier te draagen.
De Raadt, de Ridderschap en Priesters, die ter poort
Uittreeden, poogen hem op 't prachtigst' in te haalen.
Een zeegbaar leegerhooft verdient de grootste praalen.
(Puntdicht 519 in de van 1 662 en in de 1726 dl. II)
Voor de Schouwburg, toen 't Treurspel van Aran en Titus gespeelt wierdt.
De Schouwburg doet haar deuren oopen
Van dierbaar menschebloedt bedroopen,
En dekt den disch op zulk een wijs
Als Atreus vor zijn droeve broeder.
5 Nooit schaften Roome vuiler spijs
Dan 't vlees der kindren voor de moeder.
De weerwraak houdt in 't woên geen maat;
Zy wordt wel vol: maar nooit verzaadt.
I 5
I praalwagen.
lictoren (die de „fasces cum
securi", de roedebundel met de bijl dragen).
in het treurspel Thamera.
Vakkerheidt : 7 senaat; Ridders: „equites".
8 pjnboomblaaderen : eig. pijnboomnaalden, sparregroen.
9 Arentstandt : arendstandaard, „aquila", veld
10 omheint : 17 zeegbaar: zegevierend, overwinnend.
Puntdicht 51 9.
broeder : Thyestes.
D. vas "TITUS".
Aile Gedichlen, 1662, bIz. 578; 2e n, 558).
&c.
de Staacywaagen, vier Gotsche veldtheeren voortgetrokken
wordt: Zeege heeft de to om in haar handt: de Krijgsfaam staat achterop.
de bondeldraagers Rusiandt, met een ketting aaneengeslooten,
volgen de wagen. Tamira en haar Zoonen worden door Lucius geleit.
Wijsheidt, heeft, treedt haar
de Raadt, Ridders en Priesters verwelkoomen hem met zeegewenschen.
beurt zijn hooft, met pijnboombIaaderen gehult, uit zijn vloedt.
en berggooden koomen hem lauwerieren en kristal opofferen. de Arent-
10 standt van krijg-en-zeeg-teekens omheint, vertoont zich by de waagen. het leeger
voIgt. de Burgers dringen al juichende ter uit.
op Cezars Staatcywaagen:
hof gekluistert met zich voort.
behoort Iauwrier te draagen.
15 Raadt, Ridderschap en Priesters, die ter poort
hem op 't prachtigst' in te haalen.
Ieegerhooft verdient de grootste praalen.
519 uitg. 1662 uitg. clI. tom 'I en Titus gespeell wierdl.
Schouwburg doet haar zulk een Ais Atreus voor zijn droeve broeder.
schaften vuiler vIees de moeder.
houdt woen geen maat;
vol: maar nooit verzaadt.
1 Staacywaagen: 3 bondeldraagers: "fasces cum
met de bijl dragen).
5 Tamira, treurspel Thamera.
6 Wakkerbeidt: Waakzaamheid.
Raadt: Ridders: "pfinboomblaaderen: sparregroen.
Arentstandt: "teken van de Romeinse legioenen.
ombeint: omringd.
519.
4 broeder: 5 vuiler: walglijker.
484 BIJLAGEN
(Puntdicht 534 (1662), 534 (1726)).
Aan E. A. M.
Al wat een ander dicht begint hy voort te schryven.
Mijn Titus was gedicht en quam noch niet op 't bladt:
Hy moest drie maanden in mijn hooft verburgen blyven:
Toen raakt'hy door de pen, eerst uit mijn herssenvat.
5 Nu wordt dien heldt gedrukt: maar hy verrijst door drukken.
Wie dapper is, verduurt de Tijdt door heldenstukken.
(Puntdicht 642 (1662), 642 (1726))
Toen het treurspel van Aran en Titus uit Duits in Latfr'n overgezet was &c.
Myn Titus sprak aan 't Y Neêrduits, zijn eerste taal:
Nu leert hem Tiel Latijn, voor 't oor der vreemde volken.
Zoo wordt hy burger by de Spanjaart, Brit en Waal.
Wie veer vermaart wil zijn vereist Latijnsche tolken.
E. JAN VOS OVER ,MEDEA" EN DE NIEUWE SCHOUWBURG.
(Alle de Gedichten, 1671, blz. 86-88; ze dr. 1726, I, blz. 184-185).
INWYDING
VAN DE
SCHOUBURG
T'AMSTERDAM
Vertoondt den XXVI. van Bloeimaandt, 1665.
(fragment, overgenomen uit de afzonderlijke druk van 1665, A)
Pallas. Merkuur. Schouburg. Bedryvers.
Pallas.
232 Nu zult gy 't Nieuwtooneel ten deele kunnen zien.
Merkuur.
Hier toont men zee en strandt, omheint van steile bergen.
Puntdicht 5 34.
voort : terstond.
5 Woordspeling: gedrukt, verrkst, drukken.
6 verduurt doorstaat.
Puntdicht 642.
2 Tiel: de leerlingen van de Latijnse school te
Tiel (1658), zie de bibliografie.
3 Waal: Fransman.
232 Nieuwtooneel: nieuwe decors.
233 omheint omringd.
BIJLAGEN 48 5
Pallas.
Wie starke baaren met een brosse kiel durft tergen,
23 5 In spyt van woeste windt, zal hier een proefstuk doen.
De scheepen zullen hier deur zwallepende vloên
Heen bruizen, dat het schuim steil naar 't gestarnt zal steigren.
Ik hoop de Britsche vloot, die 't waterrecht durft weigren,
Eerlang te domplen, voor de zeeleeuw, in dit nat:
240 Zoo wordt de holle roof voor eeuwig afgemat.
Dan zal het volk, om dit vertoog te zien, aandringen.
Merkuur.
Nu ziet gy tenten die een groote Stadt omringen.
Pallas.
Hier voegt een leger van manhaftig oorlogsvolk,
Bestiert van helden, die, gewapent met den dolk,
245 De wallen naadren, trots de donderende stukken,
En 't haagelen der lo ón, om lauwerier te plukken,
De lauwren worden best door dapperheidt gehaalt.
Merkuur.
Hier toont de kunst een Bosch, daar 't zon licht nooit in straalt.
Pallas.
Hier passen Vorsten, om de spriet, in klem van handen,
2 5 o De wilde zwijnen, stout op scherp' en bitse tanden,
Deur 't borstelige zwoordt te stooten in het hart.
Zoo gy Parnas wildt zien, die alle bergen tart,
Moet gy 't gezicht aan 't endt van 't dichtgeboomt verleenen:
Hier springt de hengstebron, vol schrandre Hippokreenen:
25 5 Wie deze drupplen drinkt wordt met lauwrier gekroont.
Merkuur.
Hier wordt u een gebouw, vol heerlijkheidt, vertoont.
Pallas.
Dit is een marmerhof om troonen in te bouwen,
Daar Prinssen, Koningen en hooggebooren vrouwen
235 een proefstuk doen: een bewijs van meesterschap
geven.
238 waterrecht : recht van de vrije zee („mare
liberum").
239 zeeleeuw: de Hollandse leeuw op zee (vgl.
Vondel, De Zeeleeu op den Teems, ØB X 3i3-
315).
240 holle : hongerige, gulzige; roof, allegorisch
op te vatten als Roofzucht.
241 vertoog: vertoning.
245 stukken: stukken geschut.
246 loón : kogels.
252 tart : overtreft, te boven gaat.
253 't gezicht aan ... verleenen : de ogen richten op,
kijken naar.
254 de bengstebron = de Hippokrene, bron op de
Helikon, ontstaan door de hoefslag van het
gevleugelde paard Pegasus, oorsprong der
dichterlijke bezieling; Hippokrenen, wsch.
de Muzen (in het Grieks ook „Hippokrênides"
genoemd) (Pauly-Wissowa VIII
1856). De hengstebron wordt wel vereenzelvigd
met de Kastalische bron, die op de
Parnas ontsprong en dezelfde bezielende
functie had voor dichters.
257 marmerbof : marmeren paleis.
486 BIJLAGEN
Hun rollen speelen, die vol bloet en traanen zijn.
26o De hooven ziet men meest besmet van dit fenijn.
De groote Staate zijn vol van bekommeringen.
Schouburg.
Ik ben voor traag gescheldt van alle steedelingen:
Maar als ik dit vertoon zal ik haar oog voldoen.
Merkuur.
Wie kunst vertoonen zal ontmoet veel teegenspoên.
Pallas.
265 Ik zal u noch, eerlang, lusthoven, rijk van vruchten,
En hellen, vol van spook en zielen, die naar zuchten,
En hemelen, vol glans, op 't wonderlijkst, doen zien.
Hier zullen Gooden en Godinnen komen vliên
Op zwaanen, arenden, en pauwen, vol van oogen.
270 Men zal Medea, van twee draaken voortgetoogen,
Doen rennen door het zwerk, dat om haar wagen zwiert.
De menschen zullen hier verscheppen in gediert.
En boomen hart van schors, en boomen weer in menschen.
Natuur zal uwe kunst, van spijt, in d'afgrondt wenschen.
275 Oudt Roomen, daar de roem van speelen heeft gewoont,
En Grieken, dat om 't Spel met lauwren wierd gekroont,
Vertoonden noit zoo veel, schoon datze duizent Landen,
Door moorden, roovery, brandtschatten en verbranden,
Uitputten, en de schat verspilden aan het spel:
z8o Maar u, ó Schouburg! daar ik hart en ziel op stel,
Om dat gy d'armen spijst, zal ik mijn gunst bewijzen.
Al wie voor armen zorgt verdient beroemde prijzen.
Het oog wordt best gelokt door ongemeene kunst.
261 groote Staate, lees : Staaten : hoge ambten
(Kil. : officia).
262 van: door; voor traag gescheldt; kritiek van
het publiek. Er waren dus bij de opening
nog maar vier nieuwe decors (voor de zee,
de wallen van een stad, een bos en een marmeren
paleis) klaar. Er moesten nog volgen:
een lusthof, een hel, een hemel en een aantal
vliegwerken. Het is de nieuwe schouwburg
die hier sprekend wordt ingevoerd; veronderstellingen,
alsof het gaat om kritiek
op de decors van de oude schouwburg (b.v.
de draaischermen) is ongemotiveerd.
266 naar: akelig, afschuwelijk.
268 vliên: vliegen.
270 van: door.
271 rennen : vliegen.
272 verscheppen: veranderen.
274 uwe: van u, o Schouburg; spit: ergernis;
afgrondt : hel.
275 daar: waar.
276 Grieken : Griekenland.
277 Tekst: duiten.
279 schat: (verkregen) rijkdom.
z8o Tekst : het hart.
z8 i d'armen: nl. in het oudemannenhuis en het
weeshuis, voor wie de opbrengst was bestemd.
282 beroemde pr/zen: prachtige eerbewijzen,
schitterende loftuitingen.
BIJLAGEN 487
F. ESTHETISCHE EN ETHISCHE OPVATTINGEN VAN JAN VOS.
(over het toneel)
Alle de Gedichten, 1671, blz. 90; 1726, dl. I, blz. 527.
Aan de
LASTER, &C.
De Godtsdienst roept de ziel: het lyf de zorg voor 't leeven.
Elk heeft zijn eigen tijdt; wee die hier tegenstreeven.
Wie tijdt in tijden vindt wordt geen tooneel ontzeidt:
Zoo leert men, door het spel, noch deugdt in leedigheidt.
(over de Ars Poëtica van Horatius Flaccus)
Alle de Gedichten, 166z, Puntdicht 208; 1726, II, puntd. 208.
Aan H. F.
Gy zyt een lierpoëet en schryft het treurspel wetten.
Zoo tergt een harders fluit de klank der hoftrompetten.
Uw les is overlast. de Kunst gedoogt geen pyn.
Het spel wil wel bepaalt, maar niet gedwongen zyn.
(over het Amsterdams toneel)
Alle de Gedichten, 1662, blz. 52.7; 1726, I, blz. 322.
Voor het Tooneel van de Schouwburg t' Amsterdam.
De Duitsche Schouburg wijkt geen Roomsch, noch Griex toneel.
Zy waakt voor 't Y, tot schrik van al die 't Raadthuis wraaken.
Nu toontze 't vreêverbondt, dan bitter Staatkrakkeel.
De troonen zijn van goudt, maar slibbrigh in 't genaaken.
5 Haar rollen druipen meest van traanen, bloedt en gal:
Deez' worden hoog en droef, die laag en bly gezongen.
Zoo ziet men hier, door spel, het weifflen van 't Geval.
De speelkunst bindt zich niet aan klank van vreemde tongen.
I Chiastisch gebouwde versregel: de zorg voor 2
't leven roept het lijf; roept, vgl. mijn plicht
roept mij.
3 tidt in tiden: vrije tijd temidden van de in
vss. 1-2 genoemde tijden.
4 noch: nog; in leedigheidt: in zijn vrije tijd (niet
ongunstig bedoeld).
Aan H.F.
Zie de aantekeningen in het voorbericht bij
de Medea, r. 207-211.
z Duitsche: Nederlandse; Roomsch : Romeins.
't Raadthuis: de stadsregering ; wraaken: smaden.
slibbrigh: glibberig.
gal: bitter venijn, gif.
hoog: verheven; laag: eenvoudig. De beide
woorden duiden in de eerste plaats op het
hoge en lage tonen produceren bij de zang;
in de tweede plaats op tragische en komische
rollen; gezongen, h.l. voorgedragen.
Geval: Fortuin.
tongen: talen. De „speelkunst" blijft dus niet
beperkt tot het gebruik van Grieks en Latijn.
4
5
6
7
8
488 BIJLAGEN
(voorkeur voor barok naturalisme)
Alle de Gedichten, 1662, blz. 525; 1726, I, blz. 32o.
H. S. aan 't Kruis geschildert hadt &c.
Dit lichaam is geheel mismaakt,
Om dat het niet geheel mismaakt is.
Gy schildert dat het helder blaakt,
En toont niet waar de roe geraakt is.
't Gelijkt naar Christus niet : o neen,
Om dat gy 't Christus doet gelijken.
Wilt gy hem toonen als voorheen?
Zoo zoek alle woeste wijken
De diere bloedt- en traanenplas,
Van die men om zijn naam deedt sterven,
En mengze met hun heilig asch.
Gy kunt hem zonder zulke verven
Niet schildren als hy is geweest.
Niet schent 'er meer dan geesselzweepen.
Dit lichaam is te gaaf van leest.
Bekleê het vel met roodestreepen.
Zoo heeft de Joodt u voor gemaalt.
De Staatzucht durft de deugdt bestrijden.
De Boosheidt toont zich onbepaalt.
Wie hoort dit zonder meedelijden?
Vertoon hem met een doornehoedt,
En blus zijn oogkool, hel van straalen,
In eeuwigh zaaligmaakendt bloedt.
De kunst mag niet van 't voorbeeldt dwaalen.
De roe heeft d'aadren afgesneên.
Geweldt heeft zin in wreê schildryen.
Aan H.S., etc.
vermoedelijk Nicolaes van Heldt
Stokade, geb. te Nijmegen , 1615, gest. te
Amsterdam 1666; stichtte met Bartholomeus
van der Helst de Broederschap der Schilderkunst
te Amsterdam, 1654; vooral decoratief
schilder, versierde o.a. het Stadhuis en het
Trippenhuis; Vos prijst hem vaak in zijn
werk; hij heeft o.a. de gewelfschilderingen
in het Trippenhuis vereeuwigd in zijn poëzie.
1 verkeerd geschilderd; in vs. 2:
misvormd, geschonden.
3 zodat; glanst.
4 neergekomen is (is om het dubbelrijm
in plaats van heeft).
8 woeste wijken : verlaten oorden.
diere : kostbare.
1 o die : diegenen die, nl. de martelaren.
I I asch : stoffelijk overschot, maar ook, voorzover
de martelaren de vuurdood ondergingen,
letterlijk op te vatten.
13 als : zoals.
14 Niet : Niets.
i6 Bekleê : Bedek.
17 Joodt : de joden; gemaalt : geschilderd.
onbepaalt : onbegrensd, buitengewoon groot.
21 doornehoedt : krans van doornen.
oogkool: gloeiend oog.
10
20
voor barok naturalisme)
Aile de Gedichten, bIz. bIz. 320.
Aan S. toen hy Christus aan '/ Kruis geschi/dert hadt Atm lichaam geheel mismaakt,
niet geheel mismaakt is.
dat het helder blaakt,
niet waar de roe geraakt is.
naar Christus niet: 0 neen,
't Christus gelijken.
to on en als voorheen?
in alle diere bloedt- en traanenplas,
om zijn naam sterven,
heilig asch.
schildren geweest.
schent 'er meer dan geesselzweepen.
Beklee met roodestreepen.
] oodt u voor gemaalt.
Staatzucht deugdt bestrijden.
Boosheidt toont zich onbepaalt.
dit zonder meedelijden?
een doornehoedt,
hel van straalen,
zaaligmaakendt kunst niet van 't voorbeeldt dwaalen.
d'aadren afgesneen.
in wree schildryen.
rijm in plaats van heeftl.
wilken: verlaten oorden.
9 dim: H.S.: Nicolaes Heldt
geb. gest. Heist de Broederschap Schilderkunst
o.a. Vos zijn
hi; o.a. de gewelfschilderingen
in zijn poezie.
10 die: de martelaren.
I mismaakt: geschilderd; in 2:
dat: blaakt: geraakt is: dubbel-
I I asch: overschot, maar ook, voorzover
de martelaren de vuurdood ondergingen,
I 3 als: Niet: 16 Beklee: de foodt: gemaalt: geschilderd.
19 onbepaalt: onbegrensd, buitengewoon groot.
21 doornehoedt: krans van doomen.
22 10
10
10
BIJLAGEN 489
't Penseel, beroemt door geestigheên,
Moet nimmer teegens 't leeven stryen.
Wie Christus beeldt het meest mismaakt,
Die heeft het leeven 't meest geraakt.
(voorbeeld van barokke emfase)
Alle de Gedichten, 1662, blz. 757; 1726, I, blz. 423.
(Uit Goede Vrydagh of Christus Lyden : met eenige Byvoegsels (165o)).
HET KRUISDRAAGEN
Wat galm vervult de lucht? 't is moordtgeschreeuw der Jooden.
Men leit het Offerlam, naa dat het duizent dooden
Geleeden heeft, ter doodt. de Waarheidt wordt bestreên.
De Priester, 't offervuur en d'offerhandt is een.
5 Het waare Paaslam moet zijn eigen outer draagen.
Op menschen, helpt, 't is tijdt, op, helpt het kruishout schraagen:
De sleutel daar hy 't slot des hemels meê ontsluit.
De Nijdt, 't Geweldt, de Moordt en Wreedtheit gaan voor uit;
Zy torsen 't marteltuig, en sleepen hem gebonden:
10 Maar met de ketenen, die gy (ó mensch!) van zonden
Aan een geschakelt hebt. d'een steekt hem met zijn hart,
De moordtspeer in de zy, een ander, als getart,
Begint hem met zijn wil, de nagels deur zijn handen,
En voeten heen te slaan. zulk een, om d'ingewanden
15 Van Godt te pijnen, biedt, met zijn vervloekt gemoedt,
De galspons aan zijn Heer, hy schijnt in zweetrigh bloedt
Te smooren: maar de zon moet duistren om te blinken.
Men kan in deeze zee zich godlijk dronken drinken.
Men vischt hier parlemoer, ja bloedtkraal en kristal,
20 Daar zich de ziel, hier naa, by Godt meê pronken zal.
Zijn hairen rijzen nu dat hy Kalvaar ziet rijzen,
En 't hart ontzinkt de moedt. de Zwakheidt doet hem yzen.
De Liefde maakt hem heet. in zulk een bangigheidt,
Zoo wordt het kruis op d'aardt, en hy op 't kruis geleidt.
3 0
27 't penseel, nl. van Heldt Stokade; geestigheên:
bevalligheden. Vos bedoelt: bevalligheid
(waar H.S. in uitmunt), alles goed en wel,
maar ... wie het werkelijke leven uitbeeldt,
moet er rekening mee houden dat geweld
door middel van wrede schilderijen moet
worden uitgebeeld.
3 de W>aarheidt : Christus als de Waarheid.
I I, I 3, 15 met : door de gezindheid van ...
12 als getart: als het ware ertoe uitgedaagd.
nagels : spijkers.
Godt : Christus.
galspons, vgl. Mattheus 27: 34.
zon : Christus, met toespeling op de algehele
verduistering tijdens het sterven van Christus
Daar : Waar.
Kalvaar: Golgotha.
bangigheidt : benauwdheid.
Dit gedicht is ook opgenomen in Verscheyde
Nederduytsche Gedichten, Het Tvvede Deel.
Amsterdam 165 3, blz. 24 3 -244.
13
15
1 6
17
20
2I
23
490 BIJLAGEN
(ethische beschouwingen)
Alle de Gedichten, 1671, blz. 241-242; 1726, 1, blz. 569-57o.
BRIEF
aan den Eed. Heer
JOAN HUIDEKOOPER,
Jonker van Maarseveen, Heer van Neerdijk &c.
MUN HEER,
Terwijl gy binnen Leiden, het Neederduitsche Atheenen, in den daageraadt van uw
leeven, de gevaarelijke doolhooven van de slibberige jeugdt deurwandelt, zoo zet
uw voeten onverwrikkelijk op het spoor van de deugdt, zoo zult gy ten lesten de
steile trappen der achtbaarste kunsten en nutste weetenschappen, loffelijk beklim-
5 men. Sluit uw oogen voor alle ydelheidt. Men moet het behaagelijk om 't hinderlijk
verstooten : een kleene genuchte, om een groote ramp te mijden, verwerpen. Het
aantrekkelijk heeft veeltijdt schaadelijk geweest : dit getuigen de onberispelijkste
eeuwen. De dartele wellust, een binnenshuische beul, loont met pijnelijke gebreeken.
De moedige rijkdom is bedriegelijk; d'aanminnige schoonheit vergankelijk; de
Io vruchtbaare jaaren snel; en d'aangename gezondtheidt onzeeker: want het hobbelende
schip van ons leeven, tot zinkens toe overlaaden, en geen oogenblik voor 't
gijben veiligh, wordt in de woeste zee van de werreldt, door d'ongebreidelde golven,
en d'yslijke bulderende buien van 't gevaar, herwaarts en derwaarts gesmeeten. Elk
een dagh dat wy 't leeven behouden, om dat wy niet machtigh zijn de stormen der
15 doodt te ontworstelen, hebben wy op woeker. Dies begeef u niet te diep in zulk een
gruwzaam een zee. Men is minder gevaar in de luwte van de strandt, daar men deur
de gebrooke baaren kan roeien, onderwurpen, dan met het zeil in het top te zetten,
op genaade der weifelende winden, deur 't zwalpen der golven heen te bruizen. Men
moet de groene moedigheit met een rijpe veurzichtigheidt mengen. Laat u niet door
20 't vleiende geluk op de troon der trotse hovaardigheidt zetten : want haar zetel is
wankelbaar. Belg u niet zoo gy de toeleg van een die 't niet waardigh is, wel ziet
gedyën. Het geluk maakt de quaade menschen, door overmaat van gaaven sluimervalligh
dronken, om hen op het onverzienste , met al haar rampen t'evens te overrompelen.
Zet uw zinnen schrap, om met een taaje lijdtzaamheidt, in Themis kerk
25 te slooven; op dat gy, of het de tijdt vereiste, rijker van jaaren, uw leeven op het
Raadthuis, gelijk uw Vaader en Grootvaader, met de doodt op de lippen, ten dienst
Joan Huidekooper, vermoedelijk de tweede van
die naam (zie de aant. bij bijlage A, voorr.
1662). De brief, geschreven ca. 1645, zal
door de geadresseerde in 1671 aan Lescaille
afgestaan zijn voor diens uitgave van Alle de
Gedichten.
i slibberige: die het gevaar in zich bergt dat
men gemakkelijk uitglijdt.
5 't hinderlijk: het schadelijke, het nadelige.
9 moedige: trotse, hovaardige.
12 giben : gijpen: omslaan (van de bezaan).
16 daar: waar.
1 8
19
2 1
22
23
24
2 5
26
weifelende: wispelturige.
groene moedigheit: jeugdige hartstochtelijkheid.
Belg u: Maak u boos; toeleg: voornemen;
die 't ... waardig is : die 't ... verdient.
sluimervalligh : slaperig.
t'evens: tegelijk.
zinnen: geest; Themis kerk : tempel van Themis,
godin van het recht; de faculteit der
rechten.
of: indien.
met de doodt op de lippen: een bepaling bij uw
Vaader en Grootvaader: tot de laatste snik.
BIJLAGEN 49 1
der gemeente, moest uitslijten. Ik beken dat het spannen de boog bederft: maar het
ontspannen het verstant. Hoe men de kruiden meer wrijft hoe datze krachtiger geur
van zich geeven. Als het yzer stil lelt wordt het van roest deurknaagt. Zijt in al uw
3o handelingen veurzichtigh. Wacht u meer voor vleiende vrienden, dan bittere vyanden.
De doornen schuilen onder de roozen. Schuw de menschen, die de boekstaaven
van hun zinnen met een stilzwijgen in hun boezem drukken; op dat het intoomen
van hun inborst, die u onkunbaar is, u niet tot ramp gedy. Bestier uw tong met de
teugel van 't verstandt. De woorden hebben vleugelen, de wanden en welfsels ooren.
35 Wreek u meer door vergeeten, schoon dat gy getergt wordt, dan met den deegen in
klem van uwe vuist. Het gevecht is haatelijk; daar by onzeeker. Een wijs man zal
meer gedulden, dan straffen. De wraakzucht is een gruwelijk raadtsman. Weeg yders
woorden met het nauluisterende teegenwicht van een scherp oordeel, in de schaal
van uw gemoedt, &c. Mijn Heer, indien ik water in zee gegooten, en hout in 't
40 bosch gedraagen heb, zoo hebt gy uw vaader, den Heer van Maarseveen, &c. zoo
veel stof, om over u te verblijden, gegeeven, als ik u om over my te vergrammen.
Vergeef de oopenhartigheeden van
Uw Eed.
verplichtste vriendt
den 7 Octob. 1645. JAN vos.
27 uitsljten : (tot het einde toe) doorbrengen,
verslijten.
28 verstant : geest.
31 boekstaaven: letters (hier fig.).
32 zinnen: geest, gemoed. Passage, gericht tegen
geveinsden, stiekemerds, die hun „gemoedsuitingen"
voor zich houden; intoomen: onderdrukken.
33 inborst : gemoedsgesteldheid; onkunbaar : onbekend.
36 haateljk : afkeurenswaardig, verwerpelijk.
38 nauluisterende : nauwkeurig achtgevend, kritisch
(eigenlijk een bepaling bij oordeel).
39 &c. : ( ) voor een weggelaten te persoonlijke
mededeling ?
BIBLIOGRAFIE VAN VOS' TONEELWERKEN
Toelichting
Onderstaande bibliografie maakt geen aanspraak op volledigheid, en wel om drie redenen:
I. Het is vrijwel zeker dat een aantal drukken en nadrukken van de toneelstukken verloren zijn gegaan,
evenals programmaboekjes („beschrijvingen") voor de openbare „vertoningen".
z. Het was niet mogelijk, alle openbare bibliotheken in Nederland te raadplegen. De grote massa van
Vos-uitgaven bevindt zich in de grote bibliotheken van Den Haag, Leiden, Haarlem en Amsterdam.
In de meeste andere gevallen zal het bezit aan Vossiana zich beperken tot de beide edities van Alle de
Gedichten; zelfs een oude boekerij als de Stads- of Athenaeum Bibliotheek te Deventer bezit niet
meer dan de „opera omnia" (mededeling van de conservator Drs. B. Rademaker-Helfferich).
3. Buitenlandse bibliotheken moesten helaas buiten beschouwing blijven.
Het leek mij niet nodig in alle gevallen alle vindplaatsen te vermelden : i c van drukken van toneelwerken,
voorkomend in genoemde edities van Alle de Gedichten (1662-1671 en 1726); 2c van de uitgaven
van sommige vertoningen: alleen al die bij het spel van Bontius' Beleg en Ontzet van Leiden
zouden een speciale bibliografie vereisen met tientallen nummers.
Uit het hier gebodene zal men echter een goede indruk kunnen krijgen van de omvang van Vos'
voor het toneel bestemde werk.
Gebruikte tekens en afkortingen
II nieuwe regel
/ leesteken dat in het oorspronkelijke evenzo voorkomt
- II horizontale lijn
(g) gotische druk (slechts zelden vermeld)
ro = recto, voorzijde van het blad
vo = verso, achterzijde van het blad
De signaturen worden slechts vermeld, voorzover ze werkelijk onder de bladzijden zijn afgedrukt;
fictieve signaturen worden niet opgegeven. Folio's zonder paginering worden gewoonlijk a.v. beschreven
:
le blz. = Aro; 2e blz. = AVe; 3e blz. = Azro; 4e blz. = A2VC, enz.
gepag. = gepagineerd; ongepag. = niet gepagineerd; sign. = signatuur.
(vignet) : kleine vuursalamander met het onderschrift: PERSEVERANTER (alleen bij uitgaven
van Jacob Lescaille).
AdG: Alle de Gedichten; AeT: Aran en Titus
Ad : Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam
Fr : Provinciale Bibliotheek van Friesland te Leeuwarden
Gr: Universiteitsbibliotheek te Groningen
Ha : Stadsbibliotheek van Haarlem
Kb: Koninklijke Bibliotheek te Den Haag
Lei: Universiteitsbibliotheek te Leiden
MW: Bibliotheek Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum te Den Haag
BIBLIOGRAFIE 493
NB: Bibliotheek van het Prov. Gen. v. K. en W. te Den Bosch
To: Bibliotheek van het Toneelmuseum te Amsterdam
Ut: Universiteitsbibliotheek te Utrecht
I ARAN EN TITUS
A. ARAN en TITUS, II OF II Wraak en Weerwraak: II TREURSPEL II Van II IAN VOS. II
(gravure : slottoneel) II t'AMSTELREDAM, Gedruckt by Dominicus vander Stichel. II - II Voor
Aeltje Verwou, Weduwe van Balthazar van Dorsten, Boeckverkoop- lister op den Middeldam, in
't Schuldt boeck. Anno 1641.
e. 82 blz. ongepag. ; sign. A3-L.
Ie blz.: titel - ze blz. blanco - 3e blz.: OPDRAGHT II Aan d'Eerentfeste en hooghgeleerde
Heere II CASPAR van BAERLE, 11 Professor der Filosofie inde doorluchtige Schole der ver- I l
maarde koopstadt AMSTERDAM. II (get. : JAN VOS.) - 4e blz. : Op het hooghdravend Treurspel
II Van II JAN DE VOS, Glaezemaker. II (get.: CASPAR van BAERLE.) - 5e blz.: Op
ARAN en TITUS, II Of ll VVraeck en VVeerwraeck II Van II J. de VOS. II (get.: J. Vander
Burgh.) - 6e blz. : Op het Treurspel (I van II JAN de VOS. II (get.: Vechtersen.) - 7e-8e blz.: INHOVD.
- 8e blz. : PERSONAADJEN. - 9e-82e blz.: tekst. (Ad Kb)
Opm. : W. Braekman, Studia Germanica Gandensia X (1968), I I, vermeldt nog een f° L2, waarop
een gedicht, getiteld : Den lauwerkrans van Titus Andronicus voor Jan Vos, get.: YVER.
Prof. Dr. W. L. Braekman te Brussel was zo vriendelijk mij mee te delen, dat hij een ex. van de
le dr. geraadpleegd had in het Brits Museum. (Press-mark:: 11754. bb. 41 (i)).
B. ARAN en TITUS. II OF lI Wraak en Weerwraak: ll TREURSPEL If Van Il JAN VOS. ll Den
tweeden Druck, door hem self, vermeerdert en verberert (sic). If (Gravure : slottafereel, als in
A) II t'AMSTELREDAM, Gedruckt by Severjn Thijsz. Il - II Voor Aeltje Verwou, Weduwe van
Balthasar van Dorsten, Boeckverkoop- lister op den Middeldam, in 't Schuldtboeck. Anno 1642.
4°, 88 blz. ongepag. ; sign. : A2-L2.
le blz. : titel - ze blz. blanco - 3e-4e blz.: OPDRAGHT, enz. - 5e blz. : (lofdicht) Constanter. -
6e blz.: (lofdicht) CASPAR van BAERLE. - 7e blz.: (lofdicht) J. Vander Burgh. - 8e blz.:
(lofdicht) VECHTERSEN. - 9e-I oe blz.: INHOUD. - i oe blz.: PERSONAADJEN. - I Ie-85e
blz.: tekst - 86e blz.: DEN LAUWERKRANS II Van II TITVS ANDRONICVS, Voor II IAN
VOS. [Hieronder:1 Aen den leeser, voor IAN VOS. II (get.: YVER.) - 87e blz. : Aen S.K. II Op het
KLAVESIMBAAL SPELEN 11 Van Ioffrou ANNA VAN BARLE (sic) (get.: I. VOS.) - 88e
blz.: Aen K.D. IV. (Over de schoonheid van A.V.B.) - Op de mond van Ioffrou. S. V.B. (get.:
I. VOS.). (Kb)
Opm.: YVER: vermoedelijk Dr. Samuel Coster, stichter van de Nederduitsche Academie,
onder de zinspreuk YVER; S.K.: vermoedelijk Dr. Samuel Coster; Anna van Baerle: 2e dr. van
Caspar v. Baerle, geb. 17. 12. 1615 (Dit gedicht sterk gewijzigd in AdG (1662) 280-281); K.D. AV. :
Karel de Wolff, 23. I I. 1642 geh. met Adriana v. Baerle (A. V.B.), oudste dochter van Caspar
v. B., geb. 16. 1. 1613; S.V.B.: Suzanna van Baerle, vierde dr. van Caspar v. B., geb. zo. 1. 1622.
(Dit gedicht sterk gewijzigd in AdG (1662) 226: „Aan Juffrouw S.V.B. voor G.B." = Geeraert
Brandt, die in sept. 1652 met haar trouwde).
C. Aran en Titus II Of II wraak en weerwraak; II Treur-spel Il Van ll IAN VOS. II Den vierde Druk. II
(vignet : ridders ; een ervan ontvangt de ridderslag) 11 Tot LEYDEN, Gedrukt by Iacob Tinne
Voor Daniel Burghoorn, Boekverkoper / wonende op het II Amsterdamsche Veer. Anno-kens. I
1646.
4°, 66 blz. ongepag. ; sign. Az-H3.
le blz.: titel - 2e blz. blanco - 3e-4e blz.: INHOUD. - 4e blz.: PERSONAADJEN. - 5e blz.:
(lofdicht) Vechtersen, - 6e blz.: (lofdicht) Caspar van Baerle. - 7e-8e blz. (f°. A4 ontb. in Kb:
8.F. 3 5) - 9e-65e blz. : tekst (g) - 65e blz. : Gedruckt tot Leyden, II - I I By Iacob Tinnekens, Boeckdrucker
woonende I I op de Hooge-landtsche Kerk-graft / al- I ldernaast de Princevlagge. Anno,
1646. - 66e blz.: Aan S.K. op het KLAVE SIMBAAL SPELEN II Van Ioffrou ANNA VAN
BAARLE. (get. : J. Vos.). [Nadruk] (Kb z exx.)
494 BIBLIOGRAFIE
D. ARAN en TITVS, II OF II Wraak en Weerwraak: II TREURSPEL II van II JAN VOS. II Den
vierden Druk, op nieus overzien en verbetert. I I (groot vignet : vuursalamander, onderschr.:
PERSEVERANTER) II t'AEMSTELDAM, II By Jacob Lescaille, Boekverkooper op den Middeldam,
naast II de Vismarkt, in 't Vrede-jaar 1648.
4°, 88 blz. ongepag. ; sign. A3-L3.
le blz.: titel - 2e blz. blanco - 3e blz. (gravure slottafereel, groot model) - 4e blz. blanco -
5e-6e blz. : OPDRAGHT, enz. - 7e blz. : (lofdicht) Constanter. - 8e blz. : (lofdicht) CASPAR VAN
BAERLE. - 9e blz.: (lofdicht) I. vander Burgh. - me blz.: (lofdicht) VECHTERSEN. - I 1 e-i ze
blz.: INHOUD. - i. ze blz.: PERSONAADJEN. - 13e-87e blz.: tekst - 88e blz. blanco.
(Ha)
E. ARAN en TITUS, II Off i I VVraak en weer wraak: I I Treur-Spel I I Van JAN VOS. II (vignet:
twee ridders, geestelijke en gevangene) II t'AMSTELREDAM, II - II Ghedrukt by DIRK UITTENBROEK,
Boek-lidrukker in de Slijk-straet, by het Oude-Mannen- I IHuys, nevens 't Ruslandt,
Anno CIDIJCXLIX .
40, 64 blz. ongepag. ; sign.: A2-H3.
le blz. : titel - 2e blz. blanco - 3e-4e blz. : INHOUD. - 4e blz.: PERSONAADJEN. - 5e blz.:
(lofdicht) Vechtersen. - 6e blz.: (lofdicht) Caspar van Baerle. - 7e-63e blz.: tekst (g) - 64e blz.:
Aan S.K. op het / KLAVE SIMBAAL SPELEN Il Van Joffrou II ANNA van BAARLE. (get.:
J. Vos.). [Nadruk] (Ad)
F. ARAN en TITVS, II OF Il Wraak en Weerwraak: II TREURSPEL II van II JAN VOS. II Den
vijfden Druk, op nieus overzien en verbetert. II (vignet) II t'AEMSTELDAM, II By Jacob Lescaille,
Boekverkooper op den Middeldam, naast I I de Vismarkt, in 't jaar 1656.
40. 88 blz. : iz ongepag., 13-88 gepag.; sign.: A3-L3.
ze blz.: titel - ze blz. blanco - 3e blz. [nieuwe] plaat slottafereel - 4e blz.: AAN II DE LIEFHEBBERS.
- 5e-6e blz. : OPDRAGHT ll enz. - 7e blz. : (lofdicht) Constanter. - 8e blz. : (lofdicht)
CASPAR VAN BAERLE. - 9e blz. : (lofdicht) I. vander Burgh. - Ioe blz. : (lofdicht) VECHTERSEN.
- I 1e-12e blz.: INHOUD. - 12e blz.: PERSONAADJEN. - 13-87: tekst - 88 blanco.
(Ad Ha Kb Lei)
G'. ARAN EN TITUS, II OF II Wraak en Weêrwraak: I I TREURSPEL. I I (vignet: vliegende
arend) T'AMSTERDAM. II - II Uyt de Boekwinkkel van Ian van Duisberg, op de II hoek van de
Stil-steeg, achter 't Stadhuys; II In 't Jaer M.DC.LVIII.
kl. 8°, 84 blz., gepag. ; sign.: B2-G2.
[Voorin een plaat met de titel: JAN VOS, Tooneel Poëzy, A. Smit fec.] - blz. 1: titel - 2
blanco - 3 -4: OPDRAGHT, II enz. - [tussen 4 en 5 ingeplakt : VERTOONING II Voor II ARAN
en TITUS. II Treurspel. (in drie lezingen)] - 5 : (lofdicht) CONSTANTER - 6: (lofdicht) CASPAR
VAN BAERLE. - 7: (lofdicht) I. vander Burgh. - 8: (lofdicht) VECHTERSEN. - 9-1I : INHOUD.
- 1 2 : PERSONAADJEN. - '3-84: tekst - na 52 in hs.: Bygevoegde Regels voor Aran en Titus
in het Derde Bedryf (om dat Titus wat meerder tyd zou hebben om zyn hand af te kappen).
[Nadruk]. (Lei)
G2. Idem, in: DICHTKUNST II VAN II JAN VOS. II Verraamelt en uytgegeeven II Door J.v.D. II
(vignet: vliegende arend) II T'AMSTERDAM, II Uyt de Boekwinkkel van Ian van Duisberg, op
de II hoek van de Stil-steeg, / achter 't Stadhuys; II In 't Jaar M.DC.LVIII. [AeT met afzonderlijk
titelblad, maar met doorlopende signatuur], [Nadruk]. (Ad Fr Ha Kb Lei)
kl. 80, 350 blz., gepag. ; sign.: Az-Aa3.
H. ARAN en TITUS, II OF II WRAAK en WEERWRAAK: Il TREURSPEL I I van II IAN VOS. II
Den sesden Druck, op nieus overzien en verbetert. I I (vignet : saters en vruchten) II t'AEMSTELDAM,
II By Abraham de VVees, Boeckverkooper in de Lijnbaens- Ilsteegh, in de vier Euangelisten,
ANNO 166o.
4°, 84 blz. ongepag. ; sign. A2-Lz.
le blz.: titel - 2e blz. blanco - 3e-4e blz. : OPDRAGHT, II enz. - se blz. : (lofdicht) Constanter.
- 6e blz.: (lofdicht) CASPAR VAN BAERLE. - 7e blz.: (lofdicht) I. vander Burgh. - 8e blz.:
(lofdicht) VECHTERSEN. - 9e-Ioe blz.: INHOUD. - 1 oe blz. PERSONAADJEN. - I le- 84e
blz. : tekst. [Nadruk]. (Kb; onvoll. Ad)
I. ARAN en TITVS. II OF II Wraak en Weerwraak: II TREURSPEL II van II JAN VOS. Il Den
BIBLIOGRAFIE 49 5
Zesten Druk, op nieuws door den Autheur overzien, I) en in vele plaatsen verbetert. (vignet)
Jacob Lescaille, Boekverkooper op den Middeldam, naast I I de Vismarkt,
't jaar 1661.
40, 88 blz., waarvan de eerste '2. ongepag.; sign.: A2-L3.
[Indeling als bij D en F; ook hier 3e blz.: nieuwe plaat slottafereel]. [Tekst hier uitgegeven,
als zijnde de laatste door Vos zelf bezorgde afzonderlijke druk.]. (Lei)
J. ARAN If EN TITUS, OF Wraak en Weerwraak: TREURSPEL. Den testen Druk, op
nieuw overzien en verbetert. [In: ALLE DE GEDICHTEN van den Poëet I ) JAN VOS. II
Verzamelt en uitgegeven door J. L. (vignet) t'AMSTERDAM, By Jacob Lescaille, Boekverkooper
op de Middeldam, naast de Vismarkt, in 't jaar 1662. Met privilegie voor vijftien
jaren.
40, z8 blz. ongepag., blz. 13-844 gepag.; sign.: *2-**3, A-O0000.].
Blz. A3r0 : titel - blz. A3vo-A4ro : OPDRAGHT, I) enz. - blz. A4V0 : (lofdicht) CASPAR VAN
BAERLE. - blz. Bro: (lofdicht) I. Burgh. - blz. BVo : (lofdicht) VECHTERSEN - blz.
Bzro-B2vo: INHOUD. - blz. B2V0 : PERSONAADJEN. - 13-87: tekst - 88 blanco.
(Ad Gr Kb Lei To Ut e.a.)
K. ARAN en TITUS, OF I) Wraak en Weerwraak: I I TREURSPEL van 11 JAN VOS. 11 (gravure:
verkleind slottafereel uitg. D, F en I) t'AMSTERDAM, II - Gedrukt by BROER
JANSZ. BOUMAN, Boecverkoo- liper op 't Water, by de Kapel-steeg. ANNO 1662.
kl. 8°, 8 blz. ongepag., blz. 9-72 gepag. ; sign.: A2-E3.
Ie blz.: titel - ze blz. blanco - 3e-4e blz.: OPDRAGHT, enz. - 5e blz.: (lofdicht) CASPER
VAN BAARLE - 6e-7e blz. : INHOUD. - 8e blz. : PERSONAADJE. - blz. 9-72 : tekst - blz. 72
(slotvignet). [Nadruk]. (Fr)
L. ARAN EN TITUS, II OF II Wraak en Weerwraak: If TREURSPEL II Van II JAN VOS. (gravure
als in ed. K) Gedruckt by JAN BOUMAN, Boeckverkooper op
't Water, II op de hoeck van de Vrouwe-steegh, ANNO 1671.
kl. 8°, 8 blz. ongepag., blz. 9-72 gepag. ; sign.: A2-E3.
le blz.: titel - ze blz. blanco - 3e-4e blz.: OPDRACHT, enz. - 5e blz.: (lofdicht) CASPER
VAN BAARLE. - 6e-7e blz. : INHOUT. - 8e blz. : PERSONAADJE. - blz. 9-72 : tekst - blz. 72
(slotvignet). [Nadruk]. (Ad)
M. ARAN en TITUS, OF Wraak en Weerwraak, 11 TREURSPEL. 11 DOOR JAN VOS. Den elfden Druck, oversien, en van vele fauten gezuivert. I I (vignet: putje) t'AMSTERDAM. ^)
By MICHIEL DE GROOT, Boeckverkooper tusschen de beyde Haerlemmer-sluysen, 1680.
80, 72 blz., 12 ongepag. ; sign.: Az-E3 .
blz.: titel - ze blz. blanco - 3e-4e blz. : OPDRACHT, enz. - se blz.: (lofdicht) Constanter. -
6e blz.: (lofdicht) CASPER VAN BAERLE. - 7e blz.: (lofdicht) J. van der Burg. blz.: (lofdicht)
Vechtersen. 9e-11 e blz. : INHOUDT. - 12e blz. : PERSONAGIEN. - 13-72 : tekst. (Ad Lei)
N. ARAN en TITUS, If OF I f Wraack en Weerwraack, 11 TREURSPEL. Door JAN VOS. 11
Den derthienden Druk, Oversien en van vele fauten verbetert. (vignet: huifkar met o.a. koning
erin, staande middeleeuwse ridder die een pijl op de koning heeft afgeschoten) t'AMSTERDAM.
By GYSBERT de GROOT, Boeckverkoo [afgescheurd] I) Nieuwen-Dijck, in de
groote Bybel. 168 [afgescheurd].
kl. 80, 72 blz., waarvan de eerste 12 ongepag.; sign.: Az-E3.
le blz.: titel - 2e blz. blanco - 3e-4e blz.: OPDRACHT, 11 - 5e blz.: (lofdicht) Constanter. -
6e blz. : (lofdicht) van - 7e blz. : (lofdicht) J. VANDER BURG. - 8e blz.:
(lofdicht) VECHTERSEN. - 9e-Ile blz.: INHOUDT. - 12e blz.: PERSONAGIEN. - blz. 13-
72: tekst. (Ad)
O. ARAN en TITUS, OF Wraak en Weerwraak; if TREURSPEL. DOOR 11 JAN VOS. Gespeelt op de Amsteldamsche Schouwburg. Den laatsten Druk. (vignet) TE AMSTELDAM, By de Erfgenaamen van JACOB LESCAILJE, op den Middeldam, naast de Vischmarkt. 1697.
kl. 8°, 8o blz., gepag.; sign.: A2-E5.
Blz. 1: titel - z blanco - 3-5 : OPDRAGT, enz. - 6: (lofdicht) CONSTANTER. - 7: (lofdicht)
CASPAR VAN BAERLE. - 8-io : INHOUD. - 1 o.: VERTOONERS. - i1-8o : tekst. (Ad To Ut)
P. ARAN en TITUS, OF Wraek en Weerwraek, DOOR I) JAN VOS. 495
zesten door den Autheur overzien, II plaatsen verbetert. II II
t'AMSTERDAM, II By op den Middeldam, naast II Vismarkt,
in 't jaar 1661.
4°,88 biz., 12 sign.: A2-L3.
en F; ook hier 3e biz.: nieuwe plaat slottafereel]. [Tekst hier uitgegeven,
zelf bezorgde afzonderlijke druk.]. J. ARAN II EN II TITUS, II II Wraak en Weerwraak: II II zesten II II II Poeet II II
Verzame!t J. L. II II II By Boekverkooper
Midde!dam, de II Vismarkt, in 't jaar 1662. Met privilegie voor vijftien
4°,28 biz. biz. 13-844 gepag.; sign.: Ooooo.].
Biz. A3ro tite!- biz. A3vo-A4ro: II enz. - biz. A4vo (lofdicht) - biz. Bro: (lofdicht) vander biz. BvO: (lofdicht) VECHTERSEN - biz.
B2ro-B2vo : INHOUD. - biz. B2VO - 13-87: tekst - Ut e.a.)
en TITUS, II OF II Wraak en Weerwraak: II TREURSPEL II II VOS. II gravure:
uitg. D, en I) II t'AMSTERDAM, II - II by BOUMAN, Boekverkoo-liper op 't Water, by Kape!-1662.
8 biz. ongepag., biz. 9-72 gepag.; sign.: biz.: tite! 2e biz. blanco 3e-biz.: OPDRAGHT, II 5e biz.: (Iofdicht) CASPER
BAARLE - 6qe biz.: 8e biz.: PERSONAAD JE. - biz. 9-72: tekst - bIz. 72
slotvignet). [Nadruk]. (Fr)
II II II TREURSPEL II II II gravure
aIs ed. II t'AMSTERDAM, II by Boeckverkooper II op de hoeck van de Vrouwe-1671.
biz. ongepag., biz. 9-72 gepag.; sign.: Ie bIz.: titeI - 2e biz. blanco - 3e-4e biz.: OPDRACHT, II bIz.: (lofdicht) CASPER
biz.: 8e bIz.: PERSONAAD JE. - biz. 9-72: bIz. 72
sIotvignet). [Nadruk]. (Ad)
II II en Weerwraak, II II DOOR II JAN II
oversien, veIe II putje) II II
By Boeckverkooper tusschen beyde II kl. 8°, bIz., waarvan de eerste 12 ongepag.; Az-E3.
Ie bIz.: tite!- 2e biz. 3e-biz.: II enz. 5e biz.: biz.: Iofdicht) BAERLE. - 7e biz.: (lofdicht) J. - 8e biz.: 1ofdicht)
- ge-11e biz.: INHOUDT. 12e biz.: PERSONAGIEN. - 13-72: TITUS, II II Weerwraack, II II II VOS. ~
II Oversien ve!e verbetert. II (vignet: huifkar die koning heeft afgeschoten) II t'AMSTERDAM.
II By GROOT, Boeckverkoo [afgescheurdJ II Nieuwen-in de
168 [afgescheurdJ.
8°, biz., waarvan eerste 12 sign.: A2-Ie biz.: titel - ze biz. blanco - 3e-4e bIz.: OPDRACHT, II - 5e biz.: (lofdicht) biz.: (CASPER van BAERLE. - biz.: (lofdicht) VANDER biz.:
Iofdicht) ge-Ile biz.: I2e biz.: PERSONAGIEN. - bIz. 13-
tekst. (Ad)
II II II II II JAN II
Schouwburg. II II II TE AMSTELDAM, II
By II Midde!dam, 80 biz., sign.: Az-Biz. I: tite!- 2 blanco - 3-5: OPDRAGT, 7: (Iofdicht)
10: - 10.: - II-80: tekst. (Ad To Ut)
II II Wraek en Weerwraek, II TREURSPEL. II II II
496 BIBLIOGRAFIE
Den Seventienden Druk, 11 Oversien en van veele fauten verbetert. (vignet: putje) t'AMSTERDAM,
ii - 11 By de Weduwe van GYSBERT de GROOT, Boekverkoop) lister op den Nieuwendijk,
in de groote Bybel. 1699.
kl. 80, 72 blz., waarvan de eerste 12 ongepag. ; sign.: A2-E4.
Ie blz.: titel - ze blz. blanco - 3e-4e blz.: OPDRACHT, enz. - 5e blz.: (lofdicht) Constanter. -
6e blz. : (lofdicht) Caspar van Baerle. - 7e blz. : (lofdicht) J. VANDER BURG. - 8e blz. : (lofdicht)
VECHTERSEN. - 9e-I I.e blz.: INHOUDT. - 1 ze blz.: PERSONAGIEN. - 13-72: tekst.
(Ad To)
Q. ARAN EN TITUS, I I OF Wraek en Weerwraek. TREURSPEL, DOOR JAN VOS. Den acht-tienden Druk, (I Oversien en van veele fauten verbetert, (vignet: een struik) (I t'AMSTERDAM,
Il By JACOBUS en JAN BOUMAN, Boekverko- I lpers op den Nieuwendyk 1706.
kl. 8°, 72 blz., waarvan de eerste 1 2 ongepag. ; sign.: Az-E4.
1e blz.: titel - ze blz. blanco - 3e-4e blz.: OPDRACHT, enz. - 5e blz.: (lofdicht) Constanter- -
6e blz. : (lofdicht) CASPAR van BAERLE. - 7e blz. : (J. VANDER BURG. - 8e blz.:
(lofdicht) VECHTERSEN - 9e-I le blz.: INHOUDT. - 1 ze blz.: PERSONAGIEN. - 13-7z:
tekst. [Nadruk: vgl. o.a. streepje achter Constanter en het woord „getékent" op f 0 Az] (Ad)
R. ARAN en TITUS, I) OF Wraek en Weerwraek, ( I TREURSPEL. 11 DOOR JAN VOS. Den achttienden Druk, Oversien en van veele fauten verbetert. (vignet: putje, onderschr.:
ELCK ZYN BEVRT) II t'AMSTERDAM, II - II By de Wed.: van GIJSBERT DE GROOT,
Boekverkoop-ester woonende op den Nieuwendijk. 1709.
kl. 80, 72 blz., waarvan de eerste 1 z ongepag. ; sign.: Az-E.
le blz.: titel - ze blz. blanco - 3e-4e blz. : OPDRACHT, enz. - 5e blz.: (lofdicht) Constanter. -
6e blz. : (lofdicht) CASPAR van BAERLE. - 7e blz. : (lofdicht) J. VANDER BURG. - 8e blz.:
(lofdicht) VECHTERSEN. - 9e-1 Ie blz.: INHOUDT. - 1 ze blz.: PERSONAGIEN. - 13-72:
tekst. (Lei)
S. ARAN en TITUS, OF I) Wraek en Weerwraek, TREURSPEL. I) DOOR JAN VOS. Den negentienden Druk, II Oversien veele fauten verbetert. (vignet : putje, onderschr.
ELCK ZYN BEVRT) II 't AMSTERDAM, II - II by de Wed: van GYSBERT de GROOT,
Boekver-Ilkoopster op den Nieuwendijk, 1715.
kl. 8°, 72 blz., waarvan de eerste 12 ongepagineerd; sign. Az-E3.
le blz.: titel - 2e blz. blanco - 3e-4e blz. OPDRACHT, enz. - 5e blz.: (lofdicht) Constanter. -
6e blz.: (lofdicht) CASPAR van BAERLE. - 7e blz.: (lofdicht) J. VAN DER BURG. - 8e
blz.: lofdicht) 9e-11 e blz.: - I ze blz.: PERSONAGIEN. -
I3-72: tekst. (Ad)
ARAN EN TITUS, (I OF WRAAK EN WEERWRAAK; TREURSPEL, DOOR Gespeelt op de Amsteldamsche Schouwburg. if Den laatsten Druk. (vignet) t'AM- JAN VOS.
STELDAM, By de Erfgen: van JACOB LESCAILJE en DIRK RANK, op de Beurssluis
1724.
So blz., gepag.; sign.: A2-E5.
Blz. 1: titel - 2 blanco - 3-5: OPDRAGT - 6: (lofdicht) CONSTANTER. - 7: (lofdicht)
- 8-1o: INHOUD. - 1o: VERTOONERS. - I 1-8o : tekst.
Lei Ut)
U. ARAN en TITUS, OF Wraek en Weerwraek, TREURSPEL. DOOR JAN VOS. ii
Den twintigsten Druk, 11 Oversien veele (vignet: putje, zonder onderschr.)
I) t'AMSTERDAM. Ii - ii By de Erven van de Wed: G. DE GROOT, Boekverkoopers op den Nieuwendijk, 1725.
80, blz., waarvan 12 ongepagineerd; sign.: A2-f0 3 ontbreken).
(Ad)
V. Identiek aan U, maar met het jaartal 1726. (Ad Kb)
II II TITUS, I I OF II WRAAK EN WEERWRAAK: (j TREURSPEL. [In: ALLE I I
II GEDICHTEN VAN ij JAN VOS. I I TWEEDE DEEL. (vignet: boom met muziek- DE
instrumenten, naakt kind en landschap) If t'AMSTERDAM. - By HENDRIK en GERRIT
BOSCH, Boekverkoopers 1726. Met Privilegie.
i8 blz. ongepag.; blz. 11-65o gepag.; sign.: **2, Az-Kkkk3].
Seventienden II vee!e verbetert. II (vignet: putje) II t'AMSTERDAM,
11- II By Boekverkoop) lister Nieuwendijk,
Bybel. 1699.
7Z bIz., waarvan de eerste IZ ongepag.; Az-bIz.: tite! ze biz. blanco - 3e-4e bIz.: OPDRACHT, enz. - 5e biz.: (lofdicht) Cons/an/cr.-
bIz.: van Boer/e. - biz.: J . biz.: (- ge-ue bIz.: - Ize bIz.: PERSONAGIEN. - I3-7Z: tekst.
TITUS, II II II II II II
acht-II vee!e fauten verbetert, II een struik) II t'AMSTERDAM,
II BOUMAN, Boekverko-lipers 1706.
80, 7Z biz., waarvan de eerste IZ ongepag.; Ie bIz.: biz. blanco - 3e-4e bIz.: OPDRACHT, enz. - 5 e bIz.: (lofdicht) Constanter - -
bIz.: van - bIz.: (lofdicht) J . biz.:
Iofdicht) - ge-Ile bIz.: - rze bIz.: PERSONAGIEN. - I 3-7Z:
o.a. streepje achter Conslanter "getekent" fO Azl (Ad)
TITUS, II II Wraek en Weerwraek, II II II II
achttienden II Oversien veeIe II (vignet: putje, onderschr.:
IIt'AMSTERDAM, II-II By DE lister den Nieuwendijk. 1709.
8°, 7Z bIz., waarvan de eerste I z ongepag.; Ie bIz.: titeI ze bIz. blanco - 3e-4e bIz.: enz. - 5e bIz.: (lofdicht) bIz. Iofdicht) van - bIz.: J. biz.:
ge-Ile bIz.: rze bIz.: - I3-7z:
(Lei)
II II II II DOOR II II
negentienden II en van vee!e fauten verbetert. II vignet: onderschr.
BEVRT) lI't 11- II GROOT,
likoopster 1715.
go, 7Z bIz., waarvan de eerste IZ ongepagineerd; Az-Ie bIz.: tite! ze bIz. blanco - 3e-4e bIz. OPDRACHT, enz. - 5e biz.: (Iofdicht) -
bIz.: (lofdicht) van BAERLE. - bIz.: Iofdicht) J. BURG. 8e
bIz.: (Iofdicht) VECHTERSEN. - ge-Ile bIz.: INHOUDT. - Ize bIz.: PERSONAGIEN. -
7Z: tekst. (Ad)
T. TITUS, II II WEERWRAAK; II II DOOR II
JAN VOS. II op de Amsteldamsche Schouwburg. II Iaatsten II II t'AMSTELDAM,
II II I7Z4·
kl. 8°, 80 bIz., Az-Biz. I: titeL- z blanco - 3-5: (lofdicht) 7: (lofdicht)
CASPAR VAN BAERLE. - 8-10: INHOUD. - 10: VERTOONERS. - II-80: tekst.
(Ad Fr Ha To Ut)
II OF II Wraek en Weerwraek, II II II JAN VOS. II
twintigslen Druk, II en van vee!e fauten verbetert. II (vignet: putje, zonder onderschr.)
II 11- II GROOT, Boekverkoopers II
I7Z5.
kl. 8°, 72 bIz., waarvan de eerste 12 ongepagineerd; Az-E (fO E2, [Inhoud identiek aan die van S]. maar met het jaartal 1726. W. ARAN II EN II II II WEERWRAAK: II II
DE II II VAN II JAN VOS. II II (vignet: boom met muziekinstrumenten,
naakt kind en landschap) II t'AMSTERDAM. 11- II By 1726. II Mel Privilegie.
4°, 18 bIz. ongepag.; bIz. II-650 gepag.; Kkkk3]'
BIBLIOGRAFIE 497
Fo *4r°: plaat met slottafereel Aran en Titus - Aro : titel - Avo blanco - Azro_Avo : OPDRAGHT
enz. - A3ro: (lofdicht) CASPAR VAN BAERLE. - A3v0 : (lofdicht) I. vander Burgh. -A4r 0 (lofdicht) VECHTERSEN. - A4vo_Bro : INHOUD. - Bvo : PERSONAADJEN. - I I -i o9 : teksti
1 o blanco. (Ad Gr Kb Lei To Ut e.a.)
Programma
KORTE INHOUD VAN ARAN EN TITUS, WRAAK en WEER-WRAAK. TREURSPEL.
DOOR JAN VOS. (vignet: bloemtuil) II Voor den Autheur.
40, 8 blz. gepag.; sign. Az-A3.
Blz. 1: titel - z blanco - 3-8: VOOR-REDEN [d.w.z. korte inhoud van het ie, ze, 3e, 4e en
5e „DEEL"]. (Lei)
Vertaling
ARAN & TITUS. II MUTUA VINDICATIO, II INTERPRETE I I SCHOLA THIELANA.
(^ (vignet : lezende man onder een boom, met opschrift : MEDITANDO ET LEGENDO.) I)
THILAE, II Apud Gosuinum à Duyn, Bibliop. II Anno CIS IOC LVIII.
40, 70 blz., gepag.; sign. A3-Iz.
Blz. I: titel - a blanco - 3: SENATUI THILANO. (get. J. van AELHUISEN, - 4: (Namen der spelers) 5-6: PROLOGUS. - 7-69: tekst 7o blanco. [De nam van Jan Vos
wordt niet vermeld.] (Kb)
Bewerking
Titus and Tomyris oder Traurspiel, Beygenahmt Die Rachbegierige Eyfersucht. Aufgesetzt
von Hieronymo Thomae von Augstburg. Gedrukt zu Giessen, bey Joseph Dieterich Hampeln,
der Loblichen Universit t bestellten Buchdruckern. 1661.
40, 2 + 104 blz. [Vermeld door W. Creizenach in Berichte Verhandlungen der Sdchs.
Ges. der hiss. zu Leipzig. Philol.-Histor. Classe. 38. Band (1886), 94. Thomae Jan niet.]
^bibl. Weimar, waar ook ed. 0 van aanw. was)
II DE KLUCHT VAN OENE
A. DE II KLUCHT ( VAN II OENE II DOOR I 1 JAN VOS. II (vignet: wapen van Amsterdam) II
t'AMSTELREDAM, II - Ghedruckt by Severijn Thysz. op de Prince-graft achter 't Schouw
Voor AELTIE VERWOU, Boeckverkoopster op den Mid-edel-dam, in 't Schuldt--burgh. I
- boeck, ANNO 1642.
80, 20 blz. ongepag. ; sign.: B2-C.
le blz. : titel - ze blz. : Namen der Personaadjen. - 3e-19e blz. : - 2oe blz. (Kb Lei)
B. DE KLVCHT (I Van OENE II DOOR II IAN VOS. II (vignet: Leeuw met opengeslagen
Bijbel, randschr.: SIET DE LEEVW VVT DEN IVDA DE DAVIDS HEEFT OVERWONNEN APO 5) II TOT DORDRECHT, II Hieronymus Canijn,
Boek-drukker, woonende in de II Grave- straat; tegen Moorjaans- 1643.
40, 20 blz. ongepag. ; sign.: Az-C.
Ie blz.: titel - ze blz.: Namen der Personaedjen. - 3e-19e blz. : tekst - zoe blz. (Lei)
C. DE II KLUCHT VAN OENE, II DOOR II IAN VOS. II Den tweeden Druck door hem ver- I lmeerdert en verbetert. II (vignet: wapen van Amsterdam) II - II t'AMSTELREDAM, II -
Voor AELTJE VERWOU, Boeckverkoopster op den II Middel-dam, in 't Schuldt-boeck,
ANNO 1643.
FO 4ro: en - Aro: titel- Azro_Avo: OPDRAGHT
A3ro : VAN A3vo vander Burgh. -Nro :
Nvo_Bro: BvO: PERSONAADJEN. II-109: tekst-
110 II VAN II ARAN EN II II TREURSPEL.
II DOOR II JAN II II 4°,bIz. Biz. I: tite! Ie, 5e "DEEL"]. & II VINDICATIO, IIINTERPRETE II II vignet: lezende man onder een boom, opschrift: MEDITANDO II
Cosuinum a CD DC 4°,biz., sign. h.
BIz. titel z blanco 3: THILANO. AELHUISEN, Rector.)
-
4: (Namen der spelers) - 5-6: PROLOGUS. - 7-69: tekst - 70 blanco. [De naam van Jan Vos
verme!d.] (Kb)
und Tomyris oder Traurspiel, Beygenahmt Die Rachbegierige Eyfersucht. Aufgesetzt
Augstburg. Dieterich Hampeln,
Universitiit bestellten Buchdruckem. 1661.
4°, z + bIz. Creizenach fiber die Verhandlungen der Kon. Sachs.
Ces. Wiss. zu Leipzig. Thomae noemt Vos
\bibl. van AeT II A. DE II II II II II JAN vos. II II
11- II Ghedruckt by Severijn Thysz. op de Prince-graft achter't Schouwburgh.
11- II Boeckverkoopster den lidel-Schuldtboeck,
164Z.
80, zo biz. ongepag.; Bz-Ie bIz.: titel- bIz.: Personaa4jen. - 1ge bIz.: tekst zoe bIz. blanco.
II KLVCHT II II OENE II II II SIET DE DEN GESLACHTE WORTEL
5) II II By Hieronymus Canijn,
woonende II Grave-tegen over 't Moorjaans-hooft. ANNO 4°, zo bIz. ongepag.; Az-biz.: bIz.: Personaet!jen. - 1ge bIz.: bIz. blanco. [Nadruk]
II II VAN II OENE, II II II Den zelf
limeerdert II 11- II 11- II
VERWOU, Boeckverkoopster op den II 't Schuldt-boeck,
498 BIBLIOGRAFIE
4°, 24 blz. ongepag.; sign.: A2-C2.
le blz. : titel - ze blz.: Namen der Personaedjen - 3e-zie blz: tekst - z ze-24e blz. blanco.
(Ad Lei)
D. DE II KLVCHT II VAN II OENE, II door II JAN VOS. II Den derden Druk, door d'Autheur van
een menighte letterfouten II verbetert, en in verscheide plaatsen vermeerdert. II (groot vignet:
vuursalamander, onderschrift: PERSEVERANTER) II t'AEMSTELDAM, II By Jacob Lescaille,
Boekverkooper op den Middeldam, in II 't Schultboek, in 't jaer 1646.
4°, 24 blz. ongepagineerd; signatuur: Az-C3.
[Hiervoor afgedrukt in Bijvoegsel I] (Ad Lei)
E. DE II KLVCHT II VAN II OENE, II door II JAN VOS. II Den vier den Druk, door d'Autheur van
een menighte letterfouten II verbetert, en in verscheide plaatsen vermeerdert. II (groot vignet:
vuursalamander; onderschr.: PERSEVERANTER) II t'AEMSTELDAM, II By Jacob Lescaille,
Boekverkooper op den Middeldam, naast II de Vismarkt, in 't Vredejaer 1648.
4°, 24 blz. ongepag. ; sign.: Az-C3.
Ie blz.: titel - ze blz.: Namen der Personaedjen - 3e-23e blz.: tekst - 24e blz. blanco. [Lijkt
veel op D, maar toch niet identiek] (Ha Lei)
F. DE II KLUCHT II VAN II OENE, II door II JAN VOS. II Nae den vierden Druk, door d'Autheur
van een menigte let- Ilterfouten verbetert, en in verscheide plaatsen vermeerdert. II (vignet:
musicerend gezelschap) II t'AMSTELREDAM, II - II By Dirck Øttenbrouck, in de Sljck-straet. II
- II En men vindtse te koop / by Hendrick Maneke, Boeckver- I Ikooper in de Barrende-steegh /
in den Saxsischen Bijbel / 1649.
40, 24 blz. ongepag. ; sign.: Az-C3.
Ie blz.: titel - ze blz.: Namen der Personaedjen - 3 e-z 3 e blz.: tekst - ze blz. (slotvignet) -
z4e blz. blanco. [In het ex. van de U.B. Amsterdam als titelvignet : wapen van Amsterdam]
[Nadruk] (Ad Kb Lei)
G. DE II KLUCHT II VAN II OENE, II door II JAN VOS. II Nae den vierden Druck, door d'Autheur
II van een menigte letterfouten verbetert, en I I in verscheide plaatsen vermeerdert. II (vignet:
wapen van Amsterdam) II t'AMSTELREDAM, II - II By Dirck Øttenbrouck, Boeckdrucker in
de II Slijckstraet, by het Oude-Mannen-Huys. [ca. 1654].
4°, 24 blz. ongepag.; sign.: Az-C3.
le blz. : titel - ze blz.: Namen der Personaedjen - 3 e-z 3 e blz. : tekst - z4e blz. blanco. [Nadruk,
niet identiek aan F]. (Kb Lei)
H. DE II KLUCHT II VAN II OENE, II DOOR II JAN VOS. II Na den vierden druk, door d'Autheur
van een menigte let- literfouten verbetert, en in verscheyde plaatsen vermeerdert. II (vignet:
wapen van Amsterdam) II t'AMSTELREDAM, II By Dirck Wttenbroeck / in St. Pietersstraet.
1655.
4°, 24 blz. ongepag. ; sign. Az-C3.
1e blz.: titel - ze blz.: Namen der Personaedjen - 3e-23e blz.: tekst z4e blz. (slotvignet).
[Nadruk] (Ad Fr Lei)
I. DE II KLUCHT II VAN II OENE, II door II JAN VOS. II Na den vierden Druck, door d'Autheur
II van een menigte letterfouten verbetert, en II in verscheide plaatsen vermeerdert. II (vignet:
musicerend gezelschap) II t'Amstelredam, II By Dirk Uittenbroek, Boeck drucker in II Sinte
Pieters-straet. [z.j.].
[Lijkt veel op H, maar geen jaartal en geen slotvignet.] (Ha)
J. DE II KLUCHT II VAN II OENE, II DOOR II JAN VOS. II Na den vijfden Druck, door d'Autheur
van een menighte II letterfouten verbetert, en in verscheyde plaetsen vermeerdert. II
II (vignet: doop van een kind) II t'AMSTERDAM, II - II By Jan Jacobsz Bouman, Boeckdrucker
op 't Water, by de II Capel-steegh / inde Lelye onder de Doornen / 1 6 5 7.
4°, 24 blz., ongepag. ; sign.: A-C3.
le blz.: titel - ze blz. : Namen der Personaedjen - 3 e-z 3 e blz.: tekst - 24e blz. blanco. [Nadruk,
vermoedelijk naar de vierde druk]. (Ad Ha Lei)
K. KLUCHT II VAN II OENE, II door II JAN VOS. II (vignet: pot met gestileerde bloemen) II
T'AMSTERDAM, II - II Uyt de Boekkwinkkel van Ian van Duinberg, op de hoek van de Stilsteeg,
achter 't Stadthuys; 11 In 't Jaar M.DC.LVIII.
BIBLIOGRAFIE 499
kl. 8°, 32 blz. gepag.; sign.: a2-b5.
Blz. i : titel - 2: Namen der Personaadjen - 3-32: tekst. [Ook gebonden voor of achter DICHTKUNST
II VAN II JAN VOS. II Verzammelt en uytgegeeven il Door J.v.D., vgl. bibliogr. AeT
nr. G 2) (Ad Fr Ha Kb Lei e.a.)
L. KLUCHT II VAN II OENE, II DOOR II JAN VOS. II Den V jï fden Druk, I I Op nieuws overzien,
verandert, en vermeerdert. II (vignet) II t'AMSTERDAM, II - II By Jacob Lescaille, Boekverkooper
op den Middel-Ildam, naast de Vismarkt, in 't jaar 1662. II D'Autheur kent geen exemplaren
voor de zone, dan die by den voor- I I noemden Lescaille gedrukt zin.
4°, 28 blz. ongepag. ; sign.: A2-D.
ie blz.: titel - ze blz.: Aan I.H. (get.: JAN VOS.) II KLUCHTSPEELDERS. - 3e-25e blz.:
tekst - 26e blz.: Op de tweede zy moet in plaats van de twee eerste regels dit volgen [6 vss.] II
Op de geestige en en kluchtige Poëet II GARBRANDT BREDERO. (get.: JAN GRAFDICHT I
VOS.). [Hiervoor afgedrukt]. (Ad Ha Kb Lei)
M. KLUCHT II VAN II OENE, II DOOR II JAN VOS. II Den zesten Druk, II Op nieuws overzien,
verandert, en vermeerdert. II (vignet) II t'AMSTERDAM, II By Jacob Lescaille, Boekverkooper
op den Middeldam, II naast de Vismarkt, in 't jaar 1662. II d'Autheur kent geen exemplaren voor de
zijne, dan die by den voornoemden II Lescaille gedrukt zin.
40, 20 blz. ongepag. ; sign.: Az-C.
Ie blz.: titel - ze blz.: Aan J.H. (get.: JAN VOS.) II KLUCHT-SPEELDERS. - 3e-2oe blz.:
tekst (g) [Soms met afz. titelblad en signatuur gevoegd achter: ALLE II DE II GEDICHTEN II
van den Poëet II JAN VOS. II Verzamelt en uitgegeven door J.L., 1662; vgl. bibliogr. AeT,
ed. J]. (Ad Ha Kb Lei To e.a.)
N. DE II KLUCHT II VAN OENE, II DOOR II JAN VOS. II Vertoont op d'Amsterdamsche
Schouwburg. II Den laatsten Druk, overzien en verbetert. II (vignet) II t'AMSTERDAM, II By
Jacob Lescail e. Boekverkooper op de Middel-Ildam, naast de Vismarkt, 1670.
kl. 8°, 32 blz. ongepag.: sign.: Az-B 5 .
le blz.: titel - 2e blz.: Namen der Personagien. - 3e-32e blz.: tekst - 32e blz. (slotvignet).
(Ad Kb Lei To)
O. DE II KLUCHT II VAN II OENE, II DOOR II JAN VOS, II Vertoont op d'Amsterdamsche
Schouwburgh. II Den laatsten Druck, overzien en verbetert. II (vignet : wapen van Amsterdam) I I
t'AMSTERDAM, II - II By de Wed. van GYSBERT DE GROOT, Boekver- I (koopster, woonende
op de Haerlemmerdyk, 1696.
kl. 8°, 3z blz., ongepag. ; sign.: Az-B5.
le blz.: titel - ze blz.: Namen der Personagien - 3 e-3 ze blz. : tekst - 32e blz. (slotvignet).
(Fr Kb Lei Ut)
P. DE II KLUCHT II VAN II OENE, II DOOR II JAN VOS. II Vertoont op d'Amsterdamsche
Schouwburgh. I I Den laatsten Druck, overzien en verbetert. I I (vignet : fontein) II t'AMSTERDAM
I - II By de Wed. van GYSBERT DE GROOT, Boekver- I (koopster, op den Nieuwendijk, 171o.
kl. 8°, 3z blz., ongepag.; sign.: A2-B5.
ze blz.: titel - ze blz. blanco - 3e blz. : Namen der Personagien. - 4e-32e blz. : tekst.
(Ad Ha Lei Ut)
Q. KLUCHT II VAN I I OENE, II DOOR II JAN VOS. [In: ALLE II GEDICHTEN II VAN II
JAN VOS. II TWEEDE DEEL, vgl. bibliogr. AeT, ed. W, 1726]
4°, 50 blz. gepag. ; sign. Ee-Ll.
Blz. 2 17 : titel - 218: Aan J.H. (get.: JAN VOS.) II KLUCHT-SPEELDERS. - z19-z66: tekst.
Fragmenten
z. J. van Vloten, Het Nederlandsche Kluchtspel van de 1¢e tot de 18e eeuw. Derde deel' (Haarlem 1881),
blz. 67-69 : fragment „Oene's Hellevaart", vss. 167-2,06. Naar de „uitgaaf van 1662".
z. P. H. van Moerkerken, Het Nederlandsche Kluchtspel in de 17e eeuw. Deel I (Sneek 1899), blz.
18o-1 89 : fragmenten : 279 vss. met eigen nummering en korte samenvattingen ertussen. Naar
„Den derden Druck, uitg. Jacob Lescaille (1646)".
500 BIBLIOGRAFIE
Spel uit 1647, toegeschreven aan Jan Vos
BRUYLOFTS II TAFEL-SPEL, II vertoont door II CUPIDO, BACCHUS, VENUS, II HYMEN,
Min- Wijn- en Bruyloft-goden, II en COMUS, de Bras-god. II Daer in die goden hun eigen en
elkanders aerd en eigenschappen met II een byzondere geestigheyt en kluchtigheyt voorstellen. II
(vignet: grote vuursalamander. onderschr. PERSEVERANTER) I I 't Amsterdam, Gedrukt by
Jacob Lescaille, Boekverkooper op II den Middeldam, in 't jaer 1647.
4°, 16 blz. ongepag.; sign.: Aa-B3.
(Opgenomen in een verzamelbundel die 21 werken bevat, waarvan 20 met de naam van
Jan Vos. Vgl. J. A. Worp, Jan Vos, 1879, 118 n. 3) (Ha, sign. 128 A 63 20)
III INWYDING VAN DE SCHOUBURG
A. INWYDING II VAN DE II SCHOUBURG II t'AMSTERDAM, II DOOR II JAN VOS. II
(vignet) II Te AMSTERDAM, II By Jacob Lescailje, Boekverkooper op de II Middeldam, in 't
Jaer 1665.
kl. 8°, 16 blz., waarvan de eerste drie ongepag. ; sign.: A2-A5.
Ie blz.: titel - 2e blz.: NAAMEN DER BEDRYVERS - 3e blz.- 16: tekst.
(Ad Ha Lei To)
B. INWYDING II VAN DE II SCHOUBURG II T'AMSTERDAM, II DOOR II JAN VOS. II
Vertoont den XXVI van Bloeimaandt, 1 .665. II (vignet) II t'AMSTERDAM, II By Jacob Lescaille,
Boekverkooper op de Middeldam, naast de II Vismarkt, in 't jaer 1665.
kl. 8°, 16 blz. ongepag. ; sign.: A2-A5.
Ie blz.: titel - ze blz. blanco - 3e blz.: (toeëigening, als bij C) - 4e blz.: NAAMEN II DER
BEDRIJVERS. - 5e-14e blz.: tekst - 15e blz.: Toen MARIA VOS, mijn dochtertje, II d'eerste
steen van de II SCHOUBURG, II t'AMSTERDAM leide, den 24. van Lentemaandt, in 't jaer
1664. - 16e blz. : Aan de II LASTER, &c. (get.: JAN VOS.). (Ha)
C. INWYDING VAN DE II SCHOUBURG t'AMSTERDAM. II Vertoondt den XXVI. van
Bloeimaandt, 1665. [In: ALLE II DE II GEDICHTEN II van den vermaarden Poëet II JAN VOS.
II TWEEDE DEEL. II Verzamelt en uitgegeven door J.L. II (vignet) II t'AMSTERDAM, II
By Jacob Lescailje, Boekverkooper op de Middeldam, naast de Vismarkt, in 't jaer 1671].
4°, 12 blz., gepag. ; sign.: L2-M2.
Blz. 77: titel - 78-79: Aan d'E. E. Heeren II ABRAHAM ALEWYN, II WILLEM
YSBRANTSZ. KIEFT, II WILLEM VAN ERPEKOM, IIHENDRIK VASTRIK, IIFLORIS
ROETERS, I I DANIEL L'ESTEVENON; II Regenten van 't Weeshuis: II En d'E. E. Heeren II
WILLEM PAAUW, II ANTONY GOMMERS, II ADRIAAN BOELENS, II ARNOUT DE
RAADT; II Regenten van 't Oude-Mannenhyis: I I worden II d'INWYDING VAN DE SCHOU
II toegeëigent van Haar E.E. II verplichte II Jan Vos. II - II NAAMEN der BEDRYVERS. --BURG
79-88 : tekst. (Ad Gr Ha Kb Lei e.a.)
D. INWYDING II VAN DE II SCHOUBURG II t'AMSTERDAM. II Vertoondt den XXVI. van
Bloeimaandt, 1665. [In : ALLE II DE II GEDICHTEN II VAN II JAN VOS. II (vignet : landschap,
boom en naakt kind) II t'AMSTERDAM. II - II By HENDRIK en GERRIT BOSCH, Boekverkoopers
1726. (Het 1e Deel)].
4°, 18 blz., gepag. ; sign.: Z-Aa2.
Blz. 171: titel - 172 blanco - 1 . 73-174 (toeëigening, als bij C) II - II 174: NAAMEN der BEDRYVERS
-175-187: tekst -187 (slotvignet) - blz. i88 blanco. (Ad Gr Kb Lei Ut e.a.)
IV MEDEA
A. MEDEA; II TREURSPEL: II door II JAN VOS. II (vignet) II t'AMSTERDAM, II By Jacob
Lescailje, Boekverkooper op de Middeldam, naast II de Vismarkt, in 't jaar 1667.
40, 12 blz. ongepag., 76 blz. gepag.; sign.: *3-K.
ie blz.: titel - ze blz. (nadruk verboden) - 3e blz. (toeëigening) - 4e-Iie blz.: AAN DE BEMINNAARS
II van d'oude en nieuwe II TOONEELSPEELEN. - i 2e blz.: Naamen der Bedrijvers.
- 1-75 : tekst - 75 : Den Lezer gelieve te verbeteren (Op de 8e zijde, enz.; op de 65e
zijde, enz.) - 76 blanco. [Hiervoor afgedrukt]. (Ad Ha Lei; onvoll.:Ut)
B. MEDEA; II TREURSPEL: II door II JAN VOS. II (vignet) II t'AMSTERDAM, By Jacob
Lescailje, Boekverkooper op de Middel-Ildam, naast de Vismarkt, 1667.
8°, iz blz. ongepag., 82 blz. gepag.; sign.: *3-F. [Gebundeld in: JAN VOS, Tooneel Poëzy,
met gravure, onderschr.: A. Smit fec. ; hierin zijn voorin 4 platen bijgevoegd : i . MEDEA,
liberos perimens; 2. MEDEA, Ovid. Metam. Lib. 7 (gelijk aan de vorige); 3. Médée, Acte V
Scene VII (Medea in de wolkenwagen); 4. JASON (opschr. idem)].
le blz.: titel - ze blz. (nadruk verboden) - 3e blz.: (toeëigening aan) MYN HEER II KORNELIS
WITSEN, II enz. (get. : JAN VOS) - 4e-He blz.: AAN DE II BEMINNAARS II van
d'oude en nieuwe II TOONEELSPEELEN. (get.: JAN VOS.) - i ze blz.: Naamen der Bedrijvers.
- i-8z : tekst - blz. 8z : Den Lezer gelieve te verbeteren (Op de 7ie zijde, enz.) (Lei)
C. MEDEA; II TREURSPEL: II Met Konst- en Vliegh-werken. Verscheide maaien op d'Amsterdamsche
Schouw- I I burgh vertoont. [In: ALLE 11 DE II GEDICHTEN II van den vermaarden Poëet II
JAN VOS. I TWEDE DEL, 1671; vgl. bibliogr. INWYDING, ed. C].
4°, 12 blz. ongepag. ; 76 blz. gepag. ; sign.: c-K3.
ie blz. : titel - 2e blz. blanco - 3e blz. : (toeëigening) - 4e-i Ie blz. AAN DE II BEMINNAARS
II van d'oude en nieuwe II TOONEELSPEELEN (get.: JAN VOS.) - I ze blz.: Naamen der
Bedrijvers. -1-75 : tekst - 76 blanco. (Ad Gr Ha Kb Lei e.a.)
[Het Haarlemse ex. is samengebonden met Jacob Kemps Medea, off Øraek van Verlaete Min, Gorinchem,
1665, en Jan Six' Medea. Twede Druk, Amsterdam, 1679, in een „Medea-bundel", sign.:
128 A 14.].
Dl. MEDEA; II TREURSPEL : II DOOR 11 JAN VOS. II (vignet: putje) II Tot AMSTERDAM, II - II
By Michiel de Groot, Boekverkooper op den II Nieuwen-dijk, in de Beslagen Bijbel. 1679.
kl. 8°, 1 z blz. ongepag. ; 68 blz. gepag. ; sign.: *z-E.
blz. : titel - ze blz.: (toeëigening) - 3e-12e blz. : AAN DE II BEMINNAARS fl van d'oude
II TOONEELSPEELEN (get.: JAN VOS.) - 12e blz.: Naamen der Bedrijvers. -
1-67 : tekst - 68 blanco. (Ad Ha Kb)
D2. [Identiek aan de vorige ed., uitgez. het drukkersadres :I Tot UTRECHT, II - II Gedruckt Jurriaen van Poolsum, Boek-lidrukker op de Plaats, over 't Stadthuis. 1679. (Ha)
E. MEDEA, II TREURSPEL. II DOOR II JAN VOS. II Vliegwerken,
II nieuwe Baletten, Zang en Vertooningen. II voor dezen zo Vertoond. II (vignet) II Te AMSTELDAM,
II By de Erfg: van J : LESCAILJE, op de Middeldam, II op de hoek van de Vischmarkt,
1698. II Met Privilegie.
kl. 8°, 6 of 8 blz. ongepag., blz. 1-8o gepag.; sign.: *2-E5.
ie blz.: titel - ze blz. blanco - 3e blz.: DE II DRUKKER II Aan de bescheidene LEEZER 4e-5 e blz.: EERSTE VERTOONING II voor het Spel - TWEDE VERTOONING II voor het
Spel - DERDE VERTOONING II voor het Spel - Hier na werd een dans van KRYGSHELDEN
vertoond. - 6e blz. : VERTOONERS. - blz. 1-78: tekst - blz. 79-8o: COPYE II van de II PRIVILEGIE
[In ex. To op fo.* 2] - blz. 8o : De Regenten van de Schouwburg hebben het recht van de
boven- Ilstaande Privilegie, voor MEDEA, TREVRSPEL, Vergund aan II de Erfgenaamen van
Jacob Lescailje, II Den I December, 1698. [Omwerking door J. Pluimer, vgl. voor de vertoningen
: J. Pluimer, Gedichten, 1724, II, 3 87-392]. (Ad Lei To)
F. MEDEA, II TREURSPEL. II DOOR II JAN VOS. II (vignet: putje, onderschr.: ELCK ZYN
BEVRT) II Tot AMSTERDAM, II - II By de WEDUWE van GYSBERT de GROOT, Boeck-Il
verkoopster op de Nieuwen-dijck, tusschen de twee II Haerlemmer-Sluysen. (z.j.) [ca. 171o]
kl. 8°, Iz blz. ongepag.; 68 blz. gepag.; sign.: *z-E.
le blz.: titel - 2e blz.: (toeëigening aan) MYN HEER II CORNELIS WITSEN, II enz. (get.:
II Van d'oude en nieuwe II TOONEEL- JAN VOS.) - 3e-1 ze blz.: AEN DE BEMINAERS
SPEELEN. (get.: JAN VOS.) - i ze blz. : Naamen der Bedrijvers. -1-67 : tekst - 68 blanco. (Ad)
G. MEDEA, II TREURSPEL. II DOOR II JAN VOS. II (vignet: putje) II Tot AMSTERDAM II -
BIBLIOGRAFIE 501
4°, IZ 76 bIz. gepag.; sign.: *3-K.
Ie blz.: titeI- bIz. verboden) - 3e blz. (toeeigening) - 4e-Ile bIz.: AAN DE II BEMINNAARS
II van d'oude en nieuwe II TOONEELSPEELEN. - IZe blz.: Naamen der Bedrijvers.
- 75: tekst - 75: Den 8e zijde, enz.; op de 65e
enz.) - 76 blanco. [Hiervoor afgedrukt]. (Ad Ha Lei; onvoll.:Ut)
II TREURSPEL: II door II JAN VOS. II (vignet) II t'AMSTERDAM, II By de Middel-lidam, naast Vismarkt, 1667.
IZ blz. ongepag., 8z bIz. gepag.; sign.: *3-F. [Gebunde!d Tooneel Poezy,
Srnit fee.; 4 platen bijgevoegd: 1. MEDEA,
z. Ovid. Metam. 7 (gelijk Medee, V
in (opschr. idem)].
Ie titel - ze biz. (nadruk verboden) 3e biz.: (toeeigening aan) HEER II KORNELIS
II enz. (get.: Ile biz.: II BEMINNAARS II nieuwe II TOONEELSPEELEN. JAN VOS.) - Ize biz.: Naamen der Bedrijvers.
- 1-82: tekst - biz. 8z: Den Lezer ge!ieve te verbeteren (Op de 7Ie zijde, enz.) (Lei)
II TREURSPEL: II Met Konst- en Vliegh-werken. II mao/en d'Amsterdamsche
Ilburgh II II II den vermaarden Poeet II
JAN vos. II TWEEDE DEEL, 1671; vgl. bibliogr. INWYDING, ed. C].
IZ ongepag.; bIz. gepag.; C-K3.
Ie blz.: titel- ze biz. 3e biz.: toeeigening) I biz.: DE II II van d'oude II TOONEELSPEELEN (get.: JAN VOS.) - 12e biz.: Naamen der
- 1-75 : tekst - 76 blanco. (Ad Gr Ha Kb Lei e.a.)
Medea, off Wraek van Ver/aete Min, Gorinchern,
Medea. Twede Druk, een "Medea-bunde!", D'. MEDEA; II TREURSPEL: II II JAN II (vignet: II AMSTERDAM, II-II
Michie/ Groot, den II dijk, in de Beslagen Bijbel. 1679.
12 biz. ongepag.; biz. gepag.; E.
Ie biz.: titel- bIz.: toeeigening) - 3e-lZe biz.: II II van d'oude
en nieuwe II TOONEELSPEELEN (get.: JAN VOS.) - lZe bIz.: Naamen der Bedrijvers. -
67: tekst - 68 blanco. (Ad Ha Kb)
[Identiek vorige ed., uitgez. het drukkersadres:] Tot UTRECHT, II - II Gedruckt by
van Foo/sum, over't (Ha)
\I \I \I \I Met verscheidene Kunst en VliegwerkeQ,
II Zang en Vertooningen. II Nooit poor dezen zo Vertoond. II \I AMSTELDAM,
II van J: LESCAIL JE, de Middeldam, II van de Vischmarkt,
II 8 biz. ongepag., biz. 1-80 gepag.; sign.: *2-E5.
Ie blz.: tite! 2e biz. blanco 3e biz.: DE II DRUKKER II Aan de bescheidene II LEEZER -
5e biz.: EERSTE VERTOONING \I Spe!- II Spel- DERDE VERTOONING II Spe!- dans van KRYGSHELDEN
biz.: - biz. 1-78: tekst - biz. 79-80: COPYE II van de II PRIVILEGIE
fo. * 2] - biz. 80: De hebben het recht van de
listaande Privilegie, voor TREVRSPEL, Vergund aan II de Erfgenaamen van
Den I Pluimer, voor de vertoningen:
1724, 387-II TREURSPEL. II JAN II ELCK II AMSTERDAM, 11- II van de GROOT, Boeck-II
tusschen twee II Haerlemmer-[1710]
12 biz. ongepag.; 68 biz. gepag.; sign.: *2-E.
Ie biz.: titel 2e biz.: (toeeigening aan) MYN HEER II CORNELIS WITSEN, II JAN VOS.) - 3e-lZe biz.: AEN DE BEMINNAERS II II TOONEELSPEELEN.
VOS.) - lZe biz.: Bedrijvers. - 67: tekst - 68 blanco. (Ad)
II \I II JAN II putje) II AMSTERDAM 11-
5 O2 II By de Erve van de Wed: II van DAM, Boekverkopers
Nieu- I Twen-Dyk, tusschen de 1725.
kl. 8°, 12 blz. blz. sign.: *2-E.
le blz.: titel - 2e blz.: toeëigening I II (get.:
blz. : II II TOONEEL- JAN VOS.) 3e-I2e
SPEELEN. - 12e blz. : - 68 blanco.
H. MEDEA; II TREURSPEL : II MET II en Vliegh-werken. [In : ALLE I I DE II GEDICHTEN
II II II DEEL. 1726. Vgl. verder de bibliogr. van AeT, 4°, I2 blz. ongepag.; 94 blz. gepag.; sign.: Pp-Pp 3, Q-Z3, Aa-Dd3.
1e blz. : titel - blz. blz. : (toeëigening aan) MYN HEER KORNELIS VOS.) - 4e-I le blz.: II II d'oude en nieuwe 11
- 12e blz. : Naamen der Bedrijvers. - 123-215 : tekst - 216 blanco. [De
Pp is foutief voor P] (Ad Ha Kb Lei e.a.)
I. MEDEA, II TREURSPEL. II DOOR li VOS. II en Vliegwerken,
I i Vertooningen. I I vignet : allegorische en
Te AMSTELDAM, By IZAAK bezuiden
het II Stadhuis, Met Privilegie. 1740.
blz. 8o blz. sign.: *2-E5.
1e blz.: 2e blz. blanco 3e-blz.: de PRIVILEGIE - 5e blz.: DE II
DRUKKER II Aan de bescheidene Il LEEZER. - 6e-blz. : I1 II II voor
blz.: - 1-79: tekst - 8o blanco. [Fraaie herdruk van Pluimer's omwerking,
1698, vgl. E] (Ad Lei NB To)
J. MEDEA, II TREURSPEL. II DOOR JAN II Met II nieuwe Baletten, en Vertooningen. II De
Lezen, II om de Oude stok te voen, en de Ouderloze Weezen.
Buizen Te II By IZAAK burgwal, op den hoek van de Stilsteeg. 1750. II Met Privilegie. van E] (Ad Gr Lei To)
K. MEDEA, 11 TREURSPEL. II DOOR Il JAN II II nieuwe Baletten, Zang en Vertooningen. 11 (vignet : cartouche met bijenkorf (anders dan in
J), onderschrift : De Byen storten hier, het eelste dat zy leezen. II Te II IZAAK Boekverkooper, op den
I (schen de Warmoesgragt Koningstraat, 1771. Met Privilegie.
E] van het Treurspél, II BESCHRYVINGE Il Tooneelen, Kunst
en Vliegwerken, Ballétten, II Zo als die in 11 II II Op de Schouwburg
te Amsterdam, de 4e September, 1690. vertoond zullen worden. II II
By van Jacob Lescaille, de Middeldam, II op de hoek van de Vischmarkt, 1690. II
Met Privilegie.
blz. ongepag. ; sign.: 1e blz. : -- blz. : Den 28 Augusty, 1690) -
blz.: II II Treurspél II 11 MEDEA. blz.: VERTOONINGEN II BY DE II II VAN II II EN IN DE II NEDERLAAG
VAN HANNIBAL. [van J. Bouckart, 165 3 ] in: J. Pluimer, Gedichten, Amsterdam 1724,
dl. II, 384-392].
502 BIBLIOGRAFIE
II GYSBERT de GROOT, en II ANTHONY van DAM, Boekverkopers
op de Nieu-lIwen-Dyk, tusschen de Haarlemmer-Sluysen, 1725.
12 bIz. ongepagineerd, 68 bIz. gepagineerd; sign.: *2-E.
Ie biz.: tite!- 2e bIz.: (toeeigening aan) MYN HEER II CORNELIS WITSEN enz. JAN VOS.) 3e-12e bIz.: AAN DE BEMINNAARS II Van d'Oude en Nieuwe II TOONEELSPEELEN.
- l2e bIz.: Naamen der Bedryvers. - 1-67: tekst - 68 blanco.
(Ad)
MEDEA; TREURSPEL: II MET II Konst- enVliegh-werken.[In:ALLE IIDE IIGEDICHTEN
II VAN II JAN VOS. II TWEEDE DEEL. 1726. Vgl. verder de bibliogr. van ed. W]
12 bIz. 94 bIz. gepag.; sign.: Pp-PP3, Q-Z3, Aa-Dd3.
Ie bIz.: tite!- 2e bIz. blanco - 3e bIz.: (toeeigening aan) MYN HEER KORNELIS WITSEN,
II enz. (get.: JAN VOS.)- 4e-Ile bIz.: AAN DE II BEMINNAARS II van d'oude en nieuwe II
TOONEELSPEELEN. - 12e bIz.: Naamen der Bedrijvers. - 123-215: tekst - 216 blanco. [De
signatuur Pp is foutief voor P] (Ad Ha Kb Lei e.a.)
1. MEDEA, II II DOOR II JAN VOS. II Met verscheidene Kunst en Vliegwerken,
II nieuwe Baletten, Zang en Vertooningen. II (vignet: cartouche met allegorische figuren en
klein Amsterdams wapen) II Te AMSTELDAM, II By IZAAK DUIM, Boekverkooper, bezuiden
II Privilegie. kl. 8°, 8 bIz. ongepag.; 80 bIz. gepag.; sign.: *2-E5.
Ie biz.: titel - 2e bIz. blanco - 3e-4e bIz.: COPYE van de PRIVILEGIE - 5e biz.: DE II
II de bescheidene II LEEZER. - 6e-7e bIz.: EERSTE VERTOONING II voor
het Spel - TWEDE VERTOONING II voor het Spel - DERDE VERTOONING II voor
Spel - 8e bIz.: VERTOONERS. - 1-79: tekst - 80 blanco. [Fraaie herdruk van Pluimer's omwerking,
1698, vgl. E] (Ad Lei NB To)
MEDEA, II II DOOR II JAN VOS. II Met verscheidene Kunst en Vliegwerken,
II nieuwe Baletten, Zang en Vertooningen. (vignet: cartouche met bijenkorf, onderschr.: De
Byen storten hier het eelste dat zy Leezen, 110m de Oude stok te voen, en de Ouderloze Weezen.
A. v. Buizen fecit, 1750) II Te AMSTELDAM, II By IZAAK DUIM, Boekverkooper, op den
Voor-liburgwal, op den hoek van de Stilsteeg. 1750. II Privilegie. [Inhoud als bij I, herdruk
~m ~~W~
MEDEA, II II DOOR II JAN VOS. II Met verscheidene Kunst en Vliegwerken,
nieuwe Baletten, Zang en Vertooningen. II (vignet: cartouche met bijenkorf (anders dan in
uitg. J), onderschrift: De Byen storten hier, het eelste dat zy leezen. II Om de Oude stok te voen,
en de Ouderloze Weezen) II Te AMSTELDAM, II By IZAAK DUIM, Boekverkooper, op den
Cingel, tus- ilschen de Warmoesgragt en de Drie-Koningstraat, 177!. Privilegie.
[Inhoud als bij I, herdruk van E] (Ad Kb Lei)
Programma
Korte Inhoud van het TreurspeI, II EN II BESCHRYVlNGE II VAN DE II Balletten, enz. II ZO als die in II MEDEA, II VAN II JAN VOS, II Schouwburg
Ie de 4e September, 1690' verloond worden. II (vignet) II t'AMSTERDAM, By d'Erfgen: van op de Middeldam, II op de hoek van de Vischmarkt, 1690' II
Met Privilegie.
4°, 8 bIz. ongepag.; sign.: A2-A3.
Ie bIz.: titel ·· 2e-3e bIz.: COPYE II VAN DE II PRIVILEGIE II (get.: 1690)-
4e bIz.: AAN II DE KENNERS Van het Treurspelll VAN II MEDEA. - 5e-8e bIz.: tekst.
(Lei)
Vertoningen.
II BY DE II TREURSPELEN VAN II MEDEA II EN IN II NEDERLAAG
HANNIBAL. [van J. Bouckart, 1653] [In: J. Pluimer, 1724,
384-392].
BIBLIOGRAFIE 503
Bewerking (grotendeels letterlijke vertaling in proza)
[Carl Ludwig Hoffmann] Die rasende Medea mit Arlequin einem verzagten Soldaten. (ms.
Handschriften-sammlung der Kais. Hofbibliothek in Wien; o.a. gespeeld te Breslau, 5 dec. 1724.
Arlequin is een uitwerking van de rol van de „Hooftman"). Vermeld door W. Creizenach,
Berichte fiber die Verhandlungen der Kon. Sachs. Ges. der Vim. Zu Leipzig, Philol.-Histor. Classe, 38.
Band (1886), 107-1. 18.
Verzamelbundel
JAN VOS II Toneel II Poëzy II (in een medaillon gravure: A. Smit fec.), z. pl. en jrt. [na 1718].
Bevat : 1. Aran en Titus, 1658 ; 2. Korte Inhoud van Aran en Titus; 3. Zedig en Dicht-lievend onderzoek
op Aran en Titus; 4. Medea, 1667, in-8°; 5. Klucht van Oene, 1658 ; 6. Inwyding van de Schouburg,
1665, in-80 ; 7. Uitlegging op eenige Vertooningen, 1648; 8. Beschrijving der Vertooningen, 1654.
(Lei, sign. 1095 D 63)
V BESCHRYVINGEN DER VERTOONINGEN OP TOONEELEN, ZEEGEBOGEN,
BLYDE INKOMSTEN, EN STAACYWAGENS.
A. UITLEGGING II Op eenige II VERTOONINGEN; II Die, door last der E. E. Heeren II
BVRGERMEESTEREN, II t'Amsterdam op de Markt vertoont zijn. II Door II JAN VOS. II
Den tweeden Druk, met de zes middelste Vertooningen vermeerdert. II (vignet : wapen van Amsterdam)
II t'AEMSTELDAM, II By Jacob Lescaille, Boekverkooper op den Middeldam, naast II de Vismarkt,
in 't Vrede jaar 1648.
8°, 1 z blz. ; sign. A2-A5. (Op de 1 ze blz. de middelste vertoningen door Geeraert Brant).
(Ha)
[De eerste druk verscheen t'AEMSTELDAM, 1648, zonder de vertoningen van Brandt (Kb);
Den derden Druk, t'AEMSTELDAM, met die van Brandt (Kb); een uitgave zonder drukkersadres;
z.j. in JAN VOS II Tooneel Poëzy (Lei)].
Opm. 1: alleen de tekst van de gedichten die bij de vertoningen werden voorgedragen, onder
de titel „BESCHRYVING DER VERTOONINGEN, die, op 't sluiten der VREEDE, ...
t'Amsterdam op de Markt vertoont zyn". in AdG (1662), 579 e.v. ; in AdG II (172.6), 559 e.v.
In: OLYF-KRANS II DER II VREEDE, I I Door de 11 Doorluchtigste Geesten, en Geleerdste
II Mannen, deezes tijds, I I GEVLOCHTEN. II Met een Byvoeging van de Bouw-Zang, op het Stadthuis,
door J. V. VONDEL. II En het Gekroonde Amsterdam, door II R. ANSLO. II Vrede Zy
in uwe Vestinghe; welvaren in II uwe Paleysen. II (vignet) II t'AMSTERDAM, Uit de Drukkery van
Tymen Houthaak. II - II Voor GERRIT van GOEDESBERG, II Boekverkooper op 't Water.
M DC XL IX.
klein-8°, XII + 416 blz.; sign.: *3-S3. (Ad)
Blz. 175-186: UITLEGGING II Op eenige VERTOONINGEN; II Die, II door last der E.E.
Heeren II BURGERMEESTEREN, t'Amsterdam op de Markt vertoont zijn. II Door JAN VOS.
[Bevat ook de 6 vertoningen van Geeraardt Brandt de Jonge, de 6 van Dr. Samuel Coster en de
6 van A. Boelens ] .
Opm. z : Vgl. voor deze vertoningen : R. A. Kollewijn, Samuel Costers Verken (Haarlem i8 8 3)
595 -6o2 . De Ses Eerste Vertoningen waren van Dr. Samuel Coster. Voorts: Van Lennep, De
Verken van Vondel, dl. V, Nalezing en Aanteek., 15 e.v.
B. BLYDE INKOMST II van den HEER GEERAARDT BIKKER, II Slotvooght en Drost van
van Muide, II Baljuw van Goilant, Hooftoffisier van Weezop, II Weezoper-Karspel en Bilemeer;
II Zoon van den HEER II ANDRIES BIKKER, II Heer van II Engelenburg, II Burgermeester
t'Amsterdam, &c. II (vignet) II t'AMSTERDAM, II By Jacob Lescaille, Boekverkooper op de
Middeldam, II naast de Vismarkt, 1649.
40, 1z blz. gepag. ; sign.: A2-B. (Op blz. 11: OP 't AFBEELSEL II van Joffrou II KORNELIA
BIKKERS.). (Kb)
Opm.: In deze uitgave ontbreekt „Beschrijving der Vertooningen ... op d'Amsterdamsche
5 04 BIBLIOGRAFIE
J.
Schouwburg", die wel in AdG voorkomt. Herdr. : Dichtkunst van Jan Vos (1658); AdG (1662),
587 e.v.; AdG II (1726), 567 e.v.
C. BESCHRYVING II DER VERTOONINGEN, Die, II door last der Ed. Ed. Heeren
BURGERMEESTEREN, II op de Vreede tusschen Engelandt II en Neederlandt t'Amsterdam
op de Markt vertoont zyn. II Door JAN VOS. (vignet) II By Jacob Lescaille, Boekverkooper op
den Middeldam, naast II de Vismarkt, in 't Vredejaar 1654. II Met speciael consent der Ed. Ed.
Heeren BURGEMEESTEREN II om dese niet na te drukken, op arbitrale correctie.
40, 16 blz. ongepag.; sign. A2-B3. (Ha Kb MW)
[Zonder drukkersadres, z.j. in : JAN VOS II Tooneel Poëzy]. (Lei)
Opm. : herdr. in Dichtkunst van Jan Vos (1658); in AdG (1662), 6o1 e.v.; in AdG II (1726), 581
e.v.
D. Aan J. V. VONDEL, (brief bevattende) Beschrijving van de Dans achter het spel van Lucifer.
[Gedrukt in AdG (1662), 651 e.v. ; in AdG II (1726), 631 e.v. ; in Van Lennep De Verken van
Vondel VI, 31 2 e.v. ; in Unger, Vondeluitgave (1654-1655), 116 e.v.].
E. VERTOONINGEN OF SCHILDERYEN VOOR DE KONINGIN KRISTINA VAN
ZWEEDEN. [Christina bracht, na haar troonsafstand, in 1656 een bezoek aan Amsterdam.
Gedrukt in AdG (1671), 186 e.v.; in AdG II (1726), 64o e.v.].
F. Schildery van de Beleeftheidt [Vertoning ter ere van Louiza, Princes van Bohemen. Gedr. in
AdG (1671), 192; in AdG II (1726), 646].
Opm. : Louise Hollandine, dr. van Frederik V, koning van Bohemen, keurvorst van de Palts,
geb. 1622 te 's-Gravenhage; ontvluchtte 1657 het huis van haar moeder in Den Haag; werd 1658
r.-k. te Antwerpen; 1659 non in het klooster Maubuisson, waarvan zij sinds 1664 tot haar dood
in 1709 abdis was.]
G. VERTOONINGEN Op 't Huwlyk van den E. HEER JOAN HINLOOPEN JAKOBSZ. Cornmissaris
der Huwlijksche zaken, &c. En de E. JUFFROUW LEONORA HUIDEKOOPERS
VAN MAARSEVEEN. Uit 1657. [Gedrukt in AdG (1662), 676 e.v. ; AdG II (1726), 289 e.v.
H. Beschrijving der Vertooningen II op de Staacywagens, II die voor Hare Doorluchtigheden
Mevrouw de II KEVR-VORSTIN II VAN BRANDENBURG, II En Mevrouw haar Moeder de
II PRINCES DOUARIERE II VAN ORANJE, II met de voortreflijkste Personaadjen der II
Vorstelijke Huizen van ORANJE, ANHALT en NASSOU, &c. II Op de Markt vertoont zijn,
en door de Stadt reeden, II toen d'Edele Groot-achtbare Heeren II der stadt Amsterdam Hare
Vorstelijke Doorluchtigheeden II op 't Raathuis vergaste. II Door JAN VOS. II (vignetje) II
t'Amster dam, By Jacob Lescaille, Boekverkooper op den Middeldam, II naast de Vismarkt, in 't
jaar 1659.
4°, 10 blz. ; sign. : Aa-B. (Ad Ha ax, Kb MW)
[Herdr. in AdG (1662), 613 e.v.; AdG II (1726), 592 e.v.]
Beschrijving der Vertooningen, II die in de Schouwburg II voor Hare Doorluchtigheden Mevrouw
de II KEVR-VORSTIN II VAN BRANDENBURG, II En Mevrouw haar Moeder de II
PRINCES DOUARIERE II VAN ORANJE, II met de voortreffelijkste Personaadjen der II
Vorstelijke Huizen van II Oranje, Anhalt en Nassou, &c. vertoont zijn volgens d'ordre der
Edele II Groot-achtbare Heeren II BURGERMEESTEREN II der stadt Amsterdam. Door
JAN VOS. t'Amster dam, By Jacob Lescaille, Boekverkooper op den Middeldam, II naast de
Vismarkt, in 't jaar 1659. (MW)
[Soms zonder drukkersadres geb. achter nr. H]
4°, 6 blz.; sign.: B3
[Hierachter op uitslaande pag. : SANG-DICHT, II op de TRIUMPHELE-WAGENS, II
Vertoont in Amsterdam, den 29, Augusti, 1659, ex. Ha]
Opm. : vgl. Muller 2144e: „De 16 Staatcywagens, die voor hare Doorluchtigheden Mevrouw de
Keur-vorstin van Brandenburg, enz. ... op de Markt vertoont zijn ... Door Jan Vos.: 16 houtgravures
langw. in-1 20 op één blad langw. in-folio en in vier rijen boven elkander", etc. Adres :
t'Amsterdam uyt de Boekwinkel van Michiel de Groot, op de Nieuwendijk 1659. (Atlas van
Stolk III, nr. 2266).
Beschryving van de Vertooning, die ik, op het aanmaanen van J. v. Vondel, in zijn spel van
Jeptha toestelde &c. [Gedr. in AdG (1662), 626; AdG II (1726), 6o8. Herdr. o.a. in C. G. KaakeBIBLIOGRAFIE
505
been's uitgave van Jeptha (Zutphen z.j.) 85 en in die van N. C. H. Wijngaards (Zutphen z.j.)
1 37.
K. ONTZET II VAN II KOPPENHAVEN, II Onder 't beleit van den Ed. Gestr. Heer II JAKOB
VAN WASSENAER, II Ridder der Koningl. Ordre van Denemarken, II Heer van Wassenaer,
Obdam, &c. &c. II L. Admiraal van de Scheeps-Vlooten der Vereenighde Nederlanden, &c. &c.
II Door JAN VOS. II (vignet : wapen met twee geketende mannen) II t'Amsterdam. By Jacob
Lescaille, op de Middeldam, 1659. (Ha)
[Gedeclameerd en gespeeld door o.a. 7 acteurs; première 17.1.1659, vgl. H. H. J. De Leeuwe,
Ntg, jrg. 61 (1968) 182 e.v.].
[Herdr. in AdG (1662), 489 e.v.; AdG I (1726), 71-102.].
L. Beschryving van de II VERTOONING II op de Waterzeege in de Zondt, door den Baron van
II Wassenaar, L. Admiraal, &c. bevochten. Gedrukt achter K, op f 0 E2r0. Op de laatste blz.: 't
VORIGE II ONTZET VAN KOPPENHAVEN II is in d'Amsterdamsche Schouwburgh op het
Toonneel door II tachtentig persoonen, voor d'oogen en ooren van de bemin- Zinaars der Neederlandtsche
vrije zeevaart, en 't heil der Bont-genooten, op 't cierlykst vertoont en uitgesproken.
(Ha)
[Herdr. in AdG (1662), 612; AdG II (1726), 592.].
Opm. : Er verscheen ook een eenvoudige editie, z.j., van het ONTZET, enz. (Ha)
M. VERTOONINGEN OP DE ZEEGEBOOGEN VOOR DE KONING VAN ENGELANDT.
[Niet opgevoerd, daar Karel II Amsterdam in 166o niet bezocht; wsch. ook niet afz. uitgegeven,
vgl. de „Waarschuwing" achter N: „nadien de zelve niemant ter weerelt bekent zijn, dan alleen
de Wel-Eed. Eed. Gr. Achtb. Heeren Burgermeesteren der Stadt Amsterdam, en Jan Vos, diese
door Hare Gr. Achtb. bevel, ge-inventeert, beschreven en gedicht heeft".].
[Druk: AdG (1671), 182 e.v.; AdG II (1726), 636 e.v.].
N. Beschrijving der Vertooningen II op de Staatcywagens, II die voor Mevrouw Hare II KONINGLYKE
HOOGHEIT II DE PRINCES VAN ORANJE, &c. II En Haar Zoon II ZYN HOOGHEIT
II De PRINS VAN ORANJE II en NASSOU, &c. II door order van de Wel-Eed. Eed.
Groot-achtbare Heeren II BURGERMEESTEREN II der Stadt Amsterdam, II op de Markt vertoont
zijn, en door de Stadt reden, toen II HARE DOORLUCHTIGSTE HOOGHEDEN II
het Raathuis met Hare tegenwoordigheit vereerden. II Door JAN VOS. II (klein vignet) II
t'Amsterdam, By Jacob Lescaille, op de Middeldam in 't jaar 166o.
Met speciael consent der Wel-Ed. Heeren BURGERMEESTEREN, II als breeder op de volgende
zijde uitgedrukt staat. (ged. 9 juni 1660). Op de 19e blz. : WAARSCHUWING tegen „eenige
Comedianten te Leyden".
4°, 20 blz.; sign. A2-C. (Ha 2X, Kb Lei)
[Herdr.: AdG (166z), 637 e.v.; AdG II (1726), 593 e.v.].
O. a) BESCHRYVING II DER II VERTOONINGEN, II Die voor, in en na 't Spel van de II
BELEEGERING EN 't ONTZET VAN LEIDEN, II t'Amsterdam, in de Schouw-burg, II
vertoont zijn. II Door JAN VOS. II (vignet) II t'AMSTERDAM, II By Jacob Lescaille, Boekverkooper
op den Middeldam, naast II de Vismarkt, in 't jaar 1660.
4°, 16 blz. : sign.: A3-B3. (Ad Ha Lei)
[Andere drukken : Dén laatsten druk t'Amsteldam, 1706, ex. Ad; 1719, ex. Kb; herdr.: AdG
(1662), 627 e.v.; AdG II (1726), 607 e.v.].
b) BESCHRYVING II DER II VERTOONINGEN, II die voor, in en na 't Spel van de BELEEGERING
II EN 't ONTZET II VAN LEIDEN, II 't Amsterdam, in de Schouwburgh II
vertoont zijn. II Door JAN VOS. II (vign.: wapen van Amsterdam) II t'AMSTERDAM, II - II
Gedrukt by BROER JANSZ. BOUMAN, Boek- Ilverkooper op 't Water, by de Kapel-steegh.
(z.j.).
klein 8°, 16 blz. ; sign. : *3-*5. [Nadruk]. (Lei)
c) (Zonder drukkersadres, pl. en jrt. achter :) BESCHRYVING II DER SIERADEN ll VAN
't TOONEEL, II waar op de II VERTOONINGEN II in 't Blyeindend Treur-spel II van 't II
Belegh en Ontzet van Leyden, II vertoont worden. II Met de Verklaringen der zelver Zinne-beelden. II
Door T. VAN DOMSELAER. II (vignet) II t'Amsterdam, By Jacob Lescaille, II Boekverkooper
op II de Middeldam, naast de Vismarkt. 1670.
5 o6 BIBLIOGRAFIE
8°, 32 blz. ; sign. Az-B4. (Ad Lei)
[Van Van Domselaers werk verscheen een 2e dr. in 1682 (ex. Ad Lei) en een 3e dr. in 1729
(ex. Lei)].
d) Achter de ruim 20 drukken, verschenen na 1660 en tot 1821 van R. Bontius, Beleg en Ontset
der stadt Leyden (oudste druk niet bekend, ze dr. 1646). Een grote collectie van deze drukken
bevindt zich in de U.B. Amsterdam. De meeste zijn aldaar uitgegeven, sommige echter in
Leiden, Dordrecht, Utrecht en Rotterdam). Sommige vermelden de naam van Jan Vos, andere
niet. Twee voorbeelden volgen hier:
I. BESCHRYVING II DER II VERTOONINGEN, II Die voor, in, en na 't Spel van de
BELEGERING II EN 't ONTSET VAN LEYDEN, II t'Amsterdam, in de Schouburgh II
vertoont zijn, II Door JAN VOS. II (vignet: putje) t'AMSTERDAM, II - II By d'Erven van de
Wed: G: de Groot, en A: van Dam [1719].
klein 8°, 1 2 blz. ; sign.: D4-D5; achter: R. BONTIUS II BELEG EN ONTSET DER STADT
II LEYDEN., enz. Den laetsten Druck, oversien en verbetert, 1719. (Ad MW)
2. Belegering en ontsetting der Stad II LEYDEN, Geschiet in den Jare 1574, beginnende II den
27. May, en eyndigende den 3. October daer aen volgende. II Seer levendig afgebeeld door II REYNERIUS
BONTIUS. II TREUR- BLY- EYNDE- SPEL. II Desen laetsten Druk veel verbetert /
verciert met schoone Figue- Ilren / ende al de Vertooningen / soo voor / in / als na het Spel. II
(vignet: wapen van Leiden, 2 mannen met 3 haringen en brood) I I Tot Leyden by de Wleduwe
van Johannes Tangena, Boeck- Prent en Kaart ver- Ilkoopster, onder 't Stadthuys. 1693. (g).
4°, 56 blz. gepag. 53 + III; sign. : Az-G2. (De vertoningen op blz. I -III). (Ad)
P. TRAANEN II over de doodt van Haar II KONINGLYKE HOOGHEIDT II MEVROUW II
MARIA STVART, II PRINCES DOUARIERE II VAN ORANJE, &c. II Dochter van zijn
Majesteit II KAREL D'EERSTE, II Koning van Groot-Britanje, &c. II Te Londen, den derden van
Louwmaandt. 1661, overleeden. II Door JAN VOS. II Op de Schouwburg t'Amsterdam door meer
dan seventig II persoonen vertoont en uitgesproken. II (vignet) II t'Amsterdam, By Jacob Lescaille,
Boekverkooper op den Middel- ildam, naast de Vismarkt, in 't jaar 1661.
4°, 14 blz. ; sign.: A2-B3.
Op blz. 14: Aan Iuffrou II ANNA TER HAAR. (tegen de lasteraars van Vos). get.: JAN VOS.
(Ha Kb)
[Herdr. in AdG (1662), 695 e.v.; AdG II (1726), 351 e.v.].
Q. VERGROOTING II VAN II AMSTERDAM, II DOOR II JAN VOS. II Op d'Amsterdamsche
Schouwburg, door meer dan tach- Iltentig persoonen uitgesproken en vertoont. II (vignet) II
t'AMSTERDAM, II By Jacob Lescaille, Boekverkooper op de Middeldam, naast de II Vismarkt,
in 't jaar 1662. I I Met Privilegie van d'Eed. Gr. Mog. Heeren Staten van Hollandt en Vest- Vrieslandt
als breeder by al de Øerken van de voornoemde Poeet te zien is.
4°, 4o blz. ongep. ; sign.: Az-E, F.
Ie blz. : titel - ze blz. blanco - 3e-4e (Toeëigening) - A3-D3 : tekst. Daarna enkele gedichten, en
Fro-F2rO: VERTOONING II achter de Vergrooting van Amsterdam. [Niet opgenomen in AdG].
(Ad Kb Lei)
[Herdr. in AdG (1662), 809 e.v. ; AdG I (1726), 119 e.v.].
Prozabewerking: VERGROOTING II VAN II AMSTERDAM. II uit de Rijmen II van den
Poëet JAN VOS, II in rijmelooze reeden gestelt II door II H. F. WATERLOOS. II (vignet) II
t'AMSTERDAM, By Jacob Lescaille, Boekverkooper op de Middeldam, II naast de Vismarkt,
1663.
4°, 56 gepag. en 8 ongepag. blz.: sign. Az-H3 . (Kb)
Opm.: in een gedicht vooraf o.a. de regels:
't Zijn de wereltwijze spreuken
Van den Duitschen Hooftpoëet,
Door geen eeuw noch tijt te kreuken.
R. Beschrijving der Vertooningen II OP D'INHULDING II van den Eed. Gestrengen Heer II
NIKOLAAS VAN VLOOSWYK, II RIDDER, II HEER VAN PAAPEKOOP, II Slotvoogt
en Drost van Muide, II Baljuw van Goilandt, II Hooftschout van Weezop, Weezoperkarspel, en
Bylmeer; II Zoon van den Eed. Groot-achtbaren Heer II KORNELIS VAN VLOOSWYK, II
BIBLIOGRAFIE 507
HEER VAN VLOOSWYK, &c. I) Burgermeester en Raadt t'Amsterdam. II Door JAN VOS.
(vignet) II t'Amsterdam, By Jacob Lescaille, Boekverkooper op de Middeldam, 1666.
4°, 8 blz. ongepag.; sign.: Az-A3.
ie blz.: titel - ze blz.: (Toeëigening) - 3e-5e blz.: (Vertoningen) - 6e-8e blz.: OP 't DROSTSCHAP
van ... NIKOLAAS VAN VLOOSWYK, ... (Fr Kb)
[Herdr. in AdG (1671), 193 e.v.; AdG II (1726), 647 e.v.].
List van Illustraties
I. Portret van Jan Vos door Jan Lievens, gemonogrammeerd I.L., zwart krijt, 325 X 256. In
Stadelsches Kunstinstitut, Diirerstrasze z, Frankfurt/M.
Vgl. E. W. Moes, Iconographia Batava 1I 555; H. Schneider, Jan Lievens. Sein Leben und Seine
Øerke (Haarlem 193 2) 72, 210 (Z 78) : op de achterzijde: „Jan Vos door IL, naar 't leven
tekent". Schneider prijst de portretten van Lievens zeer wegens „die natiirliche Lebenswahrheit
seiner Modelle und die schlichte Charakterisierung ihrer Menschlichkeit .... Als eine
Hbchstleistung mochten wir das Bildnis des Dichters Jan Vos bezeichnen, das in gliicklichster
Weise alles das vereinigt, was wir eben an unserm Meister geruhmt haben". — C. Hofstede
de Groot, Quellenstudien zur hollandischen Kunstgeschichte (Haag i8 9 3) 191: Houbraken (I
300) meende op grond van Vos' epigram „Op myne afbeelding, door Jan Lievensen geteekent"
(AdG, 166z, 785 en I, 1726, 307), waarin termen als maalt, penceel en verf gebruikt worden,
„alsob es sich urn ein gemaltes Portrat handle". — Schneider beoordeelt deze termen anders :
„entsprechend dem damaligen etwas verschwommenem Begriffsgebrauch". — M. D. Henkel,
Catalogus van de Nederlandsche Teekeningen in het R yksmuseum te Amsterdam I ('s-Gravenhage
1942) 94, nr. 14 (pl. 166) bespreekt een kopie, aanwezig in het Rijksmuseum (zonder monogram).
Hij vermeldt ook een tekening in Londen (Schneider Z 8o), die door o.a. Schneider
gezien wordt als de kop van Jan de Witt, door Hirschmann echter als een zeer grove kopie
van Vos' portret in Frankfort. Reprodukties in: Zeichnungen des Stad. Instituts III 9; Meder,
Albertinapublikatie III 319; Walther Bernt, Die niederlandischen Zeichner des 17. Jahrh. II
(München o. J., 1958), fig. 36o. Andere gedichten van Vos op werken van Lievens : AdG I
(1726) 241, 264, 276, 279, z8o, 292, 293, 321, 361, 363. (Foto Srad. Inst., Frankfort)
II. Portret van Jan Vos in AdG (1662), f0 **2, links boven gesign. : K DV IARDIN F, onderschr.
J. v. Vondel.
Karel Dujardin (ca. 1622-1678), italianiserend landschapschilder, vgl. Cat. Centr. Mus.
Utrecht, Nederlandse 17e eeuwse Italianiserende Landschapschilders (196 5) 195-21 2, woonde versch.
jaren in Amsterdam, o.a. in 1659, het jaar waarin de uitgave van AdG werd voorbereid, vgl.
de uitgeversaankondiging in Ontzet van Koppenhaven (1659), ex. Haarlem. Vos dichtte op
Dujardin's gravure of schilderij een bijschrift (AdG, 1662, 785 en I, 1726, 307): „Op myn afbeelding
door Kaarel Zjardijn geschildert" (vgl. bij Lievens : „geteekent"). Het origineel is
niet bekend; ook Houbraken vermeldt het niet (meded. van Jhr. F. G. L. O. van Kretschmar,
dir. Iconografisch Bureau, Sophialaan 9, Den Haag). — Thieme-Becker, Allg. Lexikon der
Bildenden Kunstler X 1oz : „Dujardin war auch besonders wdhrend seines Aufenthaltes in Amsterdam,
als Portratist tatig. Auf diesem Gebiet schuf er gute Leistungen, ohne jemals ein
kiinstlerisch defer gestaltetes Werk hervorzubringen. Diese Bildnisse, deren farbigen Hauptakzent
auf dem Schwarz-Weisz der modischen Herrentracht liegt, sind in der Auffassung treu
und ohne iibertriebene Pose; bestimmt und dabei doch leicht, fliissig und klar gemals". —
E. W. Moes, Icon. Bat. II 555; F. W. Hollstein, Dutch and Flemish Etchings, Engravings and
Noodcuts VI 42 (met afb.) (Foto Kon. Bibl. Den Haag)
III. Portret van Jan Vos in AdG I (1726), vóór f°**, spiegelbeeld van pl. II. Onderschr. (op de
reproduktie weggevallen) : „C. du Jardin inv., A. v. Buysen sculp". Andries van Buysen, plaatsnijder
te Amsterdam, werkzaam tussen 1698 en 1747. Het gezicht is wat verkort en verbreed,
waardoor het iets boerser en minder intelligent lijkt (vgl. ook het portret van Lievens). Op
dit portret berust het ongunstig oordeel van Kloos e.a. over Vos' fysionomie.
(Foto U.B. Amster dam)
5o8 BIBLIOGRAFIE
IV. Portret van Jan Vos door Arnoud van Halen (gest. 1732); in het Rijksmuseum te Amsterdam.
Thieme-Becker XV 5 02 : Van Halen legde een verzameling portretten van Hollandse dichters
aan, „Panpoëticon", „meist Grisaillenmalereien nach Stichen, von ihm selbst gemalt". In 1719
waren het er zoo. Sign. : „Aquila sc.". Vos' beeltenis is een miniatuurportret, geschilderd in
olieverf op koper; op de achterzijde staat : „Naar de trant van Karel Dujardin". Lambert
Bidloo (1638-1724) bezong de opgenomen dichters in Panpoëticon Batavum (Amsterdam 1720).
Weliswaar vindt hij Vos, wiens AeT hij in zijn kinderjaren „in minder dan drie dagen" uit het
hoofd had geleerd en gespeeld had, als dichter de mindere van Hooft, Vondel en Huygens,
maar hij verdedigt hem tegen de „onverlaat" S. v. Rusting, Rosseau en het „Zedig, en digtlievend
onderzoek op Aran en Titus" (221-224). (Foto Rijksmuseum)
V. Vrouw met boek, opengeslagen bij een gedicht van Jan Vos, door Bartholomeus van der
Helst. In Le Musée Magnin te Dijon. Linnen, 0,92 X 0.76; gesigneerd: gedateerd 1665.
Geveild te Amsterdam 1783; Den Haag 1789, verkocht voor f. 70 aan Wubbels; herontdekt
1925 te Parijs, aangekocht door Maurice Magnin. Dame in een leuningstoel, met de linkerhand
wijzend naar een geopend boek, dat zij met de rechterhand vasthoudt; ruime witte
hoofddoek, waarvoor twee parels van oorhangers zichtbaar zijn ; rood fluwelen jakje met witte
hermelijnen rand; daaronder grijs-beige japon; op de achtergrond een bruine voorhang, met
ruime plooien. De dame wijst op een gedicht, ondertekend : Jan Vos, getiteld : Samen Spraak
van de wijn (AdG, 1671, 150; I, 1726, 544). De ogen niet zeer expressief, de mond wel wat
groot. Misschien is er een dubbelportret geweest van een man met een wijnglas. — J. J. de
Gelder, Bartholomeus van der Helst, Een studie van zi'n werk,i''n levensgeschiedenis, een beschrjvende
catalogus van zijn oeuvre, een register en 41 afbeeldingen naar schildersen (Rotterdam 19 21) nr. 593
(en 5 96) vermeldt het volgens de gegevens van Hofstede de Groot, van vóór de herontdekking.
— A. P. de Mirimonde, „La Femme au livre de Barth. van der Helst", Oud-Holland 68 (195 3)
118-120: „Il est probable qu'il s'agissait d'un ménage ami du peintre et du poète comme le
laisse deviner le ton de ce badinage familier". Er is een nauwkeurige kopie van G. Waldorp
naar dit schilderij, in waterverf, aangetroffen in de coll. Otto Busch te Berlijn, 1937, vgl. noot
van de redactie onder bovengenoemd art. van De Mirimonde. — Ten onrechte wordt het „de
vrouw van Jan Vos" genoemd: deze was reeds lang overleden in 1665. Onjuist is ook de titel
die men te Dijon aan het schilderij gaf: „Femme célébrant le vin" en die men vindt in het
repertorium van de cat. Rijksmus. Amsterdam, Hollandse schildersen uit Franse Musea (1971)
165 : „Vrouw met een glas wijn". — Vos maakte bij ten minste 11 schilderijen van Van der
Helst bijschriften. Vgl. hiervoor: blz. 9-10. (Foto Musée Magnin, Dion)
VI. Titelblad van AeT, uitg. A en B. Slottafereel: dood van Aran, — Vgl. pl. XVII in W. M. H.
Hummelen, Inrichting en Gebruik van het toneel in de Amsterdamse Schouwburg van 1637 (Verh.
der Kon. Ned. Akad. v. Wetenschappen, afd. Letterk. N.R. LXXXII, nr. 3, Amsterdam 1967)
en de beschrijving, blz. 32-34. Hummelen gebruikte het ex. van de Kon. Bibl. Op het ex. U.B.
Amst., veel fraaier dan het Haagse, bezit Titus nog zijn rechterhand. De betekenis van de twee
figuren (één met tulband), rechts achter Thamera, is niet duidelijk : zijn het lakeien, die het
valluik bediend hebben? De jongeman, links vooraan, zal Lucius zijn, als kamerheer gekleed.
(Foto U.B. Amster dam)
VII. Gravure, voorkomend in AeT, 5e druk, 1656 (F), f° A2rO. Deze gravure werd al gebruikt in
D (1648) en komt in vele latere uitgaven, tot in die van 1726 (W) voor. Slottafereel: dood van
Aran, Thamera en Saturninus. Vgl. Hummelen, a.w., pl. XVI en blz. 31-32.
(Foto U.B. Amsterdam)
VIII. Aran en Titus, gespeeld op een boerenkermis. Anonieme prent, ontleend aan L. Rotgans,
BOEREKERMIS ... 't Amsterdam, gedrukt by Samuel Halma, Boekverkooper op het
Rokkin, ontrent de Beurs, 1708. — In het midden Saturninus, rechts van hem Aran, achter
hem Thamera, links vermoedelijk Titus. (Foto U.B. Leiden)
IX. Titelblad Alle de Gedichten van Jan Vos. t'Amsteldam, 1726 [dl. I]. Onderschrift (weggevallen
op de reprod.) : „A. Zeeman inv. et fecit. 1726".
Abraham Zeeman, geb. ca . 1695-'96 te Amsterdam, gest. 1754 aldaar, werkzaam in zijn
geboortestad als tekenaar, etser en schilder, 1719-1754, vgl. Waller-Juynboll, Biogr. Woordenboek
van Noord-Nederl. Graveurs (1938); Muller, Histor. Prenten, nr. 3725, 373I. Allegorische
BIBLIOGRAFIE
509
prent : J an Vos gehuldigd en gelauwerd. Vier van zijn hoofdwerken worden afzonderlijk
— J. Worp, Jan Vos (1879), 56 n. : wraakneming op Lukas Rotgans'
Boerekermis 1708) : „in het geraamte van een vos afgebeeld, een rot knaagt
ligt, gans. vastgemaakt, in een klap". (Foto U.B. Amster dam)
Jan Vos. Tooneel Poezy, medaillon een plaat, gesigneerd : „A. Smit
fec.", bibliogr. AeT, G 1, Medea, ed. B. Ex. te Leiden (sign.: 1095 D 63), misschien
verzamelde en bundelde. Voor de
afd. A. Smit, mogelijk de etser en graveur, die van 1764 tot 1792
Wurzbach, Nied. Kuunstler-lexikon II (1910) 6z8.
(Foto U.B. Leiden)
XI. Medea, blz. 3I5, n. I : voorstelling van het huwelijk
„the depths of her soul, is standing unnoticed in a
de la Fontaine Verwey, in : Quaerendo II). J. Six'
Medea of de trouw van Jason en Creiisa 24 okt. 1647 (C. N.
Het Amst. Tooneel 259). de situatie weer van de vss. 1594-1597
spel. (Foto Rijksmuseum Amsterdam)
XII. De Vandster, van Gabriël drukfout in AdG Moetsu
Vos als een ideaal voorbeeld van schilderkunst beschouwd. Het heet thans
„naam „to the Nursery" in The Metropolitan
York; vgl. hiervoor blz. 27, n. I. Volgens H. Gerson „Metsu's
„De lijkt op paleis. Statig, met de allure van de
de bezoeksters [lees : bezoekster] het jonge echtpaar. Er is
tussen de klassieke compositie met de vele rechthoekige vlakken en
heeft niet de koele helderheid van Bartholomeus
Helst, nog warme, gedempte glans. ... Amsterdamse
Hollandse familiezin en liefelijkheid ontmoeten
tafereel". Tijdperk van Rembrandt en Vermeer pl. (Foto Metr. Museum of Art, New York)
Lijst afkortingen
Alle Gedichten Jan Vos, dl. 166z; dl. II, 1671; 2e dln. I en II, 1726.
Eerste Nederlandse Systematisch ingerichte Encyclopedie, I2 dln., Amsterdam 1946-1960.
stvdio et opera Cornelii Kilian Dvifiaei ... Cvrante Gerardo
Hasselto Arnhemiensi, I, MEW' Moderne Encyclopedie lVereldliteratuur, (1963-1975), dln. NNB Ø Nieuw Nederlandscb Biografisch Woordenboek, 1 o dln., 1911-1937.
De Nieuwe Taalgids, Tijdschrift voor e en 1881 - ØB Werken Vondel, 1.940) Goede I() dln. ^-
ØNT Øoordenboek der Nede rlandsche prent: buste van Jan gehuldigd en gelauwerd. Vier van zijn hoofdwerken worden afzonderlijk
vermeld. - J. A. Worp, jan Vos(1879), n.: Rotgans'
(1708): "in den linkerhoek is het geraamte van een aan een krans, die daar naast ligt, te gelijk met eene Daarachter staat een satyr gereed op
beide te slaan met een stok, waaraan een blaas of zoo iets is vastgemaakt, waarop de woorden
staan: Dat is knap, Twee in een klap". Folo Amsterdam)
X. Titelblad van jan Vos. Tooneel Poe7,J, met in een medaillon een plaat, gesigneerd: "A. Smit
fee.", vgl. bibliogr. ed. GI, en te Leiden (sign.: 1095 D 63), misschien
gemaakt ten behoeve van een liefhebber die werk van Vos verzamelde en bundelde. Voor de
inhoud zie slot bibliogr. afd. IV. A. Smit, mogelijk de etser en graveur, die van 1764 tot 179z
werkzaam was te Amsterdam, vgl. Wurzbach, Kiinstler-Iexikon B. Leiden)
ets van Rembrandt, 4e staat, vgl. hiervoor biz. 315, n. I: voorstelling van het huwelijk
van Jason en Creusa; "Medea, wounded to the depths of her soul, is standing unnoticed in a
dark corner, like menacing fate". (H. de la Fontaine Verwey, in: III II). J. Six'
of de trouw van jason en Creiisa werd voor het eerst gespeeld op Z4 okt. 1647 (c. N.
Wybrands, Amst. Tooneel z59). De plaat geeft de situatie weer van de vss. 1594-1597
in Vos' spel. Rfjksmuseum Amsterdam)
Vandster, schilderij van Gabriel Metsu 1661, (wsch. door een drukfout in genoemd), door Vos als een ideaal voorbeeld van schilderkunst beschouwd. Het heet thans
"De Kraamvisite" en bevindt zich onder de naam "A visit to the Nursery" in The Metropolitan
Museum of Art te New York; vgl. hiervoor biz. Z7, n. 1. Volgens H. Gerson "Metsu's
meesterwerk". "De kamer lijkt op het vertrek van een paleis. Statig, met de allure van de
grote wereld begroeten de bezoeksters [lees: begroet de bezoeksterJ het jonge echtpaar. Er is
een gelukkig evenwicht tussen de klassieke compositie met de vele rechthoekige vlakken en
de warme kleuren van kleren en kleden. Het licht heeft niet de koele helderheid van Bartholomeus
van der Heist, maar nog steeds de Rembrandtieke, warme, gedempte glans .... Amsterdamse
statigheid en breed gebaar, maar ook Hollandse familiezin en liefelijkheid ontmoeten
elkaar in dit tafereel". (Het Tfjdperk van Rembrandt en Vermeer 35, pI. 99).
AdG
Ensie
Kil.
MEW
NNBW
NTg
TNTL
WB
WNT
Museum Arl, New York)
Lfjst van gebruikte afkorlingen
Aile de van jan I, 1 66z; ze dr. dIn. Eersle Nederlandse Syslematisch ingerichte Enryclopedie, I2 dIn., Amsterdam 1946-Etymologicvm Tevtonicae lingvae ... stvdio et opera Cornelii Kiliani DviJIaei ... Cvrante Gerarda
Hasse!to Arnhemiensi, Tom. II. Traiecti Batavorvm. MDCCLXXVII.
Enryclopedie der Wereldliteratuur, Hilversum, z.j. (1963-1975), 8 din. (A - Uz).
Nederlandsch Biograftsch Woordenboek, 10 dIn., Leiden, 1911-1937.
Taalgids, Groningen, 1907 tot heden.
Tfjdschrift voor Nederlands(ch)e Taal- en Letterkunde, uitgegeven van wege de Maatschappij
der Nederlands(ch)e Letterkunde te Leiden, Leiden, 1881 - tot heden.
De van Vonde!, uitgegeven in 1927 (en vervolgens tot 1940) door de Maatschappij
voor Goede en Goedkoope Lectuur te Amsterdam (de Wereldbibliotheek), 10 din. +
Register.
Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage en Leiden, 1882 tot heden.
PERSONENREGISTER'
Aa, A. J. v. d.: 36, 343
Adriaensen, C. (Broer Knelis) : 16
Aelhuisen, J. v.: 497
Aeschylus : 31, 56
Albach, B.: 28, 84, 35 2
Alphen, H. v.: 37
Ambrosius : 358
Ampzing, S.: 77
Anslo, R.: 345
Antonides v. d. Goes, J. : 32, 33, 35, 37, 86
Ariès, Ph.: 71
Aristoteles: 6o, 7o, 318, 3 21-2 5, 335, 357,
360, 466
Arp, J. v.: 226
Asselijn, Th.: 9, 69, 34o
Bachrach, A. G. H.: 66
Backer, Fr. de : 69
Baerle, Adriana v.: 23, 493
Baerle, Anna v.: 23, 49 3
Baerle, Anthony v.: 23
Baerle, Caspar v. (Barlaeus) : 12, 21, 23, 28-29,
3 6, 6o, 6x, 68, 72-8 5, 8 7, 9 2-96, 103, 107-108, 223, 224, 2 35 -2 3 6, 341 ,
466-468, 493
Baerle Jr., Caspar v.: 23
Baerle, Elisabeth v.: 23-24
Baerle, Josina v.: 23
Baerle, Suzanna v.: 23, 3 22 Bakhuizen v. d. Brink, R. C.: 234, 235
Bal alias Huydecoper, J.: 463
Barlaeus, zie Baerle, Caspar v.
Bas Cornelisz., J.: 12
Bauwens, J.: 96, 328, 339, 346
Belcampo (ps. Schónfeld Wichers, H. P.) : 32o
Belloy, P. L. B. de: 83
Bergh, Adriaen v. d.: 11 , 64, 67
Bergh, Adriana v. d.: 64
Bergh, H. v. d.: 237
Bernagie, P.: 341
Bicker, G.: 5, 13, 43, 48o, 5 03
Bidloo, Lamb.: 5o8
Biestkens, N.: 226, 233, 260
Bilderdijk, W.: 1, 34, 37, 38, 63, 72, 90, 95, Blanc, J.-B. le: 89
Blasius, J.: 25, 477
Block, J.: 12
Blok, Boccaccio, G.: 227
Boelens, A.: 503
Pietersz. de : 83
Bohemen, 5 04
a: z6o
13
18, 5o6
21
Bos, L. v. d.: 326
G.
34
Bosch, H.: 34, 470
Boukart, J.: 30, 502
Bouman, J. J.: 78, 233
Braekman, W. L.: 55, 5 8, 64-66, 90, 21 7, 478, 493
Brandt, G.: 26, 3 2-33, 35, 4 1 , 43, 69, 103, 28o,
345, 493, 5 03
Bredero, G. A.: 2, 6, 1 3, 35, 39, 59, 73, 231, 233 -2 3 6, 2 59, 272, 274, 280,
366
Brink, J. ten: 41, 91
d.: 11
Broekhuizen, J. v.: 33, 35, 86, 340-341
Broersz., J.: 12
Brom, G.: 96
Brouërius v. Nidek, M.: 47o
Brouwer, Adr.: 233
Brouwers, C.: 8
Namen, voorkomende in de Bibliografie en de
Lijst der Illustraties, zijn slechts in beperkte mate
opgenomen.
PERSONENREGISTER1
Aa, J. d.: 36, 343
Knelis): J. 497
Aeschylus: 28, 84, 352
Alphen, 37
Ambrosius: 345
d. Goes, J.: 32,33, 35, 86
Aries, 71
Aristoteles: 60, 70, 31 8, 321 -3 25, 334-335, 357,
360,466
Arp, J. 226
Th.: 9, 340
A. de: Adriana 23,493
v.: 23, 493
23
Caspar v. (Barlaeus): 12, 21, 23, 28-29,
36, 44, 60, 61, 67, 68, 72-73, 85, 87, 92-94,
103, 107-223, 224, 235-236, 341,
493
Caspar 23
23-24
23
Suzanna 23, 32, 493
Bakhuizen Brink, c.: 234, 235
Bal J. Comelisz., 12
J.: 32 8, 339, v. Schonfeld Wichers, H. P.): 320
L. B. de: 83
d.: 11,64,67
d.: 64
d.: 237
Bemagie, 341
13,43,480,5°3
508
226, 233, 260
W.: I, 38,63, 90, 95, 210
J.-B. Ie: 25,477
12
B1ok, F. F.: 268
227
503
Boer, H. Pietersz. de: 83
Louise Hollandine v.: 504
Bolswert, B. II: 260
Bontemantel, H.: 13
Bontius, R.: 14, 18, 506
Borsselen, Ph. v.: 21
326
Bosch,
G.: 34
34, 470
30, 502
78, 233
L.: 55, 58,64-66,90,217,478,493
32-33, 35, 41, 69, 103, 280,
345,493, 503
G. 6, 13, 35, 39, 59, 73, 88, 91,
217, 223, 231, 233-236, 259, 272, 274, 280,
283, 290, 41, 91
Broeck, P. v. d.: II
J. 36, 340 -341
Broersz., J.: IZ
96
Brouerius 470
233
c.: 8
1 Namen, voorkomende in de Bibliografie en de
IlIustraties, zijn slechts in beperkte mate
PERSONENREGISTER 51 I
Brugmans, H.: 5-6, 13, 17, 32, 236
Brummel, L.: 265
Brune, Joh. de: 264
Brune de Jonge, J.: 30
Bruno, H.: 28, 47 2-Brunsting, H.: 63, 113, 115, 149, 159, 167, 171,
188
Bruyn, L. de: 27
Buitendijk, W. J. C.: 15, 68, 71, 104, 224, 269,
473
Burgh, J. v. d. : 466-468
Busken Huet, C.: 234
Buijnsters, P. J.: 37
Buysen, A. v.: 502, 507
Bywater, I.: 321
Cabeljau, J.: 30
Calderon: 338
Callas, Maria: 346
Campen, W. v.: 12
Canijn, H.: 233
Caron, W. J. H.: 75, 77-78,362
Casparius, C.: 326
Castelvetro, L.: 36o
Cats, 3 1 , 33, 39
Cleanthes : 31
Clercq, W. de: 38, 235
Coorenkind, H. D.: 12
Coornhert, D. V.: 75, 227
COMM, E.: 59
Corneille, P.: 35, 70, 3 2 3, 3 2 5, 3 2 7-35 2
Cornelis, Ane: 7
Cornelis, Weynt je : 6
Corver, M.: 84
Coster, S.: 23, 28, 59, 68, 76, 9 1 , 224,
241, 334, 354, 47 8-479, 493, 5 03
Coymans, Sophia: 24, 462
Creizenach, W.: 66, 67, 79, 497, 503
Crena de Iongh, C. A.: 224, 2 3 1 , 2 53, 261,
267, 272, Croix, P. de la: 341
Cromwell, 0.: 16
Curtius, E. R.: 28, 364, 466
Daan, J.: 217, 233, 272, 274
Dapper, 0.: 13, 85
Davelaer, J.: 12
Decker, J. de: 19, 28, 34, 473, 475, 4$ 2
D'Enery, A. Ph.: 59-6o
Descartes, R.: 335
Desmarets, J.: 15
Dibbets, G. R. W.: 226, 260
Diephout, R. v.: 339
Dionysius v. Halicarnassus : 56
Dircx (Opmeer), Aeltje: 5-6
Dolce, L.: 352
Domselaer, T. v.: 12-1 4, 8 5, 5 05 -506
Dryden, 69
Duim, I.: 83
Duinkerken, A. v.: 19-20, 43-44, 236
Duisberg, J. v. : 18, 33 -34, 47, 233
Dullaert, H.: 2
Dullaert, J.: 30
Duym, J.: 326
Duyse, F. v.: 219
Effen, J. v.: 35, 36, 71, 81, 89, 234
Elema, 364
Engelbrecht, S.: 1 z
Engelen, C. v.: 37
Ennius : 352
Erné, B. H.: 228
Es, G. A. v.: 41
Ett, H. A.: 468
Euripides: 56, 327, 334, 35 2, 357
Evenhuis, R. B.: 225-226
Everts, W.: 91
Flinck, G.: z o
Focquenbroch, W. G.: 233
Fokke Simonsz, A.: 325
Fontaine Verwey, H. de la: 315, 509
Fonteyn, Justus : Francius, P.: 33, 8 3 - 84
Franck, J.: 108, 127
Frederik Hendrik: 18, 29, 480
L. de : 15
Garmez, A. K., zie Zjermez.
Gautier, Th.: 59
Geerars, C. M.: 8o, 470
Gelder, J. J. de : 224
Gerrits, Grietje : 7, 9, 20, Gerson, H.: 509
Geyl, P.: 227
Gezelle, G.: 21
Graeff, C. de: 13, 43
Gramsbergen, M.: 226, 277
Grass, G.: 17
Graswinckel, D.: 29
Greflinger, G.: 79
Greshoff, J.: 39
Grevius (Graevius, J. G.) : 33
Grien, H. Baldung: 71
Groot, G. de: 78, 79
Groot, H. de (Grotius) : z8, 68, 326, 472, 48o
Groot, M. de: 78, 79
Groot, P. de: 28, 471-472
Grosz, G.: 66
Grijp, Dirck: 7
Gryphius, A.: 70, 8o
Haantjes, 41
Halen, 508
PERSONENREGISTER
5-6, 13, 17, 32, 218, 225, 236
265
264
30
28,472-473
63, II3, II5, 149, 159, 167, 171,
188
27
c.: 15,68,71,1°4,224,269,
d.: 24, 28-29, 61, 108, 466-468
c.: 234
37
502,507
1.: 321
30
338
346
IZ
2H
W. 75, 77-78,362
c.: 326
360
Cats, J.: 21, 31,33, Cleanthes: 31
38, 235
H. IZ
75, 227
Cormon, 59
Corneille, P.: 35, 70, 323, 325, 327-330, 352
Cornelis, Anne: 7
Weyntje: 84
23, 28, 34, 45, 59, 76, 91, 233-235, 241, 334,354,478-479,493, 503
24, 462
66, 67, 503
de longh, C. 224, 231, 249-253, 267, 272, 274
Croix, 341
0.: 16
E. 28, 364, 466
21 7, 233, 272, 274
13,85
J.: 12
19, 28, 34, 473, 475, 482
D'Ennery, A. Ph.: 59-60
335
15
226, 260
339
v. Halicarnassus: 56
5-352
12-14, 85, 505-506
J.: 69
1.: 83
A. v.: 19-20,43-44, 236
v.: 33-34,47, 2
Dullaert, J.: 3 °
326
219
35, 36, 81, 89, 234
Elerna, J.: 364
S.: 12
C. 37
Ennius: 352
Erne, B. 228
V.: 41
468
56,327, 334, 352, 225-226
91
10
233
325
315, 509
Justus: 20
83-84
J.: 108, 29,480
Fuyter, de: 15
59
80, 470
J. de: 224
Grietje: 22
27, 509
227
2I
C. 13, 43
277
17
79
39
G.): 33
71
78, 79
51 1
H. de (Grotius): 28, 480
79
de: 28,471-472
70, 80
J.: A. v.: 508
512 PERSONENREGISTER
F.: 8o
Halmael Jr. A. v.: 8 3- Hamel, A. G. v. : 40, 53, 346, 354, 35 6 , 360,
362, Harrebomee, P. J.: 252, 261, 264, 272, 273, z86,
28
Hart, S.: Haslinghuis, E. J.: 60, 263
Hasselt, G. v. : 226, 235
0. v. : 85
Haver, J. v.: 260
Heemskerk, J. v.: 327, 328
Heiblocq, J.: 30
D.: 28, 477
Heinsius, D. : 2I, 33, 70, 325, 326, 390
N. de: 9, 488-489
Helst, B. v. d.: 9-1 0, 13, 2 24, 488, 508
W. L. v.: 108, iii , 118, In, 127,
6 .45, 43
Hemelrijk Sr., J.: 366
Chr. v.: 77
H. : 31
Hildebrand v. N. Beets) : 219
Hinloopen Jakobsen, J. : .5, 27, 5 04
M.: Hofdijk, W. J.: 39, 9 1 , 2 3 6, 0. C. F.: 340
Hoffmann, C. L. : 503
Homerus: 23, 37, 353
P. : 2 1
C.: 42
Hooft, P. C. : 2, 22, 19, 2 1 , 22, 29, 31, 33-37, 4 2,
5 8, 72, 80, 88, 92, 93,
96, 2 33 -2 35, 316, 3 26, 366, 422, 466-468
W. D.: 12, 233-235, 261, 266, 289
G. J.: 8-9
Hoogstraten, D. v. : 33-35, 86, 89, 90, 235, 34 0,
Horatius: 31, 35, 3 2 5, 333-33 6, 339, 341 , 343,
353 -366, 487
Hoven, J. v.: 87
E.: Hummelen, W. M. H.: 8 1-33 6,
508
B.: 13-14, 84-85
Huydecoper, Balth.: 34, 3 6, 47°
Huydecoper I, Joan: 9-10, 12, 20, 40, 43, 462-
463, 465
Huydecoper II, Joan : zi, 462, 49 0-49 1
Huygens, Chr.: 365
Huygens, Const.: z , 12, x8, 19, 21, 23, 28, 29,
3 1 , 34, 42, 77, 88, 92, 94, 96, 1 .6, 2 33, 2 3 6,
355, 466-468, 47 1 , 473
Iansen, S. A. P. J. H.: 28, 330
Iuvenalis : 476
Jager, A. de: 9
Jans, Aeltje: 7
Jansen, Zach.: 365
Jansonius, F.: 30
Jardin, K. du: 30, 46, 5 07
Jonckbloet, W. A.: 42, 91-92, 23 Jong, M. G. de: 38
Jonson, B.: 66
Junius, W.: 30
Junkers, H.: 79-80, 227, 341, 345-346
Kalif, G.: 42, 92, 344
Kampen, N. G. v.: 38, 90, 2 35, 343
Kamphuis, G.: 57
Karel I v. Engeland: i8
Karel II v. Engeland: 505
Karsemeijer, J.: 40, 47 0, 473, 475
Kassies, W.: 468
Kate, L. ten : 77-78
Kemp, 326, 327, 352, 501
Kempen, Thomas v.: 30
Kernkamp, G. W.: 13
Kiliaen, C.: 226, 235, passim in comm.
Kloos, W.: 39, 507
Klopstock, Fr. G.: 37
Knipping, J. B.: 3 64
Knuvelder, G. P. M.: 44-45, 96, 236, 344, 34 6
37
Koe, A. C. S. de:
Kollewijn, R. A.: 32, 503
Koopmans, 93, 344
Kormart, Chr.: 70
Kossmann, E. F.: 18, 64, 227, 263
Kouwenhoven, D. v.: 340
Kranendonk, A. G. v.: 6
Kretser, M.: 9
Kronenberg, A. J.: 91, 235
Krook, E.: 83
Krul, J. H.: 38, 59, 241
Kruyskamp, C.: 59, 223, 229,
Kuipers, R. K.: 343 -Kuyper, A. :
Kuijper Fan., D.: 56, 109, 120, 124, 1 55 , 168, 472
Kyd, Th.: 64-65, 69
Langendijk, P.: 40, 81, 88, 90, 103
Laura: 7, 23
Leendertsz P.: 32-33, 315
Leeuw, A. Bastiaens de : 338
Leeuwe, H. J. J. de: 18, 45-46, 59, 34 6-347, 5 05
Leeuwen, W. L. M. E. v.: 40
Leicester, R. D. graaf v.: 66
Lennep, J. v.: 40, 477, 5 03
Lescaille, J.: io, 34, 78, 79, 2 33, 3 1 7, 46 3, 477,
482
88, 89,
Halma, 80
83-84
v.: 53, 346, 354, 356, 360,
362, 364, 366, 467
286,
288
5
v.: 235
Hauwaert, O. v.: 30
Hein(c)k, 477
D.: 21, 70, 326, 390
Hel(d)t Stokade, 9,488-HeIst, 10, 224,488,5°8
Helten, III, II8, !Z1, 124, 127,
245,436
Heule, Chr. Heijermans, H.: 3 I
(ps. Beets): Hinioopen J.: 25, 504
Hobbema, 9
J.: 39,91, 235-236, 343
Hoffham, O. C. C. L.: 37, 353
Hondius, P.: 21
Honingh, c.: c.: !z, 19,21,22,29,31,33-37,42,
45, 53, 58, 59, 68, T~, 75, 77, 80, 88,92,93,
2H-235, 316,326, 366,422,466-Hooft, 12,233-235,261,266,289
Hoogewerff, v.: 235,340,
469
325, 333-336, 339, 341, 343,
353-366,487
Huguet, 271
Hummelen. 54, 81-83, 232-233, 336,
508
Hunningher, BaIth.: 24, 34, 36, 39,
88, 89,
468-470
I, Joan: 9-10, !Z, 462-
46;,Joan: 21,462,49°-491
Chr.: 365
2, 18, 19, 21,23,28,29,
;1, 34,42,77, 88,92,94,96, 106, 23;, 236,
355,466-468,471,473
lansen, S. J. 28, Iuvenalis: 476
365
30
30,46, 507
J. 42, 91-92, 2;6, 344
J. 30
79-80, 227, 341, 345-346
Kalff, 344
N. 38,9°,235,343
57
KarelI v. 18
505
J.: 470, ten: J.: ;26, 327, 352, 501
;0
I;
c.: 226,235, 39, 507
364
236, 344, 346
Koe, A. C. S. de: P, 5°3
J.: 21, 93, 344
10-II, 18,64, 26;
Kranendonk, A. G. v.: 66
A. 91, 235
83
59, Kruyskamp, c.: 59, 223, 229, 246, 248, 264, 273
343-344
A.: 40
KuijperFzn., !zo, 155, 168,472
Kyd, Th.: 64-65, 69
88, 103
Jr., A. Bastiaens de: ;;8
J. de: 18,45-46,59,346-347.5°5
40
66
J. 40, 477, 503
].: 10,34,78,79,233,317,463,477,
482
PERSONENREGISTER 5 1 3
Leupenius, P.: 77
Lievens, J. : 477, 507
Lingelbach, D.: 340
Lipsius, J.: 22
Lissens, R. F.: 70-71
Lohenstein, D. C. von: 70
Lope de Vega: 355
Loyola, I. v.: 71
Lucas, F. L.: 321, 323
Luiken, J. : 2, 77, 256
Luyt, J. : i2
Macquet, J. D.: 37, 90
Mak, J. J. : 404
46
Marlowe, Chr.: 65, 69
W. : io
Maurik, J. v. : 93
Meertens, P. J. : 3 64
Melles, J.: 28o, 469
Menius, Metsu, G. : 27, 509
C. Ph. : 81, 92
Meyer, L.: 88, 3 27, 3 2 9-33 8-341
44-345 Meijer Dres, N. C.: 3
Michalii, I. : 354
Michels, L. C.: 30-31
Miller, F. J. : 67, 311, 3 27
Moerkerken, 224, 226,
266, 268, 499
Molière: 341
Molitor, J.: 71
Montaigne : 3 I
Moonen, A. : 33
Mostart, D. : 23
Mourik, A. v.: 3 29, 33 8, 339
Multatuli : 4o, 129
Naeff, J. P.: 234, 2 35
Nieuwendaal, 3o
35, 470
Noseman, Ariana: 83
Noseman, J. (Noozeman, L): 83, 234
Nuffel, 325
3 64 Nijhof, M.:
Nyloë, J.: 77
Oey-233
Oldewelt, Oosterwyk, Opitz, M.: Opmeer, zie Dircx, Opmeer, 226, Ornée, W. A.: 234, 2 37
Ossian: 37
Ostade, Adr. 233
Oudaen, J.: 33 , 35 , 3 6, 41 , 77, 86, 340
Overbeke, v. (Overbeeck, A.) : 28, 476
Overdiep, G. S. : i56, 247, 26 5, 35 Oversteegen, J.: II, 22, Ovidius: 51, 328, 33o, 335, 35 2, 390, 39 1
Paracelsus : 252
Pars, L. : 12
Pasolini, P. P.: 346
Pels, A.: 1 9, 35, 68, 86-88, 23 2, 339, 340
Pennink, R.: 37, 89
Péruse, J. de la: 352
Petersom, J. v.: 8, 28, 482
Petrarca : 7
Peys, A.: 340
Pire, Anna du : 224-225
Plotinus : 364
Pluimer(Pluymer), j.: 3 1 7, 33 6-337, 343, 501
Plutarchus : 361
Poot, H. C.: Praag, J. A. v.: 15, 338
Praz, M.: 44, 68-71, 72
Prins, I: II, 227
Prinsen J. Lzn., J.: 40, 69, 93, 344, Pudsie, 10
Punt, J.: 2 8
Questiers, Catharina : 3o, 482
Quintilianus : 466
Rank, D.: 78
Rembrandt: 17, z8, 35 , 86, 182, 315, 475 ,
5 09
Rens, L.: 45
Revius, J.: 2, 77
Reynolds, R. : io
C.: 46
Rodenburg, Th. : 91, 93, 356
Roldanus, C. W.: 44, 95 , 236
Rombauts, E.: 41
Romein, M.: 234, 472
Rosseau, J.: 81, 88, 340, 508
Riissing, J. H. : 4o
Rotgans, L.: 8o, 87, 9o, 5o8, 509
Rousseau, J. J.: 69
Roy, J. de: 12
Royaards, W. C.: 43
Rushton Fairclough, H. : 353
Rusting, S. v. : 81, 5o8
Ruys, H. J. A. : 30, 260, 341 , 473, Ruyter, M. A. de: 336, 3 64
Ruyter, W. B.: 227-228
Rijnbach, A. A. v.: 228, 231 -232
Sade, marquis de: 71
Sainte-Marthe : 352
Santen, G. C.: 224, 23 3 , 248, 250-252, 261, 267,
272, 274
241, 2 53, 261,
48 2,
PERSONENREGISTBR
75, 77
J.: 507
340
J.: 12.
C. von: 70
de Vega: Loyola, 1. v.: 71
3ZI, 323
J.: 2, 256
J.: u
J. J. J.: 404
Mander, C. v.: 46
Martin, W.: 10
J. v.: J.: 364
J.: 280, F.: 66
G.: Meyer, H. Ph.: 88, 32.7, 329-330, 338-341
Meijer Drees, N. c.: 344-345
1.: 3 54
Michels, L. C.: 30-3 I
J.: 3 II, 327
P. H. v.: 224, 12.6, 253, Moliere: 341
J.: 71
Montaigne: 3I
Montanus, P.: 77
Moonen, A.: H
D.: 329, 338, 339
Multatuli: 40, U9
J. 235
G. v.: 30
Nolen, Th.: 35,470
Adana: J. I.): 83,234
R. O. v.: Nijhoff, M.: 364
Nyloe, J.: De Vita, E.: W. F. H.: 9
I.: 87
69-70
A., A.
D. A.: 12.6, 269
Omee, 237
v.: Oudaen, J.: 33,35,36,41,77,86,340
A. A.): 28,476
S.: 156, 247, 265, 35 2, 353
J. J.: II, 12., 279
Ovidius: 51, 330, 352,390,391
Paracelsus: 25 2
L.: P.: 19, 33, 35,68,86-88,232,339,340
89
Peruse, J. la: J. 8, 28, 482
Petrarca: du: 224-12.5
Plotinus: Pluimer(Pluymer), J.: 317, 336-337. 341-SOl
Plutarchus: 361
Poot, c.: 39, 77
Praag, J. IS, 277, 338
69, 72.
I: II, 12.7
Prinsen J. Lzn., J.: 346
E.: J.: 28
Catharina: 30,482
Quintilianus: 28, 3S, 182, 315, 475, 482,
S09
J.: 2., R.: 10
Ripa, c.: Th.: 3S6
C. 95, J. 234,472
J.: Rossing, J. H.: 40
80, 90, s08, S09
J. J.: J. u
c.: H.: Rusting, S. v.: 81, 508
J. A.: 33, 34, 260, 341, 463, 473. 475
336, 364
12.7-12.8
231-232
Sade, marquis Marthe: 3S2
G. c.: 233, 267.
272,2.74
5 14 PERSONENREGISTER
Sartorius, J.: 272, 273
Scaliger, J. C.: 325
Scaliger, J. J.: 325-326
Schaar, J. v. d.: 241
Schaik, C. J. J. v.: 24, 462, 463, 468
Schenkeveld, M. H.: 38
Schenkeveld-Van der Dussen, M. A. : 35, 87, 339
Scherer, W.: 70
Scheurleer, D. F.: 28
Schiller: 38, 39
Schipper, J. J.: 12, 22, 360
Sch,infeld, M.: 127
Schotel, G. D. J.: 8o
Schrbder, P. H.: 8., 340, 346
Schrijnen, J.: 262
Seneca: 31, 40, 45, 65, 67, 68, 311, 326-328, 33 0,
333, 35 2, 353, 359
Sens, D.: 22
Serre, P. de la: 22
Severin v. Cuilla, J.: 328
Shakespeare: I, 39, 5 1 , 53, 55, 6., 64-67, 69, 79,
89, 90, 94-95, 1 46, 354
Siegenbeek, M.: 38, 90-91, 235, 343
Simons, L.: 94, 345
Sivirski, A.: 45
Six, J.: 315, 328, 352, 502
Six, P.: 10
Six v. Chandelier, J.. 4 1
Smient, 0. B.: 249
Smit, A.: 509
Smit, W. A. P.: 41, 56, 6o, 63, 68, 96, 3 1 8, 3 2 5,
326
Soet, J., zie Zoet, J.
Soop, F.: 12
Sophocles : 72, 334, 357, 36o
Spiegel, H. L.: 75, 77, 353, 362-363
Stalpart v. d. Wide, J.:
Stam, W.: 12
Starter, J. J.: 91, 224, 233, 256
Steen, J.: 233
Sterck, J. F. M.: 41, 203
Stoett, F. A.: 196, 241, 245, 248, 271, 274, 278,
283, 285, 287
Strengholt, L.: 8o, 87, 332
Stuart, Maria, pr. V. Oranje: 28, 480, 505, 5o6
Stuiveling, G.: 217
Swaanenburg, W. V.: 37
Takema, H.: i5
Tamboer, J.: 18
Tasso, Torqato: 24, 7 1 , 341
Teellinck, J.: 16
Tengnagel, M. G.: II, 12, 22, 233, 279
Terentius: 31, 366
Tesselschade Visscher, M.: 12, 24, 29, 480
Thomae, H.: 79, 497
Tieghem, P. v.: 37, 89
Traudenius, D.: 28, 477
Treslong, A. v.: 24
Treslong, L. v.: 29
Tuinman, C.: 246, 250, 251, 263, 272
Uittenbroek, D.: 78, 233
Valck, J.: II
Valckenier, G.: 13
Valerius Flaccus : 330
Vander Straeten, E.: 8o
Vechters, J.: 28, 109-110, 325
Veen, P. A. F. v.: 21
Veenstra, F.: 22
Velten, J.: 79, 342
Ven, J. v. d.: 5
Vennekool, S.: 12
Verdenius, A. A.: 245, 251, 256, 258, 284
Vergilius: 23, 31, 37, 353, 422
Vermeer, W.: 58, 6o, 73
Verwou, Aeltje: 34, 78, 463
Vestdijk, S.: 3 64
Victorijn, zie Vechters
Vinck, J.: 340
Vinckel, K.: 12
Vingboons, P.: 360
Visscher, Roemer : 265
Vlooswijck, N. v.: 13, 18, 480, 506-507
Vloten, J. v.: 29, 91, 226, zz8, 269, 289, 343, 499
Vollenhove, J.: 33
Voltaire : 329
Vondel: z, 13, 16, zo, 23, z6, 28, 3 0-34, 36-46,
53, 56-6o, 68, 7z, 73, 75, 77, 8o, 81, 86, 88,
89, 9 2-94, 96, 224, 235, .80, 3 2 5, 3 26, 33 2 ,
344, 345, 353 -3 66, 390, 39 1 , 466-468, 474,
476, 477, 482, 485, 5 04
Vooys, C. G. N. de: 36
Vos, Anna : 6
Vos, Isaac: 6, II, 67, 227, 234
Vos, Jan (grootv.) : 5
Vos, Jan (zoon) : 7
Vos, Jan (hoofdprovoost) : i5
Vos, Jan Jansz. (vader): 5-6
Vos, Maria: 7, 10, 19, zo, 500
Vossius, G.: 23, 325, 353, 359
Vries, C. de : 18-19
Vries, J. de: 39
Vries, Jeronimo de : 38
Vries, M. de: 234
Wagenaar, J.: 5-6, io, 15, 26, 30, 235, 257, 262,
2 72, 27 8-2 79, 284, z88, 341
Wagner, M.: 94-95
Walch, J. L.: 93, 23 6, 344, 346
Wakes, M.. 226
PERSONENREGISTER 5 1 5
Warners, J. P.: II, 363
Wassenaer-Obdam, J. v.: 505
Waterloos, H. F.: 28, 474-475, 506
de: 33, 78
Westerbaen, J.: 19, 3o, 34, 77, 326, 366
Weijnen, A.: 76, III, 246, 355
Wickefort, J. v.: 23, 29, 468
Wille, J.: 475
v. Oranje: 16
III, v. Oranje: 14, 16,18,19, 480, 505
Winckelmann, J. J.: 345
Winkel, J. te: 7-9, 26, 43, 93-94, 227, 228, 236,
3 1 7, 3 2 5, 345, 472
Witsen, Corn.: 1o, 1 3, 343, 351
Witsen-Opcy, 31, 41, 351
Geysbeek, P. G.: 36, 91
Witstein, S. F.: 345
Witt, J. de: 19, 507
Wolff, K. de: 493
J. A.: 5-8, II, 1 3, 1 5, 1 7, 18 , 2 3, 2 5, 29,
3 1 , 45, 63, 64, 67, 68, 81, 83, 92, 103-106,
227, 2 3 2, 2 77, 281, 340, 34 1 , 468, 469, 476, 477, 48o
Wouters, Lysbetge : 6
Wumkes, 87
Wybrands, C. N.: 12, 1 3, 8 3, 92, 354
Wijngaards, N. C. H.: 31, 241
Wijnman, F. : IIo, 477
Ypes, C.: 7
Zaalberg, C. 259
Zeeman, A.: 5o8
von: 13 Zesen, F.
Zjermez, A. K. v.: II, 8 3, 93, 356
Zoet, J.: I1-12, 28, 32, 41, 67, 85-86, 227, 240, 252, 281, 473
Zorrilla, F. R.: 352
Zuidema, W.: 85-86, Zijderveld, A.: 75, 77
Zwaan, F. L.: 75
Zwaerdecroon, H.: 366
Zwanenburg, zie Swaanenburg
Zweden, Christina kon. v.: 504
PERSONENREGISTER
J. D. P.: n, J. 505
28,474-475,506
Wees, A. de: 33, 78
J.: 12, 30, 77, 326, 366
A.: III, 355
J. 23, 29,468
J.: 475
Willem II, pr. V. Oranje: 16
Willem ill, pr. V. 16,18,19,480,5°5
J. J.: 345
J. 93-94, 227, 228, 236,
317, 325, Com.: 10, 13, 343, 351
K.: 31,41,351
Witsen 36, 91
F.: 345
J. 19,507
493
Worp, J. 5-8, II, 13, 15, 17, 18,23,25,29,
31, 63, 64, 67, 68, 81, 83, 92, 103-106,
515
226, 227, 232, 240, 277, 281, 326-328, 336,
337, 340, 341,468,469,476,477,480
Lysbetge: 6
G. A.: 87
12, 13, 83, 84, 92, 354
N. 31, 241
H. F.: 110, 477
c.: 7
A.: 259
508
Zesen, F. von: 13
A. K. II, 83, 93,356
J.: II-12, 28, 32,41,67, 85-86, 227, 228,
240,25 2, 281,473
352
85-86, 227
75, 77
75
366
Swaanenburg
504
VAN GORCUM'S LITERAIRE BIBLIOTHEEK
I . KASEMIER, G.: Het van 2. VISSER, G. J.: Lazamon. An attempt at vindication.
3. NIJHOFF, P. C.: De Flóemanna saga.
4. DRESDEN, S.: L'Artiste et l'absolu. Paul Valéry et Marcel Proust.
5. D'ANGREMOND, H.: P. C. Hooft's Achilles en Polyxena.
6. SNIJMAN, F. J.: Literêre styl met die op stylonderzoek.
7. GRAAF, D. A.: Arthur Rimbaud. Homme des lettres.
8. GERHARDT, MIA La Pastorale. Essai d'analyse littéraire.
9. TOORN, M. C. VAN DEN : Ethics and moral in Icelandic saga literature.
10. SMEETS, J. R.: La chevalerie de Judas Macabé.
I I. GRAAF, D. A.: Arthur Rimbaud, vie, son oeuvre.
I2. GUN, W. H. VAN DER : La Romantique et son Role la Comédie
Humaine de Balzac.
13. BUIJNSTERS, P. J. A. M.: twee Rhijnvis Feith als dichter van
'Het Graf'.
14. PRUDON, s. J.: G. A. Brederoods Spaanschen Brabander Ierolimo.
I5. SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN, M. A.: Het van Hubert Kor
-neliszon
16. SIMONS, Jos. : Ambrosia, a neo Latin drama by Edmund Campion.
17. BEKKERS, J. A. F.: Correspondence of John Morris with Johannes de Laet
1634-1649).
18. SCHULTHEIS, W. : Dramatisierung von Vorgeschichte. Beitrag zur Dramaturgie
des deutschen klassischen Dramas.
19. GILLE, K. F.: „Wilhelm Meister" im Urteil der Zeitgenossen. Ein Beitrag zur
Wirkungsgeschichte 20. KUNNE-IBSCH, E.: Die Stellung in der Entwicklung der modernen
Literaturwis s ens chaft.
2 I. BAKKER, J.: Ernest Hemingway, the artist as man of action.
22. ZWAAN, F. L.: Dagh-werck van Huygens.
23. SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN, M. A.: A. Horatius Flaccus Dichtkunst.
24. WEERWERK, professor dr. Garmt Stuiveling.
25. BUI JNSTERS, P. J. A. M.: Hieronymus van Alphen (1746-1803).
z6. VELDE, v. D.: Herrschaft and Knechtschaft Holderlin.
27. ZANDT, GERTRUD J.: Die Sprache von „Karl and Galie". Eine Vorstudie.
z8. BUITENDIJK, W. J. C.: Jan - Aran en Titus, Oene, Medea.
GORCUM'S 1. KASEMIER, vers Hooft.
2.. VISSER, Lazamon. An attempt at vindication.
3. NIJHOFF, c.: De Fl6emanna saga.
4. DRESDEN, L'Artiste et l'absolu. Paul Valery 5. D'ANGREMOND, TH. H.: Achilles en Polyxena.
6. SNIJMAN, Literere styl met die oog 7. GRAAF, Arthur Rimbaud. Homme des lettres.
S. GERHARDT, MIA I.: La Pastorale. Essai d'analyse litteraire.
9. TOORN, VAN DEN: moral in Icelandic saga literature.
10. SMEETS, La chevalerie de Judas Macabe.
II. GRAAF, A.: Arthur Rimbaud, Sa oeuvre.
12.. GUN, W. VAN DER: Courtisane dans Comedie
Balzac.
13. BUI]NSTERS, J. Tussen werelden. 14. PRUDON, H., S.].: A. Brederoods Spaanschen 15. SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN, Het dichterschap Korneliszoon
Poot.
16. SIMONS, Jos.: Latin drama Campion.
17. BEKKERS, F.: Correspondence of John Morris with Johannes de Laet
(1634-1649).
IS. SCHULTHEIS, W.: von Beitrag zur Dramaturgie
klassischen Dramas.
19. GILLE, "Wilhelm Meister" Urteil der Zeitgenossen. Ein Beitrag zur
Goethes.
2.0. KUNNE-IBsCH, E.: Die Nietzsches der Entwicklung der Literaturwissenschaft.
2. 1. BAKKER,].: Ernest Hemingway, the artist as man action.
2.2.. ZWAAN, Dagh-werck van Constantijn 2.3. SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN, A.: A. Pels, Q. 2.4. WEERWERK, artikelen aangeboden aan 2.5. BUI]NSTERS, M.: Hieronymus I746-IS03).
2.6. VELDE, L. V. D.: und bei 2.7. ZANDT, GERTRUD J.: Sprache von "und 2.S. BUITENDI]K, W. c.: Jan Vos Toneelwerken: Medea.




Dr. P. J. Buijnsters
Hieronymus van Alphen (1746-1803)
In dit boek wordt een zo volledig mogelijke
documentatie gegeven van deze kinderdichter
en staatsman, hetgeen wordt weerspiegeld in
de uitvoerige bibliografie, iconografie, genealogische
bijlagen en een lijst van brieven. Deze
monografie is verrijkt met talrijke tOt dusver
nog niet gepubliceerde foto's.
Dr. Maria A. Schenkeveld-Van der Dussen
A. Pels Q. Horatius Flaccus Dichtkunst
Op onze tijden en zeden aangepast.
De eerste moderne uitgave van een literairtheoretische
tekst die aan het eind van de
zeventiende en tijdens de achttiende eeuw een
grote invloed heeft uitgeoefend op het literaire
bedrijf in Nederland: Andries Pels' vertalende
bewerking van Horatius' Ars Poetica.
Dr. F. L. Zwaan
Dagh-werck van Constantijn Huygens
In de loop van zijn gering aantal huwelijksjaren
heeft de zeer begaafde Huygens het gedicht
'Dagh-werck' geschreven voor zijn vrouw
en onder haar kritisch oog, teneinde daarin hun
leven en streven in een geladen dichterlijke vorm
te gieten.
Dr. Zwaan heeft gestreefd naar een uirvoerig
commentaar op dit belangrijk dichtwerk van
Huygens dat nog nimmer op deze wijze is uitgegeven.
in de boekhandel verkrijgbaar
... -